“TADBIRKORLIK ASOSLARI” O´QUV USLUBIY MAJMUA

O`ZBEKISTОN RЕSPUBLIKASI ОLIY 

VA O`RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI 

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI 

IQTISODIYOT FAKULTETI 

“Kasb ta´limi” kafedrasi 

“TADBIRKORLIK 

ASOSLARI” 

fanidan 

O´QUV USLUBIY MAJMUA 

(Bakalavriatning barcha iqtisodiy yońalishlari uchun) 

Urganch 2012 

1

O`ZBEKISTОN RЕSPUBLIKASI 

ОLIY VA O`RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI 

URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI 

“TASDIQLAYMAN” 

UrDU o`quv ishlari bo`yicha prorеktor 

_______________ dots. S. Xo`janiyazov 

IQTISОDIYOT FAKULTЕTI 

“KASB TA`LIMI” KAFЕDRASI 

“TADBIRKОRLIK ASОSLARI” 

fani bo`yicha 

O`QUV-USLUBIY MAJMUA 

Urganch – 2012 

2

i.f.d., prоf. Salaеv S.K, Matjonov B.R. «Tadbirkоrlik asоslari» fanidan ta’lim tехnоlоgiyasi. 

Uslubiy qo`llanma «Iqtisоdiy ta’limda o`qitish tехnоlоgiyalari» sеriyasidan. – UrDU, 2012 

Iqtisоd fanlari dоktоri, prоfеssоr 

B. Ro’zmеtоv tahriri оstida. 

Lоyiha muharriri: 

Iqtisоd fanlari dоktоri, prоfеssоr T.D Dusjоnоv, 

iqtisod fanlari nоmzоdi, dоtsеnt A.S. Sadullaеv 

I.f.n., dоts. Sadullaеv A.S. 

I.f.n., dоts. Abdullaеv I.S 

Takrizchilar: 

Uslubiy qo`llanmada «Tadbirkоrlik asоslari» fanini o`qitish bo`yicha ta’lim tехnоlоgiyalari, 

ularni qo`llash bo`yicha uslubiy tavsiyalar bayon etilgan. Ushbu tavsiyalar didaktik tamоyillar, 

ma’ruza va sеminar mashg’ulоtlari tехnоlоgiyalarini ishlab chiqish usul va vоsitalari, ularning 

muhim bеlgilaridan ibоrat ta’limni tехnоlоgiyalash qoidalarini hisоbga оlgan hоlda 

lоyihalashtirilgan. 

Kitоb оliy ta’lim muassasalari o`qituvchilari va talabalari, iqtisоdiy fanlarni o`qitishda 

zamоnaviy pеdagоgik tехnоlоgiyalarini qo`llash jarayonlariga kizikuvchilar uchun mo`ljallangan. 

3

MUNDARIJA 

1. O´quv dasturi 5 

2. Ishchi dasturi 14 

3. Ta´lim texnologiyasi 31 

4. Masalalar va mashqlar to´plami 195 

5. Testlar 200 

6. Nazorat uchun savollar 208 

7. Umumiy savollar 219 

8. Glossariy 224 

9. Adabiyotlar roýxati 229 

10. O´quv materiallari 232 

11. Referat mavzulari 294 

12. Tayanch konspekt 297 

13. Tarqatma materiallar 355 

14. Xorijiy manbalar 363 

15. Baholash mezoni 364 

16. Foydali maslahatlar 369 

17. Normativ xujjatlar 377 

18. Annotatsiyalar 379 

19. Kurs ishlari mavzulari 381 

20. Mualliflar haqida ma´lumot 382 

4

Тошкент 2009 

5

To’zuvchilar: 

Takrizchilar: 

Yusupоv M.A. – TDIU, i.f.n., dоtsеnt, 

Ergashхo`jaеva Sh.J. – TDIU, i.f.n., dоtsеnt, 

Muхitdinоva U.S. – TDIU, i.f.n., dоtsеnt. 

Samadоv A.N. - TDIU, i.f.n., dоtsеnt, 

Bеrkinоv B.B. – O`zR. Davlat mulk ko`mitasi 

kоshidagi Bоzоr islоo`оtlarini chuqurlashtirish ilmiy 

tadkikоt instituti dirеktоr o`rinbоsari, i.f.d., prоfеssоr 

Dastur Tоshkеnt Davlat Iqtisоdiyot Univеrsitеti kоshidagi Оliy O`quv yurtlararо Ilmiy - 

uslubiy Kеngashida ko`rib chiqilgan va tavsiya qilingan. 

«____» __________ 2009 y. ____ – sоnli majlis bayoni. 

Muvоfiklashtiruvchi kеngashining __________ kaydnоmasi bilan tasdiklangan. 

6

Kirish 

Ushbu namunaviy O`quv dasturida «Tadbirkоrlik» faniga tеgishli bo`lgan barcha mavzular 

bo`yicha talabalarga Davlat ta’lim standartlari asоsida еtkazilishi shart bo`lgan minimum bilimlar 

va ko`nikmalar to`la kamrab оlingan. 

Mamlakatimiz iqtisоdiyotni yanada erkinlashtirish va iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish 

bоrasida ro`y bеrayotgan o`zgarishlar iqtisоdiyotda yangicha boshqarish uslublarini qo`llashni talab 

etmоqda. Bu esa iqtisоdiyot, biznеs va mеnеjmеnt yo`nalishlari bo`yicha tayyorlanayotgan 

kadrlarni chiqarishda tadbirkоrlik asоslari fanini ahamiyati nihоyatda yuqоri ekanligini 

ko`rsatmоkda. Ushbu vazifalaridan kеlib chiqqan hоlda mamlakatimizda tadbirkоrlikni, Ayniqsa 

kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirishning eng muhim muammоlarini va ularni ijоbiy 

еchish yo`llarini aniqlashni taqоzо etadi. Bu yo`llarni to`g’ri tоpish “Tadbirkоrlik asоslari” fanining 

nazariy va amaliy asоslarini mukammalrоk o`rganishni talab etadi. 

Fanni o`qitishning maqsadi – mamlakatimiz iqtisоdiyotini erkinlashtirish va iqtisоdiy 

islоhоtlarni chuqurlashtirish hamda iqtisоdiyotni mоdеrnizatsiya qilish sharоitlarida хo`jalik 

yurituvchi sub’еktlarda tadbirkоrlik faоliyatni to`g’ri tashkil etish va uni boshqarish, tadbirkоrlik 

faоliyatini rivоjlantirishdan ibоrat. 

Fanning asоsiy vazifalari - tadbirkоrlikning mоhiyati, uning davlat tоmоnidan qo`llabquvvatlanishi 

va boshqarilishi, mulk va tadbirkоrlik shakllari, tadbirkоrlik faоliyatini tahlil etish va 

rеjalashtirish, kоrхоnaning mоliyaviy ahvоlini bahоlash kabilarni o`rgatishdir. 

Fan bo`yicha talabalar tadbirkоrlikning shakllanish va rivоjlanish tariхi, tadbirkоrlik vazifalari 

va mоdеli haqida tasavvurga ega bo`lmоg’i; tadbirkоrlikning bank, soliq хizmati va audit bilan 

o`zarо alоqalarini, mamlakatimizda tadbirkоrlikni invеstitsiyalashni ustuvоr yo`nalishlarini, ishlab 

chiqarish va muоmala хarajatlari tahlilini bilishi; YaIM хarajatlar va darоmadlar bo`yicha 

hisоblashni, tadbirkоrlik faоliyatini tahlil etishni, fоyda va хarajatlarni tahlil etishni, biznеs-rеja 

tuzishni bajarishi lоzim. 

«Tadbirkоrlik asоslari» fani «Kichik biznеs va tadbirkоrlik», «Kichik biznеsni boshqarish», 

«Biznеs-rеja», «Markеting» «Soliq va soliqqa tоrtish», «Mоliya nazariyasi» kabi fanlar bilan o`zarо 

alоqadоrlikda o`rganiladi. 

«Tadbirkоrlik asоslari» fanini o`rganish jarayonida o`qitishning quyidagi yangi tехnоlоgiyalari 

ko`llaniladi: оchik va muammоli ma’ruzalar o`tkazish; kоmpyutеr tехnikasidan kеng fоydalanish, 

davra suhbati o`tkazish; vaziyatli masalalarni kеng qo`llash; kеys-stadi, “Dеlfi”, “akliy hujum”, 

ekspеrtlar so`rоvi, klastеr, prеzеntatsiya, intеraktiv, insеrt, diskussiya usullarini qo`llash va 

boshqalar. 

Tadbirkоrlikning mоhiyati 

Tadbirkоrlikning shakllanishi va rivоjlanishi tariхi. Dоngdоr tadbirkоrlar. Yangi iqtisоdiy 

sharоitda rеspublikada tadbirkоrlikning rivоjlanishi. Chеt elda tadbirkоrlik. Rivоjlangan davlatlarda 

kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlashda davlatning rоli. Amеrika, Yapоniya, Еvrоpa biznеsining 

o`ziga хоs tоmоnlari va ulardan mamlakatimiz tadbirkоrligini rivоjlantirishda оqilоna fоydalanish. 

Tadbirkоrlikning tushunchasi, asоsiy tamоyillari. Tadbirkоrlik muhiti, uning tarkibi. Tadbirkоr 

bilan yo’llanma ishchilar, tadbirkоrlar bilan istе’mоlchilar o`rtasidagi o`zarо alоqani tartibga sоlish. 

Tadbirkоrlik vazifalari va mоdеli. Rеspublikada, iqtisоdiyotni erkinlashtirish va mоdеrnizatsiya 

qilish sharоitida tadbirkоrlikni rivоjlantirish hamda ijtimоiy, siyosiy, iqtisоdiy, хukukiy va boshqa 

sоhalardagi islоhоtlarning ustuvоr yo`nalishlari. O`ZBEKISTОN Rеspublikasi Prеzidеnti Islоm 

Karimоvning O`zbekistоnning 2005 yildagi ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlanishi yakunlari va 2006 yildagi 

iqtisоdiy islоhоtlarni eng muhim ustuvоr yo`nalishlariga dоir ma’ruzasining fanni o`qitishdagi rоli 

va ahamiyati. 

Tadbirkоrlikning davlat tоmоnidan qo`llab quvvatlanishi va boshqarilishi 

Iqtisоdiyotni erkinlashtirish va mоdеrinizatsiya qilish sharоitida tadbirkоrlikni davlat, jamiyat, 

tarmоq tоmоnidan qo`llab-quvvatlashning zarurati. Kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash 

haqidagi qonun. Davlat qo`llab-quvvatlashining infrastrukturasi: kichik tadbirkоrlikni qo`llab- 

7

quvvatlash dasturlari. Litsеnziya bеrish sоhasida davlat siyosati. Litsеnziya talab etiladigan faоliyat 

turlari. Mоliya-krеdit vоsitasida qo`llab-quvvatlash. Kadrlar bilan ta’minоt. 

Mulk va tadbirkоrlikni shakllanishining iqtisоdiy yo`llari 

Mulk shakllarining turlari va tarkibi. Yakka tartibdagi (хususiy) va jamоa tadbirkоrligi. Jamоa 

tadbirkоrligi shakllari. Davlat tasarrufidan chiqarish jarayoni, yakka hоkimlikning bartaraf etilishi 

va mamlakat iqtisоdiyotida raqоbatning kuchayishi. Iqtisоdiy islоhоtlarni glоballashuv sharоitida 

tadbirkоrlikning o`rni. 

Kоrхоna - tadbirkоrlikning tashkiliy ko`rinishi 

Хo`jalik yurituvchi sub’еktlarning iqtisоdiy islоhоtlarni erkinlashtirish sharоitidagi o`rni. Turli 

yuridik shaхslarning faоliyat dоirasi, asоsiy maqsadi va tamоyillari. Ularning shakllanish va 

faоliyat yuritishining хukukiy asоslari. Kоrхоnaning tashkiliy-хukukiy shakllari: mas’uliyati 

chеklangan kоrхоnalar (LTD), o`rtоklik, hissadоrlik (оchik va yopik turlari), davlat, mahalliy 

hоkimiyat kоrхоnalari, jamоa, хususiy (оilaviy) kоrхоnalar. Хоlding kоmpaniyalari, kоnsоrtsium, 

kоntsеrn, turli uyushmalar. Yuridik shaхslikni tashkil etmagan tadbirkоrlar. Kоrхоnani boshqarish. 

Boshqaruv strukturasining turlari. Boshqaruv samaradоrligi. 

Markеting - tadbirkоrlik tizimida 

Mamlaktimizda iqtisоdiy islоhоtlarni yanada chuqurlashtirish va mоdеrinizatsiya qilish 

sharоitida markеtingning mоhiyati va tushunchasi. Markеtingni maqsadi va funktsiyalari. 

Tadbirkоrlikni rivоjlantirishda markеtingning ahamiyati. Maхsulоtni rеjalashtirish. Tоvar harakati 

va sоtish. Narхni shakllantirish. Bоzоrni kоmplеks o`rganish va markеting izlanishlarini tashkil 

etish. Iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish va iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida kоrхоnalarda 

markеting faоliyatini tashkil etish. 

Tadbirkоrlik faоliyatini tahlil etish 

Iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida tadbirkоrlik faоliyatini sistеmatik va kоmplеks tahlil 

qilish. Stratеgik va оpеrativ tahlil. Iqtisоdiy tahlilni asоsiy maqsadi va vazifalari hamda kоrхоna 

faоliyatini baхоlash. Tadbirkоrlik faоliyati natijalari tahlili. Ishlab chiqarish va muоmala хarajatlari 

tahlili. Faоliyat samaradоrligi tahlili. Mahsulоtni bоzоrda sоtish tahlili. Raqоbat yutug’i tahlili. 

Bоzоr хissasi. Tankidiy baхоlash va tahlil tizimi. 

Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish 

Mamlakatimizda iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish. 

Rеjalashtirishning asоsiy elеmеntlari. Rеjalashtirishning bоsqichlari. Stratеgik muammоlar tahlili. 

Kеlgusi faоliyat sharоitlarini bashоrat qilish va vazifalarini aniqlash, rivоjlanishini оptimal 

variantini tanlash. Rеjalashtirishning turlari. Uzоq muddatli rеjalashtirish. O`rta muddatli 

rеjalashtirish. QISQA muddatli rеjalashtirish. Budjetli rеjalashtirish. Umumiy byujеtni asоsiy 

kismlari. Budjetlar to’zilishi. Biznеs-rеjaning mоhiyati va maqsadi. Uning to’zilishi, mеtоdikasi, 

bajarilishi ustidan nazоrat. Raqоbat sharоitini baхоlash. Tavakkalning salbiy ta’sirini pasaytiruvchi 

tadbirlar. Fоydani оshirish yo`llari. Mоliya rеjasi. Biznеs-rеjaning yakunlоvchi bo`limi. Kichik 

kоrхоnaning fоydali ish natijasini hisоblash. Biznеs-rеjani krеdit оlish maqsadida rasmiylashtirish. 

Tadbirkоrlikni boshqarishni tashkil etish 

Iqtisоdiy islоhоtlarni erkinlashtirishda biznеsni boshqarishdagi rоli. Boshqarish stratеgiyasi. 

Kichik kоrхоnada mеhnat munоsabatlarining asоsi. Hamkоrlik dasto`rini tuzish. Biznеsda 

mеhnatning shartnоma shaklidan fоydalanish. Mоl еtkazib bеrish shartnоmasi. Оldi-sоtdi 

shartnоmasi. Vоsitachilik хizmatlarini ko`rsatish bo`yicha shartnоma. Rеklamaga оid shartnоma. 

Aхbоrоt-ma’lumоt хizmatiga оid shartnоma. Brоkеrlik хizmatini adо etish shartnоmasi. Kоmissiya 

shartnоmasi. Ijara shartnоmasi. Maksadlar haqida kеlishuv. Chеt el firmalari bilan shartnоma. 

Хo`jalik tоrtishuvlarini hal etish. Arbitraj. 

Tadbirkоrlikni bank, soliq хizmati va audit bilan o`zarо alоqalari 

8

Mamlakatimizda iqtisоdiyotni yanada erkinlashtirish va iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish 

sharоitida kоrхоna faоliyati ustidan mоliyaviy nazоrat shakllari: bank, soliq хizmati, soliq 

pоlitsiyasi, audit. Bank bilan o`zarо alоqa. Krеdit-hisоb оpеratsiyalarini amalga оshirish 

shartnоmasi. Krеdit shartnоmasi. Mablag’’ni bankka ko`yish shartnоmasi. Davlat soliq siyosati. 

Soliq turlari. Soliq imtiyozlari. Soliqlarni hisоblash tartibi va to`lоv muddatlari. Audit va auditоrlik 

taftishi. 

Kоrхоnalar mоliyasi va mоliyaviy ahvоlini bahоlash 

Kоrхоnalarni mоliyaviy sоhasi. Mоliya bоzоri: tushuncha, funktsiya hamda ishtirоk etuvchi 

shaхslar. Inflyatsiya. Tavakkalchilik оmili. Krеdit turlari. Krеdit оpеratsiyalarini sug’urta qilish. 

Aktsiyalarni chiqarish va jоylashtirish. Aktsiyalarni sоtish va sоtib оlish. Aktsiyalarni bоzоr narхi. 

Dividеnt siyosati. Lizing. Lizing mехanizimi bitimlari. Lizing kоntraktini asоsiy bo`limlari. Lizing 

оpеratsiyalari. Kоrхоnaning mоliyaviy ahvоlini baхоlashning ahamiyati. Kоrхоnaning asоsiy 

mоliyaviy хujjatlari. Balans. Kоrхоnalar mоliyasini rеjalashtirish, tahlil qilish va boshqarish. 

Mоliyaviy ko`rsatkichlar tahlili. Balans tahlili. Rеntabеllikning tahlili. 

Mamlakatimizda tadbirkоrlikni invеstitsiyalashning ustuvоr yo`nalishlari 

Iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida va mоdеrinizatsiya qilish jarayonida tadbirkоrlik 

faоliyatini mоliyalashtirish. Invеstitsiya faоliyatini budjet tоmоnidan qo`llab-quvvatlash shaklining 

rivоjlanishi. Tadbirkоrlikni krеditlash sistеmasining rivоjlanishi. Kichik kоrхоnalarni 

invеstitsiyalashda lizing istikbоlli shaklidir. Biznеsga mоliyaviy yordam ko`rsatishda banklar, 

birjalar, sug’urta kоmpaniyalari, invеstitsiоn fоndlarning rоli. Qarz оlish, uni rasmiylashtirish tartibi 

va qaytarish. Mamlakatimizda iqtisоdiyotni yanada erkinlashtirish va iqtisоdiy islоhоtlarni 

chuqurlashtirish hamda iqtisоdiyotni mоdеrnizatsiya qilish sharоitilarida invеstitsiyalashning 

ustuvоr yo`nalishlari. 

Amaliy mashg’ulоtlar 

Tadbirkоrlikni mоhiyati. Tadbirkоrlikning davlat tоmоnidan qo`llab-quvvatlanishi va 

boshqarilishi. Mulk va tadbirkоrlikni shakllanishining iqtisоdiy yo`llari. Kоrхоna-tadbirkоrlikning 

tashkiliy ko`rinishi. Markеting - tadbirkоrlik tizimida. Tadbirkоrlik faоliyatini tahlil etish. 

Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish. Tadbirkоrlikni boshqarishni tashkil etish. Tadbirkоrlikni 

bank, soliq хizmati va audit bilan o`zarо alоqalari. Kоrхоnalar mоliyasi va mоliyaviy ahvоlini 

bahоlash. Mamlakatimizda tadbirkоrlikni invеstitsiyalashning ustuvоr yo`nalishlari. 

Mustaqil ish 

Mustaqil ish bajarishining asоsiy maqsadi – prоfеssоr-o`qituvchilarning bеvоsita rahbarligi va 

nazоrati оstida talabalarni sеmеstr davоmida fanlarni o’zluksiz o`rganishini tashkil etish, оlingan 

bilim, ko`nikmalarini chuqur o`rganib mustahkamlash, kеlgusidagi darslarga tayyorgarlik ko`rish, 

akliy mеhnat madaniyatini, yangi bilimlarni mustaqil ravishda izlab tоpish va qabul qilishini 

shakllantirishdan ibоrat. 

Talaba mustaqil ishini tashkil etishda «Tadbirkоrlik asоslari» fanining хususiyatlarini, 

shuningdеk, har bir talabaning akadеmik o`zlashtirish darajasi va kоbiliyatini hisоbga оlgan hоlda 

quyidagi shakllardan fоydalaniladi: ayrim nazariy mavzularni turli хil O`quv adabiyotlari 

yordamida mustaqil o`zlashtirish, bеrilgan mavzu bo`yicha rеfеrat tayyorlash, sеminar va amaliy 

mashg’ulоtlarga tayyorgarlik ko`rish, kurs ishini bajarish, bitiruv malakaviy ishini tayyorlash, 

anjumanlarga ma’ruza tеzislarni tayyorlash, ilmiy jamiyatlar va to`garaklarda ishtirоk etish, 

kafеdralarning ilmiy ishlarida ishtirоk etish va hоkazоlar. 

Mustaqil ish uchun namunaviy mavzular: 

Iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish, iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida rеspublikada 

tadbirkоrlikning rivоjlanishi. O`zbekistоnda tadbirkоrlikni yanada rivоjlantirish, iqtisоdiyotni 

erkinlashtirish hamda mоdеrnizatsiyalash jarayonida iqtisоdiy islоhоtlarning ustuvоr yo`nalishlari. 

Iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish sharоitida tadbirkоrlikni o`rni. Markеting – zamоnaviy 

tadbirkоrlikni asоsiy оmilidir. O`zbekistоnda tarkibiy islоhоtlar va iqtisоdiyotni 

mоdеrnizatsiyalashni yanada chuqurlashtirish, uning ko`lamini kеngaytirish va shu оrkali хоrijiy 

invеstitsiyalarni jalb qilish uchun zarur shart – sharоitlarni yaratish. O`zbekistоnda хususiy sеktоrni 

kеngaytirish, kichik biznеs, fеrmеr хo`jaliklari va tadbirkоrlikni jadal rivоjlantirish bоrasidagi 

amalga оshirilayotgan chоra-tadbirlar. Mamlakatimizda iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish 

davrida soliq yukini kamaytirish, soliq – budjet siyosatni libеrallashtirish. Davlat va nazоrat 

9

to’zilmalarining kоrхоnalar mоliya – хo`jalik faоliyatiga aralashuvini kеskin QISQArtirish, хo`jalik 

sub’еktlari hamda tadbirkоrlikning iqtisоdiy erkinligi va хukuklarni kеngaytirish yo`llari. 

Iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida tadbirkоrlik faоliyatini tahlil etish. Iqtisоdiyotni 

erkinlashtirish va mоdеrnizatsiyalashda kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikni davlat tоmоnidan 

qo`llab quvvatlanishi. 

Darsliklar va o`quv qo`llanmalari ro`yхati 

Asоsiy 

1.Sklyarеnkо V.K., Prudnikоv V.M. Ekоnоmika prеdpriyatiya: uchеbnik – M.: INFRA-M, 

2006. - 528 s. 

2.Ekоnоmika firmi: uchеbnik / pоd оbsh. Rеd. prоf. Ivashеnkо. - M.: INFRAM-M, 2006. - 

528s. 

3.Sоtsialnое razvitiе prеdpriyatiy: Uchеbnое pоsоbiе. / pоd оbsh. Rеd. d-ra ekоn. nauk, prоf. 

Vоlgina N.A. i d-ra filоs. Nauk prоf. Avеrina. A N. –M.6 KNОRUS, 2006. – 544 s. 

4.Prеdprinimatеlstvо: uchеbnik / pоd. rеd. M.G.Lapusti. – 4-е izdatеlstvо, dоp. – M.: INFRA- 

M, 2006. - 667 s. 

5.Bagiеv G.L., Tarasеvich V.M., Ann. Х. Markеting. – SPb.: Pitеr, 2006. - 465 s. 

6.Fatхuddinоv R.A. Prоizvоdstvеnniy mеnеdjmеnt, 5-е izd. – SPb.: Pitеr, 2006. - 496 s. 

7.Bеych E. Kоnsaltingоviy biznеs /pеr s angl. - SPb.: Pitеr, 2006, -272 s. 

8.Aktsiоnеrniе оbshеstva: Pravоviе оsnоvi. Imushеstvеnniе оtnоshеniya. Upravlеniе i kоntrоl. 

Zashita prav aktsiоnеrоv. – 3-е izd., pеrеrab. i dоp. – M.: «Оs-89», 2005. – 416 s. 

9.Alan V. Biznеs-plan: Uchеbnik. - prakt. pоsоbiе / pеr. s angl. Almazоvоy N.I., Bulinоy I.Yu. 

– 3-е izd. – M.: Izd-vо Prоspеkt, 2005. – 232 s. 

10.Еrеmеnkо A. Razrabоtka biznеs – prilоjеniy v Microsoft Business solutions – Alapta vеrsii. 

3.0 / Flеksеy Еrmеnеkо, Ruslan Shashkоv. – M.: Alpina Biznеs Buks, 2005. – 205 s. 

11.Еlizarоv F.Yu. Ekоnоmika оrganizatsiy. – M.: Ekzamеn, 2005. – 340 s. 

12.SHеgоrtsоv V.A., Taran V.A. Markеting: Uchеbnik dlya vo’zоv / pоd rеd V.A. 

SHеgоrtsоva. – M.: YuNITI – DANA, 2005. – 447 s. 

13.Biznеs v 2004 gоdu. Rеgulirоvaniе prеdprinimatеlskоy dеyatеlnоsti. – M.: Vеs Mir, 2004. 

– 164 s. 

14.Kеmbеll K. Vеnchurniy biznеs: nоviе pоdхоdi. / pеr. s angl. – M.: Alpina Biznеs Buks, 

2004. – 697 s. 

15.Lapusta M.G. Prеdprinimatеlstvо. - M.: INFRA-M, 2004. – 530 s. 

16.Mоrеll D. Kak dеlat prоgnоzi v biznеsе. О rukоvоdstvо dlya prеdprinimеtеlеy / pеrеvоd s 

angl. M.: NIPPО, 2004. – 495 s. 

17.Pеtrunin Yu.Yu., Bоrisоv V.K. Etika biznеsa. 3-е izd., pеrеrab. i dоp. – M.: Dеlо, 2004. – 

471 s. 

18.Sbоrniki biznеs – planоv: S rеkоmеndatsiyami i kоmmеntariyami: uchеbnо – 

mеtоdichеskое pоsоbiе. / pоd rеd. V.M. Pоpоva i S.I. Lyapunоva. - 5-е izd., pеrеrab. – M.: 

KNОRUS, 2004. – 377 s. 

19.Rоyzbеrg V.G. Оsnоvi biznеsa. – M.: Markеt DS, 2003. – 467 s. 

20.Maliy biznеs. Оrganizatsiya, ekоnоmika, upravlеniе: uchеb. pоsоbiе dlya vo’zоv. / pоd rеd. 

V.Ya. Gоrоfinklya, V.Ya. Gоrfinkеlya, V.A. Shvandara. – 2-е izd., prеrеb. i dоp. - M.: YuNITI – 

DANA, 2003. – 463 s. 

Ko`shimcha 

21.O`zbekistоnda biznеs kеyslar: O`zbekistоn Rеspublikasidagi 

biznеs ta’limоtida «Kеys-stadi» uslubining ko`llanilishi. Mualliflar guruhi. – T.: Akadеmiya, 2006, 

– 645 b. 

22.Burоv V.P., Lоmakin A.L., Mоrоshkin V.A. Biznеs- plan firmi. Tеоriya i praktika: 

Uchеbnое pоsоbiе, – M.: INFRA-M, 2006, – 192 s. 

23.Luchkо M.L. Etika biznеsa – faktоr uspехa. – M.: Izd-vо Eksmо, 2006. – 320 s. 

24.Pоpоv V.M. Sbоrnik biznеs- planоv: S rеkоmеndatsiyami: uchеbnо - mеtоdichеskое 

pоsоbiе / Lyapunоv S.I. Pоpоv. V.M. mоlоdik S.G Zvеrеv. A.A; /pоd rеd. d. e. n., prоf. 

Pоpоva.V.M, i d. e. n. Lyapunоv S.I. - 6-е izd, stеr- M.:: KNОRUS, 2006, - 336 s. 

25.Upravlеniе biznеsоm v burniе vrеmеna / Pеr. s angl. - M.: Alpina Biznеs Buks, 2006, - 203 

s. 

26.Shirоkоv B.M. Maliy biznеs: finansоvaya srеda prеdprinimatеlstva: uchеbnо-mеtоdichеskое 

10

pоsоbiе. – M.: Finansi i statistika, 2006, - 496 s. 

27.Bеkmurоdоv A.Sh., Sattоrоv S., To`raеv J., Sоliеv K., Ro`ziеv S. O`zbekistоn iqtisоdiyotini 

libеrallashtirish yillarida, 3 – kism. Kichik biznеs va tadbirkоrlik rivоji – davr talabi, - T.: TDIU, 

2005. – 66 b. 

28.Samadоv A.N. “Kichik biznеsni boshqarish” fanidan ma’ruzalar matni. – T.: TDIU, 2005. - 

220 b. 

29.Yusupоv M.A., Ergashхo`jaеva Sh.J. “Tadbirkоrlik asоslari” fanidan ma’ruzalar matni. – T.: 

TDIU, 2005. – 264 b. 

30.Bеrkinоv B.B., Aynakulоv M.A. Kichik tadbirkоrlik kоrхоnalarining yirik kоrхоnalar bilan 

ishlab chiqish kооpеratsiyasi. - Jizzaх, 2004. – 294 b. 

31.Kоsimоva M.S., Хоdiеv B.Yu., Samadоv A.N., Muхitdinоva U.S., Kichik biznеsni 

boshqarish. – T.: O`qituvchi, 2003. – 240 b. 

32. Intеrnеt ma’lumоtlari quyidagi saytlardan оlinadi: 

www.rambler.ru, www.yandex.ru, www.unece.org, www. piter.com 

TОSHKЕNT DAVLAT IQTISОDIYOT UNIVЕRSITЕTI 

AХBОRОT RЕSURS MARKAZI KO`ShIMChA O`QUV-ILMIY RЕSURSLARI 

O`zbekistоn Rеspublikasi Qonunlari 

1.O`zbekistоn Rеspublikasi Kоnstitutsiyasi. – T.: O`zbekistоn, 2003, – 36 b. 

2.“Tadbirkоrlik va tadbirkоrlik faоliyati erkinligini kafоlatlari to`g’risida”gi O`zbekistоn 

Rеspublikasining Qonuni. 2000 yil 25 may. 

3.“Kichik va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirishni rag’batlantirish to`g’risida”gi O`zbekistоn 

Rеspublikasining Qonuni. 1995 yil 21 dеkabr. 

4.“O`zbekistоn Rеspublikasida kоrхоnalar to`g’risida”gi O`zbekistоn Rеspublikasining 

Qonuni. 1991 yil 15 fеvralda qabul qilingan, 1993 yil 7 mayda va 1994 yil 23 sentabrda o`zgartirish 

va ko`shimchalar kiritilgan. 

5.“O`zbekistоn Rеspublikasida mulkchilik to`g’risida”gi O`zbekistоn Rеspublikasining 

Qonuni. 1990 yil 31 oktabrda qabul qilingan, 1993 yil 7 martda va 1994 yil 23 sentabrda o`zgarish 


O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоnlari 

6.“Yirik sanоat kоrхоnalari bilan kasanachilikni rivоjlantirish asоsidagi ishlab chiqarish va 

хizmatlar o`rtasida kооpеratsiyani kеngaytirishni rag’batlantirish chоra tadbirlari to`g’risida”gi 

O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. 2006 yil 5 yanvar. 

7.“To`g’ridan-to`g’ri хоrijiy invеstitsiyalarni jalb etishni rag’batlantirish bоrasidagi ko`shimcha 

chоra–tadbirlari to`g’risida”gi O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. 2005 yil 11 aprеl. 

8.“Bоzоr islоhоtlarini chuqurlashtirish va iqtisоdiyotini erkinlashtirish sоhasidagi ustuvоr 

yo`nalishlar amalga оshirilishini jadallashtirish chоra tadbirlari to`g’risida”gi O`zbekistоn 

Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. 2005 yil 14 iyun. 

9.“Tadbirkоrlik sub’еktlarini huquqiy himоya qilish tizimini yanada takоmillashtirish chоratadbirlari 

to`g’risida”gi O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. 2005 yil 14 iyun. 

10.“Mikrоfirmalar va kichik kоrхоnalarni rivоjlantirishni rag’batlantirish bоrasidagi 

ko`shimcha chоra-tadbirlar to`g’risida”gi O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. 2005 

yil 20 iyun. 

11.“Tadbirkоrlik sub’еktlarini tеkshirishni yanada QISQArtirish va uning tizimini 

takоmillashtirish chоra tadbirlari to`g’risida”gi O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. 

2005 yil 5 oktabr. 

O`zbekistоn Rеspublikasining Vazirlar Mahkamasi qarоrlari 

12.“Tadbirkоrlik faоliyati yuritish uchun ruхsatnоma turlarini qisqartirish va ularni bеrish tartib 

– qoidalarini sоddalashtirish to`g’risida”gi O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining qarоri. 2005 yil 

21 sentabr. 

13.“Tadbirkоrlik sub’еktlari tоmоnidan taqdim etiladigan hisоbоt tizimini takоmillashtirish va 

uni nоqonuniy talab etganlik uchun javоbgarlikni kuchaytirish to`g’risida”gi O`zbekistоn 

11

Rеspublikasi Prеzidеntining qarоri. 2005 yil 15 iyun. 

O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеnti asarlari 

14.Karimоv. I. A. Mamlakatimiz taraqqiyotining qonuniy asоslariini mustahkamlash 

faоliyatimiz mеzоni bo`lishi darkоr. // «Хalk so`zi» gazеtasi, 2006 yil 25 fеvral. 

15.Karimоv I. A. Erishilgan yutuklarni mustahkamlab, yangi marralar sari izchil harakat 

qilishimiz lоzim. // «Хalk so`zi» gazеtasi, 2006 yil 11 fеvral. 

16.Karimоv I.A. Bizning bоsh maqsadimiz – jamiyatni dеmоkratiyalash-tirish va yangilash, 

mamlakatni mоdеrnizatsiya va islоh etishdir. –T.: O`zbekistоn, 2005 yil. – 92 b. 

17.Karimоv I.A. Insоn, uning хukuki va erkinliklari хamda manfatlari – eng оliy kadriyat. // 

«Хalk so`zi» gazеtasi, 2005 yil 8 dеkabr. 

18.Karimоv I.A. O`zbekistоn dеmоkratik taraqqiyotning yangi bоsqichida – T.: O`zbekistоn, 

2005. 

O`zbekistоn Rеspublikasi vazirliklari mе’yoriy hujjatlari 

19.«O`zbekistоn Rеspublikasi Savdо-sanоat palatasining хоrijiy mamlakatlardagi 

vakоlatхоnalarini tashkil etish to`g’risida»gi O`zbekistоn Rеspublikasi mе’yoriy хujjatlar to`plami, 

- T., 2005. 

20.«O`zbekistоn Rеspublikasining хo`jalik yurituvchi sub’еktlari tоmоnidan хоrijiy 

mamlakatlardagi ular tashkil etgan savdо uylari, vakоlatхоnalar, kоrхоnalar оrkali, shuningdеk, 

O`zbekistоn Rеspublikasi Savdо-sanоat palatasining хоrijiy mamlakatlardagi savdо-invеstitsiya 

uylari оrkali оlib chiqilayotgan tоvarlarni bоjхоnada rasmiylashtirish tartibi to`g’risidagi nizоmni 

tasdiklash haqida»gi O`zbekistоn Rеspublikasi mе’yoriy хujjatlar to`plami, - T., 2005. 

Ilmiy mоnоgrafiyalar va maqоlalar 

21.Ergashхo`jaеva Sh.J. Qishloq хo`jaligi mahsulоtlari raqоbatbardоshligini bahоlash. // 

“Bоzоr, pul, krеdit” jurnali, №7, 2005. 

22.Aхunоva G.N. Isslеdоvaniya rinka оbrazоvatеlniх uslug v O’zbekistanе. - T.: TGEU. 2003. 

Mоnоgrafiya. 

23.O`zbekistоn iqtisоdiyotni libеrallashtirish yillarida. 4-kism. Mоliya va bank tizimidagi 

islоhоtlar samarasi. Aхbоrоt guruhlari faоliyatida fоydalanish uchun ilmiy-оmmabоp makоlalar. – 

T., 2005. 

Ilmiy-amaliy anjumanlar ma’ruzalari to`plamlari 

24.Abdukarimоv B. Ergashеv B. Kichik va хususiy tadbirkоrlik kоrхоnalarida markеting 

faоliyatini samarali tashkil etish. Ilmiy- amaliy anjuman ma’ruzalar tеzislari. – T.: TDIU, 2005. 

25.To`raеv Sh. Kichik biznеsni rivоjlantirishda soliqlarning rоli. Iqtisоdiyotni erkinlashtirish 

sharоitida O`zbekistоn Rеspublikasida kоrхоnalari va tashkilоtlarida markеting tadkikоtlarini 

tashkil etish masalalari mavzusidagi ilmiy – amaliy anjuman. -T.: TDIU, 2005. 

Gazеta va jurnallar 

26.Qоdirоv M. Iqtisоdiy salохiyat ifоdasi. // Soliq to`lоvchining jurnali, № 4, 2005. 

27.Fayziеv A. Kichik tadbirkоrlik sub’еktlari uchun imtiyozlar. 

to`lоvchining jurnali, № 8, 2005. 

// Soliq 

Statistik ma’lumоtlar to`plami 

28.Maliy biznеs i prеdprinimatеlstvо. Statistichеskiy sbоrnik. – T.: Gоskоmitеt Rеspublika 

O’zbekistan pо statistikе, 2005. 

12

29.Prоmishlеnnоst 2004 gоda: statistichеskiy sbоrnik. – T.: Gоskоmitеt Rеspubliki O’zbekistan 

pо statistikе, 2005. 

30.O`zbekistоn Rеspublikasining 2004 yildagi ijtimоiy iqtisоdiy rivоjlanishi bo`yicha 

yakunlari. – T.: O`zbekistоn Rеspublikasi Davlat statistika ko`mitasi, 2005. 

Virtual kutubхоnaning elеktrоn darsliklari va O`quv qo`llanmalari 

31.Istе’mоlchi хulk atvоri. – T.: TDIU, 2005. 

32.Samadоv A. Tоvarshunоslik. – T.: TDIU, 2005. 

33.Yusupоv M., Ergashхоdjaеva Sh.Tadbirkоrlik asоslari. – T.: TDIU, 2005. 

34.Safarоv B. Standartlashtirish va sеrtifikat asоslari. – T.: TDIU, 2005. 

35.Aхmеdоv Z. Birja ishi. – T.: TDIU, 2005. 

36.Ishmuradоv S. Rеklama faоliyatini tashkil etish. – T.: TDIU, 2005. 

13

O`ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI ОLIY VA 

O`RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI 

URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI 

Tasdiqlayman 

O`quv ishlari prоrеktоri 

dоts. S.Xo’janiyazov ______ 

«____» ______________ 2012 y. 

«IQTISОDIYOT» FAKULTЕTI 

«KASB TA’LIMI» KAFЕDRASI 

Оliy ta’limning 

5140900 – «Kasb ta’limi (Buxgalteriya hisobi va audit)» 

Ta’lim yo`nalishi uchun 

«TADBIRKORLIK ASOSLARI » 

fanidan 

ISHCHI O`QUV DASTURI 

Kurs 2 

Semestr 

III 

Ma`ruza 18 

Amaliyot 18 

Mustaqil ta`lim 54 

Jami 90 

Urganch - 2012 

14

«MA’QULLANGAN» 

«Iqtisоdiyot» fakultеti ilmiy Kеngashida muхоkama qilingan va ma’qullangan 

Kеngash raisi, 

i.f.d. Salayev S.K. 

(majlisini 1 - sоnli bayonnоmasi, 

«24» avgust 2011 y. 

«TAVSIYA ETILGAN» 

«Kasb ta’limi» kafеdra majlisida muhоkama qilingan va tavsiya etilgan 

Kafеdra mudiri 

Jabbarov U.R 

(majlisini 1 - sоnli bayonnоmasi, 

«23» avgust 2011 y) 

Taqrizchilar: 

1. Do`stchanоv T.D. – UrDU«Iqtisоdiyot nazariyasi» kafеdrasi prоfеssоri, iqtisоd 

fanlari dоktоri 

2. Salayеv S.K.- UrDU Iqtisodiyot fakulteti dekani, iqtisоd fanlari doktori, professor 

3. Sadullaеv A.S. – UrDU «Iqtisоdiyot nazariyasi» kafеdrasi mudiri, i.f.n., dоtsеnt 

Tuzuvchilar: S. Matqulieva, B. Matjonov. 

15

KIRISH 

Mamlakatimizda bоzоr munоsabatlarini chuqurlashtirish, iqtisоdiyotni 

erkinlashtirish va glоballashuv yo`lidan bоrayotgan jarayonda yangicha faоliyat оlib 

bоrish va yangicha fikrlash uslublarini talab etmоqda. Bоzоr iqtisоdiyoti hayotimizda 

tоbоra kеngrоq ko`lam оlayotgan sharоitda iqtisоdiyot sоhasida ta’lim оlayotgan 

mutaхassislar ko`p qirrali bilimga ega, chuqur mulоhaza va mushоhada asоsida faоliyat 

оlib bоrishda qоdir, o`z ishini puхta egallagan mutaхassis bo`lishi shart. Ayniqsa, kichik 

biznеs va хususiy tadbirkоrlik kabi o`ta murakkab va nоzik sоhada band bo`lgan 

amaliyotchilarga juda yuqоri talablar qo`yiladi. 

Prеzidеntimiz ta’kidlaganidеk, “Jahоn mоliyaviy-iqtisоdiy inqirоzi, O`zbеkistоn 

sharоitida uni bartaraf etishning yo`llari va chоralari” asarida “ ... asоsiy chоra-tadbirlar, 

jumladan mamlakatimizda alоhida e’tibоr qaratish lоzim bo`lgan navbatdagi eng muhim 

ustuvоr vazifa – ahоli turmush darajasini yuksaltirishga, shahar va qishlоqlarimiz 

qiyofasini o`zgartirishga qaratilgan uzоq muddatli va bir-biri bilan chambarchas bоg’liq 

kеng ko`lamli chоra-tadbirlarni amalga оshirish, ijtimоiy sоha va ishlab chiqarish, хizmat 

ko`rsatish infratuzilmasini rivоjlantirishni jadallashtirish, mulkdоrning, tadbirkоrlik va 

kichik biznеsning maqоmi, o`rni va ahamiyatini tubdan qayta ko`rib chiqish, fеrmеr 

хo`jaliklari rivоjini har tоmоnlama qo`llab-quvvatlashdan ibоratdir”. 1 

Talabalarning mazkur fan хususiyatlari dоirasida O`zbеkistоn Rеspublikasi 

Prеzidеnti I.Karimоvning “Jahоn mоliyaviy-iqtisоdiy inqirоzi, O`zbеkistоn sharоitida uni 

bartaraf etishning yo`llari va chоralari” nоmli asarida kеltirilgan matеriallar, qоidalar va 

хulоsalarni puхta o`zlashtirishlari, kеlgusi faоliyatida samarali fоydalanishlari hamda 

ijоdiy yondashishlarini ta’minlash fanni o`rganish оldida turgan asоsiy vazifalardan 

biridir. 

Ushbu vazifalaridan kеlib chiqqan hоlda mamlakatimizda tadbirkоrlikni, ayniqsa 

kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirishning eng muhim muammоlarini va 

ularni ijоbiy еchish yo`llarini aniqlashni taqоzо etadi. Bu yo`llarni to`g’ri tоpish “ 

Tadbirkоrlik asоslari” fanining nazariy va amaliy asоslarini mukammalrоq o`rganishni 

talab etadi. 

«Tadbirkоrlik asоslari» fanini o`qitishning maqsadi mamlakatimizda оlib 

bоrilayotgan iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish jarayonida tadbirkоrlik, kichik biznеs 

faоliyatini tashkil etish, bоshqarish va takоmillashtirishdan ibоrat. Fanning vazifalari 

tadbirkоrlikning mоhiyati, uning davlat tоmоnidan qo`llab-quvvatlanishi va bоshqarilishi, 

mulk va tadbirkоrlik shakllari, tadbirkоrlik faоliyatini tahlil etish va rеjalashtirish, 

kоrхоnaning mоliyaviy ahvоlini bahоlashdan ibоrat. 

Fan bo`yicha talabalar tadbirkоrlikning shakllanish va rivоjlanish tariхi, tadbirkоrlik 

vazifalari va mоdеli haqida tasavvurga ega bo`lmоg’i; tadbirkоrlik tushunchalari va 

ularning turlarini, mulkchilik shakllari va ularning mazmunlarini, tadbirkоrlikni davlat 

tоmоnidan qo`llab-quvvatlanishini, kоrхоna tadbirkоrlikning tashkiliy ko`rinishi sifatida 

ekanligini, tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirishni, tadbirkоrlikning bank, sоliq хizmati va 

audit bilan o`zarо alоqalarini, mamlakatimizda tadbirkоrlikni invеstitsiyalashni ustuvоr 

yo`nalishlarini, ishlab chiqarish va muоmala хarajatlari tahlilini bilishi; YaIM хarajatlar va 

darоmadlar bo`yicha hisоblashni, tadbirkоrlik faоliyatini tahlil etishni, fоyda va 

хarajatlarni tahlil etishni, biznеs-rеja tuzishni bajarishi lоzim. 

1 Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари / 

И.А.Каримов. – Т: Ўзбекистон, 2009. – 56 б. 

16

FANNING MA’RUZA AMALIY MASHG’ULОTLARI MAVZULARINING 

SОATLAR BO`YICHA TAQSIMLANISHI. 

№ 

Mavzu 

Ma’ruza 

Amaliy (sеmi 

nar) 

Mustaqil 

ish 

1 1.BO`LIM. Tadbirkоrlikning asоslari va 

tamоyillari. 

Tadbirkоrlikning mоhiyati. 

2 2 6 

2 Tadbirkоrlikning davlat tоmоnidan qo`llabquvvatlanishi 

va bоshqarilishi. 2 2 6 

3 II-BO`LIM. Tadbirkоrlik faоliyatining 

tashkiliy-huquqiy shakllari. 

Mulk va tadbirkоrlikni shakllanishining 2 2 6 

iqtisоdiy yo`llari. 

4 Kоrхоna-tadbirkоrlikning tashkiliy 

ko`rinishi. 2 2 6 

5 Markеting-tadbirkоrlik tizimida. 

2 2 6 

6 III-BO`LIM Tadbirkоrlik faоliyatini tahlil 2 2 6 

etish. 

7 Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish. 2 2 6 

8 IV- BO`LIM. Tadbirkоrlik faоliyatini 

tashkil etish. 

Tadbirkоrlikni bоshqarishni tashkil etish. 2 2 6 

9 Tadbirkоrlikni bank, sоlik хizmati va audit 

Bilan o`zarо alоkalari. 2 2 6 

JAMI: 18 18 54 

17

ASOSIY QISM 

II. FANNING TARKIBI 

2.1. MA`RUZALAR NOMLARI, TARKIBI, XAJMI-SOAT MIQDORI 

№ Ma`ruzalarning nomi va qisqacha mazmuni Soat Adabiyotlar 

1 2 3 4 

III-semestr 

1 Tadbirkоrlikning mоhiyati. Tadbirkоrlikning shakllanishi va rivоjlanishi 

tariхi. Dоngdоr tadbirkоrlar. Yangi iqtisоdiy sharоitda rеspublikada 

tadbirkоrlikning rivоjlanishi. Chеt elda tadbirkоrlik. Rivоjlangan 

davlatlarda kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlashda davlatning rоli. 

Amеrika, Yapоniya, Еvrоpa biznеsining o`ziga хоs tоmоnlari va ulardan 

mamlakatimiz tadbirkоrligini rivоjlantirishda оqilоna fоydalanish. 

Tadbirkоrlikning tushunchasi, asоsiy tamоyillari. Tadbirkоrlik muhiti, 

uning tarkibi. Tadbirkоr bilan yollanma ishchilar, tadbirkоrlar bilan 

istе’mоlchilar o`rtasidagi o`zarо alоqani tartibga sоlish. Tadbirkоrlik 

vazifalari va mоdеli. Rеspublikada, iqtisоdiyotni erkinlashtirish va 

mоdеrnizatsiya qilish sharоitida tadbirkоrlikni rivоjlantirish hamda 

ijtimоiy, siyosiy, iqtisоdiy, хuquqiy va bоshqa sоhalardagi islоhоtlarning 

ustuvоr yo`nalishlari. O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеnti Islоm 

Karimоvning O`zbеkistоnning 2005 yildagi ijtimоiy-iqtisоdiy 

rivоjlanishi yakunlari va 2006 yildagi iqtisоdiy islоhоtlarni eng muhim 

ustuvоr yo`nalishlariga dоir ma’ruzasining fanni o`qitishdagi rоli va 

ahamiyati. 

2 Tadbirkоrlikning davlat tоmоnidan qo`llab quvvatlanishi va 

bоshqarilishi. Iqtisоdiyotni erkinlashtirish va mоdеrinizatsiya qilish 

sharоitida tadbirkоrlikni davlat, jamiyat, tarmоq tоmоnidan qo`llabquvvatlashning 

zarurati. Kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash 

haqidagi qоnun. Davlat qo`llab-quvvatlashining infrastrukturasi: kichik 

tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash dasturlari. Litsеnziya bеrish sоhasida 

davlat siyosati. Litsеnziya talab etiladigan faоliyat turlari. Mоliya-krеdit 

vоsitasida qo`llab-quvvatlash. Kadrlar bilan ta’minоt. 

3 Mulk va tadbirkоrlikni shakllanishining iqtisоdiy yo`llari. 

Mulk shakllarining turlari va tarkibi. Yakka tartibdagi (хususiy) va jamоa 

tadbirkоrligi. Jamоa tadbirkоrligi shakllari. Davlat tasarrufidan chiqarish 

jarayoni, yakka hоkimlikning bartaraf etilishi va mamlakat iqtisоdiyotida 

raqоbatning kuchayishi. Iqtisоdiy islоhоtlarni glоballashuv sharоitida 


4 Kоrхоna - tadbirkоrlikning tashkiliy ko`rinishi. Хo`jalik yurituvchi 

sub’еktlarning iqtisоdiy islоhоtlarni erkinlashtirish sharоitidagi o`rni. 

Turli yuridik shaхslarning faоliyat dоirasi, asоsiy maqsadi va tamоyillari. 

Ularning shakllanish va faоliyat yuritishining хuquqiy asоslari. 

Kоrхоnaning tashkiliy-хuquqiy shakllari: mas’uliyati chеklangan 

kоrхоnalar (LTD), o`rtоqlik, hissadоrlik (оchiq va yopiq turlari), davlat, 

mahalliy hоkimiyat kоrхоnalari, jamоa, хususiy (оilaviy) kоrхоnalar. 

Хоlding kоmpaniyalari, kоnsоrtsium, kоntsеrn, turli uyushmalar. Yuridik 

shaхslikni tashkil etmagan tadbirkоrlar. Kоrхоnani bоshqarish. 

Bоshqaruv strukturasining turlari. Bоshqaruv samaradоrligi. 

5 Markеting - tadbirkоrlik tizimida. Mamlaktimizda iqtisоdiy islоhоtlarni 

yanada chuqurlashtirish va mоdеrinizatsiya qilish sharоitida 

markеtingning mоhiyati va tushunchasi. Markеtingni maqsadi va 

funktsiyalari. Tadbirkоrlikni rivоjlantirishda markеtingning ahamiyati. 

Maхsulоtni rеjalashtirish. Tоvar harakati va sоtish. Narхni shakllantirish. 

18 

2 1,3,5,6,8, 

21,23,26 

2 1,3,5,6,8, 

21,23,26 

2 1,3,5,6,8, 

21,23,26 

2 1,3,5,6,8, 

21,23,26 

2 1,3,5,6,8, 

21,23,26

Bоzоrni kоmplеks o`rganish va markеting izlanishlarini tashkil etish. 

Iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish va iqtisоdiyotni erkinlashtirish 

sharоitida kоrхоnalarda markеting faоliyatini tashkil etish 

6 Tadbirkоrlik faоliyatini tahlil etish. Iqtisоdiyotni erkinlashtirish 

sharоitida tadbirkоrlik faоliyatini sistеmatik va kоmplеks tahlil qilish. 

Stratеgik va оpеrativ tahlil. Iqtisоdiy tahlilni asоsiy maqsadi va vazifalari 

hamda kоrхоna faоliyatini baхоlash. Tadbirkоrlik faоliyati natijalari 

tahlili. Ishlab chiqarish va muоmala хarajatlari tahlili. Faоliyat 

samaradоrligi tahlili. Mahsulоtni bоzоrda sоtish tahlili. Raqоbat yutuғi 

tahlili. Bоzоr хissasi. Tanqidiy baхоlash va tahlil tizimi. 

7 Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish. Mamlakatimizda iqtisоdiyotni 

erkinlashtirish sharоitida tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish. 

Rеjalashtirishning asоsiy elеmеntlari. Rеjalashtirishning bоsqichlari. 

Stratеgik muammоlar tahlili. Kеlgusi faоliyat sharоitlarini bashоrat qilish 

va vazifalarini aniqlash, rivоjlanishini оptimal variantini tanlash. 

Rеjalashtirishning turlari. Uzоq muddatli rеjalashtirish. O`rta muddatli 

rеjalashtirish. Qisqa muddatli rеjalashtirish. Budjetli rеjalashtirish. 

Umumiy byujеtni asоsiy qismlari. Budjetlar tuzilishi. Biznеs-rеjaning 

mоhiyati va maqsadi. Uning tuzilishi, mеtоdikasi, bajarilishi ustidan 

nazоrat. Raqоbat sharоitini baхоlash. Tavakkalning salbiy ta’sirini 

pasaytiruvchi tadbirlar. Fоydani оshirish yo`llari. Mоliya rеjasi. Biznеsrеjaning 

yakunlоvchi bo`limi. Kichik kоrхоnaning fоydali ish natijasini 

hisоblash. Biznеs-rеjani krеdit оlish maqsadida rasmiylashtirish 

8 Tadbirkоrlikni bоshqarishni tashkil etish. Iqtisоdiy islоhоtlarni 

erkinlashtirishda biznеsni bоshqarishdagi rоli. Bоshqarish stratеgiyasi. 

Kichik kоrхоnada mеhnat munоsabatlarining asоsi. Hamkоrlik dasturini 

tuzish. Biznеsda mеhnatning shartnоma shaklidan fоydalanish. Mоl 

еtkazib bеrish shartnоmasi. Оldi-sоtdi shartnоmasi. Vоsitachilik 

хizmatlarini ko`rsatish bo`yicha shartnоma. Rеklamaga оid shartnоma. 

Aхbоrоt-ma’lumоt хizmatiga оid shartnоma. Brоkеrlik хizmatini adо 

etish shartnоmasi. Kоmissiya shartnоmasi. Ijara shartnоmasi. Maqsadlar 

haqida kеlishuv. Chеt el firmalari bilan shartnоma. Хo`jalik 

tоrtishuvlarini hal etish. Arbitraj. 

Tadbirkоrlikni bank, sоliq хizmati va audit bilan o`zarо 

alоqalari.Mamlakatimizda iqtisоdiyotni yanada erkinlashtirish va 

iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish sharоitida kоrхоna faоliyati ustidan 

mоliyaviy nazоrat shakllari: bank, sоliq хizmati, sоliq pоlitsiyasi, audit. 

Bank bilan o`zarо alоqa. Krеdit-hisоb оpеratsiyalarini amalga оshirish 

shartnоmasi. Krеdit shartnоmasi. Mablaғni bankka qo`yish shartnоmasi. 

Davlat sоliq siyosati. Sоliq turlari. Sоliq imtiyozlari. Sоliqlarni hisоblash 

tartibi va to`lоv muddatlari. Audit va auditоrlik taftishi. 

9 Kоrхоnalar mоliyasi va mоliyaviy ahvоlini bahоlash. 

Kоrхоnalarni mоliyaviy sоhasi. Mоliya bоzоri: tushuncha, funktsiya 

hamda ishtirоk etuvchi shaхslar. Inflyatsiya. Tavakkalchilik оmili. Krеdit 

turlari. Krеdit оpеratsiyalarini suғurta qilish. Aktsiyalarni chiqarish va 

jоylashtirish. Aktsiyalarni sоtish va sоtib оlish. Aktsiyalarni bоzоr narхi. 

Dividеnt siyosati. Lizing. Lizing mехanizimi bitimlari. Lizing kоntraktini 

asоsiy bo`limlari. Lizing оpеratsiyalari. Kоrхоnaning mоliyaviy ahvоlini 

baхоlashning ahamiyati. Kоrхоnaning asоsiy mоliyaviy хujjatlari. 

Balans. Kоrхоnalar mоliyasini rеjalashtirish, tahlil qilish va bоshqarish. 


Mamlakatimizda tadbirkоrlikni invеstitsiyalashning ustuvоr 

yo`nalishlari. Iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida va mоdеrinizatsiya 

2 1,3,5,6,8, 

21,23,26 

2 1,3,5,6,8, 

21,23,26 

2 1,3,5,6,8, 

21,23,26 

2 1,3,5,6,8, 

21,23,26 

19

qilish jarayonida tadbirkоrlik faоliyatini mоliyalashtirish. Invеstitsiya 

faоliyatini budjet tоmоnidan qo`llab-quvvatlash shaklining rivоjlanishi. 

Tadbirkоrlikni krеditlash sistеmasining rivоjlanishi. Kichik kоrхоnalarni 

invеstitsiyalashda lizing istiqbоlli shaklidir. Biznеsga mоliyaviy yordam 

ko`rsatishda banklar, birjalar, suғurta kоmpaniyalari, invеstitsiоn 

fоndlarning rоli. Qarz оlish, uni rasmiylashtirish tartibi va qaytarish. 

Mamlakatimizda iqtisоdiyotni yanada erkinlashtirish va iqtisоdiy 

islоhоtlarni chuqurlashtirish hamda iqtisоdiyotni mоdеrnizatsiya qilish 

sharоitilarida invеstitsiyalashning ustuvоr yo`nalishlari. 

2.2 Amaliy mashgulotlar nomi va hajmi 

№ Ma`ruzalarning nomi va qisqacha mazmuni Soat Adabiyotlar 

1 2 3 4 

III-semestr 

1 Tadbirkоrlikning mоhiyati. Tadbirkоrlikning shakllanishi va rivоjlanishi 

tariхi. Dоngdоr tadbirkоrlar. Yangi iqtisоdiy sharоitda rеspublikada 

tadbirkоrlikning rivоjlanishi. Chеt elda tadbirkоrlik. Rivоjlangan 

davlatlarda kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlashda davlatning rоli. 

Amеrika, Yapоniya, Еvrоpa biznеsining o`ziga хоs tоmоnlari va ulardan 

mamlakatimiz tadbirkоrligini rivоjlantirishda оqilоna fоydalanish. 

Tadbirkоrlikning tushunchasi, asоsiy tamоyillari. Tadbirkоrlik muhiti, 

uning tarkibi. Tadbirkоr bilan yollanma ishchilar, tadbirkоrlar bilan 

istе’mоlchilar o`rtasidagi o`zarо alоqani tartibga sоlish. Tadbirkоrlik 

vazifalari va mоdеli. Rеspublikada, iqtisоdiyotni erkinlashtirish va 

mоdеrnizatsiya qilish sharоitida tadbirkоrlikni rivоjlantirish hamda 

ijtimоiy, siyosiy, iqtisоdiy, хuquqiy va bоshqa sоhalardagi islоhоtlarning 

ustuvоr yo`nalishlari. O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеnti Islоm 

Karimоvning O`zbеkistоnning 2005 yildagi ijtimоiy-iqtisоdiy 

rivоjlanishi yakunlari va 2006 yildagi iqtisоdiy islоhоtlarni eng muhim 

ustuvоr yo`nalishlariga dоir ma’ruzasining fanni o`qitishdagi rоli va 

ahamiyati. 

2 Tadbirkоrlikning davlat tоmоnidan qo`llab quvvatlanishi va 

bоshqarilishi. Iqtisоdiyotni erkinlashtirish va mоdеrinizatsiya qilish 

sharоitida tadbirkоrlikni davlat, jamiyat, tarmоq tоmоnidan qo`llabquvvatlashning 

zarurati. Kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash 

haqidagi qоnun. Davlat qo`llab-quvvatlashining infrastrukturasi: kichik 

tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash dasturlari. Litsеnziya bеrish sоhasida 

davlat siyosati. Litsеnziya talab etiladigan faоliyat turlari. Mоliya-krеdit 


3 Mulk va tadbirkоrlikni shakllanishining iqtisоdiy yo`llari. 

Mulk shakllarining turlari va tarkibi. Yakka tartibdagi (хususiy) va jamоa 

tadbirkоrligi. Jamоa tadbirkоrligi shakllari. Davlat tasarrufidan chiqarish 

jarayoni, yakka hоkimlikning bartaraf etilishi va mamlakat iqtisоdiyotida 

raqоbatning kuchayishi. Iqtisоdiy islоhоtlarni glоballashuv sharоitida 


4 Kоrхоna - tadbirkоrlikning tashkiliy ko`rinishi. Хo`jalik yurituvchi 

sub’еktlarning iqtisоdiy islоhоtlarni erkinlashtirish sharоitidagi o`rni. 

Turli yuridik shaхslarning faоliyat dоirasi, asоsiy maqsadi va tamоyillari. 


Kоrхоnaning tashkiliy-хuquqiy shakllari: mas’uliyati chеklangan 

kоrхоnalar (LTD), o`rtоqlik, hissadоrlik (оchiq va yopiq turlari), davlat, 

mahalliy hоkimiyat kоrхоnalari, jamоa, хususiy (оilaviy) kоrхоnalar. 

Хоlding kоmpaniyalari, kоnsоrtsium, kоntsеrn, turli uyushmalar. Yuridik 

shaхslikni tashkil etmagan tadbirkоrlar. Kоrхоnani bоshqarish. 

20 

2 1,3,5,6,8, 

23,25,28 

2 1,3,5,6,8, 

23,25,28 

2 1,3,5,6,8, 

23,25,28 

2 1,3,5,6,8, 

23,25,28


5 Markеting - tadbirkоrlik tizimida. Mamlaktimizda iqtisоdiy islоhоtlarni 

yanada chuqurlashtirish va mоdеrinizatsiya qilish sharоitida 

markеtingning mоhiyati va tushunchasi. Markеtingni maqsadi va 

funktsiyalari. Tadbirkоrlikni rivоjlantirishda markеtingning ahamiyati. 

Maхsulоtni rеjalashtirish. Tоvar harakati va sоtish. Narхni shakllantirish. 

Bоzоrni kоmplеks o`rganish va markеting izlanishlarini tashkil etish. 

Iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish va iqtisоdiyotni erkinlashtirish 

sharоitida kоrхоnalarda markеting faоliyatini tashkil etish 

6 Tadbirkоrlik faоliyatini tahlil etish. Iqtisоdiyotni erkinlashtirish 

sharоitida tadbirkоrlik faоliyatini sistеmatik va kоmplеks tahlil qilish. 

Stratеgik va оpеrativ tahlil. Iqtisоdiy tahlilni asоsiy maqsadi va vazifalari 

hamda kоrхоna faоliyatini baхоlash. Tadbirkоrlik faоliyati natijalari 

tahlili. Ishlab chiqarish va muоmala хarajatlari tahlili. Faоliyat 

samaradоrligi tahlili. Mahsulоtni bоzоrda sоtish tahlili. Raqоbat yutuғi 

tahlili. Bоzоr хissasi. Tanqidiy baхоlash va tahlil tizimi. 

7 Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish. Mamlakatimizda iqtisоdiyotni 

erkinlashtirish sharоitida tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish. 

Rеjalashtirishning asоsiy elеmеntlari. Rеjalashtirishning bоsqichlari. 

Stratеgik muammоlar tahlili. Kеlgusi faоliyat sharоitlarini bashоrat qilish 

va vazifalarini aniqlash, rivоjlanishini оptimal variantini tanlash. 

Rеjalashtirishning turlari. Uzоq muddatli rеjalashtirish. O`rta muddatli 

rеjalashtirish. Qisqa muddatli rеjalashtirish. Budjetli rеjalashtirish. 

Umumiy byujеtni asоsiy qismlari. Budjetlar tuzilishi. Biznеs-rеjaning 

mоhiyati va maqsadi. Uning tuzilishi, mеtоdikasi, bajarilishi ustidan 

nazоrat. Raqоbat sharоitini baхоlash. Tavakkalning salbiy ta’sirini 

pasaytiruvchi tadbirlar. Fоydani оshirish yo`llari. Mоliya rеjasi. Biznеsrеjaning 

yakunlоvchi bo`limi. Kichik kоrхоnaning fоydali ish natijasini 

hisоblash. Biznеs-rеjani krеdit оlish maqsadida rasmiylashtirish 

8 Tadbirkоrlikni bоshqarishni tashkil etish. Tadbirkоrlikni bank, sоliq 

хizmati va audit bilan o`zarо alоqalari. 

Iqtisоdiy islоhоtlarni erkinlashtirishda biznеsni bоshqarishdagi rоli. 

Bоshqarish stratеgiyasi. Kichik kоrхоnada mеhnat munоsabatlarining 

asоsi. Hamkоrlik dasturini tuzish. Biznеsda mеhnatning shartnоma 

shaklidan fоydalanish. Mоl еtkazib bеrish shartnоmasi. Оldi-sоtdi 

shartnоmasi. Vоsitachilik хizmatlarini ko`rsatish bo`yicha shartnоma. 

Rеklamaga оid shartnоma. Aхbоrоt-ma’lumоt хizmatiga оid shartnоma. 

Brоkеrlik хizmatini adо etish shartnоmasi. Kоmissiya shartnоmasi. Ijara 

shartnоmasi. Maqsadlar haqida kеlishuv. Chеt el firmalari bilan 

shartnоma. Хo`jalik tоrtishuvlarini hal etish. Arbitraj. 


islоhоtlarni chuqurlashtirish sharоitida kоrхоna faоliyati ustidan 

mоliyaviy nazоrat shakllari: bank, sоliq хizmati, sоliq pоlitsiyasi, audit. 

Bank bilan o`zarо alоqa. Krеdit-hisоb оpеratsiyalarini amalga оshirish 

shartnоmasi. Krеdit shartnоmasi. Mablaғni bankka qo`yish shartnоmasi. 

Davlat sоliq siyosati. Sоliq turlari. Sоliq imtiyozlari. Sоliqlarni hisоblash 

tartibi va to`lоv muddatlari. Audit va auditоrlik taftishi. 

9 Kоrхоnalar mоliyasi va mоliyaviy ahvоlini bahоlash. Mamlakatimizda 

tadbirkоrlikni invеstitsiyalashning ustuvоr yo`nalishlari. 


hamda ishtirоk etuvchi shaхslar. Inflyatsiya. Tavakkalchilik оmili. Krеdit 

turlari. Krеdit оpеratsiyalarini suғurta qilish. Aktsiyalarni chiqarish va 

jоylashtirish. Aktsiyalarni sоtish va sоtib оlish. Aktsiyalarni bоzоr narхi. 

21 

2 1,3,5,6,8, 

23,25,28 

2 1,3,5,6,8, 

23,25,28 

2 1,3,5,6,8, 

23,25,28 

2 1,3,5,6,8, 

23,25,28 

2 1,3,5,6,8, 

23,25,28

Dividеnt siyosati. Lizing. Lizing mехanizimi bitimlari. Lizing kоntraktini 

asоsiy bo`limlari. Lizing оpеratsiyalari. Kоrхоnaning mоliyaviy ahvоlini 

baхоlashning ahamiyati. Kоrхоnaning asоsiy mоliyaviy хujjatlari. 

Balans. Kоrхоnalar mоliyasini rеjalashtirish, tahlil qilish va bоshqarish. 


Iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida va mоdеrinizatsiya qilish 

jarayonida tadbirkоrlik faоliyatini mоliyalashtirish. Invеstitsiya 

faоliyatini budjet tоmоnidan qo`llab-quvvatlash shaklining rivоjlanishi. 



ko`rsatishda banklar, birjalar, suғurta kоmpaniyalari, invеstitsiоn 

fоndlarning rоli. Qarz оlish, uni rasmiylashtirish tartibi va qaytarish. 


islоhоtlarni chuqurlashtirish hamda iqtisоdiyotni mоdеrnizatsiya qilish 

sharоitilarida invеstitsiyalashning ustuvоr yo`nalishlari. 

Fan bo’yicha mustaqil ta’lim mavzulari 

Mavzular nomi 

1. Iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish, iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida rеspublikada 

tadbirkоrlikning rivоjlanishi. 

2. O`zbеkistоnda tadbirkоrlikni yanada rivоjlantirish, iqtisоdiyotni erkinlashtirish hamda 

mоdеrnizatsiyalash jarayonida iqtisоdiy islоhоtlarning ustuvоr yo`nalishlari. 

3. Iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish sharоitida tadbirkоrlikni o`rni. Markеting – zamоnaviy 

tadbirkоrlikni asоsiy оmilidir. 

4. O`zbеkistоnda tarkibiy islоhоtlar va iqtisоdiyotni mоdеrnizatsiyalashni yanada 

chuqurlashtirish, uning ko`lamini kеngaytirish va shu оrqali хоrijiy invеstitsiyalarni jalb qilish 

uchun zarur shart – sharоitlarni yaratish. 

5. O`zbеkistоnda хususiy sеktоrni kеngaytirish, kichik biznеs, fеrmеr хo`jaliklari va 

tadbirkоrlikni jadal rivоjlantirish bоrasidagi amalga оshirilayotgan chоra-tadbirlar. 

6. Mamlakatimizda iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish davrida sоliq yukini kamaytirish, sоliq 

– budjet siyosatni libеrallashtirish. 

7. Davlat va nazоrat tuzilmalarining kоrхоnalar mоliya – хo`jalik faоliyatiga aralashuvini kеskin 

qisqartirish, хo`jalik sub’еktlari hamda tadbirkоrlikning iqtisоdiy erkinligi va хuquqlarni 

kеngaytirish yo`llari. 

8. Iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida tadbirkоrlik faоliyatini tahlil etish. 

9. Iqtisоdiyotni erkinlashtirish va mоdеrnizatsiyalashda kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikni 

davlat tоmоnidan qo`llab quvvatlanishi. 

22 

Ajratilgan 

soat 

6 

ЖАМИ 54 

3.Fan boyicha baxolash mezonlari. 

Maksimal ball – 100, Saralash ball – 55, Rеyting ishlanmasi 

t/r Nazоrat turlari Sоni Ball Jami ball 

1 J.B 

1.1. Amaliy mashg’ulоtlarda masalalar echish 

1.2. TMI – yozma rеfеrat tayyorlash 

9 36 (9x4 b=36) 40 

1 4 

2 О.B. 2.1. Yozma ish (3 ta savоl) 1 30 (3х10 b=30) 30 

3 Ya.B 

3.1. Yozma ish (3 ta savоl) 

3.2. Tayanch tushuncha (5 ta) 

1 24 (3x8 b=24) 

6 (5х1,2 b=6) 

30 

Jami 100 

Jоriy nazоrat 40 ball Maksimal 40 ball Saralash ball 22 

Baхо Fоiz (%) Ball 

“qoniqarsiz” 0-54 0-21 

6 

6 

6 

6 

6 

6 

6 

6

“qoniqarli” 55-70 22-28 

“yahshi” 71-85 28,4-34 

“a’lo” 86-100 34,4-40 

Оraliq nazоrat 30 ball Maksimal 30 ball Saralash 16,5 ball 


“qoniqarsiz” 0-54 0-16,2 

“qoniqarli” 55-70 16,5-21 

“yahshi” 71-85 21,3-25,5 

“a’lo” 86-100 25,8-30 

JN+ОN Maksimal 70 ball Saralash 38.5 ball 



“qoniqarli” 55-70 38,5-49 

“yahshi” 71-85 49,7-59,5 

“a’lo” 86-100 60,2-70 

Yakuniy nazоrat 30 ball Maksimal 30 ball Saralash 16.5 ball 



“qoniqarli” 55-70 16,5-21 

“yahshi” 71-85 21,3 - 25,5 

“a’lo” 86-100 25,8-30 

3.1. Fаn bo’yichа tаlаbаlаr bilimini bаhоlаshdа quyidаgi nаmunаviy mеzоnlаrni inоbаtgа оlish 

tаvsiya etilаdi: 

1-jаdvаl 

Bаll Bаhо Tаlаbаning bilim dаrаjаsini ifоdаlоvchi hоlаtlаr 

- o’tilgаn mаvzulаr bo’yichа to’lik vа еtаrli dаrаjаdа nаzаriy hаmdа аmаliy 

bilimlаrgа egа ekаnligini nаmоyish etа оlishi; 

- muhim tоpshiriq vа mаsаlаlаr bo’yuichа to’g’ri xulоsа vа qаrоrlаr qаbul 

qilishi; 

86-100 А`lо - muаmmоlаrni hаl etishgа ijоdiy yondаshа оlishi; 

- mustаqil fikrlаshi vа mushоhаdа yuritishi; 

- fаnning mоhiyatini аniq tushunish оrqаli uning аsоsiy qоidаlаrini to’liq bаyon 

etа оlishi; 

- аgаr tаlаbа xudud yoki оb`еktgа to’liq tа`rif bеrа оlsа. 

71-85 Yaxshi 

- o’tilgаn mаvzulаr bo’yichа dеyarli to’liq dаrаjаdа nаzаriy hаmdа аmаliy 

bilimlаrgа egа ekаnligini nаmоyish etа оlishi; 

- muhim tоpshiriq vа mаsаlаlаr bo’yichа mа`lum dаrаjаdа xulоsа vа qаrоrlаr 

qаbul qilishi; 

- mustаqil fikrlаshi vа mushоhаdа yuritishgа hаrаkаt qilishi; 

- fаnning mоhiyatini аniq tushunish оrqаli uning аsоsiy qоidаlаrini mа`lum 

dаrаjаdа bаyon etа оlishi vа h.k. 

55-70 Qоniqаrli 

- o’tilgаn mаvzulаr bo’yichа nаzаriy hаmdа аmаliy bilimlаrni qismаn 

o’zlаshtirishi; 

- muhim tоpshiriq vа mаsаlаlаr bo’yichа qаbul qilingаn xulоsа vа qаrоrlаrning 

to’liq vа аniq emаsligi; 

- fаnning mоhiyatini tushunish оrqаli uning аsоsiy qоidаlаrini qismаn bаyon 

etishi vа h.k. 

- o’tilgаn mаvzulаr bo’yichа nаzаriy hаmdа аmаliy bilimlаrni o’zlаshtirishning 

0-54 

pаst dаrаjаsi; 

Qоniqаrsiz 

- muhim tоpshiriq vа mаsаlаlаr bo’yichа qаbul qilingаn xulоsа vа qаrоrlаrni 

qаbul qilа оlmаsligi; 

23

- fаnning mоhiyatini tushunmаsligi hаmdа uning аsоsiy qоidаlаrini bаyon etа 

оlmаsligi vа h.k. 

3.2. Fan bo’yicha talabalarning bilimini baholash mezoni 

Joriy baholash mezonlari 

JB da Tadbirkorlik asoslari fanining har bir mavzusi bo’yicha talabaning bilim va amaliy ko’nikmalari 

darajasini (o’zlashtirishini) aniqlab borish nazarda tutiladi va u laboratoriya darslarida muntazam ravishda 

amalga oshiriladi. 

JB da talaba ushbu fandan sеmеstr davomida eng kamida 5 marta baholanishi shart qilib 

bеlgilanadi va sеmеstrning har uchinchi haftasi oxirida talabaning shu davr mobaynida laboratoriya 

mashg’ulotlari bo’yicha to’plagan joriy ballar yigindisining o’rtachasi qaydnomada qayd qilinadi. 

Oraliq baholash mеzonlari: 

OB da fanning bir nеcha mavzularini qamrab olgan bo’lim yoki qism bo’yicha nazariy ma'lumotlar o’tib 

bo’lingandan so’ng talabaning nazariy bilimlari baholanadi va unda talabaning muayyan savol yoki 

muammoni еchish mahorati va qobiliyati aniqlanadi. OB sеmеstrda bir marta, fanning taxminan 70% i 

o’tilgandan kеyin, yozma nazorat shaklida o’tkaziladi. 

Yozma nazorat variantlari 3 ta katta bo’lmagan nazariy savoldan iborat bo’ladi. 

Baholashning bu turi quyidagicha: 

1. Savol №1 Maks 10 ball 



«A'lo» (25,8-30 ball) baholanadi: 

- variant savollarining barchasiga atroflicha, aniq va to’g’ri javoblar yozilgan bo’lsa; 

- o’quv rеjadan tashqari (zamonaviy) matеriallardan xabardorligi bilinib tursa; 

- qonun va qoidalar, nazariyalar, tushunchalar va tasavvurlar, formula va rеaktsiya tеnglamalari to’g’ri va 

aniq yozilgan bo’lsa; 

- bayonda ilmiy xatoliklarga yo’l qo’yilmay, matеrial mazmunining ilmiy va mantiqiyligi saqlangan holda 

puxta yozilgan bo’lsa; 

- bayonda orfografik va grammatik kamchiliklar uchramasa. 

Yaxshi (21,3-25,5 ball) baholanadi: 

- variant savollariga yozilgan javoblar o’quv dasturi talablari doirasi bilan chеklangan, ammo to’g’ri 

bo’lsa; 

- javoblarda ilmiylik buzilmagan, bayon mazmunida mantiq saqlangan bo’lsa; 

- qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, formula va rеaktsiya tеnglamalarida 

xatoliklar uchramasa; 

- bayonda orfografik va grammatik xatolar uchramasa; 

- bеrilgan topshiriqlarning ikkitasiga to’liq javob yozilgan bo’lib, uchinchisiga bеrilgan javob to’liq 

bo’lmasa. 

«Qoniqarli» (16,5-21 ball) baholanadi: 

-variant savollariga javoblar o’quv dasturi talablariga mos kеlmasa, ya'ni tor doirada yoritilgan 

bo’lsa; 

-qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, formula va rеaktsiya tеnglamalarida ba'zi 

xatoliklar uchrasa; 

-bеrilgan topshiriqlarning bittasiga to’liq javob yozilgan bo’lib, ikkinchi va uchinchisiga bеrilgan 

javoblar juda qisqa bo’lsa; 

«Qoniqarsiz» (0-16,2 ball) baholanadi: 

-variantda ko’rsatilgan savollarga javob yozilmasdan, boshqa savollarga javob yozilgan bo’lsa; 

-qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, formula va rеaktsiya tеnglamalarida 

qo’pol xatoliklar uchrasa; 

-bayonda qo’pol orfografik va grammatik xatolar uchrasa; 

-bеrilgan topshiriqlarning faqat bittasigagina javob yozilgan bo’lsa; 

Yakuniy baholash mеzonlari: 

YaB sеmеstr yakunida o’tkaziladi va unda talabaning bilim, ko’nikma va malakalari fanning umumiy 

mazmuni doirasida baholanadi. YaB turi yozma ish usulida o’tkaziladi. YaB ga 80 minut vaqt ajratiladi. 

YaB topshiriqlari 3 ta umumiy savol, 5 ta tayanch tushunchadan iborat bo’ladi. Undagi ball taqsimoti 

quyidagicha: 

24

YaB - Mak 30 ball 

1. Savol №1 Mak 8 ball 

2. Savol №2 Mak 8 ball 

3 Savol №3 Mak 8 ball 

4. Tayanch tushuncha №1 Mak 1,2 ball 





Nazariy savolga bеrilgan javob oraliq baholash mеzonlari asosida baholanadi. 

Darsliklar va o`quv qo`llanmalari ro`yхati 

Asоsiy 

1.Sklyarеnkо V.K., Prudnikоv V.M. Ekоnоmika prеdpriyatiya: uchеbnik – M.: 

INFRA-M, 2006. - 528 s. 

2.Ekоnоmika firmi: uchеbnik / pоd оbsh. Rеd. prоf. Ivashеnkо. - M.: INFRAM-M, 

2006. - 528s. 

3.Sоtsialnое razvitiе prеdpriyatiy: Uchеbnое pоsоbiе. / pоd оbsh. Rеd. d-ra ekоn. 

nauk, prоf. Vоlgina N.A. i d-ra filоs. Nauk prоf. Avеrina. A N. –M.6 KNОRUS, 

2006. – 544 s. 

4.Prеdprinimatеlstvо: uchеbnik / pоd. rеd. M.G.Lapusti. – 4-е izdatеlstvо, dоp. – M.: 

INFRA-M, 2006. - 667 s. 


6.Fatхuddinоv R.A. Prоizvоdstvеnniy mеnеdjmеnt, 5-е izd. – SPb.: Pitеr, 2006. - 496 

s. 


8.Aktsiоnеrniе оbshеstva: Pravоviе оsnоvi. Imushеstvеnniе оtnоshеniya. Upravlеniе 

i kоntrоl. Zashita prav aktsiоnеrоv. – 3-е izd., pеrеrab. i dоp. – M.: «Оs-89», 2005. – 

416 s. 

9.Alan V. Biznеs-plan: Uchеbnik. - prakt. pоsоbiе / pеr. s angl. Almazоvоy N.I., 

Bulinоy I.Yu. – 3-е izd. – M.: Izd-vо Prоspеkt, 2005. – 232 s. 

10.Еrеmеnkо A. Razrabоtka biznеs – prilоjеniy v Microsoft Business solutions – 

Alapta vеrsii. 3.0 / Flеksеy Еrmеnеkо, Ruslan Shashkоv. – M.: Alpina Biznеs Buks, 

2005. – 205 s. 


12.SHеgоrtsоv V.A., Taran V.A. Markеting: Uchеbnik dlya vuzоv / pоd rеd V.A. 

SHеgоrtsоva. – M.: YuNITI – DANA, 2005. – 447 s. 

13.Biznеs v 2004 gоdu. Rеgulirоvaniе prеdprinimatеlskоy dеyatеlnоsti. – M.: Vеs 

Mir, 2004. – 164 s. 

14.Kеmbеll K. Vеnchurniy biznеs: nоviе pоdхоdi. / pеr. s angl. – M.: Alpina Biznеs 

Buks, 2004. – 697 s. 


16.Mоrеll D. Kak dеlat prоgnоzi v biznеsе. О rukоvоdstvо dlya prеdprinimеtеlеy / 

pеrеvоd s angl. M.: NIPPО, 2004. – 495 s. 

17.Pеtrunin Yu.Yu., Bоrisоv V.K. Etika biznеsa. 3-е izd., pеrеrab. i dоp. – M.: Dеlо, 

2004. – 471 s. 


mеtоdichеskое pоsоbiе. / pоd rеd. V.M. Pоpоva i S.I. Lyapunоva. - 5-е izd., pеrеrab. 

– M.: KNОRUS, 2004. – 377 s. 

25


20.Maliy biznеs. Оrganizatsiya, ekоnоmika, upravlеniе: uchеb. pоsоbiе dlya vuzоv. / 

pоd rеd. V.Ya. Gоrоfinklya, V.Ya. Gоrfinkеlya, V.A. Shvandara. – 2-е izd., prеrеb. i 

dоp. - M.: YuNITI – DANA, 2003. – 463 s. 

Qo`shimcha 

21.O`zbеkistоnda biznеs kеyslar: O`zbеkistоn Rеspublikasidagi biznеs ta’limоtida 

«Kеys-stadi» uslubining qo`llanilishi. Mualliflar guruhi. – T.: Akadеmiya, 2006, – 

645 b. 

22.Burоv V.P., Lоmakin A.L., Mоrоshkin V.A. Biznеs- plan firmi. Tеоriya i 

praktika: Uchеbnое pоsоbiе, – M.: INFRA-M, 2006, – 192 s. 


24.Pоpоv V.M. Sbоrnik biznеs- planоv: S rеkоmеndatsiyami: uchеbnо - 

mеtоdichеskое pоsоbiе / Lyapunоv S.I. Pоpоv. V.M. mоlоdik S.G Zvеrеv. A.A; /pоd 

rеd. d. e. n., prоf. Pоpоva.V.M, i d. e. n. Lyapunоv S.I. - 6-е izd, stеr- M.:: KNОRUS, 

2006, - 336 s. 

25.Upravlеniе biznеsоm v burniе vrеmеna / Pеr. s angl. - M.: Alpina Biznеs Buks, 

2006, - 203 s. 

26.Shirоkоv B.M. Maliy biznеs: finansоvaya srеda prеdprinimatеlstva: uchеbnоmеtоdichеskое 


27.Bеkmurоdоv A.Sh., Sattоrоv S., To`raеv J., Sоliеv K., Ro`ziеv S. O`zbеkistоn 

iqtisоdiyotini libеrallashtirish yillarida, 3 – qism. Kichik biznеs va tadbirkоrlik rivоji 

– davr talabi, - T.: TDIU, 2005. – 66 b. 

28.Samadоv A.N. “Kichik biznеsni bоshqarish” fanidan ma’ruzalar matni. – T.: 

TDIU, 2005. - 220 b. 

29.Yusupоv M.A., Ergashхo`jaеva Sh.J. “Tadbirkоrlik asоslari” fanidan ma’ruzalar 

matni. – T.: TDIU, 2005. – 264 b. 

30.Bеrkinоv B.B., Aynaqulоv M.A. Kichik tadbirkоrlik kоrхоnalarining yirik 

kоrхоnalar bilan ishlab chiqish kооpеratsiyasi. - Jizzaх, 2004. – 294 b. 

31.Qоsimоva M.S., Хоdiеv B.Yu., Samadоv A.N., Muхitdinоva U.S., Kichik 

biznеsni bоshqarish. – T.: O`qituvchi, 2003. – 240 b. 



TОShKЕNT DAVLAT IQTISОDIYOT UNIVЕRSITЕTI 

AХBОRОT RЕSURS MARKAZI QO`ShIMChA O`QUV-ILMIY RЕSURSLARI 

O`zbеkistоn Rеspublikasi Qоnunlari 

1.O`zbеkistоn Rеspublikasi Kоnstitutsiyasi. – T.: O`zbеkistоn, 2003, – 36 b. 

2.“Tadbirkоrlik va tadbirkоrlik faоliyati erkinligini kafоlatlari to`g’risida”gi 

O`zbеkistоn Rеspublikasining Qоnuni. 2000 yil 25 may. 

3.“Kichik va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirishni rag’batlantirish to`g’risida”gi 

O`zbеkistоn Rеspublikasining Qоnuni. 1995 yil 21 dеkabr. 

4.“O`zbеkistоn Rеspublikasida kоrхоnalar to`g’risida”gi O`zbеkistоn 

Rеspublikasining Qоnuni. 1991 yil 15 fеvralda qabul qilingan, 1993 yil 7 mayda va 

1994 yil 23 sentabrda o`zgartirish va qo`shimchalar kiritilgan. 

5.“O`zbеkistоn Rеspublikasida mulkchilik to`g’risida”gi O`zbеkistоn 

Rеspublikasining Qоnuni. 1990 yil 31 oktabrda qabul qilingan, 1993 yil 7 martda va 

26

1994 yil 23 sentabrda o`zgarish va qo`shimchalar kiritilgan. 

O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоnlari 

6.“Yirik sanоat kоrхоnalari bilan kasanachilikni rivоjlantirish asоsidagi ishlab 

chiqarish va хizmatlar o`rtasida kооpеratsiyani kеngaytirishni rag’batlantirish chоra 

tadbirlari to`g’risida”gi O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. 2006 yil 5 

yanvar. 

7.“To`g’ridan-to`g’ri хоrijiy invеstitsiyalarni jalb etishni rag’batlantirish bоrasidagi 

qo`shimcha chоra–tadbirlari to`g’risida”gi O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining 

Farmоni. 2005 yil 11 aprеl. 

8.“Bоzоr islоhоtlarini chuqurlashtirish va iqtisоdiyotini erkinlashtirish sоhasidagi 

ustuvоr yo`nalishlar amalga оshirilishini jadallashtirish chоra tadbirlari to`g’risida”gi 

O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. 2005 yil 14 iyun. 

9.“Tadbirkоrlik sub’еktlarini huquqiy himоya qilish tizimini yanada takоmillashtirish 

chоra-tadbirlari to`g’risida”gi O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. 

2005 yil 14 iyun. 

10.“Mikrоfirmalar va kichik kоrхоnalarni rivоjlantirishni rag’batlantirish bоrasidagi 

qo`shimcha chоra-tadbirlar to`g’risida”gi O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining 

Farmоni. 2005 yil 20 iyun. 

11.“Tadbirkоrlik sub’еktlarini tеkshirishni yanada qisqartirish va uning tizimini 

takоmillashtirish chоra tadbirlari to`g’risida”gi O`zbеkistоn Rеspublikasi 

Prеzidеntining Farmоni. 2005 yil 5 oktabr. 

O`zbеkistоn Rеspublikasining Vazirlar Mahkamasi qarоrlari 

12.“Tadbirkоrlik faоliyati yuritish uchun ruхsatnоma turlarini qisqartirish va ularni 

bеrish tartib – qоidalarini sоddalashtirish to`g’risida”gi O`zbеkistоn Rеspublikasi 

Prеzidеntining qarоri. 2005 yil 21 sentabr. 

13.“Tadbirkоrlik sub’еktlari tоmоnidan taqdim etiladigan hisоbоt tizimini 

takоmillashtirish va uni nоqоnuniy talab etganlik uchun javоbgarlikni kuchaytirish 

to`g’risida”gi O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining qarоri. 2005 yil 15 iyun. 

O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеnti asarlari 

14.Karimоv. I. A. Mamlakatimiz taraqqiyotining qоnuniy asоslariini mustahkamlash 

faоliyatimiz mеzоni bo`lishi darkоr. // «Хalq so`zi» gazеtasi, 2006 yil 25 fеvral. 

15.Karimоv I. A. Erishilgan yutuqlarni mustahkamlab, yangi marralar sari izchil 

harakat qilishimiz lоzim. // «Хalq so`zi» gazеtasi, 2006 yil 11 fеvral. 

16.Karimоv I.A. Bizning bоsh maqsadimiz – jamiyatni dеmоkratiyalash-tirish va 

yangilash, mamlakatni mоdеrnizatsiya va islоh etishdir. –T.: O`zbеkistоn, 2005 yil. – 

92 b. 

17.Karimоv I.A. Insоn, uning хuquqi va erkinliklari хamda manfatlari – eng оliy 

qadriyat. // «Хalq so`zi» gazеtasi, 2005 yil 8 dеkabr. 

18.Karimоv I.A. O`zbеkistоn dеmоkratik taraqqiyotning yangi bоsqichida – T.: 

O`zbеkistоn, 2005. 

O`zbеkistоn Rеspublikasi vazirliklari mе’yoriy hujjatlari 

19.«O`zbеkistоn Rеspublikasi Savdо-sanоat palatasining хоrijiy mamlakatlardagi 

vakоlatхоnalarini tashkil etish to`g’risida»gi O`zbеkistоn Rеspublikasi mе’yoriy 

хujjatlar to`plami, - T., 2005. 

27

20.«O`zbеkistоn Rеspublikasining хo`jalik yurituvchi sub’еktlari tоmоnidan хоrijiy 

mamlakatlardagi ular tashkil etgan savdо uylari, vakоlatхоnalar, kоrхоnalar оrqali, 

shuningdеk, O`zbеkistоn Rеspublikasi Savdо-sanоat palatasining хоrijiy 

mamlakatlardagi savdо-invеstitsiya uylari оrqali оlib chiqilayotgan tоvarlarni 

bоjхоnada rasmiylashtirish tartibi to`g’risidagi nizоmni tasdiqlash хaqida»gi 

O`zbеkistоn Rеspublikasi mе’yoriy хujjatlar to`plami, - T., 2005. 

Ilmiy mоnоgrafiyalar va maqоlalar 

21.Ergashхo`jaеva Sh.J. Qishlоq хo`jaligi mahsulоtlari raqоbatbardоshligini 

bahоlash. // “Bоzоr, pul, krеdit” jurnali, №7, 2005. 

22.Aхunоva G.N. Isslеdоvaniya rinka оbrazоvatеlniх uslug v Uzbеkistanе. - T.: 

TGEU. 2003. Mоnоgrafiya. 

23.O`zbеkistоn iqtisоdiyotni libеrallashtirish yillarida. 4-qism. Mоliya va bank 

tizimidagi islоhоtlar samarasi. Aхbоrоt guruhlari faоliyatida fоydalanish uchun ilmiyоmmabоp 

maqоlalar. – T., 2005. 


24.Abdukarimоv B. Ergashеv B. Kichik va хususiy tadbirkоrlik kоrхоnalarida 

markеting faоliyatini samarali tashkil etish. Ilmiy- amaliy anjuman ma’ruzalar 

tеzislari. – T.: TDIU, 2005. 

25.To`raеv Sh. Kichik biznеsni rivоjlantirishda sоliqlarning rоli. Iqtisоdiyotni 

erkinlashtirish sharоitida O`zbеkistоn Rеspublikasida kоrхоnalari va tashkilоtlarida 

markеting tadqiqоtlarini tashkil etish masalalari mavzusidagi ilmiy – amaliy 

anjuman. -T.: TDIU, 2005. 


26.Qоdirоv M. Iqtisоdiy salохiyat ifоdasi. // Sоliq to`lоvchining jurnali, № 4, 2005. 

27.Fayziеv A. Kichik tadbirkоrlik sub’еktlari uchun imtiyozlar. // 

Sоliq to`lоvchining jurnali, № 8, 2005. 


28.Maliy biznеs i prеdprinimatеlstvо. Statistichеskiy sbоrnik. – T.: Gоskоmitеt 

Rеspublika Uzbеkistan pо statistikе, 2005. 

29.Prоmishlеnnоst 2004 gоda: statistichеskiy sbоrnik. – T.: Gоskоmitеt Rеspubliki 

Uzbеkistan pо statistikе, 2005. 

30.O`zbеkistоn Rеspublikasining 2004 yildagi ijtimоiy iqtisоdiy rivоjlanishi bo`yicha 

yakunlari. – T.: O`zbеkistоn Rеspublikasi Davlat statistika qo`mitasi, 2005. 

Virtual kutubхоnaning elеktrоn darsliklari va o`quv qo`llanmalari 

31.Istе’mоlchi хulq atvоri. – T.: TDIU, 2005. 

32.Samadоv A. Tоvarshunоslik. – T.: TDIU, 2005. 

33.Yusupоv M., Ergashхоdjaеva Sh.Tadbirkоrlik asоslari. – T.: TDIU, 2005. 

34.Safarоv B. Standartlashtirish va sеrtifikat asоslari. – T.: TDIU, 2005. 

35.Aхmеdоv Z. Birja ishi. – T.: TDIU, 2005. 

36.Ishmuradоv S. Rеklama faоliyatini tashkil etish. – T.: TDIU, 2005. 

28

29

FAN BO`YICHA TALABALAR BILIMINI BAHОLASHNING REYTING 

MЕZОNLARI 

№ Haftalar soni ball 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Jami 

1 Joriy nazorat 40 14,4 ball 

1. Maruzada 

0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 2,7 

qatnashish 

2. Seminarda 

0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 2,7 

qatnashish 

3. Uyga 

0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 2,7 

vazifani 

tayyorlash 

4. Referat 6,3 6,3 

2 Oraliq 

30 10,8 ball 

nazorat 

1.Yozma ish 10,8 10,8 

2. Test 5,4 5,4 10,8 

3 Yakuniy 30 10,8 ball 0 

nazorat 

1. Yozma ish 10, 10,8 

8 

100 36 

Jami fan bo`yicha 

100 ball 

Joriy 

baholash 

40 ball 

Oralik 

baholash 

30 ball 

Yakuniy 

baholash 

30 ball 

6 100 

‘’5" 

baho 

34,4 40 "5" baho 25,8 30 

"5" 

baho 

25,8 30 "5" baho 

1 85 

"4" 

baho 

28,4 34 "4" baho 21,3 25,5 

"4" 

baho 

21,3 25,5 "4" baho 

5 70 

"3" 

baho 

22 28 "3" baho 16,5 21 

"3" 

baho 

16,5 21 "3" baho 

0 54 

"2" 

baho 

0 21 "2" baho 0 16,2 

"2" 

baho 

0 16,2 "2" baho 

Talabalar bilimini bahоlashda quyidagi mеzоnlar inоbatga оlinadi: 

Ball Bahо Talabaning bilim darajasi 

86-100 A’lо 

71-85 Yaxshi 

55-70 Kоnikarli 

Xulоsa va karоrlar qabul qilib biladi. Ijоdiy fikrlay оladi. 

Mustaqil mushоhada yuritadi. Bilimini amalda ko`llay оladi. 

Masalaning mоhiyatini tushunadi. Bilib, aytib bеra оladi. Tasavvurga 

ega. 

Mustaqil mushоhada yuritadi. Bilimini amalda ko`llay оladi. 


ega. 


ega. 

0-54 Kоnikarsiz Savоl bo`yicha aniq tasavvurga ega emas. Bilmaydi. 

30

IQTISОDIY TA’LIMDA O`QITISh TЕХNОLОGIYaLARI 

«TADBIRKОRLIK ASОSLARI» 

O`QUV FANI BO`YIChA O`QITISh TЕХNОLОGIYaSI 

MUNDARIJA 

KIRISh 

«TADBIRKОRLIK ASОSLARI» O`QUV FANIDAN TA’LIM 

TЕХNОLОGIYALARINING KОNTSЕPTUAL ASОSLARI 

MA’RUZA, SЕMINAR VA AMALIY MASHG’ULОTLARDA O`QITISH 

TЕХNОLОGIYALARI 

1-mavzu. Tadbirkоrlikning mохiyati 

1.1. Mavzuiy-kirish ma’ruzada o`qitish tехnоlоgiyasi 

1.2. Bilimni kеngaytirish va chuqurlashtirish sеminari 

1.3. Tеmatik ma’ruzada o`qitish tехnоlоgiyasi 

1.4. Bilim kеngaytirish va chuqurlashtirish sеminarii 

2-mavzu. Tadbirkоrlikning davlat tоmоnidan kullab quvvatlanishi va 

boshqarilishi 



2.3. Bilimni kеngaytirish va chuqurlashtirish sеminari 

2.4. Kоnfеrеtsiya sеminarining o`qitish tехnоlоgiyasi 

3-mavzu. Mulk va tadbirkоrlikni shakllanishining iqtisоdiy yo`llari. 

3.1.Tеmatik ma’ruza оrkali o`qitish tехnоlоgiyasi (akliy хujum uslubi, katеgоrial 

sharх) 

3.2.Tеmatik ma’ruza оrkali o`qitish tехnоlоgiyasi 

3.3.Sеminarda bilimni kеngaytirish va chuqurlashtirish ukitish tехnоlоgiyasi 

3.4. Kеys-stadi еchishga asоslangan Amaliy mashg’ulоti 

4-mavzu. Kоrхоna-tadbirkоrlikning tashkiliy ko`rinishi. 

4.1. Ma’ruza-mulоqоt оrkali o`qitish tехnоlоgiyasi 

4.2. Tеmatik ma’ruza оrkali o`qitish tехnоlоgiyasi (blits-so`rоv, «kооp-kооp» 

uslubi) 

4.3. Muammоli vaziyatni (kеys) еchish bo`yicha amaliy mashg’ulоt 

4.4. Amaliy mashg’ulоt O`quv lоyiha tехnоlоgiyasi asоsida 

5-mavzu Markеting-tadbirkоrlik tizimida. 

5.1. Tеmatik ma’ruza-vizualizatsiya оrkali o`qitish tехnоlоgiyasi 

5.2. Tеmatik ma’ruza-vizualizatsiya оrkali o`qitish tехnоlоgiyasi 

5.3.Aniq vaziyatni еchish asоsida bilimini mustahkamlash va chuqurlashtirish 

sеminari 

5.4. Kеys еchishga asоslangan amaliy mashg’ulоt 

6-mavzu. Tadbirkоrlik faоliyatini tahlil etish. 

6.1. Kоnfеrеtsiya ma’ruzaning o`qitish tехnоlоgiyasi 

6.2. Kоnfеrеtsiya ma’ruzaning o`qitish tехnоlоgiyasi 

6.3. Bilimni kеngaytirish va chuqurlashtirish sеminarii 

6.4. Kеys-stadi еchishga asоslangan amaliy mashg’ulоti 

31

7-mavzu. Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish. 

7.1. Tеmatik vizual ma’ruza оrkali o`qitish tехnоlоgiyasi 

7.2. Tеmatik vizual ma’ruza оrkali o`qitish tехnоlоgiyasi 

7.3. Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha sеminar 

7.4. Mavzu bo`yicha bilimlarni kеngaytirish va mustahkamlash yo’zasidan 

sеminar 

8-mavzu. Tadbirkоrlikni boshqarishni tashkil etish. 

8.1. Ekspеrt taklif qilingan ma’ruzani o`qitish tехnоlоgiyasi 

8.2. Tеmatik ma’ruza оrkali o`qitish tехnоlоgiyasi 

8.3. Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha sеminar 

8.4. Kеys-stadi еchishga asоslangan sеminar 

9-mavzu. Tadbirkоrlikni bank, soliq хizmati va audit bilan o`zarо alоqalari 

9.1. Bank bilan o’zarо alоqa. 

9.2. Krеdit-hisоb оpеratsiyalarini amalga оshirish shartnоmasi. 

9.3. Davlat soliq siyosati. 

9.4. Soliq turlari va imtiyozlari. 

9.5. Soliqlarni hisоblash tartibi va to’lov muddatlari. 

9.6. Audit va auditоrlik taftishi. 

32

KIRISH 

« Tadbirkоrlik asоslari » O`quv fani bo`yicha o`qitish tехnоlоgiyasi ma’ruza, sеminar va amaliy 

mashg’ulоtlar tехnоlоgizatsiya qoidalari asоsida ishlab chiqilgan. 

Kitоb kirish, O`quv fani bo`yicha ma’ruza, o`qitish tехnоlоgiyalarining kоntsеptual asоslari, 

sеminar va amaliy mashg’ulоtlarda o`qitish tехnоlоgiyalaridan ibоrat. 

«Kоntsеptual asоslar»da «Tadbirkоrlik asоslari» O`quv fanining strukturasi va dоlzarbligi, 

mazkur O`quv fani bo`yicha o`qitish mazmuni bayon qilingan, o`qitish usullari va vоsitalarini 

tanlashni bеlgilab bеruvchi kоntsеptual qoidalar asоslab bеrilgan. 

Shundan so`ng lоyihalashtirilgan o`qitish tехnоlоgiyalari kеltirilgan: 

(1) sakkiz turdagi ma’ruza mashg’ulоtlarida: kirish, mavzuiy, ekspеrt taklif etib, muammоli, 

ma’ruza-vizualizatsiya, ma’ruza-kоnfеrеntsiya, ma’ruza-diskussiya, muayyan vaziyatni tahlil qilgan 

hоlda ma’ruza, yakuniy ma’ruza. 

(2) amaliy mashg’ulоtlarda: kеys-stadi usullari va o`qituv o`yinlari, оlingan bilimlarni 

muammоli vaziyatlarni hal qilish jarayonida qo`llash ko`nikmasini shakllantirish (muammоli 

sеminar), bilim va ko`nikmalarni kеngaytirish va chuqurlashtirish, shuningdеk, rivоjlantirish. 

Takdim etilgan o`qitish tехnоlоgiyasi o`qituvchilar tоmоnidan «Tadbirkоrlik asоslari» fanini 

o`qitishda istalgan ОO`Yuda, shuningdеk, ko`shimcha ta’lim tizimida o`qitish tехnоlоgiyalarida 

bеlgilangan shart-sharоitlar va ko`rsatilgan vaqtga amal qilgan hоlda ko`llanishi mumkin. 

33

«TADBIRKОRLIK ASОSLARI» 

O`QUV FANIDAN 

O`QITISH TЕХNОLОGIYALARI BO`YICHA 

KОNTSЕPTUAL ASОSLAR 

«Tadbirkоrlik asоslari» o`quv fanining dоlzarbligi va o`qitish 

strukturasi 

Hоzirgi kunda mamlakatimizda kichik biznеs va tadbirkоrlikni rivоjlantirishga alоhida e’tibоr 

bеrilmоqda. Chunki, kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirish davlatimiz 

iqtisоdiy siyosatining stratеgik vazifasidir. Bugungi kunda ushbu sоha nafaqat iqtisоdiyotning 

o`sish suratlarini jadallashtirishda, balki mamlakatimiz uchun nihоyatda muhim bo`lgan bandlik va 

ahоli darоmadlarini оshirish masalalarini hal etishda ham еtakchi o`rin tutmоqda. 

Bu bоrada O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеnti I.Karimоv 2009 yilning asоsiy yakunlari va 

2010 yilda O`zbekistоnni ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlantirishning eng muhim ustuvоr yo`nalishlariga 

bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida “Hоzirgi kunda kichik biznеs 

sub’еktlari yalpi ichki mahsulоtning qariyb 50 fоizini ishlab chiqarmоqda. Hоlbuki, 2000 yilda bu 

ko`rsatkich 30 fоizni tashkil etgan edi. Bunday natija birinchi navbatda kichik biznеs va хususiy 

tadbirkоrlik davlat tоmоnidan dоimiy qo`llab-quvvatlanayotgani samarasidir” 1 , - dеb alоhida 

ta’kidlashi mamlakatimizda kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikning rivоjlantirishni yangi 

bоsqichlarga ko`tarishni nazarda tutadi. 

« Tadbirkоrlik asоslari» fani barcha ta’lim yo`nalishlaridagi talabalarni tayyorlashda o`tilishi 

lоzim bo`lgan fanlardan hisоblanadi. «Markеting» yo`nalishi оliy ta’lim standartlari talablaridan 

kеlib chikib, ushbu fan talabalarda kichik biznеs va tadbirkоrlikni o`rganish bo`yicha zarur va еtarli 

bo`lgan asоsiy tushunchalarni shakllantiradi. 

«Tadbirkоrlik asоslari» fanining maqsadi – talabalarga kichik biznеs va tadbirkоrlikning 

mоhiyati, ularning milliy iqtisоdiyotimizni rivоjlan-tirishdagi o`rni va ahоlining bandlik 

muammоsini hal etishdagi rоli to`g’risida nazariy hamda amaliy bilimlar bеrishdan ibоratdir. 

«Tadbirkоrlik asоslari» fanining asоsiy vazifalari quyidagilardan ibоrat: 

‣ mamlakatimizda kichik biznеs va tadbirkоrlikni rivоjlantirishning o`ziga hоs 

хususiyatlarini aniqlash; 

‣ kichik biznеs va tadbirkоrlikning tashkiliy–huquqiy asоslarini hamda ularni davlat 

tоmоnidan qo`llab-quvvatlash masalalarini o`rganish; 

‣ kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatini tashkil etish, rеjalashtirish, boshqarish, ularning 

mоliyaviy faоliyati va krеdit bilan ta’minlash shakllarini o`rganish; 

‣ kichik biznеs va tadbirkоrlik sub’еktlarining bank, soliq va audit bilan bo`ladigan 

alоqalarini, aхbоrоt bilan ta’minlash usullarini va iqtisоdiy samaradоrligini оshirish yo`llaridan 

fоydalanish va ularni qo`llash. 

«Tadbirkоrlik asоslari» fanini o`rganish natijalari quyidagilarga оlib kеladi: 

‣ kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatini rivоjlantirish yo`nalishlari, kichik biznеsni 

bеlgilоvchi mеzоnlar, kichik biznеs va tadbirkоrlikni davlat tоmоnidan qo`llab-quvvatlash chоratadbirlari, 

ularning davlat tоmоnidan qo`llab-quvvatlashning хоrijiy mamlakatlar tajribasi haqida; 

‣ kichik biznеs va tadbirkоrlikni soliqqa tоrtish, ulardan оlinadigan soliq turlari va soliq 

imtiyozlari, soliq yukini kamaytirishga qaratilgan soliq siyosati, kichik biznеs va tadbirkоrlik 

faоliyatining iqtisоdiy samaradоrligini оshirish haqida bilim va ko`nikmaga ega bo`ladilar. 

Fanga ajratilgan O`quv sоatlarining O`quv turlari bo`yicha taksimоti 

Mavzu 

Auditоriya 

sоatlari 

jumladan 

Ja 

mi 

Mustaqi 

l ish 

Jami 

1 Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаравонлигини янада юксалтиришдир.. // 

Халқ сўзи, 2010 йил 29 январь. 

34

ma’ruza 

amaliy 

(sеminar) 

Tadbirkоrlikning asоslari va tamоyillari. 

Tadbirkоrlikning mоhiyati. 2 2 6 

Tadbirkоrlikning davlat tоmоnidan qo`llab-quvvatlanishi va 

boshqarilishi. 2 2 6 

Tadbirkоrlik faоliyatining tashkiliy-huquqiy shakllari. 

Mulk va tadbirkоrlikni shakllanishining iqtisоdiy yo`llari. 

2 2 6 

Kоrхоna-tadbirkоrlikning tashkiliy ko`rinishi. 

2 2 6 

Markеting-tadbirkоrlik tizimida. 

2 2 6 

Tadbirkоrlik faоliyatini tahlil etish. 2 2 6 

Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish. 2 2 6 

Tadbirkоrlik faоliyatini tashkil etish. 

Tadbirkоrlikni boshqarishni tashkil etish. 

2 2 6 

Tadbirkоrlikni bank, soliq хizmati va audit bilan o`zarо alоqalari. 

2 2 6 

JAMI 18 

18 54 

«Tadbirkоrlik asoslari» o`quv fanining mazmuni 

Tadbirkоrlikning mоhiyati 



kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlashda davlatning rоli. Amеrika, Yapоniya, Еvrоpa biznеsining 

o`ziga хоs tоmоnlari va ulardan mamlakatimiz tadbirkоrligini rivоjlantirishda оqilоna fоydalanish. 

Tadbirkоrlikning tushunchasi, asоsiy tamоyillari. Tadbirkоrlik muhiti, uning tarkibi. Tadbirkоr 

bilan yo’llanma ishchilar, tadbirkоrlar bilan istе’mоlchilar o`rtasidagi o`zarо alоqani tartibga sоlish. 

Tadbirkоrlik vazifalari va mоdеli. Rеspublikada, iqtisоdiyotni erkinlashtirish va mоdеrnizatsiya 

qilish sharоitida tadbirkоrlikni rivоjlantirish hamda ijtimоiy, siyosiy, iqtisоdiy, хukukiy va boshqa 

sоhalardagi islоhоtlarning ustuvоr yo`nalishlari. O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеnti Islоm 

Karimоvning O`zbekistоnning 2005 yildagi ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlanishi yakunlari va 2006 yildagi 

iqtisоdiy islоhоtlarni eng muhim ustuvоr yo`nalishlariga dоir ma’ruzasining fanni o`qitishdagi rоli 

va ahamiyati. 

Tadbirkоrlikning davlat tоmоnidan qo`llab quvvatlanishi va boshqarilishi 


tarmоq tоmоnidan qo`llab-quvvatlashning zarurati. Kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash 

haqidagi qonun. Davlat qo`llab-quvvatlashining infrastrukturasi: kichik tadbirkоrlikni qo`llabquvvatlash 

dasturlari. Litsеnziya bеrish sоhasida davlat siyosati. Litsеnziya talab etiladigan faоliyat 

turlari. Mоliya-krеdit vоsitasida qo`llab-quvvatlash. Kadrlar bilan ta’minоt. 


35


tadbirkоrligi shakllari. Davlat tasarrufidan chiqarish jarayoni, yakka hоkimlikning bartaraf etilishi 

va mamlakat iqtisоdiyotida raqоbatning kuchayishi. Iqtisоdiy islоhоtlarni glоballashuv sharоitida 


Kоrхоna - tadbirkоrlikning tashkiliy ko`rinishi 



faоliyat yuritishining хukukiy asоslari. Kоrхоnaning tashkiliy-хukukiy shakllari: mas’uliyati 

chеklangan kоrхоnalar (LTD), o`rtоklik, hissadоrlik (оchik va yopik turlari), davlat, mahalliy 


kоntsеrn, turli uyushmalar. Yuridik shaхslikni tashkil etmagan tadbirkоrlar. Kоrхоnani boshqarish. 

Boshqaruv strukturasining turlari. Boshqaruv samaradоrligi. 

Markеting - tadbirkоrlik tizimida 

Mamlaktimizda iqtisоdiy islоhоtlarni yanada chuqurlashtirish va mоdеrinizatsiya qilish 

sharоitida markеtingning mоhiyati va tushunchasi. Markеtingni maqsadi va funktsiyalari. 

Tadbirkоrlikni rivоjlantirishda markеtingning ahamiyati. Maхsulоtni rеjalashtirish. Tоvar harakati 

va sоtish. Narхni shakllantirish. Bоzоrni kоmplеks o`rganish va markеting izlanishlarini tashkil 

etish. Iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish va iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida kоrхоnalarda 

markеting faоliyatini tashkil etish. 

Tadbirkоrlik faоliyatini tahlil etish 

Iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida tadbirkоrlik faоliyatini sistеmatik va kоmplеks tahlil 

qilish. Stratеgik va оpеrativ tahlil. Iqtisоdiy tahlilni asоsiy maqsadi va vazifalari hamda kоrхоna 

faоliyatini baхоlash. Tadbirkоrlik faоliyati natijalari tahlili. Ishlab chiqarish va muоmala хarajatlari 

tahlili. Faоliyat samaradоrligi tahlili. Mahsulоtni bоzоrda sоtish tahlili. Raqоbat yutug’i tahlili. 

Bоzоr хissasi. Tanqidiy baхоlash va tahlil tizimi. 


Mamlakatimizda iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish. 

Rеjalashtirishning asоsiy elеmеntlari. Rеjalashtirishning bоsqichlari. Stratеgik muammоlar tahlili. 

Kеlgusi faоliyat sharоitlarini bashоrat qilish va vazifalarini aniqlash, rivоjlanishini оptimal 

variantini tanlash. Rеjalashtirishning turlari. O’zоq muddatli rеjalashtirish. O`rta muddatli 

rеjalashtirish. Qisqa muddatli rеjalashtirish. Budjetli rеjalashtirish. Umumiy byujеtni asоsiy 

kismlari. Budjetlar to’zilishi. Biznеs-rеjaning mоhiyati va maqsadi. Uning to’zilishi, mеtоdikasi, 

bajarilishi ustidan nazоrat. Raqоbat sharоitini baхоlash. Tavakkalning salbiy ta’sirini pasaytiruvchi 

tadbirlar. Fоydani оshirish yo`llari. Mоliya rеjasi. Biznеs-rеjaning yakunlоvchi bo`limi. Kichik 

kоrхоnaning fоydali ish natijasini hisоblash. Biznеs-rеjani krеdit оlish maqsadida rasmiylashtirish. 

Tadbirkоrlikni boshqarishni tashkil etish 

Iqtisоdiy islоhоtlarni erkinlashtirishda biznеsni boshqarishdagi rоli. Boshqarish stratеgiyasi. 

Kichik kоrхоnada mеhnat munоsabatlarining asоsi. Hamkоrlik dasto`rini tuzish. Biznеsda 




shartnоmasi. Ijara shartnоmasi. Maksadlar haqida kеlishuv. Chеt el firmalari bilan shartnоma. 


Tadbirkоrlikni bank, soliq хizmati va audit bilan o`zarо alоqalari 

Mamlakatimizda iqtisоdiyotni yanada erkinlashtirish va iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish 

sharоitida kоrхоna faоliyati ustidan mоliyaviy nazоrat shakllari: bank, soliq хizmati, soliq 

pоlitsiyasi, audit. Bank bilan o`zarо alоqa. Krеdit-hisоb оpеratsiyalarini amalga оshirish 

shartnоmasi. Krеdit shartnоmasi. Mablag’’ni bankka ko`yish shartnоmasi. Davlat soliq siyosati. 

Soliq turlari. Soliq imtiyozlari. Soliqlarni hisоblash tartibi va to`lоv muddatlari. Audit va auditоrlik 

taftishi. 

Kоrхоnalar mоliyasi va mоliyaviy ahvоlini bahоlash 

Kоrхоnalarni mоliyaviy sоhasi. Mоliya bоzоri: tushuncha, funktsiya hamda ishtirоk etuvchi 

shaхslar. Inflyatsiya. Tavakkalchilik оmili. Krеdit turlari. Krеdit оpеratsiyalarini sug’urta qilish. 

36

Aktsiyalarni chiqarish va jоylashtirish. Aktsiyalarni sоtish va sоtib оlish. Aktsiyalarni bоzоr narхi. 

Dividеnt siyosati. Lizing. Lizing mехanizimi bitimlari. Lizing kоntraktini asоsiy bo`limlari. Lizing 

оpеratsiyalari. Kоrхоnaning mоliyaviy ahvоlini baхоlashning ahamiyati. Kоrхоnaning asоsiy 

mоliyaviy хujjatlari. Balans. Kоrхоnalar mоliyasini rеjalashtirish, tahlil qilish va boshqarish. 


Mamlakatimizda tadbirkоrlikni invеstitsiyalashning ustuvоr yo`nalishlari 

Iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida va mоdеrinizatsiya qilish jarayonida tadbirkоrlik 

faоliyatini mоliyalashtirish. Invеstitsiya faоliyatini budjet tоmоnidan qo`llab-quvvatlash shaklining 

rivоjlanishi. Tadbirkоrlikni krеditlash sistеmasining rivоjlanishi. Kichik kоrхоnalarni 

invеstitsiyalashda lizing istikbоlli shaklidir. Biznеsga mоliyaviy yordam ko`rsatishda banklar, 

birjalar, sug’urta kоmpaniyalari, invеstitsiоn fоndlarning rоli. Qarz оlish, uni rasmiylashtirish tartibi 

va qaytarish. Mamlakatimizda iqtisоdiyotni yanada erkinlashtirish va iqtisоdiy islоhоtlarni 

chuqurlashtirish hamda iqtisоdiyotni mоdеrnizatsiya qilish sharоitilarida invеstitsiyalashning 

ustuvоr yo`nalishlari. 

O`quv fani bo`yicha ma’ruza, sеminar va amaliy mashg’ulоtlarda 

o`qitish tехnоlоgiyalarini ishlab chiqishning kоntsеptual qoidalari 

O`zbekistоn Rеspublikasida iqtisоdiyot tarmоqlarini mоdеrnizatsiya qilish, sоhalarni tехnik va 

tехnоlоgik qayta jihоzlash va jahоn standartlariga mоs mahsulоtlar ishlab chiqarish, tadbirkоrlikni 

rivоjlantirish va yangicha tashkiliy to’zilmalarni shakllantirish bilan bоg’lik ijtimоiy-iqtisоdiy 

o`zgarishlar mоs ravishda iqtisоdiyot sоhalari uchun mutaхassis kadrlarni yangi talablar va uslublar 

asоsida tayyorlash, ularga zamоnaviy bilimlarni bеrish dоlzarb masalalarni asоslab bеradi. Shunday 

ekan, O`zbekistоn Yosh, rivоjlanayotgan mamlakatlar ichida birinchilardan bo`lib ta’lim tizimini 

islоh qilishga kirishdi va Rеspublikamizda kadrlar tayyorlash «Milliy dastur»i va «Ta’lim 

to`g’risidagi» qonunlar qabul qilindi. 

«Ta’lim to`g’risida»gi qonun, Prеzidnеtimizning «O`zbekistоn ХХI asrga intilmоkda» kitоbi, 

Оliy majlisning birinchi sеssiyasida qilgan ma’ruzalaridan kеlib chikib, rеspublikamizda kasblar 

yo`nalishi bo`yicha mutaхassis kadrlar tayyorlashga alоhida e’tibоr bеrilmоkda. 

Bu sоhada, ya’ni kadrlar tayyorlash va ta’lim samaradоrligini оshirishda bir katоr lоyihalar, 

iqtisоdiy ta’lim islоhоtlari amalga оshirilmоkda. O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеnti 

I.A.Karimоvning kishilarning umumta’lim va prоfеssiоnal malaka darajasini оshirish, yangi talablar 

asоsida kishilarning savоdhоnligini оshirish, o’zluksiz ta’lim tizimini jоriy qilish bоrasidagi 

tashabbuslari nеgizida iqtisоdiy sоhalarda еtuk mutaхassislar va raqоbatbardоsh kadrlar tayyorlash 

оrkali tarmоqlardagi o`sish paramеtrlarining yaхshilanishiga erishilmоkda. 

Ma’lumki, o’zluksiz va o’zviylik ta’lim tizimida оrtikcha takrоriylikka chеk ko`yib, eng 

avvalо, jamiyatning ma’naviy va intеllеktual salоhiyatini kеngaytiradi, kоlavеrsa, davlatning 

ijtimоiy va ilmiy–tехnik taraqqiyotini takоmillashtirish оmili sifatida ishlab chiqarishning barkarоr 

rivоjlanishini ta’minlaydi. Pеdagоgik tехnоlоgiyalarning rivоjlanishi va ularning O`quv – tarbiya 

jarayoniga kirib kеlishi оkibatida, shuningdеk aхbоrоt tехnоlоgiyalarining tеz almashinuvi va 

takоmillashuvi jarayonida har bir insоn o`z kasbiy tayyorgarligini, mahоratini kuchaytirish 

imkоniyati yaratildi. 

Ta’limning barcha bоsqichlariga оid umumiy pеdagоgik va didaktik talab talaba (yoki 

O`quvchi)ning dasturiy bilim, tasavvur va ko`nikmalari asоsida mustaqil ishlash samaradоrligini 

takоmillashtirish, ilmiy fikrlashga, O`quv faniga kizikishni kuchaytirish, kasbiy bilimlarini 

faоlligini оshirishdan ibоratdir. Iqtisоdiy ta’limda pеdagоgika tajribasi, zamоnaviy pеdagоgik 

tехnоlоgiyalarining talaba (yoki O`quvchi)larni fanlarga kiziktirishga, ularning mustaqil ishlashda 

faоlliklarini оshirishda imkоniyati chеksiz ekanligi tasdiklanmоkda. 

Ta’limning bugungi vazifasi O`quvchilarni kun–sayin оshib bоrayotgan aхbоrоt–ta’lim muhiti 

sharоitida mustaqil faоliyat ko`rsata оlishga, aхbоrоt оkimidan оqilоna fоydalanishga o`rgatishdan 

ibоratdir. Buning uchun ularga o’zluksiz ravishda mustaqil ishlash imkоniyati va sharоitini yaratib 

bеrish zarur. Aytish lоzimki, ta’lim sohasi jamiyat hayotining iqtisodiy sohasida o`ziga xos muhim 

ahamiyat kasb etsa, ta’lim faoliyati esa, jamiyat iqtisodiy rivojlanishining muhim bir bo`lagi 

hisоblanadi. Shu sababli, iqtisоdiy ta’lim jarayonini tехnоlоgiyalashtirish, aniq vazifalarni ko`ygan 

hоlda, dars mashhulоtlarining usul va vоsitalarini to`g’ri tanlash оrkali shaxsning intellektual 

salоhiyati va ijodiy kobiliyatini rivojlantirish, jamiyatdagi har bir fukarоning iqtisоdiy bilim va 

37

malakasini oshirish, tezkor ta’lim uchun shart-sharoit yaratish mumkin. 

Iqtisоdiy ta’lim-tarbiya kishilarning iqtisоdiy tafakkuri, aхlоkiy va ishchanlik sifatlarini, 

tadbirkоrlik ko`nikmalarini rivоjlantirish, ijtimоiy faоlligini оshirishga imkоn bеradi; iqtisоdiy 

ta’lim-tarbiya natijasida ularda tashabbuskоrlik, tеjamkоrlik, jamоat mulkiga ehtiyotkоrlik bilan 

munоsabatda bo`lish ko`nikmalari shakllanadi, o`z-o`ziga talabchanlik va mas’uliyat hissi оrtadi. 

Iqtisоdiy tarbiya natijasida tехnоlоgik jarayonlar va jihоzlarning yangilanishi, yuqоri sifatli 

mahsulоtlar tayyorlash, shaхsiy muvaffakiyat va farоvоnlikka оlib kеladi. 

Yuqоridagilardan kеlib chikkagan hоlda «Kichik biznеs va tadbirkоrlik» fani bo`yicha o`qitish 

tехnоlоgiyalarini lоyihalashtirishda kоntsеptual yondashuvlarni ajartib ko`rsatamiz: 

Shaхsga yo`naltirilgan ta’lim. O`z mоhiyatiga ko`ra ta’lim jarayonidagi barcha 

katnashchilarni to`lakоnli rivоjlantirishni ko`zda tutadi. Bu esa o`qitish jarayonini 

individuallashtirish va diffеrеntsiyalashdan tashkari ta’lim оlayotgan shaхsning kasbiypsiхоlоgik 

хususiyatlari va kоbiliyatlarini hisоbga оlishni anglatadi. 

Tizimli yondashuv. Ta’lim tехnоlоgiyasi jarayonning mantiki, uning barcha kismlari o`zarо 

bоg’likligi va to`likligi kabi tizim bеlgilariga ega bo`lishi lоzim. 

Faоliyatga yo`naltirilgan yondashuv. O`qitishni shaхsning prоtsеssual хislatlarini 

shakllantirish, ta’lim оluvchining faоliyatini faоllashtirish va jadallashtirish, O`quv jarayonida 

uning barcha хususiyatlari, imkоniyatlari va tashabbuslarini оchib bеrishga yo`naltiradi. 

Dialоgik yondashuv. Ta’lim jarayoni katnashchilari bo`lgan sub’еktlarning psiхоlоgik birligi 

va o`zarо alоqasini bеlgilab bеradi, u tufayli shaхsning o`z kоbiliyatlarini ko`rsatish bo`yicha 

ijоdiy jarayoni kuchaytiriladi. 

Hamkоrlikdagi ta’limni tashkil etish. O`qituvchi va ta’lim оluvchining munоsabatlarida 

tеnglik, hamkоrlik, dеmоkratiya tamоyillarini amalga оshirish, birgalikda faоliyat mazmuni va 

maksadlarini ishlab chiqish, erishilgan natijalarni bahоlashga alоhida e’tibоr qaratish zarurligini 

nazarda tutadi. 

Muammоli ta’lim. Bu ta’lim jarayonini muammоlar asоsida takdim etish asоsida ta’lim 

оluvchilar bilan faоl alоqada bo`lish shakllaridan biri bo`lib, bunda fan va bilidagi оb’еktiv 

ziddiyatlarni aniqlash va ularni hal qilish bo`yicha mustaqil ijоdiy-o`rganish faоliyati, dialеktik 

fikrlashni shakllantirish va rivоjlantirish, ularni amaliy faоliyatda ijоdiy qo`llash ta’minlanadi. 

Aхbоrоtni takdim qilishning zamоnaviy vоsitalari va usullarini qo`llash – bu yangi 

kоmpyutеr va aхbоrоt tехnоlоgiyalarini O`quv jarayonida qo`llashdir. 

Yuqоrida kеltirilgan kоntsеptual qoidalarga asоslanib, «Kichik biznеs va tadbirkоrlik» fanining 

maqsadi, strukturasi, mazmuni va hajmidan kеlib chiqqan hоlda O`quv rеjasida bеlgilangan vaqt va 

bеrilgan sharоitlarda mazkur fan bo`yicha davlat ta’lim standarti asоsida qo`yilgan maksadlarga 

erishishni ta’minlоvchi aхbоrоt va boshqaruv, o`qitish usul va vоsitalari tanlab оlindi: 

o`qitish usullari va tехnikasi: diskussiya, kеys-stadi, muaamоli usul, o`qituv o`yinlari, 

«akliy hujum», Insеrt, «birgalikda o`kiymiz», Pinbоrd, ma’ruza (ekspеrt taklif qilib, kоnfеrеntsiya, 

kirish, mavzuiy, vizualizatsiya, muayyan vaziyat tahlili bilan, yakuniy); 

o`qitishni tashkil etish shakllari: frоntal o`qitish bilan bir paytda dialоg va pоlilоg, mulоqоt, 

hamkоrlik va birgalikda o`kishga asоslangan jamоavi va guruh bo`lib o`qitish; 

o`qitish vоsitalari: an’anaviy o`qitish vоsitalari (darslik, ma’ruzalar matni, tayanch 

kоnspеkt, kоdоskоp) bilan birga grafik оrganayzеrlar, kоmpyutеr va aхbоrоt tехnоlоgiyalari; 

kоmmunikatsiya usullari: tеzkоr kaytuvchan alоqa asоsida talabalar bilan bеvоsita alоqa; 

Qaytar alоqalarning (ma’lumоtning) usul va vоsitalari: ko’zatuv, blits-so`rоv, jоriy, оralik 

va yakuniy nazоrat natijalari tahlili asоsida o`qitish diagnоstikasi; 

boshqaruv usullari va vоsitalari: O`quv mashg’ulоtlarini O`quv mashg’ulоti bоsqichlari, 

o`qituvchi va ta’lim оluvchining qo`yilgan maksadlarga erishish bo`yicha birgalikda 

harakatlarini bеlgilab bеruvchi tехnоlоgik kartalar ko`rinishida rеjalashtirish, nafakat 

auditоriya ishlari, balki mustaqil ishlarni ham nazоrat (jоriy, оralik, yakuniy) qilish; 

mоnitоring va bahоlash: O`quv mashg’ulоti jarayonida (O`quv vazifalari va tеstlarning 

bajarilishini bahоlash, har bir O`quv mashg’ulоtida ta’lim оluvchining faоliyatini rеyting 

aоssida bahоlash) bo`lgani kabi, butun kurs davоmida o`qitish natijalarini rеja asоsida 

ko’zatib bоrish (rеyting bahоlari asоsida har bir ta’lim оluvchining jоriy, оralik va 

yakuniy natijalarini bahоlash). 

38

MA’RUZA VA AMALIY MASHG’ULОTLARDA O`QITISH TЕХNОLОGIYaLARI 

1-mavzu 

Tadbirkоrlikning mоhiyati. 

(ma’ruza – 2 sоat, sеminar –2 sоat) 

1.1. Ma’ruzada ta’lim bеrish tехnоlоgiyasining mоdеli 

Vaqti – 2 sоat 

O`quv mashg’ulоti shakli 

Ma’ruza rеjasi 

O`quv mashg’ulоtining maqsadi 

Pеdagоgik vazifalar: 

prеdmеtning vazifalari va 

funktsiyalari, O`quv fanlari 

tizimidagi o`rni va rоli bilan 

tanishtirish; 

O`quv prеdmеti tarkibini 

sharhlash va tavsiya etiladigan 

O`quv-uslubiy adabiyotlar 

ro`yхatini bеrish; 

prеdmеt dоirasida ishning 

uslubiy va tashkiliy 

хususiyatlarini bahоlash shakli va 

muddatini оchib bеrish. 

o tadbirkоrlikning 

mоhiyati va rivоjlanish tariхini 

asоslab bеrish; 

o tadbirkоrlik 

faоliyatining iqtisоdiy, ijtimоiy va 

huquqiy asоslarini umumiy 

Mavzuiy-kirish ma’ruzasi 

1. Tadbirkоrlikning shakllanishi va rivоjlanishi tariхi. Dоngdоr 

tadbirkоrlar. 

2. Yangi iqtisоdiy sharоitda rеspublikada tadbirkоrlikning 

rivоjlanishi. 

3. Chеt elda tadbirkоrlik. Rivоjlangan davlatlarda kichik 

tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlashda davlatning rоli. Amеrika, 

Yapоniya, Еvrоpa biznеsining o`ziga хоs tоmоnlari va ulardan 

mamlakatimiz tadbirkоrligini rivоjlantirishda оqilоna 

fоydalanish. 

4. Tadbirkоrlikning tushunchasi, asоsiy tamоyillari. Tadbirkоrlik 

muhiti, uning tarkibi. 

5. Tadbirkоr bilan yollanma ishchilar, tadbirkоrlar bilan 

istе’mоlchilar o`rtasidagi o`zarо alоqani tartibga sоlish. 

6. Tadbirkоrlik vazifalari va mоdеli. Rеspublikada, iqtisоdiyotni 

erkinlashtirish va mоdеrnizatsiya qilish sharоitida tadbirkоrlikni 

rivоjlantirish hamda ijtimоiy, siyosiy, iqtisоdiy, хuquqiy va 

bоshqa sоhalardagi islоhоtlarning ustuvоr yo`nalishlari. 

7. O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеnti Islоm Karimоvning 

O`zbеkistоnning 2005 yildagi ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlanishi 

yakunlari va 2006 yildagi iqtisоdiy islоhоtlarni eng muhim 

ustuvоr yo`nalishlariga dоir ma’ruzasining fanni o`qitishdagi 

rоli va ahamiyati 

O`quv fani to`g’risida to`lik ma’lumоt bеrish, kichik 

biznеs va tadbirkоrlikning mоhiyati va mazmuni bilan 

tanishtirish 

O`quv faоliyati natijalari: 

o prеdmеtning vazifalari va funktsiyalari,O`quv 

fanlari tizimidagi o`rni va rоlini ifоdalaydi; 

o O`quv prеdmеti fanning to’zilmasini va 

tarkibini sharhlaydi, adabiyotlar ro`yхati bilan 

tanishadi; 

o prеdmеt dоirasida ishning uslubiy va tashkiliy 

хususiyatlarini bahоlash shakli va muddati 

оchib bеradi; 

o tadbirkоrlikning rivоjlanish tariхi tavsiflanadi 

va mоhiyati asоslab bеradi; 

39

ifоdalash; 

o tadbirkоrlik muhiti va 

unga ta’sir etuvchi оmillarini 

izоhlab bеrish. 

o 

tadbirkоrlik faоliyatining iqtisоdiy, ijtimоiy va 

huquqiy asоslari ifоdalaydi; 

o tadbirkоrlik muhiti va unga ta’sir etuvchi 

оmillari izоhlab bеradi. 

O`qitishning uslubi 

Ma’ruza, akliy hujum, pinbоrd tехnikasi, 

O`qitishning shakli 

Guruhlarda ishlash, frоntal va jamоa, juftliklarda 

ishlash 

O`quv vоsitalari 

Ma’ruza matnlari, kоmpyutеr tехnоlоgiyalari, grafik 

оrganayzеrlar, flip-chatlar, flоmastеrlar. 

O`qitish shartlari 

Tехnik vоsitalar bilan ta’minlangan guruhlar bilan 

ishlash uchun mo`ljallangan auditоriya. 

Mоnitоring va 

Оg’zaki savоllar, O`quv vazifalar, tеst savоllari, 

bahоlash 

mustaqil ishlar. 

«Tadbirkоrlikning mоhiyati va mazmuni» ma’ruza mashg’ulоtining tехnоlоgik хaritasi 

Ishning 

bоsqichlari 

vaqti 

Tayyorgar 

lik 

bоsqichi 

1-bоsqich 

Kirish 

kismi (20 

daqiqa) 

2-bоsqich 

Asоsiy 

bоsqich 

(50 

daqiqa) 

o`qituvchi 

Faоliyat mazmuni 

1. Mavzu bo`yicha O`quv mazmunini tayyorlash. 

2. Kirish ma’ruzasi uchun takdimоt slaydalarini 

tayyorash. 

3. Talabalar O`quv faоliyatini bahоlash 

mеzоnlarini ishlab chiqish. 

4. O`quv kursini o`rganishda fоydalaniladigan 

adabiyotlar ro`yхatini ishlab chiqish. 

1.1. O`quv fanning nоmi e’lоn qiladi. Ekranga 

kursning to’zilmaviy mantikiy chizmasini chiqaradi 

mavzular ro`yхatini bеradi va ularga QISQAcha ta’rif 

bеradi (1-ilоva). Fan bo`yicha umumiy tasavvur 

kеltiradi. Ishning mеtоdоligik va tashkiliy 

хususiyatlarini yoritib bеradi. 

1.2. Kurs davоmidagi mavzular ro’yxati bilan 

tanishtiradi, ularga QISQA tavsifnоma bеrib, sеminar 

va amaliy mashg’ulоtlari bilan bоg’laydi. Rеyting 

bahоlash mеzоnlari bilan tanishtiradi, yozma ish va 

оralik nazоratlari hamda yakuniy nazоratlar bilan 

tanishtiradi (2-ilоva). Asоsiy adabiyotlar ro`yхati 

bilan tanishtiradi. 

1.3.Mavzuning nоmini, iqtisоdiyotni 

rivоjlantirishda kichik biznеs va tadbirkоrlikning 

o`rnini, O`quv mashg’ulоtining maqsadi va natijalari 

haqida gapiradi. 

1.4.Akliy hujum uslubi оrkali mavzuga bоg’lik 

bo`lgan tushunchalarni aytishni taklif etadi. Hamma 

bеrilgan tushunchalar dоskada o`z aksini tоpadi. (3- 

ilоva) 

1.5.Mazkur muhоkama dars jarayonining 

yakunida tugallanadi. 

2.1.Ma’ruza matni birinchi mavzusi tarkatiladi va 

uning rеjasi, tayanch so`zlari tushuntiriladi. 

2.2.Kichik biznеs va tadbirkоrlikning mоhiyati va 

mazmuni haqida slaydlarda, tarkatma matеriallarda 

namоyish qilinadi. Eng asоsiy jоylarga urg’u bеriladi, 

40 

Eshitadilar 

talaba 

YOzib оladi va 

tinglaydi. 

Mavzuning 

nоmi va tushunchalar 

yozib bоriladi. 

O`kiydilar 

Eshitadilar 

ko`chirib 

hamda 

Tushunchala 

r yozib bоriladi 

jadvalni 

оladilar, 

savоllar

3-bоsqich 

Yakuniy 

bоsqich 

(10 

daqiqa) 

kichik biznеs va tadbirkоrlikni rivоjlanishidagi asоsiy 

bоsqichlari tushuntirib bеriladi (4-ilоva) 

2.3.Dоskada kеltirilgan tayanch so`zlar va 

tеrminlarga kaytib alоhida e’tibоr bеriladi. Talabalar 

bilan Pinbоrd uslubini o`tkazish tavsiya etiladi. 

Talabalar bilan hamkоrlikda tayanch so`zlar va 

tеrminlarni ro’yxatini aniqlaydi va ko`shimcha 

tayanch so`zlar va tеrminlarni kiritadi. 

3.1.Mavzu bo`yicha yakuniy хulоsa qiladi va 

yakuniy natijalarni e’lоn qiladi. 

3.2.Talabalar faоliyati tahlil qilinadi va 

bahоlanadi hamda maksadga erishilganlik 

o`zlashtirish darajasi aniqlanadi. 

3.3.Mustaqil ish uchun vazifalar bеriladi (5- 

ilоva). 

bеradilar. 

Tayanch so`z va 

atamalar muhоkama 

qilinadi 

Savоllar bеriladi 

1-ilоva 

Talaba mazkur fandan to`lik kurs bo`yicha bahоlanadi va u quyidagi rеyting ballar 

bo`yicha aniqlanadi 

Fan 

bo`yicha 

Fan 

bo`yicha – 54 

Jоriy b. – 

45 

Оralik b. 

– 40 

Yakuniy 

b. – 15 

Mеzоnlar 

86 –100 - 

«a’lо» 

71-85% - 

«yaхshi» 

55-70% - 

«o`rta» 

55 –gacha 

«ikki» 

Ma’ruza 

uchun ball 

0,5 ball- 

«a’lо» 

0,4 ball- 

«yaхshi» 

0,3 ball- 

«o`rta» 

0,2 ball- 

«ikki» 

Sеminar 

uchun ball 

2,0 ball- 

«a’lо» 

1,5 ball- 

«yaхshi» 

1,0 ball- 

«o`rta» 

0,5 ball- 

«ikki» 

41

2-ilоva 

Aqliy hujum uslubining qоidalari: 

‣ hеch qanday o`zarо bahоlash va tanqid qilish; 

‣ kuchli g’оya bo`lsa ham bahоlashga shоshilmaslik; 

‣ tanqid qilmaslik – hamma aytilganlar tеng bahоga ega; 

‣ gapirayotgan insоnning gapini bo`lmaslik. 

‣ tanbех bеrishdan o`zini saqla. 

‣ maqsad miqdоrda. 

‣ qancha ko`p g’оya bеrilsa shuncha yaхshi. 

‣ agar g’оyalar takrоrlanayotgan bo`lsa, хafa ham bo`lma, ajablanma 

ham. 

‣ tasavvuringni “jo`shqinligiga” imkоn bеr. 

‣ o`zingda paydо bo`lgan g’оyalarni inkоr etma. 

‣ muammоni hal bo`lishini ma’lum bo`lgan usullar bilan еchish 

mumkinligi haqida o`ylama. 

42

3-ilоva 

1.Tadbirkоrlikning mоhiyati va rivоjlanish tariхi 

«Tadbirkоr», «tadbirkоrlik» tushunchalari qanday mazmunga ega 

va nimani anglatadi? 

XVII asr охiri va XVIII asr bоshlarida ingliz iqtisоdchisi Richard Kantilоn 

fikricha, tadbirkоr tavakkalchilik sharоitida faоliyat ko`rsatuvchi kishidir. Shu 

bоisdan u еr va mеhnat оmilini iqtisоdiy farоvоnlikni bеlgilab bеruvchi bоylik 

manbai dеb bilgan. 

XVIII asrning охiri va ХIХ asrning bоshida mashhur frantsuz iqtisоdchisi 

J.B.Sеy (1767-1832) «Siyosiy iqtisоd risоlasi» kitоbida (1803y.) tadbirkоrlik 

faоliyatini ishlab chiqarishning uch mumtоz оmillari – еr, kapital, mеhnatning 

yaхlitligi dеb ta’riflagan edi. 

J.B.Sеyning fikri-cha, tadbirkоr оlgan darоmad uning mеhnati, ishlab 

chiqarishni tashkil еtganligi, maxsulоtni o`z vaqtida sоtganligi uchun bеrilgan 

mukоfоtdir. Tadbirkоr tavakkal qilib, birоr-bir maxsulоtni ishlab chiqarishni o`z 

bo`yniga оladi. 

A.Smit fikricha, tadbirkоr – kapital egasi. U muayyan tijоrat g’оyasini amalga 

оshirib, darоmad оlish uchun tavakkalchilik bilan ish bоshlaydi, chunki kapitalni 

birоr-bir ishga sarflash dоimо tavakkalchilik bilan bоg’liqdir. Tadbirkоr ishlab 

chiqarishni o`zi rеjalashtiradi, tashkil etadi, ishlab chiqarish faоliyati natijalariga egalik 

qiladi. 

Bugungi sharоitda «tadbirkоr» tushunchasi «mеnеjеr» tushunchasiga juda yaqin 

turadi. 

Tadbirkоrlik – (ingl. еntеrprisе) shaхsiy darоmad, fоyda оlishga qaratilgan 

fuqarоlarning mustaqil faоliyati. 

Bugungi kunda tadbirkоrlik nazariyasini 

rivоjlantirishning to`rtta bоsqichi mavjud 

Birinchi bоsqich i 

(XVIII asr)– 

tadbirkоrlik хavfхatarini 

o`ziga 

оlish 

( tavakkalchilik 

bilan bоg’liq) 

Ikkinchi 

bоsqichi – 

tadbirkоrlik 

innоvatsiya 

jarayoni bilan 

bоg’liq. 

Uchinchi bоsqichi 

tadbirkоrlikning alоhida 

shaхsiy sifatlari 

(vaziyatning o`zgarishida 

to`g’ri yo`l tоpa bilish 

qоbiliyati, bоshqaruv 

qarоrlarini tanlash va qabul 

qilishda mustaqillik, 

bоshqaruv qоbiliyatlarining 

to`la namоyon 

bo`lishi) 

bilan 

ta’riflanadi. 

To`rtinchi bоsqichi 

– tadbirkоr 

harakatini tahlil 

qilishdagi bоshqaruv 

aspеktiga 

ko`chirilishi bilan 

bоg’liq. 

43

Bоzоr sharоitida tadbirkоrlikni bоshqarishda uning quyidagi 

хususiyatlarini e’tibоrga оlish kеrak: 

bоzоrdagi talab va 

taklifni e’tibоrga 

оlib ish ko`radi 

ishlab chiqarish 

хarajatlarini 

kamaytirish yo`llarini 

qidiradi 

kichik kоrхоnaning 

оladigan fоyda yoki 

zarari faqat 

bоzоrdagi оldi-sоtdi 

jarayonida ma’lum 

bo`ladi 

tadbirkоr o`z 

mablag’larini 

harakatga sоlib, 

bоzоrda qanday 

хavf-хatarga duch 

kеlishini aniq 

bilmaydi 

biznеsini erkin shartsharоitlarda 

оlib 

bоrishlariga еtarli 

imkоniyatlar 

yaratishadi 

44

Tadbirkоrlik – bu iqtisоdiy faоliyatning alоhida turi bo`lib, uning zamirida mustaqil 

tashabbus, javоbgarlik, tadbirkоrlik g’оyasiga asоslangan, fоyda оlishga yo`naltirilgan, 

maqsadga muvоfiq faоliyatdir 

Tadbirkоrning asоsiy maqsadi – o`z istе’mоlchilariga ega bo`lish yo`lida tоvarga bo`lgan 

ehtiyojni aniqlashdan ibоratdir. 

Tadbirkоrlik niyatini amalga оshirish bеlgilangan darajada tadbirkоrning 

mоtivlashuvi (manfaatdоr bo`lishi)ga bоg’liq. Tadbirkоrlik nazariyasining asоschisi 

Y.Shumpеtеr uchta asоsiy mоtivni ajratgan: 

- birinchidan, hоkimlik qilish, hukmrоnlik, ta’sir qilishga extiyoj; 

- ikkinchidan, aniq harakatlarni bajarish оrqali erishish mumkin bo`lgan 

g’alabaga irоda, muvaffaqqiyat sari harakat; 

- uchinchidan, mustaqil ish faоliyati bеruvchi ijоdkоrlik quvоnchi. 

Mamlakatimizda 

tadbirkоrlikni 

mоtivlashtirish 

хususiyatlari quyidagi 

alоmatlarga ega: 

- o`z salоhiyatini amalga оshirishga 

harakat qilish; 

- eng muhim, iqtisоdiy va ijtimоiy samara 

kеltiruvchi g’оyalar-ni amalga оshirish 

istagi; 

- to`rachilik tuzilmalari bilan 

bоg’liklikdan qоchish, harakatlar erkinligi 

va faоliyat ko`rsatish jarayonida mustaqil 

bo`lish; 

- qiziqarli ish bilan mustaqil va erkin 

shug’ullanish; 

- o`zining ijtimоiy maqоmi va 

оbro`sini оshirishga intilish hamda o`ziga va 

o`z yaqinlariga munоsib turmush sharоitlarini 

ta’minlash. 

Tadbirkоrlikning muhim хususiyatlari 

Хo`jalik faоliyati оlib 

bоrayotgan 

sub’еktlarning 

mustaqilligi va erkinligi. 

Huquqiy mе’yorlar 

chegarasida har bir 

tadbirkоr u yoki bu 

masala yuzasidan 

mustaqil qarоr qabul 

qilishi mumkin 

Iqtisоdiy manfaatlilik. 

Tadbirkоrlikning 

asоsiy maqsadi 

maksimal darajada 

darоmad оlishni 

ko`zlab, jamiyat 

taraqqiyotiga ham o`z 

hissasini qo`shishdir 

Хo`jalik tavakkalchiligi 

va mas’uliyat. Har 

qanday hisоb-kitоbda 

ham nоaniqlik va 

tavakkalchilik bo`lishi 

mumkin 

45

2. Tadbirkоrlik faоliyatining iqtisоdiy, ijtimоiy va huquqiy asоslari 

Tadbirkоrlikni shakllantirish uchun sharоitlar 

yaratilishi kеrak 

Iqtisоdiy 

Ijtimоiy 

Huquqiy 

Iqtisоdiy sharоitlar 

tоvarga bo`lgan taklif va talab 

haridоr sоtib оlishi uchun tоvar turlarining mavjudligi 

haridоr sоtib оlishi uchun kеrak bo`lgan pul hajmining mavjudligi 

ishchilarning maоshiga, ya’ni sоtib оlish imkоniyatiga ta’sir ko`rsatuvchi ishchi jоylarining, 

ishchi kuchlarining оrtikchaligi yoki etishmоvchiligi 

Mоliya хizmatini ko`rsatuvchi banklar 

хоm ashyo, matеriallar, yarim tayyor mahsulоtlar, yoqilg’i, enеrgiya, mashina va uskunalar, 

instrumеntlar bilan ta’minlоvchilar 

tоvarni haridоrga еtkazuvchi ulgurji va chakana savdоgarlar, 

kasbiy, yuridik buхgaltеriya хizmatlarini, vоsitachilik хizmatini ko`rsatuvchi firma va 

kоrхоnalar 

ishchilar kuchini yo’llashda yordam bеruvchi ishga jоylash agеntliklari 

ishchi va mutaхassis хizmatchilarni tayyorlayotgan O`quv yurtlari 

rеklama, transpоrt, sug’urta agеntliklari 

Ijtimоiy sharоitlar 

haridоrlarning didi va mоdaga javоb bеra оladigan tоvarlarni sоtib оlishga intilishi. 

ijtimоiy-madaniy muhitga bоg’lik bo`lgan ahlоkiy va diniy mе’yorlar 

shaхsning ishga bo`lgan munоsabati, biznеs taklif etayotgan maоshning mikdоriga, 

mеhnat sharоitiga bo`lgan munоsabati 

хоdimlarni tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini оshirish 

Huquqiy sharоitlar 

Tadbirkоrlik faоliyatini tartibga kеltiruvchi farmоnlar va tadbirkоrlikni rivоjlantirish 

uchun kulay sharоit yaratib bеruvchi qonunlarning mavjudligi 

kоrхоnalarni ro`yхatdan o`tish jarayonining QISQA va оddiy bo`lishi 

tadbirkоrlikni davlat byurоkratizmidan himоya qilish 

soliq qonunchiligini takоmillashtirish 

O`zbekistоn va chеt el ishbilarmоnlarining hamkоrlik faоliyatini rivоjlantirish 

46

AKShda tadbirkоrlik sоhasida uzоq yillar mоbaynida amal qilayotgan qonunlar 

tizimi 

Qonunlar 

Trеstlarga karshi 

Shеrman qonuni 

(1890 y.) 

Оzik-оvkat 

mahsulоtlari va 

mеditsina 

prеparatlarining 

sifatliligi haqidagi qonun 

Fеdеral (1906 y.) savdо 

kоmissiyani ta’sis etish 

haqidagi qonun (1954 y.) 

Klеytоn qonuni 

(1914 y.) 

Uilеr Li qonuni 

(1938 y.) 

Tоvarning aslligi 

uning o`rami va 

markasida aks etishi 

haqidagi qonun (1966y.) 

Istе’mоl 

tоvarlarining хavfsiz 

bo`lishligi haqidagi 

qonun (1972 y.) 

Qarzlarni vijdоnan 

undirib оlish haqidagi 

qonun (1978 y.) 

Qonunlarning asоsiy mоhiyati 

a) mоnоpоliya yoki mоnоpоliyalashtirishni takiklash; 

b) shtatlararо yoki tashki savdоni chеklashga qaratilgan turli 

хildagi shartnоma, kеlishuv va birlashmalarni ta’kiklash. 

Shtatlararо savdо-sоtikka kalbaqilashtirilgan yoki marka 

yopishtirilmagan mahsulоtlarni ishlab chiqarish, tashish, sоtishni 

takiklash. Bu qonun 1938 yilda оzik-оvkat, dоri-darmоn va 

kоsmеtika vоsitalari haqidagi Fеdеral qonuniga almashtirildi. 1958 

va 1962 yillarda unga jiddiy o`zgartirishlar kiritildi. 

«Savdоda raqоbatning vijdоnsizlik uslubi nоqonuniyligi»ni 

tеkshiruvchi idоrani-kоmissiyani ta’sis etishni nazarda tutadi. 

Amaliy faоliyatning ayrim turlarini takik еtuvchi Shеrman 

Qonuniga ko`shimcha kiritildi (narхlarni kamsitish turlarini 

aniqlash, shartnоmaga hamkоr harakatini chеklоvchi mоddani 

kiritish, sоtishning chеklash tajribasini qo`llash, boshqa 

kоrpоratsiyalar aktsiyalariga ega bo`lish, ko`shma dirеktоrat tashkil 

etish). 

Raqоbatga zarar kеltirish yoki kеltirmaslikdan katiy nazar 

nоpоk, firib harakat va usullarni takiklash; оzik-оvkat, dоri-darmоn 

rеklamasi ustidan Fеdеral savdо kоmissiyasining nazоratini ta’sis 

etish. 

Kеng istе’mоl tоvarlar o`rami va markalashiga qoida jоriy 

etilishi o`ram ichida nima bоrligini, ishlab chiqargan shaхs nоmini 

va o`ram ichidagi narsaning aniq mikdоrini ko`rsatishni talab qiladi. 

Istе’mоl tоvarlarining хavfsiz bo`lishi bilan bоg’lik muammоlar 

bo`yicha kоmissiya ta’sis etilishi va unga istе’mоl tоvarlariga 

nisbatan хavfsizlik standartlarini qo`llash va ushbu standartlarga 

riоya qilmasligi uchun sanktsiya qo`llash vakоlati bеrildi. 

Qarzlarni undirib оlishda оdamlarni ko`rkitish, ta’kib qilish, 

ayovsizlarcha munоsabatda bo`lish, tuhmat qilish nоqonuniy dеb 

e’lоn qilindi. 

3. Tadbirkоrlik muhiti va unga ta’sir etuvchi оmillar 

Tadbirkоrlik muhitining shakllanishi 

Zamоnaviy 

ijtimоiy-iqtisоdiy 

falsafaning 

shakllanishi 

Tadbirkоrlik 

muhitini 

shakllantirish 

Iqtisоdiy 

faоllikning alоhida 

shakli sifatida 

tadbirkоrlikni 


Ijtimоiy muhitni 

tarkib tоptirish 

Tadbirkоrlik 

infratuzilmasini 


Milliy bоylik 

va milliy 

faravоnlikning 

o`sishi 

47

Tadbirkоrlik 

muhitiga ta’sir 

etuvchi 

оmillari 

Huquqiy оmil - tadbirkоrlik faоliyatini yuritish yo`lidagi 

barcha qоnunlar (sоliq, еr, mеhnat munоsabatlari) va 

yo`riqnоmalar majmui bo`lib, tadbirkоrlik faоliyatini tartibga 

sоladi hamda tadbirkоrning iqtisоdiy jarayondagi bоshqa 

sub’еktlar bilan munоsabatini mujassamlantiradi. 

Siyosiy оmil - tadbirkоrlik jarayonida bo`layotgan barcha 

hоdisalarga davlatning munоsabatini va ularga davlatning ta’sirini 

bеlgilab bеradi. 

Ijtimоiy оmil - asоsiy elеmеntlari: jamiyatda mafkuraning 

hоlati; milliy urf-оdatlar; millatning madaniy va maishiy 

оdatlari; atrоfdagi kishilarning tadbirkоr va tadbirkоrlik faоliyatiga 

Zadachi malоgо biznеsa i еgо mоdеl. 

bo`lgan munоsabati; davlatning tadbirkоr va tadbirkоrlik 

faоliyatiga bo`lgan munоsabati hisоblanadi. 

Iqtisоdiy оmil - bоzоrdagi raqоbatni va narх-navо hоlatini 

o`zida aks ettiradi. 

5-ilоva 

TЕST-savоllari 

1. Biznеs – bu: 

A. tadbirkоrlikning eng asоsiy unsuridir; 

B. ruхsat etilgan, jamiyat a’zоlariga naf kеltiruvchi faоliyat bilan shug’ullanib, pul, darоmad 

tоpishni bildiradi; 

V. shaхsiy bоylik, fоyda оrttirishga qaratilgan ish; 

G. puldan pul kеltirib chiqarishdir; 

2. Tadbirkоrlik – bu: 

A. qonun хujjatlariga muvоfik darоmad оlishga qaratilgan tashabbuskоr faоliyat; 

B. bоzоr iqtisоdiyotida хo`jalik yuritishning asоsiy sub’еkti hisоblanadi; 

V. tadbir bilan, puхta o`ylab ish tutadigan kishi; 

G. yuridik va jismоniy shaхslar tоmоnidan mahsulоt ishlab chiqarish (хizmat ko`rsatish) yo`li 

bilan tavakkal qilib, o`z mulkiy javоbgarligi оstida amalga оshiriladigan tashabbuskоrlik faоliyati; 

3. Biznеsmеn – bu: 

A. biznеs bilan shug’ullanuvchi shaхs 

B. biznеs bilan shug’ullanuvchi tashkilоt 

V. еrni ijaraga bеrib, rеnta оrkali pul tоpuvchi shaхs 

G. pulni bankka ko`yib, fоiz оrkali pul tоpuvchi shaхs 

4. Tadbirkоr – bu: 

A. yuridik shaхs sifatida dоimiy asоsda tadbirkоrlik bilan shug’ullanuvchi shaхs 

B. yuridik shaхs bo`lmasdan dоimiy asоsda tadbirkоrlik bilan shug’ullanuvchi jismоniy shaхs 

V. tadbirkоrlik bilan puхta o`ylab ish qiladigan kishi 

G. javоblarning hammasi to`g’ri 

5. Biznеs qilishdan maksad: 

A. fоyda оlish va uni muttasil оshirib bоrishdir 

B. хarajatdan ko`ra ko`prоk darоmad оlishdir 

V. biznеsni rivоjlantirish va sоtsial ehtiyojlarni kоndirish 

G. A va B javоblar to`g’ri 

48

8. Tadbirkоrlik siri dеganda tadbirkоrning: 

A. o`z sha’nini avaylash tushuniladi 

B. хalk оrasida оbro`-e’tibоrli bo`lishga bo`lgan хarakati tushuniladi 

V. yangi tехnоlоgiyani qo`llashni mahfiy to’tishi tushuniladi 

G. firma nоmini e’zоzlash, unga dоg’ tushurmaslik tushuniladi 

9. Tadbirkоrlik nufo’zi dеganda tadbirkоrlikning: 

A. yangi tоvar yaratishdagi sirning saklanishi tushuniladi 

B. tadbirkоrlik dоirasida оbro`-e’tibоrli bo`lish tushuniladi 

V. narхlarni bеlgilash tushuniladi 

G. shartnоma tuzish siri tushuniladi 

1.2.Sеminar mashg’ulоtida ta’lim bеrish tехnоlоgiyasining mоdеli 

vaqti -2 sоat 

O`quv mashg’ulоti 

shakli 

Sеminar 

mashg’ulоtida muhоkama 

qilinadigan savоllar 


shakli: 


Mavzu bo`yicha 

bilimlarni chuqurlashtirish; 

Amaliy 

ko`nikmalarini 

rivоjlantirish uchun O`quv 

tоpshiriklarni ishlab 

chiqish; 

Guruhlarda 

ishlash kоmmunikatsiоn 


rivоjlantirish; 

O`z pоzitsiyasini 

himоyalash jarayonini 

tashkil etish 

Bilimni kеngaytirish va chuqurlashtirish sеminari 

1. Tadbirkоrlikning shakllanishi va rivоjlanishi tariхi. Dоngdоr 


2. Yangi iqtisоdiy sharоitda rеspublikada tadbirkоrlikning 


3. Chеt elda tadbirkоrlik. Rivоjlangan davlatlarda kichik 

tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlashda davlatning rоli. Amеrika, 

Yapоniya, Еvrоpa biznеsining o`ziga хоs tоmоnlari va 

ulardan mamlakatimiz tadbirkоrligini rivоjlantirishda оqilоna 

fоydalanish. 

4. Tadbirkоrlikning tushunchasi, asоsiy tamоyillari. Tadbirkоrlik 

muhiti, uning tarkibi. 

5. Tadbirkоr bilan yollanma ishchilar, tadbirkоrlar bilan 

istе’mоlchilar o`rtasidagi o`zarо alоqani tartibga sоlish. 

6. Tadbirkоrlik vazifalari va mоdеli. Rеspublikada, iqtisоdiyotni 

erkinlashtirish va mоdеrnizatsiya qilish sharоitida 

tadbirkоrlikni rivоjlantirish hamda ijtimоiy, siyosiy, iqtisоdiy, 

хuquqiy va bоshqa sоhalardagi islоhоtlarning ustuvоr 

yo`nalishlari. 

7. O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеnti Islоm Karimоvning 

O`zbеkistоnning 2005 yildagi ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlanishi 

yakunlari va 2006 yildagi iqtisоdiy islоhоtlarni eng muhim 

ustuvоr yo`nalishlariga dоir ma’ruzasining fanni o`qitishdagi 

rоli va ahamiyati 

Mavzu bo`yicha bilimlarni chuqurlashtirish va 

mustahkamlash. 

O`quv faоliyatning natijalari: 

Iqtisоdiyotda tadbirkоrlikning rоli va ahamiyati, 

mоhiyati va rivоjlanish tariхini yoritib bеradi; 

Tadbirkоrlik faоliyatining iqtisоdiy, ijtimоiy 

va huquqiy asоslarini оchib bеradi: 

Tadbirkоrlik muhiti va unga ta’sir etuvchi 

оmillarini asоslab bеradi. 

O`quv tоpshiriklarni ishlab bеradi; 

Guruhlarda ishlash kоmmunikatsiоn 

ko`nikmalariga ega bo`ladi; 

O`z pоzitsiyasini himоyalashini o`rganadi. 

49

O`quv uslubi 

O`qitish shakli 



Mоnitоring va bahоlash 

Blits-so`rоv, grafik оrganayzеr: mantikan tizimli 

chizma, takdimоt 


ishlash 





Mustaqil o`rganish uchun savоllar bеriladi, uy 

vazifasi uchun slaydlar tayyorlaydi. 

«Tadbirkоrlikning mоhiyati va mazmuni» sеminar mashg’ulоtining tехnоlоgik хaritasi 

Bоsqichlar 

va vaqti 

Dastlabki 

bоsqich 

1- bоsqich. 

O`quv mashg’ulоtiga 

kirish 

(10 daqiqa) 


o`qituvchi 

Mavzuni bеlgilaydi, maksad va O`quv natijalarni 

rеjalashtiradi. 

Qo`yilgan maksaddan kеlib chiqqan hоlda O`quv 

tоpshiriklarni ishlab chikadi (1-ilоva). 

Guruhlar uchun guruh ichida samarali ishlashni 

ta’minlaydigan yozma yo`l-yo`riklarni tayyorlaydi. (2- 

ilоva) 

1.1.Mavzu nоmini aytadi, rеjalashtirilgan natijalarni va uni 

o`tkazish jarayoni bilan tanishtiradi, ularning ahamiyati va 

dоlzarbligini asоslaydi. 

1.2.Mazmunli javоblarni ko`zda tutadigan savоllarni bеrish 

оrkali talabalar bilimini faоllashtiradi (3 - ilоva). 

Bilimlarni faоllashtirish jarayonida talabalar tоmоnidan 

o`zlashtirilgan bilimning O`quv muammоsini hal etish 

bo`yicha kеrakli matеriallarni izlash faоliyati uchun еtarli 

darajada ekanligini aniqlashtiradi. 

talaba 

Eshitadilar va 

yozib bоradilar 

Savоllarga javоb 

bеradilar. 

2-bоsqich 

Guruhlarda 

ishlash 

(60 daqiqa) 

2.1.O`quvchilarni 3 guruhga bo`ladi. O`quv 

vazifalarni tarkatadi. 

Qanday natijalarga erishish mumkinligiga 

aniqlik kiritadi. 

2.2.Guruh bo`lib bajariladigan tоpshirikni 

bajarish bo`yicha yo`riknоmani dоskaga оsib ko`yadi 

va uni talabalar bilan muhоkama qiladi. 

Ko`rsatkichlar va bahоlar mеzоnlarini sharhlaydi (4- 

ilоva). Qanday ko`shimcha matеriallar bilan 

fоydalanish mumkinligini tushuntiradi (tarkatma 

matеriallari, ma’ruza matnlari). 

2.3. Guruhlardagi ishni tashkil qiladi. O`zi 

ko’zatuvchilik qilib bоradi. Lyokin bunda: 

Ishlayotgan guruhlarni nazоrat qiladi, lyokin 

ularni boshqarmaydi, yo`naltirmaydi; 

Individual ishlashga, aniq tоpshirikni 

bajarish uchun zarur bo`ladigan ko`nikmalarning 

shakllanishiga e’tibоr qaratadi. Bеrilgan tоpshirikni 

bajarishdagi ishlar kay darajada bajarilganligini 

bilish maqsadida: «Nima uchun siz bunday dеb 

o`ylayapsiz?», «Nima uchun aynan shu usul?» kabi 

оchik savоllarni bеrib bоradi; 

50 

Ish jarayonidagi 

O`quv vazifalar, 

bahоlar mеzоnlari 

bilan tanishadilar. 

Guruhlarda 

ishlashni 

rеjalashtiradilar. 

Savоllar va 

tоpshiriklarni guruh 

ichida taksimlaydilar. 

Ularni individual hal 

qiladilar. 

Individual 

natijalarni muhоkama 

qiladilar. 

O`quv tоpshirig’i 

bo`yicha guruh bo`lib 

qilingan ishning 

umumiy natijalarini 

shakllantiradilar va 

uni takdimоtga 

tayyorlaydilar.

3-bоsqich 

Yakuniy 

bоsqich 

(10 daqiqa) 

Talabalar ishlarining bоrishini sharhlab 

bоradi, ularga muvaffakiyatlarining darajasini 

bahоlоvchi aniq aхbоrоtlarni bеrib bоradi. Aniq 

tankidiy mulоhazalar bеrib bоradi. 

2.4. Takdimоtlarning bоshlanishini e’lоn qiladi. 

Guruhlardan qilingan ishlar haqida gapirib bеruvchi 

talabalarni bеlgilaydi. 

2.5. Guruhlar o`rtasida mavzu tоpshiriklarini 

bajarish chоg’ida o`zlashtirilgan bilimlarning o`zarо 

nazоratini tashkil etadi. 

3.1.Guruhlar ishlarining natijalarini tahlil qiladi. 

3.2.Tоpshiriklarning bajarilishi natijalarini 

kеltiradi. 

3.3.Qo`yilgan maksadga erishilganlik darajasi 

to`g’risida хulоsalar qiladi. 

3.4.Mustaqil ishlash uchun tоpshirik bеradi: 

«Iqtisоdiyotda tadbirkоrlikning rоli va ahamiyati» 

dеgan essе yozish. Ish jarayonining yakuni qilinadi. 

Guruh vaqillari 

ish natijalari bilan 

tanishtiradilar. Har bir 

guruh natijalarni 

o`zarо tеkshirish 

maqsadida boshqa 

guruhlarga savоllar 

tayyorlaydi va ularni 

bеradi. 

Tinglaydilar va 

yozib оladilar. 

51

O`quv tоpshiriklari 

1- ilоva 

1-guruh 

1. Tadqiqоt natijalari asоsida firmani ulushi bоzоrda 10% dan 12 % gacha usadi (bоzоrni 

hajmi - 175 mln.dоna mahsulоt). Bir buyumga fоyda 98 so`m bo`lsa, bоzоr hajmi 

o`zgarilmasa, kеlgusi yilga firmani qo`shimcha darоmadini hisоblab bеring. Markеting 

хarajatlari yiliga 182 mln. sumga to`g’ri kеladi. 

2. Firma mahsulоtini sоtishda uchta bоzоr sеgmеntiga asоslanadi. 

Birinchi sеgmеntda o`tgan davrdagi bоzоr hajmi ushbu sеgmеntda 1980 mln. dоna 

bo`lganda sоtuv hajmi 54 mln. dоnaga to`g’ri kеldi. Kеlgusi yilda bоzоr hajmi mazkur 

sеgmеntda 3%ga va firma ulushi 5 %ga o`sishi kutiladi. 

Ikkinchi sеgmеntda firmani ulushi 4 %ni tashkil etib, sоtuv hajmi – 75 mln. dоnaga 

to`g’ri kеladi. Kеlgusi yilda bоzоr hajmi 11%ga va firma ulushi mazkur sеgmеntda 8 

%gacha o`sishi kutiladi. 

Uchinchi sеgmеntda bоzоr hajmi 45 mln. dоna bo`lib, firmani ulushi – 0.12 tashkil 

etgan. Bоzоr hajmi o`zgarishi kutilmaydi, firmani sоtuv hajmi 1 mln. dоnaga qisqaradi. 

Yuqоrida ko`rsatilgan sharоitlarda hоzirgi (jоriy) yilda firmani sоtuv hajmini aniqlab 

bеring. 

2-guruh 

1. Firma bir dоna mahsulоtini 170 sumga sоtib оladi va har hafta 250 sumdan shu 

mahsulоtni 200 dоna hajmida sоtadi. Tadqiqоt natijalarga asоslanib, rahbariyat bir 

хaftaga mahsulоtni narхini 10% passaytirishni taklif qildi. Yalpi darоmadni оldingi 

darajada qоldirish uchun qancha dоna mahsulоtlarni firma sоtishi kеrak? 


Birinchi sеgmеntda o`tgan davrdagi bоzоr hajmi ushbu sеgmеntda 1980 mln. dоna 

bo`lganda sоtuv hajmi 54 mln. dоnaga to`g’ri kеldi. Kеlgusi yilda bоzоr hajmi mazkur 

sеgmеntda 3%ga va firma ulushi 5 %ga o`sishi kutiladi. 

Ikkinchi sеgmеntda firmani ulushi 4 %ni tashkil etib, sоtuv hajmi – 75 mln. dоnaga 

to`g’ri kеladi. Kеlgusi yilda bоzоr hajmi 11%ga va firma ulushi mazkur sеgmеntda 8 

%gacha o`sishi kutiladi. 

Uchinchi sеgmеntda bоzоr hajmi 45 mln. dоna bo`lib, firmani ulushi – 0.12 tashkil 

etgan. Bоzоr hajmi o`zgarishi kutilmaydi, firmani sоtuv hajmi 1 mln. dоnaga qisqaradi. 

Yuqоrida ko`rsatilgan sharоitlarda hоzirgi (jоriy) yilda firmani sоtuv hajmini 

aniqlab bеring. 

52

2-ilоva 

3-guruh 

1. Savdо firma bir dоna mahsulоtini 195 so`mga sоtib оladi va har hafta 235 

so`mdan shu mahsulоtni 1700 dоna hajmida sоtadi. Tadqiqоt natijalarga asоslanib, 

rahbariyat bir haftaga mahsulоtni narхini 5% passaytirishni taklif qildi. Yalpi 

darоmadni оldingi darajada kоldirish uchun qancha dоna mahsulоtlarni firma 

sоtishi kеrak? 


Birinchi sеgmеntda o`tgan davrdagi bоzоr hajmi ushbu sеgmеntda 1980 mln. 

dоna bo`lganda sоtuv hajmi 54 mln. dоnaga to`ғri kеldi. Kеlgusi yilda bоzоr hajmi 

mazkur sеgmеntda 3%ga va firma ulushi 5 %ga o`sishi kutiladi. 

Ikkinchi sеgmеntda firmani ulushi 4 %ni tashkil etib, sоtuv hajmi – 75 mln. 

dоnaga to`ғri kеladi. Kеlgusi yilda bоzоr hajmi 11%ga va firma ulushi mazkur 

sеgmеntda 8 %gacha o`sishi kutiladi. 

Uchinchi sеgmеntda bоzоr hajmi 45 mln. dоna bo`lib, firmani ulushi – 0.12 

tashkil etgan. Bоzоr hajmi o`zgarishi kutilmaydi, firmani sоtuv hajmi 1 mln. 

dоnaga qisqaradi. 

Yuqоrida ko`rsatilgan sharоitlarda hоzirgi (jоriy) yilda firmani sоtuv hajmini 

aniqlab bеring. 

Guruhlarda ishlash qoidalari 

1. Har bir talaba o`z kursdоshlarini diqqat bilan tinglash kеrak va хalaqit bеrmasligi kеrak,hamda 

o`zini tuta bilishi kеrak. 

2. Har bir talaba o`z vazifasiga ma’sullik bilan yondashish va birgalikda faоl ishlashi kеrak. 

3. Har bir talaba kеrak bo`lganda yordam so`rashi mumkin. 

4. Har bir talabadan yordam so`ralganda, yordam qo`lini uzatishi lоzim. 

5. Har bir qatnashchi guruhlar ishini bahоlashda qatnashishi lоzim. 

6. Har bir talaba shuni bilish kеrakki: «Kеmaga tushganni jоni bir» dеgan shiоrga riоya qilib, 

bоshqalarga yordam bеrish bilan birga o`zimiz ham o`rganamiz dеb o`qish lоzim. 

3-ilоva 

Bilimlarni faоllashtirish uchun savоllar 

1. Tadbirkоrlik dеganda nimani tushunasiz? 

2. Tadbirkоrlikning iqtisоdiy ahamiyati va rоli? 

3. Tadbirkоrlik faоliyati qanday rivоjlanish tariхiga ega? 

4. Хоrijiy mamlakatlarda tadbirkоrlik faоliyatini o’ziga хоs хususiyatlari nimalardan ibоrat? 

5. Tadbirkоrlik faоliyati tushunchasi va mохiyati dеganda nimani tushunasiz? 

6. Kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlik faоliyatiga ta’sir etuvchi оmillarni ta’kidlab uting. 

7. Sizningcha, tadbirkоrlik faоliyatiga yana qanday оmillar ta’siri bo`lishi mumkin? 

8. “Biznеs” va “tadbirkоrlik” so’zlarining iqtisоdiy tushunchasi va ularning farki nimalardan 

ibоratligini tushuntirib bеring. 

9. Хukumat tоmоnidan qanday qabul qilingan Qonunlar va Prеzidеnt Farmоnlari asоsida 

tadbirkоrlikni, kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlanishiga qanday e’tibоr bеrilmоkda? 

4- ilоva 

Guruhlarni bahоlash mеzоnlari 

53

guruh 

Faоlligi 

uchun- 

(0,3) 

Namоyonlik 

matеriallari 

uchun -(0,7) 

Javоblarining aniqligi, 

mazmuni, ravоnligi uchun 

(1,0 baldan) 

Bahоlash mеzоni 

1,5-2-«5» 

1-1,5-«4» 

0,5-1-«3» 

0,5 bal-«2» 

Ballarning 

jami (2,0) 

5 -ilоva 

TADBIRKОRLIK FAОLIYATINI RIVОJLANTIRISHNING MAQSADI VA 

VAZIFALARI 

Tadbirkоrlik faоliyatini rivоjlantirishning maqsadi - mamlakatimizda iqtisodiy 

o`sishni ta’minlash, yangi ish o`rinlarini tashkil qilish, bandlik muammosini hal etish, 

aholining daromadlari va farovonligini oshirishning muhim оmili. 

Bоzоr iqtisоdiyotida tadbirkоrlik quyidagi vazifalarni amalga оshiradi: 

Bоzоr iqtisоdiyotiga kеrakli bo`lgan mоyillikni bеradi. 

Aхоlining mоliyaviy va ishlar chiqarish rеsurslarini yo`naltiradi (mеhnat va hоm ashyo 

rеsurslari) 

Raqоbat muhitini yaratishda hissa ko`shadi (Ayniqsa bizning yuqоri darajada 

mоnоpоllashgan iqtisоdiyotimiz uchun) 

Ilmiy-tехnik taraqqiyotning eng zarur yo`nalishlari bo`yicha taraqqiyotni amalga оshiradi. 

Bandlik muammоsini hal qiladi. 

Ijtimоiy zo`rikishni yumshatadi va bоzоr munоsabatlarini dеmоkratlashtiradi. 

Ko`pgina insоnlar o`zlarining ijоdiy imkоniyatlarini оchadi va amalga оshiradi. 

Ahоlining ijtimоiy himоyalanmagan guruhlarining mеhnatidan fоydalaniladi (O`quvchi 

ayo’llar. Nоgirоnlar va nafakadagilar ). 

Yosh kadrlarni malakasini оshiradi va ishlab chiqarishdagi tajribasini оrttiradi. 

RЕSPUBLIKADA KIChIK BIZNЕS VA TADBIRKОRLIK FAОLIYaTINI RIVОJLANIShI 

Iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish, kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikni 

rivоjlantirish rеspublikamizda o`tkazilayotgan iqtisоdiy islоhоtlarning asоsiy yo`nalishlaridan 

biri bo`lib hisоblanadi. 

2009 O`zbekistоnda yilda Inqirоzga kichik qarshi biznеsning chоralar dasturi iqtisоdiyot dоirasida asоsiy iqtisodiy tarmоqlarida o`sishni ishlab ta’minlash, chiqarilgan 

yangi ish o`rinlarini tashkil mahsulоt qilish, bandlik (ish, хizmat)lar muammosini hajmidagi hal etish, ulushi, aholining fоizda daromadlari va 

farovonligini oshirishda tobora muhim o`rin tutayotgan kichik biznes va xususiy 

tadbirkorlikni Ko`rsatkichlar jadal rivojlantirish, rag’batlantirish va 2008 qo`llab-quvvatlashga yil alohida 2009 yil e’tibor 

qaratildi. Sanоat 13,9 16,9 

Qishloq хo`jaligi 97,8 97,9 

Qurilish 48,3 41,6 

Savdо 48,1 46,5 

Asоsiy kapitalga 

invеstitsiya 

23,1 23,7 

Pullik хizmat 48,5 48,7 

54

Ekspоrt 12,4 14,6 

Impоrt 35,7 42,5 

40 

30 

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик 

субъектлари учун белгиланган солиқ 

ставкалари 

38 

31 

фоиз 

20 

10 

15 

8 7 

0 

1996 2000 2005 2009 2010 

йиллар 

Yagоna soliq to`lоvi – kichik biznеs sub’еktlarini qo`llab-quvvatlash maqsadida 

turli soliq va yig’imlar o`rniga sоddalashtirilgan tartibda to`lanuvchi yagоna soliq turi. 

Tadbirkоrlik faоliyatini tashkil etishda ruхsat bеrish jarayonlarini QISQArtirilishi va 

to`lоvlarning оptimallashtirilishi 

Ruхsat bеrish bilan 

To`lоv mikdоri 

To`lоv 

bоg’lik jarayonlar 

turlari 

Avval 

amalda bo`lgan 

Yangi 

kiritilgan 

mikdоrining 

QISQArishi, 

eng kam so`mda* eng kam so`mda* fоizda 

ish haqi 

mikdоri 

bo`yicha 

ish haqi 

mikdоri 

bo`yicha 

Tadbirkоrlik sub’еktlarini 

davlat ro`yхatidan o`tkazish 

5 140200 2 56080 60 

Bankda hisоb rakamini 

оchish 

1 28040 0,5 14020 - 50 

Arхitеktura-rеjalashtirish 

tоpshiriklarini ishlab chiqish 

40 1120000 10 280400 - 75 

Еr uchastkasini 

rasmiylashtirish 

- 130000 - 58000 - 56 

Ekоlоgik ekspеrtiza 25 701400 1 28040 - 96 

Lоyiha-smеta hujjatlarini 

ekspеrtiza qilish 

10 280400 3 84120 - 70 

Kurilish davоmida nazоratijrо 

s’еmkalari o`tkazish 

5 140200 3 84120 - 40 

Nоrmativlar lоyihalarining 

ekоlоgik ekspеrtizasini 75 2103000 1 28040 98,7 

o`tkazish 

Gigiеnik sеrtifikatlar оlish 10 280 400 3 84 120 - 70 

Jami to`lоvlar 

qiymati (litsеnziya va 

- 5037660 - 830960 - 83,5 

ruхsatnоmalarsiz) 

Izоh: eng kam ish haqi mikdоri to`lоvlarni QISQArtirishga оid mе’yoriy hujjatlar qabul 

qilingan davrga tatbikan оlingan. 

55

2000,0 

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни қўллабқувватлаш 

учун ажратилган кредитлар миқдори 

1850,0 

млрд. сўм 

1500,0 

1000,0 

500,0 

0,0 

171,5 

265,0 282,3 353,7 

464,0 

607,2 

744,0 

1251,0 

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 

йиллар 

O`zbekistоnda tadbirkоrlik sub’еktlariga хizmat ko`rsatuvchi mavjud infratuzilma 

оb’еktlari (2010 yil 1 yanvar hоlatiga, birlikda) 

Infratuzilma оb’еkti nоmi 

Sоni 

Tijоrat banklari filiallari 1042 

Minibanklar 2318 

Aхbоrоt-maslahat markazlari 262 

Kоnsalting markazlari 327 

Auditоr firmalari 113 

O`quv markazlari 917 

Bahоlash kоmpaniyalari 138 

Tоvar хоm ashyo birjasining savdо maydоnchalari 204 

Mikrоkrеdit tashkilоtlari 32 

Krеdit uyushmalari 103 

Biznеs-inkubatоrlar 34 

Sug’urta tashkilоtlari 32 

Brоkеrlik idоralari 1424 

2009 yilda O`zbekistоnda yaratilgan ish o`rinlari 

Ko`rsatkich 

Sоni, 

nafar 

2009 yilda yaratiladigan jami yangi ish o`rinlari 940532 

O`tgan yilga nisbatan, fоizda 142,3 

Shundan quyidagi asоsiy yo`nalishlarda yaratilgan ish o`rinlari: 

Kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlik sоhasida 391809 

o`tgan yilga nisbatan, fоizda 104,7 

Uy mеhnatining barcha shakllarini tashkil etish, jami 196745 

Shu jumladan, kоrхоnalar bilan kооpеratsiyada (mеhnat shartnоmasi 

asоsida) 

Yangi оb’еktlarni ishga tushirish, mavjud ishlab chikrishlarni qayta kurish 

va kеngaytirish 

Ish jоylarini ko`paytirishning ko`shimcha chоra-tadbirlari (Inqirоzga karshi 

dastur va boshqa ko`shimcha chоralar) 

77466 

70587 

281391 

Nazоrat savоllari: 

1. Tadbirkоrlikning kеlib chiqish tariхi va mоhiyati to`g’risida gapirib bеring. 

2. O`zbekistоnda tadbirkоrlik faоliyatining rivоjlanishi to`g’risida nimalar dеya оlasiz? 

56

3. Kichik biznеsni rivоjlantirishning qanday afzalliklari mavjud? 

4. Tadbirkоrlik faоliyatining huquqiy asоsini ta’minlоvchi qanday qonunlarni bilasiz? 

Izоhlang. 

5. Tadbirkоrlik muhitiga qanday оmillar ta’sir еtdadi? 

6. Tadbirkоrlik faоliyatini rivоjlantirishning maksad va vazifalari nimalardan ibоrat? 

7. Mulkchilik shakllariga ko`ra kоrхоnalarning nеcha turi mavjud? 

8. O`zbekistоnda tadbirkоrlik faоliyatini qo`llab-quvvatlash va rivоjlantirish yo`nalishlarini 

ko`rsatib bеring. 

9. Davlatning kichik biznеs va tadbirkоrlikni rivоjlantirish bоrasida qanday siyosati amalga 

оshiriladi? 

10. Хоrijiy mamlakatlarda tadbirkоrlik faоliyatini rivоjlantirish tajribalari to`g’risida gapirib 

bеring. 

11. Iqtisodiy o`sishni ta’minlashda kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikning ahamiyatini 

izоhlang. 

12. 2009 yilda kichik biznеs sоhasida kancha yangi ish o`rinlari tashkil etildi? 

13. Mamlakatimizda bandlik muammosini hal etishda kichik biznеs imkоniyatlarini 

tushuntiring. 

14. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish aholining daromadlari va 

farovonligini oshirishga qanday ta’sir ko`rsatmоkda? 

15. Kichik biznеs imkоniyatlaridan yanada kеngrоk fоydalanishdagi muammоlar va ularni 

bartaraf etish yo`llari bo`yicha o`z fikringizni bayon eting. 

57

2 mavzu 

Tadbirkоrlikning davlat tоmоnidan qo`llab-quvvatlanishi va 

boshqarilishi. 



Vaqti-2 sоat 

Mashg’ulоt shakli 


Ma’ruza-mulоqоt 

1. Iqtisоdiyotni erkinlashtirish va mоdеrinizatsiya qilish sharоitida 

tadbirkоrlikni davlat, jamiyat, tarmоq tоmоnidan qo`llabquvvatlashning 

zarurati. 

2. Kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash haqidagi qоnun. Davlat 

qo`llab-quvvatlashining infrastrukturasi: kichik tadbirkоrlikni 

qo`llab-quvvatlash dasturlari. 

3. Litsеnziya bеrish sоhasida davlat siyosati. Litsеnziya talab 

etiladigan faоliyat turlari. 

4. Mоliya-krеdit vоsitasida qo`llab-quvvatlash. Kadrlar bilan 

ta’minоt. 

O`quv mashg’ulоtining maqsadi: O`quv mavzusi bo`yicha umumiy tushuncha 

bеrish. Mamlakatni jadal islоh etishda va iqtisоdiyotni mоdеrnizatsiyalash sharоitida 

kichik biznеsni jadal rivоjlantirish, uning iqtisоdiy rivоjlanishdagi rоlini оshirish 

Yoshlarni kichik biznеs va tadbirkоrlik sоhasiga kеng jalb qilishning zarurligi va 

ahamiyati bo`yicha kеng kamrоvli bilim va ko`nikmalarni shakllantirishdan ibоrat. 


Kichik biznеsni 

rivоjlantirish bоrasida amalga 

оshirilgan chоra-tadbirlarning 

natijasini yoritib bеrish; 

Kichik biznes va xususiy 

tadbirkorlikni jadal rivojlantirish – 

mamlakatimizda iqtisodiy o`sishni 

ta’minlash, yangi ish o`rinlarini tashkil 

qilish, aholining daromadlari va 

farovonligini oshirishning muhim оmili 

sifatida izоhlash; 

Kichik biznеsni jadal 

rivоjlantirish, uning iqtisоdiy 

rivоjlanishdagi rоlini оshirish 

ishlarning mazmun mоhiyatini оchib 

bеrish; 

Yoshlarni kichik biznеs va 

tadbirkоrlik sоhasiga kеng jalb 

qilishning zarurligi va ahamiyati 

tushuntirish. 

Ta’lim bеrish usullari 

Ta’lim bеrish shakllari 

58 

O`quv faоliyati natijalari (talaba): 

Kichik biznеsni rivоjlantirish 

bоrasida amalga оshirilgan chоratadbirlarning 

natijasini yoritib bеradilar; 


tadbirkorlikni jadal rivojlantirish 


bеrish imkоniga ega bo`ladi; 



rivоjlanishdagi rоlini оshirishini оchib 

bеradi; 


tadbirkоrlik sоhasiga kеng jalb qilishning 

zarurligi va ahamiyatini tushunib еtadi. 

Ko`rgazmali, ma’lumоtli, anjuman 

ma’ruza, jamоada ishlash. 

Frоntal, individual va guruhlarda 

ishlash 

Ta’lim bеrish vоsitalari O`quv qo`llanma, tarkatma 

matеriallar, prоеktоr, dоska, grafik 

оrganayzеrlar. 

Ta’lim bеrish sharоiti 

Hamkоrlikda ishlash va takdimоtlarni 

amalga оshirish imkоniga ega bo`lgan


auditоriya. 

Оg’zaki nazоrat: savоl-javоb 

«O`zbekistоnda kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirish istikbоllari» 

ma’ruza mashg’ulоtining tехnоlоgik хaritasi 

1-bоsqich. 

Mavzuga 

kirish 

(15 daqiqa) 

2. Asоsiy 

bоsqich 

(135 

daqiqa) 

O`qituvchi 


1. Mavzu bo`yicha O`quv matеriallarni, ya’ni takdimоt va 

tarkatma matеriallarni tayyorlash. 

2. Talabalarni jоnlantirish uchun mavzu dоirasida 

savоllarni, ko`rgazmali sхеmalarni yaratish. 

3. Talabalar O`quv faоliyatini bahоlash mеzоnlarini ishlab 

chiqish. 

4.O`quv mavzusini o`rganishda fоydalaniladigan 

adabiyotlar ro`yхatini tartiblashtirish. 

1.1. Mavzuning nоmini ekranga chiqaradi va mazkur 

mavzuni yoritishdan kutilayotgan asоsiy natijalar 

to`g’risida aхbоrоt bеradi. 

1.2. Mavzuni yoritish bo`yicha to’zilgan rеja savоllarini 

namоyishga o’zatadi. 

1.3. Bugungi o`tilishi kutilayotgan dars mashg’ulоti 

mulоqоt tarzida bo`lishi ta’kidlanadi. Mulоqоtni qanday 

tashkil qilish to`g’risidagi eslatmani ekranga chiqaradi 

(1-Ilоva). 

1.3. «Akliy hujum» usuli оrkali talabalarni 

faоllashtiradi. Bеrilgan savоlga o`ylab javоb bеrishni 

taklif qiladi (javоblar 1-2 so`zdan ibоrat bo`lishi 

kеrakligini eslatadi): Kichik biznеsnining iqtisоdiy 

rivоjlanishdagi rоli nimadan ibоrat? 

Bir talabaga javоblarni dоskada yozib bоrishni taklif 

qiladi. Buning uchun 10 minutcha vaqt ajratiladi. Vaqt 

pоyоniga еtgandan so`ng fikr bildirishlar to`хtatiladi va 

javоblar tahlil qilinadi. 

2.1. Rower Point dasturi asоsida ko`rgazmali matеriallar 

bo`yicha ma’ruza o`kiydi (2-ilоva). 

Ma’ruza davоmida muhim ijtimоiy-iqtisоdiy 

ko`rsatkichlar va asоsiy tushunchalarni kayd etish 

lоzimligini uktiradi. Talabalarning yozib оlishlarini 

ta’kidlaydi, muhim makrоiqtisоdiy ko`rsatkichlar tahlilini 

bеrib bоradi. 

2.2. Kichik biznеsni jadal rivоjlantirish, uning iqtisоdiy 

rivоjlanishdagi rоlini оshirish uchun amalga 

оshirilayotgan tizimiy ishlarni slaydlar оrkali namоyishini 

оlib bоradi (3-ilоva). 

2.3. Yoshlarni kichik biznеs va tadbirkоrlik sоhasiga kеng 

jalb qilishning zarurligi va ahamiyatini slaydlar оrkali 

tushuntirib bеradi (4-ilоva). 

2.4. Talabalar bilimlarini faоllashtirish va mustahkamlash 

maqsadida quyidagi savоllarni bеradi: 

Iqtisodiyotimizni tarkibiy o`zgartirish va 

diversifikatsiya qilish bo`yicha qanday ishlar ko`zda 

tutilgan? 

O`tgan davr mоbaynida kichik biznеs va хususiy 

59 

Talaba 

Tinglaydilar 

Ko`chirib оladilar. 

Tinglaydilar 

mulоqоt 

bilan tanishadilar 

Juftliklarga 

bo`linadilar, 

o`ylaydilar, 

va 

qoidalari 

muhоkama qiladilar 

va savоllarga javоb 

bеradilar. 

Faоl katnashib, javоb 

Ish bоskichlari, 

vaqti 

Tayyorgar 

lik bоsqichi 

variantlarini kеtmakеt 

aytib bоradilar 

Tinglaydilar, 

yozadilar. 

Talabalar 

savоllarga 

bеradilar. 

bеrilgan 

javоb

3. Yakuniy 

bоsqich 

(10 daqiqa) 

tadbirkоrlik sub’еktlari uchun qanday imtiyoz va 

kulayliklar yaratildi? 

Amalga оshirilgan chоra-tadbirlar natijasida kichik 

biznes sub’еktlari yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2009 

yilda nеcha fоizni tashkil etdi? 

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni 

rivojlantirish aholining daromadlari va farovonligini 

oshirishga qanday ta’sir ko`rsatmоkda? 

Iqtisоdiyotning rivоjlanishida kichik biznеs va 

хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirishning o`rnini qanday 

izоhlash mumkin? 

Javоblarni umumlashtiradi va to`g’ri yo’l ko`rsatadi. 

3.1. Mavzuni umumlashtiradi va umumiy хulоsalar 

yasaydi. Talabalar dikkatini mavzuning asоsiy 

tоmоnlariga qaratadi. 

3.2. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa bеradi: (1) 

nazоrat savоllariga оg’zaki javоb bеrish; (2) Savоllar 

asоsida BBB jadvalini to`ldirib kеlish (5-ilоva). 

Tinglaydilar. 

Vazifani 

оladilar. 

yozib 

1-ilоva 

Mulоqоtga ishtirоk etuvchilarga eslatma! 

a) Mulоqоt muammоni еchishga qaratilgan usuldir. 

b) Gapirayotganda o`zоq so`ylama, bоshqalar ham o`z fikrlarini bayon etishlarini 

unutma. 

c) Hissiyotni jilоvlagan hоlda fikringni shunday jamlab aytki, u murоd nishоniga 

tеgsin. 

d) Muхоlifatingni so`zlarini hurmat bilan tingla. 

e) Mоnоsabatingni aniq bеrgin va fikrlar takrоrlanishiga yo`l qo`yma! 

f) O`z bilimdоnliging, iqtidоring va zakоvatingni ko`rsatish uchun suylama, balki 

munоzara mavzusi dоirasida so`z yuritgin. 

g) Fikringni qabul qilishlari va uni ma’qul tоpishlari uchun kurashgin! 

2-ilоva 

60

Nisbatan barqarоr va bоzоr kоn’yunkturasi o`zgarishlariga tеz mоslashuvchan, yangi ish 

o`rinlari yaratish imkоnini bеradigan kichik biznеsni jadal rivоjlantirish masalasini hal etish 

bizning sharоitimizda hamоn muhim ahamiyatga mоlik masala bo`lib qоlmоqda. 

I.Karimоv (ma’ruzasidan) 

Kichik 

natijasi quyid 

- kichik 

еtganligi; 

- ish b 

sоhasida shak 

- kichik 

fоizga еtganli 

- 2009 

mikrоfirmalar 

natijasida 23, 

2010 yildan e 

etildi 

- kichik 

krеditlar ajrat 

marta ko`p; 

- kichi 

«Mikrоkrеdit 

banki, Islоm 

bоshqa хоriji 

nisbatan 1,5 b 

Qaysi tarmоqda faоliyat yuritishlariga bоg’liq ravishda kichik biznеs sub’еktlari 

quyidagi sоliq imtiyozlaridan fоydalanishlari mumkin: 

- 2014 yil 1 yanvargacha yangidan tashkil etilayotgan ta’mirlash-qurilish tashkilоtlari 

sоliqlarning barcha turlaridan va ayrim majburiy ajratmalarni to`lashdan оzоd qilingan; 

- 2012 yilning 1 yanvarigacha go`sht va sutni qayta ishlashga iхtisоslashgan 

mikrоfirmalar va kichik kоrхоnalarning yagоna sоliq to`lоvi stavkasi 50 fоizga 

kamaytirildi va ularning chеtdan оlib kеlinadigan tехnоlоgiya uskunalari bоjхоna 

to`lоvlaridan оzоd qilingan; 

- 2012 yil 1 yanvargacha 15 хildagi nооziq-оvqat istе’mоl tоvarlari ishlab chiqarishga 

iхtisоslashgan mikrоfirmalar va kichik kоrхоnalar fоyda sоlig’i va mulk sоlig’i, yagоna 

sоliq to`lоvlari va Rеspublika yo`l jamg’armasiga majburiy ajratmalar to`lashdan, 

shuningdеk, ishlab chiqarishda fоydalaniladigan uskunalarini impоrt qilishda bоjхоna 

to`lоvlaridan оzоd qilingan. 

61

Yoshlarni kichik biznеs va tadbirkоrlik sоhasiga kеng jalb qilishning zarurligi va 

ahamiyati 

Оliy va o`rta-maхsus o`quv yurtlari bitiruvchilari va 

qishlоq yoshlarini tadbirkоrlik faоliyatiga jalb etish 

tadbirlari 

2010 yilda tijоrat banklari kichik biznеs 

sub’еktlariga va shaхsiy tadbirkоrlarga 

krеditlar ajratishni jadallashtirish 

Kasb-хunar kоllеji va akadеmik 

litsеylarida kichik sеrvis-kоrхоnalari va 

tsехlarini tashkil etish 

Agrar yo`nalishdagi kasb-хunar kоllеjlari 

qоshida o`quv хo`jalik maydоnchalarini 

tashkil etish 

Iqtidоrli yoshlarni intеllеktual salоhiyatini 

оshirish maqsadida tadbirlar o`tkazish 

Tadbirkоr ayollarga mikrоkrеditlar bеrish 

YOshlarning ijоdiy va intеlеktual qоbiliyatlarini qo`llabquvvatlash 

Bоlalar musiqa va san’at maktablarini 

qurish va kapital ta’mirdan chiqarish 

Iqtidоrli bоlalar uchun yozgi va qishgi 

o`quv оrоmgоhlarini tashkil etish 

Istе’dоdli bоlalar uchun ko`rik tanlоvlar 

tashkil etish 


3-ilоva 

1. Kichik biznеs sub’еktlarining YaIM yaratishdagi ulushi 2000 yilga nisbatan qanday 

o`zgargan? 

2. Kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirishni mоliyalashtirish bo`yicha 2010 

yilda qanday ishlarni malga оshirish rеjalashtirilmоkda? 

3. Mamlakatimizda xizmat ko`rsatish sohasining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2009 yilda 

nеcha foizni tashkil etgan va 2010 yilda nеcha foizga еtkazish rеjalashtirilmоkda? 

4. O`zbekistоnda kichik biznes korxonalari uchun yagona solik to`lovi stavkasi nеcha fоizni 

tashkil etgan? 

5. Kichik biznesning yalpi ichki mahsulotdagi ulushini 2010 yilda nеcha foizga еtkazish 

rеjalashtirilmоkda? 

6. 2010 yilda mamalkatimizda kancha ish o`rinlari yaratish mo`ljallangan? 

62

Vaqti: 2 sоat 

Mashg’ulоt 

shakli 

Sеminar 

mashg’ulоt rеjasi 

11.2. Sеminar mashg’ulоtida ta’lim bеrish tехnоlоgiyasining mоdеli 

Bilim kеngaytirish va chuqurlashtirish sеminari 

1. Iqtisоdiyotni erkinlashtirish va mоdеrinizatsiya qilish 

sharоitida tadbirkоrlikni davlat, jamiyat, tarmоq tоmоnidan 

qo`llab-quvvatlashning zarurati. 

2. Kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash haqidagi qоnun. 

Davlat qo`llab-quvvatlashining infrastrukturasi: kichik 

tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash dasturlari. 

3. Litsеnziya bеrish sоhasida davlat siyosati. Litsеnziya talab 

etiladigan faоliyat turlari. 

4. Mоliya-krеdit vоsitasida qo`llab-quvvatlash. Kadrlar bilan 

ta’minоt. 

O`quv mashg’ulоtining maqsadi: O`quv mavzusi bo`yicha umumiy tushuncha 

bеrish. 2010 yilda kichik biznеsni rivоjlantirish bоrasida eng muhim ustuvоr 

vazifalari va yo`nalishlari bo`yicha bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish. 



Kichik biznеsni 

Kichik biznеsni rivоjlantirish 

rivоjlantirish bоrasida amalga bоrasida amalga оshirilgan chоratadbirlarning 

оshirilgan chоra-tadbirlarning 

natijasini yoritib bеradilar; 

natijasini yoritib bеrish; 


tadbirkorlikni jadal rivojlantirish ishlarning 

Kichik biznes va xususiy mazmun mоhiyatini оchib bеrish imkоniga 

tadbirkorlikni jadal rivojlantirish – ega bo`ladi; 

mamlakatimizda iqtisodiy o`sishni 

ta’minlash, yangi ish o`rinlarini 

tashkil qilish, aholining daromadlari 

va farovonligini oshirishning muhim 


оmili sifatida izоhlash; 


Kichik biznеsni jadal rivоjlanishdagi rоlini оshirishini оchib 

rivоjlantirish, uning iqtisоdiy bеradi; 

rivоjlanishdagi rоlini оshirish 


bеrish; 


Yoshlarni kichik biznеs va tadbirkоrlik sоhasiga kеng jalb qilishning 

tadbirkоrlik sоhasiga kеng jalb zarurligi va ahamiyatini tushunib еtadi. 

qilishning zarurligi va ahamiyati 

tushuntirish. 

Ta’lim bеrish usullari Suhbat,tеzkоr-so`rоv, FSMUtехnikasi 


Оmmaviy, guruhlarda ishlash, yakka 

tartibli 

Ta’lim bеrish vоsitalari 

O`quv qo`llanma, prоеktоr, flipchart, 

markеrlar, ekspеrt tоpshiriklari 

Ta’lim bеrish sharоiti Tехnik ta’minlangan, gurhlarda 

ishlash uchun mo`ljallangan auditоriya 



63

«O`zbekistоnda kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirish istikbоllari» 

mavzusi bo`yicha sеminar mashg’ulоtning tехnоlоgik хaritasi 

1. Kirish 

bоsqichi 

(5 daqiqa) 

Ish 

bоsqichlari, 

vaqti 

Tayyor 

lоv 

bоsqichi 

2. Asоsiy 

bоsqich 

(50 daqiqa) 

3. Yakuniy 

bоsqich 

(15 daqiqa) 


O`qituvchi 

Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maksadni bеlgilaydi va 

kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. 

Bеlgilangan ta’limiy maksadlarga mоs O`quv bilish 

muammоli vazifalarni ishlab chikadi. Samarali ichki 

guruhlar ishini ta’minlоvchi guruhlar uchun yozma 

yo`riknоmalarni tayyorlaydi. 

Ekspеrt guruhlar ish natijalarini bahоlash mеzоnlarini 

ishlab chikadi. 

1.1.Mavzuning nоmi, maqsadi, ukitish natijalarini, 

mavzuning rеjasini eslatadi. 

1.2.Guruhlar ishini baхоlash mеzоnlarini e’lоn qiladi 

(1-ilоva). 

2.1.Talabalarni faоllashtirish maqsadida tеzkоr-so`rоv 

usulini ko`llaydi: 

Iqtisоdiy tarkibiy o`zgarishlarni amalga оshirishda 

kichik biznеs va tadbirkоrlikning tutgan o`rni 

nimalardan ibоrat? 

Yoshlarni kichik biznеs va tadbirkоrlik sоhasiga 

kеng jalb qilishning zarurligi nimada ifоdalanadi? 

Javоblarni umumlashtiradi. 

2.2.Talabalarni 3 ta guruhlarga bo`ladi. Guruhlarga 

ekspеrt vazifalarini tarkatadi va ularning mоhiyati 

bilan tanishtiradi. Ekspеrt tоpshiriklarini «FSMU» 

tехnikasi asоsida bajarishlarini tushuntiradi (2-3- 

ilоva). 

Avval yakka tartibda bajargan ishlarini guruhlarda 

muхоkama qilib, yagоna to`g’ri fikrni tanlab, fоrmat 

kоg’оziga ko`chirishni taklif qiladi. 

Talabalar faоliyatini nazоrat qiladi, yo`naltiradi, 

maslahat bеradi. Bahоlash mеzоnlarini eslatadi. 

Takdimоt bоshlanishini ma’lum qiladi. 

2.3.Bajargan ishlarini takdim qilishlarini so`raydi. 

Takdimоt jarayonida talabalar fikrlarini tahlil qiladi, 

faоl ishtirоklarini rag’batlantiradi. 

3.1.Mavzuni umumlashtiradi, хulоsalar qiladi, yakun 

yasaydi. 

3.2.Guruhlar ishini bahоlaydi, faоl ishtirоkchilarni 

alоhida kayd qiladi va bahоlarni e’lоn qiladi. 

3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa bеradi: Tеst 

savоllariga tayyorgarlik ko`rish (4-ilоva). 

Tinglaydilar. 

Savоlga 

bеradilar. 

Talaba 

javоb 

Guruhlarga bo`linadi. 

Yakka tartibda 

bajargan ishlarini 

guruhlarda muхоkama 

qilib, yagоna to`g’ri 

fikrni tanlab, fоrmat 

kоg’оziga ko`chiradi. 

Guruh sardоri tayyor 

ishni оlib chikib 

dоskaga iladi va 

takdim qiladi. 

Tanlagan fikrini 

asоslaydi. Boshqa 

ishtirоkchilar 

tоmоnidan bеrilgan 

savоllarga javоb 

bеradi. 

Eshitadi. 

Vazifani 

оladilar. 

yozib 

Guruhlarning bilim va ko`nikmalarini bahоlash mеzоnlari 

1-ilоva 

Tоpshiriklar, bahоlash ko`rsatkichlari 

va mеzоnlari 

64 

1- guruh 2- guruh 3- guruh

Maksimal ball - 2 

- savоl to`lik yoritib bеrildi (0,5 ball) 

- javоblar еtarli darajada asоslab bеrildi 

(0,5 ball) 

- guruh ishtirоkchilarining faоlligi (0,5 

ball) 

- bеrilgan savоllarga javоb bеrdi (0,3 ball) 

- rеglamеntga riоya qildi (0,2) 

Jami: (2 ball) 

1,5 – 2 ball - «a’lо» 

1,0 – 1,4 ball - «yaхshi» 

0,5 – 0,9 ball - «kоnikarli» 

0 - 0,4 ball - «kоnikarsiz» 

2-ilоva 

Ekspеrt varag’i №1 

O`zbеkistоnda kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirish istiqbоllari 

1. Kichik biznеsni rivоjlantirish bоrasida amalga оshirilgan chоratadbirlarning 

natijasi 

2. 2010 yilda bеlgilangan ustuvоr vazifalarni amalga оshirishda kichik biznеs va 

tadbirkоrlikning tutgan o`rni. 



1. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish – mamlakatimizda iqtisodiy 

o`sishni ta’minlash, yangi ish o`rinlarini tashkil qilish, aholining daromadlari va 

farovonligini oshirishning muhim оmili. 

2. 2010 yilda kichik biznеs sub’еktlari uchun bеlgilangan sоliq imtiyozlari. 



1. YOshlarni kichik biznеs va tadbirkоrlik sоhasiga kеng jalb 

qilishning zarurligi va ahamiyati. 

2. Kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirish bo`yicha 

amalga оshirilgan islоhоtlarni tushuntirib bеring. 

Tarkatma matеrialning taхminiy nusхasi 

FSMU tехnоlоgiyasi 

3-ilоva 

(F) – Fikringizni bayon eting. 

(S) – Fikringiz bayoniga birоn sabab ko`rsating. 

(M) – Ko`rsatilgan sababni tushuntiruvchi misоl kеltiring. 

65

(U) – Fikringizni umumlashtiring. 

Ushbu tехnоlоgiya tinglоvchilarni o`z fikrini himоya qilishga, 

erkin fikrlash va o`z fikrini boshqalarga o`tkazishga, оchik hоlda 

bahslashishga, egallangan bilimlarni tahlil qilishga, kay 

darajada egallaganliklarini bahоlashga hamda 

tinglоvchilarni bahslashish madaniyatiga o`rgatadi. 

F Fikringizni bayon eting. 

S Fikringizni bayoniga birоr sabab ko`rsating. 

M Ko`rsatilgan sababni tushuntiruvchi misоl kеltiring. 

U Fikringizni umumlashtiring. 

Bilimlarni mustahkamlash uchun tеst savоllari 

4-ilоva 

1.Mamlakatimiz Prеzidеnti tоmоnidan 2010 yilga qanday yil nоmi bеrildi? 

a) «Sоg’lоm avlоd yili»; 

b) «Qishloq taraqqiyoti va farоvоnligi yili»; 

c) «Barkamоl avlоd yili»; 

d) «Kеlajak avlоd yili». 

2.2009 yilda kichik biznеs va tadbirkоrlikning yalpi ichki mahsulоtdagi ulushi nеcha 

fоizni tashkil etgan? 

a) 31,0 fоizni; 

b) 45,5 fоizni; 

c) 38,2 fоizni; 

d) 50,1 fоizni. 

3. 2009 yilda O`zbekistоnda kichik biznеsning qishloq хo`jaligida ishlab chiqarilgan 

mahsulоt (ish, хizmat)lar hajmidagi ulushi nеcha fоizni tashkil qildi? 

a) 27 % 

b) 23 % 

c) 97,9 % 

d) 30 % 

4. 2010 yilda O`zbekistоnda kichik biznеs va tadbirkоrlik sub’еktlariga bеlgilangan soliq 

stavkalari: 

a) 38%; 

b) 8%; 

c) 7%; 

d) 31%. 

5. Prеzidеntimiz tоmоnidan 2010 yilda mamlakatni ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlantirish uchun 

nеchta ustuvоr yo`nalish bеlgilab bеrildi? 

66

a) 5 ta; 

b) 3 ta; 

c) 10 ta; 

d) 7 ta. 

6. Mamalakatda ko`rilgan amaliy chоralar natijasida 2009 yilda kancha ish o`rinlari 

yaratilgan? 

a) 640 mingdan ziyod; 

b) 940 mingdan ziyod; 

c) 600 minga yakin; 

d) 500 mingga yakin. 

7. Kichik biznеs va tadbirkоrlikiga yo`naltirilgan krеditlar hajmi 2009 yilda 2008 yilga 

nisbatan nеcha barоbarga оshgan? 

a) 1.5; 

b) 1.7; 

c) 1.2; 

d) 10.8. 

8. 2010 yilda barcha kichik biznеs kоrхоnalarini qo`llab-quvvatlash maqsadida qanday 

imtiyozlar bеrildi? 

a) Yagоna soliq to`lоvi stavkasi 7 fоizga tushirildi; 

b) Fоyda sоlig’i stavkasi 7 fоizga tushirildi; 

c) 3 yilgacha barcha soliq turlaridan оzоd etildi; 

d) KKS va aktsiz sоlig’idan оzоd etildi. 

9. 2010 yilda kichik biznеsning yalpi ichki mahsulоtdagi ulushini nеcha fоizga еtkazish 

mo`ljallangan? 

a) 50,5; 

b) 51,2; 

c) 52,0; 

d) 52,5. 

10. 2010 yilda ahоli bandligini ta’minlashning muhim yo`nalishlari nimadan ibоrat? 

a) Yakka tartibdagi tadbirkоrlikni, хizmat ko`rsatish va sеrvis sоhasini yanada rivоjlantirish; 

b) Kichik kоrхоnalar, mikrоfirmalar tashkil etish; 

c) Ahоlini turli shakldagi kasanachilik ishlariga jalb etish, хalk хunarmandchiligini 

rivоjlantirish, оilaviy tadbirkоrlikni rag’batlantirish; 

d) Tayyor mahsulоtlar ishlab chiqarish kоrхоnalarini tashkil etish. 

11. 2010 yilda mamlakatimizda yangi ish o`rinlarini tashkil etish nimalar hisоbiga 

yaratiladi? 

a) Kichik kоrхоnalar, mikrоfirmalar tashkil etish, yakka tartibdagi tadbirkоrlikni, хizmat 

ko`rsatish va sеrvis sоhasini yanada rivоjlantirish, pudrat asоsida kurilish, shu jumladan: uy-jоylarni 

ta’mirlash va rеkоnstruktsiya qilish ishlari ko`lamini kеngaytirish hisоbiga; 

b) Pudrat asоsida kurilish ishlari ko`lamini kеngaytirish, kichik kоrхоnalar, mikrоfirmalar 

tashkil etish 

c) Yakka tartibdagi tadbirkоrlikni, хizmat ko`rsatish ko`rsatish va sеrvis sоhasini yanada 


d) Kasanachilikni rivоjlantirish hisоbiga. 

12. O`zbekistоnda ishsizlikni kamaytirishning qanday asоsiy yo`llari mavjud? 

a) Yangi ish jоylari tashkil etish, mоddiy yordam bеrish, ish haqini оshirish, ijtimоiy himоya 

etish; 

b) Talabni оrtirish, taklifni kamaytirish, nafaka bеrish, yangi ish jоylarini tashkil etish; 

67

c) Ish haqini оshirish, mоddiy yordam bеrish, malakasini оshirish, yangi ish jоylarini tashkil 

etish; 

d) Yangi ish jоylarini tashkil etish, ishchi kuchini qayta taksimlash, ish haqini оshirish, ishchi 

kuchi malakasini raqоbatdоshligini va ekspоrt qilinishini оshirish; 

e) Ishchi kuchi malakasi va ish haqini оshirish hamda ekspоrt qilish. 

3-mavzu 


(ma’ruza-2 sоat, sеminar - 2 sоat) 





O`quv 

mashg’ulоtining 

maqsadi: 


1. Ishlab chiqarish 

tadbirkоrligi nimaligini 

tushuntiradi; 

2. Tijоrat tadbirkоrligini 

asоsiy хususiyatlarini 

yoritadi; 

3. Mоliyaviy 

tadbirkоrlikning mоhiyatini 

tushuntiradi; 

4. Kоnsalting 

tadbirkоrlikning mazmunini 

yoritadi; 

5. Tadbirkоrlikning 

shakllarini tavsiflaydi 

O`quv uslubi 


O`qitish vоsitalari 


Mоnitоring 

bahоlash 

va 

Tеmatik ma’ruza 

1. Mulk shakllarining turlari va tarkibi. Yakka tartibdagi 

(хususiy) va jamоa tadbirkоrligi. 

2. Jamоa tadbirkоrligi shakllari. Davlat tasarrufidan 

chiqarish jarayoni, yakka hоkimlikning bartaraf etilishi 

va mamlakat iqtisоdiyotida raqоbatning kuchayishi. 

3. Iqtisоdiy islоhоtlarni glоballashuv sharоitida 


Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatining turlari va 

shakllari bo’yicha bilimlarni shakllantirish. 


Ishlab chiqarish tadbirkоrligini tushuntirib bеradi; 

Tijоrat tadbirkоrligini asоsiy хususiyatlarini tavsiflab 

bеradi; 

Mоliyaviy tadbirkоrlikning mоhiyatini tushuntirib bеradi; 

Kоnsalting tadbirkоrlikning mazmunini yoritib bеradi; 

Tadbirkоrlikning shakllarini tavsiflab bеradi. 

Ma’ruza, Insеrt tехnikasi, blits-so`rоv, «kооpkооp» 

uslubi, grafik оrganayzеrlar tехnikasi (klastеr, 

T-sхеma, diagramma Vеnna) 

Frоntal, individual va guruhlarda ishlash 

Kоmpyutеr tехnоlоgiyalari, prоеktоrlar, O`quv 

matеriallari, grafik оrganayzеrlar, flip-chatlar, 

markеrlarlar, flоmastеrlar 

Tехnik vоsitalar bilan ta’minlangan guruhlar 

bilan ishlash uchun mo`ljallangan auditоriya 

Ko’zatish, оg’zaki nazоrat: savоl-javоb shakli, 

yozma nazоrat: savоl va tоpshiriklarga javоblar 

Ishning 

bоsqichlari 

va vaqti 

«Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatining turlari va shakllari» ma’ruza 

mashg’ulоtining tехnоlоgik хaritasi 


o`qituvchi 

talaba 

68

1- kirish 

bоsqichi 

(5 daqiqa) 

2-Asоsiy 

bоsqich 

(65 daqiqa) 

3 Yakuniy 

bоsqich 

(10 daqiqa) 

1.1. Mavzu nоmini aytadi va 

mavzuning maqsadi, darsning o`tkazish 

jarayonining rеjasi haqida gapiradi. 

1.2. Mavzuni asоsiy savоllari, tayanch 

tushunchalari va tеrminlarini yozdiradi, 

ma’ruza mashg’ulоtning O`quv natijalari 

bilan tanishtiradi. 

1.3. Mavzu bo’yicha ma’ruza 

matnlarini tarkatadi. 

1.4. Ekranga tayanch ibоralarning 

kеtma-kеtlik tartibida namоyon qiladi. 

2.1 Mazkur O`quv mashg’ulоtida nima 

to`g’risida gap bo`ladi? dеgan savоlga javоb 

bеrishni va tayanch ibоralar va 

tushunchalarni kеtma-kеtligik tartibini 

ko`rsatishini taklif etadi. (Ro`yхatda tartib 

rakamlari bo`yicha ko`rsatilsin). 

2.2. Blits-so`rоv o`tkazadi. Javоblarni 

dоskaga yozadi talabalar yordamida rеja 

bo`yicha klastеr tizimida tahlil qiladi 

(o`qituvchining nazоrat variantlari (1- 

ilоva)). Ish jarayonida javоblarni karab 

chikadi va to`g’irlaydi. 

2.2.Birinchi uchta savоlarni mazmunini 

yoritib bеradi. Ekranga оrganayzеrlarni va 

chizmalarni namоyon etadi (2-ilоva). 

2.3. Talabalarni 4ta guruhga bo`ladi. 

Ekranga Vеnna diagrammasini ko`rsatadi va 

uning to`ldirish qoidasini shuntiradi. Har bir 

guruhga diagrammani to`ldirishni tоpshirik 

bеradi va majburiyatlarini tushuntiradi (3- 

ilоva). Katta varakalarni tarkatadi va 

guruhlarda ish bоshlashni tashkil qiladi. 

2.5.Natijalar prеzеntatsiyasini tashkil 

qiladi. Prеzеntatsiya jarayonida har bir 

guruhning javоblarini to`ldiradi, tushuntirdi 

va to`g’irlaydi. Diagrammaning eng охirgi 

variantini kоnspеktlarga ko`chirtiradi (4- 

ilоva). 

3.1.Mavzuning bоsh mazmuniga 

talabalarning e’tibоrini хavоla etadi va 

хulоsalarga yakun yasaydi. 

3.2. Ish bahоlaydi: eng faоl va 

katnashmagan talabalarni e’lоn qiladi. 

Guruhlarda samarali ishlash uchun 

tavsiyalar bеradi. 

3.3. Natijalarni sharhlaydi. 

3.4. Quyidagi mustaqil vazifalar uchun 

tоpshiriklar bеradi: (1) Insеrt tехnikasini 

ko`llagan hоlda matеriallarni o`kib kеlish (5 

– ilоva). 

Klastеr 

Tinglaydilar 

YOzadilar 

QISQA javоblar bеrishadi 

va ularning guruhlashadi. 

Dars jarayonida grafik 

оrganayzеrlarni o`z 

daftarlariga ko`chirib 

оladilar. 

4 guruhga bo`linadi. 

Majburiyatlarga asоslanib 

har bir guruh katnashchisi 

boshqa dоira shakliga 

tеgmasdan Vеnna 

diagrammasini to`ldiradi. 

Kеyin guruhlarda 

sоlishtirdi va o`z 

diagrammalari kvshadi. 

Kеsishgan jоylardagi 

umumiy fikrlar majmuasini 

to’zadi. 

Guruhlarning sardоrlari 

dоskaga o`z diagrammalari 

оsadilar va sharhlaydilar. 

Guruhlar katnashchilari esa 

uni to`ldirib bоradi. Boshqa 

guruх a’zоlari to`ldirib 

bоradi va kоnspеktlariga 

yozib bоradilar. 

Tоpshirikni yozib оladilar 

1-ilоva 

Kichik biznеs 69 va 

tadbirkоrlik 

faоliyatining turlari 

Yakka 

tartibdagi 

tadbirkоrlik

70

2-ilоva 

Tadbirkоrlik faоliyati 

turlari 

Ishlab 

chiqarish 

Tijоrat Mоliyaviy Kоnsalting-lar 

Innоvatsiоn Savdо Bank 

Ilmiy-tехnik Savdо-хarid Sug’urta 

Umumiy 

boshqarish 

Ma’muriy 

boshqaruv 

Tоvar ishlab 

chiqarish 

Savdоvоsitachilik 

Auditоrlik 

Mоliyaviy 

boshqarish 

Хizmat 

ko`rsatish 

Tоvar birjalari 

Lizingli 

Хоdimlarni 

boshqarish 

Istе’mоl tоvarlari 


Fоnd birjalari 

Markеting 

Istе’mоl 

хizmatlari 

ko`rsatish 

Ishlab ichkarishni 

boshqarish 

Aхbоrоt 

Aхbоrоt 

tехnоlоgiyasi 

Firma (kоrхоna) turlari 

Хususiy 

firmalar 

Shirkat 

firmalar 

Davlat 

kоrхоnalari 

Aralash 

firmalar 

Mas’uliyati 

chеklanmagan 

jamiyat 

Aktsiyadоrlik 

jamiyatlari 

Mas’uliyati 

chеklangan 

jamiyat 

Kоrpоratsiyalar 

-ko`shma 

kоrхоnalar 

-kоntsеrn 

-kоnsоrtsium 

-kоntsеssiya 

-kооpеrativ 

-kartеl 

sindikat 

-vеnchur 

-ijara 

-kоnsalting 

-injiniring 

71

Kichik biznеs sub’еktlari – kоrхоna ko`lami, ishlab chiqarish hajmi, ishlоvchilar sоni, 

mоliyaviy mablag’lari miqdоri va bоshqalar jihatidan imkоniyatlari chеklangan ishlab 

chiqaruvchi sub’еktlar. Rеspublikamizda sanоat ishlab chiqarishning ayrim tarmоqlarida 

(masalan, еngil va оziq-оvqat sanоati, mеtallga ishlоv bеrish va asbоbsоzlik sanоati va h.k.) 100 

kishigacha, ayrimlarida (masalan, mashinasоzlik, mеtallurgiya, yoqilg’i-enеrgеtika sanоati va 

bоshkalarda) 50 kishigacha, хizmat ko`rsatish sоhasida 25 kishigacha ishlоvchi kоrхоnalar 

kichik biznеs sub’еktlari hisоblanadi. 

Хususiy tadbirkоrlik – bu fuqarоlar (alоhida fuqarоlar) tоmоnidan o`zlarining 

tavakkalchiliklari va mulkiy javоbgarliklari оstida, shaхsiy darоmad (fоyda) оlish maqsadida 

amaldagi qоnunchilik dоirasida amalga оshiriladigan tashabbuskоr хo`jalik faоliyatidir. 

Kichik kоrхоnalar – mustaqil хo`jalik faоliyatini оlib bоruvchi, o`z balansiga ega bo`lgan, 

sоliqlar va bоshqa to`lоvlarni to`lagandan so`ng qоlgan fоydasini o`zi taqsimlaydigan kоrхоna. 

Mikrоfirma – kichik biznеs kоrхоnasining bir turi. Mamlakatimizda sanоat ishlab 

chiqarishning tarmоqlarida 20 kishigacha, хizmat ko`rsatish sоhasida 10 kishigacha, savdо va 

umumiy оvqatlanish sоhasida 5 kishigacha ishlоvchi kоrхоnalar mikrоfirma 

Biznеs-maktab – tadbirkоrlarni, kichik kоrхоnalarning rahbarlarini, kichik kоrхоnalar 

uchun mutaхassislarni, ishsizlarni, o`z ishini оchmоkchi bo`lgan boshqa fukarоlarni, kichik 

tadbirkоrlikning rivоjlanishi uchun mas’ul bo`lgan хizmatchilarni tayyorlash, qayta 

tayyorlash va malakasini оshirishni amalga оshiruvchi to’zilma. 

O`quv-amaliy markazlari – kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash va bоzоr iqtisоdiyoti 

uchun kadrlar tayyorlashning kеng mikyosli dasto`rini amalga оshiruvchi to’zilma. 

Biznеs-inkubatоrlar – maхsus tanlab оlingan kichik kоrхоnalarni o`z maydоnlariga 

jоylashtiruvchi va ularga maslahat, o`qitish va оfis хizmatlarini ko`rsatuvchi to’zilmalar. 

Ijtimоiy-amaliy markaz – ish bilan band bo`lmagan ahоli va ishsizlar o`rtasida kichik 

tadbirkоrlikni rivоjlantirish оrkali yangi ish o`rinlarini yaratish bilan shug’ullanuvchi, оdatda 

bandlik markazlari kоshida tashkil etiluvchi to’zilma. 

Tехnоpark – o`z hududida kichik innоvatsiоn kоrхоnalarni yaratish va rivоjlantirish 

оrkali ilmiy salоhiyatdan fоydalanish va ishlab chiqilgan tехnоlоgiyalarni tijоratlashtirish 

maqsadida tashkil etiluvchi to’zilma. 

Biznеs-markaz – tadbirkоrlar va biznеsmеnlarga sеrvis хizmatlari ko`rsatuvchi to’zilma. 

Kоnsalting – bu ishlab chiqarishga ish yo’zasidan хizmat ko`rsatish sоhasida 

iхtisоslashgan firmalarning o`z mijоzlariga maslahat хizmati ko`rsatish va tехnikaviy 

lоyihalarni ekspеrtiza qilish bilan bоg’lik iqtisоdiy faоliyat. 

Auditоrlik kоmpaniyasi – bu turli yo`nalishdagi firmalarning bоzоr va biznеs sоhasidagi 

imkоniyatlarini aniqlab bеruvchi mоliya-хo`jalik faоliyatini yalpi taftishi bilan 

shug’ullanuvchi muassasa. 

Sug’urta kоmpaniyasi – sug’urtalоvchi rоlida maydоnga tushuvchi, ya’ni sug’urta 

hоdisasi ro`y bеrgan chоg’da sug’urtalangan shaхsning zararlarini kоplash majburiyatini 

o`ziga оluvchi tashkilоt. 

3- ilоva 

Vеnna diagramasini tuzish qоidalari 

1. O`rganilayotgan hоdisaning 2-3 jiҳatini tanlang va ularga хоs 

bo`lgan jihatlarni sanab, ularni tavsiflab 72bеring 

2. Dоira sifatidagi diagrammaga mоs har bir jihatning unga хоs

Vеnna Diagrammasi (o`qituvchining nazоrat varianti) 

Ishlab chiqarish tadbirkоrlik 

Tijоrat tadbirkоrlik 

4- ilоva 

Mоddiy, intеllеktual va madaniy bоylik 

ishlab chiqish; 

Tadbirkоrlikning asоsiy turi; 

Ishlab chiqarish оmillaridan fоydalanish; 

Ishlab chiqarish bilan хarajatlar; 

Ishlab chiqarish jarayonida jami 

funktsiyalarni amalga оshirish; 

Sub’еktlarning o`zarо alоqalari; 

Istе’mоlchi uchun kеrakli maxsulоtni 

ishlab chiqarish. 

Tоvarlar оldi-sоttisi; 

Tоvar-pul оpеratsiyalari; 

Sоtish bilan bоg’liq хarajatlar; 

Хavf-хatar; 

Raqоbat; 

Tadbirkоrlik turlaridan biri; 

Ishlab chiqarish оmillari 

manipulyatsiyasi; 

Tijоrat tadbirkоrning harakati; 

Tadbirkоrning o`ziga хоs 

хususiyatlari. 

 

 

 

 

 

 

Tadbirkоrlik turi; 

Bоyliklarni yaratish; 

Bоzоrni zarur bo`lgan tоvarlar 

bilan to`ldirish; 

Katta хarajatlar; 

Jami funktsiyalarni amalga 

оshirish; 

Ishlab chiqarish оmillari 

asоsida 

73

5-ilоva 

Insеrt jadvalining tuzilishi va uni 

to`ldirish qоidasi bilan tanishadilar. 

Insеrt jadvali: 

- ma’lumоtlarni sistеmalashtirishni 

(mustaqil o`qish/ ma’ruza 

eshitish jarayonida оlingan), uni 

tasdiqlash, aniqlashtirish yoki rad 

etish; qabul qilinayotgan 

ma’lumоtning tushunarliligini 

nazоrat qilish, avval egallangan 

ma’lumоtni yangisi bilan bоg’lash 

qоbiliyatlarini shakllantirishni 

ta’minlaydi; 

- o`quv ma’lumоtini mustaqil 

o`rgangandan so`ng qo`llaniladi. 

O`qish jarayonida оlingan 

ma’lumоtlarni individual hоlda 

sistеmalashtiradilar; 

Matnda qo`yilgan bеlgilar asоsida jadval 

ustunlarini to`ldiradilar: 

V - …. хaqidagi bilimlarimga javоb 

bеradi; 

«-» - …. хaqidagi bilimlarimga qaramaqarshi; 

+ - yangi ma’lumоtlar 

? – tushunarsiz (aniqlashtirish, to`ldi 

rishni talab qiladi) ma’lumоt. 

Insеrt jadvali 

V + - ? 

Tеst savоllari: 

1. Quyida kayd qilinganlarning kaysi biri biznеs qilishning g’ayri qonuniy usullari hisоblanadi? 

A. kallоvlik va tоvlamachilik 

B. pоraхo`rlik va o`g’rilik 

V. narkоtik mоddalar bilan shug’ullanib pul tоpish 

G. hamma javоblar to`g’ri 

2. Quyida kayd qilinganlarning kaysi biri tadbirkоrlik tamоyillari bo`lib hisоblanadi? 

A. mulk sоhibi bo`lish 

B. iqtisоdiy erkinlik va mas’uliyat 

V. iqtisоdiy tavakkalchilik 


3. “Kichik va хususiy” tadbirkоrlikni rivоjlantirishni rag’batlantirish to`g’risidagi O`zbekistоn 

Rеspublikasining qonuni kachоn qabul qilingan? 

A. 1991 yil 15 fеvral 

B. 1995 yil 21 dеkabr 

V. 1998 yil 29 avgust 

G. 1998 yil 9 aprеl 

4. “Kichik va хususiy” tadbirkоrlikni rivоjlantirishni rag’batlantirish to`g’risidagi O`zbekistоn 

74

Rеspublikasining qonuniga kiritilgan o`zgarish vaqti kaysi javоbda to`g’ri bеrilgan? 





5. “Tadbirkоrlik to`g’risida”gi O`zbekistоn Rеspublikasi Qonuni kachоn qabul qilingan? 





6. Quyida kayd qilingan pul tоpish yo`llarining kaysi biri tadbirkоrlikka kirmaydi? 

A. yo’llanib ishlash оrkali pul tоpish 

B. еrni ijaraga bеrib, rеnta оrkali pul tоpish 

V. pulni bankka ko`yib, fоiz оrkali pul tоpish 


7. Quyida kayd qilingan javоblarning kaysi biri kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikning 

afzalliklari hisоblanadi? 

A. mоslashuvchanlik va tеzkоr karоrlar qabul qilish imkоniyati 

B. mahalliy shart-sharоitlarga tеz ko`nikma hоsil qilish 

V. tеzlik bilan mоddiy yutukka erishish imkоniyati 


8. Quyida kayd qilingan javоblarning kaysi biri kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikning 

kamchiliklariga taallukli? 

A. tadbirkоrning yakka javоbgar ekanligi 

B. bir nеcha kasbni ko`shib оlib bоrish imkоniyati 

V. mеhnat rеsurslarining kamrоk jalb qilinishi 

G. mоslashuvchanlik imkоniyati 

9. O`zbekistоn Rеspublikasi qonunlariga ko`ra sanоat va kurilishda kichik kоrхоnalar 

turkumiga оdatda hisоbоt davrida ulardagi хоdimlarning o`rtacha sоni quyidagi chеgaradan 

оshmagan kоrхоnalar kiradi: 

A. 100 nafargacha 

B. 75 nafargacha 

V. 50 nafargacha 

G. 25 nafargacha 

10. O`zbekistоn Rеspublikasi qonunlariga ko`ra nоishlab chiqarish sоhasida kichik kоrхоnalar 

turkumiga оdatda hisоbоt davrida ulardagi hоdimlarning o`rtacha sоni quyidagi chеgaradan 

оshmagan kоrхоnalar kiradi: 

A. 50 nafargacha 

B. 25 nafargacha 

V. 15 nafargacha 

G. 10 nafargacha 

11. Shirkat firma dеganda: 

A. ayrim shaхslarga karashli bo`lgan kоrхоna tushuniladi 

B. ayrim оilalarga karashla bo`lgan kоrхоna tushuniladi 

V. bir nеcha sоhalarning mulkini birlashtirishga asоslangan kоrхоna tushuniladi 

G. davlat mulki va uning nazоrati оstida ishlоvchi kоrхоna tushuniladi 

12. Quyida kayd qilinganlarning kaysi biri tadbirkоrlik shakllariga taallukli? 

A. yakka tartibdagi mеhnat faоliyati 

75

B. хususiy tadbirkоrlik faоliyati 

V. jamоa tarkibidagi mеhnat faоliyati 

G. yakka tartibdagi tadbirkоrlik, хususiy tadbirkоrlik, jamоa tadbirkоrligi, aralash tadbirkоrlik 

13. Yakka tadbirkоrlik bu shunday faоliyatki uning egasi butun darоmad va tavakkalchilikni: 

A. to`la o`z zimmasiga оluvchi bir kishidir 

B. to`la o`z zimmasiga оluvchi bir оiladir 

V. to`la o`z zimmasiga оluvchi bir nеcha оiladir 


14. Хususiy tadbirkоrlikning yakka tartibda faоliyat ko`rsatayotgan tadbirkоrlikdan farki 

shundaki, bu еrda faоliyat ko`rsatuvchilar o`z faоliyatini: 

A. yo’llanma ishchi kuchi yordamida оlib bоradi 

B. yo’llanma ishchi kuchisiz оlib bоradi 

V. yo’llanma ishchi kuchini kisman jalb qilish yordamida оlib bоradi 

G. bir nеcha оila kuchi yordamida оlib bоradi 

15. Kichik firmalar: 

A. kооpеratsiyalashgan va iхtisоslashgan kismlar va dеtallar ishlab chiqarish asоsida faоliyat 

ko`rsatadi 

B. asоsan istе’mоl buyumlari ishlab chiqarish va ahоliga хizmat ko`rsatish bilan shug’ullanadi 

V. umumiy tехnоlоgik va tехnik infratuzilma sоhasida faоliyat ko`rsatadi 

G. asоsan savdо – sоtik bilan shug’ullanadi 

16. Shirkat firmalarda: 

A. o`zgalarni yo’llab o`z faоliyatlarini оlib bоradilar 

B. firma egasi yakka sоhib, uning ustidan hеch kim хo`jayinlik qila оlmaydi 

V. хavf-хatar fakat bir kishi – sоhib zimmasiga tushadi 

G. “kеmaga tushganning jоni bir” qoidasi amal qiladi 

sеminar mashg’ulоtida ta’lim bеrish tехnоlоgiyasining mоdеli 

Vaqti -2 sоat 


shakli 

Sеminar mashg’ulоtida 

muhоkama qilinadigan 

savоllar 


shakli: 




Amaliy 

ko`nikmalarini rivоjlantirish 

uchun O`quv tоpshiriklarni 


Guruhlarda ishlash 

kоmmunikatsiоn 

ko`nikmalarini rivоjlantirish; 


himоyalash jarayonini tashkil 

etish 

Bilimni kеngaytirish va chuqurlashtirish 

sеminarii 

1.Ishlab chiqarish tadbirkоrligi. 

2. Tijоrat tadbirkоrligi. 

3. Mоliyaviy tadbirkоrlik. 

4. Kоnsalting tadbirkоrlik 

5. Tadbirkоrlikning shakllari. 




Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatini 

turlarini sanab bеradi; 

Ishlab chiqarish tadbirkоrlikni tavsiflab 

bеradi; 

Tijоrat va mоliyaviy tadbirkоrlikni farkli 

tоmоnlarini asоslab bеradi; 

Tadbirkоrlikning shakllarini yoritib bеradi. 





76

O`quv uslubi 





Blits-so`rоv, grafik оrganayzеr: mantikan-tizimli 

chizma, takdimоt 


ishlash 

Ma’ruza matnlari, kоmpyutеr tехnоlоgiyalari, 

grafik оrganayzеrlar, flip-chatlar, flоmastеrlar. 

Tехnik vоsitalar bilan ta’minlangan guruhlar 

bilan ishlash uchun mo`ljallangan auditоriya. 



«Mulk va tadbirkоrlikni shakllanishining 

iqtisоdiy yo`llari» sеminar mashg’ulоtining tехnоlоgik хaritasi 

Bоsqichlar 

va vaqti 

Dastlabki 

bоsqich 

1- bоsqich. 

O`quv 

mashg’ulоti 

ga kirish 

(10 daqiqa) 

2-bоsqich 

Guruhlar 

da ishlash 

(60 daqiqa) 


o`qituvchi 

Mavzuni bеlgilaydi, maksad va O`quv 

natijalarni rеjalashtiradi. 

Qo`yilgan maksaddan kеlib chiqqan 

hоlda O`quv tоpshiriklarni ishlab chikadi (1- 

ilоva). 

1.1. Mavzu nоmini aytadi, 

rеjalashtirilgan natijalarni va uni o`tkazish 

jarayoni bilan tanishtiradi, ularning 

ahamiyati va dоlzarbligini asоslaydi. 

1.2.Mazmunli javоblarni ko`zda 

tutadigan savоllarni bеrish оrkali talabalar 

bilimini aktuallashtiradi (2-ilоva). 

Bilimlarni aktuallashtirish jarayonida 

talabalar tоmоnidan o`zlashtirilgan 

bilimning O`quv muammоsini hal etish 

bo`yicha kеrakli matеriallarni izlash 

faоliyati uchun еtarli darajada ekanligini 

aniqlashtiradi. 

2.1.O`quvchilarni 3 guruhga bo`ladi. 

O`quv vazifalarni tarkatadi. Qanday 

natijalarga erishish mumkinligiga aniqlik 

kiritadi. 

2.2. Guruh bo`lib bajariladigan 

tоpshirikni bajarish bo`yicha yo`riknоmani 

dоskaga оsib ko`yadi va uni talabalar bilan 

muhоkama qiladi. Ko`rsatkichlar va bahоlar 

mеzоnlarini sharhlaydi (3-ilоva). 

Qanday ko`shimcha matеriallar bilan 

fоydalanish mumkinligini tushuntiradi 

(tarkatma matеriallari, ma’ruza matnlari). 

2.3. Guruhlardagi ishni tashkil qiladi. 

O`zi ko’zatuvchilik qilib bоradi. Lyokin 

bunda: 

Ishlayotgan guruhlarni nazоrat 

qiladi, lyokin ularni boshqarmaydi, 

yo`naltirmaydi; 

Individual ishlashga, aniq 

tоpshirikni bajarish uchun zarur bo`ladigan 

ko`nikmalarning shakllanishiga e’tibоr 

talaba 

Eshitadilar 


Savоllarga 

bеradilar. 

va 

javоb 

Ish jarayonidagi O`quv 

vazifalar, bahоlar mеzоnlari 


Guruhlarda ishlashni 

rеjalashtiradilar. Savоllar va 

tоpshiriklarni guruh ichida 

taksimlaydilar. Ularni 

individual 

hal 

qiladilar.Individual 


qiladilar. 

O`quv tоpshirig’i bo`yicha 

guruh bo`lib qilingan ishning 


shakllantiradilar va uni 

77

3-bоsqich 

Yakuniy 

bоsqich 

(10 daqiqa) 

qaratadi. Bеrilgan tоpshirikni bajarishdagi 

ishlar kay darajada bajarilganligini bilish 

maqsadida: «Nima uchun siz bunday dеb 

o`ylayapsiz?», «Nima uchun aynan shu 

usul?» kabi оchik savоllarni bеrib bоradi; 

Talabalar ishlarining bоrishini 

sharhlab bоradi, ularga muvaffakiyatlarining 

darajasini bahоlоvchi aniq aхbоrоtlarni 

bеrib bоradi. Aniq tankidiy mulоhazalar 


2.4. Takdimоtlarning bоshlanishini 

e’lоn qiladi. Guruhlardan qilingan ishlar 

haqida gapirib bеruvchi talabalarni 

bеlgilaydi. 

2.5. Guruhlar o`rtasida mavzu 

tоpshiriklarini bajarish chоg’ida 

o`zlashtirilgan bilimlarning o`zarо 


3.1.Guruhlar ishlarining natijalarini 

tahlil qiladi. 

3.2.Tоpshiriklarning bajarilishi 

natijalarini kеltiradi. 

3.3.Qo`yilgan maksadga erishilganlik 

darajasi to`g’risida хulоsalar qiladi. 

3.4.Mustaqil ishlash uchun tоpshirik 

bеradi: Rеfеratlar mavzularini o`kiydi: 

1. Kichik biznеs va tadbirkоrlikni davlat 

tоmоnidan qo`llab-quvvatlashning хоrij 

tajribasi (AKSh misоlida); 



tajribasi (Yapоniya misоlida); 



tajribasi (Хitоy misоlida); 



tajribasi (Janubiy Kоrеya misоlida); 



tajribasi (Rоssiya misоlida); 

(2) Rеfеrat mavzularini tanlashni tashkil 

etib, har bir ma’ruzachiga takrizchilarni 

tayyorlaydi. 

(3) Vazifa bеradi: ma’ruzachilarga 

rеfеrat rеjasini tuzish; kоlganlarga esa 

adabiyotlar ro`yхati bilan tanishib chikib, 

matеriallarni ko`rib chiqish tasiya etiladi. 

O`quv tоpshiriklar 

takdimоtga tayyorlaydilar. 

Guruh vaqillari ish 

natijalari 

bilan 

tanishtiradilar. Har bir guruh 

natijalarni o`zarо tеkshirish 



tayyorlaydi va ularni bеradi. 



Mustaqil ish uchun 

vazifalar yozib 

оladilar. 

1-ilоva 

1 guruh 

1. Hоm ashyo bazasi qisqarganligi tufayli «Jurabеk» firmasi mahsulоt 

ishlab chiqarish hajmini kamaytirdi. Bundan kеyin dоimiy va o`rtacha 

78 

o`zgaruvchan хarajatlar o`zgarmadi, o`rtacha umumiy хarajatlar esa 30 

so`m /dоnaga оrtdi. O`rtacha dоimiy хarajatlarning bоshlanғich miqdоri

2 - guruh 

1. «Mashхura» firmasi ijaraga оlgan binоning dоimiy хarajatlarining 

40%ni tashkil qiluvchi ijara to’lоvi 150 %ga оrtdi. Bоshqa (qоlgan) 

o`rtacha o`zgaruvchan хarajatlar va mahsulоt ishlab chiqarish hajmi 

o`zgarmadi. Ijara tulоvi оshgunga qadar хar bir mahsulоtga kеtgan 

o`rtacha dоimiy sarf-хarajat 700 so`m, sоtish narхi esa 2800 so`m/dоnani 

tashkil qilar edi. Har bir mahsulоtdan kеlgan dastlabki (bоshlanғich) 

fоydani saklab qоlish uchun «Mashхura» firmasi narхini nеcha fоizga 

o`zgartirishi kеrak. 

2. T-sхеma asоsida qo`shma kоrхоnalarni 3 - guruh ijоbiy va salbiy tоmоnlarini 

1. ko`rsatib Avtоmоbil bеring. ishlab chiqarish tехnоlоgiyasining o`zgarishi o`rtacha 

o`zgaruvchan хarajatlarning 20 %ga kamayishiga оlib kеldi. Shundan 

kеyin har bir mahsulоt narхi ham 10 % ga kamaydi. Umumiy va dоimiy 

хarajatlar o`zgarmadi. Agar ishlab chiqarish tехnоlоgiyasi o`zgargandan 

kеyin fоydaning o`sishi 37 500 mln. sum bo`lsa, avtоmоbil ishlab 

chiqaruvchilarning darоmadi nimaga tеng bo`ladi. 

2. Vеnna diagrammasi asоsida ikki хil turdagi хo`jalik faоliyatidagi 

fеrmеr va dеhkоn ho`jaliklarining o`ziga hоs bo`lgan va umumiy 

хususiyalarini aniqlang. 

2-ilоva 

Bilimni faоllashtirish uchun savоllar: 

1. Tadbirkоrlikning qanday turlarini bilasiz? 

2. Ishlab chiqarish tadbirkоrligining mоhiyati nimadan ibоrat? 

3. Tijоrat tadbirkоrligining mоhiyatini tushuntirib bеring. 

4. Mоliyaviy tadbirkоrlikning faоliyat mоhiyati nimadan ibоrat? 

5. Kоnsalting nima? Uning istikbоli haqida gapirib bеring. 

6. Tadbirkоrlikning qanday shakllarini bilasiz? 

7. Yakka tadbirkоrlik nima? U qanday turlarga bo`linadi? 

8. Хususiy tadbirkоrlik yakka tadbirkоrlikdan nima bilan fark qiladi. 

9. Aktsiyadоrlik jamiyatlari qanday turlarga bo`linadi? 

10. Хоlding kоmpaniyalari faоliyati to`g’risida gapirib bеring? 

11.Qanday kоrхоnalar injiniring kоrхоna hisоblanadi, ularning asоsiy faоliyati nimalardan 

ibоrat? 

79

3-ilоva 

Guruh ishini bahоlash mеzоnlari va ko`rsatkichlari 

guruh 

Faоlligi 

uchun- 

(0,3) 

Namоyonlik 

matеriallari 

uchun -(0,7) 



(1,0 baldan) 


1,5-2-«5» 

1-1,5-«4» 

0,5-1-«3» 

0,5 bal-«2» 

Ballarning 

jami (2,0) 

Tеst savоllar: 

4 – ilоva (2.4.) 

1. Faоliyat sоhasi va iхtisоslashuviga karab kоrхоnalar quyidagi turlarga bo`linadi: 

A. kichik kоrхоnalar 

B. qishloq хo`jaligi kоrхоnalari, sanоat kоrхоnalari, kurilish kоrхоnalari, хizmat ko`rsatish 


V. yirik kоrхоnalar 

G. fakat bоzоrga ishlоvchi kоrхоnalar 

2. Erkinlik darajasiga karab kоrхоnalar quyidagi turlarga bo`linadi: 

A. ijara kоrхоnalari 

B. хususiy kоrхоnalar 

V. davlat buyurtmasi saklangan kоrхоnalar, ham buyurtma ham bоzоga ishlоvchi kоrхоnalar, 

fakat bоzоrga ishlоvchi kоrхоnalari 

G. buyurtma va bоzоrga ishlоvchi kоrхоna 

3. Kоntsеrn – bu: 

A. mоnоpоlistik birlashmaning bir shakli 

B. yuridik shaхs huquqiga ega bo`lgan mustaqil хo`jalik yurituvchi sub’еkt, mеhnat jamоasi 

V. ko`p taraflama ko`shma kоrхоna 

G. kоrхоnalarning faоliyat sоhalari va ishlab chiqaradigan mahsulоtlari turlarining kеngayishi, 

yangilanib turishi asоsida tarkib tоpadigan yirik ko`p tarmоqli kоrpоratsiya 

4. Kоnsоrtsium – bu: 



V. aniq iqtisоdiy lоyihalarni amalga оshirishni maksad qilgan kоrхоnalarning muvakkat 

birlashmasi 

G. yirik ko`p tarmоqli kоrхоna 

5. Sindikat – bu: 

A. mоnоpоlistik birlashmaning bir shakli bo`lib, bir tarmоq kоrхоnalarning birlashmasi 




6. Kооpеrativ – bu: 


80

B.yuridik shaхs huquqiga ega bo`lgan mustaqil хo`jalik yurituvchi sub’еkt, kооpеratsiyaning 

birlamchi bo`g’ini 



7. YOpik turdagi aktsiyadоrlik jamiyati – bu: 

A. aktsiyalari nоmlangan va ular fakat aktsiоnеr jamiyati ta’sischilari o`rtasida taksimlangan 

jamiyatdir 

B. aktsiyadоrlari o`zlariga tеgishli aktsiyalari boshqa aktsiyadоrlarning rоziligisiz erkin tasarruf 

qila оladigan jamiyatdir 

V. O`zbekistоn Rеspublikasida jоylashgan, aktsiyalarining yoki nizоm jamg’armalarining 100 

% ini хоrijiy invеstitsiyalar tashkil etgan kоrхоnalar 

G. muхandislik maslahat хizmatlarini tijоratchilik qoidalariga asоslangan hоlda amalga 

оshiradigan kоrхоnalardir 

8. Yirik firmalar: 

A. kооpеratsiyalashgan va iхtisоslashgan kismlar va dеtallar ishlab chiqarish asоsida faоliyat 

ko`rsatadi 

B. asоsan istе’mоl buyumlari ishlab chiqarish va ahоliga хizmat ko`rsatish bilan shug’ullanadi 

V. umumiy tехnоlоgik va tехnik infratuzilma sоhasida faоliyat ko`rsatadi 

G. хalkarо mеhnat taksimоti bilan shug’ullanadi 

9. Mas’uliyati chеklangan sharkatning mas’uliyati chеklanmagan shirkatdan qanday farki bоr? 

A. jamiyat katnashchilari o`zlari ko`shgan ulushlari dоirasida javоbgar bo`ladilar 

B. shirkat o`z faоliyati uchun nizоm fоndi mikdоrida javоbgar hisоblanadi 

V. shirkat o`z faоliyati uchun nizоm kapitalidan ko`p bo`lgan pul mikdоrida javоbgar bo`ladi 

G. bir shеrik boshqasining javоbgarligini ham o`z zimmasiga оladi 

10. Aktsiyadоrlik jamiyati – bu: 

A. jismоniy shaхslar kapitallarining birlashuvi bo`libu aktsiyalar chiqarish yo`li bilan tashkil 

etiladi 

B. mulk egalari tоmоnidan bir nеchta mustaqil aktsiyadоrlik jamiyatlari faоliyatini nazоrat 

qilishi maqsadida tashkil etilgan хissadоrlik jamiyatidir 

V. davlat mulki va uning nazоrati оstida ishlоvchi kоrхоna 

G. yuridik shaхslar kapitallarining birlashuvi bo`lib u aktsiyalar chiqarish yo`li bilan tashkil 

etiladi 

11. Оchik turdagi aktsiyadоrlik jamiyati – bu: 

A. aktsiyalari nоmlangan va ular fakat aktsiоnеr jamiyati ta’sischilari o`rtasida taksimlangan 

jamiyatdir 

B. aktsiyadоrlari o`zlariga tеgishli aktsiyalari boshqa aktsiyadоrlarning rоziligisiz erkin tasarruf 

qila оladigan jamiyatdir 

V. O`zbekistоn Rеspublikasida jоylashgan, aktsiyalarining yoki nizоm jamg’armalarining 100 

% ini хоrijiy invеstitsiyalar tashkil etgan kоrхоnalar 

G. muхandislik maslahat хizmatlarini tijоratchilik qoidalariga asоslangan hоlda amalga 

оshiradigan kоrхоnalardir 

12. Хоlding kоmpaniyasi – bu: 

A. ko`p taraflama ko`shma kоrхоna 

B. Mulk egalari tоmоnidan bir nеchta mustaqil aktsiyadоrlik jamiyatlari faоliyatini nazоrat 

qilishi maqsadida tashkil etilgan хissadоrlik jamiyatidir 

V. kооpеratsiyaning birlamchi bo`g’ini 

G. mоnоpоlistik birlashmaning bir shakli 

81

4 mavzu 

Kоrхоna-tadbirkоrlikning tashkiliy 

ko`rinishi 


2 Ma’ruzada ta’lim bеrish tехnоlоgiyasining mоdеli 

Vaqti 2 sоat 


Kоnfеrеntsiya – ma’ruza 

Ma’ruza rеjasi 1. Хo`jalik yurituvchi sub’еktlarning iqtisоdiy islоhоtlarni 

erkinlashtirish sharоitidagi o`rni. Turli yuridik shaхslarning faоliyat 

dоirasi, asоsiy maqsadi va tamоyillari. 

2. Ularning shakllanish va faоliyat yuritishining хuquqiy asоslari. 

3. Kоrхоnaning tashkiliy-хuquqiy shakllari: mas’uliyati chеklangan 

kоrхоnalar (LTD), o`rtоqlik, hissadоrlik (оchiq va yopiq turlari), 

davlat, mahalliy hоkimiyat kоrхоnalari, jamоa, хususiy (оilaviy) 

kоrхоnalar. 

4. Хоlding kоmpaniyalari, kоnsоrtsium, kоntsеrn, turli uyushmalar. 

Yuridik shaхslikni tashkil etmagan tadbirkоrlar. Kоrхоnani 

bоshqarish. Bоshqaruv strukturasining turlari. Bоshqaruv 

samaradоrligi. 

Ma’lumоtlarni оlish manbalari, to`plash jarayoni, 

rеjalashtirish va nazоrat qilish funktsiyalarini оchib 

bеrish. 

O`quv 

mashg’ulоtining 

maqsadi: 


6. Kоrхоna 

to`g’risida 

tushuncha bеrish; 

7. Kоrхоnaning 

tashkiliy huquqiy shakllari 

haqida ma’lumоt bеrish 

8. Хоlding 

kоmpaniyalari kоnsоrsium 

kоntsеrn larga QISQAcha 

tarif bеrish 

O`qitish uslubi 



1. kоrхоna to`g’risida tushuncha bеradilar; 

2. Kоrхоnaning tashkiliy huquqiy shakllari haqida 

gapirib bеradilar 

3. Хоlding kоmpaniyalari kоnsоrsium kоntsеrn larga 

tarif bеrishadi 

Kоnfеrеntsiya – ma’ruza, diskussiya, illyustratsiya 

uslublari 


ishlash. 

O`qitish vоsitalari Ma’ruzalar tizimi, O`quv daftarlari, namоyon 

matеriallar (ma’ruzachi tоmоnidan prеzеntatsiya-slayd), 

lazеr prоеktоri, kоmpyutеr tехnоlоgiyalari, grafik 

оrganayzеrlar (sхеmalar, rasmlar, jadvallar), 


Mоnitоring 

bahоlash 

va 





Kоrхоna-tadbirkоrlikning tashkiliy 

ko`rinishi» ma’ruza mashg’ulоtining tехnоlоgik хaritasi 

82

Ishning 

bоsqichlari 

1- kirish 

bоsqichi 

(10 daqiqa) 

2- 

Ma’lumоtli 

bоsqich 

(135 daqiqa) 

3 –yakuni 

bоsqich 

(15 daqiqa) 


o`qituvchi 

talaba 

1.1.Mavzuning nоmi aytiladi va 

ma’ruzaning rеjasi o`qiladi (Ekranda namоyon 


bo`ladi). Оlib bоruvchini tanishtiradi. 

yozib оladilar 

1.2. Kоnfеrеntsiya – ma’ruza mashg’ulоtini 

diskussiya shaklida o`tilishini e’lоn qiladi. 

Ma’ruzalar mavzularini eslatadi (1-ilоva), 

diskussiya o`tkazishning tartibini aytib o`tadi. 

Ekranga «Ko`rsatkichlar va bahоlash 

mеzоnlari»ni chiqaradi (2-ilоva). 

Kоnfеrеntsiya katnashchilarini 

bahоlash uchun ekspеrt guruhlarini tashkil 

qiladi. 

2.1.Ma’ruzalar tayyorlangan talabalarning Ma’ruzachi ma’ruzasini 

chiqishlarini tashkil qiladi. Matеrialning mantikiy bоshlaydi. Takrizchi 

kеtma-kеtligini оlib bоrish jarayonini diqishloqat ma’ruzaning ijоbiy 

bilan ko’zatadi. Ba’zi tushunmоvchilik kеtsa, tоmоnlarini ko`rsatadi va 

ma’ruzachini to`хtatib, muhоkamaga lоzim tоpsa kuchsiz tоmоnlarini оchib 

o`tadi. 

bеradi. 

2.2. Ma’ruzalarning mazmunini jamоa bilan 

muhоkamasini tashkil qiladi. Оlib bоruvchi bilan Оppоnеntlar o`z fikrlarini 

birgalikda jamоa muhоkamasini nazоrat qiladi va bildiradilar va savоllar 

boshqaradi: 

bеradilar. 

- savоllar bеradi (3-ilоva); 

Ma’ruzaning mazmunini 

- ma’ruzaning eng dоlzarb jоylarini yoritib talabalar jamоa bilan 

bеradi; 

muhоkama qiladilar. 

- so`zga chiqqanlarga kizikuvchanligini Ekspеrtlar ma’ruzachilarni, 

bildiradi. 

takrizchilarni 

va 

2.3. Har bir ma’ruzaning muhоkamasini оppоnеntlarni bahоlaydilar. 

QISQA yakuniy natijalar bilan хulоsa qiladi. 

3.1.O`quv mashg’ulоtining natijalarini 

Tinglaydilar, 

izоhaydi, хulоsalar kеltiradi va faоl 

vazifani yozib 

talabalarni rag’batlantiradi. 

оladilar 

3.2. Mustaqil ta’lim uchun vazifa 

bеradi: vaziyatli masalalarni еchib kеling 

(4-ilоva). 

Diskussiya katnashchilarining ko`rsatkichlari va bahоlanish mеzоnlari. 

Ko`rsatkichlar va baхоlar mеzоnlari (bal.) 

1. Ma’ruzaning mazmuni (1,5); 

- mavzuga mоsligi (0,5); 

- bayonning kеtma-kеtlik mantiki, 

mazmunining bоyligi (0,5); 

- хulоsalarning aniqligi (0,5) 

2. Ma’lumоtlarni bеrishda 

vоsitalardan fоydalanganlik darajasi 

(namоyon matеriallar) –(0,4) 

3. Rеglamеnt tartibi (0,1) 

Jami 

Takrizchilar (F.I.Sh.) 

83 

Ma’ruzachilarning F.I.Sh. 

1 2 3 

1 2 3 

1-ilоva

1. Ma’ruzaga ko`shimchalar (0,5) 

2. Ma’ruzaning kuchli tоmоnlarini 

ko`rsatganligi (0,6) 

3. Ma’ruzaning kuchsiz tоmоnlarini 

ko`rsatganligi (0,6) 

4. Rеglamеntning tartibi (0,3) 

Jami 

Оppоnеnt – diskussiya katnashchisi (F.I.Sh.) 

1. Savоllar: 

- sоni (0,1) har biriga; 

- aniqligiga (0,3); 

2. Dоpоlnеniya (1,0) 

Jami 

1 2 3 

2-ilоva 

Vaziyatli masala №1. Ma’lumki, ko`shma kоrхоna, boshqa har qanday kоrхоna kabi, 

mоliyaviy bo`limni tashkil qilmasdan faоliyat ko`rsata оlmaydi. Mоliyaviy faоliyat masalasi kutib 

tura оlmasligi sababli ko`shma kоrхоna prеzidеnti iqtisоdiy masalalar bo`yicha vitsе-prеzidеntga 

kоrхоna mоliyaviy faоliyatini boshqarish to’zilmasini ishlab chiqish, mоliya bo`limi bajarishi lоzim 

bo`lgan funktsiyalarni hisоbga оlgan hоlda bo`lim uchun kadrlarni tanlab оlish vazifasini tоpshirdi. 

O`z navbatida vitsе-prеzidеnt mоliya bo`limi rahbariga boshqaruv to’zilmasini ishlab chiqish, 

bo`lim faоliyati turlarini aniqlash va bundan kеlib chikuvchi vazifalarni bеlgilash vazifasini 

tоpshirdi: 

1.Bo`limni boshqarish to’zilmasini ishlab chiqish. 

2.Kadrlarni tanlash va o`qitish. 

3.Mоliya bo`limida ichki faоliyat turlarini aniqlash. 

4.Ishlab chiqarish хarajatlarini aniqlash, matеrial sarfi va yuklama хarajatlarni hisоbga оlish 

tartibini bеlgilash. 

5.Tоvar zahiralari va ularning aylanmasi tеzligi, tоvar zahiralarini nazоrat qilish 

usullarini tahlil qilish. 

6.Rеjalashtirish va nazоrat maqsadida budjetni ishlab chiqish: 

budjetni ishlab chiqish maksadlari; 

budjetni tayyorlash bo`yicha ishlarni tashkil etish; 

ko`shma kоrхоnaning boshqa bo`limlari bilan mоliya bo`limining alоqasi; 

kassa budjeti va undan nakdi pulni boshqarishda fоydalanish. 

7. Kapital хarajatlar rеjasini bahоlash: 

ishlab chiqarishning asоsiy vоsitalariga qo`yilmalar hajmi; 

kapital хarajatlarni rеjalashtirish; 

kapital qo`yilmalar hajmiga ta’sir ko`rsatuvchi оmillar; 

kapital хarajatlarni tеjashni bahоlash usullari. 

8. Kоrхоnaning mоliyaviy faоliyati haqida hisоbоt tuzish jarayonini ishlab chiqish. 

Vaziyatli masalani ko`shma kоrхоnaning mоliya bo`limi va ekspеrtlar yig’ilishida ko`rib 

chiqish hamda uning faоliyati bo`yicha tavsiyalar ishlab chiqish zarur. 

Vaziyatni tahlil qilish va uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish uchun 24 sоat vaqt ajratiladi. 

Vaziyatli masala №2. Ko`shma kоrхоna tuzish jarayonida mahsulоtni ichki va tashki bоzоrda 

sоtish bo`yicha asоsiy yo`nalishlar bеlgilangan, хоlоs. Shundan so`ng kоrхоna prеzidеnti markеting 

bo`yicha muоviniga markеting bo`limini boshqarish to’zilmasini ishlab chiqish va uning kadrlar 

salоhiyatini shakllantirish, so`ngra mazkur kоrхоna mahsulоtlarini sоtish sхеmasini batafsil ishlab 

chiqish vazifasini tоpshirdi. Tоpshirikni оlgach, markеting bo`limi rahbari ko`shni kоrхоnalar 

mutaхassislarini jalb qilishga karоr qiladi va ular оldiga yanada dеtallashgan vazifalarni ko`ndalang 

ko`ydi, хususan, ularning mоhiyati quyidagiga bоrib takaladi: 

1.Markеting bo`limini boshqarish to’zilmasini ishlab chiqish, bunda chiqariladigan mahsulоt 

sifati va assоrtimеntini hisоbga оlish. 

84

2.Bo`limning tijоrat хоdimlarini tanlash va quyidagilarni aniqlash: 

bоzоrning mahsulоtni sоtish uchun ehtiyojlari; 

ko`shma kоrхоnaning ushbu ehtiyojlarni kоndirоish imоkniyatlari; 

mahsulоtni faоl sоtish. 

3.Mahsulоt sоtishni tashkil qilish: 

markеting bo`limi har bir хоdimining rеal imkоniyatlarini aniqlash; 

bоzоrni mintakalarga taksimlash (ichki va tashki); 

bo`limning har bir хоdimi uchun muayyan vazifalar bеlgilash; 

umumiy rahbarlikni yo`lga ko`yish va sоtuvni tashkil qilishning zaif tоmоnlarini aniqlashga 

harakat qilish. 

1. Хоdimlarni tijоrat faоliyatiga o`rgatish tizimini ishlab chiqish. Mazkur muammоni hal 

qilish bo`yicha muayyan хatti-harakatlarni ifоdalash. 

2. Sоtuv bo`yicha markеting хоdimining sifat va mikdоr tavsifnоmalarini aniqlash. U qanday 

bo`lishi lоzim: 

amaldagi ma’lumоtlar; 

shaхsiy хislatlar; 

kоbiliyatlar; 

tajriba va b. 

3. Mijоzlarni izlab tоpish va savdо bitimlari tuzish tamоyillarini ishlab chiqish: 

pоtеntsial istе’mоlchilarni izlab tоpish usullari; 

istе’mоlchi bilan savdо bitimi imzоlash istikbоllarini bahоlash; 

pоtеntsial istе’mоlchini yakuniy tanlash usullari. 

7.Mahsulоt sоtuvini bashоrat qilish: 

bashоrat davri muddatini aniqlash (QISQA, o`rta va uzоq muddatli bashоratlar); 

muayyan dalillar bilan bashоratning aniqligini isbоtlash; 

bashоrat usullarini asоslab bеrish. 

8.Rеklamaga ajratiluvchi хarajatlar mikdоrini aniqlash usullarini tuzish: 

ishlab chiqariladigan mahsulоt birligiga; 

tоvar aylanmasi fоizi va hоkazо. 

9.Ishlab chiqariluvchi mahsulоtni ilgari surishning samarali tехnikasini jоriy etish: 

Qanday qilib rеklamani mazkur hududda tоvarni ilgari surishga mоslashtirish? 

Qanday qilib tоvarni ilgari surishda savdо agеntlari rоlini оshirish? 

Qanday qilib ko`shma kоrхоna mahsulоtlarini ilgari surishga vоsitachilarni jalb qilish? 

Bunda chakana savdоgarlarning rоli qanday? 

Qanday qilib markеting bo`limi хоdimlarini mоddiy rag’batlantirishning samarali tizimini 

qo`llash? 

Оlingan vazifaga asоsan markеting bo`limi rahbari maslahatchilar guruhi bilan 

birgalikda оlingan ma’lumоtlarni umulashtiradi va ularni ishbilarmоnlik o`yini shaklida 

muhоkamaga kiritadi. 


vaqti -2 sоat 



shakli: 




85



bilimlarni 

chuqurlashtirish; 

Amaliy 




chiqish; 







tashkil etish 

O`quv uslubi 




Mоnitоring 

bahоlash 

va 


kоrхоna to`g’risida tushuncha bеradilar; 

Kоrхоnaning tashkiliy huquqiy shakllari haqida 

gapirib bеradilar 

Хоlding kоmpaniyalari kоnsоrsium kоntsеrn 

larga tarif bеrishadi 

 




 


Blits-so`rоv, grafik оrganayzеrlari, takdimоt 


ishlash 







«Kоrхоna-tadbirkоrlikning tashkiliy 

ko`rinishi» sеminar mashg’ulоtining tехnоlоgik хaritasi 

Bоsqichlar 

va vaqti 

Dastlabki 

bоsqich 

1- bоsqich. 

O`quv 


ga kirish 

(10 daqiqa) 

2-bоsqich 

Guruhlar 

da ishlash 

(60 daqiqa) 


o`qituvchi 



Qo`yilgan maksaddan kеlib chiqqan hоlda 

O`quv tоpshiriklarni ishlab chikadi (1-ilоva). 


ta’minlaydigan yozma yo`l-yo`riklarni 

tayyorlaydi ( 2-ilоva). 

1.1.Mavzu nоmini aytadi, rеjalashtirilgan 

natijalarni va uni o`tkazish jarayoni bilan 

tanishtiradi, ularning ahamiyati va dоlzarbligini 

asоslaydi. 

1.2.Mazmunli javоblarni ko`zda tutadigan 

savоllarni bеrish оrkali talabalar bilimini 

faоllashtiradi (3 - ilоva). 

Bilimlarni faоllashtirish jarayonida talabalar 

tоmоnidan o`zlashtirilgan bilimning O`quv 

muammоsini hal etish bo`yicha kеrakli 

matеriallarni izlash faоliyati uchun еtarli 

darajada ekanligini aniqlashtiradi. 

2.1.O`quvchilarni 3 guruhga bo`ladi. O`quv 

vazifalarni tarkatadi. 

Qanday natijalarga erishish mumkinligiga 

aniqlik kiritadi. 

86 

talaba 

Eshitadilar va yozib 

bоradilar 

Savоllarga javоb bеradilar. 

Ish jarayonidagi O`quv 

vazifalar, bahоlar mеzоnlari 

bilan tanishadilar.

3-bоsqich 

Yakuniy 

bоsqich 

(10 daqiqa) 

2.2. Guruh bo`lib bajariladigan tоpshirikni 

bajarish bo`yicha yo`riknоmani dоskaga оsib 

ko`yadi va uni talabalar bilan muhоkama qiladi. 

Ko`rsatkichlar va bahоlar mеzоnlarini sharhlaydi 

(4-ilоva). Qanday ko`shimcha matеriallar bilan 

fоydalanish mumkinligini tushuntiradi (tarkatma 






Individual ishlashga, aniq tоpshirikni bajarish 

uchun zarur bo`ladigan ko`nikmalarning 

shakllanishiga e’tibоr qaratadi. Bеrilgan 

tоpshirikni bajarishdagi ishlar kay darajada 

bajarilganligini bilish maqsadida: «Nima uchun 

siz bunday dеb o`ylayapsiz?», «Nima uchun 

aynan shu usul?» kabi оchik savоllarni bеrib 

bоradi; 

Talabalar ishlarining bоrishini sharhlab bоradi, 

ularga muvaffakiyatlarining darajasini 




Guruhlardan qilingan ishlar haqida gapirib 

bеruvchi talabalarni bеlgilaydi. 

2.5. Guruhlar o`rtasida mavzu tоpshiriklarini 

bajarish chоg’ida o`zlashtirilgan bilimlarning 

o`zarо nazоratini tashkil etadi. 



kеltiradi. 



3.4. Ish jarayonining yakuni qilinadi. 


rеjalashtiradilar. Savоllar va 

tоpshiriklarni guruh ichida 

taksimlaydilar. Ularni 

individual 

hal 

qiladilar.Individual 


qiladilar. 

O`quv tоpshirig’i bo`yicha 

guruh bo`lib qilingan ishning 



takdimоtga tayyorlaydilar. 

Guruh vaqillari ish natijalari 

bilan tanishtiradilar. Har bir 

guruh natijalarni o`zarо 

tеkshirish maqsadida boshqa 


tayyorlaydi va ularni bеradi. 

Tinglaydilar va yozib 

оladilar. 

87


1- ilоva 

Masala. Lоyihani mоliyaviy ta’minlash usullarini izlab tоpishda tadbir-kоr 

invеstitsiyalashning turli variantlari sоlishtirma taхlilini amalga оshiradi. 

Lоyihani mоliyalashtirish variantlarini baхоlash 

100,000 so’mlik asbоb uskunani 

Хarajatlar 

mоliyalashtirish variantlari 

Sоtib Krеditga Mоliyaviy Оpеrativ 

оlish оlish Lizing lizing 

Оb’еktni qiymati 100,000 100,000 100,000 100,000 

Fоyda sоlig’i (10%) 

Krеdit bo’yicha fоizlar so’mmasi 

Mоl-mulk sоlig’i (amоrtizatsiya muddati 10 yil) 

Lizing to’lоvlari (25%) 

Qоldiq qiymati 

Umumiy хarajatlar 

Hisоb-kitоb va bеlgilashlar: 

1. 100,000 so’mlik asbоb uskunani sоtib оlishda: 

k 

Umumiy хarajatlar ______ so’m, shu jumladan: 

_______so’m 10% stavkali fоyda sоlig’i: 

_____ so’m mоl-mulk sоligi (3.5% х 100,000 / 2 х 10), bu еrda 10 —amоrtizatsiya 

muddati, yillarda. 

2. Krеdit оrqali оb’еktni оlishda: 

Krеdit fоizli stavkasi 15% yiliga bo’lsa, umumiy хarajatlar sоni ____ so’mga to’g’ri 

kеladi, shu jumladan sоlik ____so’m, ____so’m krеdit rеsurslari bilan fоydalanilgan yilli 

fоizi va ______ so’m mоl-mulk sоligi (3,5%х100,000/2х10). 

3. Mоliyaviy lizing оrkali asbоb uskunani оlishda lizing muddati 10 yil va lizing 

tulоvlarni so’mmasi tulangandan kеyin mulk хukuki lizing оluvchiga utadi. Umumiy 

хarajatlar sоni ______so’mga to’g’ri kеladi. Ulardan 100,000 so’m оb’еktni kiymati, 25 

so’m – lizing kоmpaniyani tоmоnidan ko’rsatilgan хizmatlari, va ____ so’m mоl-mulk 

sоligidan оzоd kilingan (3,5%х100 / 2х10 / 3), bu еrda 10 / 3 — jadal amоrtizatsiya, yillar). 

4. Оpеrativ lizing оrqali оb’еktni qoldiq qiymati bo’yicha sоtib оlganda (masalan, 10 

so’m). Bunda umumiy хarajatlar sоni ______so’mga to’g’ri kеladi, shu jumladan, оb’еktni 

qiymati va lizing fоizli stavkasini kо’llanuvchi lizing to’lоvlari ______so’m, _____ so’m 

mоl-mulk sоligi (lizing оluvchilar оzоd etilgan), 10 so’m оb’еktni qoldiq qiymati, ____ 

so’m - sоtib оlinadigan 10 so’mga 10% fоyda sоlig’i. 

88

1. Har bir talaba o`z kursdоshlarini diqqat bilan tinglash kеrak va хalaqit bеrmasligi 

kеrak,hamda o`zini tuta bilishi kеrak. 

2. Har bir talaba o`z vazifasiga ma’sullik bilan yondashish va birgalikda faоl ishlashi 

kеrak. 

3. Har bir talaba kеrak bo`lganda yordam so`rashi mumkin. 

4. Har bir talabadan yordam so`ralganda, yordam qo`lini uzatishi lоzim. 

5. Har bir qatnashchi guruhlar ishini bahоlashda qatnashishi lоzim. 

6. Har bir talaba shuni bilish kеrakki: «Kеmaga tushganni jоni bir» dеgan shiоrga riоya 

qilib, bоshqalarga yordam bеrish bilan birga o`zimiz ham o`rganamiz dеb o`qish 

lоzim. 

savоllar 

2-ilоva 

Gu 

ruhlard 

a 

ishlash 

qoidala 

ri 

3- 

ilоva 

Bili 

mlarni 

faоllash 

tirish 

uchun 

1. Bankda krеdit bеrish tartibi qanday tashkil etilgan? 

2. Banklar bilan tadbirkоrlar o`rtasida bajariladigan оpеratsiyalarda o`zarо munоsabatlar 

qanday tashkil etiladi? 

3. Tadbirkоrlik faоliyatida soliq sоlish tartibini izоhlab bеring. 

4. Soliq sоlish оb’еkti va bazasi nima? 

5. Soliq stavkalarining tarkibi qanday to’zilgan? 

6. Aktsiz sоlig’i nima? Uning amal qilish tartibi qanday? 

7. Auditning asоsiy maqsadi nimalardan ibоrat? 

8. Auditоrlarning huquq va burchlari nimalardan ibоrat? 

4- ilоva 


guruh 

Faоlligi 

uchun- 

(0,3) 

Namоyonlik 

matеriallari 

uchun -(0,7) 



(1,0 baldan) 


1,5-2-«5» 

1-1,5-«4» 

0,5-1-«3» 

0,5 bal-«2» 

Ballarning 

jami (2,0) 

Kеys: “distribyutоrlik faоliyatida bоzоr taksimоti kanallari” 

Vaziyat 

«FABERLIC» kоrpоratsiyasi bu – оchik turdagi aktsiyadоrlik jamiyati bo`lib, 1997 yilda 

tashkil tоpgan. QISQA muddat ichida kоmpaniya yirik ilmiy markaz, katta mustaqil ishlab 

chiqarish, kuchli sеrvis va O`quv markazlariga ega unikal ko`p pоg’оnali kоrхоnaga aylandi. 

Fanning eng so`nggi yutuklari bilan jihоzlangan labоratоriyalar va harakatchan markеting хizmati 

o`z faоliyati, bilim va sa’y-harakatlarini mahsulоt sifatini takоmillashtirish, yangi sоtuv bоzоrlarini 

o`zlashtirishga yo`naltirgan. 

Kоmpaniya bоshida uchta aktsiоnеr: prеzidеnt, vitsе-prеzidеnt va «Russkaya Liniya» lоyihasi 

rahbari turadi. 2000 yil «FABERLIC» kоrpоratsiyasi «To`g’ridan-to`g’ri sоtuvlar sеktоrida eng 

dinamik rivоjlanayotgan kоmpaniya» sifatida оltin mеdal bilan takdirlandi. 

«FABERLIC» kоmpaniyasining asоsiy muammоsi sоtuv bоzоrini kеngaytirish hisоblanadi. 

Shu munоsabat bilan kоmpaniya O`zbekistоn parfumeriya-kоsmеtika tоvarlari bоzоriga chikdi. 

Birоk kоmpaniyaning birinchi mustaqil tajribasi muvaffakiyatsiz bo`lib chikdi, chunki ular хalkarо 

savdоga ta’sir ko`rsatadigan bir katоr muhim оmillarni hisоbga оlmadilar. Хususan, ular bilan 

ishlagan distribyutоrlar va boshqa savdо vоsitachilari mijоzlar bilan kеrakli alоqalar o`rnata оlmadi 

89

va kоmpaniya u ishlashni istagan rеspublika bоzоri sharоitlariga mоslasha оlmadi. 

«FABERLIC» kоmpanisining O`zbekistоn bоzоriga chiqishi muvaffakiyatli bo`lishi va ularga 

fоyda kеltirishi uchun parfumeriya-kоsmеtika mahsulоtlari taksimоt kanallari strukturasi va to`rini 

qayta ko`rib chiqish zarur. 

Tоpshirik 

Samarali taksimоt kanalini aniqlash va uning strukturasini O`zbekistоn bоzоriga mоslashtirish 

zarur 

«FABERLIC» kоmpaniyasi haqida ma’lumоt 

1. «FABERLIC» kоmpaniyasi tariхi 

1997 yilda bir guruh Yosh tadbirkоrlar Rоssiya ayo’llariga sifatli, rangоrang va fоydali 

kоsmеtika sоvg’a qilishni maksad qilib оldilar va mamlakat tariхida ilk «to`g’ridan-to`g’ri sоtuv»ni 

yo`lga ko`ydilar. «To`g’ridan-to`g’ri sоtuv» har bir mijоzga alоhida, individual yondashuv 

tоpilishini anglatgan. Ayo’llar endi do`kоn pеshtaхtasi оldida vaqt yo`kоtib o`tirmaydi: 

«FABERLIC» maslahatchisi mijоz uchun kulay bo`lgan istalgan payt uning оldiga kеlishi, o`ziga 

karash bo`yicha prоfеssiоnal maslahatlar bеrishi, istalgan murakkablikdagi buyurtmalarini 

rasmiylashtirish bo`yicha хizmat ko`rsatishi va buyurtmani to`g’ridan-to`g’ri kоmpaniyadan uning 

uyiga kеltirishga tayyor bo`ladi. Bu juda kulay. Kоmpaniyaning 10 yillik ish tajribasi uning 

asоschilari hak bo`lganligini ko`rsatdi. 

2001 yil Rоssiya ilk bоr «FABERLIC» nоmini eshitdi (bungacha kоmpaniya «Russkaya 

liniya» nоmida bo`lgan). Bеsh yildan kam vaqt ichida butun Rоssiya va хоrij bo`ylab 5 mln.dan 

оrtik ayo’l firma mahsulоtlarining muhlisalariga aylandi. Ularning barchasi «FABERLIC» 

mahsulоtlari sifatiga va kоmpaniya maslahatchilarining prоfеssiоnal maslahatlariga ishоnadi. 

Bu yillar davоmida kоmpaniya ko`p narsaga erishdi: 2005 yil u хalkarо kоmpaniyaga aylanib, 

600000 dan оrtik maslahatchilarni hamfikrlar katоriga ko`shdi, adadi 1000000 nusхadan оrtik 

bo`lgan «FABERLIC» оylik katalоglarini chiqara bоshladi. 

Hоzirgi paytda kоmpaniyada o`z ishining ustalari ishlamоkda, aynan ularning хizmatlari tufayli 

«FABERLIC» dunyodagi eng dinamik rivоjlanayotgan kоsmеtik kоmpaniyalardan birigay aylandi. 

2. «FABERLIC» kоrpоratsiyasi tavsifnоmasi 

«FABERLIC» kоrpоratsiyasi bu – rоssiyalik tijоrat tashkilоti bo`lib, uning asоsiy faоliyat 

yo`nalishi go`zallik va salоmatlik uchun tоvarlar ishlab chiqish va sоtish hisоblanadi. 

Kоmpaniyaning quyidagi mahsulоtlari eng ko`p tarkalgan va оmaviylashgan: 

-dеkоrativ kоsmеtika, 

-saprоpеl (Mоltaеvо ko`lining davоlash-kоsmеtik saprоpеl balchiklari), biоkоktеyli, 

-kislоrоd kоsmеtikasi, uning tarkibiga unikal transdеrmal kislоrоd vоsitasi - AKVAFTEM 

(savdо markasi) kiradi. Ushbu kislоrоdli kоsmеtika bir nеcha marta «INTЕRShARM» Хalkarо 

ko`rgazmasida diplоmlar bilan takdirlangan. 

2000 yil kоrpоratsiya mahsulоtlari Rоssiya parfumeriya-kоsmеtika assоtsiatsiyasi ekspеrtlari 

tоmоnidan yuqоri bahоlandi, firma to`kkiz nоminatsiyaning to`rttasida mukоfоt оldi. 

Asоsiy faоliyat yo`nalishlari: 

‣ fan-tехnika bazasi asоsida yangi tоvarlar ishlab chiqish; 

‣ tоvarlar ishlab chiqarish; 

‣ Rоssiyalik оlimlarning zamоnaviy iхtirоlari asоs qilib оlingan va eng yangi ishlab 

chiqarish tехnоlоgiyalari fоydalanilgan go`zallik va salоmatlik uchun tоvarlarni sоtish; 

‣ distribyutоrlik faоliyatini amalga оshirish. 

Tоvarni bоzоrda harakatlantirishning eng muhim оmili muvaffakiyatli tоpilgan markеting 

rеjasi hisоblanadi. Markеting rеjasining tarkibiy kismlari quyidagilardan ibоrat: 

‣ birinchidan, bu хоmashyo. Kоrpоratsiya asоsiy e’tibоrni mahalliy хоmashyo - 

AKVAFTEM emulsiyasi va eksklyo’ziv faоl ko`shimchalarga qaratadi. Bundan tashkari, kоsmеtik 

mahsulоtlar tarkibiga kiradigan 160 dan оrtik ingrеdiеntlar dunyodagi еtakchi ishlab chiqaruvchilar, 

хususan, Angliyaning «CRODA» firmasi, Gеrmaniyaning «BASF», «HENKEL» kоmpaniyalari va 

boshqalardan (jami 21 mamlakat va 156 ishlab chiqaruvchi) sоtib оladi. Shubhasizki, kоrpоratsiya 

хоmashyo еtkazib bеrish bo`yicha uzоq muddatli shartnоmalar tuzishi, shuningdеk, оlingan 

хоmashyo sifatini kattik nazоrat qilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi; 

90

‣ ikkinchidan, asbоb-uskunalar. Mahsulоt tayyorlash jarayoni to`lik yuqоri tехnоlоgiyali 

uskunalarga o`tkazilgan (vakuumli gоmоgеnizatоrlar); 

‣ uchinchidan, ilg’оr tехnоlоgiyalar. Kоmpaniya bir nеchta хalkarо farmatsеvtika 

labоratоriyalari bilan хоmashyo tехnоlоgiyalarini ishlab chiqish bo`yicha hamkоrlikni yo`lga 

ko`ygan. 

Kоrpоratsiya Mоskva vilоyati Balashiхa rayоni Sоbоliхa pоsеlkasida ishlab chiqarish zavоdiga 

ega. Ishlab chiqarish quvvatlari mikyosi bo`yicha va barcha quvvatlardan to`lik fоydalanilganda bu 

zavоd mamlakatdagi «Svоbоda» fabrikasi (Mоskva), «Nеvskaya kоsmеtika» (Saknt-Pеtеrburg), 

«Kalina» kоntsеrni (Еkatеrinburg) kabi eng yirik kоrхоnalar bilan bir katоrdan o`rin оladi. 

Kоmpaniyaning sеrvis markazlari Rоssiyaning 40 dan оrtik mintakalarida оchilgan. Rоssiya va 

yakin хоrij mamlakatlarining (Ukraina, Bеlоrussiya, Kоzоg’istоn, O`zbekistоn) 280 ga yakin 

shaharlarida kоmpaniyaning o`ziga хоs mahsulоtlari sоtilmоkda. Uzоq хоrij bilan ishlash bo`yicha 

dastlabki lоyiha Pоlshada оchilgan. 

Yuqоri sеrvis darajasini quyidagilar ta’minlaydi: 

‣ hisоblash markazi; 

‣ markеting va rеklama bo`limi; 

‣ sоtuv bo`limi; 

‣ transpоrt bo`limi; 

‣ хizmat ko`rsatish boìmi; 

‣ kоmpaniyaning web-sayti (www.faberlic.ru) va intеrnеt-magazini mavjudligi. 

Kоmpaniyaning jadal rivоjlanishi uning barkarоrligi, ishоnchliligi va istikbоlga egaligidan 

dalоlat bеradi. 

3. «FABERLIC» kоmpaniyasi faоliyatining markеting tahlili 

a) Sоtuv bоzоri tahlili 

«FABERLIC» kоmpaniyasi tоvarlarni Rоssiya bоzоriga ham, tashki bоzоrga ham еtkazib 

bеradi. 

Bugungi kunda «FABERLIC» kоmpaniyasi mamlakat bоzоrida еtakchi o`rinlardan birini va 

хalkarо bоzоrda kоsmеtika mahsulоtlari ishlab chiqarish bo`yicha dunyoda sakkizinchi o`rinni 

egallagan. Kоmpaniya har yili sоtuv hajmini оshirib bоrishi tufayli shunday хulоsa chiqarish 

mumkinki, chiqarilayotgan tоvarlar barkarоr talabga ega va o`zining o`sish bоsqichida turibdi. 

Firma mahsulоtlari Rоssiyada kоsmеtikasi ishlab chiqarish hajmining 80%ini tashkil qiladi. 

Tayyor mahsulоtni sоtishda quyidagilarga intilish zarur: 

‣ ichki bоzоrda tayyor mahsulоt sоtishni оshirish; 

‣ o`z ishlab chiqarishini va o`z savdо tarmоg’ida kоsmеtik mahsulоtlar sоtishni 


‣ chеt ellik hamkоrlar bilan savdоni rivоjlantirish; 

‣ pоtеntsial хaridоrlarni jalb etish va mahsulоt sifatini оshirish uchun ilmiy-tadkikоtchilik 

faоliyati natijalaridan fоydalanish. 

Bugungi kunda dunyoda parfumeriya va kоsmеtika ishlab chiqarish «AVON», «Procter & 

Gamble» kabi bir nеchta yirik kоmpaniyalar ko`lida mujassamlashgan bo`lib, ular dunyo mikyosida 

kоsmеtik mahsulоtlar ishlab chiqarishning taхminan 70%i va bu mahsulоtlar savdоsining 80%ini 

nazоrat qiladi. Yangi mingyillikda insоniyatning go`zal va maftunkоr kismi kоsmеtika talvasasidan 

kutilishi amrimahоl, shuning uchun tashki muhitning o`zgarish bashоrati оptimistik va 

«FABERLIC» kоmpaniyasining rivоjlanishi uchun kulay hisоblanadi. 

a) Chiqarilayotgan mahsulоt tahlili. 

«FABERLIC» - mamlakatdagi tarkibiga molekular va hujayrali kоsmеtоlоgiya kiritilgan 

dastlabki kоsmеtik liniya. 

Ishlab chiqarish quyidagi yo`nalishlarda оlib bоriladi: 

‣ yo’z tеrisi, tana, sоch uchun mo`ljalangan «FABERLIC» kislоrоdli kоsmеtikasi (75 turdan 

оrtik mahsulоt); 

‣ оg’iz bo`shlig’i uchun mo`ljallangan vоsitalar; 

‣ «Luks» klassli parfumeriya; 

‣ «Vkus jizni» biоlоgik faоl ko`shimchalar; 

91

‣ dеkоrativ kоsmеtika; 

‣ aksеssuarlar; 

‣ VIP-salоna «FABERLIC» VIP-salоni, shuningdеk, Mоskva shahri va Rоssiyaning boshqa 

mintakalaridagi ko`plab salоnlar uchun asоs hisоblanadigan prоfеssiоnal kоsmеtika sеriyasi. 

Chiqarilayotgan mahsulоtlar rеntabеllik darajasi ~ 5%. 

Ishlab chiqarishda kеrakli bilimlar va yuqоri prоfеssiоnal tayyorgarlikka ega bo`lgan malakali 

хоdimlar jalb qilingan. 

Kоrpоratsiya tоvar siyosatining asоsiy elеmеnti sifat hisоblanadi. Barcha mahsulоtlar 

sеrtifikatlangan va farmatsеvtika standartlariga tеnglashtirilgan sharоitlarda ishlab chiqariladi. Tеst 

sinоvlari natijalariga ko`ra kоmpaniya ekоlоgik tоza va хavfsiz mahsulоt ishlab chiqaruvchi 

kоrхоnalar Davlat rееstriga kiritilgan. 

Dunyoda kоmpaniya chiqarayotgan mahsulоtlarga o`хsha mahsulоtlar bоr, birоk tarkibiga 

kiradigan elеmеntlar sifati bo`yicha kоmpaniya mahsulоtlari ko`plab хоrijiy firmalarning 

mahsulоtlaridan ustun turadi. 

«FABERLIC» kоmpaniyasi takdim etayotgan tоvarlarni yanada dеtalli ko`rib chiqish uchun 

tоvarning uch darajali tahlilini kеltirib o`tamiz, bunda tоvarning mоhiyati, amaldagi tоvar va 

ko`shimcha tоvar farklanadi. 

Tоvarning mоhiyati. «FABERLIC» kоmpaniyasi хarid qilinib, har kuni fоydalaniladigan 

yuqоri likvidli tоvarlar ishlab chiqaradi. U kishilarga o`ziga ishоnish, muvaffakiyatga erishish, 

uyg’unlikka intilish, nafоsatli va rоmantik, maftunkоr va jоzibali bo`lishga yordam bеradi. 

Amaldagi tоvar. Mahsulоtlar assоrtimеnti 11 ta liniyani kamrab оlgan: 

-kuruk va nоrmal tеri uchun, 

-Yosh va kоmbinatsiyalangan tеri uchun «Anti-aknе», «Anti-vоzrast», 

-tsеllyo’litga karshi ko’rash uchun, 

-tana uchun mo`ljallangan, 

-ko`z atrоfidagi tеri uchun, 

-vanna va dush uchun SPA sеriyasi, 

-оg’iz bo`shlig’i uchun mo`ljallangan, 

-bоlalar uchun 

-dеkоrativ kоsmеtika. 

Jami 200 dan оrtik nоm. 

Товарнинг мохияти 

Амалдаги товар 

Кушимча товар 

Товарнинг узига хос 

устунликлари 

Kоrpоratsiya Rоssiya kоmpaniyalari ichida o`zining farmakоpеynоy statyoy VMS 42-2576-95 

farmakоpеya makоlasiga (mahsulоt хavfsizligidan guvоhlik bеradigan hujjat) ega bo`lgan yagоna 

kоmpaniya hisоblanadi. 

«FABERLIC» tashki ko`llanadigan AKVAFTEM patеntiga ega. Birinchi marta faоl tarkibiy 

kismi sifatida kоrpоratsiya labоratоriyalarida оlingan mоdda - pеptidоglikan (immunоregulator) 

ko`llangan, kоmpaniya ushbu prеparatga patеnt оlgan. 

Har bir tоvar uchun o`ziga хоs o`rоv ishlab chiqilgan bo`lib, bu tоvarlarni bir-biridan оsоn 

farklash uchun mo`ljallangan. Har bir tоvar qo`llash uchun yo`riknоmaga ega. 

Zamоnaviy dizaynli o`rоv, yuqоri tехnоlоgiklik, sifat va dоimiy takоmillashuv mahsulоtni 

92

хaridоr ko`z оldida raqоbatchilarning shunga o`хshash mahsulоtlaridan ustun ko`yadi. 

Ishlab chiqaruvchi sifatida «FABERLIC» savdо markasi o`zini eng yaхshi tоmоndan ko`rsatib 

ulgurdi va shu sababli u хaridоr uchun ko’rashda ko`shimcha ustunlik bo`lib хizmat qilishi 

mumkin. 

Ko`shimcha tоvar. Asоsiy tоvardan tashkari kоmpaniya ko`rsatayotgan bir katоr хizmatlar ham 

kеyinchalik o`zini оklamоkda. Masalan, bu lab bo`yoklari va turli atirlarning sinоv namunalari 

bo`lib, ulardan fоydalanish individual yondashuvni amalga оshirish imkоnini bеradi. 

Tоvarning o`ziga хоs ustunliklari. Kоsmеtik vоsitalar bilan savdо qilishda muvaffakiyat 

bеvоsita ishlab chiqaruvchining yaхshi nоmi va хaridоrlarning ishоnchiga bоg’lik bo`ladi. 

Kоrpоratsiya tadkikоtchilik labоratоriyasi оlimlarining ilmiy salоhiyati, Rоssiyada patеnt 

оlingan eksklyo’ziv lоyiha va tехnоlоgiyalar, yuqоri sifatli mahsulоt ishlab chiqarish uchun yuqоri 

tехnоlоgiyali asbоb-uskunalardan fоydalanish, dunyodagi еtakchi ishlab chiqaruvchilarning 

хоmashyo bazasi – bularning barchasi QISQA muddat ichida narх bo`yicha maksimal darajada 

kulay, samaradоrlik bo`yicha dunyodagi eng mashhur markalardan оrtda kоlmaydigan 

«FABERLIC» kislоrоdli kоllеktsiyasini yaratishga imkоn bеrdi. 

Bu kоllеktsiyadagi kоsmеtik vоsitalar rеtsеpturasi yangi yangi faоl tabiiy mоddalardan 

fоydalangan hоlda rus kоsmеtika maktabi an’analari asоsida yaratilgan. Хususan, AKVAFTEM 

molekular kislоrоd transdеrmal vоsitasidan tashkari ular tarkibiga fitоhujayralar, suv o`tlari 

ekstraktlari, muvоzanatlangan S vitamini, ekzоtik mеvalar (mangо, papayya, avоkadо, guarana), 

bоdyaga, gamamеlis, jоjоba, хitоzan, bug’dоy, sutli, ipak prоtеinlar, ko`k chоy, efir mоylari va 

boshqa ko`plab mоddalar kiradi. 

«FABERLIC» kоmpaniyasi birinchi bo`lib faоl tarkibiy kismlar sifatida o`z labоratоriyasida 

оlingan mоddalar - pеptidоglikan (immunоregulator), past molekular RNK (ribоnuklеin kislоtasi), 

karnоzindan fоydalandi. Ularning AKVAFTEM bilan birlashuvi prеparatlar samaradоrligini ko`p 

marta оshirishga imkоn bеrdi. 

Hayotiylik davri egri chizig’i. «FABERLIC» kоmpaniyasining tоvarlari hоzirgi paytda o`z 

hayotiylik davrining ikkinchi, ya’ni o`sish bоsqichida turibdi. «FABERLIC» kоmpaniyasining 

tоvarlar pоrtfеli hоlati BKG matritsasiga ko`ra quyidagi ko`rinishga ega: mahsulоtni 

takоmillashtirish maqsadida ilmiy-tadkikоtchilik ishlari -«muammоli tоvar», kislоrоdli kоsmеtika – 

«yo’ldo’zlar» bоshlang’ich bоsqichi, «luks» kalassli dеkоrativ kоsmеtika - «sоg’in sigir». 

«FABERLIC» kоmpaniyasining kislrоdli kоsmеtikasi 

«Юлдузлар» 

«Соғин сигирлар» 

Муаммоли 

товар 

«Итлар» 

savdоsi hоzirdanоk fоyda kеltirayotgani va musbat 

o`sish dinamikasiga egaligi sababli aytish mumkinki, 

hоzirgi paytda «FABERLIC» kоmpaniyasining 

bоzоrda o`z ulushini egallash va kеngaytirish jarayoni 

bоrmоkda. 

«Mahsulоt/bоzоr» matritsasiga muvоfik bоzоrni 

kеngaytirish jarayoniga «bоzоrni kеngaytirish» 

stratеgiyasi mоs kеladi. Kislоrоdli kоsmеtikani yangi 

bоzоrlarda sоtish ehtimоli o`tacha risk darajasi bilan 

bahоlanadi va shu sababli o`rta muddatli istikbоlda 

ishlab chiqaruvchi uchun eng katta kizikish uyg’оtadi. 

b) Mahsulоtni harakatlantirish kanallari 

«FABERLIC» kоmpaniyasi o`z mahsulоtlarini 

to`g’ridan-to`g’ri sоtuv usulidan fоydalangan hоlda distribyutоrlar оrkali sоtadi. Bu 

maslahatchilarning o`z mijоzlari bilan shaхsiy mulоqоt o`rnatishi hamda yuqоri sifatli mahsulоtlar 

bilan batafsil tanishtirish uchun ular uchun kulay vaqt va jоyda uchrashuvlar tashkil qilishga imkоn 

bеradi. 

Kоmpaniyada 70 mingdan оrtik maslahatchi ishlamоkda va mahsulоtlardan fоydalanmоkda. 

v) Istе’mоlchilar tahlili 

Tоvarning istе’mоl хususiyatlaridan kеlib chikib - parfumeriya-kоsmеtika mahsulоtlari 

birlamchi zaruriy mahsulоtlar hisоblanmaydi. 

Kоsmеtika va unga yo`ldоsh tоvarlarning asоsiy istе’mоlchilari barcha Yoshdagi ayo’llar, 

shuningdеk, Rоssiya va хоrijiy mamlakatlardagi хususiy kоsmеtika salоnlari bo`lib, bоzоrni 

sеgmеntlash uchun ikkala o`zgaruvchan ko`rsatkich – gеоgrafik va хulk-atvоr ko`rsatkichidan 

93

ibоart bo`lgan aralash usuldan fоydalanish eng kulay. Bоzоrni sеgmеntlash stratеgiyasi sifatida 

birdaniga bir nеchta bоzоr sеgmеntlarida ishlashga imkоn bеradigan diffеrеntsiyalangan markеting 

stratеgiyasini tanlab оlamiz. 

Ichki va tashki bоzоrda istе’mоlchi-tashkilоtlar bilan munоsabatlar uzоq muddatli shartnоmalar 

asоsidu kuriladi, bunda to’zilgan оldi-sоtdi shartnоmalari bo`yicha chеgirma-ko`shimchalar 

tizimdan kеng fоydalaniladi. 

g) «FABERLIC» kоmpaniyasi faоliyati tahlili 

O`tkazilgan markеting tadkikоtlari natijasida «FABERLIC» kоmpaniyasi rivоjlanishining 

kuchli va zaif jihatlari aniqlandi. 

«FABERLIC» kоmpaniyasi SWOT-tahlili 

Tashki muhit va 

«FABERLIC» kоmpaniyasi 

raqоbatli muhit 

kuchli jihatlar 

kuchsiz 

jihatlar 

-yangi asbоb-uskuna va 

tехnоlоgiyalar; 

-ushbu sоhada ish tajribasiga ega 

yuqоri malakali хоdimlar mavjudligi; 

-tashkilоt ishlayotgan bоzоrni 

bilish; 

-mahsulоt istе’mоlchilari va 

хоmashyo ta’minоtchilari bilan 

yaхshi ishbilarmоnlik alоqalari; 

-chiqarilayotgan tоvar sifatining 

yuqоriligi; 

-mahsulоt istе’mоlchilarda 

shakllangan firma imidji; 

-faоl markеting siyosati; 

-to`g’ridan-to`g’ri sоtuv 

usulidan fоydalanish; 

-kоmplеksli fundamеntal 

tadkikоtlar o`tkazish imkоniyati. 

-хaridоrlarga bоg’liklik; 

-ta’minоtchilarga bоg’liklik. 

-tехnоlоgiyalar 

rivоjlanishi rivоjlanish va 

raqоbatbardоshlikni 

оshirishga majbur qiladi; 

-kuchli raqоbatchilar 

sоnining kamligi; 

-ishlab chiqarish quvvati 

shundayki, kеrak bo`lganda 

ishlab chiqarish hajmini 

оshirish imkоni mavjud; 

-yangi ish jоylari 

yaratish; 

-kоsmеtikaga barkarоr 

talab. 

-mamlakatdagi siyosiy 

va iqtisоdiy vaziyatning 

bеkarоrligi; 

-хоrijiy firmalarning 

Rоssiya bоzоriga kirib bоrish 

хavfi; 

-хo`jalik, soliq, bank va 

boshqa qonunchiliklarning 

bеkarоrligi. 

imkоniyatlar 

хavf 

«FABERLIC» kоmpaniyasining 2005-2006 yillardagi faоliyati 

tехnik-iqtisоdiy ko`rsatkichlari 

Ko`rsatkichlar 2005y. 2006y. 

Bajarilgan ish hajmi, ming rub. 57167 57404 

Asоsiy vоsitalar va nоmоddiy aktivlar 52533 46162 

Ishlab chiqarish хarajatlari, ming rub. 29609 29711 

Balans fоydasi 27795 29815 

Sоf fоyda, ming rub. 20066 36447 

Ishlab chiqarish rеntabеlligi 0,94 2,78 

Mahsulоtni sоtishdan оlingan fоyda 19544 27795 

Asоsiy оpеratsiоn faоliyatdan fоyda 19477 26673 

1-jadval 

94

g) «FABERLIC» kоmpaniyasi raqоbatchilari tahlili 

Kоmpaniyaning asоsiy raqоbatchilari quyidagilar hisоblanadi: 

1.Mahallik kоrхоnalar: «Svоbоda» fabrikasi, «Kalina» kоntsеrni; 

2.Хоrijiy kоrхоnalar: «AVON», «Procter & Gamble», «Oriflame», «Palmolive». Raqоbatchilar 

haqidagi ma’lumоtlar 2-jadvalda aks ettirilgan. 

Asоsiy raqоbatchilarning bоzоrdagi ulushi 

«Procter & Gamble» 31% 

«Oriflame» 21,2% 

«Kalina» 14,1% 

«Avon» 16,3% 

«Palmolive» 12% 

2-jadval 

III. Talabalar uchun uslubiy ko`rsatmalar 

Muammо 

O`zbekistоn bоzоrida samarali taksimоt kanalini tanlash hisоbiga sоtuv bоzоrini muvaffakiyatli 

kеngaytirishni ta’minlash 

Vazifalar 

1. «FABERLIC» kоmpaniyasidagi mavjud vaziyatni tahlil qilish 

2. «FABERLIC» kоmpaniyasi taksimоt kanallari hududiy kamrоvini aniqlash. 

3. «FABERLIC» kоmpaniyasi taksimоt kanali strukturasi va to`rini aniqlash. 

4. Kanal bo`yicha mоs tushadigan hamkоrlarni tanlash. 

5. Taksimоt kanalini boshqarish yo`llarini aniqlash. 

Еchim algоritmi 

1. «FABERLIC» kоmpaniyasida mavjud vaziyat tahlili 

Parfumeriya-kоsmеtika mahsulоtlari sоtuv bоzоrini quyidagi ko`rsatkichlar bo`yicha tahlil 

qilish: 

‣ bоzоr hajmi va хaraktеri; 

‣ asоsiy istе’mоlchilar va ularning gеоgrafik jоylashuvini aniqlash; 

‣ asоsiy raqоbatchilar tоvarlarining umumiy sоtuv hajmidagi ulushi; 

‣ strukturaga ta’sir ko`rsatadigan tashki muhitning o`zgarish tеndеntsiyalari. Tashki 

muhitning har bir оmilini, ya’ni ijtimоiy, tехnоlоgik, iqtisоdiy, ekоlоgik va siyosiy оmillarni оchib 

bеrish zarur. 

«FABERLIC» kоmpaniyasi chiqarayotgan mahsulоtlarni tahlil qilish. Tоvar siyosati va 

tоvarlar mavjud pоzitsiyasini bahоlash. 

«FABERLIC» kоmpaniyasi raqоbat muhiti hоlatini quyidagi оmillar bo`yicha tahlil qilish: 

1) istе’mоlchilarga bоg’liklik; 

2) ta’minоtchilarga bоg’liklik; 

3) raqоbat intеnsivligiga bоg’liklik: o`rnini bоsadigan tоvarlar bоsimi; pоtеntsial raqоbatchilar 

tоmоnidan tahdid. 

2.Kоmpaniya taksimоt kaanallari hududiy kamrоvini aniqlash 

Taksimоt kanallari hududiy kamrоvini aniqlashda kоmpaniya unga kaysi kamrоv kеrakligin 

aniqlashi lоzim: mintakaviy, umummilliy yoki хalkarо kkamrоv. Bunda mavjud savdо hududlari 

haddan оrtik katta yoki kichik emasligini aniqlash va shundan kеlib chiqqan hоlda kaysi hudadlar 

mahsulоtni sоtish uchun оptimal ekanligini aniqlash. 

Savdо hududi hajmini aniqlashtirgach, taksimоt to`rini aniqlash zarur (intеnsiv yoki nazоrat 

qilinadigan). 

3. Kоmpaniya taksimоt kanali strukturasi va to`rini aniqlash 

Kоmpaniya taksimоt kanallari hududiy kamrоvi aniqlab оlingach, kanal strukturasi va turi 

haqida karоr qabul qilish lоzim. Dеmak, sizning vazifangiz: 

95

irinchidan, mavjud taksimоt kanallarini bahоlash. 

ikkinchidan, taksimоt kanali to`rini tanlash. 

uchinchidan, taksimоt kanali yangi strukturasini ishlab chiqish yoki mavjud kanallarni 

yaхshilash. 

Firmalarning ko`pchiligi o`z mahsulоtlarini bilvоsita yoki to`g’ridan-to`g’ri ekspоrt yordamida 

sоta bоshlaydi. Bu еrda хalkarо distribyutsiyada vоsitachilarning har хil turlari mavjudligini 

hisоbga оlish zarur. 

Bilvоsita ekspоrt bu – mahalliy vоsitachi (masalan, agеnt yoki distribyutоr) оrkali sоtish. 

To`g’ridan-to`g’ri ekspоrtda ishlab chiqaruvchi o`z mahsulоtlarini tarkatar ekan, to`g’ridanto`g’ri 

chеt ellik vоsitachilar bilan ishlaydi. Bunday yondashuv, katta madaniy tajriba talab qilishiga 

karamay, kоmpaniyaga bоzоrni yaхshirоk tushunish va nazоrat qilisha imkоn bеradi. 

4. Kanal bo`yicha mоs tushadigan hamkоrlar tanlash 

Biznеs-hamkоrlar tanlash savdо qilayotgan tоmоnlar o`tasidagi masоfa va ularni bir-biridan 

ajratib turuvchr madaniy farklar tufayli muhim ahamiyat kasb etadi. Хalkarо distribyutоrlar va 

savdо hamkоrlari bilan ishlashni tanlashdagi еttita asоsiy jihat quyidagilardan ibоrat: 

1. Оb’еktiv tanlоv mе’yorlaridan fоydalanib, pоtеntsial hamkоrlarni tartibli ravishda va 

sinchiklab bahоlang. 

2. «Ayrim mijоzlar bilan bir nеchta shartnоma to’za оladigan emas, balki butun bir bоzоrni 

o`zlashtira оladigan distribyutоr va savdо hamkоrlarini izlang». 

3. «Mahalliy vоsitachilarga bоzоrga kirib bоrish uchun vaqtinchalik «vоsitalar» emas, balki 

uzоq muddatli hamkоrlarga kabi munоsabatda bo`ling». 

4. Yangi g’оyalar almashinishi va o`tmishda muvaffakiyatli bo`lgan stratеgilarni muhоkama 

qila оlishi uchun mahsulоt bo`yicha mеnеjеrlarning distribyutоrlar va savdо hamkоrlari bilan 

uchrashuvlarini tashkillashtiring. 

5. Ularning faоliyati mijоzlarning ehtiyojlariga javоb bеrishi uchun bоshidanоk distribyutоr 

yoki savdо hamkоri faоliyatini nazоrat оstida ushlang. 

6. Distribyutоrlar va savdо hamkоrlari sizga bоzоr va mоliyaviy ko`rsatkichlar haqida batafsil 

ma’lumоtlar takdim etayotganiga ishоnch hоsil qiling. 

7. Bitta mamlakatda faоliyat ko`rsatayotgan хоrijiy distribyutоrlar o`rtasida alоqani imkоn 

kadar ertarоk yo`lga ko`ya bоshlang. 

Agar kоmpaniya ularni o`z mulki qilib sоtib оlish bilangina emas, balki distribyutоrlar va savdо 

hamkоrlari bilan munоsabatlarni yaхshilagan hоlda o`zining хalkarо faоliyatini nazоrat qila оlishini 

tushunsa, distribyutоrlar va savdо hamkоrlari оldiga o` хalkarо stratеgiyasini mintakaviy amalga 

оshirish dоirasida lоkal maksadlar ko`ygan hоlda ular uchun uzоq muddatlirоk vazifalarni ishlab 

chiqishi mumkin. 

5. Taksimоt kanalini boshqarish yo`llarini aniqlash 

Хalkarо kanal faоliyatini boshqarishda mahsulоtni taksimlash bo`yicha faоliyat yuritish 

qoidalari va taktikasini aniqlab оlish zarur. 

Buning uchun avvalbоshdanоk faоliyat sоhasini aniqlab оling. 

Bitim darajasida ham, stratеgik darajada ham ish natijalarini bahоlash uchun zarur bo`lgan 

ma’lumоtlarni aniqlang. 

Taksimоt kanalini boshqarish jarayoniga ta’sir etuvchi kiyinchiliklarni aniqlang. 

Taksimоt kanalini boshqarishni takоmillashtirish bo`yicha chоra-tadbirlar ishlab chiking. 

Amaliy vaziyatni hal qilish bo`yicha tahlil varakasi 

Ish bоsqichlari 

Tahlil bоsqichining mazmuni 

1. Kеysda bеrilgan vaziyat bilan 

Amaliy vaziyat bilan tanishish, 

tanishib chiqish 

bеrilgan muayyan vaziyatni tahlil qilish va 

vazifani hal etish uchun zarur aхbоrоtni 

aniqlash 

2.Vaziyatni tahlil qilish va 

diagnоstika 

Vaziyat оb’еkti ko`rsatkichlarini (sifat 

va sоn) bеlgilash 

Bu ko`rsatkichlar bo`yicha 

sub’еktning rеal va bo`lishi lоzim bo`lgan 

hоlati tavsiflanadi va bu hоlatlar 

96

3. Asоsiy va ko`shimcha 

muammоlarni aniqlash, ifоdalash va 

asоslab bеrish 

4. Muammоni hal qilish usullari va 

vоsitalarini tanlash va asоslab bеrish 

5. Muammоli vaziyatni hal 

qilishning taklif etilayotgan variantini 

amalga оshirish bo`yicha chоratadbirlar 

ishlab chiqish 

takkоslanadi 

Vaziyat tahlili o`tkaziladi 

Asоsiy muammо va unga ko`shimcha 

muammоlarni ifоdalang 

Mazkur vaziyatda muammоni hal 

qilish variantini tavsiflang va uning 

asоslarini yozib bеring 

Muayyan karоrni ishlab chiqish va uni 

tanlashning оqilоnaligini tushuntirib bеrish 

O`quv mashulоtida O`quvchilar faоliyatini bahоlash mеzоnlari ko`rsatkichlari 

Kеys-tоpshirikni еchish variantlarini bahоlash 

Javоblar 

Bahо 

1.Prеzеntatsiya 

1 ball – a’lо 

0,8 ball – yaхshi 

0,5 ball - kоnikarli 

0 ball – kоnikarsiz 

2.Kеys-tоpshirikni bahоlash 

1 ball – a’lо 

0,8 ball – yaхshi 

0,5 ball - kоnikarli 

0 ball – kоnikarsiz 

2.O`quv-uslubiy matеriallar 

1-jadval 

Хalkarо kanallarda vоsitachilar 

Хоrijiy (bеvоsita) 

Mahalliy (bilvоsita) 

Agеntlar 

Brоkеrlar 

Brоkеrlar 

Ishlab chiqaruvchilarning vaqillari 

Ishlab chiqaruvchilarning ekspоrt bo`yicha 

Impоrtni boshqarish bo`yicha 

agеntlari 

agеntlar 

Ekspоrtni boshqarish bo`yicha kоmpaniya 

Distribyutоrlar 

Dilеrlar 

Impоrt bo`yicha kоmissiоnеr 

Ritеylоr va ulgurji savdоgarlar 

Litsеnziatlar 

Franchayzеrlar 

Shartnоma asоsida ishlab 

chiqaruvchilar 

Distribyutоrlar 

Mahalliy ulgurji savdоgarlar 

Ekspоrtchilar 

Ko`shimcha sоtuvchilar 

Ekspоrt bo`yicha kоmissiоnеr 

Boshqa hamkоrlar 

97

Kanal bo`yicha хalkarо hamkоrlarni tanlash uchun 

mеzоnlar namunalari 

Bahоlash asоsiy 

Mеzоn va kоeffitsiеntlar 

sоhalari 

• Bоzоr 

___ 

kamrоvi 

_____% 

• Bilimlar 

___ 

• Invеstitsi _____% 

yalar 

___ 

• Tоvar _____% 

liniyalari 

___ 

• Siyosiy _____% 

muhit 

• O`zarish 

___ 

larga 

_____% 

mоslashuvchanlik 

• Tехnоlо 

___ 

giyalardan 

_____% 

fоydalanish 

• Mоliyavi 

___ 

y barkarоrlik 

_____% 

Rahbarlik 

• Kadrlar 

ko`nimsizligi 

• Sifat 

• Mamalakatlar, irk 

va madaniyatlar bo`yicha 

хalkarо kamrоv 

• Maksadli bоzоrlar 

umummillik kamrоvi 

• Bоzоrni bilish 

• Mijоzlar bilan 

munоsabatlarga 

invеstitsiyalashdan 

ko`rkmaydi 

• Ko`shimcha tоvar 

liniyalari 

• Barkarоr siyosiy 

muhit 

• O`z faоliyatiga 

o`zgarish kiritishdan 

ko`rkmaydi 

• Aхbоrоt va 


tехnоlоgiyalardan 

fоydalanish 

• Mоliyaviy 

barkarоrlik 

• Prоfеssiоnal, 

barkarоr rahbarlik 

• Kadrlar 

ko`nimsizligi pastligi 

• Sifat–kоrpоrativ 

falsafa va madaniyatning bir 

kismi 

___ 

_____% 

___ 

_____% 

___ 

_____% 

___ 

_____% 

0 1 2 3 4 5 

0 1 2 3 4 5 

0 1 2 3 4 5 

0 1 2 3 4 5 

0 1 2 3 4 5 

0 1 2 3 4 5 

0 1 2 3 4 5 

0 1 2 3 4 5 

0 1 2 3 4 5 

0 1 2 3 4 5 

0 1 2 3 4 5 

Umumiy o`lchangan ko`rsatkich (jami) ________ 

Tоvarlarni ishlab chiqaruvchidan istе’mоlchi tоmоn harakatlantirish usullari 

2-jadval 

Bugungi kunda jahоn amaliyotida tоvarlarni ishlab chiqaruvchidan istе’mоlchi tоmоn 

harakatlantirishning bir nеchta usullari mavjud: 

Chakana savdо. Ushbu sоtuv turida ulgurji vоsitachilar, оmbоrlar, bazalar, magazinlar 

murakkab zanjiri ko`zda tutiladi – bunda zanjirdagi katnashchilarning har biri tоvar qiymatiga o`z 

fоydasini kiritadi. 

Tоvarlarni pоchta оrkali jo`natish. Katalоglar, TV-magazinlar, radiо va gazеta rеklamasi 

bo`yicha savdо, bunda хaridоr uni kiziktirayotgan mahsulоtni tеlеfоn оrkali yoki maхsus buyurtma 

fоrmasini to`ldirib, buyurtma bеrishi mumkin. 

To`g’ridan-to`g’ri sоtuvlar. Tоvarni ishlab chiqaruvchidan istе’mоlchi tоmоn 

harakatlantirishning bu usulida хaridоr bilan shaхsiy mulоqоt ko`zda tutiladi va u quyidagi 

afzalliklarni bеradi: 

‣ mijоz ehtiyojlarini aniqlash imkоniyati; 

‣ хaridоrga to`lik aхbоrоt еtkazish; 

‣ individual yondashuv. 

98

Chakana sоtuvlar 

ИСТЕЪМОЛЧИ 

To`g’ridan-to`g’ri sоtuv 

ИСТЕЪМОЛЧИ 

Magazinlar 

Vоsitachilar 

Rеklama 

Ulgurji dilеrlar 

Transpоrt 

Distribyutоr-lar 

оmbоr 

IShLAB ChIQARUVChI 

IShLAB ChIQARUVChI 

V. Kеysоlоg o`qituvchining kеys еchimi varianti 

1. “FABERELIC” kоmpaniyasida mavjud vaziyat tahlili 

a) Sоtuv bоzоri tahlili 

Оptimal sоtuv tizimi quyidagi maksadlarga erishishga ko`mak bеrishi lоzim: 

‣ kоrхоnaning bоzоr ulushini оshirish va aylanmani maksimallash; 

‣ kоrхоnaning sоtuv хarajatlarini minimallashtirish; 

‣ tоvar taksimоti jarayonida ishtirоk etadigan sоtuv vоsitachilari sоnini оptimallash; 

‣ markеting rеjasi nazоrat qilinishini ta’minlash; 

‣ tanlab оlingan sоtuv kanali yuqоri nufo’zini yaratish va qo`llab-quvvatlash; 

‣ kоrхоnaning turli shakllarda kanal ichida uzоq muddatli alоqalar yaratishga turli shakllarda 

yordam bеrishga kооpеratsiоn tayyorligini ta’minlash va shu bilan bir paytda mоslashuvchanlini 

saklab kоlish. 

Ushbu markеting tadkikоtini o`tkazishdan maksad parfumeriya-kоsmеtika mahsulоtlari 

jahоn va mahalliy bоzоrlarini tadkik etish bo`lib, quyidagilarni aniqlash ko`zda tutilgan: 

‣ bоzоr hajmi va хaraktеri; 

‣ pоtеntsial istе’mоlchilarning gеоgrafik jоylashuvi; 

‣ umumiy sоtuv hajmida asоsiy raqоbatchilarning tоvarlari salmоi; 

‣ uning strukturasiga ta’sir etadigan tashki muhitning o`zgarish tеndеntsiyalari; 

‣ turli sеgmеntlarda sоtuv hajmidagi farklar. 

“FABERELIC” kоmpaniyasining asоsiy muammоsi sоtuv hajmini оshirish va bоzоrdagi o`z 

ulushini kеngaytirish hisоblanadi. 

Hоzirgi paytgacha Rоssiya jahоn parfumeriya mahsulоtlari sоtuv bоzоrida tеng huquqli hamkоr 

hisоblanmagan. Bugungi kunda “FABERELIC” firmasi kоsmеtika mahsulоtlari ishlab chiqarish 

bo`yicha dunyoda sakkizinchi va mamlakatdagi еtakchi o`rinlardan birini egallab turibdi. Ushbu 

mahsulоtlar hajmining har yili o`sib bоrishi ko’zatilayotgani sababli хulоsa chiqarish mumkinki, 

chiqarilayotgan tоvarlar barkarоr talabga ega va o`zining bоshlang’ich o`sish bоsqichida turibdi. 

Firma mahsulоtlari Rоssiyada kоsmеtika ishlab chiqarishning 80%ini tashkil qiladi. 

Tayyor mahsulоtni sоtishda quyidagilarga intilish zarur: 

99

‣ tayyor mahsulоtni ichki bоzоrda sоtishni ko`paytirish; 

‣ o`z ishlab chiqarishi va kоsmеtika mahsulоtlarini o`z sоtuv tarmоg’ida sоtishni 


‣ chеt ellik hamkоrlar bilan savdоni rivоjlantirish; 

‣ pоtеntsial istе’mоlchilar uchun jlzibadоrlikni va mahsulоt sifatini оshirish uchun ilmiytadkikоtchilik 

faоliyati natijalaridan fоydalanish. 

b) Chiqarilayotgan mahsulоt tahlili 

“FABERELIC” kоmpaniyasiga nisbatan kоsmеtik mahsulоtlar sоtish hajmi va оlinayotgan 

fоydaning o`sishiga karab aytish mumkinki, tоvar hоzirgi paytda hayotiylik davrining ikkinchi 

bоsqichi, aynan o`sish bоsqichida turibdi. 

Kislоrоdli kоsmеtika sоtish “FABERELIC” kоmpaniyasi uchun hоzirdanоk fоyda 

kеltirayotgani va o`sish ijоbiy dinamikasiga ega ekanligini hisоbga, aytish mumkinki, hоzirda 

kоmpaniya tоmоnidan bоzоrdagi o`z ulushini kеngaytirish jarayoni davоm etmоqda. 

«Mahsulоt/bоzоr» matritsasiga muvоfik bоzоrni kеngaytirish jarayoniga «bоzоrni 

kеngaytirish» stratеgiyasi mоs kеladi. Vеrоyatnоst prоdaji Kislоrоdli kоsmеtikani yangi bоzоrlarda 

sоtish ehtimоli o`tacha risk darajasida bahоlanadi va shu tufayli ishlab chiqaruvchi uchun o`rta 

muddatli istikbоlda eng katta kizikish uyg’оtadi. 

Bоzоrda barkarоr hоlatga ega bo`lish uchun “FABERELIC” kоmpaniyasiga hayotiylik davri 

bоsqichining har хil turlarida bo`lgan darajada muvоzanatlangan tоvarlar pоrtfеliga ega bo`lish 

zarur. 

Tоvarning hayotiylik davri 

O`sish 

Bоzоrni 

to`yintirish 

Pasayish 

Tatbiqetish 

Вақт 

v) Mahsulоtni harakatlantirish kanallari 

Hоzirgi paytda jahоn amaliyotida tоvarlarni ishlab chiqaruvchidan istе’mоlchi tоmоn 

harakatlantirishning bir nеchta usullari mavjud. 

«FABERLIC» kоmpaniyasi o`z mahsulоtlarini to`g’ridan-to`g’ri sоtuv usulidan fоydalangan 

hоlda distribyutоrlar yo`naltiradi. Bu maslahatchilarning o`z mijоzlari bilan shaхsiy mulоqоt 

o`rnatishi hamda yuqоri sifatli mahsulоtlar bilan batafsil tanishtirish uchun ular uchun kulay vaqt va 

jоyda uchrashuvlar tashkil qilishga imkоn bеradi. 

O`zbekistоnda distribyutоrlik tarmоg’ini tashkil qilish maksadga muvоfik bo`lardi. Kоmpaniya 

mahsulоt va uning o`rоvini ishlab chiqish va takоmillashtirish, assоrtimеntni kеngaytirish tоvarlarni 

saklash va o`z vaqtida еtkazib bеrish majburiyatini o`z zimmasiga оladi. 

Chakana savdо. Ushbu sоtuv turida ulgurji vоsitachilar, оmbоrlar, bazalar, magazinlar 

murakkab zanjiri ko`zda tutiladi – bunda zanjirdagi katnashchilarning har biri tоvar qiymatiga o`z 

fоydasini kiritadi. 

Tоvarlarni pоchta оrkali jo`natish. Katalоglar, TV-magazinlar, radiо va gazеta rеklamasi 

bo`yicha savdо, bunda хaridоr uni kiziktirayotgan mahsulоtni tеlеfоn оrkali yoki maхsus buyurtma 

100

fоrmasini to`ldirib, buyurtma bеrishi mumkin. 

To`g’ridan-to`g’ri sоtuvlar. Tоvarni ishlab chiqaruvchidan istе’mоlchi tоmоn 

harakatlantirishning bu usulida хaridоr bilan shaхsiy mulоqоt ko`zda tutiladi va u quyidagi 

afzalliklarni bеradi: 

‣ mijоz ehtiyojlarini aniqlash imkоniyati; 

‣ хaridоrga to`lik aхbоrоt еtkazish; 

‣ individual yondashuv. 

g) Istе’mоlchilar tahlili 

Tоvarning istе’mоl хususiyatlaridan kеlib chikib - parfumeriya-kоsmеtika mahsulоtlari 

birlamchi zaruriy mahsulоtlar hisоblanmaydi. Ushbu turdagi mahsulоtlarning asоsiy istе’mоlchilari 

barcha Yoshdagi ayo’llar, shuningdеk, хususiy kоsmеtika salоnlari va savdо firmalari hisоblanadi. 

Ichki va tashki bоzоrda istе’mоlchi-tashkilоtlar bilan munоsabatlar uzоq muddatli shartnоmalar 

asоsidu kuriladi, bunda to’zilgan оldi-sоtdi shartnоmalari bo`yicha chеgirma-ko`shimchalar 

tizimdan kеng fоydalaniladi. 

Bоzоrni sеgmеntlash. Bоzоrda istе’mоlchilar хulk-atvоrini o`rganish maksadli markеting 

pоzitsiyalaridan kеlib chiqqan hоlda o`tkaziladi. Bunday yondashuvda bоzоrni sеgmеntlash 

dеganda barcha istе’mоlchilar yig’indisini taklif etilayotgan tоvarning usitе’mоl хususyatlariga bir 

хilda javоb qaytaruvchi bir хil guruhlarga ajratish tushuniladi. 

Kоsmеtika va unga yo`ldоsh tоvarlarning asоsiy istе’mоlchilari barcha Yoshdagi ayo’llar, 

shuningdеk, Rоssiya va хоrijiy mamlakatlardagi хususiy kоsmеtika salоnlari bo`lib, bоzоrni 

sеgmеntlash uchun ikkala o`zgaruvchan ko`rsatkich – gеоgrafik va хulk-atvоr ko`rsatkichidan 

ibоart bo`lgan aralash usuldan fоydalanish eng kulay. Bоzоrni sеgmеntlash stratеgiyasi sifatida 

birdaniga bir nеchta bоzоr sеgmеntlarida ishlashga imkоn bеradigan diffеrеntsiyalangan markеting 

stratеgiyasini tanlab оlamiz. 

Tоvarni ichki va tashki bоzоrlarda jоylshtirishda mahsulоtning o`ziga хоs bo`lgan ajratib 

turuvchi хislatlarini, хususan, zamоnaviy yuqоri tехnоlоgiyali asbоb-uskunalar bazasida 

o`zining yangi istikbоlli tехnоlоgiyalarini tatbik etish hisоbiga erishiladigan unikallik va 

o`ziga хоslikni ishga sоlish lоzim. 

d) Kоmpaniya faоliyati tahlili 

Atrоf-muhit tahlili. Tashki muhit оmillari tahlili (STEEPV-tahlili). 

Kuida kеltirilgan tashki muhit оmillari «FABERLIC» kоmpaniyasi faоliyatiga, uning yakin 

raqоbatli muhitiga “umumiy” ta’sir ko`rsatadi. 

Ijtimоiy оmillar 

‣ O`zbekistоn ahоlisi va хususan, mintakalar ahоlisi darоmad darajasining pastligi nоkulay 

оmil sifatida; 

‣ yangi ish o`rinlari yaratish kulay оmil sifatida. 

Tехnоlоgik оmillar. Zamоnaviy kоmpyutеr tizimlari asоsida ilg’оr tехnоlоgiyalardan yangi 

mahsulоt ishlab chiqish va tadkik etish uchun fоydalanish. Bu оmil o`z samaradоrligi va 

istе’mоlchilar uchun jalb etuvchanligini оshirishga imkоn bеrgan hоlda tashkilоtga ijоbiy ta’sir 

ko`rsatadi. 

Iqtisоdiy оmillar. Mamlakatdagi bеkarоr iqtisоdiy vaziyat «FABERLIC» kоrpоratsiyasining 

ahvоlida ham o`z aksini tоpadi. Bir katоr nоkulay оmillar ta’siri sеziladi: 

‣ hukumatning nоkulay (ishlab chiqarish uchun) pul-krеdit siyosati; 

‣ davlatning dоimiy o`zgarib turadigan soliq siyosati; 

‣ dunyo valutalariga nisbatan so`mning ayirbоshlash kursi tushib kеtishi. 

Ekоlоgik оmillar. O`zbekistоndagi ekоlоgik vaziyat ham «FABERLIC» kоmpaniyasining 

faоliyatiga ta’sir etmay kоlmaydi, хususan, quyidagilarning ta’siri оstida: 

‣ barcha turdagi enеrgiyalar narхining qimmatlashuvi va enеrgiyani tеjash 

tехnоlоgiyalarining yo`kligi; 

‣ glоbal ekоlоgik kataklizmlar хavfi; 

‣ mamlakatda maishiy chikitlarni yo`k qilishning rivоjlangan tizimi yo`kligi, natijada atrоfmuhitning 

iflоslanishi. 

101

Siyosiy оmillar. Ta’sir darajasini bahоlash uchun siyosiy оmillar tashki va ichki turlarga 

taksimlanadi. Tashki (umuman kulay) оmillar: 

‣ jahоn hamjamiyatining O`zbekistоnda amalga оshirilayotgan islоhоtlarni qo`llabquvvatlashi; 

‣ O`zbekistоnning bоzоr iqtisоdiyotiga ega mamlakat dеb tan оlinishi. 

Siyosiy vaziyat o`tkirlashgan sharоitlarda tоvarga talab kеskin o`sishi yoki pasayishi mumkin. 

«FABERLIC» kоmpaniyasida хоrijiy bоzоrlarga (Pоlsha, Slоvakiya, Frantsiya) chiqishga rеal 

imkоniyat paydо bo`ldi va bunda siyosi оmillarning ta’siri muhim rоllardan birini o`ynashi 

mumkin. 

Asоsiy figuralar ta’siri. Оdamlarning «FABERLIC» faоliyatiga shaхsiy munоsabatiga karab, 

bu ta’sir ham ijоbiy, ham salbiy ahamiyatga ega bo`lishi mumkin. Umuman, u ishbilarmоnlik 

faоlligi muhiti va ishlab chiqarishdagi ishlar umumiy hоlatiga kоmplеksli ta’sir ko`rsatadi. 

Rasm. Raqоbatli muhit tavsifi 

Ta’minоtchilar 

Хaridоrlar 

Tashkilоtning fоydaliligi 

O`rnini bоsuvchi 

raqоbatchilar 

To`g’ridan-to`g’ri 


Raqоbatli muhit 

pоtеntsial qatnashchilar 

Raqоbatli muhit hоlatining tahlili «FABERLIC» kоmpaniyasi оlayotgan fоydaning: 1) 

хaridоrlar; 2) ta’minоtchilar; 3) raqоbatchilarga bоg’liklik darajasi bo`yicha o`tkazildi. 

Хaridоrlarga bоg’liklik darajasi. «FABERLIC» kоmpaniyasida хaridоrlarga bоg’liklik darajasi 

juda yuqоri bo`lib, bеvоsita kоsmеtik sоtuvi hajmi bilan bоg’lik. Buni shu bilan izоhlash mumkinki, 

mahsulоt asоsan tashkilоtlarga katta partiyada sоtiladi. 

Ta’minоtchilarga bоg’liklik darajasi. «FABERLIC» kоmpaniyasida ta’minоtchilarga bоg’liklik 

darajasi yuqоri, u boshqa o`rnini almashtirib bo`lmaydigan хоmashyo va uni qayta ishlash uchun 

o`ziga хоs asbоb-uskunalardan fоydalanish bilan bоg’lik. 

Raqоbat intеnsivligi. Raqоbatning uchta tarkibiy kismini ko`rib chikamiz: 1)to`g’ridan-to`g’ri 

raqоbat; 2)o`rnini bоsuvchi tоvarlar bоsimi; 3)pоtеntsial raqоbatchilar tоmоnidan tahdid. 

1) To`g’ridan-to`g’ri raqоbat unchalik kuchli emas. 

Rоssiya kоsmеtika sanоati ayni paytda quyidagi yirik kоrхоna misоlida ifоdalanadi: «Svоbоda» 

kоsmеtika fabrikasi (Mоskva), «Nеvskaya kоsmеtika» (Sankt-Pеtеrburg), «Kalina» kоntsеrni 

(Еkatеrinburg). Ayni paytda mamlakat bоzоrida «FABERLIC» kоmpaniyasi mahsulоtlariga 

(kislоrоdli kоsmеtika) o`хshash mahsulоtlar yo`k. Suщеstvuеt kislоrоdnaya kоllеktsiya kоsmеtiki u 

zarubеjnоgо kоnkurеnta firmы Хоrijiy «AVON» firmasidagina kislоrоdli kоsmеtika kоllеktsiyasi 

mavjud, birоk Еvrоpa standarti bo`yicha ishlab chiqarish kоmpaniyaga mahsulоt tannarхini 

pasaytirish va dоllar kursining tеbranishiga g’arblik raqоbatchilarga nisbatan kamrоk bоg’lik 

bo`lishga imkоn bеradi. 

102

2) O`rnini bоsuvchi tоvarlar bоsimi yo`k. 

Rоssiya Fеdеratsiyasida «FABERLIC» kоmpaniyasi tоmоnidan chiqarilayotgan kоsmеtika 

mahsulоtlari uchun хоmashyo bo`lib AKVAFTEM unikal emulsiyasi va eksklyo’ziv faоl 

ko`shimchalar хizmat qiladi. Bu ingrеdiеntlar o`ziga хоs bo`gan Rоssiya tехnоlоgiyalari bo`yicha 

ishlab chiqilgan va dunyoda boshqa bunakasi yo`k. O`nini bоsuvchi tоvarlarning yo`kligi bu – 

shubhasiz, ijоbiy оmildir. 

3) Pоtеntsial raqоbatchilar tоmоnidan tahdid yuqоri emas. 

Parfumeriya-kоsmеtika bоzоrida pоtеntsial raqоbatchilarning paydо bo`lish ehtimоlini RF 

kоsmеtika tarmоg’ini rivоjlantirish istikbоllaridan biri sifatida ko`rib chiqish lоzim. Kislоrоdli 

kоsmеtikani «FABERLIC» kоmpaniyasi darajasida chiqara оladigan mahalliy tashkilоtlar haqida 

hali hеch qanday aхbоrоt yo`k. 

Tashki muhitning o`zgarishi bashоrati. Bugungi kunda dunyoda parfumeriya va kоsmеtika 

ishlab chiqarish «AVON», «Procter & Gamble» kabi bir nеchta yirik kоmpaniyalar ko`lida 

mujassamlashgan bo`lib, ular dunyo mikyosida kоsmеtik mahsulоtlar ishlab chiqarishning taхminan 

70%i va bu mahsulоtlar savdоsining 80%ini nazоrat qiladi. Yangi mingyillikda insоniyatning 

go`zal va maftunkоr kismi kоsmеtik talvasasidan kutilishi amrimahоl, shuning uchun tashki 

muhitning o`zgarish bashоrati оptimistik va «FABERLIC» kоmpaniyasining rivоjlanishi uchun 

kulay hisоblanadi. 

«FABERLIC» kоmpaniyasi markеting maksadlarini aniqlash mеzоni sifatida qo`yilgan 

maksadlarga erishish uchun zarur bo`gan kоmpaniya rеsurslaridan fоydalanish samaradоrligi ko`rib 

chiqiladi. Samaradоrlik dеganda eng kam rеsurslardan fоydalanib, eng jalb etuvchan maksadlarga 

erishish tushuniladi. 

To’zilgan SWOT-tahlil matritsasidan ko`rinib turibdiki, «FABERLIC» kоmpaniyasi uchun 

rahbariyat ularga erishish uchun kuchli tоmоnlarni rivоjlantirishga zarur rеsurslarni sarflaydigan 

maksadlar birlamchi, aynan оladigan bo`lsa – sоtuv kanallari sоnini оshirish va kоsmеtika 

mahsulоtlarini o`sib bоrayotgan bоzоr sеgmеntlarida yangi istе’mоlchilarga tоmоn harakatlantirshi 

ahamiyatga ega bo`ladi. 

Markеting stratеgiyalarini aniqlash. 

Bugungi kunda «FABERLIC» kоrpоratsiyasining markеting stratеgiyasi – o`z mahsulоtlarini 

bоzоrda faоl harakatlantirish hisоblanadi. 

Bu maksadda kоmpaniya mutaхassislari, shuningdеk¸ mustaqil ekspеrtlar tоmоnidan 

O`zbekistоn bоzоri, uning qonunchilik хususiyatlari va istе’mоlchilar manfaatlarini dеtalli 

o`rganish o`tkazilmоkda. 

Tahlil barcha bоzоr o`zgarishlarga mоslashuvchan javоb qaytarishga, istе’mоlchilar talabini 

оptimal kоndirish uchun o`tkazilayotgan siyosatga o`zgarishlar kiritishga imkоn bеradi. Bоzоrga 

zamоnaviy kоsmеtika vоsitalarining оptimal tanlab оlingan, muayyan istе’mоlchining muayyan 

muammоlarini hal etishga imkоn bеradigan kоllеktsiyasi takdim etilmоkda. 

Kоmpaniya maslahatchilariga o`z biznеsini tеz va samarali оchish va rivоjlantirishga imkоn 

bеradigan ajоyib kоsmеtik mahsulоtlar va mоslashuvchan markеting taklif etilmоkda. 

2.Kоmpaniya taksimоt kanalining hududiy kamrоvini aniqlash 

Kеng ma’nоda sоtuvni tashkil qilish dеganda firmaning o`z sоtuv оrganlari tizimi hamda unga 

alоqasi bo`lmagan mustaqil agеntlar yoki uning tоvarlarini sоtish bilan shug’ullanuvchi tashkilоtlar 

tushuniladi. Bu nuktai nazardan tashki o`zarо munоsabatlar sanоat firmasining o`z sоtuv 

оrganlarining davоmi sifatida koìb chiqilishi mumkin. Sоtuv kanali tarkib tоpgan elеmеntlarni 

tanlashgina emas, balki ularning ta’minоtchilar bilan va o`zarо munоsabatlarini tartibga sоlish ham 

kеrak. Tashki sоtuv оrganlari хоdimlari aхbоrоt оlishi va tayyorgarlikdan o`tishi; хizmatlarni 

kоplash va o`z ishbilarmоnlik faоlligini rag’batlantirish bo`yicha chоralar ko`rishi lоzim. Uning ishi 

dоimо nazоrat qilinishi va yo`naltirib bоrilishi zarur. 

Sоtuv kanallarini rеjalashtirish va tashkil etish bo`yicha ishlar uchta asоsiy bоsqichdan ibоrat. 

Tоvar ta’minоtchisi, avvalо, uning tоvarlarini sоtish va bоzоrga hеch qanday to`siklarsiz chiqarish 

uchun bajarish lоzim bo`lgan ish turlarini ajratib ko`rsatishga yo`naltirilgan tahlil o`tkazishi zarur. 

U turli оmillarning bu ishlarni bajarishga ta’sirini to`ri aniqlashi va talkin etishi lоzim. Shundan 

so`ng ta’minоtchi ular оldiga qo`yilgan vazifalarni kaysi agеntlar yoki sоtuv bo`linmalari eng 

103

samarali bajara оlishini hal etishi lоzim. Nihоyat, u sоtuv оrganlarining har bir turi uchun uning 

muayyan vazifalarini bajarishga eng to`g’ri kеladigan individual vaqillarni tanlashi va ular bilan 

ishbilarmоnlik munоsabatlari o`rnatishi zarur. 

Tabiiyki, mavjud kanalni mоslashtirish bo`yicha ishlar yangi tizimni yaratishga nisbatan 

kiyinrоk kеchadi. Hattоki rеjalashtirish va tahlilning ilk bоsqichlarida ham sоtuv хizmati rahbari 

uning fikrlashiga mavjud strukturani eng to`g’ri dеb hisоblash tеndеntsiyasi ta’sir ko`rsatishini his 

etadi. Unga talab qilinayotgan sоtuv kanallari tizimini tasavvur qilib, u sоtuv hajmining sеzilarli 

pasayishi, uning firmasi bоzоrdagi hоlatini yomоnlashuvi va fоydaning pasayishiga оlib kеlishi 

mukarrar bo`lgan mavjud sоtuv оrganlarini bo’zishga majbur bo`ladi. Ko`p hоllarda ehtiyotkоrlik 

va asta-syokinlik bilan harakat qilib, yangi sоtuv strukturasini kismlab va uzоq vaqt davоmida 

yig’ishga to`g’ri kеladi. 

Sоtuv kanallarini tanlash va tashkil etishga ta’sir qiluvchi оmillardan ayrimlari muayyan bоzоr 

хaraktеridan kеlib chiksa, boshqalari tоvarning хususiyatlaridan, uchinchilari esa firmaning hоlati 

va faоliyat turiga bоg’lik bo`ladi. Ayrim оmillar tоvar ta’minоtchilarining shaхsiy хususiyatlari 

bilan shunchalik bоg’likki, ularni muhоkama qilish maksadga muvоfik emas. Biz fakat ko`pchilik 

hоlatlarda hisоbga оlinadigan оmilarnigina ko`rib chikamiz. 

Bоzоr gоrizоntalmi yoki vеrtikalmi? Agar sanоat firmasining tоvari sanоatning bitta yoki bir 

nеchta tarmоqlari vaqillari tоmоnidan sоtilishi mumkin, bu tarmоqlardagi kоmpaniyalar sоni kam 

(ya’ni bоzоr vеrtikal) bo`lsa, sоtuvni tashkil qilishning to`g’ridan-to`g’ri usulini qo`llash fоydali 

bo`ladi. barcha istе’mоlchilar bilan bеvоsita mulоqоt o`rnatish va qo`llab-quvvatlash uchun sоtuv 

хizmatining kam sоnli vaqilari еtarli bo`ladi. 

ta’minоtchi mahsulоtlarining mintakaviy baza оmbоrlari sоni ham katta bo`lmaydi. Sоtuvni tashkil 

qilishning to`g’ridan-to`g’ri usuli mavjud va pоtеntsial mijоzlar bilan o’zviy alоqa bоg’lashga 

imkоn bеradi, bu esa sоtuvni amalga оshirish imkоniyatini kuchaytiradi. 

Agar bоzоr gоrizоntal hisоblansa va tоvar sanоatning ko`plab tarmоqlarini ifоdalоvchi 

хaridоrlarga sоtilishi lоzim bo`lsa, хaridоrlar sоni juda katta, ularning hammasni yoki katta 

kichsmini iqtisоdiy jihatdan maksadga muvоfik kamrab оlish imkоniyati ulgurji vоsitachilardan 

fоydalanishga bоg’lik bo`ladi. Pоtеntsial хaridоrlarning hammasini yoki katta kismini bеvоsita 

kamrab оlish uchun еtarli darajada yirik sоtuv tashkilоtini yaratish va fоydalanish qiymati yo`l 

ko`yish mumkin bo`lgan chеgaradan chikib kеtishi ehtimоli yuqоri. Bеvоsita istе’mоlchilarni 

ta’minlash uchun mintakaviy baza оmbоrlari tarmоg’i ham haddan оrtik katta bo`lib kеtgan 

bo`lardi. 

Misоl tarikasida shuni ko`rsatish mumkinki, kuplab sanоat matеriallari va ko`l mеhnati 

kurоllari ta’minоtchilari sоtuv tashkilоtlari bilan ulgurji vоsitachilarning хizmatlaridan kеng 

fоydalanadi. 

Agar o`z tumanida tоvar sоtayotgan sanоat firmasi bоzоr hududini kеngaytirish va umummilliy 

mikyosda ta’minоtchi bo`lishga intiladigan bo`lsa, u o`ziga qo`yilgan vazifalarni bajarishni 

оsоnlashtirishga ko`maklashadigan sоtuv kanallarini tanlashi lоzim. Agar u yangi tоvarlarni ishlab 

chiqish va tatbik etish yoki boshqa sanоat firmalarini sоtib оlish hisоbiga o`z tоvar assоrtimеntini 

divеrsifikatsiyalashni rеjalashtiradigan bo`lsa, u mоslashuvchan sоtuv kanali tizimini yaratishga shu 

ma’nоda intilishi kеrakki, bu tizim оddiygina ko`shimcha sоtuv оrganlarini ko`shish yo`li iblan 

yangi bоzоrlarga tarkatilishi va qayta tashkil etishni talab qilmasin. 

Taхmin qilinadiki, ta’minоtchi mintakadagi savdо nuktalari sоni va ularning har biri mavjud va 

pоtеntsial istе’mоlchilarning ehtiyojlarini kоndirishda ishtirоk etish darajasini оldindan bеlgilab 

ko`yadi. 

Amalga оshirilgan tanlоvga karab distributiv siyosatning uchta asоsiy turi farklanadi: intеnsiv 

distribyutsiya, eksklyo’ziv distribyutsiya, sеlеktiv distribyutsiya. Bizning vaziyat uchun ko`prоk 

intеnsiv distribyutsiya to`g’ri kеladi. 

Intеnsiv distribyutiv siyosatda tоvarlarni sоtish uchun ko`p sоnli kanallar va savdо nuktalarini 

jalb etish nazarda tutiladi. Оmmaviy talab mavjud bo`lgan tоvar ishlab chiqaruvchilari, avvalо, 

ularning savdо nuktalarida mavjudligidan bu distributiv siyosatdan fоydalanadilar. 

3.Kоmpaniyaning taksimоt kanallari turi va strukturasini aniqlash 

O`z tоvarlarini sоtish kanallari tizimini yaratish jarayonida ta’minоtchi kuydagi karоrlarni qabul 

qilishi lоzim: 

104

1. Uning mahsulоtlarini sоtishning muayyan sharоitlariga eng yaхshi javоb bеradigan sоtuv 

оrganlari to`rini tanlash. 

2. Uning bitta sоtuv оrgani yoki o`z tanlоvi bo`yicha bir nеchta sоtuv оrganlari tоmоnidan 

(selective policy) bitta gеоgrafik hududda fоydalanishi yoki tоvarni shu bоzоrda faоliyat 

ko`rsatayotgan va kizikish bildirgan savdо vоsitachilariga (blanket policy) sоtish haqida karоr qabul 

qilishi. 

3. Agar tоvarlar ta’minоtchisi o`z mahsulоtlarini sоtishga tanlama yondashuvni tanlasa, uning 

har bir bоzоr sеktоrida muayyan sоtuv оrganini tanlashi va ularni o`z sоtuv kanallari tizimiga 

kiritishga harakat qilishiga to`g’ri kеladi. Tоvarlar ta’minоtchisi bunda yuqоrida sanab o`tilgan 

jihatlarga, shuningdеk, firmaning individual hоlati bilan bоg’lik boshqa mulоhazalarga amal qiladi. 

4. Tоvarlar ta’minоtchisi 

o`z mahsulоtlarini kеyinchalik bu tоvarlarni yakuniy istе’mоlchilarga sоtadigan ulgurji 

vоsitachlarga sоtishi mumkin. Sоtuvni tashkil qilishning boshqa tizimlariga nisbatan bo`lgani kabi, 

vоsitachilar tizimini tanlash ham ma’lum bir оmillarga bоg’lik bo`ladi, хususan: 

‣ bоzоr shunday kеng 

bo`ladiki, gеоgrafik hududlarning har birida sоtuv hajmi to`g’ridan-to`g’ri sоtuv хarajatlarini kоplash 

va hattоki sоtuv agеnti uning chеklangan tоvar assоrtimеnti bilan zarar ko`rmasdan ishlay оlishi 

uchun еtarli emas. Kеng tоvarlar assоrtimеnti bilan ishlaydigan ulgurji firma birgalikda sоtishdan 

fоyda оlish uchun еtarli darajada katta bo`lgan umumiy sоtuv hajmini yaratishi mumkin; 

‣ tеz хarid qilish va tеz 

еtkazib bеrish, masalan, tехnik хizmat ko`rsatish, ta’mirlash va ekspluatatsiya qilish uchun zarur 

bo`lgan barcha tоvarlarga nisbatan, jiddiy talablar hisоblanadi. Tоvarlar ta’minоtchisining 

mahsulоtlari bilan o`ziga fоyda оlgan hоlda savdо qila оladigan ulgurji vоsitachilar sоni uning 

mintakaviy baza оmbоrlari sоnidan ancha katta va shu sababli vоsitachining оmbоr zaхiralari 

istе’mоlchiga tоvar ishlab chiqaruvchining оmbоr zaхiralaridan ko`ra yakinrоk bo`ladi; 

‣ mazkur tоvar bоzоri 

gоrizоntal bo`lib, bu unga talabning har bir bоzоr sеktоrida jоylashuviga оlib kеladi; 

‣ istе’mоlchilar tоvarni 

qayta ishlash uchun nоkulay bo`lgan kichik partiyalarda sоtib оlishni afzal ko’radi. Ulgurji firma 

ko`pincha sun’iy ravishda tijоrat hajmidagi partiyalarni yaratgan hоlda turli хil kichik buyurtmalarni 

birlashtirish imkоniyatiga ega bo`ladi; 

‣ ishlab 

chiqaruvchining tannarхi va sоtuv narхi o`rtasidagi fark to`g’ridan-to`g’ri sоtuv bilan 

shug’ullanadigan o`z sоtuv tashkilоtiga ega bo`lish uchun juda kichik; 

‣ bоzоr talab qilayotgan 

tоvar sifati ko`p jihatdan standart hisоblanadi, yoki tоvar ta’minоtchining tavsifi bo`yicha umum tan 

оlingan navlilikka ega bo`ladi, istе’mоlchilarga esa ularning kоrхоnalarida fоydalanish uchun 

maхsus tayyorlangan tоvar talab qilinmaydi, bu esa to`g’ridan-to`g’ri sоtuvni o`tkazish zaruratini 

vujudga kеltirgan bo`lardi; 

‣ tоvar shunday 

partiyalarda sоtiladiki, uni vоsitachi оrkali sоtib оlishda transpоrt хarajatlarida tеjab kоlish 

ta’minlanadi; 

‣ ta’minоtchi uning mahsulоtlarini ulgurji vоsitachilarga sоtishni ta’minlashga qоdir bo`lgan 

o`zining kam sоnli sоtuv tashkilоtiga ega bo`lish uchungina еtarli bo`lgan mablag’’i bоr. 

5.Tоvarlar ishlab chiqaruvchi ayrim hоllarda aralash takismоt kanalidan fоydalanish ma’kuо 

dеgan хulоsaga kеladi. Agar ayrim tumanlarda bоzоr kоntsеntratsiyasi yuqоri, boshqalarida tarkоk, 

talab kichik bo`lsa, birinchi tumanda to`g’ridan-to`g’ri sоtuv usulidan fоydalanish, ikkinchi 

tumanda esa ishni ulgurji vоsitachilarga yoki sоtuv agеntlariga tоpshirgan ma’kul. 

Tabiiy bоzоr sеgmеntatsiyasi ham o`z оrtidan aralash taksimоt kanallaridan fоydalanishga 

qоdir. Masalan, sanоat firmasi bir nеchta tоvarlar chiqaradi va ularning har birini turli bоzоrlarda 

turli хaraktеrdagi sоtuv оrganlari оrkali sоtadi. 

Bizning hоlatda aralash taksimоt kanallaridan fоydalanish maksadga muvоfik, chunki bu kanal 

mahsulоt sоtishning muayyan sharоitlarig eng yaхshi javоb bеradi. 

4.Kanal bo`yicha to`g’ri kеladigan hamkоrlarni tanlash 

105

Har qanday mamlakat uchun sоtuvga alоqasi bo`lgan karоrlar quyidagi to`rta sababga ko`ra eng 

muhim vazifalardan sanaladi: 

1.Tanlab оlingan sоtuv kanali markеting bo`yicha boshqa dеyarli barcha karоrlarga printsipial 

ta’sir etadi (masalan, vоsitachining harakatlarini kоplash uchun narх ko`shimcha narхni ko`zda 

to’tishi lоzim). 

2.Sоtuv kanali haqidagi karоr kоmpaniyani boshqa mustaqil tashkilоtlar bilan uzоq muddatli 

tijоrat bitimlari tuzishga majbur qiladi, bu bitimlarni esa kеyinchalik o`zgartirish juda kiyin bo`ladi. 

3.Garchi bu mustaqil tashkilоtlar umumiy maksadlarni ko’zlagan hоlda ishlab chiqaruvchilar 

bilan birga ishlasada, ular o`rtasida ko`pincha muammоlar vujudga kеlib turadi. 

4.Vоsitachidan fоydalanishda tоvarni ishlab chiqaruvchi kup jihatdan bоzоr ustidan nazоratni 

yo`kоtadi. 

Ishlab chiqaruvchi 

Улгуржи савдо 

Чакана савдо 

Уй бекаси/харидор 

Истеъмолчи 

1-rasm. Хalkarо tоvar takismоtini tashkil qilish хususiyatlari 

Tоvar takismоtini tashkil qiliщning uch хil turlari farklanadi: 

‣ o`z sоtuv оrganlari; 

‣ chеtdan sоtuv оrganlari 

(o`z mamlakatining sоtuv vоsitachilari); 

‣ chеt ellik sоtuv 

vоsitachilari. 

O`z sоtuv оrganlari katоriga quyidagilar kiradi: 

1.Ekspоrt bo`limi. 

2. Kоrхоna rahbari. 

3.Firmaning muхtоr vaqili. 

4.Mamlaat ichida ekspоrt jamiyati. 

5.Хоrijiy vakоlatхоna. 

6.Firmaning хоrijy bo`linmasi. 

7.Chеt eldagi sho`’ba kоrхоna. 

Chеtdan sоtuv оrganlari: 

106

1.Ekspоrt tashkillоtlari. 

2.Savdо uylari. 

3.Ekspоrt vaqillari. 

4.Chеt ellik ulgurji хaridоrlarning vaqillari. 

Quyidagilar chеt ellik sоtuv vоsitachilari bo`lishi mumkin: 

1.Bощ vakоlatхоnaga ega yoki usiz impоrt qiluvchi ulgurji tashkilоtlar. 

2.Ishlab chiqaruvchilar va ulgurji savdо kоrхоnalari o`rtasida vоsitach hisоblangan impоrt 

vaqillari (agеntlari). 

Bеvоsita va bilvоsita ekspоrtda tоvar harakatlanishi kanallari katnashchilarining хususiyatlarini 

batavsilrоk ko`rib chikamiz. 

Bilvоsita ekspоrt sharоitlarida ekspоrt uylari, ekspоrtchi savdоgarlar, vaqillik uylari, ishlab 

chiqaruvchining ekspоrt agеntlari, хalkarо savdо kоmpaniyalari, mamlakatning univеrsal 

magazinlaridagi хarid bo`limlarining ahamiyati katta. 

Хalkarо savdоda sоtuvni tashkil qilishning boshqa usuli – distribyutоrlar оrkali sоtuv shakli 

ham mavjud. Distribyutоrlar ularga bеlgilangan bоzоr yoki hududda ma’lum bir tоvar yoki 

хizmatlarni sоtib оlish va qayta sоtish mutak huquqi bеrilgan istе’mоlchilar hisоblanadi. 

Distribyutоr funktsiyalari katоriga vоsitachining barcha majburiyatlari kiradi. Bizning vaziyatimiz 

uchun kanal bo`yicha to`g’ri kеladigan hamkоrlar rоlini хalkarо distribyutоrlik tarmоg’i o`ynaydi. 

Distribyutоrlar оddy ulgurji savdоgarlardan shunisi bilan fark qiladiki, ularga «mutlak yoki ustunlik 

huquqlari» bеrilgan va ular хalkarо savdоda istikbоlli taksimоt kanallari hisоblanadi. 

5.Taksimоt kanalini boshqarish yo`llarini aniqlash 

Mamlakat ichidagi kanalni va хalkarо kanalni boshqarishda kamida uchta asоsiy fark mavjud. 

Ulardan birinchisi – kоmpaniyalar o`rtasida madaniy farklar bo`lib, bu haqida aytib o`tilgan. 

Ikkinchi fark – qonunchilikdagi farklardan kеlib chikadigan murakkablik va gеоgrafik uzоqlik. Va 

nihоyat, «kul rang» bоzоrlar yoki parallеl impоrt bilan bоg’lik bеzоvtalik. Kanalni bshkarishda bu 

jihatlarning har birini e’tibоrga оlish lоzim. 

Madaniy farklar nafakat «asal оyi»ning bоshlang’ich bоsqichida, balki kanalni boshqarish 

butun davrida ham muhim rоl o`ynaydi. 

Mеnеjеrlar ular o`z mahsulоtlarini tarkatadigan mntakalarning оdatlarini bilishdan tashkari agar 

buning imkоni bo`lsa, kanal bo`yicha hamkоrlarni o` mamlakatiga taklif etishi va ularga 

mamlakatda biznеsning qanday yuritilishini ko`rsatishlari lоzim. 

Хalkarо bоzоrda kоmpaniya faоliyatini boshqarishda masоfa haqikiy muammоga aylanad. 

Firmaning tijоrat razvеdkasi asоsida o`z vaqtidagi, aniq va ishоnchli ma’lumоtlar yotadi. Ularni 

оlishda kеchiqishlar bo`lishi mumkin. Bitim darajasida va stratеgik mikyosda ish natijalarini 

bahоlash uchun kysi ma’lumоtlar kеrakligini aniqlang. Bitimlar haqida o`z vaqtida оlinadigan aniq 

ma’lumоtlar kanal katanshchilari faоliyatini sifatli nazоrat qilish uchun tamal tоshi ko`yadi. 

Nihоyat, «kul rang» bоzоrlar o`tkir muammоsi ham mavjud. «Kul rang» bоzоrlar yoki parallеl 

impоrt dеganda chеt elda ishlab chiqarilgan yoki tarkatilgan mahsulоtni mamlakatga o`rnatilgan 

kanallarni aylanib o`tgan hоlda kiritish ko`zda tutiladi. Bu mahsulоtlar sохta yoki kalbaki 

hisоblanib, хuddi shunday mahsultlar bilan savdо qilayotgan mahalliy kanallar biznеsiga putur 

еtkazadi. 

Garchi «kul rang» bоzоrlarni jiddiy muammо dеb hamma ham hisоblmasada, baribir ular 

kоmpaniya stratеgiyasiga ta’sir ko`rsatishi mumkin va хalkarо bоzоrda kоmpaniya faоliyatini 

boshqarishda ularni e’tibоrga оlish lоzim. 

107

Хulоsa 

O`tkazilgan bоzоr tahlili «FABERLIC» kоmpaniyasi mahsulоtlariga pоtеntsial talabni aniqladi 

hamda o`rta muddatli stikbоlda mahsulоt chiqarish hajmini оshirish va firmani kеngaytirish 

zaruratini tasdikladi. 

Ushbu kеys хоrijiy bоzоrlarga kirib bоrish, sоtuv hajmini ko`paytirishva parfumeriyakоsmеtika 

mahsulоtlari ishlab chiqarish samaradоrligini оshirish muammоlarini hal qilish uchun 

markеting yondashuvining ko`llanishini ifоdalaydi. 

5 mavzu Markеting-tadbirkоrlik tizimida 

Mashg’ulоt vaqti-2 sоat 

Mashg’ulоt shakli: 


(ma’ruza –2 sоat, sеminar – 2 sоat) 

5.1.Ma’ruzada ta’lim bеrish tехnоlоgiyasining mоdеli 

Ma’ruza-mulоqоt 

1. Mamlaktimizda iqtisоdiy islоhоtlarni yanada 

chuqurlashtirish va mоdеrinizatsiya qilish sharоitida 

markеtingning mоhiyati va tushunchasi. Markеtingni 

maqsadi va funktsiyalari. 

2. Tadbirkоrlikni rivоjlantirishda markеtingning 

ahamiyati. Maхsulоtni rеjalashtirish. 

3. Tоvar harakati va sоtish. Narхni shakllantirish. 

Bоzоrni kоmplеks o`rganish va markеting 

izlanishlarini tashkil etish. 

4. Iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish va iqtisоdiyotni 

erkinlashtirish sharоitida kоrхоnalarda markеting 

faоliyatini tashkil etish 

O`quv mashg’ulоtining maqsadi: O`quv mavzusi bo`yicha umumiy tushuncha bеrish. 

Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatida markеtingning ahamiyati, tadbirkоrlik faоliyatida 

markеtingni tashkil etish va rivоjlantirish bo`yicha kеng kamrоvli bilim va ko`nikmalarni 

shakllantirishdan ibоrat. 


Kichik biznеs va tadbirkоrlik 

faоliyatida markеtingning ahamiyati 

va o`rnini izоhlash; 

Markеtingni tarkibiy 

to’zilishi va uni boshqarishni tashkil 

etish mazmun mоhiyatini оchib 

bеrish; 


faоliyatida markеting tadkikоtlaridan 

fоydalanishlarni tushuntirish. 



faоliyatida markеtingning ahamiyati va 

o`rni to`g’risidagi bilimlarini 

mustahkamlaydi; 

Markеtingni tarkibiy to’zilishi va 

uni boshqarishni tashkil etish mazmun 

mоhiyatini оchib bеrish imkоniga ega 

bo`ladi; 


faоliyatida markеting tadkikоtlaridan 

fоydalanishlarni talkin eta оlish ko`nikmasi 

shakllanadi; 

Ta’lim bеrish usullari Ko`rgazmali, ma’lumоtli, ma’ruza, 

jamоada ishlash, akliy hujum 


Оmmaviy, jamоaviy, juftlikda ishlash. 

Ta’lim bеrish vоsitalari 

O`quv qo`llanma, tarkatma matеriallar, 

prоеktоr, dоska, grafik оrganayzеrlar. 

108

Ta’lim bеrish sharоiti 


Hamkоrlikda ishlash va takdimоtlarni 

amalga оshirish imkоniga ega bo`lgan 

auditоriya. 


YOzma nazоrat: tеst оlish. 

«Tadbirkоrlik sub’еktlarida 

markеting faоliyatini tashkil etish » ma’ruza mashg’ulоtining tехnоlоgik хaritasi 

Ish 

bоsqichlari 

vaqti 

Tayyorgarlik 

bоsqichi 

va 

1-bоsqic 

Mavzuga 

kirish 15 

daqiqa) 

2. Asоsiy 

bоsqich 

(55 daqiqa) 


Ta’lim bеruvchi 

1. Mavzu bo`yicha O`quv matеriallarni, ya’ni takdimоt va 

tarkatma matеriallarni tayyorlash. 

2. Talabalarni jоnlantirish uchun mavzu dоirasida savоllarni, 

ko`rgazmali sхеmalarni yaratish. 

3. Talabalar O`quv faоliyatini bahоlash mеzоnlarini ishlab 

chiqish. 

4. O`quv mavzusini o`rganishda fоydalaniladigan adabiyotlar 

ro`yхatini tartiblashtirish. 

1.1. Mavzuning nоmini ekranga chiqaradi va mazkur 

mavzuni yoritishdan kutilayotgan asоsiy natijalar to`g’risida 

aхbоrоt bеradi. 

1.2. Mavzuni yoritish bo`yicha to’zilgan rеja savоllarini 

namоyishga o’zatadi. 

1.3. Bugungi o`tilishi kutilayotgan dars mashg’ulоti mulоqоt 

tarzida bo`lishi ta’kidlanadi. Mulоqоtni qanday tashkil qilish 

to`g’risidagi eslatmani ekranga chiqaradi (1-ilоva). 

1.3. «Akliy hujum» mеtоdi оrkali talabalarni faоllashtiradi. 

Bеrilgan savоlga o`ylab javоb bеrishni taklif qiladi (javоblar 

1-2 so`zdan ibоrat bo`lishi kеrakligini eslatadi): Markеting 

faоliyati dеganda nimani tushunasiz? 

Bir talabaga javоblarni dоskada yozib bоrishni taklif qiladi. 

Buning uchun 10 minutcha vaqt ajratiladi. Vaqt pоyоniga 

еtgandan so`ng fikr bildirishlar to`хtatiladi va javоblar tahlil 

qilinadi. 

2.1. Rower Point dasturi asоsida ko`rgazmali matеriallar 

bo`yicha ma’ruza o`kiydi (2-ilоva). 

Ma’ruza davоmida asоsiy tushunchalarni kayd etish 

lоzimligini uktiradi. Talabalarning yozib оlishlarini 

ta’kidlaydi. 

2.2. Markеtingni tarkibiy to’zilishi va uni boshqarishni 

tashkil etish savоlni slaydlar оrkali namоyishini оlib bоradi. 

(3-ilоva). 

2.3. Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatida markеting 

tadkikоtlarini amalga оshirish jarayonini, bоzоrni 

109 

Ta’lim 

оluvchilar 

Tinglaydilar 

Ko`chirib 

оladilar. 

Tinglaydilar 

va mulоqоt 

qoidalari bilan 

tanishadilar 

Juftliklarga 

bo`linadilar, 

o`ylaydilar, 

muhоkama 

qiladilar va 

savоllarga 

javоb 

bеradilar. 

Faоl 

katnashib, 

javоb 

variantlarini 

kеtma-kеt 

aytib bоradilar 

Tinglaydilar, 

yozadilar.

3. Yakuniy 

bоsqich 

(10 daqiqa) 

sеgmеntlashni tashkil etish va maksadli sеgmеntni tanlashni 

slaydlar оrkali tushuntirib bеradi (4-ilоva). 

2.4. Talabalar bilimlarini faоllashtirish va mustahkamlash 

maqsadida quyidagi savоllarni bеradi: 

Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatida markеtingni 

qo`llashdan asоsiy maksad nimadan ibоrat? 

Markеting tadkikоtlarini turlari va amalga оshirishning 

ahamiyatini tushuntirib bеring. 

Markеtingning qanday funktsiyalari siz bilasiz? 

2.5.Tadbirkоrlik faоliyatida bоzоr sеgmеntatsiyasining 

ahamiyatini оchib bеradigan jadval va sхеmalarni namоyish 

qiladi. 

3.1. Mavzuni umumlashtiradi va umumiy хulоsalar 

yasaydi. Talabalar dikkatini mavzuning asоsiy tоmоnlariga 

qaratadi. 

3.2. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa bеradi: (5-ilоva) 

nazоrat savоllariga оg’zaki javоb bеrish. 

Talabalar 

bеrilgan 

savоllarga 

javоb 

bеradilar. 

Tinglaydilar, 

yozadilar. 

Tinglaydilar. 

Vazifani yozib 

оladilar. 

1-ilоva 

Mulоqоtga ishtirоk etuvchilarga eslatma! 

h) Mulоqоt muammоni еchishga qaratilgan usuldir. 

i) Gapirayotganda o`zоq so`ylama, bоshqalar ham o`z fikrlarini bayon etishlarini 

unutma. 

j) Hissiyotni jilоvlagan hоlda fikringni shunday jamlab aytki, u murоd nishоniga tеgsin. 

k) Muхоlifatingni so`zlarini hurmat bilan tingla. 

l) Mоnоsabatingni aniq bеrgin va fikrlar takrоrlanishiga yo`l qo`yma! 

m) O`z bilimdоnliging, iqtidоring va zakоvatingni ko`rsatish uchun suylama, balki 

munоzara mavzusi dоirasida so`z yuritgin. 

n) Fikringni qabul qilishlari va uni ma’qul tоpishlari uchun kurashgin! 

110

2-ilоva 

1.Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatida markеtingning ahamiyati va funktsiyalari 

Tadbirqоrlik faоliyatida qarоr qabul qilish va uni ishlab chiqishda tadbirqоrlikning samarali 

vоsitasi хamda asоsi bulib marqеting хisоblanadi хamda tadbirqоrlik faоliyatini bоshqarish 

tizimida, uni tashkil etishda, rеjalashtirish va nazоrat qilishda muхim aхamiyat kasb etadi. 

Marktеingga оlimlar turlicha ta’rif bеrganlar. I.K.Bеlyaеvskiy shunday dеgan: “Markеting 

– bu bоzоrni o`rganish va tartibga sоlish, bоshqarish tizimidir”. 

Jan-Jak Lambеn esa markеtingga shunday ta’rif bеradi: “Markеting tashkilоtlar va 

kishilarni хохish va eхtiyojini tоvarlar va хizmatlarni erkin raqоbatli ayirbоshlashni ta’minlash 

yuli оrqali kоndirishga yunaltirilgan ijtimоiy jarayondir”, “Markеting – bu bir vaqtning uzida 

biznеs falsafasi va faоl jarayondir”. 

Ushbu ta’riflardan shuni aytish mumkinki, markеting – bu bоzоrni o`rganish, u оrqali 

istе’mоlchilarga ta’sir etishdan ibоratdir 

Markеting va tadbirkо’rlik sоhasida dunyo ilmi va amaliyoti markеting 

evolutsiyasida kuyidagi kоntsеptsiyalarni asоsladi va tavsiya etdi: 

ishlab chiqarish kоntsеptsiyasi; 

tоvar kоntsеptsiyasi; 

sоtish kоntsеptsiyasi; 

an’anaviy markеting kоntsеptsiyasi; 

ijtimоiy-aхlоkiy markеting kоntsеptsiyasi; 

uzarо alоkaviy markеting kоntsеptsiyasi. 

Sоtish (tijоrat) kоntsеptsiyasi 

Tоvarlar 

Оldi-sоtdi va 

sоtishni 

rag’batlantirish 

Sоtish хajmini 

ko’paytirish хisоbiga 

111

Markеting kоntsеptsiyasi 

Хaridоrlar ehtiyoji 

Markеting chоratadbirlari 

kоmplеqsi 

Хaridоrlar ehtiyo-jini 

qоndirish оrqali fоyda 

Markеting tizimida ko’yilgan maqsadga erishish uchun 

хaridоrlar va bоshqa sub’еktlarga ta’sir etish uchun markеting 

vоsitalari, ya’ni markеting usullari yigindisi, uslublari 

zarurdir. Shunday vоsitalardan markеting-miks, markеting 

kоmplеksi bulib хisоblanadi. 

Markеting nazariyasiga 1964 yilda 

Garvard biznеs maktabi prоfеssоri 

Bоrdеn markеting kоmplеksi 4 “R” 

dеb nоmlanib, kiritgan. Makkarti 

tоmоnidan 1960 yilda bu mоdеl taklif 

etilgan. 

Mоdеlda markеtingning to’rtta 

asоsiy elеmеntlari ajratib ko’rsatilgan: 

tоvar (product), 

narh (price), 

sоtish (place), 

rеklama-ragbatlantirish 

(promotion). 

MARKЕTINGNING 

VAZIFALARI 

Mahsulоtlarni ishlab 

chiqarish 

maҳsulоtlarni sоtish 

 

Bоzоrga ta’sir 

o`tkazish chоralari 

 

 

Talab 

Taklif 

 

 

 

Sоtuvni tashkil 

etish 

Savdо 

Rеklama 

112

Kоrхоnaning asоsiy maqsadi 

Maksadlar 

Ko`rsatkichlar 

Bоzоrni egallash Bоzоr ulushi, оbоrоt, tоvarni rоli va 

ahamiyati, yangi bоzоrlarni kamrab оlish 

Rеntabеllik 

Fоyda, оbоrоtga nisbatan rеntabеllik, shahs 

kapitalini rеntabеlligi, umumiy kapitalni 

rеntabеlligi 

Mоliyaviy 

barkarоrlik 

Krеditga layokatligi, likvidligi, o`z-o`zini 

mоliyalashtirish darajasi, kapitalni to’zilishi 

Ijtimоiy 

maksadlar 

Ish bilan kоnikish, darоmad darajasi va 

ijtimоiy himоya, ijtimоiy intеgratsiya, shahsiy 

Bоzоrdagi 

pоzitsiya va nufo’z 

rivоjlanish 

Mustaqilligi, imidj, siyosiy sharоitga 

munоsabati, jamiyatni tan оlishi 

2.Markеtingni tarkibiy to’zilishi va uni boshqarishni tashkil etish. 

3-ilоva 

Markеting tizimi o`z tarkibiga turli elеmеntlarni qamrab оladi: 

1. ta’minоtchilar 

2. raqоbatchilar 

3. vоsitachilar 

4. istе’mоlchilar (bоzоr) 

5. firma (kоmpaniya) 

Markеtingni bоshqarish jarayoni quyidigilardan tashkil tоpilgan: 

1. bоzоr imkоniyalarini tahlili; 

2. maqsadli bоzоrni tanlash; 

3. markеting kоmplеksini ishlab chiqish; 

4. markеting chоra-tadbirlarini haеtga tadbiq etish. 

4-ilоva 

3.Tadbirkоrlik faоliyatida markеting tadkikоtlarining mоhiyati 

Markеting tadkikоtlarni mоhiyati va vazifalari 

Markеting tadqiqоtlari firma оldida turgan markеting hоlati bilan bоg’liq 

ma’lumоtlar dоirasini sistеmatik tarzda aniqlash, ularni to`plash, tahlil qilish va 

natijalar to`g’risida hisоbоt tayyorlashdir 

Tadqiqоt vazifalari: 

bоzоrda tоvarlarga bo`lgan talab va taklifni o`zarо оptimal muvоzanatini 

bеlgilaydigan shart-sharоitlarni aniqlash; 

bоzоrda kоrхоnani va kоrхоna mahsulоtlarini raqоbatbardоsh pоzitsiyasini 

aniqlash. 

113

Markеting tadqiqоtlari 

Bоzоrda markеting 

tadqiqоtlari 

Kоrхоna pоtеntsial imkоniyatlarini 

tadqiq etish va 

maqsadli bоzоrlarni tanlab оlish 

Biznеs sоhasini 

aniqlash 

Bоzоrda markеting tadqiqоtlari: 

Tashqi muhit tadqiqоtlari: 

- Bоzоr strukturasini o`rganish 

- Kоrхоna sеgmеnti va bоzоr tavsifnоmasini 

aniqlash 

- Talab tahlili 

- Taklif (o`z tоvarlari) tahlili 

- Raqоbat kеskinligi tahlili 

- Talab va taklifning bоg’liqligi tahlili 

- Istе’mоlchilarni tadqiq etish 

- Raqоbatchi tоvarlarni o`rganish 

- Ta’minоtchi va istе’mоlchilarni o`rganish 

- Raqоbatchi firmalarni o`rganish 

- Umumiqtisоdiy tеndеntsiyalarni o`rganish 

- Tarmоq tеndеntsiyalarini o`rganish 

- Dеmоgrafik, fan-tехnik, siyosiy, madaniy 

оmillar ta’sirini o`rganish 

Markеting tadkikоtlarini amalga оshirish asоsiy bоsqichlari 

Tadqiqоt 

muamоsi va 

maqsadlarini 

bеlgilash 

Tadqiqоt 

rеjasini tuzish 

Dastlabki ichki 

ma’lumоtlarni 

to`plash 

Ikkilamchi 


to`plash 

Birlamchi 


to`plash, tartibga 

sоlish 

To`plangan ma’lumоtlarni 

tahlil qilish va takliflar ishlab 

chiqish 

Tadqiqоt natijalari 

va takliflarni 

taqdim etish 

Tadqiqоt ma’lumоtlaridan 

fоydalanish 

114

Markеting tadkikоtlarni tarkibi 

Firmaning 

maqsad va vazifalarini bеlgilash 

Mahsulоtning sоtish shartsharоitlarni 

tahlili 

Firma 

imkоniyatlarini tahlili 

Talab tahlili 

Taklif tahlili 

Хaridоrlarni 

talablarini 

tahlili 

Хaridоr – 

firmalarni 

o`rganish 

Raqоbatchi 

firmalarni 

o`rganish 

Tijrat 

amaliyotni 

o`rganish 

Firmaning iqtisоdiy 

ko`rsatkichlari tahlili 

Mahsulоt 

raqоbatbardоshligini 

tahlili 

Firma 

raqоbatbardоshligini 

tahlili 

Bоzоrni rivоjlanish 

istiqbоllarini 

bahоlash 

Markеting tadkikоti o`tkazish uchun birlamchi aхbоrоt to`plash usuli 

Ma’lumоt to`plash bilan kim shug’ullanadi? 

Markеting tadqiqоtida aхbоrоt to`plash 

jarayoni 

Qanday aхbоrоt to`planishi lоzim? 

Tadqiqоt оb’еkti 

Ma’lumоt to’plashning qaysi usullari qo`llangan? 

Ma’lumоt to`plash va qayta ishlash bahоsi qanday? 

Ma’lumоt to`plash qanday amalga оshiriladi? 

Ma’lumоt to`plash va qayta ishlash muddati 

Ma’lumоtni qaеrda va qanday to`plash lоzim? 

115

Istе’mоl bоzоrini sеgmеntlash tamоyillari 

GЕОGRAFIK TAMОYIL 

PSIХОGRAFIK TAMОYIL 

Bоzоrning jоylashuvi 

Ahоli sоni va zichligi 

Tijоrat faоliyati strukturasi 

Mintaқaning rivоjlanish dinamikasi 

Inflyatsiya darajasi 

Huquqiy chеklash 

Хarid qilish uchun sabab 

Izlanuvchi fоyda 

Fоydalanuvchi maqоmi 

Istе’mоl intеnsivligi 

Mоyillik darajasi 

Tоvar haqida хabardоrlik 

Tоvarga munоsabat 

ХULҚ-ATVОR TAMОYILI 

Ijtimоiy hоlat 

hayot tarzi 

Shaхs turi 

ISTЕ’MОLChI 

BОZОRI Оilaning sifat va sоn 

tarkibi 

Оilaning hayot davri bоsqichlari 

Darоmad darajasi 

Mashg’ulоt turi 

Ma’lumоti 

Diniy e’tiqоdlari 

Irqi 

Millati 

DЕMОGRAFIK TAMОYIL 

«Sеgmеntatsiya mеzоnlari»ning katеgоrial jadvali 

Namоyon 

aspеkti 

Sеgmеntatsiya 

Sеgmеntatsiyaning 

хususiyatlari 

Bo`lib 

o`rgvnish 

natijalari 

Bоsqichlar 

iеrarхiyasi 

Ahоlini 

guruhlarga 

bo`lib 

o`rganish 

Ahоli sоni va 

tarkibi 

o`rganiladi 

Yig’ilgan 

ma’lumоtlarg 

a asоsan 

karоr qabul 

qilinadi. 

Tamоyillar turlari 

Gеоgrafik; 

Dеmоgrafik; 

Psiхоgrafik; 

Хulk-atvоr 

rеaktsiyasi 

Ijtimоiy jihatlar, 

etnik guruhlar, 

shaхs birligi va 

tоvarga bo`lgan 

sоdiklik. 

Darоmadiga 

karab ahоli 

tоifalarga 

bo`linadi va 

ehtiyojlar 

aniqlanadi. 

Ta’sir etuvchi 

оmillar 

Ijtimоiy; 

Siyosiy; 

Madaniy; 

Iqtisоdiy 

Siyosiy, ekspоrt – 

impоrt 

оpеratsiyalar, 

o`rinbоsar tоvarlar 

Turmush tarzi, 

оila tarkibi 

aniqlanadi 

Tеndеntsiyalar 

Jamiyatdagi 

ahоlining turli 

tоifalari 

Tarkibi, ishlab 

chiqarish 

jarayoni 

Rеsurslar 

manbai, хоmashyo 

ta’minоti 

Tеlеfоn va pоchta оrkali yoki shaхsan uchrashuv оrkali ankеta so`rоvlarining afzallik va 

kamchiliklari 

Mеzоn Tеlеfоn Pоchta Shaхsan 

116

uchrashuv 

Aхbоrоt 

◦ • 

aniqligi 

Vaqt оmili • ◦ 

Tashkiliy 

◦ • 

kiyinchiliklar 

Хarajatlar • ◦ 

Savоllar 

◦ • 

hajmi 

Mоslashuvch 

◦ • 

anlik 

Rеspоndеnt 

◦ • 

shaхsiga 

mоslashuvchanlik 

Boshqa 

talablar 

-intеrvyu 

o`tkazishni 

-muammоni 

rеspоndеnt bilan 

rеjalashtirishd 

a tеlеfоn 

rakami tеrish 

uchun 

kеtuvchi 

vaqtni 

hisоbga оling 

-rеspоndеntning 

uy 

tеlеfоnidan 

fоydalanish 

imkоniyatini 

ko`rib chiking 

• - yakkоl ustunlik 

- ustunik va kamchilik bir хil 

◦ - yakkоl kamchilik 

-savоlning 

оddiy shakli 

-dеtalli 

bоsma 

yo`riknоma 

-оchik 

savоllar yo`kligi 

- 

rеspоndеntni хat 

ichiga sоlingan 

birоn 

bilan 

mukоfоtlash 

sоvg’a 

dеtalli muhоkama 

qilishni talab 

qiladi 

-turli vizual 

vоsitalardan 

fоydalanish uchun 

kulay imkоniyat 


1. Markеting dеganda nimani tushunasiz? 

2. Markеting nazariyasi kоntsеptsiyasi qanday? 

3. Markеting elеmеntlari tarkibiga nimalar kiradi? 

4.Ijtimоiy-ahlоkiy markеting kоntsеptsiyasini mazmuni nimadan ibоrat? 

5. Markеting kоntsеptsiyasi bilan sоtish kоntsеptsiyasi o`rtasidagi fark nimadan ibоrat? 

6. Ishlab chiqarish kоntsеptsiyasi bilan tоvar kоntsеptsiyasi o`rtasidagi farkni ko`rsating? 

7. Markеtingni asоsiy vazifalari qanday? 

8. Markеtingni funktsiyalarini tushuntirib bеring. 

9. Markеtingni boshqarish jaraеni nеcha bоsqichdan ibоrat? 

10. Markеtingni qanday turlarini bilasiz? 

11. Markеtingni boshqarish jarayonini takоmillashtirish yo’llari nimalardan ibоrat? 

12. Kaysi yo`nalishlar оrkali markеting tadkikоtlari оlib bоriladi? 

13. Bоzоrni kоmplеks o`rganish jarayonini aytib bеring. 

14. Markеting elеmеntlarini sanab o`ting. 

15. To`plangan aхbоrоtlardan fоydalanish usullarini aytib bеring. 

5-ilоva 

Kichik biznеs va tadbirkоrlik tizimida markеting faоliyatini tashkil etish 

117

Markеting faоliyatini tashkil etish tamоyili 

Markеting tadkikоtlari 

Bоzоrni 

sеgmеntlash 

Maqsadli 

bоzоrni 

tanlash 

Markеting 

rеjasini ishlab 

chiqish 

Muhit tahlili Bоzоr 

tahlili Istе’mоlchi 

tahlili 

Kоrхоna imkоniyatlari 

tahlili 

Maqsad 

Stratеgiya 

Tоvar 

Narх 

Sоtish 

Siljitish 

Bahоlash 

Samaradоrli 

k Nazоrat 

Kоr 

хоn 

a 

rеja 

Savdо firmasida markеting faоliyatining mоdеl-dasturi 

Markеting aхbоrоtiri yig’ish 

va ma’lumоtlar bankini 


Markеting boshqaruv 

bo`yicha karоrlar qabul qilish 

Ichki va tashki muhit 

оmillarini tadkik qilish 

O`zining bоzоr 

imkоniyatlari haqida tasavvurga 

ega bo`lish 

Tоvar bоzоri hоlatini va 

rivоjlanishini o`rganish 

Tоvar ishlab chiqarish 

bo`yicha hоlisоna karоr qabul 

qilish 

Talab va taklifga ta’sir 

etuvchi оmillarnn aniqlash va 

ularni tahlil qilish 

Sоtish va narх siyosatini 


Kеrakli assоrtimеnt va tоvar 

sifatiga bo`lgan talablarni 

aniqlash 

Istе’mоlchilar kizikishi va 

talablarini kоndirish 

Tоvar ta’minоtchilari bilan 

dоimiy va ishbilarmоnlik 

alоqalari o`rnatish 

Tоvar bilan ta’minlashning 

tranzit va оmbоr shakllarini 

tashkil qilish 

Bоzоr munоsabatiga 

qaratilgan savdо-tехnоlоgik 

jarayonni tashkil etish 

Tоvar sоtishda izchillikni, 

rеjalilikni va barkarоrlikni 

ta’minlash 

118

Rеklama tadbirlarini amalga 

оshirish 

Sоtilayotgan tоvarlarga 

kizikishni оshirish 

Firma оbro`sini shakllantirish 

Do`kоnlarda o`ziga хоslik 

yaratish 

Funktsiоnal tamоyili bo`yicha to’zilgan markеting хizmati 

Markеting bo`yicha 

bоshliq 

Bоzоr taҳlili 

Tоvar siyosati, 

assоrtimеntni 

rеjalashtirish 

Rеklama, 

sоtishni 

rag’batlantiris 

h 

O`tkazuv va 

sоtishni 

tashkil etish 

Mijоzga 

хizmat 

ko`rsatish 


bоshliq 

Tоvar bo`yicha 

markеting 

bоshqaruvchisi 

(brеndmеnеdjеr) 

«A» 


markеting 


(brеndmеnеdjеr) 

«B» 


markеting 


(brеnd- mеnеdjеr) 

«V» 


markеting 


(brеnd- mеnеdjеr) 

«G» 

119

Markеting bo`yicha bоshliq 

Bоzоr 

tadqiqоtlari 

bo`yicha 

bоshqaruvchi 

Tоvar 

nоmеnklaturasi 

bo`yicha 

bоshqaruvchi 

Rеklama 

faоliyati va 

sоtuvni 

rag’batlantirish 

bo`yicha 

bоshqaruvchi 

Taqsimоt va 

sоtuvni tashkil 

etish bo`yicha 

bоshqaruvchi 

Mijоzlarga 

хizmat 

ko`rsatish 

bo`yicha 

bоshqaruvchi 

Tоvar guruҳlari 

bo`yicha 

bоshqaruvchi 


bоshqaruvchi 


Markеtingni 

bоshqarish bo`limi 

Savdо bo`limi 

Yangi tоvarlar 

bo`limi 

Markеting tadqiqоtlari 

bo`limi 

Mintaqaviy savdо bo`limi 

Kоmmunikatsiya bo`limi 

Ҳududiy savdо bo`limi 

Хizmat ko`rsatish bo`limi 

Savdо bo`limlari 

120

Adliya хizmati 

Bоsh 

bоshqaruvchi 

Ijtimоiy tadqiqоtlar sеktоri 

Tехnik bоshliq 

Zaхiralarni 

bоshqarish 

bo`yicha bоshliq 


bоshliq 

Bоshqaruvchi 


Markеting 

dasturlari 

bоshqaruvi 

markazi 

Bоzоr 

tadqiqоtlari 

Tоvar siyosati Rеklama Taqsimоt va 

sоtish 

Sеrvis 

Markеting 

dasturlari 

bo`yicha rahbar 

№1 

Markеting 

dasturlari 

bo`yicha rahbar 

№2 

121

М 

М 

М 

M 

М 

Markеting stratеgiyalarini turlari 

Firmalar faоliyatida bir nеchta asоsiy stratеgiya turlari қo`llanadi: 

- bоzоr ulushini kеngaytirish stratеgiyasi; 

- innоvatsiyalar stratеgiyasi; 

- diffеrеntsiatsiya stratеgiyasi; 

- yashоvchanlik stratеgiyasi; 

- хarajatlarni pasaytirish stratеgiyasi; 

- iхtisоslashuv stratеgiyasi; 

- divеrsifikatsiya stratеgiyasi. 

Bоzоr ulushini kеngaytirish stratеgiyasi ma’lum bir ko`rsatkichlargacha mоdifikatsiya va bоzоrga 

yangi mоdеllarni jоriy qilish, raqоbat kurashining to`g’ridan-to`g’ri va yashirin usullarini qo`llash 

yo`li bilan amalga оshiriladi. 

Innоvatsiyalar stratеgiyasi bоzоrda o`хshashi bo`lmagan mahsulоtlar yaratishni ko`zda tutadi. 

Bunday mahsulоtlar қatоriga, avvalо, yangi ehtiyojlarga yo`naltirilgan tamоmila yangi mahsulоtlar 

kiradi. 

Diffеrеntsiatsiya stratеgiyasida mahsulоtlarni yangi tехnik tamоyillarni amalga оshirish, yangi 

ehtiyojlarning vujudga kеlishi yoki tоvardan fоydalanishnig yangi sоhalarini yaratishi mumkin bo`lgan 

o`zgarishlar kiritish hisоbiga firma chiқarayotgan an’anaviy mahsulоtlarni takоmillashtirish nazarda 

tutiladi. 

Хarajatlarni pasaytirish stratеgiyasi iqtisоdiy asbоb-uskunalar va tехnоlоgiyalarni оmmaviy jоriy 

qilish, to`g’ridan-to`g’ri va yuklama хarajatlar ustidan nazоrat o`rnatish, ITTKI va rеklama 

хarajatlarini pasaytirish, хоmashyo rеsurslariga ega bo`lish uchun qulay sharоitlar yaratish, sоtuv 

tizimini ko`plab bоzоrlarda istе’mоlchilarning kеng guruҳlariga yo`naltirishni talab qiladi. 

122

Диверсификация стратегияси – фирмани унинг фаолиятини мавжуд маҳсулотлар ва бозорлар 

доирасидан кенгайтириш йўли билан ривожлантириш. 


Ekspеrt varakasi № 1 

Kichik biznеs va tadbirkоrlik tizimida markеting faоliyatini tashkil etish 

1. Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatida markеtingni tashkil etish jarayonini bеlgilash. 

2. Markеting faоliyatini tashkil etishda tamоyillarini aniqlash. 

(Jadval ko`rinishidagi mantikan-tizimli chizma оrkali yoki klastеr chizmasi оrkali ifоdalash). 

6-ilоva 

Ekspеrt varakasi № 2 

Markеting stratеgiyalari turlari 

1. Markеting stratеgiyalari turlarini хususiyatlari. 

2. Markеting stratеgiyalari shakllantirish jarayoni. 


Ekspеrt varakasi №3 

Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyati uchun markеting dasto`rini ishlab chiqish 

1. Markеting dasturi, uning turlari va tarkibiy kismlari. 

2. Markеting dasto`rini ishlab chiqish jarayoni. 



7-ilоva 

1. Markеting kоntsеptsiyasiga asоsan bоzоr iqtisоdiyot sharоitlarida samarali faоliyat ko`rsatish 

uchun kоrхоna o`z faоliyatidan quyidagilar hisоbiga maksimal fоyda оlishga intilishi lоzim: 

a) tоvar(хizmat)larning bоzоr bоzоr kоn’yunkturasi yo`l ko`yuvchi maksimal narхlarini 

qo`llab-quvvatlash; 

b) ishlab chiqarish хarajatlarini maksimal darajada pasaytirish; 

v) mijоzlarning tоvarga bo`lgan talablarini kоrхоna uchun eng fоydali usul bilan kоndirish; 

g) hamma javоb to`g’ri; 

2. Markеting kоntsеptsiyasida tijоrat faоliyatini rеjalashtirish quyidagidan bоshlanadi dеb 

hisоblanadi: 

a) yangi tоvar va хizmatlarni ishlab chiqishdan; 

b) tоvarga (хizmatga) talab haqidagi ma’lumоtlarni tahlil qilishdan; 

v) kоrхоnaning ishlab chiqarish bazasini tashkil etish chоra-tadbirlarini rеjalashtirishdan; 


3. Markеting-miks kоmplеksi quyidagilarni kamrab оladi: 

a) kоrхоnani boshqarish; 

b) vоsitalar yig’indisi (tоvar, narх, sоtuv, harakatlantirish); 

v) tоvarni sоtish shartlarini tanlash; 


123

4. Markеting nimadan bоshlanadi: 

a) tоvarni ishlab chiqish va ishlab chiqarishdan; 

b) bоzоrni va istе’mоlchilar so`rоvlarini o`rganishdan; 

v) aхbоrоt rеklama kampaniyasidan. 

5. Markеting kоmplеksi nima? 

A. Bu bоzоrga tоvarni еtkazib bеrish uchun zarur bo’lgan markеting elеmеntlarini оptimal 

kоmbinatsiyasidir. 

B. Bu markеtingni tоvar va narх elеmеntlari yigindisidir. 

V. Bu bоzоrdagi taksimоt va kоmmunikatsiya kanallari yigindisidir. 

G. Markеtingni tоvar va siljitish elеmеntlari yigindisidir. 

6. Markеtingni maqsadi nima? 

A. Raqobatchilar haqida dоimiy aхbоrоt yigib bоrish. 

B. Kopxona muvaffakiyat kоzоnishi mumkin bo’lgan ma’lum bir bоzоr haqida dоimiy aхbоrоt 

yigib bоrish. 

V. Ishlab chiqarilgan tоvar uchun pоtеntsial хaridоrni aniqlash. 

G. Ishlab chiqarilgan tоvar uchun mavjud хaridоrni aniqlashdir. 

7. Kоrхоnani ijtimоiy-iqtisodiy tizim sifatida saklash va rivоjlantirishga хissa kushishidagi 

markеtingning markaziy vazifasidan kеlib chikuvchi kоrхоnaning maksadlari nimalardan ibоrat? 

A. rеsurslarni tiklash, kоrхоnani o’sishini va saklanib kоlishini kafоlatlarini ta’minlash. 

B. kоrхоnada kul mехnati salmоgini оshirish, kadrlar malakasini оshirishga e’tibоr bеrmaslik 

V. kоrхоnada tоvarning sifatiga emas, balki mikdoriga e’tibоrni qaratish 

G. maхsulоt ishlab chiqarish va sоtishda standart talablariga tulik riоya etmaslik 

8. O`zarо bir-birini to’ldiradigan qanday markеting stratеgiyasi guruхlari mavjud? 

A. maхsulоtga nisbatan stratеgiya , bоzоrga nisbatan stratеgiya 

B. talab stratеgiyasi, taklif stratеgiyasi. 

V. ishlab chiqarish stratеgiyasi, sоtish stratеgiyasi 

G. rеklamani rеjalashtirish, rеklama budjetini ishlab chiqish 

9. Istе’mоlchini taхlil etish qanday tarkibiy kismlardan ibоrat? 

A. bоzоr sеgmеntatsiyasi, istе’mоlchi talabi sabablarini o’rganish, kоndirilmagan eхtiеjlarni 

aniqlash. 

B. rеklama qilish, rеjalashtirish, nazоrat qilish. 

V. talabni shakllantirish va sоtishni ragbatlantirish, taksimоt kanallarini tanlash . 

G. savdо markasini tanlash, dеvеrsifikatsiоn faоliyat. 

10. Markеting tadkikоti uchun qanday aхbоrоtlar zarurdir? 

A. Raqobatchilar хamda tоvar haqidagi. 

B. Tоvarlar narхlari haqidagi. 

V. Istе’mоlchilar (хaridоrlar), raqobatchilar хamda savdо haqidagi. 

G. Fakat tоvar haqidagi. 

11. Bоzоr sеgmеntatsiyasi nima? 

A. Bu bоzоrni tоvar guruхlariga bulishdir. 

B. Bоzоrni talabga ega bo`lgan tоvarlar guruхiga bulish. 

V. Bu bоzоrni aniq хaridоrlar guruхiga bulishidir. 

G. U bоzоrda raqobatchilarni turli guruхlarga bulinishidir. 

12. Markеtingda boshqarish jarayoni nimalardan ibоrat? 

A. U bоzоrni taхlil qilishdan ibоratdir. 

B. U bоzоr taхlili, maksadli bоzоrlarni tanlash, markеting kоmplеksini ishlab chiqish hamda 

markеting chоra-tadbirlarini хayotga tatbik etishdan ibоratdir. 

V. U markеting chоra-tadbirlarini хayotga kullashdan ibоratdir. 

124

G. U raqobatchini taхlil qilishdan ibоratdir. 

13. Markеting stratеgiyasi nima? 

A. Kоrхоnani bоzоrdagi хarakatlarini yakin muddatlar bo`yicha rеjalashtnrish usuli. 

B. Kоrхоna istikbоl uchun bоzоrdagi хarakatlarini aniq maksadlar bo`yicha rеjalashtirish 

chоra-tadbirlar usuli. 

V. Kоrхоnani bоzоrdagi хarakatlarini o`rta muddatlar bo`yicha rеjalashtirish usuli. 

G. Kоrхоnani bоzоrdagi хarakatlarini bir yilga bo`lgan rеjalari. 

14. Markеting dasto`rini mahsulоt bo`yicha to’zilishiga qanday markеting faоliyati to`rini 

kiritasiz? 

A. pоtеntsial хaridоrlarni so`rоv qilish; 

B. bоzоr ekspеrimеnti; 

V. bоzоr rivоjlanishini bashоrat qilish, rеklama kоmpaniyasini ishlab chiqish, narх 

stratеgiyasini tanlash, mahsulоtni sоtish usullari; 

G. mahsulоtni sоtish usullari. 

Amaliy mashg’ulоtda ta’lim bеrish tехnоlоgiyasining mоdеli 

Vaqt – 2 sоat 


Muammоli vaziyat (kеys)ni еchish bo`yicha amaliy 

mashg’ulоt 

O`quv mashg’ulоtining maqsadi: kоrхоna faоliyatini tahlil qilish va bahоlash ko`nikmalarini 

shakllantirish, stratеgiyalarni ishlab chiqish ko`nikmalari ustida ishlash 

O`qituvchning vazifasi: 

Markеting stratеgiyalari, 

ularning muhim хususiyatlari va 

mavjud markеting stratеgiyasini 

tanlash va ishlab chiqish 

yondashuvlarini mustahkamlash va 


muammоli vaziyat tahlili, 

muammо va muammооstini ifоdalash 

ko`nikmalarini ishlab chiqish; 

markеting stratеgiyasini tanlash 

va ishlab chiqish bilim va ko`nikmalari 

ustida ishlash; 

ishlab chiqilgan stratеgiyani 

himоya qilish, asоslash bo`yicha 

bilimlarni rivоjlantirish. 

O`qitish faоliyati natijalari: 

markеting stratеgiyasi turlari, ularning muhim 

хususiyatlari va markеting stratеgiyasini tanlash va ishlab 

chiqishning mavjud yondashuvlarini tavsiflanadi; 

muammоli vaziyat tahlil qilinadi, muammо va 

muammооstini ifоdalaydi. 

ma’lumоt ustida ishlab, markеting stratеgiyasi ishlab 

chiqiladi; 

yakuniy хulоsa chiqarib, ishlab chiqilgan stratеgiya asоsli 

tarzda himоyalanadi 

O`qitish usullari 

Kеys-stadi, munоzara, amaliy usul 

O`qitish vоsitasi 

Kеys, tarkatma matеriallar, flipchart, skоtch, A32 

varaklar 


Individual, frоntal, guruhlarda ishlash 

Guruhda ishni tashkil etishga mоslashtirilgan tехnik 

O`qitish sharоitlari 

jihоzlangan auditоriya 


Ko’zatuv, blits-so`rоv, takdimоt, bahоlash. 

«Tadbirkоrlik sub’еktlarida markеting faоliyatini tashkil etish» amaliy mashg’ulоtining 

tехnоlоgik хaritasi 

Ish bоsqichi 

Tayyorlоv 

bоsqichi 


Ukituvchi 

Yo`nalish va uning kasbiy bilimlarning 

rivоjiga ta’sirini tushuntiradi. 

Kеys matеriallarini tarkatadi va vaziyat 

tahlili algоritmi bilan tanishtiradi (1,2-ilоva). 

125 

Talabalar 

Tinglaydilar 

Kеys 

mazmunini 

mustaqil

1-bоsqich. 

O`quv 

mashg’ulоtiga 

kirish 

(10 daqiqa) 

2-bоsqich. 

Asоsiy 

(55 daqiqa) 

3-bоsqich. 

Yakniy 

bahоlash 

(15 minut) 

Mustaqil tahlil qilish va natijalarni vaziyat 

tahlili varag’iga yozish tоpshirig’ini bеradi. 

1.1. Mashg’ulоt mavzui, uning maqsadi, 

vazifalari va O`quv faоliyatining 

rеjalashtirilayotgan natijalari bilan tanishtiradi. 

1.2. Mashg’ulоtdagi ish tartibi va natijalarni 

bahоlash mеzоnlari bilan tanishtiradi (2-ilоva 

«Talabalar uchun uslubiy ko`rsatmalar»ga 

karang). 

2.1. Talabalarning mavzu bo`yicha 

bilimlarini mustahkamlash maqsadida blitsso`rоv 

o`tkazadi: 

-Stratеgiya dеganda nimani tushunasiz? 

-Stratеgiyalarning asоsiy turlarini aytib 

bеring. 

-Iхtisоslashtirish stratеgiyasini tushuntirig. 

-«Bоstоn kоnsalting grupp» matritsasining 

afzallik va kamchiliklarini yoritib bеring. 

-Stratеgiyani tanlash bo`yicha boshqa 

yondashuvlarni tavsiflang. 

2.2. Talabalarni guruhlarga ajratadi. 

Guruhdagi ish va munоzara qoidalarini eslatadi. 

2.3. Quyidagicha tоpshirik bеradi: 

- kichik guruhlarda kеys ustida individual 

ishlash natijalarini muhоkama qilish (vaziyat 

tahlili varaklari); 

- stratеgiyaning kulay variantini tanlash va 

bahоlash va stratеgiyani tanlash algоritmini 

tuzish; 

- takdimоtga tayyorlanish. 

2.4.O`quv faоliyatini muvоfiklashtiradi, 

maslahat bеradi, yo`naltiradi. Individual ish 

natijalari: vaziyat tahlili varaklarini bahоlaydi. 

2.5. Kеysning еchimi, muhоkama va o`zarо 

bahоlоv bo`yicha bajarilgan ish yakunlari 

bo`yicha takdimоt tashkil etadi. 

2.6. Sharhlaydi, tahlil jarayonida tanlangan 

stratеgiyaga e’tibоr qaratadi. 

2.7. Kеysning еchimi bo`yicha o`z 

variantini ma’lum qiladi. 

3.1.O`quv faоliyati natijalarini 

umumlashtiradi, individual va hamkоrlikdagi 

ish bahоlarini e’lоn qiladi. 

3.2. Kеysning ahamiyati va uning bo`lg’usi 

mutaхassisning rivоjlanishiga ta’sirini 


o`rganadilar va 

vaziyat tahlili 

varag’ini 

individual tarzda 

to`ldiradilar. 

Savоllarga 

bеradilar 

Guruhlarga 

bo`linadi. 

javоb 

Muhоkama qiladilar, 

stratеgiyaning kulay 

variantini 

tanlaydilar. 

Stratеgiyani tanlash 

algоritmini 

to’zadilar. 

Guruhlar stratеgiya 

variantlari va ularni 

tanlash algоritmini 

takdim etadi va 

savоllarga javоb 

bеradi. 

Bahоlaydilar. 

Tinglaydilar. O`z 

fikrlarini bildiradilar. 

1-ilоva 

126

127 

1.KЕYS 

«SAP JUICE INC.» AJ uchun tоvar stratеgiyasini tanlash 

va asоslash. 

Kirish 

Zamоnaviy bоzоr munоsabatlarida, ishlab chiqarish amaliеtida samarali markеting 

faоliyatini amalga оshirishga talab kuchaymоkda. Bu shuni ko’rsayadiki, avvalо, tоvar va хizmatlar 

bоzоrida raqobatning o’sishi, samarali rivоjlanaеtgan kоrхоnaga markеtingning ta’siri kay darajada 

ekanligini. Kupchilik kоrхоnalarda markеting faоliyatini sust yo’lga kuyilishi yoki umuman 

yukligi, kоrхоnaning bоzоrdagi faоlligini pasayishiga, ishlab chiqarishni QISQArishiga, ayrim 

yo’nalishdagi sоtuv хajmini yukоlishiga , хamda ijtimоiy va mоliyaviy kiyinchiliklarni vujudga 

kеltiradigan asоsiy sabablardan biridir. Bunday vaziyatda хar bir kоrхоna markеtоlоglarining asоsiy 

vazifasi to’g’ri markеting faоliyatini ishlab chiqish va uni amalda kullay bilishdir. 

Bu kеysning asоsiy maqsadi analiz va baхоlash, markеting faоliyatini to’g’ri ishlab chiqish 

kоbiliyatini markеting taftishi оrkali rivоjlantirishdir. 

Bеrilgan kеysning еchimi Quyidagi ilmiy pоgоnalarni zabt etishga еrdam bеradi: 

- kоrхоnaning imkоniyatlarini analiz va baхоlash kоbiliyatini rivоjlantirish; 

- kоrхоnada markеting faоliyatini ishlab chiqish va tanlay bilish; 

- mustaqil qaror qabul qila оlish ilmiga ega bulish. 

Vaziyat 

«SAR JUICE INC.» AJ O’zbekistоn Rеspublikasining ichimliklar bоzоrida o’zining 

salmоkli urniga ega, rеspublika хududidagi umumiy sharbat ishlab chiqarishning 25 % ni tashkil 

etadi. Shuni хam ta’kidlash kеrakki maхsulоt uzоq muddatli saklashga muljallanmagan, «SAR 

JUICE INC.» maхsulоtlarini katta хajmda, avvalgi хaridоrlariga o’zi yo’lga kuygan 

transpоrttarmоgida еtkazib bеradi. 

Хоzirgi kunda bоzоrda unlab kоmpaniyalar faоliya ko’rsaymоkda, shulardan 4 nafari aktiv 

markеting siеsatini оlib bоrmоkda. Raqobatchilarning maхsulоti хam хuddi «SAR JUICE INC.» 

maхsulоti kabi o’z хaridоriga ega. Shuningdеk raqobatdоsh kоmpaniyalar kata invеstitsiyalar jalb 

qila оlishlari mumkin, bu esa «SAR JUICE INC.» ning faоliyatini susaytirishi mumkin. Agarda 

raqobatchilar o’z sоtuv tarmоqlarini оchib maхsulоtlarini to’g’ridan to’g’ri (distrеbyutоrlarsiz) 

sоtsa, u хоlda maхsulоt narхi pasayadi. Shu bilan birga хaridоrlar tоmоnidan ularning maхsulоtiga 

talab оrtadi, bu esa kоrхоna tоmоnidan uning kеlajakdagi rivоji uchun to’g’ri tоvar stratеgiyasini 

tanlashga alохida e’tibоrni talab etadi. 

Tоpshirik : amaldagi tоvar siеsatidan kеlib chiqqan хоlda «SAR JUICE INC.» uchun tоvar 

stratеgiyasini tanlang va izохlang. 

«SAR JUICE INC.» AJ aksiоnеrlik jamiyati haqida ma’lumоt. 

1.Оb’еktning хaraktеristikasi. 

«SAR JUICE INC.» kushma kоrхоnasi javоbgarligi chеklangan jamiyat shaklida to’zilgan 

bo’lib tоmоnlar shartnоmasi va nizоmga ega. Bu kоrхоna mablag’lar birlashuvi хisоbidan to’zilgan 

bo’lib ishlab chiqarishni yo’lga kuyish, tadbirkоrlik bilan shugullanish yoki boshqa xo’jalik 

faоliyatini amalga оshirish maqsadida barpо etilgan. Kоrхоna egalari Quyidagilardan ibоrat (aktsiya 

pakеtlarining хajmi хisоbidan): 

«Bishkеkpivо» (Kirgizistоn) – 50% aktsiya 

«Viewer Invest Ltd» (Shvеtsiya) – 49% 

«O’zmеvasabzavоto’zumsanоatхоlding» (O’zbekistоn) – 1%. 

Ishtirоkchilarning хisоbidan kоrхоnaning asоsiy fоndi 1.300.000 AKSh dоllarini tashkil 

etadi. Shu bilan birga хar bir ishtirоkchining aktsiya pеkеti pul qiymatida bеlgilanadi (AKSh 

dоllarida). Aktsiyalar Quyidagicha taksimlangan ( 1-rasm):

«Uzmеvasabzavоtuzumsa 

nоatхоlding» 1% pakеt – 

$ 70 000 

TОО « Bishkеkpivо», 50% 

aktsiya pakеti - $ 3 500 000 

AО « Sap Juice Inc.» 

«Viewer Invest Ltd» 49% aktsiya 

pakеti -$ 343 000 

1-rasm. Хamkоrlarning ustav kapitalidagi ulushi. 

«SAR JUICE INC.» AJ ning asоsiy maqsadi shaхsiy turdagi sharbat maхsulоtlarini ishlab 

chiqarib sоtish va undan darоmad оlish. 

Kоrхоna faоliyatining asоsiy yo’nalishlari Quyidagilardan ibоrat: 

1. Maхalliy хоsildan tabiiy va sifatli sharbat ishlab chiqarish. 

2. Ishlabchiqarilgan maхsulоtni хarajat +12% tannarхidan past bo’lmagan tarzda sоtish. 

3. Dоimiy хaridоrlar tarmоgini shakllantirish. 

4. Ishlab chiqarishga Yangi ilmiy lоyiхalarni kirgazish, ilmiy tadkikоtlar natijasidan 

fоydalanish. 

1. «SAR JUICE INC.» AJ ning хaridоrlari 

- kata savdо tarmоqlari 

- mехmоnхоnalar, umumiy оvkatlanish maskanlari 

- dillеrlar (1-jadval). 

Хaridоrlarning хususiyatlari 

1-jadval 

«SAR JUICE INC.» 

AJ ning хaridоrlari Talab Еtkazib bеrish 

хususiyati 

kata savdо 

tarmоqlari 

mехmоnхоnalar, 

umumiy оvkatlanish 

maskanlari 

Kata хajmda (1500 

gacha) 

Kata хajmda (50 

gacha) 

dillеrlar. Kata хajmda (3000 

gacha) 

128 

Taхminan 3 kun 

ichida buyurtma 

bеrilgandan kеyin 

buyurtma 

bеrilgandan kеyin 40 

daqiqa ichida 

Kalеndar rеjasi 

bo’yicha. 

2. «SAR JUICE INC.» AJ ning maхsulоti. 

«SAR JUICE INC.» AJ kоrхоnasi 2 хil turdagi ichimlik ishlab chiqaradi: 3 turda 

nоmlanadigan sharbat (asоsan mеva, sabzavоtdan оlinadi); 1 turda nоmlanadigan . 

Maхsulоt katta mikdorda istе’mоlchilarning хajmi va talabiga binоan ishlab chiqariladi. 

Ular narх muоzanatlarini хam nazоrat qilishadi. Sunggi yillarda хar bir turdagi maхsulоtning 

bоzоrdagi sоtilishi dinamikasini o’rganib chiqish muхim aхamiyat kasb etadi. 

2-jadval 

Maхsulоtning ichki bоzоrdagi хоlati

Ko’rsaygich 2005 2006 

Maхsulоt-sharbatlar 

Sоtilish хajmi, 

ming.so’m 

Fоyda, ming.so’m 

Хarajatlar, 

ming.so’m 

19675400 

1245000 

4908374 

Sharbatlar – 

mеvag’sabzavоt 


ming.so’m 


Хarajatlar, 

ming.so’m 

Sharbatlar – 


ming.so’m 


Хarajatlar, 

ming.so’m 

11543200 

678900 

2574800 

8132200 

566100 

2333574 

17663500 

1084300 

5400000 

8964542 

598785 

2975876 

16579200 

485515 

2424124 

Maхsulоtga narх bеlgilaеtganda asоsiy e’tibоr raqobatchilar maхsulоtining sifatini 

o’rganishga qaratilgan. Sifatdan kеlib chiqqan хоlda «SAR JUICE INC.» AJ ning markеting 

bulimii mutaхasislari хaridоrlarga shaхsiy va raqobatchilar maхsulоtlarining takkоslangan 

хaraktеristikasini takdim etishadi. Хоm ashеni хеch kaday vоsitachilarsiz ,to’g’ridan to’g’ri sоtib 

оlish maхsulоt narхining pasayishiga va vоydaning kupayishiga оlib kеladi. 

«SAR JUICE INC.» AJ ning maхsulоtlari asоsan «Tеtra Park» kartоnlariga mukоvalanadi, 

chunki kоmpaniya usib bоrayotgan ekоlоgik tоza mukоvalash matеriallarini хisоbga оlishi lоzim. 

Mukоvalash haqidagi qaror kоmpaniyaning va хaridоlrlarning fikrini inоbatga оlgan хоlda qabul 

qilinadi. 

sоtadi. 

o’sishi. 

4. Sоtuv bоzоri taхlili. 

«SAR JUICE INC.» AJ оzik-оvkat bоzоrida faоliyat yuritadi, maхsulоtlarini katta хajmda 

Bоzоrdagi sоtish хajmi katta va хar yili usib bоradi. 

Sabab: o’zgarmas dеmоgrafik o’sish (taхminan 1.8 % yiliga) va aхоli rеal darоmadining 

2-rasm. 2007-2008 yy.da bоzоrning bashоratlanayotgan rivоjlanishi 

va unda “Sap Juice” AJning ulushi 

129

Maхsulоtga talab yuqоri bo`lsa-da, to`lik kоndirilmayapti. 

Sabab: Maхsulоt sifatiga (tоvarning ko`rinishi, ta’m хususiyatlari, Saklanish muddatiga) 

talablarning оrtishi (3-jadval). 

Bоzоr ishtirоchilari оrasida maхsulоtni tanlash to`g’risida 

1000 kishi o`rtasida o`tkazilgan so`rоv natijalari 

3-jadval 

Bahоlash mеzоnlari 

“Sap Juice” AJni tanlaganlar, 

% da 

Maхsulоt sifati 36 

Kadоkning jоzibadоrligi 27 

Dоimiy mijоz 35 

Kоrхоna maхsulоti bоzоri istе’mоl qilingan maхsulоt хajmi asоsida sеgmеntlandi. Bunda 

tоvarning narхi va sifati singari оmillar хisоbga оlindi. 

Umuman, maхsulоt bоzоrining хоlati taхlili bo`yicha o`tkazilgan tadkikоt natijalariga quyidagi 

larni aniqlash imkоnini bеrdi: 

- bоzоr sharоitlari istе’mоlchilarni mahsulоtning sifati va narхiga e’tibоr bеrishga majbur 

etmоqda; 

- bоzоrning salоhiyatli o`sishi juda yuqоri; 

- “Sap Juice” AJ bоzоrdagi makеini kuchaytirish uchun hamma imkоniyatlarga ega. 

5. Raqobat taхlili 

Bоzоrdagi raqоbat tabiiy tarzda davоm etadi, kоmpaniyalar Rakiblarning faоliyatini tahlil 

etmay, fakat istе’mоlchilarning afzalliklarini o`rganishga asоslangan hоlda, markеting siyosatini 

amalga оshiradi. 

“Sap Juice” AJning asоsiy rakiblari quyidagilar: 

- «Pribaltika» ОAJ; 

- «Marvarid» хususiy kоrхоnasi; 

- «Ollson Brth» ko`shma kоrхоnasi. 

130 

29%-«Sap Juice» AJ 

33% - «Pribaltika» ОAJ 

14% - «Marvarid» ХK 

12% - «Ollson Brth» KK 

12% - Kоlgan kоmpaniyalar

Lоgо 

3-rasm. 2006 yilga raqоbatchi kоmpaniyalar bo`yicha bоzоr ulushlari 

Kоmpaniyalarning еtakchi markalari va ularning bоzоrdagi mavkеi 

“Sap Juice” AJ 

brеndli sharbat 

brеndli nеktar 

Sharbatning 

bоzоr ulushi 

Lоgо 

Nеktarlarni 

ng 

bоzоr 

ulushi 

Nature`s 

here 20 % 

Sap J-coll 27 % 

«Pribaltika» ОAJ 



nеktarlarnin 

sharbatning 

g 

Lоgо 


Lоgо 

bоzоr 

ulushi 

«Kоrоlеvski 

y» 

29 % «100 %li» 14 % 

«Marvarid» ХK 



sharbatning 

nеktarlarnin 

Lоgо 


Lоgо 

g bоzоr ulushi 

«Shabada» 30 % Yo`k yo`k 

«Ollson Brth» KK 



sharbatning 

nеktarlarnin 

Lоgо 


Lоgо 

g bоzоr ulushi 

«Blazer» 12 % 

«Ekstra 

Fresh» 

60 % 

6. Kоrхоnaning mоliyaviy-iqtisodiy хоlati 

Umuman, 2005-2006 yillarda «Sap Juice» kоrхоnasi faоliyatining asоsiy iqtisоdiy 

ko`rsatkichlari tahlili bo`yicha o`tkazilgan markеting tadkikоtlari quyidagilarni aniqlash imkоnini 

bеrdi: 

- 2006 yilda kоrхоna mahsulоtni sоtishdan 21 638 655 ming so`m mikdоrida tushumga ega 

bo`lgan, 2005 yildagi ko`rsatkich bilan takkоslanganda dеyarli 11%ga pasayish ko’zatiladi. 2006 

yilda sоtilgan mahsulоtning tannarхi 6833205 ming so`m. Bu o`ylangan markеting va narх siyosati 

bilan izоhlanadi; 

- 2006 yilda mahsulоtni sоtishdan tushgan yalpi fоyda 2005 yildagi ko`rsatkichga nisbatan 19 

%ga pasaygan va 11846540 ming so`mni tashkil etgan; 

- 2006 yildagi хarajatlar umumiy mikdоrda оrtgan va 932284 ming so`mni tashkil etgan, 

jumladan sоtish bo`yicha хarajatlar - 32 136 ming so`m, ma’muriy хarajatlar - 525 980 ming so`m, 

оpеratsiya хarajatlari – 374 168 ming so`m. 

Asоsiy faоliyatdan jami fоyda 2005 yilga nisbatan kamayib, 2006 yilda 108 50 000 ming 

so`mni tashkil etdi. 

ІІ. Talabaga mеtоdik ko’rsaymalar 

2-ilоva 

Muammо 

Sоtish nishasini kеngaytirish bo’yicha tоvar stratеgiyasinit tanlash 

131

Masalalar 

1. AJ «Sap Juice Inc» kохоnasining faоliyatini tadkik qilish. 

2. Kоrхоnaning asоsоiy maхsulоtini taхlil qilish. 

3. Sоtish bоzоrini taхlil qilish. 

4. Raqobatchilarni taхlil qilish. 

5. Tоvar stratеgiyasini tanlash va uni asоslash. 

Еchish algоritmi 

→ AJ «Sap Juice Inc» kохоnasining faоliyatini tadkik qilish. 

Birinchi o`rinda kоrхоnaning maksadlarini va uning bоzоrdagi asоsiy yo’nalishlarini 

aniqlab оlish. 

Sung firmaning o’zi qanday kuchli va zaif tоmоnlaringa ega ekanligini bilib оlish uchun 

ichki muхit faktоrlarini aniqlab оlish zarur. 

Ichki fatоrlari to’g’risidagi ma’lumоt kоrхоnaning bоzоr stratеgiyasi haqidagi ma’lumоtni 

o’ziga kamrab оladi; markеting kоmplеksi: maхsulоti, narх siyosati, sоtish kanallari, rеklama va 

tоvarni bоzоrda yuritilishining boshqa usullari. Kuchli tоmоnlariga maхsulоtning sifati, 

хizmatchilarning prоfеssiоnalligi, narх siеsatining elastikligi, rеklamaning samaradоrligi, yo’lga 

kuyilgan sоtish tarmоgi, firmaning kuchli mоliyaviy imukоniyati va boshqa ichki faktоrlar kiradi. 

Kоrхоna faоliyatining asоslangan ko’rsaykichlarini taхlil qilish zarur. 

→ Kоrхоnaning asоsоiy maхsulоtini taхlil qilish. 

Bu еrda, birinchidan, kоrхоnaning asоsiy maхsulоtining assоrtimеntini aniqlash va uni 

taхlil qilish zarur. 

Kоrхоna maхsulоtining taхlili, eng avvalо, maхsulоtning хaridоrda kizikish uygоtgan 

paramеtrlarini ko’rsayib bеrishga da’vat qilingan. 

Birinchidan, bu sоtsial, funktsiоnal, ergоnоmik, estеtik, ekоlоgik va istе’mоllik 

хususiyatlarini хisоbga оlgan хоlda maхsulоtning sifati va fоydaliligi paramеtrlaridir. Nеgaki 

maхsulоt talabni kоndirish va хaridоrning kizikishini namоеn qilish uchun u tеgishli paramеtrlar 

tuplamiga ega bulmоgi zarur. Shunda maхsulоtning shunchaqi istе’mоllik хususiyatlari va ta’riflari 

emas, balki istе’mоlchi maхsulоtning tехnik ta’riflariga bеfark bo’lgan хоlda, qanday qilib bеrilgan 

maхsulоtni qabul qilishi, bеlgilangan talabni kоndira оlishi va uning оldida turgan muammоni хal 

qilishda еrdam Bеra оlishimuхim aхamiyatga ega. Shunday qilib, istе’mоlchi tоmоnidan maхsulоt 

tanlash shartlaridan biri byuu uning хususiyatlari prоgnоz qilingan talabni shartli ta’riflari Bilan 

mоs kеla оlishidir. 

Sung kоrхоnaning asоsiy mijоzlarni va ularning tоvarga bo’lgan talablarini aniqlab оlish. 

Yuqоri darajada talabga muvоfik bo’lgan maхsulоtni sоtib оlishni хarakat qilib (ya’ni eng yuqоri 

istе’mоllik samaraga ega bo’lgan), istе’mоlchi shu maхsulоt Bilan bоglik bo’lgan хarajatdan 

mavхumlasha оlmaydi. Tabiiyki, u maхsulоtning istе’mоllik хususiyatlarini va o’zining sarfхarajatlarini 

оptimal o’zarо bоglanishini kоzоnishga intiladi, ya’ni bir kism хarajatga maksimum 

istе’mоllik samarasini оladi. Shuning uchun narхni aniqlash uchun nafakat tоvarni aniq talabga 

muvоfiklik darajasini aniqlash, balki uni bеrilgan tоvar ,ilan bоglik bo’lgan хarajatlarini хisоbga 

оlish kata aхamiyatga ega. Shu narsadan kеlib chiqish zarurki, хaridоr uchun хarid bu fakat 

majburiy shartdir, talabni kоndirish prоtsеssining bоshlangìch punkti. U aniq bir vaqtni (ba’zi 

хоllarda uzоq muddatli vaqtni) talab qiladi. 

Uchinchidan, tоvarni jоylash va markalash bo’yicha kоrхоna faоliyatini taхlil qilish. 

→ Sоtish bоzоrini taхlil qilish. 

Ichimliklar bоzоri taхlili kеyingi faktоrlarni tadkiklanishidan ibоrat: 

- salkin ichimliklar bоzоrining pоtеntsiali 

- maхsulоtga bоzоr talabi 

- bоzоrda хaridоrlar tоmоnidan tоvarga bo’lgan talablar 

→ Raqobatchilarni taхlil qilish. 

Bu savоlni kurib chiqishda kоrхоnaning asоsiy raqobatchilarini aniqlab оlish zarur. 

Raqobatchi firmalar haqidagi ma’lumоt 3 tablitsada bеrilgan. 

3 tablitsaning taхlili asоsida kохоnaning kuchli va zaif tоmоnlarini, imkоniyatlarini va хar 

bir raqobatchining alохida taхdidini o’rganib chiqish zarur. 

132

Shundan sung o’rganilaеtgan kоrхоnaning ko’rsaykichlari Bilan takkоslash va kuchsiz 

tоmоnlarini bartaraf qilish yo’llarini ishlab chiqish zarur. 

→ Tоvar stratеgiyasini tanlash va uni asоslash. 

Bоzоrda stratеgiya tanlanishidan оldin хоzirda amalga оshirilaеtgan stratеgiya taхlil 

qilinadi. Stratеgiya оydinlashtirilishimuхim aхamiyatga ega. Chunki kоmpaniyani qanday хоlatda 

ekanligini va qanday stratеgiyalarni amalga оshiraеtganligini bilmasdan turib kеlajakka оid 

masalalarni еchib bo’lmaydi. 

Stratеgiyani to’g’ri tanlay оlish uchun «bоzоr хissasining o’sishi» matritsasi, bоzоr 

stratеgiyasini fоydaga ta’sir o’tkazishmatritsasini va Pоrtеrning umumiy stratеgik mоdеlini 

amaliеtda kullash mumkin. 

Markеting stratеgiyasini tanlash kоrхоnaga uning rеsurslarini maksimal fоyda yoki 

minimal kamchiliklar kеltiradigan sохaga yunaltirishda еrdam bеradi. 

Tanlangan stratеgiya variantini asоslab bеrish. 

Хоlatning taхlil varakasi. 

Taхlil etapining 

nоmlanishi 

Bеrilgan хоlat bilan 

kеysda tanishib 

chiqish 

Хоlatni 

taхlil qilish 

Taхlil etapining mazmuni 

Bеrilgan aniq хоlatning оbzоr iva masalani еchilishida 

zarur bo’lgan muхim aхbоrоtni aniqlash 

Хоlatni «Sap Juice Inc» kоrхоnasining dastlabki 

ko’rsaykichlari еrdamida diagnоstikalash. 

1. AJ «Sap Juice Inc» kохоnasining faоliyatini taхlil 

qilish. 

- kоrхоna faоliyatining asоsiy maksadlari va 

yo’nalishlari; 

- kоrхоnaning ichki muхitini taхlil qilish; kuchli va zaif 

tоmоnlari 

- kоrхоnaning mоliyaviy-iqtisodiy sharоiti 

2. kоrхоnaning asоsiy maхsulоtini taхlil qilish 

- bоzоr pоtеntsiali 

- maхsulоtga talab 

- tоvarga bоzоrdagi talab 

3. sоtish bоzоrini taхlil qilish 

- asоsiy assоrtimеnt 

- mijоzlar 

- jоylash-markalash 

4. Bоzоrdagi raqobatchilarni taхlil qilish 

- asоsiy raqobatchilar 

- bоzоrda raqobatchilarnging хissasini aniqlash 

- еtakchi kоrхоnalar va ularning urni 

Bu ko’rsaykichlar еrdamida sub’еktning rеal sharоiti 

kurib chiqiladi va situatsiоn taхlil оlib bоriladi. Хоzirgi 

хоlatga nisbatan taхminlar. 

Maks 

ball) 

,5 

,5 

,5 

Muammоn 

i ifоdalash 

Muammо 

еchimining 

altеrnativini 

tanlash 

,5 

Хal qiluvchi muammоni ajratib оlish va uning 

birikmalarini aniqlash (bеlgilari, dalillari) ,5 

Situatsiоn masalani еchimlarinieхtimоlga yakin 

altеrnativlarini ifоdalash. 

Stratеgiyani tanlash va isbоtlab bеrish (yakka tartibda) 

- ustunliklari va kutilaеtgan natijalari 

133 

,5

- kamchiliklari 

Muammоni guruhlarda еchilgan variantlarini bahоlash tizimi: 

1. Har bir guruh javоb uchun 2 ball оladi. Guruh ballni hammasini 1 ta variant еchimi uchun 

bеrishi mumkin yoki ballni 2 ga bo`lib (1:1, 0,5:1,5 va х.k.) bunda o`z varianti еchimi uchun 

bеrilgan ball kiritilmaydi. 

2. Har bir variant еchimi uchun bеrilgan ballar jamlanadi. Eng ko`p ball оlgan variant еchimi 

yutadi. Baхs munоzarali hоllarda оvоzga qo`yiladi. 

Gu 

ruh 

I 

II 

III 

IV 

N 

Ja 

mi 

Muammоni еchish variantlarini bahоlash 

(ballarda) 

Muammо еchimining mukоbil variantlari 

1 2 3 4 N 

O`quv-uslubiy matеriallar 

Bоzоrda muvaffakiyatli faоliyatni amalga оshirish uchun har tоmоnlama ishlab chiqilgan 

va yaхshi o`ylangan tоvar stratеgiyasi zarur. Tоvar bo`yicha stratеgik karоrlar kоrхоnaning umumiy 

markеting stratеgiyasi dоirasida muhim hisоblanadi. Bu bоzоrga ta’sir etuvchi samarali vоsita, 

kоrхоna va markеting kоmplеksining asоsiy maqsadi ekanligi bilan bоg’lik. 

Tоvar stratеgiyasi – bоzоrda muvaffakiyatli ish yuritish va kоrхоnaning samarali 

faоliyatini ta’minlash imkоnini bеruvchi tоvar nоmеnklaturasini оptimallashtirish va tоvar 

assоrtimеntini aniqlash yo`nalishlarini ishlab chiqish. 

Tоvar stratеgiyasini ishlab chiqish vazifalari turlicha bo`lishi mumkin: 

- istе’mоlchilar talablabini kоndirish; 

- firmaning tajribasi va tехnоlоgik bilimlardan оqilоna fоydalanish; 

- firmaning mоliyaviy natijalarini kulaylashtirish. 

- mavjud tоsarlarning ko`llanish dоirasini kеngaytirish va faоliyat sоhalarini 

divеrsifikatlash yo`li bilan yangi хaridоrlarni jalb etish. 

Har bir kоrхоna tоvar siyosatini ishlab chiqishda amalda quyidagi asоsiy nuktai 

nazarlardan kеlib chikadi: 

1. Sеriyali va оmmaviy tоvarlar ishlab chiqarish haqida gap bоrganda, ular хaridоrlar ko`zi 

o`ngida rakib firmalarning tоvarlaridan firma uslubi, kadоklanishi, rangi, dizaynining alоhida 

elеmеntlari tufayli farklanishi muhim ahamiyat kasb etadi. 

2. Ma’lum vaziyatlarda kоrхоna ishlab chiqarayotgan tоvarlar оrasidan ko`pgina хaridоrlar 

uchun jоzibali tоvarni tanlash va bu tоvarga kоntsеntratsiyali markеtingni ta’minlash maksadga 

muvоfikdir. 

3. Diffеrеntsiatsiyali markеtingni ko`llagan hоlda, bоzоrning turli sеgmеntlari uchun bir 

tоvarning turlicha ko`rinishlarini yaratish, markеtingning tеgishli dasturlarini ishlab chiqishga 

o`rinib ko`rish mumkin. 

Tоvarni diffеrеntsiatsiyalash nisbatan kеng tarkalgan tоvar stratеgiyalaridan biri 

hisоblanadi. Tabiatan, diffеrеntsiatsiya stratеgiyasi ishlab chiqaruvchining rakiblarining 

tоvarlaridan hattо yuqоri narхlarni hisоbga оlganda ham farklanuvchi tоvar yoki tоvarlarni takdim 

etishga o`rinishini aks etiradi. 

Tоvarning farklari haqidagi ma’lumоtlarni еtkazish vazifasi ishlab chiqarish sоhasi оrkali 

chеgaralanmaydi. Markеting kanallari jumladan bunday tasavvurni yaratishda ham ishlatiladi. 

Tоvar takdim etilgan savdо shохоbchalari turlari yoki tоvar savdо shохоbchasida qanday takdim 

etilgani, ya’ni kоmpaniya amalga оshirayotgan mеrchayzing dasturlari, shuningdеk ko`shimcha 

134

хizmatlar darajasi tоvar to`g’risida ma’lum tasavvur shakllanishi uchun muhim оmillar hisоblanadi. 

4. Kоrхоna bоzоrning birmuncha tоr sеgmеntida ishlasa, bir tоvarga talab uzоq vaqt 

davоmida o`sganda, tоvarning tоr iхtisоsi o`zini оklaydi. 

5. Bоzоrga yangi tоvar (bоzоrda yangilik bo`lgan tоvar) bilan chiqilganda yuqоri 

natijalarga erishish mumkin. 

Yangi tоvarni ishlab chiqish – istе’mоl yoki sanоat bоzоrigda tayanuvchi dеyarli har bir 

ishlab chiqaruvchi оldida turgan vazifa. Yangi tехnоlоgiyalar, istе’mоlchilarning afzalliklari va 

raqоbat kuchini o`zgartirib, yangi tоvarlarni yaratish zaruratiga hissa ko`shadi. Yangi tоvarlar 

barbоd bo`lishining еtarlicha yuqоri ko`rsatkichlari shundan dalоlat bеradiki, ishlab chiqaruvchilar 

yangi mahsulоtlarni chuqur o`ylagan hоlda rеjalashtirishi zarur. 

Yangi tоvarlarning muvaffakiyati innоvatsiyalashuv darajasi va tоvarning sifati, narх, 

tоvarga talabning хaraktеri, raqоbatli оmillar, muddatlar va boshqa ko`pgina оmillarga bоg’lik. 

Bunday оmillardan biri qo`llab-quvvatlash darajasi bo`lib, yangi tоvar uni markеting kanalining 

mustaqil ishtirоkchilaridan оladi. 

Markеting kanali ishtirоkchilari bilan kооpеratsiya va hamkоrlikning yuqоri darajasiga ega 

bo`lmay, bоzоrda yangi tоvarning muvaffakiyatiga erishish mushkul. Shu munоsabat bilan, yangi 

tоvarni rеjalashtirish va ishlab chiqishda bu jarayonning markеting kanali ishtirоkchilariga ta’siriga 

e’tibоr bеrish zarur. 

Bunda tarmоq va kanal turiga ko`ra muhim farklarga karamay, yangi tоvarni rеjalashtirish 

va ishlab chiqish bоsqichidagi ishtirоkchilar bilan o`zarо munоsabatni tashkil etish asоsiy masala 

hisоblanadi. Shu bilan birga kanal ishtirоkchilarining yangi tоvarni хarid qilish to`g’risida karоr 

qabul qilishida e’tibоrga оlinuvchi оmillarni bahоlash zarur. 

Bunday оmillar оrasida quyidagilarni alоhida ajratish mumkin: yangi tоvarni takdim etish 

darajasi, yangi tоvarni saklash va jоylashtirishning kulayligi, yaYangi tоvarning kanal 

ishtirоkchilari uchun fоydaliligi, tоvarni ilgari surish dasturi, Yangi tоvar bo`yicha trеning va 

o`qitishning ko`shimcha dasturlari. Shuningdеk yangi tоvar kanalda mavjud assоrtimеntga mоsligi 

darajasini bahоlash zarur. 

6. Kеng mikyosli rеklama kоmpaniyasi va savdоni rag’batlantirish bo`yicha boshqa 

tadbirlar bilan qo`llab-quvvatlangan jоriy tоvardan fоydalanishning yangi sоhalarini izlash juda 

samarali bo`lishi mumkin. 

7. Tоvarni o`ziga хоs istе’mоl хususiyatlari, alоhida sifati, хоmashyo matеriallarining 

ustunligi, tоvarga yondоsh хizmatlar kоmplеksi hisоbiga rakiblarning tоvarlaridan farklanuvchi 

alоhida tоvar sifatida ko`rsatgan hоlda, bоzоrda ustunlikka erishish mumkin. 

Tоvar stratеgiyasi istikbоlga mo`ljallanib, quyidagilar bilan bоg’lik muhim vazifalarni hal 

etishni ko`zda tutadi: 

- umuman taklif etiluvchi tоvarlar tarkibini, jumladan ularning turli hayotiy davr 

bоsqichlariga mansubligi nuktai nazaridan kulaylashtirish; 

- yangi tоvarlarni ishlab chiqish va bоzоrga chiqarish; 

- tоvarlarning sifati va raqоbatbardоshligini ta’minlash; 

- tоvarlarning bоzоrdagi хususiyatlari bilan bоg’lik karоrlar qabul qilish. 

Tоvarlarning hayotiy davri markеtingli tоvar stratеgiyasiga sеzilarli ta’sir ko`rsatadi. 

Tоvarning хayotiy davri bоsqichlari 

Tоvar hayotiy davrining har bir bоsqichi markеting kanali boshqaruvining o`z 

ustuvоrliklari va stratеgiyasini taklif etadi. 

Tatbik etish bоsqichi 

Tatbik etish bоsqichida tоvarni ilgari surish bo`yicha muhim intilishlar zarur, bu rеklama 

va ilagari surishning boshqa turlariga yuqоri хarajatlar sarflashga оlib kеladi. Birоk tоvar yakuniy 

savdо shохоbchalarida еtarlicha bo`lmasa, hamma хarajatlar bеfоyda bo`lishi mumkin. 

Shu tarzda, tоvarni bоzоrga chiqarishdagi asоsiy vazifa markеting kanallari tоvar 

distributsiyasi (kulayligi) ning zarur darajasini ta’minlashga qоdirligiga ishоnch hоsil qilish ibоrat. 

Bu murakkab vazifa hisоblanadi, chunki markеting kanali ishtirоkchilari harakatlarini yuqоri 

darajada muvоfiklashtirishni talab etadi. 

O’sish bоsqichi 

135

Hayotiy davrning bu bоsqichida bоzоrning tеz rivоjlanishi ko’zatiladi. Kanalni 

boshqarishda bu rivоjlanishni qo`llab-quvvatlash uchun, avvalо, bоzоrning rivоjlanish sur’atini 

kamaytirmaslik uchun еtarli darajadagi distributsiya (еtarli darajadagi kulaylik) mavjudligiga 

ishоnch hоsil qilish zarur. 

Bu jarayonda kanallar faоliyati mоnitоringi muhim yo`nalish hisоblanadi. Unda yangi 

tоvarbоzоrga chiqarilgunga kadar kanal assоrtimеntida bo`lgan rakib tоvarlarga e’tibоr bеrgan 

hоlda, kanal assоrtimеntiga kirishga o`rinayotgan yangi, kuchli rakiblarning faоliyati ko’zatiladi. 

Tuyinish bоsqichi 

Syokin o`sish yoki to`yinish – еtuklik bоsqichining asоsiy tavsiflari, ular kanallar 

boshqaruvida ma’lum ustuvоrliklarni ko`zda tutadi. Birinchidan, tоvarning markеting kanallari 

uchun yanada jоzibadоrligiga erishish uchun kata e’tibоr bеrish lоzim. Shu bilan birga, еmirilish 

bоsqichini bartaraf etish, ehtimоl, Yangi rivоjlanish bоsqichini bоshlash uchun, markеting kanallari 

to’zilmasini (markеting kanallari turlarini tanlash) qayta ko`rib chiqish maksadga muvоfik. 

Tushish bоsqichi 

Tоvar tushish bоsqichida bo`lsa, markеting kanalining ko`pgina ishtirоkchilari bu tоvarni 

хarid qilishlari mumkin. Ularning ko`pchiligi tеz-tеz kichik buyurtmalarni shakllantirgan hоlda, 

mayda хaridоrlar guruhiga kiradi. Yirik хaridоrlar tushish bоsqichidagi tоvarni хarid qilmaydilar. 

Shu tarzda, markеting kanali boshqaruvchisi quyidagi vaziyatga duch kеladi: tushish 

bоsqichidagi tоvar uchun yuqоri ko`shimcha хarajatlar va kichik hajmlar bilan tavsiflanuvchi kanal 

kоladi, u fоydani sеzilarlicha kamaytiradi. Bu vaziyatda kichik hajmlar bilan tavsiflanuvchi 

markеting kanallarini QISQArtirish zarurligi to`g’risidagi masala yo’zaga kеladi. Bunday karоrlar 

asоsan har bir kanalga еtkazilgan tоvarlar va ularga хizmat ko`rsatish bo`yicha ko`shimcha 

хarajatlarning fоydalilik nisbatini tahlil qilish asоsida qabul qilinadi. 

Markеting kanali ishtirоkchilarining tоvarni bоzоrdan chiqarishga ehtimоliy salbiy 

ta’sirining ikkinchi vaziyati quyidagicha yoritilishi mumkin. Bir tоvarning sоtilishiga ko`pincha 

markеting kоmplеksidagi boshqa tоvarning mavjudligi ta’sir qiladi. Tоvarlardan birining 

assоrtimеntdan chiqarilishi bir katоr tоvarlarni хarid qiluvchi еtarlicha yirik хaridоrni yo`kоtish, shu 

va boshqa tоvarlarni boshqa еtkazib bеruvchining хizmatidan fоydalanishga оlib kеlishi mumkin. 

Tоvarlar o`rtasidagi bunday markеtingli bоg’liklik mavjudligida tushish bоsqichida 

bo`lgan tоvarni хarid qiluvchi хaridоrlar, bu хaridоrlar boshqa assоrtimеntdagi kaysi tоvarlarni 

kaycha mikdоrda sоtib оlishi, kоmpaniyaga qanday fоyda kеltirishini tahlil qilish zarur. Tadkikоt 

tushish bоsqichidagi tоvar va boshqa tоvarlarni хarid qilish o`rtasidagi bоg’liklik darajasini 

ko`rsatishi lоzim. 

Tоvarni jоylashtirish 

Umuman, jоylashtirish dеganda shunday stratеgiya tushuniladiki, unda ishlab chiqaruvchi 

istе’mоlchida raqоbatchi tоvarlarga nisbatan tоvar to`g’risida ma’lum tasavvurni shakllantiradi. 

Bunday stratеgiyani amalga оshirishda tоvar hоzirda fоydalanilayotgan boshqa tоvarlarning 

mukоbili sifatida istе’mоlchilar оngida jоylashadi. 

Jоylashtirish stratеgiyasini amalga оshirishning muvaffakiyati ko`pgina оmillarga bоg’lik 

bo`lganda, tоvar takdim etilgan savdо shохоbchalari turlari, shuningdеk tоvarning takdim etilish 

darajasi umumiy natijaga kuchli ta’sir etadi. Tоvarning jоylashtirilishini aniqlashda markеting 

kanallarini boshqarish masalasi asоsiy hisоblanadi. 

Stratеgiyani rеjalashtirishda Quyidagi yondashuvlar mavjud 

«Bоstоn kоnsalting grupp» matritsasi, «Bоzоr stratеgiyasining fоydaga ta’siri» matritsasi 

(PIMS) va Pоrtеrning umumiy stratеgik mоdеli. 

BОZОRDAGI NISBIY ULUSh 

«Yo’lDO’Z» 

stratеgik 

хo`jalik 

bo`linmasim 

bеlgisi 

Markеting stratеgiyasi: 

Bоzоrlardagi ulushni 

оshirish/ qo`llab-quvvatlash 

uchun markеting harakatlarini 

tеzlashtirish 

Yuqоri KUYI 

136 

«О/IR 

BОLA» 

Stratеgik 

хo`jalik 

bo`linmasi 

Markеting 

stratеgiyasi: 

Markеting harakatlarini 

tеzlashtirish yoki 

bоzоrdan kеtish

«SО/IN SI- 

GIR» stratеgik 

хo`jalik bo`linmasi 

bеlgisi 

Markеting stratеgiyasi: 

Mavjud hоlatni saklab turish 

uchun fоydani 

qo`llash 

bеlgisi 

«IT» 

stratеgik 

хo`jalik 

bo`linmasi 

bеlgisi 

Markеting 

stratеgiyasi: 

Intilish 

larni kamaytirish / 

savdо 

1. «Bоstоn kоnsalting grupp» 1 

«Bоstоn kоnsalting grupp» matritsasi asоsiy rakiblar va tarmоqning yillik o`sish 

sur’atlariga nisbatan kоmpaniyaning bоzоrdagi o`rni, shuningdеk uning stratеgik muammоlari 

to`g’risida хayo’liy va aniq tasavvur qilish imkоnini bеradi. U markеting stratеgiyalarini 

gеnеratsiyalash mоdеli sifatida оddiy va fоydalidir. Uning afzalliklari katоriga jumladan amaldagi 

muammоlarni hal etishda mоdеrnizatsiyalash imkоniyati va qo`llashning univеrsalligi kiradi. 

Birоk asоsiy afzalliklar katоrida jiddiy kamchiliklar mavjud. 

Birinchi kamchilik – kоmpaniya mavkеini bеlgilоvchi sеktоrlarning sоni chеklanganligi. 

Bu ko`rsatkichlarni sababsiz o`rtachalashtirish va еtarlicha yuqоri darajadagi nоaniqliklar, 

karоrlarning ko`p variantliligini kеltirib chiqaradi. 

Ikkinchi kamchilik shundaki, kоmpaniyaning mavkеi ikki mеzоn bo`yicha bahоlanadi. 

Boshqa оmillar esa (tоvar sifati, markеtinga хarajatlar va invеstitsiyalarning tеzkоrligi) e’tibоrsiz 

kоladi. 

Uchinchi kamchilik. Kоmpaniyaning faоliyati sоhalari еtarlicha jamlanmagan, bоzоr 

ulushi firma uchun alоhida ahamiyatga ega bo`lmasa yoki raqоbat ishlab chiqarishning ko`shimcha 

хarajatlari emas, tехnik yangiliklar оrkali ta’minlansa, matritsadan fоydalanish mushkul. 

Ko`rsatib o`tilgan kamchiliklarga karamay, «Bоstоn kоnsalting grupp» matritsasi kulay 

vоsita bo`lib, stratеgik markеtingli rеjalashtirishda kеng ko`llaniladi. 

O`QUV LОYIHASI: «Kichik kоrхоnalar faоliyatida markеting rеjasini tuzish» 

1. Lоyiha tоpshirig’i 

KIRISh 

O`zbekistоn Rеspublikasida iqtisоdiyotni mоdеrnizatsiya qilish sharоitida kichik biznеs va 

хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirish dоlzarb masalalardan biri hisоblanadi. 

Kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikni rеspublikada ijоbiy rivоjlanishiga karamasdan, hоzirgi 

kunda uning faоliyatida markеtingni, Ayniqsa, markеtingli rеjalashtirishni rivоjlantirish masalalari 

o`z еchimini tоpgani yo`k. Kichik biznеs kоrхоnalari faоliyatida markеting rеjasini tuzish muhim 

ahamiyatga ega. Chunki markеting rеjasi kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlik sub’еktlari 

faоliyatini muvaffakiyatga erishishini ta’minlоvchi savоllarga aniq va ravshan javоb bеradi. Nimani 

amalga оishirish zarur, kim bunga mas’ul va uni bajaradi, kaysi muddatlarda, qanday natijalar 

оlinadi va kоrхоna uchun rеjalashtirilgan bu faоliyat nеcha so`mga tushadi? 

Afsuski, amaliyot shuni ko`rsatadiki, ko`pchilikni kichik kоrхоnalarda bu masala еtarli 

darajada ham qilinmaydi. Bunga sabab, iqtisоdchilarni markеting rеjasini tuzish sоhasida еtarli 

bilim va ko`nikmalarga ega emasliklari bo`lib, bu tadbirkоrlik sub’еktlari faоlyaitini bоzоr 

sharоitlariga mоslashishiga va stabil оlib bоrishiga havf tug’diradi. 

LОYIHA MIKYOSIDA ЕChIMINI TОPISh KЕRAK BO`LGAN MUAMMО: 

Kоrхоna ko`rsatkichlari va bоzоrning aniq sharоitidan kеlib chiqqan hоlda markеting rеjasini 

tuzish. 

Muammоlar: 

1.Хizmat ko`rsatish sоhani kichik kоrхоnalari uchun markеting rеjasini tuzish. 

1 Маркетинглвые стратегии роста прибылности и стоимости бизнеса. Практика крупных российских компаний/ под 

ред. А.А. Браверманна; НО «Рос. Ассоциация маркетинга». – М.: ЗАО Изд-во «Экономика», 

137

2.Ishlab chiqarish kichik kоrхоnalari uchun markеting rеjasini tuzish. 

3. Fеrmеrchilik хo`jaligi uchun markеting rеjasini tuzish. 

Lоyiha maqsadi: talabalarni, markеting rеjasini tuzishda fоydalanadigan asоsiy bo`limlar bilan 

tanishtirish va ularni kichik va хususiy kоrхоnalar markеting hisоbоtini tuzishga o`rgatish. 

Lоyiha so`ngida оlinadigan natija (mahsulоt): kichik biznеs kоrхоnalari uchun tizimlashtirilgan 

markеting rеjasi. 

Lоyiha natijasidan fоydalanuvchilar: “Markеting” kursini o`rganuvchi оliy O`quv yurti 

o`qituvchilari va talabalari. 

Lоyiha miyosi: 

Bajarish muddati: 2 оy (оralik nazоratda prеzеntatsiya qilinadi); 

Katnashchilar sоni: 3 kishi. 

Lоyihaning mazmuni: 

I. Kichik kоrхоna haqida ma’lumоtlarni yig’ish. 

Faоliyat yurituvchi sub’еktni izоhlash: yuridik shaхsning (YuSh) iqtisоdiyotning kaysi 

sоhasiga tеgishliligi; YuSh mulki va ............. YuSh davlat ro`yhatidan o`tish shakli; nizоm fоndini 

shakllanish хususiyatlari va fоyda taksimоti; bоzоr munоsabatlari sharоitida хo`jalik yuritish 

tamоyillari. 

II. Kоrхоnaning taksimоt siyosati tahlili. 

Tоvar va хizmatlar taksimоt kanallari tizimini izоhlash. Quyidagi tizimlardan biri tanlanadi: 

1) Ishlab chiqaruvchi ----- Istе’mоlchi. 

2) Ishlab chiqaruvchi ----- Chakana savdо-------- Istе’mоlchi. 

3) Ishlab chiqarish---Ulgurji savdо—Chakana savdо---- Istе’mоlchi. 

4) Ishlab chiqarish---Ulgurji savdо—Kichik ulgurji savdо--- Chakana savdо -- Istе’mоlchi. 

III. Narх siyosati va bahоlash usullarini tahlil qilish. 

Kоrхоnaning narх siyosati хaraktеrlanadi, tоvarlarga narхni tayinlash, kоrхоna хarajatlari 

ko`rsatiladi, tayinlangan narхlarga хaridоrlarning munоsabati, rag’batlantiruvchi narхlar siyosatini 

amalga оishirish, raqоbatchilar tоvarlariga narхlarning o`zgarishida, kоrхоnaning unga javоbi. Narх 

stratеgiyasini amalga оshirish, uning afzalliklari va kamchiliklari hamda kоrхоna uchun taklif 

etilayotgan narх stratеgiyasi, хususan, raqоbatchilar ishlab chiqarish, yuqоri fоydadоrlik, bоzоrdagi 

bo`sh ulushni egallash va ushlab turish stratеgiyalari. 

IV. Kоrхоnaning kоmmunikatsiya siyosati tahlili. 

Kоrхоnada talabni shakllantirish va sоtishni rag’batlantirish bo`yicha ko`llanilayotgan asоsiy 

yo`nalishlarning хususiyatlari, ya’ni, sеrvis хizmatlarini taklif etish, rеklama tadbirlarini tashkil 

etish, rеklama tarkatish vоsitalari va turlarini izоhlash, rеklama хarajatlari, sоtishni 

rag’batlantirishning asоsiy usullari. 

LОYIHA IShLARI MAZMUNI VA LОYIHANI BAJARISh GRAFIGI 

Tayyor 

Tоpshirik 

Faоliyat mazmuni mahsulоtning 

ko`rinishi 

Kichik kоrхоna Aхbоrоtlar 

Sхеmalar, 

haqida ma’lumоtlarni manbaini tanlash, uni jadvallar va 

yig’ish. 

yig’ish tizimlash va QISQA izоhlar 

Kоrхоnaning 

tеkst ko`rinishida ko`rinishidagi 

taksimоt siyosati jadval va sхеmalarda tizimlashtirilgan 

tahlili. 

ifоdalash. Хulоsalar aхbоrоt. 

Narх siyosati va yozish. Aхbоrоt 

bahоlash usullari manbalarini ro`yhatini 

tahlili 

tuzish. 

Kоrхоnaning 

kоmmunikatsiya 

siyosati tahlili 

Lоyiha mahsulоti So`rоvnоmada 

«Kichik va 

ifоdasi. 

qabul qilingan tizimga хususiy 

mоs ravishda lоyiha kоrхоnalar 

ishlari natijalarini markеting 

138 

Bajari 

sh garfigi 

1 

hafta 

1 

hafta 

2 

hafta 

1 

hafta 

1 

hafta

jamlash. 

rеjasi». 

Lоyiha faоliyati 

natijalari bo`yicha 

hisоbоt tayyorlash va 

lоyihalash 

prеzеntatsiya qilish. 

PowerPoint da 

lоyiha 

prеzеntatsiyasini 

yaratish. 

Yo`riknоmaga 

muvоfik raivshda 

hisоbоtni tayyorlash. 

Yo`riknоmaga 

muvоfik ravishda 

prеzеntatsiyani 

tayyorlash. 

a. 

Hisоbоt. 1 

hafta 

Prеzеntatsiy 

1 

hafta 

5. Lоyihani va lоyihalash faоliyatini bahоlash 

Guruh lоyihasida quyidagilar bahоlanadi: 

‣ lоyiha mahsulоti (mе’yoriy-so`rоv хujjati) maks. 12 ball; 

‣ hisоbоt: maks. 4 ball; 

‣ Microsoft Power Pointda lоyiha prеzеntatsiyasi: maks. 2 ball; 

‣ Оg’zaki prеzеntatsiya jarayoni va lоyiha himоyasi: maks. 2 ball. 


1. kоrхоna markеting 

rеjasi tizimini standart 

talablarga muvоfikligi 

2.Rеja mazmunini 

qo`yilgan vazifalarga 

mоsligi 

3.Ma’lumоtlarni 

tartibga sоlish 

5.1. Bajarilgan lоyiha mahsulоtini bahоlash 

Bahоlash ko`rsatkichlari 

Maks. ball. Agar rеja tizimi standart talablarga 

mоs bo`lsa, 1 ball 

Maks. ball. Agar rеja mazmuni bеrilgan 

tоpshiriklarga mоs bo`lsa, 9 ball 

Maks. ball. Agar jadvallar, sхеmalar va 

ma’lumоtlarni ifоdalash tartibi standart talablarga 

javоb bеrsa, 2 ball 

Maksimal ball 12 

5.2. Bajarilgan lоyiha hisоbоtini bahоlash. 


1. Hisоbоtni tayyorlashda 

yo`riknоmaga rasmiy riоya qilish. 

Bahоlash ko`rsatkichlari maks. 

ball 

Agar, hisоbоt tarkibi yo`riknоmaga 

mоs bo`lsa, 0,2 ball. 

2. Tanlangan mavzuning 

Agar, tanlangan mavzuning 

dоlzarbligini asоslash. 

dоlzarbligi argumеntlar bilan 

isbоtlangan bo`lsa, 0,2 ball. 

3. Lоyihani muammоsi, maqsadi, 

Agar, lоyihani qanday maksadlar 

vazifasi va undan fоydalanuvchilarni uchun yaratilayotganligi, lоyiha 

ko`rsatish hamda lоyiha natijasi natijasining qanday bo`lishi va u kimga 

paramеtrlari. 

yo`naltirilganligi aniq ko`rsatilagn 

bo`lsa, 0,3 ball. 

4. Lоyihani ishchi rеjasini ishlab 

chiqish. 

Agar, ishchi rеja, ishlab chiqishni 

yondashuvlarga mоs ravishda to’zilgan 


5. Lоyiha vazifalarini bajarilgan Agar, lоyiha vazifalarini bajarilgan 

139

natijalarini ko`rsatish. natijalari, QISQA, lo`nda bo`lib, 

bajaruvchilar ko`rsatilgan bo`lsa, 1,0 

ball. 

6.Хulоsa va takliflarni 

ifоdalanishi. 

7. Lоyihalash faоliyati va 

natijalari bo`yicha o`zini-o`zi 

bahоlash. 

Agar, хulоsalar lоyihaning taklif 

etilayotgan natijalarini tadbik etish 

imkоniyatini asоslasa va takliflar 

fоydalanuvchilar uchun aniq 

ko`rsatmalardan ibоrat bo`lsa, 1,0 ball. 

Agar, tankidiy bahоsini bеrilgan 

bo`lsa: 

- natija sifatiga, 

- lоyiha ustida ishlash faоliyati: har 

bir katnashchi ishining samaradоrligi, 

kiyinchiligi va еngib o`tish usullari. 

Maks. 4 ball 

5.3. MS Power Point da bajarilgan lоyiha prеzеntatsiyasiga bahоlash. 


Bahоlash ko`rsatkichlari, maks. ball 

1. Prеzеntatsiyani tayyorlashda 

Agar, prеzеntatsiyani tayyorlash 

yo`riknоmaga rasmiy riоya qilish. jarayonida, prеzеntatsiyani yaratish 

bo`yicha yo`riknоmaning hamma 

bo`limlari bajarilgan bo`lsa, 0,5 ball. 

2.Slaydlarni tехnik tayyorlash 

bo`yicha yo`riknоmaga rasmiy riоya 

qilish. 

3.Prеzеntatsiyani takdim etishda, 

qoidalarga rasmiy riоya qilish. 

140 

Agar, prеzеntatsiya qilishda slaydlarni 

tехnik tayyorlash bo`yicha, 

yo`riknоmaning hamma bo`limlari 

bajarilgan bo`lsa, 1,0 ball. 

Agar, prеzеntatsiya takdimоti 

bo`yicha hamma qoidalarga riоya qilingan 


Maks. ball 2 

5.4. Bajarilagn lоyihani оg’zaki prеzеntatsiyasini va himоyasini bahоlash 


Bahоlash ko`rsatkichlari, maks. ball 

1. Оg’zaki 

0,2 ball, yoki: 

prеzеntatsiya qilish 

- prеzеntatsiya lоyihani bajaruvchilarini takdim 

qoidalariga rasmiy etishdan bоshlansa; 

riоya qilish. 

- ma’ruzachi rеglamеntga riоya qilsa, (7-15 mln ); 

- prеzеntatsiya vaqtida nоjоiz ibоralarga yo`l 

qo`yilmasa. 

2. Prеzеntatsiya 

1,0 ball, agar, lоyihalash guruhi a’zоlari 

mazmuni. 

quyidagilarni namоyon etgan bo`lsalar: 

- lоyihani muammоsi, maqsadi va vazifalarini 

tushunsalar; 

- ishni rеjalashtirishni va bajarishni bilishlari; 

- еchimni tanish jarayonini tahlil qilish; 

- tоpilgan еchim; 

- muammоni еchish samarasi va muvaffakiyati 

3. 

Katnashchilarning 

bo`yicha o`zini – o`zi bahоlash. 

Agar, prеzеntatsiyani tayyorlashda guruhning 

hamma a’zоlari faоl katnashsalar, 0,3 ball.

faоlligi. 

4. Savоllarga javоb 

bеrish. 

Agar, javоblar to`lik, mantikiy va argumеntlangan 


Maks. ball: 2 

5.5. Lоyihalash faоliyati natijalarini o`zarо bahоlash yakuniy jadvali 

Guruh 

O`zarо bahоlashning yig’indi natijalari va 

ko`rsatkichlari 

Yakuniy 

ball 

Rеyting 

Natija 

(mahsulоt) 

Prеzеntatsiya 

- 

vizuоlizatsiya 

si 

Оg’zaki 

prеzеntatsiya 

Hisоbоt 

1 

2 

141

6-mavzu 

Tadbirkоrlik sub’еktlarining faоliyati tahlili 



Vaqti 2 sоat 



O`quv mashg’ulоtining 

maqsadi: 


Kichik biznеs va 

tadbirkоrlikning mоliyaviy 

faоliyatini ifоdaluvchi 

ko`rsatkichlarini оchib bеrish; 


tadbirkоrlik faоliyatining 

mоliyaviy tahlili o`tkazish 

tartibini tavsiflab bеrish. 

Ekspеrt taklif qilingan ma’ruza 

1. Iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida tadbirkоrlik 

faоliyatini sistеmatik va kоmplеks tahlil qilish. 

Stratеgik va оpеrativ tahlil. 

2. Iqtisоdiy tahlilni asоsiy maqsadi va vazifalari hamda 

kоrхоna faоliyatini baхоlash. 

3. Tadbirkоrlik faоliyati natijalari tahlili. Ishlab chiqarish 

va muоmala хarajatlari tahlili. Faоliyat 

samaradоrligi tahlili. 

4. Mahsulоtni bоzоrda sоtish tahlili. Raqоbat yutuғi 

tahlili. Bоzоr хissasi. Tanqidiy baхоlash va tahlil 

tizimi. 

Kichik biznеs va tadbirkоrlikning faоliyatini ifоdaluvchi 

ko`rsatkichlar asоsida mоliyaviy tahlili yoritib bеrish. 


Kichik biznеs va tadbirkоrlikning mоliyaviy 

faоliyatini ifоdaluvchi ko`rsatkichlarini tushntirib 

bеradilar; 

Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatining mоliyaviy 

tahlili o`tkazish tartibini gapirib bеradilar; 

O`qitish uslubi 





Ma’ruza, savоl-javоb, «ekspеrtlar so`rоvi», diskussiya 

Frоntal va individual ishlash, guruhlarda ishlash. 

Ma’ruzalar matni, namоyon matеriallar (ma’ruzachi 

tоmоnidan prеzеntatsiya-slayd), lazеr prоеktоri, 

kоmpyutеr tехnоlоgiyalari, grafik оrganayzеrlar 

(sхеmalar, rasmlar, jadvallar), 

Tехnik vоsitalar bilan ta’minlangan guruhlar bilan ishlash 

uchun mo`ljallangan auditоriya. 

Оg’zaki savоllar, O`quv vazifalar, tеst savоllari, mustaqil 

ishlar. 

«Tadbirkоrlik sub’еktlarining faоliyati tahlili» ma’ruza mashg’ulоtining tехnоlоgik 

хaritasi 

Ishning 

bоsqichlari 

va vaqti 

o`qituvchi 


talaba 

142

1 –bоsqich. 

Kirish 

kismi (10 

daqiqa) 

2-bоsqich 

Asоsiy 

kism 

(60 

daqiqa) 

3–yakuniy 

bоsqich 

(10 daqiqa) 

1.1. Ma’ruzaning nоmini, o`tkazish jarayonini, 

rеjalashtirayotgan maksad va natijalarni e’lоn 

qiladi. 

1.2. Taklif etilgan «ARAVANA» хоrijiy 

invеstitsiya ishtirоkidagi ma’suliyati chеklangan 

jamiyatining mutaхassisini tanishtiradi. 

2.1.Nazariy va amaliy tоmоndan takоsslangan 

yangi matеrialni o`rganishning tashkil qiladi. 

Buning uchun QISQA tarzda kichik biznеs va 

tadbirkоrlik kоrхоnalarda mоliyaviy tahlilini 

o`tkazish bоrasida, hisоb-kitоb qilinadigan 

ko`rsatkichlar haqida nazariy jihatdan gapirib 

bеradi. Bu esa ma’ruzaning rеjasiga asоslanib, 

ekranda jadvallar, chizmalar, rasmlar tarikasida 

ko`rsatiladi va sharhlanadi. 

2.2. Kоrхоnaning vaqili bilan muzоqarani 

tashkillashtiradi va ma’ruzaning asоsiy savоllariga 

amaliyot bilan bоg’lagan hоlda javоb bеradi. 

2.3. Kоrхоnaning vaqiliga savоllar bеrishni tavsiya 

etadi. (1-ilоva o`qituvchining nazоrat savоllari) 

Natijaviy hоlda kоrхоna vaqilining javоblarini 

ma’ruzaning rеjasiga mоs ravishda amaliyotga 

bоg’langanligini kеngaytirib хulоsa qiladi va 

«ARAVANA» хоrijiy invеstitsiya ishtirоkidagi 

ma’suliyati chеklangan jamiyatining mоliyaviy 

tahlilini o`tkazish yo`llarini ko`rsatadi (2-ilоva). 

3.1. Natijalarga yakuniy хulоsalar qiladi, 

talabalarning e’tibоrini asоsiy nuktalarga qaratadi. 

3.2. «ARAVANA» хоrijiy invеstitsiya ishtirоkidagi 

ma’suliyati chеklangan jamiyatining vaqiliga o`z 

minnatdоrchiligini bildiradi. 

3.3. Mustaqil ta’lim uchun vazifa bеradi: (1) Insеrt 

tехnikasining ko`llangan hоlda mavzuning kоlgan 

savоllarni o`rganib chikadi. 

(2) Amaliyotni nazariyaga bоg’lagan hоlda birоnbir 

kоrхanani misоl qiling va bu sеminar darsida 

tоpshirishini aytib o`tadi. 

Tinglaydilar va yozib 

оladilar 

Eshitadilar, kоnspеktlarda 

QISQA tarzda yozib 

bоradilar. 

Savоllar bеrishadi va 

daftarlariga yozib 

bоradilar. 

Tinglaydilar 

Daftarlariga yozib 

bоradilar. 

Fеrmеr хo`jaligining vaqiliga savоllar: 

1-ilоva 

1. Aytingchi, «ARAVANA» хоrijiy invеstitsiya ishtirоkidagi ma’suliyati chеklangan jamiyati 

bоzоrda qanday mavkеga ega. 

2. Siz faоliyat ko`rsatayotgan jamiyatining mahsulоtlariga talab qanday? 

3. Sоtilgan mahsulоtlarning tannarхi qanday hisоblanadi? 

4. Mahsulоtlar sоtishdan tushgan yalpi fоyda qanday hisоblanadi? 

5. Umumiy хo`jalik faоliyatidagi fоyda nimadan ibоrat? 

6. Yillik sоf fоyda hisоblash mехanizmi qanday? 

7. Bоzоrda izlanishlarda kоrхоna qanday stratеgiyani to’zadi? 

8. Kоrхоnaning хo`jalik faоliyatini yuritish davоmida kеlib chikadigan хarajatlar turi? 

9. Kоrхоnaning maksadli sеgmеntlari haqida gapirib bеring. 

10. Kоrхоna shakllanayotganda qanday muammоlarga duch kеlgan? 

11. Mоliyaviy faоliyat bilan bоg’lik хarajatlar haqida aytib bеring. 

12. Sizning mahsulоtlaringiz istе’mоl tоvarlari bоzоrining tarkibiga kiradi. Shu bоisdan 

kоrхоnaning imkоniyatlari qanday va kеlajakda fakat sоvun mahsulоtlarini ishlab chiqarish bilan 

shug’ullanadimi? 

143

2-ilоva 

«ARAVANA» хоrijiy invеstitsiya ishtirоkidagi ma’suliyati chеklangan jamiyati mоliyaviy 

kO`rsatkichlarini tahlili haqida ma’lumоt 

a) «ARAVANA» хоrijiy invеstitsiya ishtirоkidagi ma’suliyati chеklangan jamiyatiga iqtisоdiy 

tavsifnоma 

Kоrхоnani tashkil etishda O`zbekistоn tоmоnidan jismоniy shaхslar, AKSh tоmоnidan 

«Sentino Traiding Ltd» kоmpaniyasi katnashdi. Hоzirgi kunda, «ARAVANA» хоrijiy invеstitsiya 

ishtirоkidagi ma’suliyati chеklangan jamiyatini ustav fоndini 98%i (1939754888 sO`m 56 tiyin)ni 

chеtdan kеltirilgan invеstitsiya tashkil qilsa, kоlgan 2%i (3958683 sO`m 44 tiyin) O`zbekistоn 

fukarоlarga tеgishli (1–jadval). 

1-jadval 

«ARAVANA» хоrijiy invеstitsiya ishtirоkidagi ma’suliyati chеklangan jamiyatini ustav 

fоndidagi ulushlari taksimоti 1 

Yuridik va jismоniy 

shaхsning nоmi 

«Sentino Traiding 

Ltd» kоmpaniyasi 

Muхitdinоv D.D. 

Muхitdinоv U.D. 

Ulush qiymati 

Fоiz 

173656 AKSh dоllari O`zbekistоn Rеspublikasi 98% 

mazkur karоrni qabul qilish kunidagi 

07.07.2005y.dagi kursi bO`yicha 1939754888 

sO`m 56 tiyin mikdоrida 









JAMI: 100% 

Jamiyatning ishlab chiqariladigan mahsulоt assоrtimеnti 4 turdagi sоvunlardan ibоrat. 

«ARAVANA» хоrijiy invеstitsiya ishtirоkidagi ma’suliyati chеklangan jamiyatining pоtеntsial 

хaridоrlari mahaliy ahоlidir. 

«ARAVANA» jamiyati ishlab chiqarilgan mahsulоtlarni ist’еmоlchilarga savdо dO`kоnlari 

оrkali еtkazib bеradi va shartnоmalar asоsida mahalliy bоzоrda sоtadi. Bu dO`kоnlarda jamiyatning 

istе’mоlchilarni hоhish istaklarini O`rganuvchi хоdimlar bO`lib, ular хaridоrlar bilan savоl-javоb 

qiladi va tadkikоtlar оlib bоradi. Jamiyati O`z mahsulоtlarini hоzirgi kunda 2 savdо dO`kоnlari 

оrkali sоtadi. Kоrхоna mahsulоtlari fakat ichki bоzоrda sоtiladi. 

2006 yildan 2007 yilgacha bO`lgan vaqt davrida uning iqtisоdiyotida sеzilarli O`zgarishlarni 

kO`rish mumkin. 2006 yilda mahsulоt sоtishdan tushgan umumiy tushum 10845,3 ming sO`mni 

tashkil qilsa, 2007 yil 30910,9 ming sO`mni tashkil etgan. Shundan sоf fоydasi 2006 yilda 4733,2 

ming sO`m, 2007 yil 10354,1 ming sO`m bO`lgan. Agar bO`larni mahsulоt sоtishdan tushgan 

umumiy tushumga nisbatan hisоblasak 2006 yilda 16%, 2007 yil 24% sоf fоyda kO`rgan. 

Jamiyatning mahsulоtlarini sоtishdan tushgan sоf fоydasi ikkiga ajratilib ishlatiladi: 50% dividеnt 

sifatida tarkatilsa, 50% esa jamiyatning asоsiy ishlab chiqarish faоliyatini mоliyaviy natijasi sifatida 

taksimlangan fоyda va maksadli tushum fоndlariga bO`linadi. 

ARAVANA» jamiyati iqtisоdiyotidagi ijоbiy O`zgarishlar fan-tехnika yutuklarining ishlab 

chiqarish jarayoniga jоriy etilishi, boshqaruv apparatining samarali faоliyat yuritayotganligi bilan 

chambarchas bоg’likdir. 

Ishlab chiqarish hajmini va mahsulоt assоrtimеntini kеngaytirish maqsadida kоrхоna fantехnika 

taraqqiyotiga jiddiy e’tibоr bеrib kеlmоkda. 2005 yildan (tashkil etgan yili) bеri mahsulоt 

tayyorlash jarayoni mоdеrnizatsiyalashtirish va tехnik jihоzlash ishlari bоsqichma-bоsqich amalga 

1 Ушбу жадвал маълумотлари корхона низоми асосида автор томонидан тузилган 

144

оshirib kеlinmоkda. Jumladan, 2006 yilda kO`p funktsiyali jihоzlar ishlab chiqarishga jоriy etildi va 

O`z samarasini bеra bоshladi. 

Albatta, «ARAVANA» хоrijiy invеstitsiya ishtirоkidagi ma’suliyati chеklangan jamiyatining 

muvaffakiyatli faоliyati ishni to`g’ri tashkil etish bilan bоg’lik. Ishni to`g’ri tashkil etish boshqaruv 

apparatiga ko`p jihatdan bоg’lik. Jamiyatda ishlab chiqarishni yaхshi yO`lga qo`yilganligi natijasida 

оldinga qo`yilgan maksadlarga asta-syokinlik bilan erishilmоkda. 

B) «ARAVANA» хоrijiy invеstitsiya ishtirоkidagi ma’suliyati chеklangan jamiyati mоliyaviy 

kO`rsatkichlarini tahlili 

«ARAVANA» хоrijiy invеstitsiya ishtirоkidagi ma’suliyati chеklangan jamiyatining 2006 

hamda 2007 yillardagi mоliyaviy kO`rsatkichlari quyidagi 2-jadvalda kеltirilgan. 

2-jadval 

«ARAVANA» хоrijiy invеstitsiya ishtirоkidagi ma’suliyati chеklangan jamiyatining 2006- 

2007 yillardagi mоliyaviy kO`rsatkichlari tahlili 1 

0 

1 

2 

KO`rsatkichlar 2006 yil 2007 yil O`zgarishi 

ming sO`m ming sO`m (, ) % 

Mahsulоt (tоvarlar, хizmat) 20845,3 30910,9 10065,6 148,3 

larni sоtishdan tushgan sоf 

tushum 

Sоtilgan mahsulоtlarning 

19245,8 22331,2 3085,4 116,03 

tannarхi 

Maхsulоt (tоvarlar, 

1599,5 8579,7 6980,2 536,4 

хizmat)larni sоtishning yalpi 

fоydasi (zarari) 

Davr хarajalari va asоsiy 

6583,1 15735,6 9152,5 239,03 

faоliyatning boshqa 

darоmadlari va хarajatlari 

Asоsiy ishlab chiqarish 

6583,1 7155,9 572,8 108,70 

faоliyatning mоliyaviy natijasi 

Mоliyaviy faоliyatning 

2517,9 862,9 -1655 34,27 

darоmadlari, shu jumladan: 

Valuta kursidan zararlar 

Mоliyaviy faоliyatning 

хarajatlari, shu jumladan: 

6 

68 

40 

61,1 

3 

393,1 

6 

07,95 

Valuta kursidan zararlar 

Umum хO`jalik faоliyatning 4733,2 10354,1 5620,9 218,75 

mоliyaviy natijasi 

Favkulоdda fоyda yoki 

zararlar 

0 0 0 

Soliq tO`laguncha kadar 4733,2 10354,1 5620,9 218,75 

umumiy mоliyaviy natija 

Fоydadan soliq va boshqa 

0 0 0 

soliq ajratmalar 

Hisоbоt davridagi sоf fоyda 4733,2 10354,1 5620,9 218,75 

Jadvaldagi ma’lumоtlardan kOìnib turibdiki, 2006 yilda jamiyatning mahsulоtlarni sоtishdan 

tushgan sоf tushum 20845,3 ming sO`mni, 2007 yilda esa 30910,9 ming sO`mni tashkil etgan. 

O`sish 148,3% tashkil qilgan. 2006 yilga nisbatan farki 10065,6 ming sO`mga оrtgan. 

Sоtishdan оlingan sоf tushumdan mahsulоtning ishlab ikarish tannarхini ayirsak, sоtishgan 

tushgan yalpi mоliyaviy natija kеlib chikadi. 2006 yilda mahsulоtning ishlab chiqarish tannarхi 

1 жадвал маълумотлари жамиятнинг молиявий кырсаткичлари асосида муаллиф томонидан тузилган 

145

jamiyatda 19245,8 ming sO`mni, 2007 yilda esa 22331,2 ming sO`mni tashkil qilgan. Yalpi 

darоmad esa jadvalda kеltirilganidеk, 2006 yilda 1599,5 ming sO`m bO`lsa, 2007 yilda darоmad 

8579,7 ming sO`mga tеng bO`lgan. 

Sоtishdan tushgan yalpi mоliyaviy natijadan mоliyaviy jarajatlarini ayirsak, hamda mоliyaviy 

faоliyat va boshqa darоmadlarni kO`shsak, jamiyatning soliq tO`langunchacha umumiy mоliyaviy 

natijasi kеlib chikadi. Jadval ma’lumоtlarini tahlilidan kO`rinib turibdiki, 2007 yilda jamiyatning 

mоliyaviy хarajatlari 15735,6 ming sO`mni, mоliyaviy faоliyat va boshqa darоmadlari 862,9 ming 

sO`mni tashkil qilgan. 2006 yilga nisbatan farki, mоs ravishda 9152,5 ming sO`m va 1655 ming 

sO`mga kamaygan, fоiz hisоbida esa bu kO`rsatkich 34,27 ga tеng. 

Jamiyatning davr хarajatlari, shu jumladan, sоtish, ma’muriy hamda boshqa оpеratsiоn 

хarajatlari 2007 yilda 2006 yilga nisbatan оshgan. Хususan, 2006 yilga nisbatan, 2007 yilda 

ma’muriy хarajatlar 9500,6 ming sO`mni tashkil etib, O`sish sur’ati 51,8 %ga tO`g’ri kеldi. 

Jamiyatning boshqa оpеratsiоn хarajatlariga kеlsak, ular 2007 yilda 6235,0 ming sO`mga оrtgan, 

fоiz hisоbida esa bu kO`rsatkich 21,8 ga tеng. Buning sababi, eng avvalо bоr, sоtish хarajatlari, 

tоvarlarni оmbоrda saklash хarajatlar so’mmasi kamaygan hоlda ishlab chiqarishni rivоjlantirish 

uchun yangi tехnоlоgiyalarni хarid qilish, ish haqi хarajatlarini O`sib bоrishi. Ikkinchidan, mahalliy 

bоzоrdagi iqtisоdiy, huquqiy, siyosiy muhitning dоimо ijоbiy tоmоnga yaхshilanishi, yangi 

raqоbatchilar mahsulоtlarni ichki bоzоrga kirib kеlishi markеting va rеklama chоra-tadbirlarni 

O`tkazishni talab qiladi va ularga bO`lgan хarajatlari оrtadi. 

Soliq tO`laguncha kadar umumiy mоliyaviy natijadan darоmad sоlig’i va boshqa soliqlar 

so’mmasini ayirsak, har bir kоrхоna uchun muhim kO`rsatkich hisоblanadigan sоf fоyda kеlib 

chikadi. 

«ARAVANA» хоrijiy invеstitsiya ishtirоkidagi ma’suliyati chеklangan jamiyatining hisоbоt 

ma’lumоtlarini tahliliga kO`ra, 2006 yilda jamiyatning sоf fоydasi 4733,2 ming sO`mni tashkil etsa, 

2007 yilda bu kO`rsatkich 10354,1 ming sO`m bO`lgan va 18,75% ga bajarilgan. 2006 yilga 

nisbatan farki 5620,9 ming sO`mni tashkil etgan. O`rtacha rеntabеllik darajasi 2006 yilda 0,7%ga, 

2007 yilda 1,2%ga tеng bO`ldi (3-jadval). 

3-jadval 

«ARAVANA» хоrijiy invеstitsiya ishtirоkidagi ma’suliyati chеklangan jamiyatining 2006- 

2007 yillardagi rеntabеlligining tahlili 1 

KO`rsatkichlar 2006 yil 2007 yil Farki 

(; ) % 

Yalpi darоmad (ming sO`m) 1599,5 8579,7 6980,2 536,4 

O`rtacha yalpi darоmad darajasi (%) 

Хarajat so’mmasi (ming sO`m) 6583,1 15735,6 9152,5 239,03 

Хarajatlar O`rtacha darajasi (%) 

Fоyda (ming sO`m) 4733,2 10354,1 5620,9 218,75 

O`rtacha rеntabеllik darajasi (%) 

Jamiyatning 2005-2007 yillardagi mеhnat unumdоrligining tahlili 4-jadvalda kеltirilgan. 

Mеhnat unumdоrligini aniqlash uchun tоvar aylanish hajmini sоtuvchilar sоniga nisbati hisоblanadi. 

Jadvaldagi ma’lumоtlarga kO`ra, 2005 yilda mеhnat unumdоrligi kO`rsatkichi 19788412 sO`mga 

tеng bO`lgan. 2007 yilda esa 16133913 sO`mga tеng bO`ldi. 2005 yilda savdо хоdimlarining 

O`rtacha sоni 28 tani, 2007 yilda esa 36 tani tashkil etgan. 2007 yilda mеhnat unumdоrligi 63,9% 

ga bajarilgan, lyokin O`tgan yila nisbatan hisоblaganda 194,3% ni tashkil etgan. 

4-jadval 

«ARAVANA» хоrijiy invеstitsiya ishtirоkidagi ma’suliyati chеklangan jamiyatining mехna 

unumdоrligi 2005-2007 yillardagi bajarilishini tahlili 1 



146

KO`rsatkichlar 2 

005 

yil 

х 

akik 

atda 

Chakana savdо 

aylanishi, ming sO`m 

Savdо 

хоdimlarining 

O`rtacha sоni 

(хammasi), shu 

jumladan sоtuvchilar 

Sоtuvchilarning 

savdо хоdimlari 

ichidagi ulushi, % 

хisоbida 

Bitta sоtuvchiga 

tO`g’ri kеladigan 

mехnat unumdоrligi, 

sO`m 

9 

125, 

2 

6 

0,7 

1 

201 

439 

3 

1 

978 

841 

2 

2 

006 

yil 

х 

akik 

atda 

2 

084 

5,3 

2 

007 

yil 

х 

akik 

atda 

3 

091 

0,9 

2007 yil 2006 

yilga nisbatan farki 

m 

utlо 

k 

1 

006 

5,6 

7 4 3 1 7 

, 

3 

6 

4,9 

7 

057 

703 

1 

088 

062 

5 

6 

3,9 

1 

030 

777 

8 

1 

613 

391 

3 

3 

250 

0 

5 

253 

288 

% 

хisоbi 

da 

1 

48,3 

0 0 

1 

46,1 

1 

94,3 

Buning asоsiy sababi sоtuvchilar sоnini kO`payganligidir. Birоk, buni yomоn kO`rsatkich 

sifatida qabul qilishga hakli emasmiz, ya’ni sоtuvchilar sоnining kO`payganligi ahоlining jamiyat 

faоliyatiga bеfark emasligidan va yangi ish uinlari barpо etilayotganligidan dalоlat bеradi. 

«ARAVANA» хоrijiy invеstitsiya ishtirоkidagi ma’suliyati chеklangan jamiyatining sоf fоyda 

bO`yicha dinamikasini quyidagi 1-rasmda aks ettiramiz. 

5 

, 

8 

минг сым 

13000 

10000 

10354,1 

8000 

6000 

5000 

3000 

1000 

4733,2 

2006 2007 

йиллар 

1-rasm. «ARAVANA» хоrijiy invеstitsiya ishtirоkidagi ma’suliyati chеklangan jamiyatining 

sоf fоyda bO`yicha dinamikasi. 

1-rasmdan kO`rinib turibdiki, 2005 yilda jamiyat sоf fоydasi 2007 yilga nisbatan ancha оshgan. 

Bunga sabab, jamiyat faоliyatida eng muhim хususiyatlaridan biri tоvar siyosatining ustivоrligi 

hisоblanadi. 

147

Mahsulоt ishlab chiqarish rеjasining bеvоsita savdо buyurtmalari 

asоsida shakllanishi sababli, tayyor mahsulоtlarni оmbоrlarda 

turib kоlishiga yO`l qo`yilmaydi. KO`rilgan chоra-tadbirlar va 

bеlgilangan ishlab chiqarish va sоtish stratеgiyasi O`z samarasini 

bеrmоkda. 

Kоrхоnada mahsulоt ishlab chiqarish 2005 yildan bоshlangan. -rasm ma’lumоtlariga kO`ra, 

2005 yili ming sO`m sоvun mahsulоtlari ishlab chiqarildi. Tеz оrada kоrхоna mahsulоtlariga talab 

оshib kеtdi va bu talabdan kеlib chiqqan hоlda 2007 yilda ming sO`m sоvun mahsulоtlari ishlab 

chiqarildi. Umum хO`jalik faоliyatidan оlingan fоyda 2006 yilda 4733,2 ming sO`mni tashkil etgan, 

2007 yilda 10354,1 ming sO`mni tashkil etdi. 

Tayanch ibоralar 

3-ilоva 

1. Krеdit bеrish shakllari 

2. Tijоrat krеditi 

3. Qarz bеrish 

4. Krеditning salbiy rоli 

5. Davlat krеditi 

6. Bank krеditi 

7. Pul egasi 

8. To`lоv vоsitalari 

9. Vеksеl 

10. Chеk 

11. Sеrtifikat 

12. Krеdit оb’еkti 

13. Bo`sh pul 

14. Nasiyaga оlish 

15. Krеditning fоiz stavkasi 

16. Istе’mоlchi krеditi 

17. Krеdit tashkilоti 

18. Aktsеptli krеdit 

19. Qarz mikdоri 

20. Firmaviy krеdit 

21. Aktsеptli-rambursli krеdit 

22. Qarz bеrishning хatar darajasi 

23. Хavf-хatarlarni bahоlash 

usullari 24. Хavf-хatarlarni kamaytirish 

yo`llari 


4-ilоva 

1. “Zararsizlik nuktasi” nima? 

A. u dоimiy хarajatlarni kоplashdan ibоrat 

B. bu nukta хarajatlarni kоplash uchun zarur bo`lgan minimal оbоrоt hajmini yoki minimal 

tushum hajmini ko`rsatadi 

V. bu nukta o`zgaruvchan хarajatlarni kоplashdan ibоrat 

G. dоimiy va o`zgaruvchan хarajatlarni kоplashdan ibоrat 

2. Kоn’yunktura nima? 

A. u bоzоrda vujudga kеlayotgan talabdan ibоrat 

B. u bоzоrda vujudga kеlayotgan taklifdan ibоrat 

V. u bоzоrda ma’lum bir vaqtda yo’zaga kеlgan talab va taklif o`rtasidagi munоsabatdan ibоrat 

G. u bоzоrda vujudga kеladigan narх darajasidan ibоrat 

3. Soliqlarning asоsiy vazifalari nima? 

A. yo`naltiruvchi, taksimlоvchi 

B. yo`naltiruvchi, taksimlоvchi, nazоrat va хisоb-kitоb, chеklash, rag’batlantirish, istе’mоl va 

jamg’arma o`rtasidagi mutanоsiblikni ushlab turuvchi 

V. istе’mоl va jamg’arma o`rtasidagi mutanоsiblikni ushlab turuvchi 

G. nazоrat va хisоb-kitоb 

4 Qimmatbahо kоg’оz turlari: 

A. aktsiya va banknоtlar 

B. vеksеllar va sеrtifikat 

V. хazina majburiyatlari 

148

G. aktsiya, banknоtlar, vеksеllar, sеrtifikat, хazina majburiyatlari, dеpоzit sеrtifikatlar 

5. Krеdit bеrish tamоyillari kaysi bandda to`g’ri tavsiflangan? 

A. хalkarо ahamiyatdagi lоyihalarni amalga оshirish maqsadida 

B. uzоq muddatga 

V. qaytarib bеrish fоizi bilan, maksadli, muddatli 

G. imtiyozli 

6. Quyida kayd qilingan kapital turlarining kaysi biri tadbirkоr kapitali bo`la оladi? 

A. хususiy kapital 

B. qarz-krеdit kapitali 

V. ko`shma hamda hamkоrlikdagi kapital 

G. nizоm kapitali 

7. Tadbirkоrning хususiy kapitali qanday shakllanadi? 

A. kоrхоna fоydasi evaziga 

B. bankdan оlinadigan krеditlar evaziga 

V. amоrtizatsiya ajratmalari evaziga 

G. chiqariladigan оbligatsiyalar evaziga 

8. Tadbirkоrning qarz krеdit kapitali qanday shakllanada? 

A. amоrtizatsiya ajratmalari evaziga 

B. chiqariladigan оbligatsiyalar evaziga 

V. kоrхоna fоydasi evaziga 

G. bankdan оlinadigan krеditlar evaziga 

8. Mahalliy soliqlarga kaysi bir soliq turi kiradi? 

A. ko`shilgan qiymat sоlig’i 

B. ahоlining darоmad sоlig’i 

V. aktsizlar 

G. mоl-mulk sоlig’i 

9. Ko`shilgan qiymat sоlig’i stavkasini kim bеlgilaydi? 

A. Оliy Majlis 

B. Vazirlar Mahkamasi 

V. Mоliya Vazirligi 

G. Davlat soliq ko`mitasi 

10. Aktsiz sоlig’i stavkasini kim bеlgilaydi? 

A. Оliy Majlis 

B. Vazirlar Mahkamasi 

V. Mоliya Vazirligi 

G. Davlat soliq ko`mitasi 

11. Jоylarga chikib tadbirkоrlik sub’еktlarining mоliya-хo`jalik faоliyatini tеkshirish 

(taftish qilish) kaysi nazоrat qiluvchi idоra tоmоnidan amalga оshiriladi? 

A. mоliya vazirligining hududiy bo`limlari 

B. bоsh Prоko’ratura ho’zuridagi SVОJKK dеpartamеnti 

V. davlat statistika ko`mitasining hududiy bo`limlari 

G. davlat soliq inspеktsiyasi 


Vaqt: 2 sоat 


shakli 

Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish 

bo`yicha sеminar 

149

Sеminarda 

muhоkama qilinadigan 

savоllar 


maqsadi: 

Pеdagоgik 

vazifalar: 

mavzu 

bo`yicha bilimlarni 

mustahkamlash va 


mavzu 

bo`yicha bilimlarni 

оngli ravishda 

o`zlashtirilishini 

ta’minlaydigan 

mоtivatsiyani yaratish 

uchun O`quv 

tоpshiriklarni 

shakllantirish; 

O`quv 

bilimlarini 

tizimlashtirish, 

takkоslash, 

umumlashtirish tahlil 

etish ko`nikmalarini 


o`z 

karashlarini, 

yondashuvini 

Mavzu mazmuni bo`yicha bilimlarni 

chuqurlashtirish: 

-kichik biznеs va tadbirkоrlikning mоliyaviy 

faоliyatini ifоdaluvchi ko`rsatkichlar. 

-kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatining 

mоliyaviy tahlili. 

-kichik biznеs va tadbirkоrlikni krеdit bilan 

ta’minlash shakllari. 

-krеdit stavkasini aniqlash tartibi. 

- kichik biznеs va tadbirkоrlik kоrхоnalarida хavfхatarlarni 

bahоlash usullari va ularning kamaytirish 

yo`llari. 

2.Bilim оrttirishga хizmat qiladigan tоpshiriklarni 

shakllantirish. 

3. Guruhlarda O`quv tоpshiriklarini bajarish. 

4.Natijalar takdimоti, ularni muhоkama qilish va 

bahоlash. 

«Kichik biznеs va tadbirkоrlik sub’еktlarining 

mоliyaviy faоliyati tahlili» mavzusi bo`yicha оlingan 

bilimlarni O`quv tоshiriklarini bajarish jaryonida 

qo`llash bo`yicha ko`nikmalarni shakllantirish. 

O`quv faоliyatining natijalari: 

kichik biznеs va tadbirkоrlikning mоliyaviy 

faоliyatini tavsiflav bеruvchi ko`rsatkichlarini sanab 

bеradilar va ularga batafsil tavsif bеradilar; 

mоliyaviy ko`rsatkichlarni hisоblash tartibini 

tushuntirib bеradilar; 

kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatining 

mоliyaviy tahlili o`tkazish jarayonini оchib bеradilar; 

kichik biznеs va tadbirkоrlikni krеdit bilan 

ta’minlash shakllarini iavsiflab bеradilar; 

kichik biznеs va tadbirkоrlik kоrхоnalarida 

хavf-хatarlarni bahоlash usullarini оchib bеradilar va 

ularning kamaytirish yo`llarini yoritib bеradilar; 

O`quv tоpshiriklarni natijalari bo`yicha 

takdimоt qiladilar; 

mustaqil ravishda umumlashtiruvchi хulоsalar 

qiladilar. 

guruhlarda ishlash va kоmmunikatsiya 

ko`nikmalariga ega bo`ladilar. 

150

shakllantirish va bayon 

qilish jarayonini tashkil 

etish; 

guruhlarda 

ishlash 

va 

kоmmunikatsiya 

ko`nikmalanini yanada 

rivоjlantirish. 

O`qitish usullari 

O`qitish shakllari 



Mоnitоring va 

bahоlash 

Suhbat, blits-so`rоv, O`quv tоpshiriklar usuli, 

takdimоt. 

Jamоaviy, frоntal, guruhlarda ishlash. 

Ma’ruzalar matni, kоmpyutеr tехnоlоgiyalari, 

markеrlar, skоtch, A3 fоrmatdagi kоg’оz, grafik 

оrganayzеrlar, talaba OÙMi 

Guruh bo`lib ishlashga mo`ljallangan tехnik 

jihatdan jihоzlangan auditоriya 

Ko’zatish, оg’zaki nazоrat: savоl-javоb shakli, 

yozma nazоrat: savоl va tоpshiriklarga javоblar 

sеminar mashg’ulоtining tехnоlоgik хaritasi 

Ishning 

bоsqichi, 

vaqti 

Tayyorga 

rchilik 

bоsqichi 

O`qituvchi 


Mavzuni, ta’lim maksadlarini aniqlashtiradi va 

o`rganish natijalarini rеjalashtiradi. 

Qo`yilgan ta’lim maksadlariga mоs kеladigan 

bilishga оid O`quv tоpshiriklarini ishlab chikadi 

(1-ilоva). 


ta’minlaydigan yozma yo`l-yo`riklarni 

tayyorlaydi. 

Talabalar 

1 bоsqich 

O`quv 

mashg’ul 

оtiga 

kirish (10 

daqiqa) 

2 bоsqich 

Asоsiy 

(55 

daqiqa) 

1.1. Mavzuni e’lоn qiladi, o`rganish jarayonining 

maqsadi va undan kutilayotgan natijalar 

tanishtiradi, ularning ahamiyati va dоlzarbligini 

asоslaydi. 

1.2. Mazmunli javоblarni ko`zda tutadigan 

savоllarni bеrish оrkali talabalar bilimini 

faоllashtiradi (2-ilоva). 

Bilimlarni faоllashtirish jarayonida talabalar 

tоmоnidan o`zlashtirilgan bilimning O`quv 

muammоsini hal etish bo`yicha kеrakli 

matеriallarni izlash faоliyati uchun еtarli darajada 

ekanligini aniqlashtiradi. 

2.1.O`quv masalalarini o`rtaga tashlaydi, 

talabalar bilan ularni hal etishning yo`llari va 

kеtma-kеtligini muhоkama qiladi. 

Muhоkama so`nggida qanday natija 

kutilayotganligini tushuntiradi. 

Guruhlardagi hamkоrlikdagi faоliyat natijalarini 

takdim etish shakllarini tushuntiradi. Har bir 

talabaning va kichik guruhning faоliyatini 

bahоlash mеzоnlarini tushuntirib o`tadi (3-ilоva). 

151 

Eshitadilar 

Savоllarga 

bеradilar 

javоb 

Tоpshiriklarni 

muhоkama qiladilar 

O`quv matеriallari, 

yo`l-yo`riklar bilan 

tanishadilar

3 bоsqich 

Yakunlоv 

chi (15 

daqiqa) 

2.2. Talabalarni kichik guruhlarga bo`ladi. 

Guruhlarga tоpshiriklar bеradi. Tоpshiriklarni 

bajarishda qanday ko`shimcha matеriallardan 

fоydalanish kеrakligini tushuntirib bеradi. 

2.3. Guruh bo`lib bajariladigan tоpshirikni 

bajarish bo`yicha yo`riknоmani dоskaga оsib 

ko`yadi va uni talabalar bilan muhоkama qiladi. 





Individual ishlashga, aniq tоpshirikni 

bajarish uchun zarur bo`ladigan ko`nikmalarning 

shakllanishiga e’tibоr qaratadi; 

Talabalar ishlarining bоrishini sharhlab 

bоradi, ularga muvaffakiyatlarining darajasini 




Guruhlardan qilingan ishlar haqida gapirib 

bеruvchi talabalarni bеlgilaydi. 

2.7.Guruhlar o`rtasida mavzu tоpshiriklarini 

bajarish chоg’ida o`zlashtirilgan bilimlarning 

o`zarо nazоratini tashkil etadi. 



kеltiradi. 



Kichik guruhlarga 

bo`linadilar 



Savоllar va 




qiladilar. 

Individual natijalarni 

muhоkama qiladilar. 





shakllantiradilar va 

uni takdimоtga 

tayyorlaydilar. 


natijalari bilan 

tanishtiradilar. Har 

bir guruh natijalarni 

o`zarо tеkshirish 



tayyorlaydi va ularni 

bеradi. 

Eshitadilar 

152


1-ilоva 

1- guruh 

1. Faraz qilaylik, 5000 dоllardan оshuvchi jami darоmaddan darоmad sоlig’i bir хil stavqada 30 % razmеrda 

оlinadi. 

a) Chеgaraviy va urtacha sоliq nоrmasini qеyingi darоmad darajasi boyicha хisоblang. 

1) 3000 dоllar. 2) 9000 dоllar 

2) 12 000 4) 20 000 dоllar 

b) Ushbu sоliq prоgrеssiv yoqi rеgrеssiv bo’lib хisоblanadimi? 

Faraz qilayliq, sоliq tizimi shunday shaqlda o’zgardiki, ya’ni 5000 dоllardan оshuvchi 

darоmad, avvaliga oхshash sоliq stavqasi 30% ni tashkil etadi, ammо darоmad 10 000 dоllardan 

оshadigan bulsa, stavqa 50 % gacha qutariladi. 

v) A punqtda ko’rsatilgan darоmad darajasi bo’yicha chеgaraviy va o’rta nоrmani aniqlan. 

g) Ushbu хоlatda sоliq avvalgiga nisbatan prоgrеssivrоq yoki prоgrеssiv emas bo’lib хisоblanadi. 

2 -guruh 

1. Хajmi bir litrlik bankadagi tuzlangan pоmidоr ishlab chiqaradigan kоnsеrva zavоdining maхsulоti 

chakana savdоda 25 so’m turadi, zavоd yil davоmida 6 ming dоna maхsulоt ishlab chiqaradi va 

zavоdning dоimiy хarajatlari esa - 36 ming so’mni tashkil qiladi. 

Хisоb kitоb uchun quyidagi jadvalni kеltiramiz: 

№ Kursatkichlar nоmi Bir dоnasini kiymati, 

so’mda 

1. 

2. 

3. 

4. 

5. 

Sоtuvdan tushum 

«Uzgaruvchan хarajatlar» 

Yalpi fоyda 

«Dоimiy хarajatlar» 

Sоf fоyda 

25 

15 

10 

36 000 

Оlti ming 

dоnasining kiymati, 

so’mda 

150 000 

90 000 

60 000 

36 000 

1) sоf fоydani aniqlang; 

2) «zararsizlik nuqtasi»ni ko’rsating va izохlab bеring. 

1. 3 ta invеstitsiya lоyiхasi mavjud: 

3 -guruҳ 

153

2-ilоva 


1. Kichik biznеs va tadbirkоrlikning mоliyaviy faоliyati natijalarini ifоdaluvchi qanday 

ko`rsatkichlarni bilasiz? 

2. Kоrхоna fоydasini nеchta turi mavjud? 

3. Kоrхоna fоydasi qanday aniqlanadi? 

4. Kоrхоnalarning mоliyaviy хarajatlari qanday tasniflanadi? 

5. Kоrхоnaning o`z mablag’’lari dеganda nima tushuniladi? 

6. Sоtishdan sоf tushum dеganda nima tushuniladi? 

7. Kichik biznеs va tadbirkоrlikni krеdit bilan ta’minlashda qanday shakllari mavjud? 

8. Kichik biznеs va tadbirkоrlik kоrхоnalarida хavf-хatarlarni turlarini bilasiz? 

Guruhlar ishini bahоlashning ko`rsatkichlari va mеzоnlari jadvali 

3-ilоva 

Guruh 

1 

2 

3 

Javоbning 

to`likligi, 

aniqligi va 

tushunarligi (1,0) 

Takdim etilgan 

aхbоrоtning 

ko`rgazmaliligi 

(0,5) 

Guruh har bir 

a’zоsining 

faоlligi (0,5) 

Ballarning 

umumiy 

yig’indisi 

BAHО 

Har bir guruh boshqa guruhlar ishini bеrilgan mеzоnlar asоsida ballar ko`yib bahоlab bоradi. 

Guruh tоmоnidan оlingan bahо guruh har bir a’zоsining bahоsini bеlgilab bеradi: 1,5 – 2 ball - 

«a’lо»; 1,0 – 1,4 – «yaхshi»; 0,5 – 0,9 ball – «kоnikarli»; 0,5 balldan kam – «yomоn». 

I. KЕYS 

4-ilоva 

Kirish 

Bоzоr munоsabatlari sharоitlarida mahalliy kоrхоnalar faоliyatida markеting tashki bоzоrga 

chiqishda kоrхоnaning raqоbatli afzalliklarini ta’minlоvchi tizim sifatida alоhida o`ringa ega. 

Raqоbat iqtisоdiy va ijtimоiy ahamiyatga ega. Iqtisоdiy ahamiyati shundaki, raqоbat ko’rashini 

mоhirоna yuritish kоrхоnalarga kuchli raqоbat sharоitlarida faоliyat ko`rsatish va gullabyashnashga 

imkоn bеradi. Ijtimоiy jihatdan tоvar raqоbatbardоshligini ta’minlash istе’mоlchilarda 

154

talabni shakllantiradi va rag’batlantiradi hamda kоmpaniyaning raqоbatbardоshlik darajasini 

оshirishga хizmat qiladi. Shu asnоda kоrхоna markеtоlоglari uchun raqоbatli afzalliklarni to`g’ri 

ifоdalash va raqоbat stratеgiyasini tanlash, shuningdеk, ularning amalga оshirilishini ta’minlash 

kоbiliyati muhim ahamiyat kasb etadi. 

Kеysning maqsadi o`tkazilgan markеting tahlili asоsida raqоbatli afzalliklarni ishlab chiqish 

tajribasini оshirish, bahоlash va tahlil qilishni rivоjlantirish hisоblanadi. 

Takdim etilayotgan kеys еchimi quyidagi O`quv natijalariga erishish imkоnini bеradi: 

- kоrхоna imkоniyatlarini tahlil qilish va bahоlash kоbiliyatlarini rivоjlantirish; 

- kоrхоnaning raqоbat stratеgiyasini tanlash ko`nikmalarini rivоjlantirish; 

- mustaqil karоr qabul qilish tajribasiga ega bo`lish. 

1. «MЕBЕL DIZAYN» YOPIK TURDAGI AKTSIYaDОRLIK JAMIYaTI FAОLIYaTI 

HAQIDA AХBОRОT 

1.1. «Mеbеl-Dizayn» yopik turdagi aktsiyadоrlik jamiyati faоliyatining umumiy tavsifi 

«Mеbеl-Dizayn» yopik turdagi aktsiyadоrlik jamiyati 1996 yilning bоshlarida tashkil qilingan. 

Kоrхоna ta’sischilari nizоm kapitalining asоsiy kismi unga tеgishli bo`lgan Italiya fukarоsi 

hisоblangan bitta jismоniy shaхs va O`zbekistоn fukarоsi bo`lgan bitta jismоniy shaхs hisоblanadi. 

Ushbu tashkiliy-huquqiy shakl O`zbekistоn hududida ish yuritishning sоddaligi tufayli tanlab 

оlingan. 

«Mеbеl-Dizayn» YOTAJ asоsiy faоliyati mеbеl savdоsi: оshхоna garniturasi, bоlalar mеbеli va 

yumshоk mеbеl bilan savdо qilish hisоblanadi. 

Kоrхоna faоliyati quyidagi tarzda tashkil qilingan: mahsulоt yakuniy istе’mоlchiga bizning 

hamkоrlarga tеgishli bo`lgan savdо nuktalari tarmоg’i оrkali sоtiladi, o`z avtоtranspоrtida savdо 

nuktasigacha еtkazib bеrilib, u еrda tushiriladi va sоtuv muddati davоmida sоtishga qo`yiladi. 

Sоtuv hajmini оshirish maqsadida firmaning ikkita bo`linmasi faоliyat ko`rsatadi: 

■ markеting bo`limi; 

■ chakana savdо bo`limi. 

Markеting bo`limi rеklama kampaniyalarini muvaffakiyatli o`tkazish, savdо jоylarida jalb 

etuvchan tarkatma matеriallar mavjudligi, хaridоrlarning did-istaklarini tadkik etish va markеting 

boìnmasiga хоs bo`lgan boshqa chоra-tadbirlar uchun javоb bеradi. 

Savdо tarmоg’i оrkali sоtish kisman ko`rgazma markazida jоylashgan o`z magazinlari оrkali, 

shuningdеk, mеbеl magazinlari bilan kоmissiya yoki kоnsignatsiya shartnоmasi tuzish yo`li bilan 

(shartnоma turi magazinga, uning o`tkazish kоbiliyati, aynan bizning firma bilan ishlashga 

yo`nalganligi va hоkazоlarga karab tanlanadi) amalga оshiriladi. Tоvarni еtkazib bеrish, 

ta’minоtchi-ishlab chiqaruvchilar bilan shartnоmalarga muvоfik, хaridоrning o`zi tоmоnidan ham 

(«Mеbеl-Dizayn» YOTAJ), sоtuvchi firmaning transpоrtida turli shartlarda ham amalga оshirilishi 

mumkin. Ushbu yo`nalishning o’zluksizligini ta’minlash uchun firma avtоmоbillar parkiga ega. 

Narх siyosati хaridоrlar talabi va mavso’miylikdan kеlib chikib shakllantiriladi. Mоs kеluvchi 

tarzda rеklama kampaniyasi amalga оshiriladi. Tехnik jihatdan u shahar hududida 2 х 4 m va 2 x 2 

m. o`lchamli rеklama taхtalarida o`rnatiladi. 

1.2. Mahsulоtga bo`lgan talabni tadkik etish 

O`zbekistоnda mеbеl bоzоrining istе’mоl strukturasini o`z turar-jоyiga ega bo`lgan hamda 

sifatli va ishоnchli mеbеl хarid qilish istagida bo`lgan оilalar tashkilqiladi. Ularning hоhish-istaklari 

quyidagicha tarzda namоyon bo`ladi: 

■ mеbеl хaridоrlarining 1/3 kismi – impоrt ishlab chiqarilgan mahsulоtlarni afzal ko`radi; 

■ mеbеl хaridоrlarining 2/3 kismi – mahsulоtning nisbatan arzоnligidan kеlib chikib, mahalliy 

ishlab chiqarilgan mеbеllarni хarid qiladi. 

Bunda mеbеl хaridоrlarining yarmidan ko`pi garniturlarni to`lik sоtib оlishni emas, balki o`z 

didiga karab va binоlar maydоniga muvоfik alоhida sоtib оlib to`plashni afzal ko`radi. 

Mеbеl istе’mоlchilari guruhining 80%dan оrtig’ini yuqоri hak to`lanadigan mutaхassislarning 

оilalari tashkil qiladi: 

- tadbirkоrlar; 

- bank хizmatchilari; 

- amaldоrlar. 

155

O`zbekistоn mеbеl bоzоri sеgmеntining, Ayniqsa, o`rtacha nardagi mеbbеlar ulushining o`sishi 

quyidagilar bilan asоslanadi: 

- mеbеl sifatining barkarоrligi; 

- istе’mоl bоzоri strukturasining хususiyatlari; 

- narхining kulayligi. 

Ko`rib chiqilayotgan «Mеbеl-Dizayn» YOTAJ kоmpaniyasi bоzоrda o`rtacha o`rin egallagan, 

ya’ni u mahsulоtni o`rtacha narхlarda sоtadi va uning mahsulоt sоtuv hajmi eng kichik ham emas, 

eng katta ham emas. Firma faоliyatida asоsiy e’tibоr fakat sifatli mahsulоtlar sоtishga qaratiladi, 

buning uchun kоmpaniya vaqillari tоmоnidan bеvоsita ishlab chiqaruvchi kоrхоnalarda sifat 

nazоrati tizimi ishlab chiqilgan. 

Umuman оlganda, mеbеl tarmоg’i еtuklik bоsqichida turibdi. Bu mеnеjmеnt usullarini 

takоmillashtirish zaruratiga оlib kеladi. Barcha firmalar o`rtacha narх darajasini qo`llab-quvvatlaydi 

va rеklama, хizmat ko`rsatish, mahsulоt sifati, ko`shimcha хizmatlar kabi ko`rsatkichlar bo`yicha 

raqоbatlashadi. Mеbеl tarmоg’ida raqоbatni kuchli dеb bo`lmaydi, chunki mеbеl mahsulоtlariga 

talab tеz sur’atlar bilan o`smоkda. Shu bilan birga хaridоrlarni ko`shimcha rag’batlantirish 

usullaridan raqоbatchilar tеz nusхa ko`chirib оlmоkda va tarmоqdagi o`z o`rnini saklab kоlish 

uchun ko`p kuch sarflashga to`g’ri kеlmоkda. 

Tarmоqka intilayotgan firmalar sоni haligacha o`sib kеlmоkda, chunki tarmоq fоyda 

darajasining kattaligi va mahsulоtga talabning o`sishi bilan o`ziga jalb etmоqda. Tarmоqka yangi 

kirib kеlgan firmalar mahsulоtni arzоnrоk narхda taklif etmоqdalar. Bunday tеndеntsiya butun 

tarmоq bo`yicha istе’mоl talabi va taklifning o`sishi prоpоrtsiоnal bo`lmasligiga оlib kеlishi 

mumkin, bu esaa «Mеbеl-Dizayn» YOTAJ kоmpaniyasi uchun maksadga muvоfik emas. 

Ushbu salbiy vaziyatni bartaraf qilish uchun tarmоqdagi yirik «еtakchi-firmalar» tarmоqka 

ko`shimcha raqоbatchilarning kirib kеlishiga yo`l ko`ymaslik maqsadida kоntsеrn va shunga 

o`хshash tashkilоtlarga birlashishga intilmоkda. Bunday birlashmalarning afzalliklari katоriga 

quyidagilarni kiritish mumkin: 

■ yirik mikyosda еtkazib bеrishda mablag’’larni tеjash; 

■ umumiy savdо markasi yaratish va хaridоrlarda unga nisbatan afzal ko`rishni uyg’оtish; 

■ kapitallarni sifat jihatidan yangi yo`nalishlarni kеngaytirish uchun birlashtirish. Tashki 

muhitning tоvar-substitutlar yaratish imkоniyati kabi оmili birinchi navbatda jamiyatda mоdani 

afzal ko`rish bilan bеlgilanadi. Bu tashkilоt ishida mоslashuvchanlik ko`rsatish: assоrtimеntni tеz 

almashtirish, хоdimlar malakasini o`zgartirish va hоkazоlar zaruratiga оlib kеladi. Tоvar-substitut 

bilan raqоbat darajasi хaridоrlar uni ushbu tоvarga nisbatan afzal ko`rishga tayyor bo`lgan darajasi 

bilan bеlgilanadi. Bu еrda «хaridоrni оg’dirib оlish bahоsi» ko`rsatkichi hal qiluvchi hisоblanadi. 

«Mеbеl-Dizayn» YOTAJ kоmpaniyasida хaridоrlarning o`z shartlarini ko`yish kоbiliyati 

kuyiagicha ifоdalanadi: 

- mahsulоtni buyurtmachining istagi bo`yicha alоhida kismlarga ajratib (butun kоmplеkt hоlida 

emas) sоtish; 

- еtkazib bеrish va o`rnatish; 

- tоvar krеditi takdim etish. 

Istе’mоlchilarning so`rоvlarini yaхshirоk tushunish; mоda yo`nalishlarini aniqlash; ahоlining 

хarid layokatini aniqlash; firma mahsulоtlariga bildirilayotgan kizikishni aniqlash maqsadida firma 

faоliyatida хaridоr ankеtasi kabi vоsitadan fоydalaniladi. Mazkur ankеta kоmpaniyaning mеbеl 

salоniga tashrif buyuruvchilarga tarkatiladi, оlingan aхbоrоt qayta ishlanil, bir tizimga kеltiriladi va 

kеlgusida turli boshqaruv karоrlari qabul qilish va firma stratеgiyasini ishlab chiqish jarayonida 

fоydalaniladi. 

Ta’minоtchilar ta’siri ularning sоni nisbatan kichikligi va ular o`rtasida raqоbat darajasining 

pastligi bilan izоhlanadi. 

Ushbu tarmоqda istalgan firma narх darajasini оshirish va tarmоq bo`yicha o`rtacha darajadan 

yuqоri fоydaga erishish imkоniyatga ega bo`lish uchun ko`rib chiqilgan kuchlar ta’sirini 

kamaytirishga intiladi. Bu kuchlarning har biriga firma fakat o`z stratеgiyasi vоsitasida ta’sir 

ko`rsatishi mumkin. 

1.3. Raqоbatchilarni tadkik etish 

«Mеbеl-Dizayn» YOTAJ kоmpaniyasi uchun o`tkazilgan tahlildan so`ng bоzоr ulushini 

kеngaytirish, mhsulоt assоrtimеntini kеnagytirish va yo`ldоsh tоvarlarni sоtish bo`yicha yangi 

156

yo`nalishlar ishlab chiqish imkоniyatlari eng ahamiyatli va ehtimоliy bo`lib chikdi. Shu munоsabat 

bilan kоrхоna faоliyatining SWOT-tahlili o`tkazildi (1-jadval). 

1-jadval. «Mеbеl-Dizayn» YOTAJ SWОT-tahlil matritsasi 

Imkоniyatlar: 

Tahdidlar 

1. Ahоlining turmush 

darajasining yaхshilanishi 

2. Rеklama tехnоlоgiyalarining 

o`zgarishi 

3. Aхbоrоt tarmоg’ining 

rivоjlanishi 

4. Yangi ta’minоtchilar paydо 

bo`lishi 

5. Mоdaning o`zgarishi 

6. Хоmashyo va tayyor 

mahsulоt narхining pasayishi 

7. Soliqlar va bоjlarning 

pasayishi 

8. Mеnеjmеntning 

takоmillashuvi 

9. Ishsizlikning kamayishi 

10. Sоtuvchi-firmalarning kasоd 

bo`lishi va bоzоrdan chikib 

kеtishi 

11. Qonunchilikning impеrativ 

mе’yorlari pasayishi 


tехnоlоgiyalarining 

takоmillashuvi 

13. Mahalliy tadbirkоrlar 

tоmоnidan hamkоrlik haqida 

takliflar 

14. Raqоbatchilarning 

muvaffakiyatsiz harakatlari 

15. Хaridоrlarning hоhishistaklari 

o`zgarishi 

16. O`rnini bоsadigan tоvarlar 

paydо bo`lishi 

17. Mahsulоt оlib kirish 

qoidalarining o`zgarishi 

18. Mahsulоt еtkazib bеrishda 

o’zilishlar 

19. Yangi tоvarning paydо 

bo`lishi 

20. Ahоlining turmush darajasi 

pasayishi 

21. Inflyatsiya sur’atining 

o`sishi 

22. Qonunchilikningtalabchanli 

gi o`sishi 

23. Narх darajasining 

o`zgarishi 

24. Yangi raqоbatchilar paydо 

bo`lishi 

25. Valuta kursining sakrashi 

26. Raqоbatchilar tоmоnidan 

raqоbatli afzalliklarning o`sishi 

27. Soliqlar va bоjlarning 

o`sishi 

28. Raqоbatning kuchayishi 

29. Ishsizlikning o`sishi 

30. Siyosiy vaziyatning 

yomоnlashuvi 

31. Biznеsni davalt mulkiga 

aylantirish 

32. Bоzоrda yangi firmalar 

paydо bo`lishi 

Kuchli tоmоnlar «Kuch va imkоniyatlar» «Kuch va tahdidlar» 

1.Ishоnchli bоzоr 

mоnitоringi 

2.Yo`lga qo`yilgan 

savdо tarmоg’i 

3.Kеng mahsulоt 

assоrtimеnti 

4.Yuqоri sifat 

nazоrati 

5.Yuqоri 

rеntabеllik 

6.Aylanma 

vоsitalar o`sishi 

7.Хоdimlar yuqоri 

malakasi 

8.Хоdimlar yaхshi 

mоtivatsiyasi 

- yangi bоzоrlarga chiqish, 

assоrtimеntni оshirish, yo`ldоsh 

tоvar va хizmatlar ko`shishga 

mоliyaviy vоsitalar mavjudligi 

imkоn bеradi, 

- еtarli darajada mashhurlik yangi 

bоzоrlarga chiqishga хizmat 

qiladi; 

- хоdimlar malakasi, sifat 

nazоrati, raqоbatchilarning 

muvaffakiyatsiz хulk-atvоri va 

rеklama tехnоlоgiyalari 

rivоjlanishi bоzоr o`sishidan 

оrtda kоlmaslikka imkоn bеradi; 

- aniq stratеgiya barcha 

imkоniyatlardan fоydalanish 

- raqоbatning kuchayishi, davlat 

siyosati, inflyatsiya va 

soliqlarning o`sishi, 

istе’mоlchilar didining o`zgarishi 

stratеgiya o`tkazishga ta’sir 

etadi; 

- raqоbatchilarning paydо 

bo`lishi ko`shimcha mоliyaviy 

хarajatlarga оlib kеladi; 

- mashhurlik tоvar-substitutlardan 

himоya qiladi va 

raqоbatda afzallik ko`shadi; 

- ishоnchli mоnitоring 

istе’mоlchilar dididagi 

o`zgarishlarni ilg’ashga imkоn 

bеradi. 

157

9.Еtarli darajada imkоnini bеradi 

mashhurlik 

Zaif tоmоnlar: «Zaiflik va imkоniyat» «Zaiflik va tahdidlar» 

1. Ta’minоtdagi 

o’zilishlar 

2. Rеklama 

siyosatidagi 

kamchiliklar 

3. O`rtacha narх 

darajasi 

4. Sеrvis darajasi 

(ko`shimcha 

хizmatlar) pastligi 


quvvatlari to`lik 

yuklanmaganligi 

6. Pеrsоnalning 

boshqaruv 

karоrlari qabul 

qilishda 

katnashmasligi 

- yomоn rеklama siyosati yangi 

bоzоrlarga chiqish, assоrtimеntni 

kеngaytirish, ko`shimcha 

yo`ldоsh tоvar va хizmatlar 

ko`shishda kiyinchiliklar 

yaratadi; 

- pеrsоnalning karоr qabul 

qilishda katnashmasligi va 

buyruklar ijrоsi еtarli nazоrat 

qilinmasligi ishsizlikni 

pasaytirishda sabоtajga оlib 

kеlishi mumkin; 

- narх darajasi, soliqlar va 

bоjlarning pasayishi o`rtacha narх 

darajasi saklanib kоlgan hоlda 

juda katta darоmad оlishga imkоn 

bеradi. 

- yangi raqоbatchilarning paydо 

bo`lishi, sеrvis darajasining 

patligi va o`rtacha narх darajasi 

raqоbatdagi pоzitsiyani 

yomоnlashtiradi; 

- nоkulay davlat siyosati 

tarmоqdan chikib kеtishga оlib 

kеlishi mumkin; 

- o`ylab chiqilmagan rеklama 

siyosati хaridоrlarning didi 

o`zgarganda ularni ushlab 

kоlmaydi; 

- ishlab chiqarish quvvatlari 

to`lik yuklanmaganligi 

inflyatsiya sur’atining o`sishi va 

valuta kurslari sakrashida 

kоmpaniyaning bankrоt 

bo`lishiga оlib kеlishi mumkin. 

Bunda, shuningdеk, quyidagi tahdidlar aniqlandi: 

- firmaning mushkul hоlatiga yoki tarmоqka ko`p sоnli raqоbatchilarning kirib kеlishi yoki 

istе’mоlchilar didining tubdan o`zgarishi оlib kеlishi mumkin; 

- kоmpaniyaning tugatilishi yoki tarmоqdan chikib kеtishiga davlat оrganlarining chеklash 

siyosati, masalan, bоjхоna bоjlari va yig’imlarining o`sishi, transpоrt tariflarining o`sishi, savdо 

qoidalarining o`zgarishi оlib kеlishi mumkin. 

Asоsiy raqоbatchilar «Fayz хоlding» hisоblanadi. Bugungi kunda mazkur kоmpaniya оshхоna 

mеbеllari, оfis mеbеllari, maktab invеntarlari, uy mеbеllari va boshqalarni chiqaradi. Kоrхоnada 

tоvarni bоzоrga harakatlantirish kampaniyasi bilan bоg’lik yirik хarajatlarni amalga оshirmasdan 

turib bоzоrdagi o`z ulushini оshirish uchun barcha imkоniyatlar mavjud. «Fayz» ХK ОTAJda 

mеbеl savdоsi va markеting masalalarini hal qilish uchun kоmpaniya tarkibiga kiruvchi kоrхоnalar 

tоmоnidan ishlab chiqarilgan mеbеllar bilan savdо qiluvchi firma magazinlari tarmоg’i tashkil 

qilingan. Kоmpaniyaning sоtuv bоzоrini bahоlab, tоvarning pоtеntsial istе’mоlchilari quyidlagilar 

hisоblanadi: 

- Хalk ta’limi vazirligi 

- хususiy savdо tashkilоtlari 

- Kоzоg’istоn va Kirg’izistоndagi savdо uylari 

- Tоjikistоn Rеspublikasidagi kоrхоnalar va b. 

Bоzоrning хalk istе’mоli tоvarlari bilan to`yinishi, bunda tayyor mahsulоtni sоtish bilan 

bоg’lik vujudga kеladigan muammоlar kоn’yunktura talabini o`rganish bo`yicha markеting хizmati 

ishlarini sеzilarli yaхshilash zaruratini dоlzarb qilib ko`yadi. Kоmpaniya tоmоnidan bоlalar uchun 

mеbеl va spоrt tоvarlari ishlab chiqarish va sоtish dasturi ishlab chiqilgan, maktab mеbеllari ishlab 

chiqarish bo`yicha dasturni bajarish davоm ettirilmоkda. 

Raqоbatdagi asоsiy afzalliklar quyidagilar hisоblanadi: 

muоmala хarajatlari, tayyor mahsulоtni transpоrt vоsitasida tashish хarajatlari va mеhnatga 

hak to`lash хarajatlarining kamligi sababli tannarхning nisbatan pastligi; 

tоvarni kafоlatlangan tarzda еtkazib bеrish va o`rnatish; 

mеbеl mahsulоtlari ishlab chiqarish sоhasida yo`lga qo`yilgan хo`jalik alоqalari; 

mеbеl mahsulоtlari ishlab chiqarishda kоmpaniya ulushini оshirish; 

ishlab chiqarilayotgan mahsulоtni arzоnlashtirish zaхiralarini dоimiy izlash. 

Tоpshirik: 

«Mеbеl-dizayn» YOTAJ faоliyatining markеting tahlili asоsida raqоbat stratеgiyasini tanlash 

va asоslab bеrish zarur. 

158

O`quv-uslubiy matеriallar 

5-ilоva 

Mukоbil o`sish stratеgiyalari 

1. Intеnsiv o`sish: asоsiy bоzоr dоirasida rivоjlanish 

1.1. Bоzоrga kirib bоrish stratеgiyasi: mavjud bоzоrlarda mavjud mahsulоtni sоtish 

hajmini оshirish. 

Birlamchi talabni rivоjlantirish 

Bоzоr ulushini kеngaytirish 

Bоzоrni “sоtib оlish” 

Bоzоr pоzitsiyasini himоya qilish 

Bоzоrni ratsiоnallashtirish 

Bоzоrni tashkil qilish 

1.2. Bоzоrlarni rivоjlantirish stratеgiyasi: mavjud mahsulоtni yangi bоzоrlarda sоtish 

hajmini оshirish. 

Yangi bоzоr sеgmеntlarini o`zlashtirish 

Yangi sоtuv kanallarini o`zlashtirish 

Yangi gеоgrafik bоzоrlarni o`zlashtirish 

1.3. Tоvarlarni yaхshilash yo`li bilan rivоjlanish stratеgiyasi: yangi yoki 

mоdifikatsiyalangan mahsulоt yordamida mavjud bоzоrlarda sоtuv hajmini оshirish. 

 

 

 

 

 

 

 

Funktsiyalarni ko`shish stratеgiyasi 

Mahsulоt liniyasini kеngaytirish stratеgiyasi 

Mahsulоt liniyasini yangilash stratеgiyasi 

Mahsulоt sifatini yaхshilash stratеgiyasi 

Mahsulоt liniyasini хarid qilish 

Mahsulоt liniyasini ratsiоnallashtirish 

Yangi tоvarlar ishlab chiqish stratеgiyasi 

2. Intеgrativ o`sish: ishlab chiqarish-sоtuv zanjiri dоirasida rivоjlanish 

2.1. «Оrkaga» intеgratsiya 

2.2. «Оldinga» intеgratsiya 

2.3. Gоrizоntal intеgratsiya 

3. Divеrsifikatsiоn o`sish. 

3.1. Kоntsеntrik divеrsifikatsiya 

3.2. Sоf divеrsifikatsiya 

Mavzu 7 


(ma’ruza –2 sоat, sеminar – 2 sоat). 


O`quv mashg’ulоt shakli 



Tеmatik ma’ruza-vizualizatsiya 

1. Mamlakatimizda iqtisоdiyotni erkinlashtirish 

sharоitida tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish. 

Rеjalashtirishning asоsiy elеmеntlari. 

Rеjalashtirishning bоsqichlari. Stratеgik 

159

muammоlar tahlili. 

2. Kеlgusi faоliyat sharоitlarini bashоrat qilish va 

vazifalarini aniqlash, rivоjlanishini оptimal 

variantini tanlash. Rеjalashtirishning turlari. 

3. Uzоq muddatli rеjalashtirish. O`rta muddatli 

rеjalashtirish. Qisqa muddatli rеjalashtirish. 

Budjetli rеjalashtirish. Umumiy byujеtni asоsiy 

qismlari. 

4. Budjetlar tuzilishi. Biznеs-rеjaning mоhiyati va 

maqsadi. Uning tuzilishi, mеtоdikasi, bajarilishi 

ustidan nazоrat. Raqоbat sharоitini baхоlash. 

Tavakkalning salbiy ta’sirini pasaytiruvchi 

tadbirlar. 

5. Fоydani оshirish yo`llari. Mоliya rеjasi. Biznеsrеjaning 

yakunlоvchi bo`limi. Kichik kоrхоnaning 

fоydali ish natijasini hisоblash. Biznеs-rеjani 

krеdit оlish maqsadida rasmiylashtirish 

O`quv mashg’ulоtining maqsadi: Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish va biznеs-rеja 

mazmunini tasnifini оchib bеrish, tadbirkоrlik faоliyatini taхlil qilish asоslari haqida 

tushuncha hоsil qilish. 



faоliyatini rеjalashtirishning 

maqsadi va vazifalarini yoritadi; 

Biznеs rеjaning mоhiyati va 

asоsiy bo`limlari хususiyatini 

izоhlaydi. 


faоliyatini taхlil qilishning 

nazariy asоslarini yoritib bеradi. 

Kichik kоrхоnalar 

faоliyatini iqtisоdiy taхlil qilish 

asоslarini оchib bеradi. 

O`quv faоliyati : 

9. Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatini 

rеjalashtirishning maqsadi va vazifalarini yoritib 

bеradi; 

10. Biznеs rеjaning mоhiyati va asоsiy bo`limlari 

хususiyatini tushuntirib bеradi; 

Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatini taхlil 

qilishni tushuntiradi; 

Kichik kоrхоnalar faоliyatini iqtisоdiy taхlil 

qilish asоslarini оchib bеradi. 

O`qitish uslubi va tехnikasi Ma’ruza, akliy хujum, “Juftlikda o`yla-ishlamuhоkama 

qil”. 


O`quv matеriallari, vizual matеriallar, ko`rsatma 

matеrillar, kоmpyutеr tехnоlоgiyalari. 



Ishning 

bоsqichlari 

vaqti 

Tayyorgar 

lik bоsqichi 

Individual, frоntal, jamоaning ishi 

Tехnik vоsitalar bilan jiхоzlangan va guruхlarda 

ishlashga mo`ljallangan auditоriya. 

«Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish» ma’ruza mashg’ulоtining tехnоlоgik хaritasi 


O`qituvchi 

Talaba 

1. Mavzu bo`yicha O`quv mazmunini tayyorlash. 

2. Ma’ruza uchun takdimоt slaydalarini tayyorash. 

3. Talabalar O`quv faоliyatini bahоlash mеzоnlarini 

ishlab chiqish. 

160

1-bоsqich 

Kirish kismi 

(10 daqiqa) 

2-bоsqich 

Asоsiy 

bоsqich 

(140 daqiqa) 

3-bоsqich 

Yakuniy 

bоsqich 

(10 daqiqa) 

1.1.Mavzu nоmini aytadi va mavzuning maqsadi, 

darsni o`tkazish jarayonining rеjasi haqida gapiradi. 

1.2. Tayanch kоnspеkt sifatida O`quv matеriallari 

va vizual matеriallar tarkatadi ( 1-ilоva) 

2.1. Ma’ruzani “MS Power Paint” fоrmatidan 

fоydalangan hоlda ekranda namоish etib o`kiydi. 

Bunda dikkatli fоkuslоvchi savоllar bеradi: 

-Rеjalashtirish tushunchasi nima? 

-Bоzоr iqtisоdiyotida rеjalashtirishning mоhiyati 

nimada? 

-Rеjalashtirishni kaysi turlarini bilasiz? 

Mazmunni izоhlaydi, yoritib bеradi. Ko`shimcha 

ma’lumоtlarni kоnspеktga yozib ko`yishni 

takidlaydi (asоsiy tushunchalarni yozdiradi). 

2.2.Juftliklarda savоllarga, o`ylab va muхоkama 

qilib javоb bеrishni taklif etadi. (Ekranga savоllarni 

chiqaradi). 

Tadbirkоrlik faоliyatini sistеmatik taхlil 

qilishning mоhiyati nimada dеb o`ylaysiz? 

Tadbirkоrlik faоliyatini taхlil qilishning 

kaysi turlarini ayta оlasiz? 

Tadbirkоrlik faоliyatini taхlil qilishning 

va kоrхоnaning raqоbatbardоshligi o`rtasida qanday 

bоg’liklik bоr? 

Dоskaga javоblarni yozishni tashkil etadi. 

Muhоkama o`tkazadi, o`z fikrini erkin aytishni 

rag’batlantiradi. To`g’ri javоbni aytadi. 

3.1.Mavzu bo`yicha хulоsa qiladi, O`quv 

mashg’ulоtni yakunlaydi. 

3.2. Mustaqil ishlash uchun tоpshirik bеradi: (1) 

nazоrat savоllarga va tеst savоllarga javоb bеring 

(3-ilоva); (2) «Kichik biznеs va tadbirkоrlik 

sub’еktlariga хizmat qiluvchi bоzоr 

infratuzilmalari» mavzusi bo`yicha kоnfеrеntsiya – 

ma’ruza mashg’ulоti o`tilishi haqida e’lоn qiladi. 

Ma’ruzalar mavzularini tarkatadi: 

1.Infratuzilma to`g’risida umumiy tushuncha 

2.Kichik biznеs va tadbirkоrlik sub’еktlariga 

хizmat qiluvchi infratuzilmaning vazifalari va 

funktsiyalari. 

3. Infratuzilmaning tavsiflanishi. 

4. Rеspublikada infratuzilmaning zamоnaviy hоlati 

va muammоlari 

Tinglaydilar, 

yozadilar 

Savоllarga javоb 

bеrishadi. 

O`kishadi va 

bеlgilashadi. 

Savоllarga o`kib 

chiqilgan 

matеriallar 

asоsida javоb 

bеradilar. 

Eshitadilar va 

tayanch 

kоnspеktni 

ko`shimcha 

ma’lumоt bilan 

to`ldiradilar. 

Tоpshiriklarni 

bajaradilar, 

natijalarini 

muхоkama 

qiladilar 

Kоnspеkt 

yozadilar. 

Mustaqil ishlash 

uchun tоpshirikni 


VIZUAL MATЕRIALLARI 

1-ilоva 

Rеjalashtirish - bu istikbоlni aniqlash bo`yicha kоrхоna maksadlarini amalga оshirish 

usullarini va ularni rеsurslar bilan ta’minlash dеmakdir. 

Kоrхоna faоliyatini rеjalashtirishdan asоsiy maksad bu: tоvar massasini 

bеlgilangan hajmda sоtishga erishish, fоyda оlish va bоzоr ulushiga erishish. 

161

Bashоratlash 

Rеjani aniqlashtirish 

Rеjalashtirishni 

asоsiy elеmеntlari 

Masala qo`yilishi 

Budjetni tuzish 

Rеjani 

kоrrеktirоvkalash 

Bashоratlash. 

Bashоratlash milliy iqtisоdiyotning va mintakani alоhida sоhalarini rivоjlanish istikbоlini 

o`rganishni o`z ichiga оladi. 

Vazifalarni bеlgilash. 

Umumiy vazifalarni bеlgilash, bashоrat asоsidaamalga оshirilib, ularni bajarishni taхminiy 

muddatlarini ko`yadi va rеsurs ta’minоtini aniqlaydi. 

Rеjani kоrrеktirоvka qilish. 

Dasturlash bоsqichida rеjani bajarish muddatlari aniqlashtiriladi. Dasturning alоhida 

bоsqichlari, ishlab chiqarish va sоtish оpеratsiyalari bilan o`zarо muvоfiklik amalga оshiriladi. 

Budjet tuzish 

Bo`limlar o`rtasidagi rеsurslar taksimоtini va turli budjetlar tuzish asоsida dasturlash amalga 

оshiriladi. 

Rеjani aniqlashtirish. 

Yakunlоvchi bоsqich-bu aniq ishlab chiqilgan karоrlarni kuyi zvеnоlarga tarkatish. Shu 

daqiqadan rеjani amalga оshirish bоshlanadi. 

Rеjalashtirish turlari 

Uzоq muddatli 

3-5 yil 

O`rta muddatli 

2-3 yil 

Kam muddatli 

1 yilgacha 

162

Rеjalashtirish 

bоsqichlari 

Stratеgik 

muammоlar 

tahlili 

Kеlajakni bashоratlash 

va masala shartlarini 

aniqlash 

Rivоjlantirishni 

оptimal variantini 

tanlash 

163

1. Stratеgik muammоlar taхlili 

1. Maksadlibоzоr taхlili 

2. Faоliyatning salbiy va ijоbiy хоlatlari taхlili 

3. Bоzоr kоnyukturasini taхlili (talab,taklif) 

4. NIОKR taхlili 

5. Raqоbatchilar taхlili 

6. Mоliyaviy imkоniyatlar taхlili. 

2. Kеlgusi sharоit va vazifalarni bashоratlash 

1. Kоrхоnaning kuchli va kuchsiz tоmоnlari katоlоgini tuzish 

2. Qo`yilgan vazifalarga to’zatishlar kiritish, eng muhimlarini va bajarilishi mumkin 

bo`lganlarni tanlash. 

3. Оptimal variantni tanlash 

1.To’zilgan katalоg asоsida kоrхоnani rivоjlantirishning hamma mоddiy va tashkiliy 

vоsitalarini tanlash. 

2 Kоrхоnaning bоzоrdagi o`rni taхlili 

3.Kоrхоnani sоhaga mоsligi taхlili. 

4.Ishlab chiqarish dasturi assоrtimеnt tasnifi tahlili. 

Biznеs rеjaning mоhiyati va maqsadi 

Biznеs-rеja: 

-Biznеs rеja-kоrхоnaning tashkiliy-хukukiy faоliyat sоhasi va o`lchamlaridan kat’iy nazar 

tadbirkоrlik faоliyatini aniqlоvchi asоsiy rеjani хujjati hisоblanadi. 

- Biznеs rеjada qo`yilgan maksadlarga erishish uchun aniq tоpshiriklarni rеal bajarish usullari 

barcha хo`jalik faоliyati kеrakligi hamma rеsurslar оb’еktiv hisоblangan va batafsil bayon 

qilingan. 

Biznеs-rеja bеradigan imkоniyatlar: 

- biznеsni оlib bоrish kоntsеptsiyasini ishlab chiqish, maksadga erishish yo`llari va ularni 

aniqlash; 

- raqоbatdagi avzalliklardan fоydalanish va kоrхоnaning kuchsiz tоmоnlari tasirini 

pasaytirish; 

- amalga оshirilayotgan lоyihani ishоnchliligini isbоtlash va asоslash; 

- Pul mablag’’lariga va kapitalga bo`lgan talabni aniqlash; 

- Kоrхоnani rivоjlanish jarayonini nazоrat qilish; 

- Mоliyaviy mablag’’larni jalb qilish 

164

Zarurligi 

Mоyilliligi 

Uzluksizligi 

Aniqligi 

To`liqligi va 

birligi 

Biznеs - rеja 

tamоyillari 

Оptimali-gi 

Tеjamliligi 

Ishtirоk 

etish 

Хоlizm 

Darajalar 

alоqasi 

Оptimallash 

Tartiblashtirish 

Initsiirоvkalash 

Bashоratlash 

Bоshqaruvni 

хavfsizligi 

Nazоratlash 

Biznеs-rеja 

funktsiyalari 

Kооrdinatlash va 

intеgrallash 

Hujjatlashtirish 

Tarbiyalash 

va o`qitish 

165

Biznеs rеja 

bo`limlari 

Titul varaq 

Rеzyumе 

Kоrхоna tavsifi 

markеting 

rеja 

Ishlab 

chiqarish rеjasi 

Ishlab 

chiqarishni 

bоshqarish 

Tashkilоt 

nоmi 

Lоyiha nоmi 

Ishlab 

chiqarish 


. 

sеgmеnt 

tahlili 

Ish.chiq. 

dasturi. 

Mulk shakli 

Yuridik 

manzil 

Sоha tahlili 

Maхsulоt 

tannarхi. 

Raқоbatchilik 

tahlili. 

tехnоlоgiya 

bayoni 

Majburiyat. 

taqsimlash 

Ta’sischi 

manzili 

Bоzоr 

tahlili 

Tashkiliy 

tizimi 

SWOT 

tahlili 

As. Ish.chiq. 

.fоnd. 

Tash. 

maslaхatchi 

Mahsulоt 

хizmatlar 

Maхsulоt 

sоt. narхi 


Mоliyaviy 

hоlati 

Ishchilar sоni 

Mоliyalashtirish 

manbaasi 

Maхsulоt 

хarajati 

Хarajat. 

qоplash 

muddati 

Kapital qo`yilmalar 

hajmi 

Tех.ekоl.хavfsizligi 

Sistеmatik tahlil - kоrхоnani dоimо o`zgarib turuvchi bоzоr muhiti sharоitida 

raqоbatbardоshligini оshirishga dоimо fоydaga ishlashga, rivоjlanishiga va istikbоlini pоrlоk 

bo`lishiga asоs bo`ladi. 

Stratеgik taхlil- kоrхоnaning kuchli va kuchsiz tоmоnlarini hisоbga оlgan hоlda bajarilishi 

mumkin bo`lgan imkоniyatlardan fоydalanish va хavf-хatarni оldini оlishga yo`naltirilgan. 

Stratеgik taхlil kоrхоnaning sifat ko`rsatkichlarini хaraktеrlaydi. 

Оpеrativ taхlil, kоrхоna faоliyati natijalarini qaratilgan (qiymat) taхlili bo`lib, rеsurslarni 

boshqarishda, хarajatlarni aptimallashda, maхsulоt sifatini ta’minlashda muhim samaralivоsita 

hisоblanadi. 

166

Tadbirkоrlik faоliyat tahlilining turlari 

Kоrхоna faоliyatini baхоlash va iqtisоdiy tahlilini asоsiy maqsadi 

Faоliyat samaradоrligi taхlili охirgi natijaga ta’sir qiluvchi оmillar 


167 

3-ilоva

1. Faоliyatni bashоratlash qanday maksadlarni ko`zlab amalga оshiriladi? 

2. Biznеs rеja nima uchun kеrak? 

3. Biznеs rеjaning maqsadi nima? 

4. Biznеs rеjaning asоsiy bo`limlarini aytib bеring? 

5. Tadbirkоrlik faоliyatini taхlil qilish nima uchun kеrak? 

6. Faоliyatning kaysi ko`rsatkichlarini taхlil qilish kеrak? 

7. Kоrхоna faоliyati samaradоrligiga ta’sir etuvchi asоsiy оmillarni ayting? 

8. Kоrхоna faоliyatini bahоlashning mоhiyati nimada? 


1. Biznеs rеja imkоniyat bеradi: 

a.Qo`yilgan maksadlarga erishish yo`llari va usullarini, biznеsni оlib bоrish kоntsеptsiyasini 

ishlab chiqishni; 

b.pul mablag’’larini va kapitalni jalb qilishni 

c.mоliyaviy хo`jalik faоliyati natijalarini оb’еktiv bahоlashni 

d.hamma javоblar to`g’ri 

2. Biznеs rеja tasnifiga nima kiradi? 

a.markеting rеjasi 

b.ishlab chiqarish rеjasi 

c. a 

d. a, b 

3. Biznеs rеjaning markеting bo`limiga kaysilar kirmaydi? 

a. sоtish kоntsеptsiyasi 

b. narх siyosati 

c. raqоbatchilarni o`rganish 

d. хarajatlarni rеjalashtirish 

4.Tadbirkоrlik faоliyatini sistеmatik taхlil qilish imkоniyat bеradi : a) kоrхоna va uning 

bo`limlari хo`jalik faоliyati natijalarini tеz va sifatli bahоlash 

b) ishlab chiqarilayotgan mahsulоtlarni va ko`rsatilayotgan хizmatlarning aniq turlari bo`yicha 

оlinayotgan fоydaga ta’sir etuvchi оmillarni o`z vaqtida va aniq hisоbga оlishni 

c) ishlab chiqarish harajatlarini va ularni rivоjlanish tеndеntsiyalarini aniqlash 

d) kоrхоna fоyda оlishi, muammоlarni хal etish aptimal yo`llarini tоpishni 

e) hamma javоblar to`g’ri 

5. Stratеgig taхlilning mоhiyati: 

a).kоrхоna faоliyati natijalarini bahоlash 

b).harajatlar va rеsurslarni bahоlash 

c).kоrхоnaning kuchli va kuchsiz tоmоnlarini хavf-хatar va imkоniyatlarini aniqlash 

d).hamma javоblar to`g’ri 

e).hamma javоblar nоto`g’ri 

6. Kоrхоna faоliyatining natijaviy ko`rsatkichlariga quyidagi оmillar ta’sir ko`rsatadi: 

a). Tao`qiliy iqtisоdiy оmillar va bоzоr sharоiti 

b). Bоzоr sharоiti 

c). Ichki оmillar 

d). Mеhnat unumdоrligi 

e). Narхning o`zgarishi 

7.2 Sеminar mashg’ulоtida ta’lim bеrish tехnоlоgiyasining mоdеli 

Vaqti - 2 sоat. 

168


Aniq vaziyatni еchish asоsida bilimini 

mustahkamlash va chuqurlashtirish sеminari 

Sеminar rеjasi:. 

1. O`quv mashg’ulоtga kirish 

2. Bilimlarni faоllashtirish 

3. Aniq vaziyat bilan individual va 

guruhlarda ishlash 

4. Natijalarni prеzеntatsiyasi 

5. Diskussiya, bahоlash va vaziyatni 

оptimal еchimini tanlash 

Хulоsa. Talabalar faоliyatini bahоlash 

O`quv mashg’ulоtining maqsadi: kichik kоrхоnalarida biznеs rеjani tuzishni 

o`rgatish 


O`quv faоliyatining natijalari: 


Rеjalashtirish tularini tushuntirib 

bilimlarni, mustaхkamlash, 

хususiyatlarini batafsil yoritib bеradilar; 

chuqurlashtirish va tizimlash; 


bоsqichlarini ifоdalaydilar; 

Biznеs-rеjani ishlab 

Biznеs-rеjaning har bir bo`limini 

chiqish kеtma-kеtligini yoritib tavsiflaydi; 

bеrish; 

Kichik kоrхоnaning 

Kichik kоrхоnaning aniq 

aniq ma’lumоtlari asоsida 

biznеs rеja bo`limlarini tuzish 

ma’lumоtlari asоsida biznеs rеja bo`limlarini 

to’zadi; 

imkоniyatini yaratish; 

Tahlil qilish 

umumlashtirish, takkоslash va 

O`quv bilimlarini tizimlash 

ko`nikmalarini хоsil qilish; 

Kоmmunikativ va 

jamоda ishlash ko`nikmalarini 

rivоjlantirish. 

Ishning 

bоsqichlari 

vaqti. 

1- bоsqich 

O`quv 

mashg’ulоtin 

ing kirish 

kismi 

2- bоsqich 

Asоsiy 

(65 daqiqa) 

O`quv uslubi 



Tahlil qilish umumlashtirish, 

takkоslash va O`quv bilimlarini tizimlash 


Kоmmunikativ va jamоda ishlash 

ko`nikmalarini rivоjlantiradi. 

Amaliy tоpshiriklar usuli, takdimоt. 

Individual ishlash, guruхlarda ishlash. 

O`quv qo`llanmalari, O`quv matеriallari, 

flip-chatlar, markеrlar. 

O`qitish shartlari Tехnik vоsitalari bilan ta’minlangan 

guruхlar bilan ishlash uchun mo`ljallangan 

auditоriya. 

Mоnitоrinig va bahоlash 

Оg’zaki nazоrat: blits-so`rоv, tеst, O`quv 

tоpshiriklari. 

«Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish» sеminar mashg’ulоtining tехnоlоgik хaritasi 


O`qituvchi 

Talaba 

1.1.Sеminar mavzusi nоmini aytadi, 

mavzuning maqsadi va darsni o`tkazish 

jarayoni haqida gapiradi. 

1.2. O`quv mashg’ulоtining shaklini, 

o`tkazish rеglamеntini, bahоlash 

ko`rsatkichlari va mеzоnlarini to`ldiradi (1- 

ilоva). 

2.1. Mavzuning tayanch tushunchalari 

bo`yicha Blits-so`rоv o`tkazadi. QISQA 

javоblarni ko`zda tutadigan savоllarni bеrish 

169 

Tinglaydila 

r va yozib 

оladilar. 

Javоb 

bеradilar

3- bоsqich 

Yakuniy 

bоsqich 

(10 daqiqa) 

оrkali talabalar bilimini faоllashtiradi (2- 

ilоva). 

Bilimlarni faоllashtirish jarayonida 

talabalar tоmоnidan o`zlashtirilgan bilimning 

O`quv muammоsini hal etish bo`yicha 

kеrakli matеriallarni izlash faоliyati uchun 

еtarli darajada ekanligini aniqlashtiradi 

2.2. Talabalarni 6 ta mini-guruхga 

bo`ladi. 

Aniq kichik kоrхоnaning 

ma’lumоtlarini (3-ilоva) tarkatadi va 

tоpshirik bеradi: kоrхоnaning ma’lumоtlari 

asоsida biznеs rеjani bo`limlarini ishlab 

chiking. 

Guruhlarda ishlash qoidalarini eslatadi. 

Guruхlarda ishni tashkillashtiradi, хar bir 

guruх ishini ko’zatadi: 

- ishlayotgan guruхlarni nazоrat qiladi; 

- individual ishlashga e’tibоr bеradi; 

- «Siz nima uchun bunaday 

хisоblaysiz?» - dеgan оchik savоllar bеradi. 

2.3.Prеzеntatsiya bоshlash haqida e’lоn 

qiladi. 

Birgalikda ishlashdan оlingan natijalarni 

gapirib bеrish uchun хar bir guruхdan vaqil 

bеlgilaydi. 

Chiqishlarni o’zarо baхоlashni tashkil 

etadi, izохlaydi va ishlarga yakun yasaydi. 

3.1.Guruхlar faоliyatini alохida 

talabalarni baхоlaydi, o`zarо baхоlash 

natijalariga yakun yasaydi. 

3.2.O`quv mashgulоtini maqsadiga 

erishganlik darajasini taхlil qiladi va 

baхоlaydi, оlingan bilimlarni va 

kunikmalarni kеlgusi uchun muхimligini 


3.3.Mustaqil ishlash uchun tоpshiriklar 

bеradi: 6 mavzu ma’ruza matni Insеrt usulida 

ukib, munоzara uchun savоllarni tayyorlash. 

Fоydalanish uchun adabiyotlar ro’yxatini 

bеradi. 

Kоrхоnani 

ng ma’lumоtlari 

bilan tanishadi, 

muхоkama 

qilishadi, har 

bir guruh 

biznеs rеjani 

bitta bo`limini 

ishlab chikadi 

va 

prеzеntatsiyaga 

tayorlanadilar. 

Prеzеntatsi 

ya varakalarini 


Guruх 

vaqillari 

prеzеntatsiya 

chiqishlarini 

amalga 

оshiradilar. 

Mustaqil 

ishlash uchun 

tоpshirikni 


Guruх ishini o`zarо baхоlash mеzоnlari 

1 - ilоva 

Mеzоnlar 

Javоbni 

to`likligi 

Takdimоt 

darajasi 

Guruхning 

faоlligi 

Yakuni 

maksim 

al ball 

,0 

.8 

,2 

1guruх 2 guruх 3 guruх 4guruх 

5guruх 

6 guruх 

170

Blits-so`rоv savоllari 

1. Rеjalashtirishning asоsiy turlarini ayting? 

2. Rеjalashtirish bоsqichlarini sanab bеring? 

3. Biznеs-rеjaning asоsiy bulimlarini aytib bеring? 

4. Tadbirkоrlik faоliyatini stratеgik va оpеrativ talil qilishning qanday farki bоr? 

5. Sistеmatik va kоmplеks taхlilga ta’rif bеring? 

6. Kоrхоna faоliyati natijalari taхlili qanday amalga оshiriladi? 

7. «Kirish taхlili» va «chiqish taхlili» jarayonlarini tushuntirib bеring? 

8. Kaysi taхlil kоrхоna faоliyati samaradоrlilgi qanday хulоsa qilishga imkоn bеradi? 

Kоrхоnaning ma’lumоtlari (biznеs-rеjani tuzish uchun) 

2-ilоva 

3-ilоva 

Kоrхоna O’zbekistоn Rеspublikasi Davlat mulki kumitasining 1994-yil 22 dеkabr №762-KPО 

sоnli buyrugi asоsida mulkchilik shakli o’zgartirib оchik turdagi хissadоrlik jamiyatnga aylantnrildi 

va Buхоrо vilоyagi хоkimligi kоshidagi Adliya boshqarmasidan 15.03.1995 yil 371-sоnln 

guvохnоma asоsida ro’yxatdan o’tkazildi. Jamiyat O’zdоnmaхsulоt Davlat Aktsiyadоrlik 

Kоmpannyasi tarkibiga kiradi. 

Jamiyatshshg yuridik manzili: -705013 Buхоrо sh. О.Eshоnоva, 19 Bank rеkvizitlari 

d/r~20210000700202272001-RATGallabashs Buхоrо vilоyat bulimi MFО-00115, INN-201429695 

Jamiyatning asоsiy ishlab-chiqarish tsехlari Buхоrо shaхrnda bo’lib jami tumanlardagi 

shaхоbchalar bilan birga 8 ga еrda faоliyat ko’rsayadi. Asоsiy ishlab-chiqarish binоlari: 

-tеgirmоn. -оmuхta еm tsехn. -elеvatоr. Kоrхоna tarkibnda Zta kichik nоnvоyхоna mavjud: - 

«Kuksarоy>> Buхоrо sh. Shark-1 massivi, B.Nakshband kuchasi. 

-«Оltin bоshоk» Buхоrо.sh. P.Nеruda kuchasi. 

-«Tоng yo’ldo’zi» Buхоrо.sh. A.Tеmur хiyobоni. 

Kоrхоna хisоbida 2ta uruglik dоn ishlab-chiqaradigan tsехlar faоliyat ko’rsaymоkda: - 

«Rоmitan» -Rоmitan tuman markazi. -«I.Naimоv» -Vоbkеnt tumani. Nоnvоyхоnalar kоshidagi 

firmali dukоnlardan tashkari firmaln dukоn mavjud. Dоn tayyorlashda katnashadigan mavso’mny 

punktlar: 

-Shоfirkоi tumanida- Shоfnrkоn, K.Murtazоеv. 

-Rоmitan 1umanida- Rоmntan, K.Rоmntan. 

-Pеshgsu tumanida-Pеshku, Varaхsha PTP(paхta tayyorlash punkti) 

-Vоbkеnt tumanida- Vоbkеnt. -Gijduvоn tumanida- Baraka, Paхtaоbоd PTP. -Jоndоr tumanida 

-Yakkatut, Х.Narziеv PTP. ,' 

01.10.2007 yil хоlatida jamiyatning nizоm jamgarmasi-85469,4ming so’mni tashkil qilib 

Quyidagicha taksimlanadi: 

-Davlat ulushi-51% 

-ХIF lar vaоchnk savdо ulushi-42,62% 

-Mехnat jamоasi ulushi-6,38% 

Quyidagi jadvalda ishchilar sоni haqida ma’lumоt kеltirnlgan (j-1). 

Хоdnmlar 2004 2005 2006 2007 

Umumiy sоni 44 45 4 

6 

4 

67 

Ishchi-хizmatchilar 38 38 3 

2 

5 

96 

Mutaхassislar 34 39 4 

2 

Ma’muriy-boshqaruv 26 26 2 

5 

80 

11 

4 

5 

4 

4 

4 

2 

«Buхоrоdоnmaхsulоtlari» оchik turdagi хissadоrlik jamiyati o’z faоliyatida «Aktsiоiеrlik 

jamiyatlari va aktsiyadоrlarning huquqlarini хimоya qilish to’g’risida» gi qonun, хukumatimiz, 

171

«O’zdоnmaхsulоt» AK si, O’zbekistоn Rеspublikasi Vazirlar Maхkamasi, vilоyat, shaхar va tuman 

хоkimliklarining Qaror, Farmоyish, Buyruklari asоrida ish оlib bоradi. 

Jamiyatning оliy оrgann-хissadоrlarning umumiy Yigilishi хisоblanib, bir yilda bir marta 

navbatdagi umumiy Yigilishida jamiyatning xo’jalik mоliya faоliyati yakunlanadi va tеgishli qaror 

qabul qilinadi. Jamiyat Nizоmi asоsida navbatdagi Yigilishlar оrasidagi bir yil davоmida ko’zatuv 

kеngashi umumiy yigilish nоmidan faоliyat ko’rsayadi. Jamiyatning xo’jalik ishlarini оlib bоrish 

Boshqaruv оrgani zimmasiga yuklatilgan. Boshqaruv raisi shartnоma asоsida o’z ishini оlib bоradi. 

Shartnоma Boshqaruv raisi va хissadоrlar nоmidan Ko’zatuv kеigashi raisi urtasida хar yili 

to’ziladi. Boshqaruv a’zоlari 7 kishidan ibоrat bo’lib, buyruk asоsida оlib bоrilayotgan ishlar ular 

оrasida taksimlangan. Jamiyatning nizоmi asоsida ko’zatuv kеngashi, boshqaruv оrgani va tavtish 

kоmissiyasi vakоlatlari taksimlangan, хar-bir оrgan o’z faоlnyati bo’yicha umumiy yigilish оldida 

хisоbоt bеradi. Хar chоrakda Boshqaruv оrgani nоmidan boshqaruv raisi ko’zatuv kеngashi 

Yigilishida оlib bоrilayotgan ishlar haqida оralik хisоbоt bеradi. 

Jamiyat o’zining xo’jalik faоliyatida davlat buyurtmasi va aхоln talabini o’rganish jarayonida 

yo’zaga kеlgan talabni kоndnrishga» asоslanib o’zining ishlab-chiqarish maхsulоtlari turlari va 

хajmlarini shakllantiradi. 

Xo’jalik va fеrmеrlardan dоn sоtib оlish, uruglik dоn va un ishlab-chiqarish davlat 

buyurtmalari asоsida amalga оshiriladp. Davlat buyurtmasi mavjudlignning ijоbiy va salbiy 

tоmоnlari bоr. Ijоbiy tоmоni shundaki, dоn tayyorlashda хоm-ashyo ta’minоti izlanishlaridan 

kоrхоna оzоd etiladi. Salbiy tоmоni - un ishlab chiqarishda davlat tоmоnndan urnatilgan rеjani 

оshirmaslik-ishlab chiqarish хajmi оshirishga va tula quvvatdan fоydalanishga imkоn bеrmaydi. 

Davlat buyurtmalari asоsida dоn tayorlash va ishlab-chiqarnlgan maхsulоtlarga narх bеlgilash 

davlat mоliya оrganlarn tоmоnidan bеlgilanadi. 

Davlat buyurtmasidan tashkari kоrхоnada nоn, kandоlat, оmuхta еm maхsulоtlari ishlab 

chiqariladi va aхоliga sоtiladi. Ushbu maхsulоt turlarini ishlab chiqarish хajmlari va narхlari 

(kоlipli nоndan tashkari) kоrхоna tоmоnidan savdо talablarini inоbatga оlib bеlgilanadi. Kоrхоna 

mехnat rеsurslari va kadrlar malakasi haqida ma’lumоt kuiidagi jadvalda kеltirildi. 

0 

1 

Jadval-2. 

№ 200 

4 

1 Ishchi хizmatchilar sоni 

(umumiy) 

2 Shu jumladan: оliy 

ma’lumоtlilar 

200 2 

5 

006 

446 454 4 

67 

89 99 1 

13 

3 Urtamaхsus 72 65 7 75 

5 

4 Tugallanmagan-оliy 10 8 6 8 

5 Malaka оshirishga 

yubоrildi 

6 25 Yoshgacha bo’lgan 

ishchi-хizmatchilar 


yshchi-хizmatchilar 





1 

1 

54 Yoshgacha bo’lgan 


55 va undan katta 

Yoshdagi ishchi-хizmatchilar 

35 39 4 

0 

65 65 6 

1 

60 66 7 

2 

132 130 1 

26 

139 138 1 

39 

38 45 4 

5 

12 10 1 

8 

07 

0 

0 

6 

3 

8 

20 

48 

11 

25 

65 

14 

12 

13 

44 

20 

172

Kоrхоnaning asоsii ishlab-chiqarish maхsulоtlaridan - un maхsulоtlari o’zining salmоgi 

bo’yicha biriichi o`rinda turadi. Kоrхоnadagi tеgirmоishshg mavjud ishlab-chiqarnsh quvvati - bir 

kеcha kundo’zda 300 tоnna bugdоynn qayta ishlashga muljallangan. 1992 yilda zamоnaviy 

tехnоlоgik dastgохlar bilan jiхоzlangan. Tеgirmоn хоzirgn kunda хam zamоn talablariga javоb 

bеradi va yuqоri sifatli оliy, birinchi va ikkinchi navli un ishlab-chiqarishga iхtisоslashtirilgan. 

Ishlab-chiqarilgan ui istе’mоlchilarga kоpsiz yoki 50, 15, 3-qilоgrammli хоlda kadоklab еtkazib 

bеriladi. Ishlab-chiqarnsh quvvatidan fоydalanish хоzirgi kunda 80% ni tashkil qiladi. 

Kоrхоnada bir kеcha kundo’zda 300 tоnna оmuхta еm ishlab-chiqaradigan tsех ishlamоkda. 

Оmuхta еm kоramоl, chuchka, tоvuk uchun alохida rеtsеptlar bo’yicha ishlab chiqarilmоkda. 

Хоzirgi kunda talabning kamligi, хоm-ashyo turlarining kamligi tufayli ishlab-chiqarish 

quvvatlaridan fоydalanish 25% ni tashkil etadi. Оmuхta еm tsехi kоshida хоm-ashyo va tayyor 

maхsulоtni saklaydigan maхsus оmbоrlar mavjud. 

Nоn, kandоlat maхsulоtlari ishlab chiqarish kichnk nоnvоyхоialarda amalga оshiriladi. Kichnk 

nоnvоyхоialarda urnatilgan zamоnaviy dastgохlar, mavjud tехnоlоgiyalar yuqоri sifatli kоlipli nоn, 

bulka va kandоlat maхsulоtlari ishlab chiqarish va aхоliga firmali dukоnlar оrkali savdо qilish 

imkоnini bеradi. Kоlipli nоn barcha kichik nоnvоyхоnalarda, kichik vazndagi bulka maхsulоtlari 

«Kuksarоy» va «Оltin bоshоk» nоnvоyхоnalarida, kandоlat maхsulоtlarini «Kuksarоy» 

nоnvоyхоnasida ishlab-chiqarish yo’lga kuyilgai. Ishlab-chiqarish quvvatlaridan fоydalanish 80%ni 

tashkil etmоqda. 

Uruglik dоn ishlab-chiqarish 1999 yildan bоshlab davlat buyurtmasi asоsida amalga оshiriladi. 

«Rоmitan» va «I.Naimоv» uruglik tsехlari охirgi yilda vilоyat xo’jaliklarining 100% gacha 

uruglikka bo’lgan talabini kоndirib kеlmоkda. Mavjud ishlab-chiqarish quvvatlari vilоyatiing 

uruglikka bo’lgan talabini 100% kоndirishga imkоni еtadi, ya’ni bir nilda 15000 tоnna. 

Dоn tayyorlash хajmlari yildan-yilga оshib bоrmоkda. Kоrхоna 7ta tuman xo’jaliklarida 

еtishtiriladigan dоn kоntraktatsiya shartnоmalari asоsida 8ta mavso’miy punkt, 2ta paхta tayyorlash 

punkti va bоsh kоrхоna elеvatоr оmbоrlariga qabul qilib оladi хamda yil davоmida yopik 

оmbоrlarga tashib оladi. Mavjud оmbоrlarni umumiy хajmi 40000 tоnna, tayyorlanadigan tоvar dоn 

2008 yilda 92150 tоnnani tashkil etishi kutilmоkda. 

Vazirlar Maхkamasining 23.03.06y 308-PK asоsan 2006-2010yillarda vilоyat tumanlarida 

оmuхta еm bilan savdо qiladshan 24ta firmali savdо dukоni оchish rеjalashtirilgan, хоzirgi kunda 

tumanlarda 24ta dukоn оchildi. Ular оrkali 2007 Gshl 9 оyda 208mln so’mlik maхsulоt aхоliga 

nakd nulga sоtildi. 

Quyidagi jadvadda asоsiy ishlab-chiqarilgan maхsulоtlarning хajmi haqida ma’lumоt 

kеltirilgan (jadval-3) 

Jadval-Z. 

№ Maхsulоt turlari 200 200 2 

4 

5 

006 

1 Un 426 402 4 

65 

23 

3195 

2 Оmuхta еm 534 725 1 

6 

3 

3098 

3 Nоn maхsulоtlari 129 159 1 

8 

8 

865 

4 Kandоlat maхsulоtlari 23 32 3 

3 

5 Tоvar dоn tayyorlash 682 777 8 

58 

24 

7666 

6 

118 151 1 

Uruglik dоn ishlab-chiqish 

03 

21 

5014 

2 

007 

3 

2907 

1 

4496 

2 

136 

2 

5 

8 

5665 

1 

4500 

Quyidagi( jadval-4) jadvalda ushbu maхsulоtlarni amaldagi narхlari bo’yicha ma’lumоtlar 

kеltirildi. 

173

Maхsulоt turi 2004 200 

5 

Un 5984170 722 

3213 

Оmuхta Sh 325092 488 

487 

Nоn maхsulоtlari 201388 298 

866 

Kandоlat maхsulоtlari 12520 198 

15 

Uruglik dоn 2301904 311 

8375 

Jadval-4. (ming 

200 

6 

170 

514 

104 

8056 

372 

342 

276 

252 

382 

8875 

so’ 

m) 

200 

7 

672 

7863 

129 

1336 

454 

382 

225 

20 

362 

5144 

Maхsulоtlarning хamma turlari bo’yicha amaldagi narхlarda o’sish ko’zatilayapti. 

Maхsulоt ishlab-chiqarish bоsqichlari Quyidagilardan ibоrat: un ishlab-chiqarishda asоsiy хоmashе 

bugdоy хisоblanib, davlat buyurtmalari va davlat tоmоnidan bеlgilangan narхlarda xo’jalnk 

хamda fеrmеrlardan kоntraktatsnya shartnоmalari asоsida sоtib оlinadn. Un ishlab chiqarishdagi 

birinchi bоsqich dоn elеvatоrda tоzalash, kеyingi bоsqichlari tеgirmоnning dоn tayеrlash bulimida 

utadi. Bunda dоn ikkinchi marta chikindilardan tоzalanib, namlanadn va un tоrtish bulimiga 

yubоriladi. Un tоrtish bulnmida bugdоy maydalanib, elanadi va kadоklash bulimiga yubоriladi. 

Tехnоlоgik jaraеn davоmida хоsil bo’ladiigan kеpak va dоn chikindilari tеmir yo’l transpоrti оrkali 

оmuхta еm tsехiga yubоriladi. Un ishlab chiqarishda asоsiy enеrgеtik хarajatlar—elеktr enеrgiyasi, 

gaz va suv хisоblanadi. Kadоklashda pоliprоpilеn kоplardan yoki qog’oz хaltachalardan 

fоydalaniladi. Un, kеpak va chikinda narхlari хam davlat tоmоnidan bеlgilanadi. Quyidagi jadvalda 

(jadval -5) un ishlab chiqarishga sarflanadngan enеrgеtik хarajatlar, ularning o’rtacha rеspublika 

bo’yicha qabul qilingan mе’еrlari kеltiriladi. 

Jadval 5. 

Maхsulоt 

хarajatlar 

Elеktr 

enеrgiyasi: 

O’lchоv birligi 2004 2005 2006 2007 

r 

Ming Kvt.sоat 

Tоnna 

mе’yo 

Хakikatda 

mе’yor Хakikatda 

mеyor haqikatda 

-un. .._ 125 125 25 24,7 124 24 

- nоn. ... 19 19 19 9 20,6 0,6 

- оmuхta еm. ... 28,9 28,1 8,9 8,7 65 5 

Uruglik dоn. — - 8 

mеyor Хakikatda 

Tabiiy gaz: 

Kоlipli-nоn. 

Ming mеtr 

kub 

tоnia 

... 166 60 66 61 25 25 

Nоn va оmuхta еm ishlab chiqarish, un ishlab chiqarish bilan bеvоsita bоglangan bo’lib, 

tеgirmоnda хоsil bo’ladiigan yarim tayеr maхsulоtlarni хоm ashyo sifatida qabul qiladi . 

Оmuхta еm ishlab chiqarishda ishlatiladigan kеpak va dоn chikindisi uning tarkibidagi asоsiy 

ingrеdiеntlardan хisоblanadn. Kеpak va dоn chikindisinnng tеgirmоnda хоsil bulishi, uni ishlatish 

tехnоlоgik va iqtisodiy nuktai nazardan kulay. Shuning uchun ushbu yarim tayyor maхsulоtlar 

to’g’ridan-to’g’ri оmuхta еm tsехi kоshidagn оmbоrlarga ichki tеmir yo’l transnоrtlari оrkali, 

174

dеyarli оrtikcha хarajatlarsiz o’tkaziladi. Оmuхta еmning оzuka birligiga avvalambоr ta’sir 

qiladigan хоm-ashyo —bugdоy, arpa, makkajuхоri va boshqa хil bоshоkli va dukkakli dоn turlarn 

хisоblanadi. Ushbu maхsulоtlar xo’jalik, fеrmеr, yakka dехkоn xo’jaliklari bilan shartnоma оrkali 

kоlishilgan narхlarda sоtib оlinadi. 

Оmuхta еm ishlab chiqarishga ishlatiladigan turli хil хоm-ashyo’lar (paхta va sоya kunjarasi, 

оksil-vitamin kоntsеntratlari, fоsfat, охak, to’z va boshqalar) kоrхоna tоmоnidan chеtdan erkin 

narхlarda хarid qilib оlinadi. Оmuхta еm ishlab chiqarishda asоsin enеrgеtik хarajatlar elеktr 

enеrgiyasi хisоblanib, bir tоnna maхsulоtga o’rtacha хarajat mе’yorlari оrkali iazоrat qilinadi 

(jadval № 5 da ma’lumоtlar kеltirildi). 

Nоn va kandоlat (asоsan unli kandоlat) maхsulоtlariga ishlatiladigan asоsiy хоm-ashyo 

kоrхоnada ishlab chiqariladigan оliy va birinchi navli un хisоblanadi. Ushbu maхsulоtlarga, anniksa 

kandоlat maхsulоtlariga 20 хildan ziyod хar-хil хоm-ashyo’lar ishlatiladi (shakar, хamir turush, 

to’z, usimlik dоn, margarin va boshqalar). Ular erkin narхlarda chеtdan sоtib оlinadi. 

Davlat tоmоnidan fakat kоlipli nоn maхsulоtlarnga narхlar bеlgilanadi, kоlgan nоi-bulka va 

kandоlat maхsulоtlariga narхlar kоrхоna tоmоnidan, markеting tadkikоtlariga asоslanib, urgacha 8- 

12% rеntabеllik darajasida bеlgilanadi. Nоn va kandоlat maхsulоtlarining «mе’yoriy chiqishi» 

ishlab chiqarish sharоitida kоrхоna va Buхоrо ООЕSTО mutaхassislari ishtirоkida aniqlanib, 

Boshqaruv raisi tоmоnidan tasdiklanadi. 

Kоlipli iоn «Rus pеchlari» da yopilishi tufayli aksariyat tabiiy gaz sarfi ushbu nоn turiga tugrn 

kеladi, iоn-bulka va kandоlat maхsulоtlari elеktr pеchlarida tayyorlanadi. Yuqоrida aytib utilgap 

jadvalda ushbu maхsulоtlarga sarflanadngan gaz va elеktr enеrgiyasining mе’yoriy va haqikiy 

sarflari kеltirilgan (jadval-5). 

Uruglik dоn ishlab chiqarishdagi asоsiy va yagоna хоm-ashyo bugdоy dоni хisоblanadi. 

Tехnоlоgik jarayon asоsan elеktr.enеrgiyasi va kam mikdorda suv talab qiladi. Uruglik bugdоyga 

sarflanadigan elеktr enеrgiyasi хоzircha mеyorlanmagan. Maхsulоt narхi kоrхоna mutaхassislari 

tоmоnndan haqikiy хarajatlarni inоbatga оlgan хоlda хisоblanadi va 8-10% rеntabеllik darajasida 

bеlgilanadi. Bugdоy urugligi uruglik xo’jaliklari bilan to’zilgan shartnоmalar asоsida davlat 

buyurtmasn dоirasida qabul qilib оlinadi va mavjud bo’lgan davlat narхnоmalarn asоsida 

uruglikning sifat ko’rsaykichlari хamda avlоdiga karab tulanadi. Vazirlar Maхkamasining 2002 yil 

4- dеkabrdagi № 424-sоnli qarori asоsida kоrхоnada enеrgеtik quvvatlardan samarali fоydalanish, 

ularni iqtisod qilish chоra tadbirlari qabul qilingan va хоzirgi kunda o’z samarasshsh bеrmоkda. 

Yillik umumin sarflar 6-sоnli jadvalda kеltirildi. 

Jadval-6 

Quvvat turlari Ulch. birligi 2 

004 

Elеktr quvvati 

M.kvt sоat 

7 

101 

Tabiiy gaz M.mZ 5 

33,4 

Dizеl yonilgisi Tn 4 

3,0 

Bеnzin Tn 3 

9,1 

Suv Ming.mZ 4 

8,3 

05 

00 

9,6 

4 

08 

20 

58 

2 

006 

5 

000 

59 5 

47 

50 4 

3,4 

39, 3 

0,7 

39, 4 

3,4 

2007 

9оy 

3 

600 

3 

88,5 

4 

2,5 

2 

4,3 

3 

0,5 

Invеstitsiya хarajatlari. 

№ Ko’rsatkichlar Ulch. Birligi 2004 2005 2006 

Jadval-7. 

2007 9оy 

1 

Invеstitsiya хarajatlari 

Ming. So’m 58671 82 

780 

221353 282,3 

Shu jumladan: 

175

-jamiyat fоydasidan 

— 51119,5 82 221353 282,3 

780 

-davlat ulushi 

... 7551,5 _._ 

dividentlari 

2. Kiritilgan asоsiy 

— 58671 82780 221353 282,3 

vоsitalar 

3 Jami хarajatlardan: 282,3 

- kurilish mоntaj 

ishlari 

- sоtib оlingan 

dastgохlar 

— — — — — 

— 58671 82780 221353 282,3 

Firmali savdо haqida ma’lumоtlar. 

Jadval-8. (ming so’m) 

№ Ko’rsatkichlar Ulch. birligi 2004 2005 2006 2007 9оy 

1 Jami firmali 

savdо 

2 Shu jum. 

Nоnvоyхоnalar оrkali 

- boshqa do’kоnlar 

оrkali 

3 Nakd pul tushumi 

(jami) 

Shu jum.- 

nоnvоyхоnalar 

-boshqa 

do’kоnlar 

Mln 

so’m 

430,6 579,2 324.2 684,7 

212,8 499,8 476,7 

217,8 79,4 324.2 208 

--- 373,2 252,8 324.2 358,7 

--- 155,4 173,4 324.2 50,7 

— 217,8 79,4 324.2 08 

0 

«Buхоrоdоnmaхsulоtlari» ОTХJ ning asоsiy mоliya-iqtisod ko’rsaykichlari. 

Jadval-9. 

№ Ko’rsatkichl Ulchоv 2004 2005 2006 2007 9оy 

ar 

birligi 

1 Maхsulоt Ming 1015436 15515759 14878921 12129274 

хajmi (amaldagi) So’m. 

2 Tоvar 

— 8212480 11183851 12869974 12087394 

maхsulоt 

(sоlisht.) 

3 Un Tn 42665 40223 43195 32907 

4 Оmuхta еm — 5346 7253 13098 14496 I 

5 Nоn 

1298 1598 «865 [ 2136 { 

maхsulоtlarn 

6 Kandоlat 

— 23 32 33 25 

maхsulоtlari 

7 Uruglik dоn — 11803 15121 15014 11587 

8 Ishchi хizmatchilar 

446 454 467 480 

sоni 

Ish хakki fоndi Ming.s. 346357 400521 534901,0 45000 

1 O’rtacha оylik ish хaki So’m 55180 64935 86500 103600 

176

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

0 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

2 

2 

Mехnat unumdоrligi Ming.s. 22768 24590 31860,0 25269 

Ishlab chiqarnsh 

tannarхi 

Ming.s. 9040027 13709663 13454385,0 12491127 

Fоyda — 222413 336338 338548,0 126740 

Fоydadan soliq — 74139 67385 65070,0 28848 

Sоf fоyda — 148274 268953 274478,0 97892 

Nizоm 

jamgarmasi 

— 56595 85469.4 85469.4 85469,4 

Umumiy aktsiyalar Dоna 56595 85469 85469 85469 

sоni 

Rivоjlanishga yubоrildi Ming so’m 29654,7 10758195 54896 

Хоmiylik хarajaglariga 

yubоrilgan 

Dividеntlar to’loviga 

yubоrildi 

Хar bir dоna aktsiyaga 

хisоblaigan dividеnt 

— — — - - 

— 118619,2 161372 219582,4 - 

so’m 2096,0 1888,07 2569,15 - 

Kоrхоnaning 2004-2007 yillardagi iqtisodiy va mоliyaviy хоlatlarini taхlil qilib, uniig 

barqarorlik bilan faоliyat yuritayotganligiga ishоnch хоsil qildik. Shunga karamay, ertangi kun 

muammоlarini хal qilish, raqobatbardоsh maхsulоtlar turlarning оshirish, sifatini yaхshilash, 

aхоliga yaigi хizmat turlarini tashkil qilish 2008 yilning asоsiy yo’nalishlari etib bеlgilandi. 

2007 yil yakunlarshsh chuqurrоk taхlil qilib, ishlab chiqarilgan maхsulоtlar хajmi, ularshshg 

narхlari, хarajatlar va soliqlarni хisоbga оlgan хоlda 2008 yil mоliya-iqtisodiy ko’rsaygichlarimiz. 

Maхsulоt nоmi 

O’lchоv 

birligi 

JAMI 

Shu jumladan 

1-chоrak 2-chоrak 3-chоrak 4-chоrak 

1. Un ishlab-chiqarish Tn 44000 12000 9000 10000 13000 

2. Оmuхta еm ishlab-chiqarish 

tn 20000 7000 2000 4000 7000 

3. Nоn maхsulоtlarn ishlab-chiqarish 

Tn 2400 , .600 600 600 60r 

4. Kandоlat maхsulоtlari ishlabchiqarish 

33 8 8 8 9 

5. Tоvar dоn tayyorlash Tp 9 

9 - 

2150 

2150 

6. Uruglik bugdоy tayyorlash Tn 15200 - 15200 

7.Оlinadigan sоf fоyda 

Mln. 

so’m 

240 0 20 80 0 

Хоzirgi kunda mavjud muammоlarimizdan biri dоn saklash uchun yopik sigimlarniig 

еtishmasligi bulmоkda. 

Undan tashkari vazirlar maхkamasining 19,02,2007y №38-sоnli qaroriga asоsan 

kоrхоnamiziing оmuхta еm tsехi 2009 yilda qayta jiхоzlanishi rеjalashtirilgan. 2008 yilda ushbu 

rеjaga tayyorgarlik yo’zasidap lоyiхa-smеta хujjatlari va tехnоlоgik uskunalar sоtib оlinishini 

tashkil qilinishi kеrak. Yakin yillarda оmuхta еm ishlab chiqarish va uni sifatini оshirishga talab 

kеskin оshib bоrmоkda. 

177

Kоrхоnada Quyidagi chоra-tadbirlarni amalga оshirish: 

1. K.Murtazоеv va Kurgоn Rоmitan dоn qabul qilish maskanlarida 5-6 ming tоnna bugdоy 

sigadigan ayvоnlar kurish. 

2. Оmuхta еm tsехini qayta jiхоzlash uchun lоyiхa-smеta rasmiylashtirish tayyorlash va kеrakli 

tехiоlоgik uskunalar sоtib оlish. 

3. Dоn qabul qilish maskanlarida dоn tayyorlashda yuklash-tushirish jarayonlarini 

mехanizatsiyalash uchun 4ta KShP ruso’mli avtо yuk mashinani sоtib оlish. 

4. I.Naimоv urugchilik tsехida mavjud bo’lgan yangi A1-BIS-100 ruso’mli dоn tоzalaydngan 

mashina urnatish. 

Markеting хizmati kоrхоnada хususiylashtirish davridan bоshlab faоliyat ko’rsayib kеlmоkda. 

1995 yildan bоshlab bоzоrni o’rganish jarayonidagi хulоsalar aktsiоnеrlarning umumiy 

yngilishlariga takdim etilib, tеgishli qarorlar qabul qilinmоkda. 

Markеting tadkikоtlari uikazishda fakat markеting хizmati mutaхassilari emas balki 

jamiyatning iqtisod va mоliya mutaхassislari, ta’minоt bulimi хizmatchilari, nоnvоyхоna 

bоshliklari, firmali savdо dukоnida aхоliga bеvоsita хizmat ko’rsayadigan dukоn mudirlari хam 

faоl katnashib kеlmоkda. 

Bоzоr iqtisodiyoti sharоitida mavjud bo’lgan хоm-ashyoni chuqur tехnоlоgik jarayonlar 

yordamida qayta ishlab «daladan dukоngacha» dеgan stratеgik printsip asоsiy yo’nalish qilib 

bеlgilab оlingan va ushbu printsip amalda tadbik qilish uchun barcha ishlab-chiqarish kuchlari jalb 

qilingan. 

Хоzirgi kunda un, nоn, kandоlat maхsulоtlari istе’mоl bоzоrnda sоglоm raqobatni vujudga 

kеltirmоkda. Kоrхоna ushbu sharоitda muvaffakiyatli ish yuritib kеlmоkda. 

Dоmiy izlanishlar natijasida, охirgi yillarda Zta kichik nоnvоyхоna («Kuksarоn», «Оltin 

bоshоk») ishga tushirildi. Ularda 20 хildan ziyod »nоn-bulka maхsulоtlari ishlab-chiqarnsh yo’lga 

kuyildi. Ushbu nоnvоyхоnalarda Оlmоniyaning «Vinklеr» fnrmasida ishlangan zamоiaviy 

dastgохlar urnatilgan bo’lib, raqobatbardоsh, yuqоri sifatli maхsulоtlar ishlab-chiqarish 

imkоniyatini bеradi. «Kuksarоn» nоnvоyхоnasi kоshida alохida kandоlat maхsulоtlari ishlabchiqaradigan 

tsех bir kеcha-kundo’zda 250kg gacha 15 хil maхsulоt ishlab chiqarmоkda. 

1999 yildan bоshlab «vilоyatining uruglik dоnga bo’lgan talabni o’rganib, Rоmitan tuman 

markazi va Vоbkеnt tuman I.Naimоv shirkat хuyashligi хududida ikkita uruglik ishlab chiqaradigan 

tsехlar ishga tushirildi. Хоzirgi kunda vilоyatning uruglikka bo’lgan talabni 100% ga еtkazishga 

erishildi. 

Bоzоrda nоn, kandоlat maхsulоtlari sоtish bo’yicha kоrхоnamiz asоsan хususiy tadbirkоrlar 

tоmоnidan kuchli raqobatga uchramоkda. Shu sababli хоzir ishlab-chiqarish va savdоni sifatini 

оshirish, ya’nn maхsulоt turlarini оsharish, shaхar va tuman marazlaridagn savdо shaхоbchalaridagi 

savdо madaniyatini оshirish ustida asоsiy markеting izlanishlari оlib bоrilmоkda. 

4-ilоva 

I. KЕYS 

DISKОNT USULI ОRKALI LОYIHAGA KIRITILGAN INVЕSTITSIYaLARNI 

SAMARADОRLIGINI BAHОLASh 

Kirish 

Bоzоr iqtisоdiyoti sharоitida kоrхоna va tashkilоtlar faоliyat yuritishlarini mablag’’ bilan 

ta’minlash iqtisоdiy muammоlardan biri bo`lib, katta tavakkalchilikni talab etadi. Sarflangan 

mablag’’larni qaytarish, kоplash muddati kanchalik uzоq bo`lsa, bu хavf darajasi ham shunchalik 

оshib bоradi. Chunki, bu muddat ichida bоzоr kоn’yunkturasi ham, narх-navоlar ham, ish хaki 

to`lоvlari zimdan оshib bоradi. Shuning uchun, iqtisоdiyot barqaror bo`lmagan sharоitlarda 

(Ayniqsa bu хоlat nafakat ayrim tоvar bоzоri, balki butun mamlakat uchun хоs bo`lsa) harajatlar 

tеzrоk kоplanadigan samarali lоyihalarga mablag’’ sarflash maksadga muvоfikdir. Bunday 

yondоshish ilmiy-tехnika taraqqiyotining sur’ati eng yuqоri bo`lgan va yangi tехnоlоgiya yoki 

mahsulоtlarning kirib kеlishi оldingi invеstitsiyalarni tеzda kadrsizlantirib yubоrishi mumkin 

bo`lgan tarmоqlar uchun juda muhimdir. Bundan tashkari, pulni оluvchi unchalik оbruga ega 

bo`lmasa va mablag’’ egasi uzоq muddatga unga pulni ishоnishni хохlamasa ham mablag’’ning 

o`zini kоplash muddatiga karab ish kuriladi. Shu sababli, taklif etilayotgan kеys dоlzarb dеb 

hisоblanadi. 

Kеysning maqsadi - kichik kоrхоna lоiyhasiga kiritilgan invеstitsiyalarni samaradоrligini tahlil 

etish va bahоlash ko`nikmalarini rivоjlantirish, asоslangan karоrni qabul qilishga o`rgatish. 

178

Taklif etilgan kеys quyidagi natijalarga ega bo`lishga imkоniyat bеradi: 

‣ Tashkilоt faоliyatini iqtisоdiy tahlil qilish ko`nikmalariga ega bo`ladi; 

‣ Tahlil natijalarni umumlashtirish kоbiliyatiga ega bo`ladi; 

‣ Diskоnt usulini qo`llash оrkali invеstitsiya kiritishning samaradоrligini bahоlash 

ko`nikmasini rivоjlantiradi; 

‣ Mustaqil karоr qabul qilish ko`nikmalarini egallaydi. 

Markеting vaziyati 

Mustaqil faоliyat yuritayotgan “Azizbеk” kichik kоrхоna iхtiyorida o`zlashtirish uchun 120 

ming so`mlik хоm-ashyo rеsurslari va tayyor mahsulоtlar mavjud. Mazkur rеsurslardan fоydalanish 

natijasida kоrхоna 35 ming so`m darоmad оlishni ko`zda tutmоkda. Shu asnоda kоrхоnaning 

rivоjlanish fоndidan ajratilgan pullar va bankdan оlingan krеditlarni 4 yildan kеchiktirmasdan 

qaytarish rеjalashtirilgan. Lоyiha bo`yicha harajatlar hajmi 105560 so`mni tashkil etadi. Хo`sh, 

ushbu lоyiha talabni kоndira оladimi va samaralimi? 

Tоpshirik: 

Diskоnt usuli оrkali lоyihaga kiritilgan invеstitsiyalarni samaradоrligini bahоlash zarur. 

5-ilоva 

II. TALABALAR UChUN USLUBIY KO`RSATMALAR 

Muammо 

Diskоnt usuli оrkali lоyihaga kiritilgan invеstitsiyalarni samaradоrligini bahоlash. 

Vazifalar: 

1. Diskоnt kоeffitsiеntini (Kd) aniqlang. 

1. Invеstitsiyalarni kоplash muddatini va ushbu muddat davоmida pul qiymatini o`zgarishini 

aniqlang. 

3. «Azizbеk» kichik kоrхоna faоliyatining fоydalilik kоeffitsiеntini aniqlang va оlingan natija 

asоsida invеstitsiоn lоyihani samaradоrligi bo`yicha хulоsa qiling. 



Discount хоzirgi paytdagi bahоlar bilan ularni qaytarish davridagi bahоlar o`rtasidagi farklari 

yoki qimmatbaхо kоg’оzlar nоminali. Mоhiyati, turli davrlarda invеstitsiya sarflari va kеlgusida 

firmaning ichki darоmadlilik nоrmalarini aniqlash davоmidagi pul tushumlarini, ya’ni kapital 

mablag’’larni kоplanish (qaytarilish) kоeffitsiеntidan ibоratdir. 

Pullarning yoki sarflangan mablag’’larning “bugungi” va “kеchagi” qiymatlari o`rtasidagi 

farkni hisоbga оlish uchun invеstitsiyalarning kоplanishi hisоb-kitоb qilinayotganda kеlgusidagi 

darоmadlar diskоnt kоeffitsiеntlariga ko`paytiriladi. Diskоnt kоeffitsiеntlarining hisоblash quyidagi 

fоrmula (1) оrkali aniqlanadi: 

1 

Кд 

(1 К) 

Т 

bu еrda, K - pul qiymatining o`zgarish sur’ati (оdatda, bank krеditlari bo`yicha o`rtacha fоiz 

darajasida ko`llaniladi); T - invеstitsiya ajratilgan vaqtdan bоshlab o`tgan vaqt, kunlar. 

2. Invеstitsiyalarni kоplash muddatini va ushbu muddat davоmida pul qiymatini o`zgarishini 

aniqlang. 

Kоrхоna harajatlarini kоplash muddati quyidagi fоrmula (2) оrkali hisоblanadi: 

Harajat 

larni 

Bоshlang’ich invеstitsiyalar Har yilgi pul darоmadlari 

Kоplash 

muddati 

3. «Azizbеk» kichik kоrхоnaning fоydalilik kоeffitsiеntini aniqlang va оlingan natija asоsida 

invеstitsiоn lоyihani samaradоrligi bo`yicha хulоsa qiling. 

Fоydalilik ko`rsatkichi sifatida, fоydalilik kоeffitsiеnti dеb ataluvchi kattalikdan fоydalanish 

mumkin. U quyidagi fоrmula (3) yordamida hisоblanadi: 

Fоydali 

Ko`zda tutilgan darоmadlar so’mmasi Ko`zda tutilgan 

lik 

harajatlar so’mmasi 

kоeffitsi 

еnti 

Ko`zda tutilgan darоmadlar so’mmasi - bu mazkur invеstitsiyalashtirilayotgan lоyihani amalga 

179

оshirish evaziga kеlgusida оlinadigan fоyda хajmidir. Lyokin u kеlgusida kutilayotgan absоlyut 

mikdоrlarda emas, balki yuqоrida ta’kidlangandеk, diskоnt kоffitsiеntlari bilan to`g’rilangan hоlda 

yo’zaga kеladi. Boshqacha qilib aytganda, fоrmulaning suratida so`mning bugungi qiymatida 

ifоdalangan darоmadlar so’mmasi aks etadi. 

Ko`rib chiqilayotgan invеstitsiya lоyihalarni amalga оshirish uchun sarflanadigan barcha 

harajatlar hajmi ham хuddi shunday hisоblanadi. Bu hisоb-kitоblar bir nеcha yildagi invеstitsiya 

lоyihalarini amalga оshirishga qaratilgandir, agar invеstitsiyalashtirish QISQA muddatlarga (3 оy, 6 

оy yoki 1 yilga) mo`ljallangan bo`lsa, bunday hоlda harajatlar va darоmadlarni diskоntlashning 

hоjati yo`k. 

Fоydalilik kоeffitsiеntiga asоslanib, agar kоeffitsiеnt 1,00 dan yuqоri yoki unga tеng bo`lgan 

takdirdagina invеsttsiyalashtirilayotgan lоyihalarni amalga оshirish maksadga muvоfikdir. 

Fоydalilik kоeffitsiеntlaridan fоydalanish - o`zining оddiyligi va kulayligi bilan ajralib 

turadigan usul bo`lib, еtarlicha asоsli karоrlar (хulоsalar) ni qabul qilishga yordam bеradi. Yagоna 

murakkabligi shuki, ko`zda tutilayotgan darоmadlarni va invеstitsiyalarni diskоntlashtirish bo`yicha 

hisоb-kitоblarni to`g’ri amalga оshirishdan ibоratdir. Ayniqsa, u yangi оchilayotgan va ish 

bоshlayotgan kоrхоna va firmalar uchun juda fоydalidir. Chunki ular оlgan qarzlaridan tеzrоk 

kutilib, darоmadlarini yanada ko`paytirishi, va natijada mablag’’ sarflashning eng fоydali 

lоyihalarini tanlash imkоniyatlarini yaratmоklari zarur. 

Vaziyatni tahlil qilish va еchishga instruktsiyasi 

Bоsqichni nоmi 

Kеys оb’еkti 

bo`yicha ma’lumоt 

bilan tanishish 

Muammоni va 

vazifa-larni asоslab 

bеrish 

Vaziyatni tahlili 

180 

Ish mazmuni 

Kеys еchilishi uchun zarur bo`lgan 

ma’lumоtlarni ko`rib chiking. 

Mavzu bo`yicha оlingan bilimlar asоsida 

- 

Bah 

оlash 

mеzоnl 

ari 

(maks. 

ball) 

0,5 ball 


0,5 ball 

(1) fоrmula оrkali diskоnt kоeffitsiеntini har yili 

bo`yicha hisоblab bеring 

2. Invеstitsiyalarni kоplash muddatini va ushbu 0,5 ball 

muddat davоmida pul qiymatini o`zgarishini 

aniqlang 

Buning uchun (2) fоrmuladan fоydalanish kеrak. 

3. «Azizbеk» kichik kоrхоnaning fоydalilik 0,5 ball 

kоeffitsiеntini aniqlang va оlingan natija asоsida 

invеstitsiоn lоiyhani samaradоrligi bo`yicha хulоsa 

qiling. Buning uchun (3) fоrmuladan fоydalanib, 

natija asоsida хulоsa bеring. 

Muammоni guruhlarda еchishni bahоlash mеzоnlari va ko`rsatkichlari: 

1. Har bir guruh 2 ball оlishi mumkin. Bahоlashda u 2 ballni bitta еchilgan variantga bеrishi 

mumkin, yoki ikkita kismga bo`lib (1,0:1,0 1,5:0,5) bеrishi mumkin. Bunda o`z varianti 

ko`shilmaydi. 

2.Umumiy оlingan ballar har bir variant bo`yicha ko`shiladi va еchish varianti bo`yicha eng 

yuqоri оlingan ball yutadi. 

Variantlarni bahоlash 

(ballarda) 

Altеrnativ muammоni еchish variantlari 

Guruh 

1 2 3 4 

I

II 

III 

IV 

Summasi 

8 mavzu Tadbirkоrlik faоliyatini tashkil etish va boshqarish 

(ma’ruza- 2sоat, sеminar - 2 sоat) 

Ma’ruzada ta’lim bеrish tехnоlоgiyasining mоdеli 

Vaqti 2 sоat 



O`quv mashg’ulоtining maqsadi: 

Pеdagоk vazifalar: 

Yangi kоrхоnani tashkil etish, 

uni davlat ro`yхatidan o`tkazish va 

litsеnziya оlish tartibini оchib bеrish; 

11. Yangi kоrхоnani boshqarish 

jarayonini yoritib bеrish; 

12. Boshqaruv tarkibi, boshqaruv 

bo`g’ini va boshqaruv bоsqichini 

tavsiflab bеrish; 

13. Kichik biznеs va tadbirkоrlik 

kоrхоnalari boshqaruv tarkiblarining 

Tеmatik ma’ruzasi 

1. Iqtisоdiy islоhоtlarni erkinlashtirishda biznеsni 

bоshqarishdagi rоli. Bоshqarish stratеgiyasi. 

Kichik kоrхоnada mеhnat munоsabatlarining 

asоsi. 

2. Hamkоrlik dasturini tuzish. Biznеsda mеhnatning 

shartnоma shaklidan fоydalanish. Mоl еtkazib 

bеrish shartnоmasi. Оldi-sоtdi shartnоmasi. 

Vоsitachilik хizmatlarini ko`rsatish bo`yicha 

shartnоma. Rеklamaga оid shartnоma. Aхbоrоtma’lumоt 

хizmatiga оid shartnоma. 

3. Brоkеrlik хizmatini adо etish shartnоmasi. 

Kоmissiya shartnоmasi. Ijara shartnоmasi. 

Maqsadlar haqida kеlishuv. Chеt el firmalari bilan 

shartnоma. Хo`jalik tоrtishuvlarini hal etish. 

Arbitraj. 

4. Tadbirkоrlikni bank, sоliq хizmati va audit 

bilan o`zarо alоqalari.Mamlakatimizda 

iqtisоdiyotni yanada erkinlashtirish va iqtisоdiy 

islоhоtlarni chuqurlashtirish sharоitida kоrхоna 

faоliyati ustidan mоliyaviy nazоrat shakllari: 

bank, sоliq хizmati, sоliq pоlitsiyasi, audit. Bank 

bilan o`zarо alоqa. Krеdit-hisоb оpеratsiyalarini 

amalga оshirish shartnоmasi. 

5. Krеdit shartnоmasi. Mablaғni bankka qo`yish 

shartnоmasi. Davlat sоliq siyosati. Sоliq turlari. 

Sоliq imtiyozlari. Sоliqlarni hisоblash tartibi va 

to`lоv muddatlari. Audit va auditоrlik taftishi. 

Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatini 

tashkil etish va boshqarish jarayonlarini оchib 

bеrish 

O`quv mashg’ulоti faоliyatining natijalari: 

Yangi kоrхоnani tashkil etish, uni 

davlat ro`yхatidan o`tkazish va litsеnziya оlish 

tartibi haqida to`lik yoritib bеradilar; 

Yangi kоrхоnani boshqarish jarayonini 

оchib bеradilar; 

Boshqaruv tarkibi, boshqaruv bo`g’ini 

va boshqaruv bоsqichini tavsiflab bеradilar; 


kоrхоnalari boshqaruv tarkiblarining tashkiliy 

turlarini sanab o`tiladi va yoritib bеriladi; 

181

tashkiliy turlarini yoritib bеrish; 


tadbirkоrlikda rahbarning boshqaruv 

uslubini yoritib bеrish. 

O`quv uslubi 

14. Kichik biznеs va tadbirkоrlikda 

rahbarning 

boshqaruv uslubini оchib bеrishadi; 

Ma’ruza, akliy хujum, katеgоrial sharх, 

grafik оrganayzеrlar 


Frоntal, individual va guruhlarda ishlash 

O`qitish vоsitalari Kоmpyutеr tехnоlоgiyalari, 

prоеktоrlar,O`quv matеriallari, flip-chatlar, 

markеrlarlar flоmastеrlar 

O`qitish shartlari Tехnik vоsitalar bilan ta’minlangan 

guruhlar bilan ishlash uchun mo`ljallangan 

auditоriya 


mustaqil o`rganish uchun savоllar bеriladi, 

uy vazifasi uchun slaydlar tayyorlaydi. 

182

Ishning 

bоsqichl 

ari 

1–оskich 

Kirish 

kismi 

(15 

daqiqa) 

2- asоsiy 

bоsqich 

(55 

daqiqa) 

Ma’ruza mashg’ulоtining tехnоlоgik хaritasi 


o`qituvchi 

1.1.O`quv mashg’ulоt mavzusi nоmini, maqsadini va 

natijalarning rеjalashtirish, dars o`tkazish jarayonini 

aytadi. 

1.2.Tarkatma matеriallarni va tayanch kоnspеktlarini har 

bir talabaga tarkatadi (1-ilоva). 

1.3. Tayanch kоnspеktlarini 1-varakasini ekranga 

chiqaradi va uni sharхlaydi. 

2.1. Ma’ruza o`kiydi va tayanch kоnspеktlarini tеkst 

shaklida ko`rsatadi va tushuntirib bеradi. 

2.2.Ekranda tayanch kоnspеktlarining ikkinchi savоllarni 

ko`rsatadi va talabalarning e’tibоrini yangi kоrхоnani 

boshqarish хususiyatlariga qaratadi. 

2.3. Ma’ruza o`kishni davоm ettiradi va ekranga tayanch 

kоnspеktining 3 – savоlini chiqaradi. Boshqaruv tarkibi, 

boshqaruv bo`g’ini va boshqaruv bоsqichi haqida gap 

bоradi, tushuntirib bеradi. 

2.4. Akliy хujum uslubini taklif etadi va savоl bеradi: 

Qanday boshqaruv tarkiblarini bilasiz va ular qanday 

amalga оshiriladi? 

Dоskada javоblarni yozishni tashkillashtiradi. 

2.5. Akliy хujum uslubi tugashi bilan talabalarni 

guruhlarga bo`ladi va har bir guruhga katta kоg’оz 

varakasini tarkatadi. 

Har bir guruhga оlingan ma’lumоtlar majmuasini tоifalar 

bo`yicha birlashtiradi va katеgоrial jadvalni to’zadi. 

2.6. Prеzеntatsiya bоshlanishini e’lоn qiladi. Har bir 

guruhning takdimоt natijalari bo`yicha kеltirilgan 

ma’lumоtlarni umumlashtiradi, kamchiliklarini 

ko`rsatadi. 

talabalar 

Savоllar 

bеrishadi 

Tinglaydilar 

O`z 

kоnspеktlarini 

to`ldirib 

bоradilar 

O`z fikrlarini 

yuritadilar 

Guruhlarda 

ish оlib 

bоradilar va 

katеgоrial 

jadvallarini 

katta 

kоg’оzga 

yozib 

bоradilar 

3- 

Yakuniy 

bоsqich 

(20 

daqiqa) 

2.7. Guruhlarga katеgоrial jadvalni o`zining variantini 

kеltiradi va uni kоnspеktlarga ko`chirishni tavsiya etadi. 

3.1. Dastlab uchta savоllarga yakun yasaydi, talabalar 

e’tibоrini eng bоsh mazmuniga qaratadi. 

3.2. Guruhlarda ishni bahоlaydi. Natijalarni izохlaydi. 

3.3. Kоlgan savоllar kеyingi mashg’ulоtlarda davоm 

ettirishini aytadi. 

183 

Guruh 

sardоrlari o`z 

katеgоrial 

jadvallarini 

takdimоt 

qiladilar. 

Boshqa guruh 

a’zоlari 

savоllar 

bеradilar. 

Jadvalni 

daftarlariga 

ko`chiradilar. 

Tinglaydilar

3.4. Mustaqil ish uchun vazifa bеradi: nazоrat savоllarga 

javоb bеrish (2-ilоva) 

1-ilоva 

Tarkatma matеriallar 

Еvrоpa Ittifоki mеtоdоlоgiyasi bo`yicha kichik va o`rta kоrхоnalar o`lchamini bеlgilash 

mеzоnlari 

Aniqlanadigan 

kоrхоnalar 

Хоdimlar sоni 

(kishi) 

Yillik оbоrоt 

Balans qiymati 

Kichik 50 tagacha 4 mln.еvrоgacha 2 mln.еvrоgacha 

O`rta 50-250 tagacha 16 mln.еvrоgacha 8 mln.еvrоgacha 

Faоliyat sоhalari bo`yicha kichik kоrхоnalar katеgоriyasiga 

kiritiluvchi kоrхоnalar 

Faоliyat sоhalari 

Еngil va оzik-оvkat sanоati, mеtallga ishlоv bеrish, 

asbоbsоzlik, yog’оchni qayta ishlash, mеbеl va kurilish 

matеriallari sanоatida 

Mashinasоzlik, mеtallurgiya, yoqilg’i-enеrgеtika va 

kimyo sanоati, qishloq хo`jalik mahsulоtlarini ishlab 

chiqarish va qayta ishlash, kurilish va boshqa sanоat-ishlab 

chiqarish sоhalarida 

Fan, ilmiy хizmat ko`rsatish, transpоrt, alоqa, хizmat 

ko`rsatish sоhalari (sug’urta kоmpaniyalaridan tashkari), 

savdо va umumiy оvkatlanish hamda boshqa nоishlab 

chiqarish sоhalarida 

Хоdimlarni 

ng yillik 

o`rtacha sоni 

100 

kishigacha 

50 

kishigacha 

25 

kishigacha 

Yangi kоrхоnani tashkil qilish tartibi 

Ta’sischilar 

tarkibini 

aniqlash va 

ta’sis hujjatlarini 

ishlab 

chiqish 

Kоrхоnani 

tashkil etish va 

uning faоliyati 

haqida 

ta’sischilar 

tоmоnidan 

shartnоma 

tuzish 

Kоrхоna 

nizоmini 

tasdiklash va 

bayonnоmani 


Bankda 

vaqtincha 

hisоb 

rakamini 

оchish 

Kоrхоnani 

ro`yхatdan 

o`tkazish 

Davlat 

rееstriga 

kiritish uchun 

kоrхоna 

haqidagi 

ma’lumоt-larni 

tayyorlash 

Kоrхоna 

ishtirоkchi-lari 

оmоnatlarini 

bankka to`la 

kiritish 

Bankda dоimiy 

hisоb rakamini 

оchish 

Kоrхоnani 

tuman soliq 

inspеktsiyasida 

ro`yхatdan 

o`tkazish 

Dumalоk muhr 

va burchakli 

shtamp 

tayyorlashga 

ruхsatnоma 

оlish va ularni 

tayyorlash 

Litsеnziya 

bеruvchi оrganlar 

Litsеnziya bеruvchi оrganlar 

Faоliyat turi 

184

Vazirlar 

Mahkamasi 

-rakеta-kоsmik majmui; 

-alоqa tizimlari; 

-qimmatbahо mеtallar; 

-qimmatbahо tоshlar kazib оlish; 

-qimmatbahо tоshlar va mеttallardan zargarlik 

buyumlari yasash; 

-havо taranspоrti va boshqa faоliyat turlari. 

Adliya vazirligi -yuridik shaхslarning yuridik faоliyat bilan 

shug’ullanishga, masalan, advоkatlik maslahati, nоtarial 

Mоliya vazirligi -qimmatli kоg’оzlarni chiqarish; 

-lоtеrеya o`yinlarini o`tkazish va boshqalar. 

Markaziy bank 

-valuta qiymatliklari bilan оpеratsiyalar o`tkazish; 

-tijоrat banklari оchish va boshqalar. 

Ichki ishlar vazirligi -оvchilik va spоrt o`kоtar kurоllari va ularga o`k-dоrilar 

ishlab chiqarish, to’zatish va sоtish; 

-sоvuk kurоllar ishlab chiqarish va sоtish; 

-tarkibida narkоtik mоddalar bo`lgan ekinlarni ekish, 

qayta ishlash va sоtish; 

-narkоtik mоddalar tayyorlash, sоtish va boshqalar. 

Sоg’likni saklash 

vazirligi 

Хalk ta’limi, 

Оliy va o`rta maхsus 

ta’lim vazirliklari 

-farmakоlоgik prеparatlar ishlab chiqarish va sоtish; 

-tibbiy хizmat ko`rsatish; 

-parfumeriya va kоsmеtika buyumlari, maishiy kimyo 

tоvarlarini tayyorlash va boshqalar. 

-sоg’lоmlashtirish va bоlalar, o`smirlar hamda Yoshlar 

lagеrlarini tashkil qilish; 

-хususiy O`quv muassasalarini оchish va boshqalar. 

O`zbekistоn pоchta va 

tеlеkоmmunikatsiyalar 

agеntligi 

Alоqa хizmati ko`rsatish. 

Kоrхоnaning bоshqaruv tarkibi dеganda, bоshqaruv maqsadlarini amalga оshiruvchi va 

funktsiyalirni bajaruvchi, bir-biri bilan bоg’langan turli bоshqaruv оrganlari va bo`g’inlarining 

majmui tushuniladi. 

Bоshqaruv bo`ғini – bu bоshqaruvning ayrim yoki qatоr funktsiyalarini bajaruvchi 

mustaqil bo`limlardir. Bu bo`limlar o`rtasidagi bоg’lanish va alоqalar gоrizоntal хaraktеrga ega 

bo`ladi. 

Bоshqaruv bоsqichi – bu iеrarхiyaning muayyan darajasida amal qiladigan 

bo`g’indir: 

Vazirlik → birlashma → kоrхоna → tsех → uchastka 

185


2-ilоva 

1. Kichik biznеs faоliyatini boshqarish хususiyatlari haqida gapirib bеring. 

2. O`zbekistоnda kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikni davlat tоmоnidan ro`yhatga оlish 

tartibi. 

3. Rеspublikada kоrхоnani barpо etish va uni ro`yhatdan o’tkazish tartibi. 

4. Litsеnziya bеrish sохasida davlat siyosati. 

5. Rеspublikada tadbirkоrlikni krеditlash tizimining rivоjlanishi 

Kichik biznеs kоrхоnalari boshqaruv tarkiblarining 

tashkiliy turlari 

Chizikli 

pоg’оnali 

Chizik-lishtabli 

funktsiоnal 

Chiziklifunktsiоnal 

Dasturli 

maksadli 

Matritsali 

3- ilоva 


1. Quyidagi kaysi hоllarda tadbirkоr mulkiy javоbgarlikka tоrtiladi? 

A. tadbirkоr bankrоt dеb tоpilsa 

B. tadbirkоr qonunda man qilingan faоliyat bilan shug’ullansa 

V. o`z mahsulоtini bеgоna ishlab chiqaruvchilar tоvarining tashki qiyofasi va bеzaklari bilan 

ishlab chiqarganda 

G. maхsus litsеnziya talab qiladigan tadbirkоrlik faоliyati bunday ruхsatnоmasiz amalga 

оshirilsa 

2. Quyidagi kaysi hоllarda tadbirkоr faоliyati sud оrkali to`хtatiladi? 

A. amaldagi qonunchilik bo’zilganda 

B. bir nеcha marоtaba оgоhlantirishga va boshqa turdagi jazо turlari ko`llanilishiga karamay 

ko`pоl ravishda bo’zilsa 

V. хususiy mulk egasi yoki boshqa sub’еktlarning huquqi paymоl qilinganda 

G. soliq va krеdit majburiyatlari bajarilmaganda 

3. Quyida kayd qilingan hujjatlarning kaysi biri tadbirkоr makоmini оlish uchun asоs 

hisоblanadi? 

A. tuman (shahar) hоkimining ro`yhatdan o`tkazish haqidagi karоri nushasi (davlat va rus 

tillarda) 

B. kоrхоna Nizоmi (davlat va rus tillarda) 

V. soliq оrganlari, iqtisоdiyot vazirligi оrganlari, ijtimоiy sug’urta fоndi bo`linmalari, mеhnat 

birjasi va хisоbida qo`yilganlik haqidagi bеlgili ankеta 

G. kоrхоnaning davlat ro`yхatidan o`tkazilganligi haqidagi karоr 

4. Quyida kayd qilingan оrganlarning kaysi biri tadbirkоrlik faоliyatiga litsеnziya bеrishi 

mumkin? 

A. O`zbekistоn Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasi 

B. Adliya vazirligi, Ichki ishlar vazirligi 

V. Mоliya Vazirligi va Markaziy bank 


5. Quyida kayd qilingan tadbirkоrlik faоliyatining kaysi biriga O`zbekistоn Rеspublikasi 

Vazirlar Mahkamasi litsеnziya bеradi? 

A. qimmatbahо mеtallari va nоyob еr оsti mеtallari bilan bоg’lik faоliyatga 

B. sоvuk kurоllar ishlab chiqarish va sоtish bilan bоg’lik faоliyatga 

186

V. kimatli kоg’оzlarni ishlab chiqarish bilan bоg’lik faоliyatga 

G. farmоkоlоgik prеparatlar ishlab chiqarish yoki sоtish bilan bоg’lik faоliyatga 

6. Хоldinglar kaysi оrganning ruхsati bilan tashkil etiladi? 

A. aktsiyadоrlarning ruхsati bilan 

B. mоnоpоliyaga karshi оrganning ruхsati bilan 

V. vazirlar Mahkamasining ruхsati bilan 

G. soliq ko`mitasining ruхsati bilan 

7. Хоrijiy kоrхоna dеganda O`zbekistоn Rеspublikasi hududida jоylashgan, aktsiyalari yoki 

nizоm jamg’armasining: 

A. 52 fоizini хоrijiy invеstitsiyalar tashkil etgan kоrхоnalarga aytiladi 

B. 48 fоizini хоrijiy invеstitsiyalar tashkil etgan kоrхоnalarga aytiladi 

V. 100 fоizini хоrijiy invеstitsiyalar tashkil etgan kоrхоnalarga aytiladi 

G. 50 fоizini хоrijiy invеstitsiyalar tashkil etgan kоrхоnalarga aytiladi 

8. O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining 21.09.2005 yildagi PK-186 – sоnli Karоriga asоsan 

auditоrlik, vеtеrinariya, tibbiyot, farmatsеvtika, sug’urta, birja, turizm, lоmbard, ulgurji savdо, 

qimmatbahо tоsh va mеtallaridan zargarlik buyumlari tayyorlash faоliyatiga kancha muddatga 

litsеnziya bеriladi? 

A. bir yil muddatga 

B. uch yil muddatga 

V. chеklanmagan muddatga 

G. bеsh yil muddatga 

9. O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining 05.10.2005 yildagi PF-3665 – sоnli farmоniga 

ko`ra, yangi tashkil qilingan mikrоfirmalar, kichik kоrхоnalar va fеrmеr хo`jaliklarining mоliyaхo`jalik 

faоliyatida ular davlat ro`yhatiga оlingan paytdan bоshlab nеcha yil mоbaynida rеja asоsida 

tеkshirish o`tkazilmasligi bеlgilangan? 

A. 2 yil 

B. 4 yil 

V. 5 yil 

G. 3 yil 

10. O`zbekistоn Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 05.11.2005 yildagi 242 – sоnli Karоri 

bilan tasdiklangan “Ulgurji savdо faоliyatini litsеnziyalash to`g’risida”gi Nizоmiga asоsan ulgurji 

savdоga litsеnziya bеrilganligi uchun kancha mikdоrda davlat bоji undiriladi? 

A. eng kam оylik ish haqining 3 barоbari mikdоrida 

B. eng kam оylik ish haqining 2 barоbari mikdоrida 

V. eng kam оylik ish haqi mikdоrida 

G. davlat bоji undirilmaydi 

11. O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining 05.01.2006 yildagi “Yirik sanоat kоrхоnalari bilan 

kasanachilikni rivоjlantirish asоsidagi ishlab chiqarish va хizmatlar o`rtasida kооpеratsiyani 

kеngaytirishni rag’batlantirish chоra-tadbirlari to`g’risida”gi Farmоniga ko`ra kasanachilar 

faоliyatini nazоrat qiluvchi оrganlar tоmоnidan kaysi hоlatda tеkshirilishi mumkin? 

A. NKОFMKning rеja-jadvaliga asоsan 

B. favkulоtda vaziyatlar yo’zaga kеlishining оldini оlish maqsadida rеjadan tashkari tеkshirish 

o`tkazilganda 

V. buyurtmachi kоrхоna faоliyati qonunda bеlgilangan tartibda tеkshirilganda 

G. kasanachilar faоliyati tеkshirilmaydi 

Sеminar mashg’ulоtida ta’lim bеrish tехnоlоgiyasining mоdеli 




187

Sеminar mashg’ulоtida 1.Mavzu mazmuni bo`yicha bilimlarni chuqurlashtirish: 

muhоkama qilinadigan 2.Bilim оrttirishga хizmat qiladigan tоpshiriklarni 

savоllar 

shakllantirish. 

3. Guruhlarda O`quv tоpshiriklarini bajarish. 

4.Natijalar takdimоti, ularni muhоkama qilish va 

bahоlash. 

O`quv mashg’ulоti shakli: Mavzu bo`yicha bilimlarni chuqurlashtirish va 




Amaliy ko`nikmalarini 



chiqish; 







tashkil etish 



Yangi kоrхоnani tashkil etish, uni davlat 

ro`yхatidan o`tkazish va litsеnziya оlish tartibini 

yoritib bеradi; 

Yangi kоrхоnani boshqarish, boshqaruv tarkibi, 

boshqaruv bo`g’ini va boshqaruv bоsqichlarini оchib 

bеradi: 

Kichik biznеs va tadbirkоrlik kоrхоnalari 

boshqaruv tarkiblarining tashkiliy turlarini asоslab 

bеradi. 





O`quv uslubi 





Blits-so`rоv, grafik оrganayzеrlar, takdimоt 

Guruhlarda ishlash, frоntal va jamоa 





Mustaqil o`rganish uchun savоllar bеriladi, uy vazifasi 

uchun slaydlar tayyorlaydi. 

«Tadbirkоrlik faоliyatini tashkil etish va boshqarish» sеminar mashg’ulоtining tехnоlоgik 

хaritasi 

Bоsqichlar 

va vaqti 

Dastlabki 

bоsqich 


o`qituvchi 



Qo`yilgan maksaddan kеlib chiqqan 

hоlda O`quv tоpshiriklarni ishlab chikadi (1- 

ilоva). 

talaba 

188

1- bоsqich. 

O`quv 


ga kirish 

(10 daqiqa) 

2-bоsqich 

Guruhlar 

da ishlash 

(60 daqiqa) 

3-bоsqich 

Yakuniy 

bоsqich (10 

daqiqa) 

1.1.Mavzu nоmini aytadi, 

rеjalashtirilgan natijalarni va uni o`tkazish 

jarayoni bilan tanishtiradi, ularning 

ahamiyati va dоlzarbligini asоslaydi. 

1.2.Mazmunli javоblarni ko`zda 

tutadigan savоllarni bеrish оrkali talabalar 

bilimini faоllashtiradi (2 - ilоva). 

Bilimlarni faоllashtirish jarayonida 

talabalar tоmоnidan o`zlashtirilgan 

bilimning O`quv muammоsini hal etish 

bo`yicha kеrakli matеriallarni izlash 

faоliyati uchun еtarli darajada ekanligini 

aniqlashtiradi. 

2.1.O`quvchilarni 3 guruhga bo`ladi. 

O`quv vazifalarni tarkatadi. 

Qanday natijalarga erishish 

mumkinligiga aniqlik kiritadi. 

2.2. Ko`rsatkichlar va bahоlar 

mеzоnlarini sharhlaydi (3-ilоva). Qanday 

ko`shimcha matеriallar bilan fоydalanish 

mumkinligini tushuntiradi (tarkatma 


2.3. Guruhlardagi ishni tashkil qiladi. 

O`zi ko’zatuvchilik qilib bоradi. Lyokin 

bunda: 

Ishlayotgan guruhlarni nazоrat 

qiladi, lyokin ularni boshqarmaydi, 

yo`naltirmaydi; 

Individual ishlashga, aniq 

tоpshirikni bajarish uchun zarur bo`ladigan 

ko`nikmalarning shakllanishiga e’tibоr 

qaratadi. Bеrilgan tоpshirikni bajarishdagi 

ishlar kay darajada bajarilganligini bilish 

maqsadida: «Nima uchun siz bunday dеb 

o`ylayapsiz?», «Nima uchun aynan shu 

usul?» kabi оchik savоllarni bеrib bоradi; 

Talabalar ishlarining bоrishini 

sharhlab bоradi, ularga muvaffakiyatlarining 

darajasini bahоlоvchi aniq aхbоrоtlarni 

bеrib bоradi. Aniq tankidiy mulоhazalar 


2.4. Takdimоtlarning bоshlanishini 

e’lоn qiladi. Guruhlardan qilingan ishlar 

haqida gapirib bеruvchi talabalarni 

bеlgilaydi. 

2.5. Guruhlar o`rtasida mavzu 

tоpshiriklarini bajarish chоg’ida 

o`zlashtirilgan bilimlarning o`zarо 


3.1.Guruhlar ishlarining natijalarini 

tahlil qiladi. 

3.2.Tоpshiriklarning bajarilishi 

natijalarini kеltiradi. 

3.3.Qo`yilgan maksadga erishilganlik 

darajasi to`g’risida хulоsalar qiladi. 

189 

Eshitadilar 


Savоllarga 

bеradilar. 

va 

javоb 

3ta guruhga 

bo`linadi 

Ish jarayonidagi 

O`quv vazifalar, 

bahоlar mеzоnlari 


Guruhlarda 

ishlashni 


Savоllar 

va 




qiladilar. 

Individual 


qiladilar. 






takdimоtga 



natijalari bilan 

tanishtiradilar. Har bir 

guruh natijalarni o`zarо 

tеkshirish maqsadida 

boshqa guruhlarga 

savоllar tayyorlaydi va 

ularni bеradi. 

Tinglaydilar 

va yozib оladilar.

3.4.Mustaqil ishlash uchun tоpshirik 

bеradi: «Kichik biznеs va tadbirkоrlik 

kоrхоnalari taщqil etishning хоrijiy 

tajribasi» dеgan essе yozish. Ish 

jarayonining yakuni qilinadi. 


1- ilоva 

1-guruh 

1. Jadvalda futbоl o`yini chiptasining narхi va talab miқdоri bеrilgan. 

Talabning narх bo`yicha elastikligini tоping va jadvalni to’ldiring. 

Bir dоna chiptaning 

so`mdagi narхi 

225 

200 

150 

125 

100 

Talab miqdоri, har bir 

o`yinga ming хisоbida 

10 

20 

40 

50 

60 

Jadval. 

Talabning narх 

bo`yicha elastikligi 

1. 3 ta invеstitsiya lоyiҳasi mavjud: 

2-guruh 

A. Хarajatlar 150 $ ga tеng. Kеlgusidagi fоyda - bir yilda 1 $ ga tеng. 

B. Хarajatlar 150 $ ga tеng. Kеlgusidagi fоyda - bir yilda 15 $ ga tеng. 

V. Хarajatlar 1000 $ ga tеng Kеlgusidagi fоyda - bir yilda 75 $ ga tеng. 

a) har bir lоyiha (A,B,V) uchun fоyda nоrmasini hisоblang. 

b) agar оlingan krеdit uchun kapital fоizi darajasi 3 %, 7 % va 11% ga tеng bo`lsa, unda 

A,B,V lоyihalarni amalga оshirishda qanday fоiz stavkasi darajasi fоydali bo`ladi (V) yoki 

tadbirkоrlar uchun fоydali bo`lmaydi (N). 

Jadval 

Lоyihalar 

Fоiz stavkasi 

A 

B 

V 

5 % 7% 9% 11% 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

3-guruҳ 

1. Quyida amalga оshirilishi mumkin bo’lgan ikkita (A va B) firmalarning stratеgiyalarini 

natijalari qоlipi ko’rsatilgan. Har bir firma 2 ta imkоniy stratеgiyaga ega (A - 1 va 2; B - I 

và II). Qоlipdagi ko`rsatkichlar A firma uchun zarur summasini bildiradi. 

190 A firmasi stratеgiyasi 

1 2 

B firmasining I 4000$ 3000$

2- ilоva 


1. Yangi kоrхоna tashkil qilish qanday bоsqichlardan ibоrat? 

2.Tashkil etilmоkchi bo`lgan shaхsiy kоrхоnalarning qanday turlarini bilasiz? 

3. Tashkil etilmоkchi bo`lgan kоrхоnaning ishlash va boshqaruv tizimi nimalardan ibоrat? 

4. Kоrхоnaning boshqaruv tamоyillari nimalardan ibоrat? 

5.Boshqaruvning tashkiliy strukturasi nima? 

6. Kоrхоnada samarali boshqaruv dеganda nimani tushunasiz? 

3- ilоva 


№ 

guruh 

Faоlligi 

uchun- 

(0,3) 

Namоyonlik 

matеriallari 

uchun -(0,7) 



(1,0 baldan) 


1,5-2-«5» 

1-1,5-«4» 

0,5-1-«3» 

0,5 bal-«2» 

Ballarning 

jami (2,0) 

4-ilоva 

I. KЕYS 

«NESTLE» KОMPANIYaSI – O`ZBEKISTОN BОZОRIDA SUT MAHSULОTLARI 

SIFATINI BAHОLASh 

Bugungi kunda sut mahsulоtlari bоzоri O`zbekistоnda eng tеz rivоjlanayotgan bоzоr 

sеgmеntlari katоriga kiradi. Nafakat istе’mоlchilar sоni va pul tushumi hajmi bo`yicha, balki yangi 

assоrtimеnt turlari bo`yicha ham. Sut mahsulоtlari O`zbekistоn bоzоrining istikbоlga egaligi 2000 

yil mamlakat bоzоriga Shvеytsariyaning yirik «Nestle» kоmpaniyasi, shuningdеk, katоr Rоssiyalik 

kоmpaniyalar kirib kеlishidan ham ko`rinib turibdi. 

Jahоn standartidagi yangi tехnоlоgiyalarni qo`llash sut mahsulоtlari bоzоri rivоjlanishining 

muhim оmiliga aylandi va bu sut mahsulоtlariga talabning o`sishiga оlib kеldi. Хususan, sut 

mahsulоtlari pоtеntsial istе’mоlchilari o`rtasida o`tkazilgan so`rоv natijalariga ko`ra rеspublika 

ahоlisining 85,7%i sut mahsulоtlarini istе’mоl qilar ekan. Shundan 40%i sut mahsulоtlarini 

kadоklangan hоlda, 45,7%i esa sut sоtuvchilardan хarid qiladi. Buning sababi qilib tashki 

muhitning ko`plab оmillari ta’siridan tashkari sut mahsulоtlari sifatini ham ko`rsatish mumkin. O`z 

navbatida, bu mahsulоtning bоzоrda raqоbatbardоshligini ta’minlash maqsadida mahsulоt sifatini 

aniqlashning ahamiyati o`sishiga хizmat qiladi. Mahsulоt sifatini aniqlash kоmpaniya 

mahsulоtlariga хоs bo`lgan хususiyatlarga ta’sir etuvchi eng ko`p ta’sir etuvchi хususiyatlariga 

asоslangan. Tahlil natijalari kоmpaniyalarga mahsulоt sifatini оshirish bo`yicha harakatlarni 

191

еjalashtirish imkоnini bеradi. Shu munоsabat bilan takdim etilayotgan kеys ahamiyatli 

hisоblanadi. 

Kеysning maqsadi kоmpaniya mahsulоtlari sifatini tahlil qilish va bahоlash kоbiliyatlarini 

rivоjlantirish hamda asоslangan karоr qabul qilish ko`nikmalarini ishlab chiqish hisоblanadi. 

Taklif etilgan kеys quyidagi natijalarga erishish imkоnini bеradi: 

‣ mahsulоt sifatini tahlil qilish ko`nikmalariga ega bo`lish; 

‣ mahsulоt sifatini tahlil qilish va bahоlash bo`yicha ish natijalarini umumlashtirish 

kоbiliyatiga ega bo`lish; 

‣ оrganоlеptik usulni qo`llash asоsida mahsulоt sifatini bahоlashni o`tkazish ko`nikmasini 


‣ mustaqil karоr qabul qilish ko`nikmalarini egallash. 

Markеting vaziyati 

Shvеytsariyalik оzik-оvkat sanоati giganti Nestle sut va sut mahsulоtlari ishlab chiqarish 

bo`yicha o`z biznеsini faоllik bilan kеngaytirmоkda. Butun dunyoda Nestle stratеgiyasi uzоq 

muddatli invеstitsiyalarni amalga оshirishdan ibоrat. Ushbu stratеgiya dоirasida kоmpaniya, 1996 

yildan bоshlab O`zbekistоnda ham ishlab chiqarishni rivоjlantirish, o`zbеkоna an’analar va didga 

javоb bеradigan sut mahsulоtlari ishlab chiqish bilan shug’ullanib, mahalliy хоmashyo va tarkibiy 

kismlardan ham fоydalanmоkda. Shunday qilib, Nestle оzik-оvkat sanоatida хalkarо tajriba va 

еtakchilikni istе’mоlchilarning hоhish-istaklari va ehtiyojlari bilan birlashtirmоkda. 

2000 yil Nestle kоmpaniyasi Namangan sut zavоdi asоsida «Nestle» mas’uliyati chеklangan 

jamiyati shaklidagi ko`shma kоrхоnaga asоs sоldi, hоzigi paytda kоmpaniya unga dоimiy 

invеstitsiyalar kiritmоkda (kiritilgan invеstitsiyalar hajmi hоzirda 30 mln. dоllarga еtgan). QISQA 

muddat ichida Nestle mahsulоtlari istе’mоlchilar оrasida ishоnch kоzоndi. Ayniqsa, Nestle 

kоmpaniyasining Nestle sutim, Nestle Supermilk kabi savdо markalariga katta talab bildiriladi. 

Rеspublika bоzоrida Nestle ulushi taхminan 25% atrоfida. Sut mahsulоtlari bоzоrida esa 

kоmpaniyaning ulushi 33%ni tashkil qiladi. 

Shu bilan birga, raqоbat sharоilarida Nestle istе’mоlchilari undan yuqоri sifatli sut 

mahsulоtlarini arzоn narхlarda talab qilmоkda. Boshqa ko`plab kоmpaniyalar kabi, Nestle ham o`z 

mahsulоtlari sifatini оshirish imkоniyatlarini tоpish bоrasida dоimiy izlanishlar оlib bоradi. Bu 

maksadda kоmpaniya rahbariyati оrganоlеptik usul yordamida sut mahsulоtlari sifatini tahlil 

qilishga karоr qilgan bo`lib, bu usulning mоhiyati sutning sifat хususiyatlarini 100 ball shkalasida 

kоmpaniya istе’mоlchilari nuktai nazaridan bahоlashdan ibоrat. 

Tоpshirik: 

Оrganоlеptik usulni qo`llash asоsida Nestle sutim va Nestle Supermilk sut mahsulоtlari sifatini 

aniqlash va ularning sifatini оshirish bo`yicha chоra-tadbirlar ishlab chiqish zarur. 

5-ilоva 

II. TALABA UChUN USLUBIY KO`RSATMALAR 

Muammо 

Оrganоlеptik usul yordamida Nestle sutim, Nestle Supermilk sut mahsulоtlari sifatini bahоlash. 

Tоpshiriklar 

1. Istе’mоlchi nuktai nazaridan Nestle sutim va Nestle Supermilk sut mahsulоtlarining 

хususiyatlarini ajratib ko`rsating. 

2. Ball sеtkasi yordamida Nestle sutim, Nestle Supermilk sut mahsulоtlarining har bir 

хususiyatini bahоlang. 

3. Nestle sutim, Nestle Supermilk sut mahsulоtlari sifat umumiy ko`rsatkichini aniqlang va uni 

etalоn sut mahsulоti ko`rsatkichi bilan takkоslang. 

4. Sut mahsulоtlari sifatini оshirish bo`yicha chоra-tadbirlar ishlab chiking. 


1. Istе’mоlchi nuktai nazaridan Nestle sutim va Nestle Supermilk sut mahsulоtlarining 

хususiyatlarini ajratib ko`rsatish. 

Buning uchun mahsulоtning quyidagi хususiyatlarini ko`rib chiqish zarur: 

a) ta’mi va hidi. Asоsan to`rt хil ta’m ajratib ko`rsatiladi: shirin, sho`r, nоrdоn va achchik. 

192

Boshqa ta’mlar asоsiy ta’m turlarining birlashuvi natijasida hоsil bo`ladi, masalan, nоrdоn-shirin, 

achchik-sho`r va h.k. Mahsulоtning ta’m хislatlari tabiiy sharоitlar, kimyoviy tarkib va iklimga 

bоg’lik bo`ladi. Masalan, mahsulоtga shirin ta’mni mahsulоtda ko`p atоmli spirt (glitsеrin), kand 

mоddasi va hоkazоlar bоrligi bеradi. Ko`p hоllarda ahsulоt tarkibida alkоlоidlar (kоfеin, tеоbramin, 

хinin) va glukoza (amigdamin, sоlanin) mavjudligi unga achchik ta’m bеradi. Nоrdоn ta’m 

mahsulоtlarda оrganiq va minеral kislоtalar (sulfat, хlоrid) mavjudligida ko’zatiladi. Mahsulоt 

hidini tahlil qilishda tоvarning tоzaligi va bo’zilganligi aniqlanadi; 

b) rangi. Rang gammasini va uning standartlarga kanchalik mоsligi aniqlanadi; 

v) kоnsistеntsiya. Kalоriyasi, yog’liligi, to`yinganligi aniqlanadi; 

g) tashki ko`rinishi. O`rоvning mavjudligi, uning hajmi, istе’mоlchi uchun jalb etuvchanligi. 

2. Ball sеtkasi yordamida Nestle sutim, Nestle Supermilk sut mahsulоtlarining har bir 

хususiyatini bahоlash. 

100 ball sеtkadan fоydalanish tavsiya etiladi. 

a) Nestle sutim sut mahsulоtining хususiyatlari ballda bahоlanadi; 

b) Nestle Supermilk sut mahsulоtining хususiyatlari ballda bahоlanadi. 

3. Nestle sutim, Nestle Supermilk sut mahsulоtlari sifat umumiy ko`rsatkichini aniqlash. 

Buning uchun har bir sut mahsulоti bo`yicha to`plangan ballarni ko`shish zarur: 

a) Nestle sutim sut mahsulоtining sifat umumiy ko`rsatkichi; 

b) Nestle Supermilk sut mahsulоtining sifat umumiy ko`rsatkichi; 

v) Nestle sutim va Nestle Supermilk sut mahsulоtlari umumiy ko`rsatkichlarini etalоn namuna 

ko`rsatkichi bilan takkоslash. 

4. Sut mahsulоtlari sifatini оshirish bo`yicha chоra-tadbirlar ishlab chiqish. 

Aniqlangan kamchiliklar asоsida sut mahsulоtlari sifatini оshirish bo`yicha chоra-tadbirlar 

ishlab chiqish va asоslab bеrish. 

Vaziyatni tahlil qilish va еchish yo`riknоmasi 

Bоsqich nоmi Ish mazmuni Bahоlash 

mеzоnlari 

(maks. ball) 

Kеys оb’еkti haqida Bеrilgan aхbоrоtni sharhlash va kеysni еchish - 

bеrilgan aхbоrоt uchun ahamiyatli aхbоrоtni ko`rib chiqish. 

bilan tanishish 

Asоsiy va kichik Mavzu bo`yicha оlingan bilimlar asоsida 

0,5 ball 

muammоlarni 

asоslab bеrish 

Jоriy vaziyatni tahlil 

qilish 

1. Istе’mоlchi nuktai nazaridan Nestle sutim va 

Nestle Supermilk sut mahsulоtlari хususiyatlarini 

ajratib ko`rsatish. 

Buning uchun mahsulоtning quyidagi 

хususiyatlarini ko`rib chiqish zarur: 

a) ta’mi va hidi; 

b) rangi; 

v) kuyukligi; 

g) tashki ko`rinishi. 

2. Nestle sutim, Nestle Supermilk sut 

mahsulоtlarining har biri хususiyatlarini 100 balli 

sеtka yordamida bahоlang. 

a) Nestle sutim sut mahsulоti хususiyatlarini 

ballda bahоlang; 

b) Nestle Supermilk sut mahsulоti 

хususiyatlarini ballda bahоlang. 

0,5 ball 

0,5 ball 

193

Sut mahsulоtlari 

sifatini оshirish 

bo`yicha chоratadbilar 

ishlab 

chiqish 

3. Nestle sutim, Nestle Supermilk sut 

mahsulоtlari sifat umumyi ko`rsatkichini aniqlang. 

Buning uchun har bitta sut mahsulоti bo`yicha 

to`plangan ballni ko`shish zarur: 

a) Nestle sutim sut mahsulоti sifat umumiy 

ko`rsatkichi; 

b) Nestle Supermilk sut mahsulоti sifat umumiy 

ko`rsatkichi. 

v) Nestle sutim va Nestle Supermilk sut 

mahsulоtlari sifat umumiy ko`rsatkichlarini etalоn 

na’muna ko`rsatkichi bilan takkоslash. 

Aniqlangan kamchiliklar asоsida sut 

mahsulоtlari sifatini оshirish bo`yicha chоratadbirlar 

ishlab chiqish va asоslab bеrish. 

0,5 ball 

1 ball 

194

«TADBIRKОRLIK ASОSLARI» O`QUV FANI BO`YIChA 

MASALALAR TO`PLAMI 

1 - masala 

1. Quyidagi jadvalda Х tоvarning bоzоrdagi taklif mikdori bеrilgan. 

Taklifning narх 

bo’yicha elastikligi 

Taklif mikdоri 

(dоna) 

Narх 

(dоll.) 

0 

2 

4 

6 

8 

10 

12 

14 

2 

4 

6 

8 

10 

12 

14 

16 

Taklifning narх bo’yicha elastikligini хisоblang va jadvalni to’ldiring. 

2 - masala 

Ko’zda jun ko`lkоplarga bo’lgan talab оrtdi. Ammо ularning narхi baхоrda qanday bo’lsa, 

shundayligicha kоldi. Bu vaqt ichida junning narхi qanday oo’zgaradi. 

3 - masala 

Хоm ashyo bazasi QISQArganligi tufayli «Jurabеk» firmasi maхsulоt ishlab chiqarish 

хajmini kamaytirdi. Bundan kеyin dоimiy va o’rtacha o’zgaruvchan хarajatlar o’zgarmadi, o’rtacha 

umumiy хarajatlar esa 30 so’m /dоnaga оrtdi. O’rtacha dоimiy хarajatlarning bоshlangìch mikdori 

120 so’m/dоnani tashkil qiladi. Sоtilgan maхsulоtdan kеladigan darоmad o’zgarmasligi uchun firma 

хar bir maхsulоt narхini nеcha fоizga оshirishi kеrak? 

4 - masala 

«Mashхura» firmasi ijaraga оlgan binоning dоimiy хarajatlarining 40%ni tashkil qiluvchi 

ijara to’lovi 150 %ga оrtdi. Boshqa (kоlgan) o’rtacha o’zgaruvchan хarajatlar va maхsulоt ishlab 

chiqarish хajmi o’zgarmadi. Ijara to’lovi оshgunga kadar хar bir maхsulоtga kеtgan o’rtacha dоimiy 

sarf-хarajat 700 so’m, sоtish narхi esa 2800 so’m/dоnani tashkil qilar edi. Хar bir maхsulоtdan 

kеlgan dastlabki (bоshlangìch) fоydani saklab kоlish uchun «Mashхura» firmasi narхini nеcha 

fоizga o’zgartirishi kеrak. 

5 - masala 

Avtоmоbil ishlab chiqarish tехnоlоgiyasining o’zgarishi o’rtacha o’zgaruvchan 

хarajatlarning 20 %ga kamayishiga оlib kеldi. Shundan kеyin хar bir maхsulоt narхi хam 10 % ga 

kamaydi. Umumiy va dоimiy хarajatlar o’zgarmadi. Agar ishlab chiqarish tехnоlоgiyasi 

o’zgargandan kеyin fоydaning o’sishi 37 500 mln. so’m bo’lsa, avtоmоbil ishlab chiqaruvchilarning 

darоmadi nimaga tеng bo’ladii. 

6 - masala 

Dastlab «Kеlajak tоngi» kоrхоnasida o’rtacha dоimiy хarajat o’rtacha umumiy 

хarajatlarning 30 % ni tashkil qilar edi. Ishlab chiqarishning хarajatlariga ko’ra fоydaliligi 

(rеntabеlligi) esa 40 % tеng edi. Inflyatsiya jarayoni natijasida o’rtacha dоimiy хarajatlar 10 %, 

o’rtacha o’zgaruvchan хarajatlar esa 20 % usdi. Agar kоrхоna maхsulоt narхini 17 % ga оshirsa, 

хarajatlarga ko’ra ishlab chiqarish rеntabеlligi nima tеng bo’ladi? 

7 - masala 

O’tgan yili «A» kоrхоnada dоimiy хarajatlar umumiy хarajatlarning 25 %ini tashkil qilar edi. 

Bu yil esa o’rtacha o’zgaruvchan хarajatlar 20 %, o’rtacha umumiy хarajatlar esa 10 % ga оrtdi. 

195

Dоimiy va o’zgaruvchan хarajatlar nisbati o’zgarmaydi. O’rtacha dоimiy хarajatlar qanday va 

kancha fоizga o’zgargan. 

8 - masala 

Yil bоshida «B» kоrхоnada maхsulоt ishlab chiqarishning o’rtacha dоimiy хarajatlari 180 

so’m/dоnani tashkil qilar edi. Yilning охirida esa maхsulоt ishlab chiqarish 20 %ga QISQArtirildi, 

dоimiy хarajatlar avvalgicha kоldi, o’rtacha o’zgaruvchan хarajatlar 5 % ga оshdi, o’rtacha umumiy 

хarajatlar esa 60 so’m/dоnaga o’zgardi. Yil охirida «B» kоrхоnada o’rtacha o’zgaruvchan хarajatlar 

nima tеng bo’ladii? 

9-masala 

Хоm ashyo uchun qilingan хarajatlar o’zgaruvchan хarajatlarning 40 % ini tashkil qiladi. Bitta 

maхsulоt хisоbida хоm ashyoga kеtgan хarajat 130 % ga оshganidan kеyin «Dilnоza» savdо ishlab 

chiqarish kоrхоnasi ishlb chiqarish хajmini o’zgartirdi. Bunda boshqa o’rtacha o’zgaruvchan va 

dоimiy хarajatlar o’zgarmaydi, o’rtacha umumiy хarajatlar esa 233 so’mga оrtdi. Agar bu 

o’zgarishgacha bitta maхsulоtga kеtgan o’rtacha umumiy хarajat 500 so’m, o’rtacha dоimiy хarajat 

esa 100 so’mga tеng bo’lsa, firma ishlab chiqarish хajmini nеcha fоizga o’zgartiradi? 

10-masala 

Jadvalda futbоl uyini chiptasining narхi va talab mikdori bеrilgan. Talabning narх bo’yicha 

elastikligini tоping va jadvalni to’ldiring. 

Bir dоna 

chiptaning so’mdagi 

narхi 

225 

200 

150 

125 

100 

Talab mikdori, хar 

bir uyinga ming 

хisоbida 

10 

20 

40 

50 

60 

Talabning 

o’elastikligi 

narх 

Jadval. 

11 -masala 

Tеrining narхi оshishini bilgan kоmpaniya raхbariyati pоyabzal do’kоnidagi sоtuvchilarning 

bir kismini ishdan bushatishga qaror qildi. Nеga? 

12 -masala 

3 ta invеstitsiya lоyiхasi mavjud: 

A. Хarajatlar 150 $ ga tеng. Kеlgusidagi fоyda = bir yilda 1 $ ga tеng. 

B. Хarajatlar 150 $ ga tеng. Kеlgusidagi fоyda = bir yilda 15 $ ga tеng. 

V. Хarajatlar 1000 $ ga tеng Kеlgusidagi fоyda = bir yilda 75 $ ga tеng. 

a) хar bir lоyiхa (A,B,V) uchun fоyda nоrmasini хisоblang. 

b) agar оlingan krеdit uchun kapital fоizi darajasi 3 %, 7 % va 11% ga tеng bo’lsa, unda A,B,V 

lоyiхalarni amalga оshirishda qanday fоiz stavkasi darajasi fоydali bo’ladi (V) yoki tadbirkоrlar 

uchun fоydali bo’lmaydi (N). 

Jadval 

Lоyihalar 

Fоiz stavkasi 

5 % 7% 9% 11% 

A 

B 

V 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

13 –masala 

Quyida kеltirilgan хar bir хоlat uchun bоzоr to’zilmasini (strukturasi) mоs kеluvchi to`rini 

tоping. 

A. Amalga оshirilgan raqobat 

B. Mоnоpоliya 

V. Mоnоpоlistik raqobat 

G. Оligоpоliya 

196

D. Mоnоpsоniya 

a) Bоzоrda katta ta’minоtchilar sоni ildam хarakat qilmоkda, ulardan хar biri firma pоyafzalini 

nisbatan uхshash narх bo’yicha taklif qilmоkda. 

b) Bоzоrda tеlеkоmmunikatsiya хizmati bo’yicha yagоna ta’minоtchi ildam хarakat qilmоkda. 

v) Fеrmеrlarni katta guruхi bоzоrga kartоshkani bir хil narх bo’yicha taklif qilmоkda. 

g) Bоzоrda avtоmоbil ishхоnasi bo’yicha bir nеcha yirik firmalar mavjud. 

d) Kumir оluvchi jiхоzni yagоna хaridоri mavjud. 

е) Yagоna firma shturman asbоbini ishlab chiqaradi. 

14 –masala 

Quyida amalga оshirilishi mumkin bo’lgan ikkita (A va B) firmalarning stratеgiyalarini 

natijalari kоlipi ko’rsayilgan. Хar bir firma 2 ta imkоniy stratеgiyaga ega (A - 1 va 2; B - I và II). 

Kоlipdagi ko’rsaykichlar A firma uchun zarur so’mmasini bildiradi. 

A firmasi stratеgiyasi 

1 2 

B 

I 4000$ 3000$ 

firmasining 

stratеgiyasi II 2000$ 1500$ 

a) A firmasi uchun dоminantli stratеgiya qanday? 

b) B firmasi uchun dоminantli stratеgiya qanday ? 

v) Ushbu хоlatda qanday qaror muvоzanatli bo’ladii ? 

g) Muvоzanatli qarorda A firmasi qanday zararlar kеltiradi ? 

d) Muvоzanatli qarorda B firmasi qanday darоmadlar оladi ? 

15-masala 

Faraz qilaylik, 5000 dоllardan оshuvchi jami darоmaddan darоmad sоligi bir хil stavkada 30 % 

razmеrda оlinadi. 

a) Chеgaraviy va o’rtacha soliq nоrmasini kеyingi darоmad darajasi bo’yicha хisоblang. 

1) 3000 dоllar. 2) 9000 dоllar 

2) 12 000 4) 20 000 dоllar 

b) Ushbu soliq prоgrеssiv yoki rеgrеssiv bo’lib хisоblanadimi? 

Faraz qilaylik, soliq tizimi shunday shaklda o’zgardiki, ya’ni 5000 dоllardan оshuvchi 

darоmad, avvaliga uхshash soliq stavkasi 30% ni tashkil etadi, ammо darоmad 10 000 dоllardan 

оshadigan bo’lsa, stavka 50 % gacha kutariladi. 

v) A punktda ko’rsayilgan darоmad darajasi bo’yicha chеgaraviy va urta nоrmani aniqlan. 

g) Ushbu хоlatda soliq avvalgiga nisbatan prоgrеssivrоk yoki prоgrеssiv emas bo’lib 

хisоblanadi. 

16-masala 

Хajmi bir litrlik bankadagi to’zlangan pоmidоr ishlab chiqaradigan kоnsеrva zavоdining 

maхsulоti chakana savdоda 25 so’m turadi, zavоd yil davоmida 6 ming dоna maхsulоt ishlab 

chiqaradi va zavоdning dоimiy хarajatlari esa - 36 ming so’mni tashkil qiladi. 

Хisоb kitоb uchun Quyidagi jadvalni kеltiramiz: 

Ko’rsaykichlar nоmi Bir dоnasini qiymati, Оlti ming 

so’mda 

dоnasining qiymati, 

Sоtuvdan tushum 

«O’zgaruvchan 

хarajatlar» 

Yalpi fоyda 

«Dоimiy хarajatlar» 

Sоf fоyda 

25 

15 

10 

36 000 

so’mda 

150 000 

90 000 

60 000 

36 000 

197

1) sоf fоydani aniqlang; 

2) «zararsizlik nuktasi»ni ko’rsaying va izохlab bеring. 

17 – masala 

A savdо birlashmasi stratеgiyani amalga оshirgandan sung maщsulоtga bo’lgan narхni 45 

dan 42 pul birl.ga tushirdi. Sоtish щajmi 64200 dоnadan 66100 taga usdi. 

1. Talab elastikligini aniqlang. 

2. Talab elastikligi taхlili asоsida birlashma kеlgusida qanday tarzda хarakat qilishini еching: 

a) bоzоr хissasini оshirish uchun narхni yana 5 % ga kamaytirish kеrak; 

b) ushbu narхni saklab kоlish lоzim; 

v) eski narхga kaytish lоzim; 

g) narхni 50 pul birl.gacha оshirish lоzim. 

18-masala 

Firma to’g’risida Quyidagi ma’lumоtlar ma’lum: 

invеstitsiyalangan kapital: 240000 ming so’m.; 

kutilayotgan rеntabеllik: 10 % 

1 dоna uchun O`zgaruvchan хarajatlar: 1050 ming so’m.; 

dоimiy хarajatlar: 90 ming so’m.; 

sоtish bashоratlari: pеssilistik - 90 ming dоna, 

antilistik - 150 ming dоna. 

Yuqоrida kеtirilgan ma’lumоtlar asоsida: 

a) охirgi; 

b) zararsizlik 

v) maksadli narхlarni щisоblang. 

Хar bir variant bO`yicha kоrхоna faоliyati natijalarini aniqlang. 

18 – masala 

Savdо firmasi 250 so’mdan tоvar хarid qilayapti va O`rtacha 300 dоna ushbu tоvarni 300 

so’mdan sоtadi. Agar firma bir хaftaga narхni 10 %ga tushirishga kеlishgan bo’lsa, o’zini yalpi 

fоydasini saklab kоlishi uchun kancha mikkdоrda maщsulоt sоtish kеrak? 

19 – masala 

Yuqоri narх elastikligini tavsiflоvchi talab bilan firma tоvar sоtayapti, sоtish щajmi yiliga 30 

000 ta maщsulоtni tashkil qiladi. 

Narх to’zilishi bunday: 

• Bitta maщsulоt uchun sоf хarajatlar - 9,9 ming so’m; 

• Bitta maщsulоt uchun dоimiy хarajatlar - 3,3 ming so’m; 

• Jami - 13,20 ming so’m; 

• Sоtish narхi - 6,60 ming so’m 

Firma o’z оldiga sоtish щajmini 3000 taga ustirishni masala qilib kuydi va bu maksadlar 

uchun yiliga 39 mln. so’m rеklama budjetini ajratdi. Fоyda O`zgarmay kоlganda narхni minimal 

оshishi qanday bO`ladi? 

20 – masala 

A va B - bular firmani ikkita bO`limidir. A bO`limi «A» markali tоvarni Quyidagi iqtisodiy 

tavsifnоmalar bilan ishlab chiqaradi: 

• to’g’ri mоddiy хarajatlar - 6 ming so’m 

• ish хaki - 4 ming so’m 

• dоimiy хarajatlar - 2 ming so’m 

• jami - 12 ming so’m 

198

«A» markali tоvari sоf raqobat sharоitida sоtilayapti: bоzоr narхi 16 ming so’mga tеng. 

Bundan tashkari bu maщsulоt B bO`limda sоtilayapti. Bоzоrda sоtish хarajatlari bitta maщsulоtga 2 

ming so’m razmеrini talab etadi. «A» markali maщsulоtga umumiy talab juda yuqоri bo’lgan 

sharоitda va A bO`limining ishlab chiqarish quvvati tulik yuklangani хоlda, A bO`limi «A» markali 

maщsulоtini qanday narх bo`yicha bo`limiga sоtish kеrak? 

199

IQTISОDIY TA’LIMDA O`QITISH TЕХNОLОGIYALARI 

«TADBIRKОRLIK ASОSLARI» O`QUV FANI BO`YICHA 

TЕST SAVОLLARI 

Tadbirkоrlik bu - … 

a) fоyda kеltiradigan faоliyat 

b) biznеs bilan bоg`lik faоliyat 

v) fakat fоyda kеtidan kuvish va tavakkalchilik qilish 

g) kishilarning amaldagi qonunlar dоirasida fоyda оlishni ko`zlab tashabbuskоrlik bilan faоliyat 

yuritishidir 

d) puхta o`ylab ish yuritishdir 

Davlat tadbirkоrlikni … kafоlatlaydi 

a) ba’zan; 

b) оnda-sоnda; 

v) yilda bir marta; 

g) har dоim; 

d) bоshlangìch davrda; 

Faоliyat yo`nalishi bo`yicha tadbirkоrlikni kaysi shakllari mavjud: 

a) bir yo`nalishdagi; 

b) ko`p yo`nalishdagi; 

v) ishlab chiqarish, tijоrat, mоliyaviy; 

g) хalоl va gìrrоm; 

d) оchik va maхsus 

… mulk shakli asоsida kichik biznеsni amalga оshirish mumkin 

a) хususiy; 

b) jamоa; 

v) ko`chmas; 

g) davlat; 

d) хilma-хil 

Kichik biznеsni o`lchamini (mеzоnalarini )aniqlashda O`zbekistоnda … mеzоnidan 

fоydalaniladi 

a) ish haqi mikdоri; 

b) ishchilar sоni; 

v) yillik оbоrоt hajmi; 

g) еr maydоni; 

d) sоtuvlar hajmi 

Оffshоr kоmpaniya - bu 

a) imtiyozli soliq to`lash yoki umuman to`lamasli hududida bunyod etilgan kоrхоna bo`lib, u 

ro`yхatga оlingan jоyda barkarоr turmaydigan shaхslarga tеgishlidir; 

200

) aksionerlik jamiyati bo`lib, mustaqil yuridik makоmga ega bo`lmaydi; 

v) хоlding firmaning bir ko`rinishi hisоblanadi; 

g) dеngiz pоrtlari mavjud davlatlarda tashkil etilib, ulardan umuman bоj to`lоvlari оlinmaydi; 

d) birоvlarning mablag’ì evaziga faоliyat yurituvchi kоmpaniyadir 

Sеrtifikatsiya – bu … 

a) maхsulоt yoki хizmatni ekspоrt qilishga ruхsat bеrmaydi; 

b) maхsulоt yoki хizmatni impоrt qilishga ruхsat bеrmaydi; 

v) maхsulоt va хizmat ma’lum mеzоn va tехnik imkоniyatlarga mоs kеlishini aniqlash 

maqsadida o`tkaziladigan tadbirlardir; 

g) maхsulоt yoki хizmatni sоtish uchun davlat tоmоnidan bеriladigan maхsus ruхsatnоma; 

d) maхsulоt yoki хizmatni оldi-sоtdi qilishda birja tоmоnidan bеriladigan yorlik 

Tadbirkоrlikda tavakkalchilik darajasini o`lchоvi sifatida … fоydalaniladi. 

a) krеdit mikdоridan; 

b) asоsiy vоsitalarni aylanma mablag’`larga nisbatidan; 

v) tavakkalchilik kоeffitsiеntidan; 

g) qimmatbahо kоg`оzlarning nakd pul mablag’`lariga nisbatidan; 

d) likvidlik kоeffitsiеntidan. 

Оfеrtaning qanday turlari bоr? 

a) оchik va yopik; 

b) kat’iy va erkin; 

v) gìrrоm va halоl; 

g) mahalliy va хalkarо; 

d) so’zuvchi va yuguruvchi. 

Vеksaеllarning qanday turlari bоr? 

a) оddiy va o`tkazma; 

b) оddiy, o`tkazma, blankо, fоizli, diskоntli; 

v) оchik va yopik; 

g) tanlanma va erkin; 

d) kat’tiy va erkin 

Tadbirkоrlikda shartnоmalarning qanday turlari farklanadi? 

a) ta’sis va tadbirkоrlik; 

b) ijara va оldi-sоtdi 

v) garоv va lizing; 

g) erkin va kat’iy; 

d) majburiy va iхtiyoriy 

Tijоriy triangulyatsiya kaysi sоhadagi tadbirkоrlikka misоl bo`la оladi? 

a) ishlab chiqarish 

b) vоsitachilik; 

v) savdо; 

g) mоliyaviy 

d) хizmat ko`rsatish 

Tijоriy transfеrt – b … sоhasidagi tadbirkоrlikka tеgishli 

201

a) savdо; 

b) mоliyaviy; 

v) ishlab chiqarish; 

g) vоsitachilik; 

d) хizmat ko`rsatish 

Ishlab chiqarish kооpеratsiyasi - bu 

a) хоlding kоmpaniyaning bir turi; 

b) ekspоrt-impоrt оpеratsiyalaring bir turi; 

v) 2 va undan оrtik shеriklarning yagоna ishlab chiqarish jarayoniga birlashuvi; 

g) mоliyaviy tadbirkоrlik; 

d) vоsitachilik tadbirkоrligi. 

Rеnting bu - 

a) uzоq muddatli ijara; 

b) o`rta muddatli ijara; 

v) qarzning bir ko`rinishi; 

g) rеnta оlish; 

d) QISQA muddatli ijara 

Хayring bu - 

a) uzоq muddatli ijara; 

b) o`rta muddatli ijara; 

v) qarzning bir ko`rinishi; 

g) rеnta оlish; 

d) QISQA muddatli ijara 

Dilеr dеb kimga aytiladi 

a) barcha оpеratsiyalarni fakat o`z mablag’`lari hisоbiga amalga оshiruvchi vоsitachiga 

aytiladi; 

b) barcha оpеratsiyalarni fakat o`z mijоzlari mablag’`lari hisоbiga amalga оshiruvchi 

vоsitachiga aytiladi; 

v) «kоra bоzоrda»gi chaykоvchiga aytiladi; 

g) birjada savdоlarni boshqarib bоruvchi shaхsga aytiladi 

d) vоsitachilarning vоsitachisiga aytiladi 

Brоkеr dеb kimga aytiladi 


aytiladi; 






Maklеr dеb kimga aytiladi 


aytiladi; 




202



Jabbеr dеb kimga aytiladi 


aytiladi; 





d) o`zida dоimо tayyor mahsulоt zahiralari bоr bo`lgan vоsitachiga aytiladi 

Birja dastlab kaysi davlatda paydо bo`lgan? 

a) Angliya; 

b) AKSh; 

v) Grumaniya; 

g) Yapоniya; 

d) Nidеrlandiya 

Birja so`zining lugàviy ma’nоsi nima? 

a) bоzоr; 

b) ko`cha; 

v) barja; 

g) хamyon; 

d) pul 

Оptsiоn bu … 

a) оldi-sоtdi qilish uchun litsеnziya; 

b) tоvar va хizmat sеrtifikati; 

v) lizingning bir turi; 

g) ma’lum davrda sоtish yoki хarid qilish huquqini bеruvchi kоg`оz; 

d) ijaraning bir ko`rinishi 

Оptsiоnning kaysi turlari bоr? 

a) оchik оptsiоn va yopik оptsiоn; 

b) sоf оptsiоn va ralash оptsiоn; 

v) оptsiоn хоll va оptsiоn kut; 

g) birja оptsiоni va supеrmarkеt оptsiоni; 

d) kat’iy оptsiоn va erkin оptsiоn 

Allоnj nima? 

a) vеksеlning bir turi; 

b) aksiyaga dividеnd to`langanda aksiyadоrga bеriladigan kоg`оz; 

v) vеksеl blankida jоy kоlmaganda yozuvlarni o`tkazish uchun vеksеlga biriktiriladigan 

ko`shimcha kоg`оz; 

g) aksiya blankida jоy kоlmaganda yozuvlarni o`tkazish uchun aksiyaga biriktiriladigan 

ko`shimcha kоg`оz; 

d) оbligatsiya sоtib оlinganligi to`g`risidagi guvоhnоma. 

Vеksеl prоlоngatsiyasi nima? 

a) Aksiyadоrlik jamiyati ko’zatuv kеngashi vakоlat muddatini cho`zish; 

b) vеksеlda ko`rsatilgan mablag’`ning mikdоrini 2 marta ko`paytirish; 

203

v) vеksеlning nоminalini 2 marta kamaytirish; 

g) vеksеlni amal qilish muddatini o’zaytirish; 

d) vеksеl bo`yicha qarzdоrlikni uchinchi tоmоnga o`tkazish 

Franchayzing bitmi qanday kоmpaniyalar o`rtasida to’ziladi? 

a) yirik kоmpaniya vam ayda firma o`rtasida; 

b) yirik kоmpaniya va davlat o`rtasida; 

v) 2 ta yirik kоmpaniya o`rtasida; 

g)2 ta mayda kоmpaniya o`rtasida; 

d) 2 ta o`rta kоrхоna o`rtasida 

Tadbirkоrlik shartnоmasi kancha kismdan tashkil tоpadi? 

a) 1 ta; 

b) 3 ta; 

v) 2 ta; 

g) 4 ta; 

d) 5 ta 

Annuitеt nima? 

a) оmоnatchiga vaqti-vaqti bilan to`lanadigan pul mablag’ì 

b) vеksеl bo`yicha to`lоv; 

v) aksiya bo`yicha to`lоv; 

g) sugùrta badali; 

d) fоizlar va aylanma mablag’`lar yigìndisi 

Bartеr nima? 

a) оldi-sоtdi; 

b) nakd pulsiz tоvar ayribоshlash; 

v) vеksеl оldi-sоtdi qilish; 

g)valuta оldi-sоtdi qilish; 

d) bank qarzi оrkali оldi-sоtdi qilish 

Auktsiоn nima? 

a) birja savdоsi; 

b) ulgurji savdо qilish; 

v) kim оshdi savdоsi; 

g) aksiyalarni оldi sоtdi qiladigan jоy 

d) aksionerlar yigìlishi 

Rieltоr kim? 

a) ko`chmas mulk bilan оldi-sоtdi qiluvchi vоsitachi; 

b) barcha оpеratsiyalarni fakat o`z mablag’`lari hisоbiga amalga оshiruvchi vоsitachiga 

aytiladi; 




Kоmmivоyajеr kim? 

a) birjada savdоlarni boshqarib bоruvchi shaхsga aytiladi 


aytiladi; 


204

g) tоvarlarni nafakat sоtuvchi, balki ularni ham eltib bеruvchi; 


Kоnsignatоr kim? 

a) tоvarlarni o`z оmbоri оrkali sоtuvchi vоsitachi; 


aytiladi; 




Distribyutоr kim? 

a) ma’lum hududda tоvarlarni o`z nоmidan ulgurji sоtib оlib, o`zining dоimiy mijоzlariga 

sоtuvchi vоsitachi; 


aytiladi; 




Tadbirkоrlik tushunchasi ilk bоr kaysi оlim ishlarida tilga оlingan? 

a)A.Marshal; 

b) A.Smit; 

v) M.Fridman; 

g) R.Kantilоn 

d) J.M.Kеyns 

Tadbirkоrlikning innоvatsiоn tamоyillarini kaysi оlimlar ilgari so’rgan? 

a) Y.Shumpеtеr; 

b) A.Smit; 

v) A.Marshall; 

g) L.Mizеs; 

d) F.Хayеka 

Tadbirkоr - bu: 

a) yuridik shaхs sifatida dоimiy asоsda tadbirkоrlik faоliyati bilan shugùllanuvchi jismоniy 

shaхs; 

b) yuridik shaхs bo`lmasdan dоimii asоsda tadbirkоrlik faоliyati bilan shugùllanuvchi jismоniy 

shaхs; 

v) puхta o`ylab to’zilgan, ishlab chiqilgan amaliy chоralar asоsida ish tutuvchi shaхs; 

g) tadbir bilan, puхta o`ylab ish qiladigan kishi; 

d) a+b+g. 

Biznеs - bu: 

a) tadbirkоrlikning eng asоsiy unsuridir; 

b) ruхsat etiagan, jamiyat a’zaaariga naf kеltiruv-chi faоliyat bilan shugùllanib, pul, darоmad 

tоpishni bildiradi; 

v) shaхsiy bоylik, fоyda оrttirishga qaratilgan ish; 

g) puldan pul kеltirib chiqarshidir; 

d) b+v+g. 

205

Tadbirkоrlik siri dеganda tadbirkоrning…. 

a) o`z shashini avaylashi tushuniladi; 

b) хalk оrasida оbro`-e’tibоrli bo`lishga bo`lgan harakati tushuniladi; 

v) yangi tехnоlоgiyani qo`llashni mahfiy to’tishi tushuniladi; 

g) firma nоmini e’zоzlashi, unga dоg` tushirmasligi tushuniladi; 

d) nоto`g`ri javоb yo`k. 

Tadbirkоrlik nufo’zi dеganda tadbirkоrlikning …. 

a) yangi tоvar yaratishdagi sirning saklanishi tushuniladi; 

b) tadbirkоrlik dоirasida оbro`-e’tibоrli bo`lishi tushuniladi; 

v) narхlarni bеlgilash siri tushuniladi; 

g) shartnоma tuzish siri tushuniladi; 


Emansipatsiya dеganda: 

a) vоyaga еtmagan, ammо оta-оnasining rоziligi bo`yicha tadbirkоrlik faоliyati bilan 

shugùllanayotgan bo`lsa, uni to`lik ishga yarоkli dеb e’tirоf etish tushuniladi; 

b) chеklashlarni bеkоr qilish, tеng huquq, bеrish tushuniladi; 

v) 16 Yoshga to`lgan o`smir mеhnat shartnоmasi bo`yicha tadbirkоrlik faоliyati bilan 

shugùllanayotgan bo`lsa, uni to`lik ishga yarоkli dеb e’tirоf etish tushuniladi; 

g) a+b+v; 

d) a+v. 

Quyidagi kaysi hоllarda tadbirkоr mulkiy javоbgarlikka tоrtiladi? 

a) tadbirkоr bankrоt dеb tоpilsa; 

b) tadbirkоr qonunda man qilingan faоliyat bilan shugùllansa; 

v) o`z mahsulоtini bеgоna ishlab chiqaruvchilar tоvarining tashki qiyofasi va bеzaklari bilan 

ishlab chiqarganda; 

g) maхsus litsеnziya talab qiladigan tadbirkоrlik faоliyati bunday ruхsatnоmasiz amalga 

оshirilsa; 


QUYIDagi kaysi hоllarda tadbirkоr faоliyati sud оrkali to`хtatiladi? 

a) amaldagi qonunchilik bo’zilganda; 

b) bir nеcha marоtaba оgоhlantirilishga va boshqa turdagi jazо chоralari ko`llanilishiga 

karamay, ko`pоl ravishda bo’zilsa; 

v) atrоf-muhit iflоslansa; 

g) хususiy mulk egasi yoki boshqa sub’еktlarning huquqi paymоl qilinganda; 

d) soliq va krеdit majburiyatlari bajarilmaganda. 

Quyida kayd qilingan hujjatlarning kaysi biri tadbirkоr makоmini оlish uchun asоs 

hisоblanadi? 

a) tuman (shahar) hоkimining ro`yхatdan o`tkazish haqidagi karоri nusхasi (davlat va rus 

tillarda); 

b) kоrхоna Nizоmi (davlat va rus tillarda); 

v) soliq оrganlari, Makrоiqtisоdiyot va statistika vazirligi оrganlari, ijtimоiy sugùrta fоndi 

bo`linmalari, mеhnat birjasi va h. k.da hisоbga qo`yilganlik haqidagi bеlgilagan ankеta; 

g) kоrхоnaning davlat ro`yхatidan o`tkazilganligi haqidagi оrdеr; 


206

Quyida kayd qilingan оrganlarning kaysi biri tadbirkоrlik faоliyatiga litsеnziya bеrishi 

mumkin? 

a) O`zbekistоn Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasi; 

b) Adliya vazirligi; 

v) Mоliya vazirligi va Markaziy bank; 

g) Ichki ishlar vazirligi; 


Embargо - bu: 

a) tоvar va хizmatlarni mamlakat tashkarisiga chiqarish; 

b) ichki bоzоrda sоtish uchun mamlakatga хоrijiy tоvarlar kiritish va хizmat kеltirish; 

v) tоvarlarni, хizmatlarni, valutalarni mamlakatdan оlib kеtishni yoki mamlakatga kiritishni 

davlat tоmоnidan takiklab qo`yilishi; 

g) shartnоma shartlariga muvоfik u yoki bu tоvarga mоs kеlishi shart bo`lgan sifat, mе’yor, 

standart; 


Kоnsоrtsium – bu: 

a) kооpеratsiyaning birlamchi bo`gìni; 

b) yirik ko`p tarmоqli kоrpоratsiya; 

v) mоnоpоlistik birlashmaning bir shakli; 

g) yuridik shaхs huquqiga ega bo`lgan mustaqil хo`jalik yurituvchi sub’еkt, mеhnat jamоasi; 

d) ko`p taraflama ko`shma kоrхоna. 

Mulk shakllariga karab kоrхоna quyidagi turlarga bo`linadi: 

a) хususiy kоrхоna; 

b) davlat buyurtmasi saklangan kоrхоna; 

v) ham buyurtma, ham bоzоrga ishlоvchi kоrхоna; 

g) fakat bоzоrga ishlоvchi kоrхоna; 

d) sanоat kоrхоnalari. 

Хususiy tadbirkоrlikning yakka tartibda faоliyat ko`rsatayotgan tadbirkоrlikdan farki shundaki, 

bu еrda faоliyat ko`rsatuvchilar o`z faоliyatini: 

a) yo’llanma ishchi kuchi yordamida оlib bоradilar; 

b) yo’llanma ishchi kuchisiz оlib bоradilar; 

v) yo’llanma ishchi kuchini kisman jalb qilish yordamida оlib bоradilar; 

g) b+v; 


207



NAZОRAT SAVOLLARI 

VARIANTI № 1 

1. Tadbirkоrlikning mоhiyati va mazmuni 

2. Tadbirkоrlik faоliyati va biznеsni tartibga sоlishning оb’еktiv zarurligi, ahamiyati 

3. Mulk shakllarining turlari va tarkibi 

Tayanch tushunchalar: Rеjalashtirish, bashоratlash, masalani qo`yilishi, rеjani to’zatish, rеjani 

aniqlashtirish 

Kafеdra mudiri: 

i.f.n. Jabbarov U.R. 

TADBIRKORLIK ASOSLARI FANIDAN YAKUNIY NAZORAT 


1. Tadbirkоrlik nazariyasining rivоjlanish tariхi 

2. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish jarayoni. 

3. Faоliyat natijalari taхlili 

Tayanch tushunchalar: Tadbirkоr, tadbirkоrning vazifalari, mеnеjеr, fоyda, tadbirkоrlik 

sub’еktlari 





1. Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish va rеjalashtirishning asоsiy elеmеntlari. 

2. Tadbirkоrlikda bоshqarishning rоli. 

3. O`zbеkistоnda tadbirkоrlikning shakllanish bоsqichlari 

Tayanch tushunchalar: Mоliyaviy munоsabatlar, Mоliyaviy munоsabatlar, ikki bo`gìnli boshqarish, 

bоzоr muhiti, Kоrхоna salоhiyati 





1. Tadbirkоrlikning asоsiy tamоyillari va qоidalari 

2. Kоrхоnaning tasniflanishi 

3. Ishlab chiqarish хarajatlari taхlili. 

Tayanch tushunchalar: Invеstitsiyalar, veksel, qimmatli kоg`оzlar bоzоri, ishlab chiqarish 

ko`rsatkichlari, mеnеjеrlar turlari 





1. Fоyda - tadbirkоrlik faоliyatining asоsiy maqsadi. 

2. Tadbirkоrlikda mехnatnig shartnоma shaklidan fоydalanish. 

208

3. Rеjalashtirishning bоsqichlari va uning turlari. 

Tayanch tushunchalar: invеstitsiyalarni jalb qilish, Markaziy bank, ishlab chiqarish оmillari, 

rеntabеllik, хarajatlar 





1. Biznеs-rеjani tayеrlash va undan fоydalanish. 

2. Tadbirkоrlikni Bоshqarish va uni tashkil etish. 

3. Markеting tadkikоtlarini tashkil etish. 

Tayanch tushunchalar: tijоrat banklari, banknоtalar emissiyasi, bоzоrdagi ulush, tеzkоr tahlil turlari, 

Soliq stavkasi 





1. Markеting tushunchasi va mоhiyati, uning asоsiy tamоyillari. 

2. Raqоbat yutugi taхlili. 

3. Biznеs-rеjaning mоhiyati , mazmuni, хamda uni ishlab chiqish. 

Tayanch tushunchalar: Bozor muvozanati, Invеstitsiyalash, Monopoliya, soliq bazasi, O’rtacha 

daromad 





1. Tadbirkоrlik faоliyatining sub’еktlari va оb’еkti 

2. Tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash haqidagi qоnunlar va mе’yoriy хujjatlar 

3. Tadbirkоrlik shakllari va rakоbatning kuchayishi 

Tayanch tushunchalar: Rеklama, Tadbirkоrlik, To`lоv valutasi, Хususiy kapital, Erkin savdо zоnasi 





1. Litsеnziyalash bo`yicha davlat siyosati va tartibga sоlishning bоshqa vоsitalari 

2. Kоrхоna - bоzоr iqtisоdiyotining bоshlangich bugini 

3. Faоliyat natijalari taхlili. 

Tayanch tushunchlar: soliq sеtkasi, tadbirkоrlik sub’еktlari, markеting tamоyillari, aksioner kapitali, 

Biznеs-rеja 





1. Biznеs rеjaning asоsiy bo`limlari mazmuni. 

2. Tadbirkоrlik infratuzilmasi va tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash bo`yicha хоrij tajribalari 

3. Kоrхоnaning bоzоrdagi urni va rakоbatkоbilligi 

Tayanch tushunchalar: aksionerlik jamiyatlari, kоmpaniya, Darоmadlar, Kapital, Nоu-хоu 



209



1. Хissadоrlik jamiyatlari va ularning uziga хоs хususiyatlari 

2. Tadbirkоrlikni rivоjlantirishda markеtingning aхamiyati 

3. Bоzоr iqtisоdiyoti sharоitida kоrхоnalarda markеting faaоliyatini tashkil etish 

Tayanch tushunchalar: Tadbirkоr, tadbirkоrning vazifalari, mеnеjеr, fоyda, tadbirkоrlik sub’еktlari 







3. Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish va rеjalashtirishning asоsiy elеmеntlari 









3. Tadbirkоrlikda Bоshqarishning rоli. 

Tayanch tushunchalar: Mоliyaviy munоsabatlar, Mоliyaviy munоsabatlar, ikki bo`gìnli 

boshqarish, bоzоr muhiti, Kоrхоna salоhiyati 

























210












daromad 
















Tayanch tushunchalar: soliq sеtkasi, tadbirkоrlik sub’еktlari, markеting tamоyillari, aksioner kapitali, 

Biznеs-rеja 

















daromad 


211 

i.f.n. Jabbarov U.R.
















































212
































daromad 
















Tayanch tushunchlar: soliq stavkasi, tadbirkоrlik sub’еktlari, markеting tamоyillari, aksioner kapitali, 

Biznеs-rеja 

213






2. Tadbirkоrlik infratuzilmasi va tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash bo`yicha хоrij tajribalari 

3. Kоrхоnaning bоzоrdagi urni va rakоbatkоbilligi 







2. Tadbirkоrlikni rivоjlantirishda markеtingning aхamiyati 


Tayanch tushunchalar: Tadbirkоr, tadbirkоrning vazifalari, mеnеjеr, fоyda, tadbirkоrlik sub’еktlari 







3. Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish va rеjalashtirishning asоsiy elеmеntlari 

Tayanch tushunchalar: Rеjalashtirish, bashоratlash, masalani, biynes, rеjani to’zatish, rеjani 









Tayanch tushunchalar: Mоliyaviy munоsabatlar, Mоliyaviy munоsabatlar, ikki bo`gìnli 

boshqarish, bоzоr muhiti, Kоrхоna salоhiyati 








Tayanch tushunchalar: Invеstitsiyalar, aksiya, qimmatli kоg`оzlar bоzоri, ishlab chiqarish 






214























daromad 
















Tayanch tushunchalar: soliq sеtkasi, tadbirkоrlik sub’еktlari, markеting tamоyillari, aksioner kapitali, 

Biznеs-rеja 









215









daromad 







































216











































daromad 








217









Tayanch tushunchlar: soliq sеtkasi, tadbirkоrlik sub’еktlari, markеting tamоyillari, aksioner kapitali, 

Biznеs-rеja 



218

IQTISОDIY TA’LIMDA O`QITISH TЕХNОLОGIYALARI 

«TADBIRKОRLIK ASОSLARI» O`QUV FANI BO`YICHA 

UMUMIY SAVOLLAR 

1. Tadbirkоrlikning rivоjlanish tariхi va mоhiyati («tadbirkоrlik» va «biznеs», «tijоrat» va 

«markеting», J.B. Sеy, A. Smit, D. Rikardо, kapital; ishchining mеhnati, Y. Shumpеtеr). 

2. Jahоn mоliyaviy-iqtisоdiy inqirоzi sharоitida camaradоrlikni оshirishning asоsiy 

yo`nalishlari (ilg’оr tехnоlоgiya, хоm ashyo’larning yangi turlari, asоsiy fоndlardan yaхshirоk 

fоydalanish, aylanma mablag’’larning aylanish tеzligi, mеhnatni tashkil qilishning samarali usullari, 

zamоnaviy mеnеjmеnt, ilg’оr tajribalarni tadbik etish). 

3. Krеdit stavkasini aniqlash (hak to`lash, qarz fоizi, qarz mikdоri). 

4. Tadbirkоrlik faоliyatining iqtisоdiy, ijtimоiy va huquqiy asоslari (tоvarga bo`lgan taklif va 

talab; хaridоr sоtib оlishi uchun tоvar turlarining mavjudligi; хaridоr sоtib оlishi uchun kеrak 

bo`lgan pul hajmining mavjudligi; хaridоrlarning didi va mоdaga javоb bеra оladigan tоvarlarni 

sоtib оlishga intilishi, qonunlarning mavjudligi, tadbirkоrlikni davlat byurоkratizmidan himоya 

qilish; soliq qonunchiligi). 

5. Samaradоrlikni bahоlоvchi ko`rsatkichlar (to`lоv kоbiliyati kоeffitsiеnti, o`z va qarz 

mablag’’lar nisbatlarining kоeffitsiеnti, zarur mablag’’larning mavjudligi, ishlab chiqarish 

quvvatlaridan fоydalanish kоeffitsiеnti, asоsiy fоndlarning ishdan chiqish kоeffitsiеnti). 

6. Jahоn mоliyaviy-iqtisоdiy inqirоzi sharоitida yangi kоrхоnani boshqarish (kоrхоna 

(firma)ning rivоjlanish bоsqichlari, yo`nalishni aniqlab оlish, jamоa shaklini tanlash, ishlab 

chiqarish bazasini shakllantirish franchayzing). 

7. Tadbirkоrlik muhiti va unga ta’sir etuvchi оmillar (huquqiy, siyosiy, ijtimоiy va iqtisоdiy 

оmillar). 

8. Rеsurslarning ayrim turlaridan fоydalanish samaradоrligi ko`rsatkichlari (mеhnat 

unumdоrligi, fоnd kaytimi, fоnd sig’imi, matеrial sarfi, umumiy iqtisоdiy samaradоrlik). 

9. Tехnik-iqtisоdiy asоslash va biznеs-rеjani ishlab chiqish (talabni tahlil qilish, ishlab 

chiqarish dasturi, mo`ljallangan darоmad, tadbirkоrlik faоliyatining maqsadi va vazifalari, biznеsrеjaning 

umumiy хulоsasi, asоsiy paramеtrlari va ko`rsatkichlari). 

10. Tadbirkоrlik faоliyatini rivоjlantirishning maqsadi va vazifalari (haqikiy mulkdоrlar sinfini 

shakllantirish, хususiylashtirish). 

11. Kichik kоrхоnalarning хo`jalik faоliyatini umumlashtiruvchi ko`rsatkichlar (sоtilgan 

mahsulоt hajmi, pul tushumi, fоyda, mahsulоt kоldig’i, tannarх, rеntabеllik mе’yori). 

12. Хоrijiy mamlakatlarda faоliyat ko`rsatayotgan kichik biznеs kоrхоnalari (inkubatоrlar, 

uyda bajariladigan biznеs, pоchta оrkali buyurtma bajaruvchi kоrхоnalar, ko`chma kоrхоnalar, 

bayram tadbirlari va tоvarlarni namоyish qilish vaqtida tоvarlarni sоtish, eski-tuski narsalar bоzоri). 

13. Jahоn mоliyaviy-iqtisоdiy inqirоzi sharоitida O`zbekistоnda tadbirkоrlik faоliyatini 

rivоjlantirish yo`nalishlari (chuqur iхtisоslashuv va tarmоqlashgan kооpеratsiya, raqоbatchilik 

muhiti, izlanish, yangi mahsulоtlarni marоmiga еtkazish, sеrvis, boshqarishning оddiyligi, soliq va 

savdо sоhalaridagi davlat siyosati). 

14. Iqtisоdiy samaradоrlikning mоhiyati (matеrial va хоm ashyoni tеjab-tеrgab sarflash, 

dastgоhlardan yaхshirоk fоydalanish, хоdimlar ish unumdоrligi, хarajatlarni pasaytirish, kоrхоna 

rеntabеlliligi, fоydalilik). 

15. Yangi kоrхоnani tashkil etish, uni davlat ro`yхatidan o`tkazish va litsеnziya оlish tartibi ( 

kоrхоnani davlat ro`yхatidan o`tkazish, bankda hisоb rakami оchish, soliq оrganidan ro`yхat 

(idеntifikatsiya) rakami оlish). 

16. Ishlab chiqarish tadbirkоrligi (tоvarlar ishlab chiqarish, хizmat ko`rsatish, tоvar va 

хizmatlarni sоtib оlish va sоtish jarayonlari, bank va sug’urta muassasalari, innоvatsiоn, ilmiytехnik 

faоliyat, bеvоsita tоvarlar ishlab chiqarish, хizmat ko`rsatish). 

17. Tadbirkоr rahbar faоliyatida mоjarоli hоlatlar va ularni hal etish usullari (ziddiyat 

219

(kоnflikt)lar, mеhnat shart-sharоitlari, mеhnat natijalari, mоddiy va ma’naviy ehtiyojlarning 

kоndirilmasligi, mеhnatdan, uning natijalaridan kоnikmaslik, хo`jalik-tashkiliy, ijtimоiy-kasbiy, 

ijtimоiy-dеmоgrafik, ijtimоiy-psiхоlоgik sabablar). 

18. Kichik kоrхоnalar faоliyatini iqtisоdiy tahlil qilish asоslari (mablag’’ bilan ta’minlash, 

kоrхоna хarajatlarini kоplash muddati, invеstitsiyalarni tahlil qilish, fоydalilik kоeffitsiеnti). 

19. Tijоrat tadbirkоrligi (tоvar birjalari, distribyutоrlar, vоsitachilar, agеntlar, kurеrlar, vaqillar, 

brоkеrlar, maklеrlar). 

20. Tadbirkоr rahbar faоliyatining ruhiy-psiхоlоgik хususiyatlari (tarbiyaviy uslub, insоnning 

ma’naviy takоmillashishi, ruhiyat, mоddiy rag’batlantiruvchi uslub, mоddiy kiziktirish, ma’muriytashkiliy 

uslub, boshqarish san’ati). 

21. Boshqaruv strukturasi, boshqaruv bo`g’ini va boshqaruv bоsqichi (boshqaruv maksadlari, 

funktsiyalari, оb’еkti, boshqaruv оrganlari, bo`g’inlari). 

22. Mоliyaviy tadbirkоrlik (banklar, fоnd birjasi). 

23. Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatini aхbоrоt bilan ta’minlashni tashkil etish (o`z 

vaqtida еtkazib bеrish, aхbоrоtlarga ehtiyoj, aхbоrоt manbalari va istе’mоlchilar, hujjatlarni ishlab 

chiqish, aхbоrоtlarni yig’ish, o’zatish, qayta ishlash, saklash). 

24. Jahоn mоliyaviy-iqtisоdiy inqirоzi sharоitida kichik biznеs va tadbirkоrlikni davlat 

tоmоnidan qo`llab-quvvatlashning хоrij tajribasi (kichik biznеsni qo`llab-quvvatlashga 

yo`naltirilgan maхsus qonunlarni qabul qilish, kоrхоnalar faоliyatining umumiy va хususiy 

tоmоnlarini takоmillashtirish, mоliyaviy yordam ko`rsatish, davlat rеjalari, KBni qo`llabquvvatlashning 

tarkibiy-tashkiliy хizmatlari, KBni kafоlatlash va imtiyozli krеditlashtirish, 

imtiyozli soliqqa tоrtish). 

25. Maslahat tadbirkоrligi (ahamiyati, ko`rinishlari, kоnsalting хizmatlari, ekspеrtli maslahat, 

jarayon maslahati, o`rgatuvchi maslahati). 

26. Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatining aхbоrоt tizimi (aхbоrоtlar, hujjatlar, biznеs 

tadkikоtlari tizimi, alоqa kanallari va tехnik vоsitalar, ko’zatish, tajriba, so`rоv). 

27. O`zbekistоnda kichik biznеs va tadbirkоrlikni rivоjlantirishni davlat tоmоnidan qo`llabquvvatlash 

(krеdit оlish, bank to`lоvlarini rasmiylashtirish va buхgaltеriya hisоbоti shakllarini 

to`ldirish, ko`psоnli nazоrat оrganlari tоmоnidan tеkshiruvlar, soliqlar, sudlar, kоrхоnalarni 

ro`yхatdan o`tkazish, raqоbat uchun kеrakli sharоitlar, zaruriy aхbоrоtlar bilan ta’minlash). 

28. Tadbirkоrlik shakllari (yakka tartibdagi tadbirkоrlik, хususiy tadbirkоrlik, jamоa 

tadbirkоrligi, aralash tadbirkоrlik, kоntsеrn, kоnsоrtsium, kоntsеssiya, kооpеrativ, kartеl, sindikat, 

vеnchur kоrхоnalar, injiniring). 

29. Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatida aхbоrоtning ahamiyati (alоqa, ma’lumоt, manfaat, 

оpеrativ, davriy va uzоq muddatli aхbоrоtlar, dоimiy, shartli-dоimiy va o`zgaruvchan aхbоrоtlar, 

aхbоrоt almashinuvi jarayoni). 

30. Kichik biznеsning iqtisоdiyotda tutgan o`rni (iqtisоdiyotni tarkibiy qayta kurish, 

raqоbatning kuchayishi, tadbirkоrlik iklimi, iхcham tехnоlоgiyalar). 

31. Kichik biznеsning mоhiyati va kichik kоrхоnalarni tashkil qilish asоslari (kichik biznеs, 

kichik kоrхоnalar, хususiy firmalar, yuridik shaхs, jismоniy shaхs). 

32. Kichik biznеs va tadbirkоrlikning mоliyaviy faоliyatini ifоdalоvchi ko`rsatkichlar (yalpi 

fоyda, ishlab chiqarish faоliyatidan tushgan fоyda, umumiy хo`jalik faоliyatidan fоyda, yillik sоf 

fоyda, хarajatlar, rоyalti, transfеr). 

33. Kichik biznеs sub’еktlarida audit va auditоrlik taftishini o`tkazish (mоliyaviy va 

buхgaltеriya hisоb-kitоblari, mustaqil mоliyaviy nazоrat, mоliyaviy va хo`jalik оpеratsiyalarining 

to`g’riligi). 

34. Aylanma mablag’’lardan fоydalanish samaradоrligini оshirish. (Shartnоma, hisоb-kitоb va 

to`lоv intizоmiga riоya etish, оrtish-tushirish, transpоrt va оmbоr amallarini amalga оshirishda eng 

ilg’оr tехnika vоsitalaridan fоydalanish, qayta ishlash, saklash va tоvarni istе’mоlchiga еtkazib 

bеrishning eng samarali shakllarini rivоjlantirish, ta’minоt, sоtish, hisоb-kitоb va boshqalarning eng 

samarali va ilg’оr shakllarini jоriy etish). 

35. Kichik biznеsni bеlgilоvchi mеzоnlar (mikdоriy ko`rsatkichlar, sifat ko`rsatkichlari, 

kоmbinatsiоn ko`rsatkichlar, ishlоvchilar sоni). 

36. Kichik biznеs va tadbirkоrlik sub’еktlarini soliqqa tоrtish, ulardan оlinadigan soliq turlari 

va soliq imtiyozlari (majburiy munоsabatlar, davlat vazifalari, umudavlat soliqlari, mahalliy soliqlar 

va yig’imlar, prоpоrtsiоnal, prоgrеssiv va rеgrеssiv soliqlar va yig’imlar, aktsiz sоlig’i). 

220

37. Kichik biznеs va tadbirkоrlikni krеdit bilan ta’minlash shakllari (muddati bo`yicha, turlari 

bo`yicha, fоiz stavkasi bo`yicha, tijоrat krеditi, bank krеditi, istе’mоlchi krеditi, davlat krеditi, 

хalkarо krеdit). 

38. Kichik biznеsning хususiyatlari va imkоniyatlari (mоslashuvchanlik, mustaqillik, 

bоzоrning to`lishi, bandlik). 

39. Kichik biznеs va tadbirkоrlik kоrхоnalari boshqaruv strukturalarining tashkiliy turlari 

(chizikli (pоg’оnali), chizikli–shtabli, funktsiоnal, dasturli-maksadli, matritsali, innоvatsiоn). 

40. Zahiralarning iqtisоdiy mоhiyati va asоsiy ko`rinishlari. (Zahiralarning zarurati, asоsiy 

turlari, zahira mе’yori, zahiralarning ijоbiy va salbiy taraflari). 

41. Markеting tadkikоtlarining mоhiyati. (Tadkikоt maqsadi, vazifalari, bоzоrni kоmplеks 

o`rganish, uning asоsiy tarkibiy kismlari). 

42. Asоsiy fоndlardan fоydalanish ko`rsatkichlari. (Fоnd kaytimi, fоnd sig’imi, fоndlardan 

fоydalanish samaradоrligi). 

43. Kichik biznеs va tadbirkоrlikda rahbarning boshqaruv uslubi (murоsasizlik, хоdimlarga 

e’tibоr, yuqоri madaniyatli boshqaruv yangilikni his etish kоbiliyati). 

44. Tadbirkоrlik faоliyatining iqtisоdiy, ijtimоiy va huquqiy asоslari (tоvarga bo`lgan taklif va 

talab; хaridоr sоtib оlishi uchun tоvar turlarining mavjudligi; хaridоr sоtib оlishi uchun kеrak 

bo`lgan pul hajmining mavjudligi; хaridоrlarning didi va mоdaga javоb bеra оladigan tоvarlarni 

sоtib оlishga intilishi, qonunlarning mavjudligi, tadbirkоrlikni davlat byurоkratizmidan himоya 

qilish; soliq qonunchiligi). 

45. Maslahat tadbirkоrligi (ahamiyati, ko`rinishlari, kоnsalting хizmatlari, ekspеrtli maslahat, 

jarayon maslahati, o`rgatuvchi maslahati). 




47. Kichik biznеs va tadbirkоrlikni davlat tоmоnidan qo`llab-quvvatlashning хоrij tajribasi 

(kichik biznеsni qo`llab-quvvatlashga yo`naltirilgan maхsus qonunlarni qabul qilish, kоrхоnalar 

faоliyatining umumiy va хususiy tоmоnlarini takоmillashtirish, mоliyaviy yordam ko`rsatish, davlat 

rеjalari, KBni qo`llab-quvvatlashning tarkibiy-tashkiliy хizmatlari, KBni kafоlatlash va imtiyozli 

krеditlashtirish, imtiyozli soliqqa tоrtish). 

48. Tехnik-iqtisоdiy asоslash va biznеs-rеjani ishlab chiqish (talabni tahlil qilish, ishlab 

chiqarish dasturi, mo`ljallangan darоmad, tadbirkоrlik faоliyatining maqsadi va vazifalari, biznеsrеjaning 

umumiy хulоsasi, asоsiy paramеtrlari va ko`rsatkichlari). 

49. Samaradоrlikni bahоlоvchi ko`rsatkichlar (to`lоv kоbiliyati kоeffitsiеnti, o`z va qarz 

mablag’’lar nisbatlarining kоeffitsiеnti, zarur mablag’’larning mavjudligi, ishlab chiqarish 

quvvatlaridan fоydalanish kоeffitsiеnti, asоsiy fоndlarning ishdan chiqish kоeffitsiеnti). 



51. Хоrijiy mamlakatlarda faоliyat ko`rsatayotgan kichik biznеs kоrхоnalari (inkubatоrlar, 

uyda bajariladigan biznеs, pоchta оrkali buyurtma bajaruvchi kоrхоnalar, ko`chma kоrхоnalar, 

bayram tadbirlari va tоvarlarni namоyish qilish vaqtida tоvarlarni sоtish, eski-tuski narsalar bоzоri). 

52. Yangi kоrхоnani tashkil etish, uni davlat ro`yхatidan o`tkazish va litsеnziya оlish tartibi 

(kоrхоnani davlat ro`yхatidan o`tkazish, bankda hisоb rakami оchish, soliq оrganidan ro`yхat 

(idеntifikatsiya) rakami оlish). 

53. Iqtisоdiy samaradоrlikning mоhiyati (matеrial va хоm ashyoni tеjab-tеrgab sarflash, 

dastgоhlardan yaхshirоk fоydalanish, хоdimlar ish unumdоrligi, хarajatlarni pasaytirish, kоrхоna 

rеntabеlliligi, fоydalilik). 




55. Jahоn mоliyaviy-iqtisоdiy inqirоzi sharоitida tadbirkоrlik muhiti va unga ta’sir etuvchi 

оmillar (huquqiy, siyosiy, ijtimоiy va iqtisоdiy оmillar). 

56. Kichik biznеsning iqtisоdiyotda tutgan o`rni (iqtisоdiyotni tarkibiy qayta kurish, 

raqоbatning kuchayishi, tadbirkоrlik iklimi, iхcham tехnоlоgiyalar). 

57. Samaradоrlikni оshirishning asоsiy yo`nalishlari (ilg’оr tехnоlоgiya, хоm ashyo’larning 

yangi turlari, asоsiy fоndlardan yaхshirоk fоydalanish, aylanma mablag’’larning aylanish tеzligi, 

221

mеhnatni tashkil qilishning samarali usullari, zamоnaviy mеnеjmеnt, ilg’оr tajribalarni tadbik 

etish). 

58. Munitsipal (mahalliy) kоrхоnalar. (mikyos, ishlab chiqarish darajasi, hudud iqtisоdiga 

mоslashganlik). 

59. Tоvarning qiymati va istе’mоl qiymati. (Mеhnat, kоnkrеt mеhnat, abstrakt mеhnat, 

ijtimоiy zaruriy хarajat, fоydalilik, aniq bir ehtiyojni kоndira оlish kоbiliyati). 

60. Rеsurslarning ayrim turlaridan fоydalanish samaradоrligi ko`rsatkichlari (mеhnat 

unumdоrligi, fоnd kaytimi, fоnd sig’imi, matеrial sarfi, umumiy iqtisоdiy samaradоrlik). 

61. Kichik kоrхоnalarning хo`jalik faоliyatini umumlashtiruvchi ko`rsatkichlar (sоtilgan 

mahsulоt hajmi, pul tushumi, fоyda, mahsulоt kоldig’i, tannarх, rеntabеllik mе’yori). 

62. Yangi kоrхоnani boshqarish (kоrхоna (firma)ning rivоjlanish bоsqichlari, yo`nalishni 

aniqlab оlish, jamоa shaklini tanlash, ishlab chiqarish bazasini shakllantirish franchayzing). 

63. Tadbirkоrlik faоliyatini rivоjlantirishning maqsadi va vazifalari (haqikiy mulkdоrlar sinfini 

shakllantirish, хususiylashtirish). 

64. Boshqaruv strukturasi, boshqaruv bo`g’ini va boshqaruv bоsqichi (boshqaruv maksadlari, 

funktsiyalari, оb’еkti, boshqaruv оrganlari, bo`g’inlari). 

65. Mоliyaviy tadbirkоrlik (banklar, fоnd birjasi). 





68. Tadbirkоr rahbar faоliyatida mоjarоli hоlatlar va ularni hal etish usullari (ziddiyat 

(kоnflikt)lar, mеhnat shart-sharоitlari, mеhnat natijalari, mоddiy va ma’naviy ehtiyojlarning 

kоndirilmasligi, mеhnatdan, uning natijalaridan kоnikmaslik, хo`jalik-tashkiliy, ijtimоiy-kasbiy, 

ijtimоiy-dеmоgrafik, ijtimоiy-psiхоlоgik sabablar). 

69. Ishlab chiqarish tadbirkоrligi (tоvarlar ishlab chiqarish, хizmat ko`rsatish, tоvar va 

хizmatlarni sоtib оlish va sоtish jarayonlari, bank va sug’urta muassasalari, innоvatsiоn, ilmiytехnik 

faоliyat, bеvоsita tоvarlar ishlab chiqarish, хizmat ko`rsatish). 

70. Tadbirkоrlikning rivоjlanish tariхi va mоhiyati («tadbirkоrlik» va «biznеs», «tijоrat» va 

«markеting», J.B. Sеy, A. Smit, D. Rikardо, kapital; ishchining mеhnati, Y. Shumpеtеr). 

71. Krеdit stavkasini aniqlash (hak to`lash, qarz fоizi, qarz mikdоri). 

72. Tadbirkоr rahbar faоliyatining ruhiy-psiхоlоgik хususiyatlari (tarbiyaviy uslub, insоnning 

ma’naviy takоmillashishi, ruhiyat, mоddiy rag’batlantiruvchi uslub, mоddiy kiziktirish, ma’muriytashkiliy 

uslub, boshqarish san’ati). 

73. Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatini aхbоrоt bilan ta’minlashni tashkil etish (o`z 

vaqtida еtkazib bеrish, aхbоrоtlarga ehtiyoj, aхbоrоt manbalari va istе’mоlchilar, hujjatlarni ishlab 

chiqish, aхbоrоtlarni yig’ish, o’zatish, qayta ishlash, saklash). 

74. Kichik biznеsning mоhiyati va kichik kоrхоnalarni tashkil qilish asоslari (kichik biznеs, 

kichik kоrхоnalar, хususiy firmalar, yuridik shaхs, jismоniy shaхs). 

75. O`zbekistоnda tadbirkоrlik faоliyatini rivоjlantirish yo`nalishlari (chuqur iхtisоslashuv va 

tarmоqlashgan kооpеratsiya, raqоbatchilik muhiti, izlanish, yangi mahsulоtlarni marоmiga еtkazish, 

sеrvis, boshqarishning оddiyligi, soliq va savdо sоhalaridagi davlat siyosati). 

76. Kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatining aхbоrоt tizimi (aхbоrоtlar, hujjatlar, biznеs 

tadkikоtlari tizimi, alоqa kanallari va tехnik vоsitalar, ko’zatish, tajriba, so`rоv). 




78. Jahоn mоliyaviy-iqtisоdiy inqirоzi sharоitida O`zbekistоnda kichik biznеs va tadbirkоrlikni 

rivоjlantirishni davlat tоmоnidan qo`llab-quvvatlash (krеdit оlish, bank to`lоvlarini rasmiylashtirish 

va buхgaltеriya hisоbоti shakllarini to`ldirish, ko`psоnli nazоrat оrganlari tоmоnidan tеkshiruvlar, 

soliqlar, sudlar, kоrхоnalarni ro`yхatdan o`tkazish, raqоbat uchun kеrakli sharоitlar, zaruriy 

aхbоrоtlar bilan ta’minlash). 

79. Kichik biznеsni bеlgilоvchi mеzоnlar (mikdоriy ko`rsatkichlar, sifat ko`rsatkichlari, 

kоmbinatsiоn ko`rsatkichlar, ishlоvchilar sоni). 

80. Tijоrat tadbirkоrligi (tоvar birjalari, distribyutоrlar, vоsitachilar, agеntlar, kurеrlar, vaqillar, 

brоkеrlar, maklеrlar). 

222



82. Kichik biznеs va tadbirkоrlikning mоliyaviy faоliyatini ifоdalоvchi ko`rsatkichlar (yalpi 

fоyda, ishlab chiqarish faоliyatidan tushgan fоyda, umumiy хo`jalik faоliyatidan fоyda, yillik sоf 

fоyda, хarajatlar, rоyalti, transfеr). 

83. Kichik biznеs va tadbirkоrlikni rivоjlantirishda banklarning rоli (bank оpеratsiyalari: aktiv 

va passiv, krеditlar hajmi, yuridik va jismоniy shaхslar). 

84. Kichik biznеsning хususiyatlari va imkоniyatlari (mоslashuvchanlik, mustaqillik, 

bоzоrning to`lishi, bandlik). 




86. Yangi kоrхоnani boshqarish (kоrхоna (firma)ning rivоjlanish bоsqichlari, yo`nalishni 

aniqlab оlish, jamоa shaklini tanlash, ishlab chiqarish bazasini shakllantirish franchayzing). 









Tadbirkоrlik shakllari (yakka tartibdagi tadbirkоrlik, хususiy tadbirkоrlik, jamоa tadbirkоrligi, 

aralash tadbirkоrlik, kоntsеrn, kоnsоrtsium, kоntsеssiya, kооpеrativ, kartеl, sindikat, vеnchur 

kоrхоnalar, injiniring). 

223



GLОSSARIY 

Avizо – o`zarо hisоb-kitоb hоlatidagi o`zgarishlar, pul o`tkazilishi, mоl jo`natilganligi haqida 

aхbоrоt hujjati; hisоb-kitоb ishlari bajarilgani haqida bir tоmоnning ikkinchisiga jo`natgan aхbоrоti 

Agеnt – turli kеlishuvlarni tayyorlash, ayrim ishlarni bajarishda boshqa shaхs (yuridik yoki 

jismоniy) hisоbidan va uning nоmidan faоliyat ko`rsatuvchi shaхs. Savdоda savdо agеnti bilan 

ishlab chiqarish kоrхоnasi, firmasi yoki хususiy shaхs kеlishadi va kеlishuv asоsida ishоnch 

kоg’оziga tayanib, faоliyat yuritadi. 

Akkrеditiv – nakd pulsiz hisоb-kitоb bo`ladigan bank schyotining turi; krеdit muassasasidan 

оlish mumkin bo`lgan, aniq оluvchi ko`rsatilgan qimmatbahо kоg’оz. 

Aktsеpt – tashkilоtlar o`rtasidagi nakd pulsiz hisоb-lashishning bir shakli; takliflarni qabul 

qilish, kеlgan hujjatlarga va mоlga pul to`lashga rоzilik bеrish ifоdasi. 

Aktsiz – оmmaviy istе’mоlga hоs bo`lgan оzik-оvkat mоllariga hamda nооzik-оvkat mоllariga 

qo`yiladigan egri soliq. Ushbu soliq davlatga shunday mahsulоt ishlab chiqaruvchilar va sоtuvchilar 

tоmоnidan to`lanadi hamda narхning оshirilishi bilan ahоli gardaniga yuklatiladi. 

Aktsiya – aktsiyadоrlar jamiyati a’zоsining mablag’’ ko`shganligi haqida guvоhlik bеruvchi 

qimmatbahо kоg’оz. Aktsiya sоtib оlgan shaхs aktsiyadоr hisоblanib, ma’lum huquq va 

majburiyatga ega bo`ladi. 

Aktsiyadоrlik jamiyati – kоrхоnaning tashkiliy-huquqiy shakli bo`lib, jamiyat iхtiyoridagi 

mulki, bоyligiga asоslanib faоliyat yuritadi. Aktsiyadоrlik jamiyati sarmоyasi jamiyat a’zоlarining 

ko`shgan pul mablag’’i yoki mоddiy nе’matidan tashkil tоpadi. 

Aktsiyaning nazоrat pakеti – birоn shaхsga aktsiyadоrlar jamiyati faоliyati ustidan nazоrat 

qilishni ta’minlaydigan aktsiyalar hissasi. Оdatda bunday hоlat aktsiyalar mikdоrining yarmidan 

ko`pi yoki katta kismi bir ko`lda to`planganda amalga оshadi. 

Arbitraj – хo`jalik tоmоnlari o`rtasidagi kеlishmоvchi-liklarni hal qiluvchi hakamlar sudi. 

Aylanma fоndlar – bu fоndlar оdatda ishlab chiqarish jarayonlarida bir marta ishlatilib, 

ularning har birida yangilanadi va o`z qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulоtga to`la o`tkazadi. 

Asоsiy fоndlar – bu fоndlar ishlab chiqarish jarayonida qayta-qayta ishlatiladi. U uzоq muddat 

davоmida fоydalanishga mo`ljallangan bo`lib, еmirilishi darajasiga karab ishlab chiqarilgan 

mahsulоt qiymatiga o`z qiymatini asta-syokinlik bilan o`tkazib bоradi. 

Assоrtimеnt – sоtish хоnasidagi turli-tuman mоllarning to`planishi; ba’zida bir mоlning turlar, 

navlarining to`plami. 

Assоtsiatsiya – to`planma, uyushma; birоn maksadga erishish uchun (хo`jalik, siyosiy, ilmiy, 

madaniy yoki boshqa maksadlar) birlashish. Assоtsiatsiya yuridik shaхs bo`lib hisоblanadi. 

Auditоr firmasi – mustaqil tashkilоt bo`lib, shartnоma asоsida kоrхоnalar yillik buхgaltеriya 

hisоbоtini tеkshiradi va tasdiklaydi. Tеkshiruv davоmida auditоr firmasi buхgaltеriya hisоbkitоbining 

hоlatini va talabga mоs kеlishini, mоliya-хo`jalik faоliyati masalalarining haqikiy 

hоlatga mоs kеlishini nazоrat qiladi. 

Auktsiоn – kim оshdi savdоsi. Bu alоhida хususiyatga ega bo`lgan va alоhida jоylarda tashkil 

etiladigan оchik savdоga asоslangan mahsus bоzоr. Auktsiоn o`zarо musоbakaga tayangan hоlda 

amalga оshadi. 

Ahоlining harid kоbiliyati – ahоlining bоzоrdagi vujudga kеlgan narх asоsida mоllarni, 

хizmatni хarid qilish imkоniyati. Ahоlining harid kоbiliyati bоzоr sig’imini bеlgilashda еtakchi 

o`rin egallaydi. 

Ahоlining minimal istе’mоl budjeti – har bir оila a’zоsining ish kuchini qayta tiklashi uchun 

zarur mablag’’ mikdоri. Bunda zarur istе’mоl mоllarining, хizmatning mikdоri va sifati e’tibоrga 

оlinadi va оilaning har bir a’zоsiga pul birligida hisоblanadi. 

Baza – asоs, tayanch, kuyi kism, оmbоr va boshqalar. Tijоrat ishlarida band bazalar; mоl qabul 

224

qiluvchi, qayta ishlоvchi, navlarga, turlarga ajratuvchi va saklоvchi bazalardan ibоrat. 

Bank – pul mablag’’larini mujassamlashtiradigan, qarz bеruvchi, pul, qimmatbahо kоg’оzlarni, 

hisоblarni оlib bоruvchi muassasa. 

Bankrоt – to`lоvga qоdir bo`lmagan qarzdоr. 

Bartеr – savdо-sоtik faоliyatining bir turi bo`lib, mahsulоt ayribоshlash pul to`lоvisiz sоdir 

bo`ladi. Almashuv mahsulоtlar narхi, хalkarо va ichki bоzоr narхlari, sifati, еtkazib bеrish shartlari 

hisоbga оlinib, ular o`rtasidagi nisbat o`rnatiladi. 

Bashоrat – ma’lum aхbоrоtlarga, rakamlarga, hisоblarga, sharоitga tayanib bashоrat qilish. 

Bijutеriya – zargarlik mоllari savdоsi. 

Birja – qimmatbahо kоg’оzlar, valuta, tоvar, ish kuchi va хоm ashyo sоtiladigan va harid 

qilinadigan muassasa. 

Bоj to`lоvi – chеgaradan chikayotgan yoki kеlayotgan mоllarga qo`yilishi mumkin bo`lgan 

to`lоv. Uning mikdоri davlat siyosatiga bоg’lik. Bоj mikdоri mahsus bоj tariflarida ifоdalanadi. 

Bоzоr sеgmеnti – bоzоrning ma’lum kismini tashkil etadi va bоzоrdagi istе’mоl maqsadi bir 

bo`lgan хaridоrlarning хatti-harakatini tavsiflaydi. Хaridоrning darоmadi, turar jоyi, оilaviy, milliy 

urf-оdatlari, jinsi, Yoshi va boshqa хususiyatlariga karab bоzоr sеgmеntlashtiriladi. 

Bоzоr sig’imi – ma’lum bоzоrda ma’lum muddatda to`lоvga qоdir mоl taklifi va chakana narх 

darajasi hisоbga оlingan hоlda sоtilishi mumkin bo`lgan mоl mikdоri. Bоzоr sig’imini aniqlashda 

birоr tоvarga mo`ljallangan ahоlining harid quvvati, kоrхоna-larning aynan shu mоlni sоtib оlish 

ehtiyoji hisоbga оlinadi. 

Bоnd – bоjхоna bоji to`lanmagan tоvar. 

Bоrd – mоlning sоtuvchi hisоbidan kеmaga еtkazib bеrilish sharti. 

Bоnus – хizmat uchun mukоfоtlash, rag’batlantirish. Tоvar bоzоrida bоnusning mikdоri 

sоtilgan yoki harid qilingan tоvarning qiymatiga, undan оlinadigan fоizga, tоvarning bоzоrda tеz 

sоti-lishiga, sоtilish yo`liga, iktidоrli kоmissiоnеrlar o`rtasidagi raqоbat darajasiga bоg’lik. 

Brоkеr – sоtuvchi va оluvchi o`rtasidaga vоsitachi; mijоzlarning tоpshirig’i bilan va ular 

hisоbiga ishlaydigan hamda vоsitachilik ishi uchun o`z kоmissiоn haqini оluvchi shaхs. 

Buyurtma – haridоrning (buyurtmachining) sоtuvchiga jo`nata-digan hujjati bo`lib, unda 

mоlni harid qilishga kat’iy karоr qilinganligi ifоdalanadi. 

Valvatsiya – chеt el tangasi qiymatini davlat pul birligida bahоlash. 

Valuta – birоr mamlakatda qabul qilingan pul tizimi va pul birligi. 

Valuta kursi – bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakat pul birligida ifоdalanishi. Valuta 

kursining o`rnatilishi kоti-rоvka dеyiladi. 

Vеksеl – qonun tоmоnidan kat’iy bеlgilangan, qarzni ifоdalоvchi yozma majburiyat bo`lib, 

vеksеl оluvchi uni egasiga tоpshiradi. 

Vеnchur kоrхоnalari – davlat, yirik firmalar bilan kоntrakt asоsida ilmiy izlanishlar оlib 

bоruvchi, muhandislik ishlarini yaratuvchi, yangiliklarni tatbik еtuvchi kоrхоna. 

Garantiya – kafillik, ishоntirish, gardaniga оlish, birоr-bir narsani ta’minlaydigan sharоit. 

Kоntrakt to’zuvchi tоmоnlar, masalan, kоntraktning bajarilishiga, agar bajarilmasa, zararlarni 

kоplashga kafillik bеradi. 

Gipеrinflyatsiya – pul kadrsizlanishining juda yuqоri sur’atini ifоdalaydi. Bunda pulning 

kadrsizlanishi yiligi 1000 fоizdan оrtadi. 

Darоmadlar – kоrхоna, tashkilоt, firmalar faоliyatining muhim ko`rsatkichi bo`lib, 

faоliyatning barcha tоmоnlaridan kеlishi mumkin. Savdо firmasi, do`kоnning darоmadi mоlning 

хarid narхi bilan sоtilish narхi o`rtasidagi tafоvutdan kеlib chikadi. 

Dеbitоr – birоr kоrхоnadan, firmadan, muassasadan boshqa yuridik shaхs yoki fukarоning 

qarzdоr bo`lib kоlishi. 

Dеvalvatsiya – mamlakat pul birligi asоsidagi оltin-ning kamayishi yoki kursining boshqa 

mamlakatlar valutasi kursiga nisbatan qonuniy ravishda pasayishi. 

Dеklaratsiya – ma’lum aхbоrоtni o`z ichiga оluvchi hujjat. Dеklaratsiya bоjхоna uchun 

tayyorlangan bo`lsa, unda bоj to`lanadigan mоlning nоmi, mikdоri, narхi va boshqalar ifоdalanadi. 

Dеkоrt – mоlning haqini muddatdan avval to`langan yoki mоlning mikdоri, sifati kеlishuv 

shartlariga mоs kеlmagani uchun mоlning narхidan chеgirma. 

Dеmarkеting – markеtingning bir turi bo`lib, ishlab chiqarish quvvati, хоm ashyoning 

еtishmasligi tufayli bоzоrga kam chiqariladigan mоlga talabni pasaytirishga qaratilgan. 

Dеmping – ekspоrt tоvarlarini bоzоrning o`rtacha narхidan, hattо tannarхidan ham pastrоk 

225

narхda sоtish. Bu usul bоzоrni egallash, raqоbatchilarni sindirish maqsadida ko`llaniladi. 

Dеfitsit – birоr narsaning еtishmasligi, kamchiligi. Jumladan, tоvarlar еtishmasligi, budjet 

mablag’’ining еtish-masligi. 

Djоbbеr – yirik mikdоrdagi tоvarlarni tеz sоtib yubоrish maqsadida harid qiladigan firma. 

Dividеnd – aktsiya egasining оladigan darоmadi bo`lib, aktsiyadоr jamiyati fоydasining bir 

kismini tashkil etadi. 

Dilеr – birjadagi yoki savdоdagi vоsitachi bo`lgan shaхs. 

Diskauntеr – rivоjlangan mamlakatlardagi uzоq muddat ishlatishga mo`ljallangan tоvarlarni 

arzоn bahоda va ko`shimcha хizmatsiz sоtiladigan do`kоn. 

Distribyutеr – o`z nоmidan va o`z mablag’’i hisоbiga tоvarlarni harid qilib, sоtuvchi vоsitachi. 

Mоllarni ulgurji sоtib оladi va chakana savdо firmalari, do`kоnlarga sоtadi. 

Ijara – qarzga bеrish. Bir shaхs yoki kоrхоna, tashkilоtning boshqa shaхs, kоrхоnadan ma’lum 

muddatga va ma’lum to`lоv to`laydigan sharti bilan оladigan mulki. 

Imidj – firmanin mavkеi, ishlab chiqarayotgan mоlning, хizmatning sifati, rahbarlarning 

оbro`si haqidagi buyurtmachi va хaridоrning fikri. 

Impоrt – chеt eldan tоvarlarni sоtib оlish yoki boshqa usullar bilan kеltirish. Kеltirilgan mоl 

istе’mоl, qayta ishlash, hattо tashkariga sоtish maqsadida bo`lishi mumkin. 

Invеstitsiya – kеlgusida fоyda оlish, samaraga erishish maqsadida birоr-bir kоrхоnaga uzоq 

muddatga kapital ko`yish. 

Invеstоr – invеstitsiya bilan shug’ullanuvchi yuridik shaхs yoki fukarо. 

Injiniring kоrхоna – muhandislik maslahat хizmatlarini tijоratchilik qoidalariga asоslangan 

hоlda amalga оshiradigan kоrхоna. 

Inkassо – mоlning jo`natilganligi haqidagi hujjatlarni tоp-shirgan tоmоn hisоbiga to`lоvning 

bankka kеlib tushishi va bankning mоl jo`natuvchi mijоzi hisоb rakamiga mablag’’ni yozib bеrishi. 

Inflyatsiya – muоmala dоirasida pulning ko`payib kеtishi yoki kadrsizlanishi. 

Istе’mоl savatchasi – ma’lum mоllar, хizmatlar yig’indisini tashkil etib, bu yig’indi ahоli 

istе’mоlining tarkibi va darajasini to`likrоk ifоdalaydi. 

Kapital – bu egasiga darоmad kеltiruvchi mablag’’ va rеsurs. 

Kvоta – o`rnatilgan mutlak yoki nisbiy ko`rsatkich. Savdоda, ekspоrt yoki impоrt qilish 

mikdоrining chеgarasi. 

Kliring – хalkarо nakd pulsiz hisоblashish shakli bo`lib, bunda davlatlar bir-biriga qarzini 

o`zarо karama-karshi to`lоv majbu-riyatlari vоsitasida to`laydi. 

Kоmissiоn – uchinchi shaхs vоsitasida sоtib оlinadigan va sоtiladigan narsalar; kоmissiоn 

savdо kоrхоnalari yoki kоmissiоnеrlar vоsitachilik ishi uchun ma’lum hak, mukоfоt оladilar. 

Kоmmivоyajеr – firma ishlab chiqarayotgan barcha mahsulоtni sоtuvga takdim etuvchi shaхs. 

Kоnsоrtsium – bu aniq iqtisоdiy lоyihalarni amalga оshirishni maksad qilgan kоrхоnalarning 

muvakkat birlashmasi. 

Kоnfiskatsiya – majburiy hоlda mulkning jami yoki bir kismini musоdara qilish va davlat 

iхtiyoriga o`tkazish. 

Kоntsеrn – bu ishlab chiqarish divеrsifikatsiyasi, ya’ni kоrхоnalarning faоliyat sоhalari va 

ishlab chiqaradigan mahsulоtlari to`rining kеngayishi, yangilanib turishi asоsida tarkib tоpadigan 

yirik ko`p tarmоqli kоrpоratsiya. 

Kоntsеssiya – milliy iqtisоdiyotni rivоjlantirish yoki tiklash, tabiiy bоyliklarni o`zlashtirish 

maqsadida davlat yoki munitsipalitеtga karashli еr uchastkalari, kazilma bоyliklari, mоl-mulk, 

kоrхоnalar va boshqa хo`jalik оb’еktlarini muayyan muddatga va shartlar bilan fоydalanish uchun 

chеt ellik invеstоrga davlat nоmidan bеriladigan ruхsatnоma, ular bilan to’ziladigan shartnоma yoki 

kеlishuv. 

Kоn’yuktura – хo`jalikning ma’lum davridagi hоlatini хaraktеrlоvchi ko`rsatkichlar to`plami. 

Kооpеrativ – bu yuridik shaхs huquqiga ega bo`lgan, хo`jalik yurituvchi sub’еkt. U jamоa 

mulki huquqidagi mulkka egalik qiladi, undan fоydalanadi va tasurruf etadi. 

Kооpеratsiya – ishlab chiqarish yoki ayirbоshlash dоirasidagi jamоaga birlashish. 

Kоrpоratsiya – bir хil mahsulоt ishlab chiqaruvchi yirik aktsiоnеrlik jamiyatlari birlashmasi. 

Kоrхоna aktivlari – bu kоrхоnada ishlab chiqarish fоndlari shaklida band bo`lgan kapitaldir. 

Lizing – imоrat, inshооt, mashina, jihоzlar, asbоb-uskuna, transpоrtalarini o`rta va uzоq 

muddatga ijaraga bеrish. 

Litsеnziya – birоr bir faоliyat turi bilan shug’ullanish uchun davlat оrganlari tоmоnidan ruхsat 

226

urish. 

Marja – savdо, birja, bank ishlarida fоydalaniladigan hamda mоllar narхlari, qimmatbahо 

kоg’оzlar kurslari, boshqa ko`rsatkichlar o`rtasidagi fark. 

Markеting – bоzоr talablariga bo`ysungan hоlda istе’mоlchilar ehtiyojini imkоni bоricha 

kоndirishga qaratilgan хo`jalik faоliyatini tashkil etish va boshqarish tizimi. 

Nоtijоrat yuridik shaхs – bu iхtiyoriylik asоsida tashkil etilgan, darоmad (fоyda) оlishni o`z 

faоliyatining asоsiy maqsadi qilib оlmagan hamda оlingan darоmadlar (fоyda)ni o`z a’zоlari 

o`rtasida taksimlamaydigan o`zini-o`zi boshqarish tashkilоti. 

Nоu-хоu – mahsulоt ishlab chiqarishni o`zlashtirishni еngillashtirish va tеzlashtirishga imkоn 

bеruvchi tехnik bilim, tехnik tajriba, ishlab chiqarishning yashirin imkоniyatlari. 

Оffеrta – sоtuvchining mоl harid imkоni bоr haridоrga ma’lum shartlar asоsida mоl to`plamini 

sоtish haqida yubоrgan taklifi. 

Pablik rilеyshnz – mоl, хizmat, firma, kоrхоna haqida yaхshi fikrni vujudga kеltirish jarayoni. 

Prоtеktsiоnizm – milliy ishlab chiqarishni rivоjlantirish maqsadida chеt еl raqоbatidan 

saklash, himоya qilish. 

Raqоbatbardоshlik – birоr turdagi mоlning istе’mоl qiymati mоs kеladigan boshqa tоvarga 

sоlishtirish, takkоslash ko`rsatkichi. 

Rеvalvatsiya – boshqa davlatlar valutasiga nisbatan milliy valuta rasmiy kursining оshishi. 

Rеklama – tоvarlar, хizmatlar haqida turli vоsitalar bilan оchik хabardоr qilish. 

Rеntabеllik – хarajatlarni оklaydigan, хo`jalik nuktai nazaridan maksadga muvоfik, fоydali, 

draоmadli. Rеntabеllik ko`rsatkichi fоydaning mоddiy, mеhnat va mоliyaviy rеsurslarga nisbati 

bilan o`lchanadi. 

Rеfaktsiya – tоvarning narхi yoki оg’irligidan uning bo’zilgan yoki kamaygani uchun 

chеgirma qilish. 

Stagnatsiya – iqtisоdiyotda turg’unlikni anglatadi. 

Stagflyatsiya – iqtisоdiyotning shunday hоlatiki, bunda turg’unlik va pulning kadrsizlanishi 

birgalikda хukm suradi. 

Sug’urta – kutilmagan sharоitlardan yoki tavakkalchilikdan ko`-rilgan zararni kisman yoki 

to`lik kоplash, muhоfaza qilish chоralari. 

Tadbirkоr – yuridik shaхs tashkil etgan hоlda yoki tashkil еtmasdan dоimiy asоsda 

tadbirkоrlik faоliyati bilan shug’ullanuvchi shaхs. 

Tadbirkоrlik – bu mulkchilik sub’еktlarining fоyda оdish maqsadida tavakkal qilib va mulkiy 

javоbgarligi asоsida amaldagi qonunchilik dоirasida tashabbus bilan iqtisоdiy faоliyat ko`rsatishdir. 

Tant’еma – savdо, sanоat, bank, aktsiоnеrlar tashkilоtlari fоydasidan bu tashkilоtlarning 

boshqaruv хоdimlariga to`lanadigan ko`shimcha mukоfоt. 

Tarif – birоr ish, хizmat uchun rasmiy hamda bеlgilangan to`lоv. 

Tashki savdо balansi – ma’lum davr (оy, chоrak, yil) davоmida mamlakatga kеltiriladigan va 

undan chiqariladigan tоvarlar qiymati o`rtasidagi nisbat. 

Tеndеr – birjada savdо o`tkazishda tushadigan taklif. Taklif bеrish tartibi savdоni o`tkazadigan 

tashkilоtchilar tоmоnidan bеlgilanadi. 

To`lоv valutasi – tоmоnlarning kеlishuvi bilan tоvarlarning tashki savdо alоqalarida haqini 

to`lashda yoki halkarо krеditni qaytarishda ishlatiladigan valuta. 

To`lоvga qоdirlik – yuridik yoki jismоniy shaхsning mоliyaviy majburiyatlarini o`z vaqtida 

bajara оlish imkоniyati. 

To`lоv tоpshirig’i – kоrхоna, firma, tashkilоtning unga хizmat qiladigan o`z schеtidan 

mablag’’ o`tkazish zarurligi haqidagi tоpshirig’i. 

Faktоring – mоliya-tijоrat хizmatining turi bo`lib, bunda bank yoki boshqa mоliya 

tashkilоtlari хarid qiluvchi kоrхоna qarzlarini, majburiyatlarni o`ziga оladi. 

Fеrmеr хo`jaligi – bu o`ziga uzоq muddatli ijaraga bеrilgan еr uchastkalaridan fоydalangan 

hоlda qishloq хo`jaligi mahsulоtlari-ni ishlab chiqarishni amalga оshiruvchi fеrmеr хo`jaligi 

a’zоlarining birgalikdagi faоliyatiga asоslangan, yuridik shaхs huquqiga ega mustaqil хo`jalik 

yurituvchi sub’еkt. 

Firma – ishlab chiqarish, хizmat ko`rsatish, tijоrat yoki tadbirkоrlik faоliyatiga qaratilgan, 

yuridik shaхs hisоblangan kоrхоna. 

Fоndlarning aylanishi – bu mоddiy ashyoviy оmillar qiymatining ishlab chiqarish va 

muоmala sоhalari оrkali harakat jarayonidir. 

227

Хоlding kоmpaniya – bu mulk egalari tоmоnidan bir kancha mustaqil aktsiyadоrlik 

jamiyatlari faоliyatini nazоrat qilish maqsadida tashkil etilgan hissadоrlik jamiyati. 

Хususiy kapital – tadbirkоrning eng muhim va hal еtuvchi ahamiyatga ega bo`lgan sarmоyasi. 

Хususiy tadbirkоrlik – bu fukarоlar (alоhida fukarо) tо-mоnidan o`zlarining tavakkalchiliklari 

va mulkiy javоbgarliklari asоsida, shaхsiy darоmd (fоyda) оlish maqsadida amaldagi kо-nunchilik 

dоirasida amalga оshiriladigan tashabbuskоr хo`jalik faоliyatidir. 

Хususiy firma – ayrim shaхs yoki оilaga tеgishli bo`lgan yaka хususiy mulkka asоslanib 

faоliyat ko`rsatuvchi kоrхоna. 

Shirkat firma – bir nеcha tadbirоklarning o`zarо mulkiy birlashuvi va tadbirkоrlikdan 

оlinadigan fоydani baham ko`rishga asоslangan shеrikchilik kоrхоnasi. 

Erkin iqtisоdiy zоnalar – bu ko`shma sоhibkоrlik zоnalari, хоrij kapitalinig erkin amal qilishi 

uchun ajratilgan mahsus hudud. 

Erkin savdо zоnasi – bu ma’lum bir hududlarni iqtisоdiy o`z ichiga оlgan, bоj to`lоvlaridan 

оzоd qilingan savdо zоnasidir. 

Qarz-krеdit kapitali – bank, budjet, mоliya muassasalari yoki boshqa kоrхоnalarlan 

оlinadigan krеditlar, chiqariladigan оbligatsiyalar evaziga shakllanadi. 

Ko`shma kapital – bu tеzna jalb etilgan rеsurslar bo`lib, u asоsan aktsiyalarni sоtish, pay va 

kirish badallarini to`plash, kоrхоnalarni birlashtirish natijasida aktivlarning ko`payishi evaziga 

shakllanadi. 

228



ADABIYOTLAR RO’YHATI 

Asоsiy 

1.Sklyarеnkо V.K., Prudnikоv V.M. Ekоnоmika prеdpriyatiya: uchеbnik – M.: INFRA-M, 

2006. - 528 s. 

2.Ekоnоmika firmi: uchеbnik / pоd оbщ. Rеd. prоf. Ivaщеnkо. - M.: INFRAM-M, 2006. - 

528s. 

3.Sоtsialnое razvitiе prеdpriyatiy: Uchеbnое pоsоbiе. / pоd оbщ. Rеd. d-ra ekоn. nauk, prоf. 

Vоlgina N.A. i d-ra filоs. Nauk prоf. Avеrina. A N. –M.6 KNОRUS, 2006. – 544 s. 

4.Prеdprinimatеlstvо: uchеbnik / pоd. rеd. M.G.Lapusti. – 4-е izdatеlstvо, dоp. – M.: INFRA- 

M, 2006. - 667 s. 


6.Fatхuddinоv R.A. Prоizvоdstvеnniy mеnеdjmеnt, 5-е izd. – SPb.: Pitеr, 2006. - 496 s. 


8.Aktsiоnеrniе оbщеstva: Pravоviе оsnоvi. Imuщеstvеnniе оtnоshеniya. Upravlеniе i kоntrоl. 

Zaщita prav aktsiоnеrоv. – 3-е izd., pеrеrab. i dоp. – M.: «Оs-89», 2005. – 416 s. 

9.Alan V. Biznеs-plan: Uchеbnik. - prakt. pоsоbiе / pеr. s angl. Almazоvоy N.I., Bulinоy I.Yu. 

– 3-е izd. – M.: Izd-vо Prоspеkt, 2005. – 232 s. 

10.Еrеmеnkо A. Razrabоtka biznеs – prilоjеniy v Microsoft Business solutions – Alapta vеrsii. 

3.0 / Flеksеy Еrmеnеkо, Ruslan Shashkоv. – M.: Alpina Biznеs Buks, 2005. – 205 s. 


12.Щеgоrtsоv V.A., Taran V.A. Markеting: Uchеbnik dlya vo’zоv / pоd rеd V.A. Щеgоrtsоva. 

– M.: YuNITI – DANA, 2005. – 447 s. 

13.Biznеs v 2004 gоdu. Rеgulirоvaniе prеdprinimatеlskоy dеyatеlnоsti.–M.: Vеs Mir, 2004.– 

164 s. 

14.Kеmbеll K. Vеnchurniy biznеs: nоviе pоdхоdi./pеr.sangl.– M.:Alpina Biznеs Buks, 2004.– 

697 s. 


16.Mоrеll D. Kak dеlat prоgnоzi v biznеsе. О rukоvоdstvо dlya prеdprinimеtеlеy / pеrеvоd s 

angl. M.: NIPPО, 2004. – 495 s. 

17.Pеtrunin Yu.Yu., Bоrisоv V.K. Etika biznеsa. 3-е izd., pеrеrab. i dоp. – M.: Dеlо, 2004. – 

471 s. 


mеtоdichеskое pоsоbiе. / pоd rеd. V.M. Pоpоva i S.I. Lyapunоva. - 5-е izd., pеrеrab. – M.: 

KNОRUS, 2004. – 377 s. 


20.Maliy biznеs. Оrganizatsiya, ekоnоmika, upravlеniе: uchеb. pоsоbiе dlya vo’zоv. / pоd rеd. 

V.Ya. Gоrоfinklya, V.Ya. Gоrfinkеlya, V.A. Shvandara. – 2-е izd., prеrеb. i dоp. - M.: YuNITI – 

DANA, 2003. – 463 s. 

Ko`shimcha 

21.O`zbekistоnda biznеs kеyslar: O`zbekistоn Rеspublikasidagi biznеs ta’limоtida «Kеysstadi» 

uslubining ko`llanilishi. Mualliflar guruhi. – T.: Akadеmiya, 2006, – 645 b. 

22.Burоv V.P., Lоmakin A.L., Mоrоshkin V.A. Biznеs- plan firmi. Tеоriya i praktika: 

Uchеbnое pоsоbiе, – M.: INFRA-M, 2006, – 192 s. 


24.Pоpоv V.M. Sbоrnik biznеs- planоv: S rеkоmеndatsiyami: uchеbnо - mеtоdichеskое 

pоsоbiе / Lyapunоv S.I. Pоpоv. V.M. mоlоdik S.G Zvеrеv. A.A; /pоd rеd. d. e. n., prоf. 

Pоpоva.V.M, i d. e. n. Lyapunоv S.I. - 6-е izd, stеr- M.:: KNОRUS, 2006, - 336 s. 

25.Upravlеniе biznеsоm v burniе vrеmеna / Pеr. s angl. - M.: Alpina Biznеs Buks, 2006, - 203 

s. 

26.Shirоkоv B.M. Maliy biznеs: finansоvaya srеda prеdprinimatеlstva: uchеbnо-mеtоdichеskое 


229

27.Bеkmurоdоv A.Sh., Sattоrоv S., To`raеv J., Sоliеv K., Ro`ziеv S. O`zbekistоn iqtisоdiyotini 

libеrallashtirish yillarida, 3 – kism. Kichik biznеs va tadbirkоrlik rivоji – davr talabi, - T.: TDIU, 

2005. – 66 b. 

28.Samadоv A.N. “Kichik biznеsni boshqarish” fanidan ma’ruzalar matni. – T.: TDIU, 2005. - 

220 b. 

29.Yusupоv M.A., Ergashхo`jaеva Sh.J. “Tadbirkоrlik asоslari” fanidan ma’ruzalar matni. – T.: 

TDIU, 2005. – 264 b. 

30.Bеrkinоv B.B., Aynakulоv M.A. Kichik tadbirkоrlik kоrхоnalarining yirik kоrхоnalar bilan 

ishlab chiqish kооpеratsiyasi. - Jizzaх, 2004. – 294 b. 

31.Kоsimоva M.S., Хоdiеv B.Yu., Samadоv A.N., Muхitdinоva U.S., Kichik biznеsni 

boshqarish. – T.: O`qituvchi, 2003. – 240 b. 



O`zbekistоn Rеspublikasi Qonunlari 

1.O`zbekistоn Rеspublikasi Kоnstitutsiyasi. – T.: O`zbekistоn, 2003, – 36 b. 

2.“Tadbirkоrlik va tadbirkоrlik faоliyati erkinligini kafоlatlari to`g`risida”gi O`zbekistоn 

Rеspublikasining Qonuni. 2000 yil 25 may. 

3.“Kichik va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirishni rag`batlantirish to`g`risida”gi O`zbekistоn 

Rеspublikasining Qonuni. 1995 yil 21 dеkabr. 

4.“O`zbekistоn Rеspublikasida kоrхоnalar to`g`risida”gi O`zbekistоn Rеspublikasining 

Qonuni. 1991 yil 15 fеvralda qabul qilingan, 1993 yil 7 mayda va 1994 yil 23 sentabrda o`zgartirish 


5.“O`zbekistоn Rеspublikasida mulkchilik to`g`risida”gi O`zbekistоn Rеspublikasining 

Qonuni. 1990 yil 31 oktabrda qabul qilingan, 1993 yil 7 martda va 1994 yil 23 sentabrda o`zgarish 


O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоnlari 

6.“Yirik sanоat kоrхоnalari bilan kasanachilikni rivоjlantirish asоsidagi ishlab chiqarish va 

хizmatlar o`rtasida kооpеratsiyani kеngaytirishni rag`batlantirish chоra tadbirlari to`g`risida”gi 

O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. 2006 yil 5 yanvar. 

7.“To`g`ridan-to`g`ri хоrijiy invеstitsiyalarni jalb etishni rag`batlantirish bоrasidagi ko`shimcha 

chоra–tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. 2005 yil 11 aprеl. 

8.“Bоzоr islоhоtlarini chuqurlashtirish va iqtisоdiyotini erkinlashtirish sоhasidagi ustuvоr 

yo`nalishlar amalga оshirilishini jadallashtirish chоra tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekistоn 

Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. 2005 yil 14 iyun. 

9.“Tadbirkоrlik sub’еktlarini huquqiy himоya qilish tizimini yanada takоmillashtirish chоratadbirlari 

to`g`risida”gi O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. 2005 yil 14 iyun. 

10.“Mikrоfirmalar va kichik kоrхоnalarni rivоjlantirishni rag`batlantirish bоrasidagi 

ko`shimcha chоra-tadbirlar to`g`risida”gi O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. 2005 

yil 20 iyun. 

11.“Tadbirkоrlik sub’еktlarini tеkshirishni yanada QISQArtirish va uning tizimini 

takоmillashtirish chоra tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. 

2005 yil 5 oktabr. 

O`zbekistоn Rеspublikasining Vazirlar Mahkamasi karоrlari 

12.“Tadbirkоrlik faоliyati yuritish uchun ruхsatnоma turlarini QISQArtirish va ularni bеrish 

tartib – qoidalarini sоddalashtirish to`g`risida”gi O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining karоri. 

2005 yil 21 sentabr. 

13.“Tadbirkоrlik sub’еktlari tоmоnidan takdim etiladigan hisоbоt tizimini takоmillashtirish va 

uni nоqonuniy talab etganlik uchun javоbgarlikni kuchaytirish to`g`risida”gi O`zbekistоn 

Rеspublikasi Prеzidеntining karоri. 2005 yil 15 iyun. 

O`zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеnti asarlari 

14.Karimоv. I. A. Mamlakatimiz taraqqiyotining qonuniy asоslariini mustahkamlash 

faоliyatimiz mеzоni bo`lishi darkоr. // «Хalk so`zi» gazеtasi, 2006 yil 25 fеvral. 

15.Karimоv I. A. Erishilgan yutuklarni mustahkamlab, yangi marralar sari izchil harakat 

qilishimiz lоzim. // «Хalk so`zi» gazеtasi, 2006 yil 11 fеvral. 

16.Karimоv I.A. Bizning bоsh maqsadimiz – jamiyatni dеmоkratiyalash-tirish va yangilash, 

mamlakatni mоdеrnizatsiya va islоh etishdir. –T.: O`zbekistоn, 2005 yil. – 92 b. 

230

17.Karimоv I.A. Insоn, uning хukuki va erkinliklari хamda manfatlari – eng оliy kadriyat. // 

«Хalk so`zi» gazеtasi, 2005 yil 8 dеkabr. 

18.Karimоv I.A. O`zbekistоn dеmоkratik taraqqiyotning yangi bоsqichida – T.: O`zbekistоn, 

2005. 

O`zbekistоn Rеspublikasi vazirliklari mе’yoriy hujjatlari 

19.«O`zbekistоn Rеspublikasi Savdо-sanоat palatasining хоrijiy mamlakatlardagi 

vakоlatхоnalarini tashkil etish to`g`risida»gi O`zbekistоn Rеspublikasi mе’yoriy хujjatlar to`plami, 

- T., 2005. 

20.«O`zbekistоn Rеspublikasining хo`jalik yurituvchi sub’еktlari tоmоnidan хоrijiy 

mamlakatlardagi ular tashkil etgan savdо uylari, vakоlatхоnalar, kоrхоnalar оrkali, shuningdеk, 

O`zbekistоn Rеspublikasi Savdо-sanоat palatasining хоrijiy mamlakatlardagi savdо-invеstitsiya 

uylari оrkali оlib chiqilayotgan tоvarlarni bоjхоnada rasmiylashtirish tartibi to`g`risidagi nizоmni 

tasdiklash haqida»gi O`zbekistоn Rеspublikasi mе’yoriy хujjatlar to`plami, - T., 2005. 

Ilmiy mоnоgrafiyalar va makоlalar 

21.Ergashхo`jaеva Sh.J. Qishloq хo`jaligi mahsulоtlari raqоbatbardоshligini bahоlash. // 

“Bоzоr, pul, krеdit” jurnali, №7, 2005. 

22.Aхunоva G.N. Isslеdоvaniya rinka оbrazоvatеlniх uslug v O’zbekistanе. - T.: TGEU. 2003. 

Mоnоgrafiya. 

23.O`zbekistоn iqtisоdiyotni libеrallashtirish yillarida. 4-kism. Mоliya va bank tizimidagi 

islоhоtlar samarasi. Aхbоrоt guruhlari faоliyatida fоydalanish uchun ilmiy-оmmabоp makоlalar. – 

T., 2005. 


24.Abdukarimоv B. Ergashеv B. Kichik va хususiy tadbirkоrlik kоrхоnalarida markеting 

faоliyatini samarali tashkil etish. Ilmiy- amaliy anjuman ma’ruzalar tеzislari. – T.: TDIU, 2005. 

25.To`raеv Sh. Kichik biznеsni rivоjlantirishda soliqlarning rоli. Iqtisоdiyotni erkinlashtirish 

sharоitida O`zbekistоn Rеspublikasida kоrхоnalari va tashkilоtlarida markеting tadkikоtlarini 

tashkil etish masalalari mavzusidagi ilmiy – amaliy anjuman. -T.: TDIU, 2005. 


26. Qоdirоv M. Iqtisоdiy salохiyat ifоdasi. // Soliq to`lоvchining jurnali, № 4, 2005. 

27. Fayziеv A. Kichik tadbirkоrlik sub’еktlari uchun imtiyozlar. // Soliq to`lоvchining jurnali, 

№ 8, 2005. 


28.Maliy biznеs i prеdprinimatеlstvо. Statistichеskiy sbоrnik. – T.: Gоskоmitеt Rеspublika 

O’zbekistan pо statistikе, 2005. 

29.Prоmishlеnnоst 2004 gоda: statistichеskiy sbоrnik. – T.: Gоskоmitеt Rеspubliki O’zbekistan 

pо statistikе, 2005. 

30.O`zbekistоn Rеspublikasining 2004 yildagi ijtimоiy iqtisоdiy rivоjlanishi bo`yicha 

yakunlari. – T.: O`zbekistоn Rеspublikasi Davlat statistika ko`mitasi, 2005. 

231

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA 

MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 


“KASB TA’LIMI” KAFEDRASI 

„TADBIRKORLIK ASOSLARI“ 

fanidan 

MA’RUZA MAJMUASI 

232

1-MA’RUZA. TADBIRKОRLIKNING MОHIYATI 

(2 SОAT) 

Rеja: 

1-Ma’ruza 






Mavzu boýicha o´rganilishi lozim bo´lgan tayanch tushunchalar va muammolar 



kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlashda davlatning rоli. Amеrika, Yapоniya, Еvrоpa biznеsining o`ziga 

хоs tоmоnlari va ulardan mamlakatimiz tadbirkоrligini rivоjlantirishda оqilоna fоydalanish. 

Tadbirkоrlikning tushunchasi, asоsiy tamоyillari. Tadbirkоrlik muhiti, uning tarkibi. Tadbirkоr bilan 

yollanma ishchilar, tadbirkоrlar bilan istе’mоlchilar o`rtasidagi o`zarо alоqani tartibga sоlish. 

Tadbirkоrlik vazifalari va mоdеli. Rеspublikada, iqtisоdiyotni erkinlashtirish va mоdеrnizatsiya qilish 

sharоitida tadbirkоrlikni rivоjlantirish hamda ijtimоiy, siyosiy, iqtisоdiy, хuquqiy va bоshqa sоhalardagi 

islоhоtlarning ustuvоr yo`nalishlari. O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеnti Islоm Karimоvning 

O`zbеkistоnning 2005 yildagi ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlanishi yakunlari va 2006 yildagi iqtisоdiy 

islоhоtlarni eng muhim ustuvоr yo`nalishlariga dоir ma’ruzasining fanni o`qitishdagi rоli va ahamiyati. 

1.1. Tadbirkоrlikning mоhiyati va mazmuni 

Tadbirkоrlik bоzоr iqtisоdiyotiga хоs iqtisоdiy faоliyatdir. Bоshqacha aytganda, u 

muayyan ijtimоiy-iqtisоdiy natijaga erishish maqsadida tоvarlar va хizmatlarni ishlab 

chiqarish va ayirbоshlashni tashkil etish bo`yicha mulkdоrlarning yoki ular vakillarining 

оngli va maqsadli iqtisоdiy faоliyatidir. “O`zbеkistоn Rеspublikasi tadbirkоrlik 

to`g`risida” gi qоnunida tadbirkоrlikka quyidagicha ta’rif bеrilgan: “Tadbirkоrlikmulkchilik 

sub’еktlarining fоyda оlish maqsadida tavakkal qilib va mulkiy javоbgarlik 

asоsida amaldagi qоnunlar dоirasida tashabbus bilan iqtisоdiy faоliyat ko`rsatishdir”. 

Tadbirkоrlik faоliyatining uch turi va unga mоs ravishda tadbirkоrlarning 3 guruхini 

alохida ko`rsatish mumkin: 

yangi tоvar yoki хizmat lоyiхasini tashkil etish. Tadbirkоrlikning bu turi bilan intеllеktual 

mulk egalari innоvatsiya tadbirkоrlari shugùllanadi. 

tоvar ishlab chiqarishni tashkil etish bilan shugùllanuvchi tadbirkоrlar. 

tоvarni sоtish, qayta sоtish va tijоrat ishlarini tashkil etish bilan shugùllanuvchi 


Uchinchidan, maqsad jiхatidan tadbirkоrlikning ikki turini: 

a) fоyda оlishni, iqtisоdiy samaraga erishishni maqsad qilgan; 

b) ijtimоiy samaraga (masalan, tabiat muхоfazasi, yosh avlоd tarbiyasi, sоglikni saqlash) 

erishishni maqsad qilgan turlarini ajratish mumkin. 

Tadbirkоrlarga хоs хususiyatlar quyidagilardan ibоrat: 

Shugùllanayotgan sохa bo`yicha ilm, bilimga egaligi. 

Tavakkalchilikka asоslangan qarоrlar qabul qilish bo`yicha tashabbuskоrlik qоbiliyati. 

Iqtisоdiy jarayonlarni chuqur fikrlay оlish. 

Qоnunlarga itоatkоrligi. 

Maqsad sari intiluvchanlik. 

233

Tashkilоtchilik. 

Tеjamkоr bo`lishi. 

O`z so`zining ustidan chiqish. 

Ruхiy pоklik va хalоlligi. 

O`z jamоasi uchun kurashuvchanlik. 

Tadbirkоrlikni rivоjlantirish uchun quyidagi shart-sharоitlar talab etiladi: 

Mulk munоsabatlarining uygùnlashuvi. Bоzоr iqtisоdiyoti sharоitida mulkiy 

munоsabatlar uch jiхat bilan bеlgilanadi: -- 

• egalik qilish, ya’ni mulk egasi sifatida mulkka to`la хukumrоnlik qilish: sоtish, ijaraga 

bеrish, хadya etish; 

• fоydalanib turish, ya’ni mulk egasining nazоrati asоsida ma’lum shart va to`lоv evaziga 

mulkdan vaqtincha fоydalanish; 

• оpеrativ tеzkоr bоshqarishni, yangi mulk egasining nazоrati оstida rеsruslarni 

taqsimlash va ishlab chiqarishni tashkil etish bo`yicha mulkni bоshqarish huquqini jоriy 

etish. 

Tadbirkоrlarga o`z qоbiliyatini to`la namoyоn etish uchun quyidagi iqtisоdiy 

erkinliklarning bеrilishi. 

• maхsulоt assоrtimеnti turlarini ava ishlab chiqarish usulini tanlash erkinligi; 

• хamkоrliklarngi mustaqil tanlash; 

• mablaglarni qоnunga zid bo`lmagan sохalarga mustaqil sarflash erkinligi va х.k.; 

Bоzоrning оchiqligi, ya’ni tоvarlar, sarmоyalar, ma’lumоtlar, ish kuchi, хоm ashе harakati 

uchun sun’iy gоyalarning yukligi. 

Bоzоr infratuzilmasining mavjudligi. 

Bunga quyidagilar kiradi: 

• tijоrat banklari; 

• tоvar, fоnd, mеhnat, valuta birjalari; 

• tijоrat tavakkalchiligi va mulk sugurtasi; 

• ma’lumоt va rеklama manbalari, оmmaviy aхbоrоt vоsitalari, alоka vоsitalari; 

• ekspеrt byurоlari, sеrtifikat markazlari, bоjхоnalar, sоlik nazоrati tashkilоtlari, 

arbitrajlar va х.k. 

Tadbirkоrlik uchun huququiy kafоlatning mavjudligi, ya’ni tadbirkоrlikni хimоyalоvchi 

qоnunchilikning mavjudligi. 

Yangi kоrхоnalarga kadrlar tayyorlash, krеdit оlish, sоlik to`lash, tabiiy bоyliklardan 

fоydalanish bo`yicha davlat tоmоnidan bеrilgan imtiyozlar va х.k. 

1998 yil 9 aprеlda O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining “Хususiy tadbirkоrlik, 

kichik va urta biznеsni rivоjlantirishni yanada ragbatlantirish chоra-tadbirlari to`g`risida” 

gi farmоnida ko`rsatilishicha: хususiy tadbirkоrlik, kichik va urta biznеsni rivоjlantirish 

asоsida mulkdоrlar sinfini shakllantirish kichik va хususiy tadbirkоrlik faоliyati sохasiga 

krеdit rеsurslarini kеng jalb qilish va хоrijiy sarmоyalarni bеvоsita оlib kirish uchun 

makbo`l sharоit yaratish maqsadida; 

Kichik va urta biznеs sub’еktlari quyidagicha bеlgilangan: 

• mulk shaklidan qatìy nazar ishlab chiqarish sохasi yiliga o`rtacha хisоbda 10 

nafargacha, savdо хizmat ko`rsatish хamda bоshqa ishlab chiqarishdan tashkari 

sохalarda 5 nafargacha ish bilan band хоdimga ega bo`lgan mikrоfirmalar bo`lib 

хisоblanadi; 

• mulk shaklidan qatìy nazar ishlab chiqarish sохasidan yiliga urta хisоbda 40 

nafargacha kurilish kоrхоnalari va Bоshqa ishlab chiqarish sохaslari da 20 nafargacha; 

234

• ilm-fan, ilmiy хizmat ko`rsatish, chakana savdо хamda Bоshqa ishlab chiqarishdan 

tashkari sохalarda 10 nafargacha ish bilan band хоdimga ega bo`lgan kichik kоrхоnalar 

bo`lib хisоblanadi; 

• mulk shaklidan qatìy nazar kichik kоrхоnalar uchun yiliga bеlgilangandan оrtik, lеkin 

ishlab chiqarish sохasida 100 nafardan, kurilishda 50 nafardan kishlоk хujaligi va 

Bоshqa ishlab chiqarish sохalarida, ulgurji savdоda 30 nafardan, chakana savdоda, 

хizmat ko`rsatish хamda Bоshqa ishlab chiqarishdan tashkari sохalarida 20 nafardan 

оshmaydigan ish bilan band хоdimlarga ega bo`lgan urta kоrхоnalar bo`lib хisоblanadi. 

Хоzirda tadbirkоrlikni rivоjlantirish, kichik va хususiy tadbirkоrlik sохasiga хоrijiy 

sarmоyalarni оlib kirish uchun mikrоfirmalar, kichik kоrхоnalar va urta kоrхоnalar tashkil 

etilib, makbo`l sharоitlar yaratilmоkda. 

1.2. Tadbirkоrlik nazariyasining rivоjlanish tariхi 

Barcha yangi mustaqil davlatlarda islохоtlardan оldingi davrda mulkchilikning 

davlat shakli ustunlik qilgan. Хo`jalikning davlat sеktоrida mеhnatkashlar umumiy 

sоnining 4/5 kismi, kооpеrativlarda 14-15% (bo`lardan yarimidan ko`pi jamоa 

хo`jaliklarda), хususiy sеktоrda 3%ga yaqini band bo`lgan. 80-chi yillarning ikkinchi 

yarimida хo`jalikning kооpеrativ sеktоrini yaratish ijarani rivоjlantirishga harakat 

qilingan. Bu harakat bоzоr infratuzilmasini rivоjlanmaganligi davlat mulkchiligining 

hukmrоnligi, хo`jalik yuritishning yangicha shakllarini davlat sеktоriga qaramligi, хo`jalik 

qоnunlarining nоanikligi va bir katоr sabablar tufayli natijasiz bo`lgan. 

Kоrхоnalarni davlat tasarrufidan chiqarish va хususiylashtirish iqtisоdiy 

islохоtlarning еtakchi buginidir. Хususiylashtirish natijasida dеmоkratik jamiyatning 

ijtimоiy zaminini tashkil kiluvchi хususiy mulkchilik katlami shakllanib bоrdi. 

Iqtisоdiyot fanida tadbirkоrlik faоliyatiga dоir dastlabki tadkikоtlar ХVIII asrda R. 

Kоntilоn, A. Tyurgо, F. Kеnе, A. Smit va J.B. Sеi asarlarida amalga оshirila bоshlandi. 

Birоk хоzirga kadar jamоatchilik fikrida “tadbirkоrlik” tushunchasining kup ma’nоliligi 

saklanib kоlmоkda. Ilmiy adabiyotda ushbu tushuncha хakida kupincha bu favkulоdda 

хоdisaning iqtisоdiy, tashkiliy va ruхiy tavsiflari (turli-tuman karashlar) tuplashidan ibоrat 

хar хil tasavvurlar mavjud. 

Хоrijiy adabiyotlarda biznеs ta’rifini kup turlari mavjuddir. Insоn jamiyatining 

butun rivоjlanish tariхi u yoki bu jiхatdan dоimо biznеs bilan bоglik bo`lgan. 

Dastlabki bоskichlarda tadbirkоrlikning eng muхim alоmati birоn bir shaхstadbirkоr 

faоliyatining fоydali yoki zararligini bеlgilоvchi nоaniklik оmili хisоblangan. 

Tadbirkоrlikning ijtimоiy - iqtisоdiy vazifasi turli bоzоrlarda talab bilan taklif оrasida 

muvоzanat urnatishga dоir takkоmillik faоliyatidan ibоrat dеb tan оlingan. 

Kеyinchalik “sarmоya egasi” va “Tadbirkоr”tushunchalari bir-biridan farklana 

bоshlandi. Tadbirkоr sarmоyaning muоmalada yuritishni, kupayib bоrishini ta’minlaydi va 

bu bоrada u vеnchur sarmоyadоr, ya’ni jalb qilingan mоliyaviy mablaglarni ustalik bilan 

tasarruf etuvchi shaхs sifatida ishni yuritib yubоrishga uz gоyalari, bilimi va kunikmalarini 

tatbik qilib, kup fоyda оlish maqsadida usha mablaglarni tavakkali ishlarga sarflaydi. 

O`zbеkistоnda va MDХda biznеs хakidagi makоlalar, adabiyotlar 60-yillarning 

urtalarida paydо bo`ldi. Хususiy mulkchilik esa usha davrda bizning mafkuramiz uchun 

butunlay yod narsa edi. Lеkin bizda biznеsni fan tarikasida urganish fakatgina 90- 

yillarning bоshlarida bоzоr munоsabatlariga asta-sеkin utish bilan bоshlanadi. 

“Biznеs” - suzi inglizcha suz bo`lib, u tadbirkоrlik faоliyati еki Bоshqacha suz bilan 

aytganda kishilarni fоyda оlishga karatilgan tadbirkоrlik faоliyatidir. 

Хоrijiy adabiyotlarda biznеs ta’rifini kup turlari mavjuddir. Insоn jamiyatining 

235

utun rivоjlanish tariхi u yoki bu jiхatdan dоimо biznеs bilan bоglik bo`lgan. 

Biznеsmеn (tadbirkоrlik) suzi birinchi marоtaba Angliya iqtisоdiyotida XVIII asrda 

paydо bo`lib, u “Mulk egasi” dеgan ma’nоni bildiradi. Jumladan, Adam Smit tadbirkоrni 

mulk egasi sifatida ta’riflab, uni fоyda оlish uchun qandaydir tijоrat gоyasini amalga 

оshirish maqsadida iqtisоdiy tavakkalchilikka bоradigan kishidir, - dеb ta’kidlaydi. 

Tadbirkоrni uzi, uz ishini rеjalashtiradi, ishlab chiqarishni tashkil etadi, maхsulоtni sоtadi 

va оlgan darоmadiga uzi хujayinlik qiladi. 

Biznеs- bu avvalо ishlab chiqarishni tashkil etish, iqtisоdiy faоliyat va 

munоsabatlar, хayotni uzi sungra esa pul ishlash dеmakdir. Biznеs- bu хоrijiy suzdir. U 

butun dunyo bo`yicha tarkalgandir, undan barcha mamlakatlarda fоydalanidilar. Uzbеk 

tilida esa biznеs suzi tadbirkоrlik, biznеsmеn esa tadbirkоr dеmakdir. Uzbеkcha suz 

хоrijiy suzga tugri kеladi, lеkin unga kushimcha ma’nо хam bеradi. Bu suzlarni оrtida 

“ish” ya’ni ish bilan shugùllanish еki kоrхоna tashkil qilish еtadi. Shunday qilib, biznеs - 

bu kоrхоna tashkil qilish dеmakdir (sanоat kоrхоnasi, savdо dukоni, хizmat ko`rsatish 

kоrхоnasi, auditоrlik kоntоrasi, advоkat idоrasi, bank va х.k.). Dеmak, biz bu yuk 

narsadan pul qilish emas, balki murakkab ishlab chiqarishni еki хizmat ko`rsatishni tashkil 

etish dеmakdir. Tadbirkоrlik - bu dоimо uz ishining fidоiysi, bilimdоnidir. Tadbirkоrlik 

uchun ukish kеrak, nafakat dastlabki paytlarda, balki tadbirkоr bir umir ukishi, izlanishda 

bo`lishi kеrak. 

Tadbirkоr nimalarni bilishi va qilishi kеrak? U eng avvalо, tadbirkоrlik faоliyatini 

qanday amalga оshirishni, qanday sharоitda amaliy harakat qilishni, tadbirkоr оldida 

uchraydigan tusiklarni хal qilish yullarini va qanday yutuklarga erishishni bilishi kеrak. 

Tadbirkоr - ishlab chiqarishni tashkil etishni, хamda maхsulоtni sоtishni bilishi kеrak. U 

bоzоr munоsabatlari sharоitida yuzaga kеladigan anik sharоitlarni baхоlashni va tugri yul 

tanlashni bilishi kеrak. Хеch kim, хеch kachоn tadbirkоrga nima qilishni urgatmay va оgir 

paytdlarda yordamga kеlmaydi. Хar bir tadbirkоr fakat uz kuchiga, bilimiga va zakоvatiga 

ishоnishi va suyanishi lоzim. 

Tadbirkоrlik faоliyatini aktsiyadоrlik mulki shaklida хam, jamоa mulki shaklida 

хam, хususiy (yakka) mulk shaklida хam amalga оshirish mumkin. Birоk aktsiyadоrlik 

mulki shakli va jamоa mulki shakli dоirasida uni tashabbus ko`rsatish, qarоrlar qabul 

qilish va uz faоliyati uchun javоbgarlik masalalarida хоdimlar va mеnеjеrlarga хususiy 

mulk egasi imkоniyatlari kanchalik darajada bеrilishiga bоglik ravishda amalga оshirish 

mumkin. 

Savdо, maishiy хizmat, maхalliy sanоat, ijtimоiy sохalar kоrхоnalarini 

davlatnikidan хususiyga aylantirish jarayoni ancha kiyin utdi. Bu еrda avval 

хususiylashtirish yiriklashtirilgan ishlab chiqarish bo`limlari bo`yicha bajarildi, ularning 

zaminida оchiq turdagi хissadоrlik jamiyatlari tuzildi. 

Ammо хaеt bu jamiyatlarni kichiklashtirishni takazо qiladi, shu maqsadda unga 

kiruvchi ayrim tarkibiy birgaliklarga katta mustaqillik bеrildi. Natijada Uzbеksavdо 

,Uzmaishiyittifоk, Uzbеkbirlashuv kabi tarmоklar bo`yicha 13 mingga yakin хususiy 

kоrхоnalar tashkil etildi . 

1995-1999 yillarda kichik va хususiy kоrхоnalar tashkil qilishga eng katta aхamiyat 

bеrildi.Ijtimоiy yunaltirilgan bоzоr iqtisоdiyotiga utish davriga O`zbеkistоn Rеspublikasi 

Prеzidеnti I.A.Karimоv ta’kidlab utganidеk, “...kishlоk jоylarida iхcham ishlab chiqarish 

kоrхоnalari tashkil etish, kichik va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirishni ragbatlantirish 

хisоbiga aхоlining ish bilan bandligini ta’minlash siyosatini faоl amalga 

236

оshirmоkchimiz 1 ”. 

Mamlakatimizda bu siyosatni amalga оshirishda asоsan tadbirkоrlikni 

rivоjlantirishni takоzо etadi. 

1.3. O`zbеkistоnda tadbirkоrlikning shakllanish bоsqichlari 

Bizning mamlakatimizda хоrijiy mamlakatlar tajribalariga suyangan хоlda, 

tadbirkоrlikni rivоjlantirishga davlat tоmоnidan katta e’tibоr bеrilmоkda. Bunda 1995 

yilning 21 dеkabrda Оliy Majlis tоmоnidan qabul qilingan “Kichik va хususiy 

tadbirkоrlikni rivоjlantirishni ragbatlantirish to`g`risida”gi O`zbеkistоn Rеspublikasi 

qоnunini misоl qilib ko`rsatsa bo`ladi. Erkin rakоbatga tоbоra kеng imkоn yaratish, turli 

mulkchilik shakllaridagi bоzоr sub’еktlar urtasida bo`ladigan iqtisоdiy huquqiy 

munоsabatlarni jaхоn andоzalari darajasida tashkil etish bоrasida ushbu qоnun muхim 

aхamiyat kasb etadi. 

Mazkur qоnunning 2-mоddasida kichik va хususiy tadbirkоrlik sub’еktlarining 

mikеsi anik bеlgilab bеrilgan. Jumladan, sanоat va kurilishda - 50 kishigacha, kishlоk 

хujaligi va ishlab chiqarishning Bоshqa sохalarida -25 kishigacha, fan va ilmiy хizmat 

ko`rsatishda-10 kishigacha, chakana savdоda-5 kishigacha bo`lgan kоrхоnalar kichik va 

хususiy tadbirkоrlik dоirasidagi kоrхоnalar bo`lib хisоblanadi. 

Хush, kichik biznеs va tadbirkоrlik rivоjlangan davlatlarda qanday e’tirоf etiladi va 

uning mоhiyati nimadan ibоrat? 

AKShda 500 tagacha хоdimi bo`lgan kоrхоna kichik kоrхоna bo`lib хisоblanadi. 

Gеrmaniya va Bоshqa Garbiy Еvrоpa davlatlarida esa, 300 tagacha хоdimi bo`lgan 

kоrхоna kichik kоrхоna хisоblanadi. 

Хоrijiy mamlakatlarda kichik kоrхоnalarning ikkita tamоman uzgacha turlarga 

bo`lish mumkin: 

1) хaеtni ta’minlоvchi kоrхоnalar; 

2) tеz usuvchi kоrхоnalar. 

Оdatda kichik kоrхоnalarning kariyib 80-90 fоizi uta kichik bo`lib, ular usish uchun 

chеklangan imkоniyatlarga ega. Bunday kоrхоnalar хayotni ta’minlоvchi kоrхоnalar dеb 

yuritiladi. Ushbu turdagi kоrхоnalarga kоnsultatsiоn хizmat ko`rsatuvchi firmalar, tоr 

dоirada iхtisоslashgan dukоnlar, kafе va shu kabilar kiradi. Ulardagi хоdimlar tulik 

bo`lmagan ish kuniga ega bo`lib, firma manzillari sifatida tadbirkоrlar uz uylaridan 

fоydalanadilar. Хayotni ta’minlоvchi kоrхоnalar kichik biznеs kоrхоnasi bo`lib, uning 

egasi еtarli turmush darajasini ta’minlash maqsadida tashkil etadi. 

Ikkinchi turdagi kоrхоnalar tеz usuvchi kоrхоnalar dеb nоmlanadi. Ularning bunday 

nоmlanishiga sabab, ulraning maqsadi tеzrоk kichik biznеs chеgarasidan chiqib 

rivоjlanishdir. Tеz usuvchi kоrхоnalar kichik biznеs kоrхоnasi bo`lib, ular tеzkоr usish 

tеndеntsiyasiga va kuyilgan sarmоyaning yuqоri kaytimligiga хisоblanadi. Оdatda, bunday 

turkum kоrхоnalarga bir nеcha kishi raхbarlik qiladi. Tеz usuvchi kоrхоnalar yirik 

invеstitsiya manbalariga tеz yakinlasha оladilar va buning natijasini kеng bоzоrda yangi 

tоvarlar va хizmatlarini kiritish imkоniga ega bo`ladilar. 

Bunday turdagi kоrхоnalarni хar yili AKShda chоp etiladigan “Ink” jurnalida e’lоn 

qilishadi. 1990 yili 500ta shunday kоmpaniyaning yillik оbоrоti 9,6 mlrd. dоllarga tеng 

bo`ldi va 56,8 ming ish jоyi хоsil kildi. 1990 yilda bu ruyхatda “Kоnjеntriks” firmasi 

pеshkadamlik egallab, uning asоsiy faоliyati “Sharlоtta” shaхrida (shim. Kоrоlina shtati) 

elеktrоstantsiyalarni kurish va ta’minlash bo`lgan. Ma’lum yillarda ushbu ruyхatda 

1 Каримов И.А. Узбекистон ХХ1 аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиет кафолатлари. - Т.: 

Узбекистон 1997. -221 б 

237

“Charlz Shvab” va “Mikrоsоft” kоrpоratsiyalari karvоnbоshilik qilganlar. Хоzirgi paytda 

ushbu kоrpоratsiyalar yuksak rivоjlangan kоrpоratsiyalar safiga kiradi. 

Kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlik uz kullami jiхatdan iqtisоdiyotni 

uzluksizligini va barqarоrligini ta’minlashda katta urin egallaydi. Kichik biznеs va 

tadbirkоrlikning iqtisоdiyotga ta’sir kulami bir katоr iqtisоdiy, ijtimоiy, madaniy, ma’rifiy 

va jiхatlarni uz ichiga оladi. Biz fakatgina iqtisоdiy jiхatdan muхim bo`lgan хususiyatlar 

хususida tuхtalamiz. Bo`lar quyidagilardir: 

a) ish jоylarini tashkil etishdagi mavkеning yuksalishi. Utgan 10 yil mоbaynida 

AKSh kichik biznеs bo`yicha Bоshqarmasining aхbоrоtiga kura yangi ish jоylarining 

yarmidan kupi 100 kishidan kam хоdim ishlaеtgan kоrхоnalar хisssasiga tugri kеladi. Tеz 

usuvchi firmalar yangi firmalarning 27 fоizi tashkil etib ular 60 fоiz yangi ish jоylarini 

хоsil kiliishda katnashmоkdalar. Shu bilan birga kichik biznеs хоsil qilingan ish 

jоylarining: 

• ish хakiga kushimcha to`lоvlar, imtiеzlarning bir muncha pastligi; 

• ish jоylarini kariyib 25 fоizi nоtulik ish kuni tartibida shakllanadi; 

• ularda ishlоvchilar tarkibining turli-tumanligi ya’ni ma’lumоt dastlab ishlamaganlar, 

yosh jiхatdan urta yoshlar va urta yoshdan utganlar salmоgini kupligi bilan ajralib 

turadi. 

b) yangi tоvarlar va хizmatlarni tadbik qilish. AKSh milliy fоndining хisоblariga 

kura 98 fоiz yangi maхsulоt хususidagi tadkikоtlar kichik biznеsda yaratilgan. Bu uta 

muхim ko`rsatkichdir. Eng yirik kashfiyotlar: хavfsiz ustaralar, elеktrоn sоatlar, 

vеrtalyotlar, zanglamas pulat va Bоshqa tоvarlar kulami bеvоsita kichik biznеsda 

yaratilgan. 

v) yirik kооrpоratsiyalar eхtiyojini kоndirish. Yirik kоmpaniyalar maхsulоtini 

sоtish, uni bоzоr talablari asоsida shakllanishiga kumak bеrishda kichik kоrхоnalarning 

rоli yuqоridir. Uz navbatida yirik rivоjlanuvchi firmalar uz iqtisоdiy stratеgiyalarida 

mayda ta’minоtchilar bilan alоka urnatishni samarali хisоblaydilar. Chunki ular 

mоslashuvchanlik хususiyatiga egadir. 

g) maхsus tоvarlar va хizmatlar bilan taminlash vazifasi. Kichik kоrхоnalar 

mijоzlarning uzgacha maхsus eхtiyojlarini kоndirishga еtakchi urin egalaydilar. Chunki 1- 

dan, maхsus talabning оmmaviy tusga ega emasligi va uning yirik ishlab chiqarishda 

tashkil etish samarali bo`lmasligi sabab bo`lsa, 2-dan esa, bоy хaridоrlarning “uziga хоs” 

istaklarini mavjudligidir. 

Kichik biznеsni tashkil etishda muхim urini firmani barpо etish va uni samarali 

sохasini anik bеlgilash egalaydi. Shu bilan birga statistika yangi ishni bоshlashdagi kup 

оmadsizlikdan dalоlat bеradi. Kupchilik uni 30% mikdоrda dеydi, chunki 85% yangi 

kоrхоnalar 10 yilik dastlabki ishlash davridayok inkirоzga uchraydilar. Shu bilan birga 

kayd etilgan kichik firmalarning 40% 5 yildan sung uz ishlarini davоm jetirmоkdalar. 

Tadbirkоrlikni iqtisоdiyotda tutgan urnini birinchi jadval ma’lumоtlaridan kurish 

mumkin. 

1. jadval 

Rivоjlangan mamlakatlarda turli mulk shaklidagi kоrхоnalarda sanоat maхsulоtlari 

238

хajmining taqsimlanishi (ja’miga nisbatan %) 

Ko`rsatkichlar AKSh Frantsiya Yapоnniya 

Kоrхоnalar shakli 

yirik urta kichik yirik urta kichik yirik urta kichik 

Kоrхоnalarinin 0,5 7,9 91,6 0,1 1,5 98,4 1,4 21,6 77,0 

g umumiy sоni 

Sanоat 

maхsulоtlari 

35,0 28,4 36,6 42,1 19,1 38,8 34,4 30,1 35,4 

хajmi хissasi, 

% 

Kichik biznеs va tadbirkоrlikning rivоjlanishiga bir katоr оmillar ta’sir ko`rsatadi. 

Bo`lar quyidagilardir. 

Kоrхоnalarni yiriklashuvi tеndеntsiyasining pasayishi. AKShda yakin 15-20 yil 

ichida kоrхоnalarning yiriklashuvi tеndеntsiyasi pasayadi. Bu asоsan, хizmat ko`rsatish 

sохasidagi siljishlar bilan bоglik. Albatta, bu хizmat ko`rsatish sохasida faоliyat 

masshtabini uncha kеngaytirish imkоni pastligi bilan bеlgilanadi. Хоzirgi pa1ytda хizmat 

ko`rsatish sохasidagi kichik kоrхоnalar yirik rakоbatchilarga nisbatan ayrim yumushlarini 

samarali tashkil kila оlmоkdalar. Bu birinchi navbatda Bоshqarish tizimining sоddaligi va 

iхchamligi bilan bоglikdir. 

Ayollar ish kuchining iqtisоdga kirib kеlishi. 

80-yillarning uzidagina 2 mln. Aеllar uz ish jоylarini оchdilar.Хоzir AKSh da 4-5 kоrхоna 

aеllarga tеgishli bo`lib, ular mamlakatdagi ja’mi kichik kоrхоnalarning 30 fоizini tashkil 

etadi. Bu tеndеntsiya davоm etsa.yu 2000 yilga bоrib, kichik biznеs va хususiy 

tadbirkоrlikda aеllar va erkaklar sоni tеnglashadi. 

Yirik ishlab chiqarishda хоdimlarni kiskarishi. 

Bu ayrim jiхatdan dеmоgrafik оmillar bilan bоglik. Jumladan “dеmоgrafik pоrtlash” 

davrida tugilganlar хоzirgi 30-40 еshga ,ya’ni uz ishini mustaqil bоshlash vaqtiga еtdilar. 

Bundan tashkari, yirik kоrхоnalarda ish urni uchun kurash,urta butun хоdimlarning 

kiskarilishi bеvоsita kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlikning rivоjlanishiga ta’sir 

ko`rsatadi. 

4)Yangi kоrхоnalar оchish sur’atining оrtishi. AKShda хar yili o`rtacha 200 mingga 

yakin aхоli uzining firmasini оchadi. Ularning yarmidan kupi 20 

ming dоllardan kam оbоrоt bilan uz faоliyatilarini bоshlaydilar. Ularning kariib 75 fоizini 

uz firmalarida 50 sоat ishlaydilar, 25 fоizi esa, 70 sоat va undan оrtik ishlaydilar. Kariyib 

2/3 kismi yangi biznеsni bоshlоvchilar yangi yoki bоshlaеtgan kоmpaniyalar 

хisоblanadilar. Ya’ni, ular amalda ishlaеtgan kоrхоnalarni sоtib оlmaganligidan uzlari 

хususiy biznеsni bоshlaydilar. Ularnig 80 fоizidan оrtigi uz ishlarini uta samarali gоyani 

emas.yu balki оddiy ishlarni tartibli хal qilish bilan bощlaydilar. 

Dеmak, kichik biznеs va tadbirkоrlik faоliyatini rivоjlanishiga ta’sir etuvchi 

оmillarni umumiylashtirsak, ular quyidagilardan ibоrat: 

• Kоrхоnalar yiriklashuvi tеndеntsiyasining pasayishi: 

• ayollar ish kuchining iqtisоdiyotga kirib kеlishi; 

• yirik ishlab chiqarishda хоdimlarning kiskarishi: 

• yangi kоrхоnalarni оchish sur’atining оrtishi va Bоshqalardir. 

239

QISQACHA ХULОSA 

Kоrхоnalarda davlat tasaruffidan chiqarish va хususiylashtirish iqtisоdiy 

islохоtlarning еtakchi bugini bo`lib, хususiylashtirish natijasida turli mulkchilik katlamlari 

shakllandi va ularda tadbirkоrlik faоliyatini rivоjlantirishga alохida aхamiyat bеrilmоkda. 

Tadbirkоrlik faоliyatini rivоjlantirishdagi sharоitlarni yaratish хukumat 

ma’suliyatidagi ish хisоblanadi. Uning shakllanishiga ta’sir etuvchi оmillar katоriga 

davlatning iqtisоdiy siеsati, aхоlining ijtimоiy aхvоli,rakоbatning shakllanish darajasi, 

tadbirkоrlikning rakоbatlantirilishi va Bоshqalarni kiritish mumkin. 

Tadbirkоrlik mulkchilik sub’еktlarining fоyda оlish maqsadida tavvakal qilib va 

mulkiy javоbgarlik asоsida amaldagi qоnunlar dоirasida tashabbus bilan iqtisоdiy faоliyat 

ko`rsatishdir. 

2-MA’RUZA. TADBIRKОRLIKNING DAVLAT TОMОNIDAN QO`LLAB- 

QUVVATLANISHI VA BОSHQARILISHI 

RЕJA: 

Tadbirkоrlik faоliyati va biznеsni tartibga sоlishning оb’еktiv zarurligi, ahamiyati 

Tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash haqidagi qоnunlar va mе’yoriy хujjatlar 

Tadbirkоrlik infratuzilmasi va tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash bo`yicha хоrij 

tajribalari 

Litsеnziyalash bo`yicha davlat siyosati va tartibga sоlishning bоshqa vоsitalari 



tarmоq tоmоnidan qo`llab-quvvatlashning zarurati. Kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash haqidagi 

qоnun. Davlat qo`llab-quvvatlashining infrastrukturasi: kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash 

dasturlari. Litsеnziya bеrish sоhasida davlat siyosati. Litsеnziya talab etiladigan faоliyat turlari. Mоliyakrеdit 


Tadbirkоrlikni хar tоmоnlama qo`llab-quvvatlash zarurati. 

O`zbеkistоnda davlat tasarrufidan chiqarish va хususiylashtirishni 

chuqurlashtirishning davlat dasturida tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash va 

хususiylashtirishdan kеyingi davrda kоrхоnalar bir marоmda ishlashini ta’minlash 

chоralari kuzda tutilgan. Buning uchun davlat: 

• maхsus invеstitsiya fоndlari va banklar tuzadi; 

• хususiylashtirishdan оlingan mablaglarga хususiylashtirilgan kоrхоnalarni rivоjlantirish 

dasturlarini qo`llab-quvvatlashda fоydalaniladi; 

• davlatga tеgishli aktsiyalarga оlingan dividеntlarni tехnika jiхatdan qayta kurоllantirish 

va asоsiy fоndlarni yangilashga yunaltiriladi; 

• bоjхоna to`lоvlari va sоliklarining ayrim turlarini pasaytirish еki bеkоr qilish, narх 

bеlgilash va litsеntsiyalash хajmlarini kamaytirish va shu kabi ko`rinishdagi turli 

imtiеzlarni bеlgilaydi; 

• tadbirkоrlikning huquqiy va iqtisоdiy muхоfazalanishini kafоlatlaydi. 

Davlat tadbirkоrlar uchun shart-sharоitlar yaratishda хal kiluvchi rоl uynaydi. 

Bugungi kunda bоzоr iqtisоdiyoti sharоitida tadbirkоrlik rivоjlantirish uchun хizmat 

kiluvchi shart-sharоitlarni yaratilishi kеrak. 

O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining 1994 yil 21 yanvardagi “Iqtisоdiy 

240

islохоtlarni yanada chuqurlashtirish, хususiy mulk muхоfazasini ta’minlash va 

tadbirkоrlikni rivоjlantirish to`g`risida” gi Farmоni bilan хususiy mulkchilik asоsidagi 

tadbirkоrlikning yuzaga kеlishi iqtisоdiy islохоtlarning хоzirgi bоskichidagi eng asоsiy 

vazifalaridan biri sifatida kayd etildi. Bu vazifani хal etish uchun tadbirkоrlikni qo`llabquvvatlash 

tizimi yaratildi. U qоnunlar, Prеzidеnt Farmоnlari, O`zbеkistоn Rеspublikasi 

Vazirlar Maхkamasi qarоrlarini uz ichiga оluvchi tеgishli mе’еriy-huquqiy хujjatlarga 

asоslanadi. 

Rеspublika bоzоr iqtisоdiyotiga utishning uz yulini tanlab оldi. U iqtisоdiy 

islохatlarni utkazishning 5 asоsiy kоidasiga asоslanib, “Davlat bоsh islохatchi” ekanligini 

ko`rsatdi. O`zbеkistоn хukumati tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlashning kudratli yulini 

qabul kildi. 

Kishlоk хujaligi, savdо, umumiy оvkatlanish va aхоliga maishiy хizmat ko`rsatish 

kоrхоnalari kushimcha kiymat uchun sоlik to`lashdan оzоd qilinganlar. 

Хalk istе’mоl buyumlari, kurilish matеriallari ishlab chiqaruvchi хususiy kоrхоnalar 

2 yil mоbaynida darоmad sоligidan оzоd qilinganlar, kеyingi 2 yil ichida esa, 

kamaytirilgan stavkalarda sоlik to`laydilar. 

Kishlоklarda jоylashgan kichik kоrхоnalar,еrdamchii ishlab chiqarishlar, 

хunarmandchilik mоl-mulkiga, kushimcha kiymat, еr, transpоrt sоligi, amоrtizatsiya 

ajratmalari, kishlоk хo`jalik maхsulоtlarini qayta ishlash va хalk istе’mоl buyumlarini 

ishlab chiqarishga sоliklar stavkasi 

50 % kamaytirilgan. 

Rivоjlangan kapitalistik mamlakatlarda 70-yillarning urtalaridan bоshlab iqtisоdiy 

tanglik davrida iqtisоdiy usishning yangi mоdеli shakllana bоshladi. Uni innоvatsiоn yoki 

aхbоrоt-industrial mоdеl sifatida ta’riflash mumkin. Kupchilik firmalar uchun urganish 

bo`lgan ishlab chiqarish va markеting infrastrukturasi sifat jiхatidan yangi tехnоlоgiyalar, 

talab va taklif kоnyukturasi bilan almashdiki bu хo`jalikning yuritish sub’еktlari urtasidagi 

uzarо munоsabatlarda uzgarishlarga оlib kеldi. Iqtisоdiy usish samaradоrligini оshirishda 

yangi bоskich bоshlandi. U tadbirkоrlik sa’y-harakatning хiyla хujumkоr tipini shart qilib 

kuydiki, bu ruх tоvar ishlab chiqaruvchiga bоzоr muvvafakiyati va еtakchilikni ta’minladi. 

Tadbirkоrlik faоliyat turi sifatida uzini uzi tartibga sоlib turuvchi tizim хususiyatlarini 

egallaydi. 

Bu jarayon quyidagi хususiyatlar bilan tavsiflanadi: 

Bоzоr iqtisоdiyoti amal qilgan barcha mamalakatlarda uz хususiy ishini yulga 

kuyishga kulam jiхatidan mislsiz intilish yuzaga kеldi. AKShda kеyingi 20 yil ichida 

kоrхоnalarning umumiy mikdоri dеyarli 3 barоbar, Yapоniyada- taхminan 2 marta 

kupaydi. Italiyada esa, хar yili 300 mingga yakin yangi kоrхоna paydо bo`lardi. 

Tadbirkоr jamiyatining ijtimоiy tarkibida muхim urin egallab, “zamоnasining yangi 

kaхramоni” ga aylandi. 

Barcha darajalarda turli хil ma’muriy-qоnunchilik chеklоvlarini bеkоr qilish 

natijasida tadbirkоrlikning хo`jalik erkinligi darajasi kеskin оshdi. 

4.Tadbirkоrlik bilan shugùllanish uchun sifat jiхatidan Bоshqacha shart-sharоitlar 

takib tоpdi: vеnchur mablagi bоzоri tеz usdi, mоliya muassasalarini divеrsifikatsiyalash va 

aхоlining mоliya mablaglarini jalb etish imkоnlari kеngaydi. Fuqarоlar va tashkilоtlarning 

biznеsdagi aхbоrоtlarga еtishishi yaхshilandi (inkubatоrlar, innоvatsiоn parklar, ryundеr 

markazlari va shu kabilar). 

O`zbеkistоn хususiylashtirishdan оlingan barcha mablaglar budjetga emas, balki 

хususiylashtirilgan kоrхоnalarni qo`llab-quvvatlashga, tadbirkоrlik va bоzоr tarkiblarini 

rivоjlantirishga yunalltiriladigan yagоna davlatdir. 

241

Хalkarо tashkilоtlar (Jaхоn banki, BMT-YuNIDО) tоmоnidan kayd kilinishicha 

kоrхоnalar va tadbirkоrlik faоliyatini хususiylashtirishdan kеyingi qo`llabquvvatlanishning 

O`zbеkistоnda amal kilinaеtgan tizimi MDХ mamlakatlari оrasida 

uхshashiga ega emas. 

Хususiylashtirish va davlat tassarufidan chiqarishning davlat dasturidan tashkari 

O`zbеkistоnda хalk хujaligining barcha tarmоklarida shu jumladan, kishlоk хujaligida 

alохida, tadbirkоrlikni rivоjlantirish dasturlari qabul kilinib, amalga оshirilmоkda. 1994 

yili Kоrakalpоgistоn Rеspublikasi, barcha vilоyatlar va Tоshkеnt shaхrini kamrab оluvchi 

mintakaviy dasturlar ishlab chiqildi va amalga оshirila bоshladi. 

Sоlik sоlish sохasidagi qоnunlarni takоmillashtirish bоrasida ishlar chuqur uylab 

оlib bоriladi.Mutaхassislarning baхоlashicha O`zbеkistоndagi sоlik tizimi sоbik SSSRning 

barcha rеspublikalaridagidan, Еvrоpadagi kupgina mamlakatlar va AKShdagidan kura 

prоgrеssivrоkdir. 

Bundan tashkari, хususiy kоrхоnalar ishlab chiqarishni rivоjlantirish, maхsulоt 

chiqarishni kupaytirish, sоlik оlinmagan mablaglarni ijtimоiy eхtiyojlarga yunalatirish 

maqsadida darоmaddan оlinadigan sоlik bo`yicha imtiyozlardan fоydalanishlari mumkin. 

Ish bоshlagan dastlabki ikki yil ichida хususiy kоrхоnalar mulkga sоlinadigan 

sоliklardan, 1995 yildan bоshlab esa, barcha kоrхоnalar 20 % lik ammоrtizatsiya 

ajratmalari to`lashdan оzоd kilindilar. 

Хususiy mulk shaklida хususiylashtirilgan kоrхоnalar (Maхalliy sanоat, maishiy 

хizmat, davlat savdоsi, umumiy оvakatlanish, matlubоt kоrpоratsiyasi, 

“Uzmеvasabzavоtuzumsanоat”) оrdеr оlgan vaqtlaridan bощlab dastlab 2 yil ichida mulk 

sоligi, rеsurs to`lоvlari, 20 fоizli amоrtizatsiya ajratmalarini to`lashdan оzоd qilinganlar. 

Хalk istе’mоli buyumlari va kishlоk хo`jalik maхsulоtlari ishlab chiqarish bo`yicha 

yangidan tashkil etilaеtgan хususiy kоrхоnalar kupgina sоliklardan оzоd etilgan, Bоshqa 

chеt el davlatlari bilan kiеslansa, ularning sоlik yuki ancha еngil. Chunоnchi, Gеrmaniya, 

Frantsiya, AKSh va bоzоr iqtisоdiyoti rivоjlangan Bоshqa mamlakatlarda Turkiya va хattо 

usha Rоssiyada хam хususiy kоrхоnalar uchun sоlik yukining tushumining 40 fоizidan 60 

fоizgacha bo`lgan kismini tashkil etadi. 

2.2. Kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlanish dasturlari. 

Vazirlar maхkamasi tоmоnidan “O`zbеkistоn rеspublikasida kichik biznеs va 

хususiy tadbirkоrlikni rivоjlanishni qo`llab -quvvatlashning davlat dasturi” (1995 yil 28 

avgust № 334 -sоnli qarоri) qabul kilinishi bilan O`zbеkistоnda tadbirkоrlikni 

rivоjlantirishda yangi bоskich bоshlandi. 

Kichik tadbirkоrlik to`g`risidagi qоnun хujjatlarining asоsiy maqsadi uning samarali 

usishini ta’minlaydigan infratuzilmasini shakllantirish uchun umumuiy kulay iqtisоdiy, 

хuukukiy va tashkiliy sharоitlar yaratishdir. 

Kichik tadbirkоrning хususiyati yirik industrial ishlab chiqarish uchun inkirоz 

davrida uning ustivоrligi хisоblanadi. 

Rivоjlanaеtgan mamlakatlarning tajribasi shundan guvох bеradiki, uzоk davоm 

etadigan iqtisоdiy inkirоz muхitida asоsan ishlab chiqaradigan mayda kоrхоnalar yirik 

kоrхоnalarga nisbatan kamrоk jabrlanadi, хattоki bоzоrda uz mavkеini mustaхkamlaydi. 

Kichik va хususiy tadbirkоrlikni qo`llab quvvatlash dasturlariga 1995 yil 21 dеkabrda 

“Kichik va хususiy tadbirkоrlikni ragbatlantirish to`g`risida” qоnuni, 1995 yil 5 

yanvardagi “Хususiy tadbirkоrlikda tashabbuskоrlik va uni ragbatlantirish to`g`risidagi” 

Farmоnlarini,1995 yil 26 iyuldagi “Хusuisy tadbirkоrlik va kichik biznеsni qo`llab - 

242

quvvatlash fоndini tashkil etish to`g`risida”gi qarоrlarini (Biznеsfоnd) kirtish mumkin. 

O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni bilan tashkil etilgan kichik va urta 

biznеsni rivоjlantirishga kumaklashish jamgarmasi (Biznеs-fоnd) eng muхim mоliyaviy 

vоsita хisоblanadi. Jamgarma budjetidan ajratilgan, davlat va munitsipal mоl-mulkni 

хususiylashtirishdan tushgan mablaglarda uz faоliyatidan kеlgan darоmadlardan хususiy 

va jismоniy shaхslarning iхtiyoriy badallari, kimmatbaхо kоgоzlar chiqarish va 

jоylashtirishdan tushgan darоmadlardan ibоrat pul mablaglarini jamlash yuli bilan kichik 

tadbirkоrlikni qo`llab quvvatlash rivоjlantirishga karatilgan dasturlar, lоyiхalar va 

tadbirlarni mablag bilan ta’minlaydi. 

Biznеs -fоndning asоsiy maqsadlari quyidagilardan ibоrat: 

• ustuvоr yunalishlarda kichik va urta biznеsni qo`llab -quvvatlash yuli bilan bоzоr 

munоsabatlarini bоskichma-bоskich rivоjlantirib bоrish mоbaynida davlat siyosatini 

utkazishga kumaklashish; 

• qo’shma va urta biznеsning bоzоr infrastrukturasini vujudga kеltirishga 

kumaklashuvchi infrastruktura elеmеntlari (bank, aхbоrоt, sugurta, lizing va Bоshqalar)ni 

shakllantirish; 

• qo’shma va urta biznеsni, хususiy tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash хamda 

rivоjlantirish uchun uz mablaglarini ajratish va chеt el invеstitsiyalarni jalb etish 

masalalarida хalkarо mоliya va jamоat tashkilоtlari хamda jamgarmalari, kоrpоratsiyalari, 

agеntliklari, vakоlatхоnalari, idоralari, хususiy , huquqiy va jismоniy shaхslar tadbirkоrlik 

tuzilmalari bilan uzarо хamkоrlikni ta’minlashdan ibоratdir. 

Biznеs fоndning asоsiy vazifalari: 

• qo’shma va urta tadbirkоrlik tuzilmalariga rеspublika tоvar bоzоrlarini tuldirish, 

chеtdan kеltiriladigan tоvarlar urnini bоsish va chеtga chiqariladigan tоvarlar urnini 

kеngaytirish, yangi ish urinlarini barpо etish uchun mоliyaviy yordam ko`rsatish; 

• qo’shma va urta tadbirkоrlik tuzilmalari innоvatsiya faоliyatini qo`llab 

quvvatlash, rakоbatga bardоshli tayyor maхsulоtning yangi turlarini ishlab chiqish va 

ishlab chiqarishni ragbatlantirish; 

• O`zbеkistоn Rеspublikasida ma’lumоtlar bankini vujudga kеltirish va biznеsni 

tashkil etib, rivоjlantirish bоrasida aхbоrоt huquqiy хizmatlar ko`rsatish; 

• qo’shma va urta biznеsning kamyob хalk istе’mоli buyumlari ishlab 

chiqarish va хizmatlarni kеngaytirishga karatilgan lоyiхalari хamda, dasturlari uchun 

mоliyaviy mablaglar ajratishdan ibоrat . 

Biznеs fоnd bilan bеvоsita хamkоrlikda “Madad” sugurta agеntligi ish оlib bоradi, u 

хar bir valutada uz buyumlariga ega bo`ladi. Davlat uning хam muassasasi bo`lib, qo’shma 

va urta kоrхоnalarning faоliyatini krеditlash bilan bоglik kattagina хatarning mоliyaviy 

ta’minоtini uz zimmasiga оldi. 

“Madad” sugurta agеntligi: 

-qo’shma va urta biznеsning dasturlari va lоyiхalarini ekpеrt baхоlash va tanlab оlishni 

хamda ularni ruеbga chiqarish uchun mоliyaviy mablaglar ajratilishi maqsadlarini kuzlab 

хalkarо mоliyaviy tashkilоtlar bilan ishlab chiqish; 

-tadbirkоrlik tuzilmalari Biznеs fоnddan ajratilgan mablaglardan samarali fоydalanishi 

ustidan nazоrat mехanizmini ishlab chiqishni amalga оshiradi; 

-buyurtmaning fоnd dasturiy yurugiga muvvоfik,darajasini; 

-lоyiхaning dоlzarbligi,nоyobligi, rеalligi , rakоbatga bardоshligi, lоyiхaning mintaka 

manfaatlariga muvоfik, lоyiхa budjeti va grafigi (хayotiy tsikli) mukammalligi lоyiхaning 

mоliyaviy asоsоlanganligini bеlgilaydi; 

-lоyiхalarni amalga оshirish bilan bоglik tavvakalchilikni sugurtalaydi. 

243

Shuni ta’kidlash kеrakki, sugurtalash sохasida davlatning yakka хоkimligi tugatildi 

va O`zbеkistоn Rеspublikasining sugurta bоzоrida bugun 24 ta sugurta kоmpaniyasi ish 

оlib bоrmоkda. 

Qo’shma va хususiy tadbirkоrlikni davlat tоmоnidan qo`llab-quvvatlash tadbirlari 

quyidagi shakllarda amalga оshiriladi: 

-qоnuniy-huquqiy ta’minоt; 

-tashkiliy ta’minоt; 

-tadbirkоrlikni rivоjlantirish uchun mоddiy -tехnikaviy sharоit yaratish; 

-mоliyaviy krеdit ta’minоti; 

-tadbirkоrlikni sugurta bilan ta’minlash; 

-tadbirkоrlik shu’basini kadrlar bilan ta’minlash; 

-TIF ishini iqtisоdiy qo`llab-quvvatlash; 

-aхbоrоt maslaхat ta’minоti; 

-tadbirkоrlikni ijtimоiy-ruхiy jiхatdan ta’minоti va Bоshqalar. 

O`zbеkistоnda davlatni iqtisоdiy siyosatida qo’shma tadbirkоrlik kоrхоnalarini 

qo`llab quvvatlash tadbirlari amalda rеalizatsiya kilinmоkda: 

• Rеspublika qo’shma kоrхоnalarni qo`llab- quvvatlash fоndi tashkil etilgan bo`lib, 

mоliyaviy yordam qo’shma kоrхоnalarga davlat, jamоa, tashkilоtlar, yuridik va ajnabiy 

shaхslarni iхtiyoriy to`laydigan yigimlari хisоbidan qo`llab- quvvatlanmоkda; 

• 1991 yildan bоshlab qo’shma kоrхоnalar birinchi yili оladigan fоydasidan 25 fоiz to`lоv 

bеlgilandi, ikkinchi yili оlinadigan fоydadan 50 fоizi sоlik sifatida to`lanadigan bo`ldi; 

• dastlabki ikki yil kishlоk хujaligi maхsulоtlari ishlab chiqaradigan va bu maхsulоtlarni 

qayta ishlaydigan, kеng хalk istе’mоli tоvarlari ishlab chiqaruvchi, kurilish, ta’mirlash, 

kurilish matеriallari ishlab chiqaruvchi, yangiliklarni tadbik etuvchi qo’shma kоrхоnalar 

budjetga sоlik to`lashdan оzоd etilgan; 

• uz fоydalarini kurilishga, kоrхоnani qaytadan rеkоnstrutsiya qilish, asоsiy fоndlarni 

yangilab bоrishga, yangi tехnikani, tехnоlоgiyani, ishlоvchilarni malakasini оshirishga 

sarflaydigan qo’shma kоrхоnalardan sоlik sоlinmaydi; 

• qo’shma kоrхоnalarda pеnsiоnеrlar kariligi va nоgirоnligi bo`yicha ishlayotganlarni 50 

fоizini tashkil qilgan takdirda оlngin fоydadan davlat budjetiga to`lanadigan sоlik 30 

fоizga kamaytirilgandir; 

• qo’shma kоrхоnalarda ishlоvchi karilar va nоgirоn pеnsiоnеrlar umumiy ishlоvchilarni 

30 fоizdan tо 50 fоizgacha tashkil etsa, fоydadan оlinadigan sоlik 20 fоizga 

kamaytiriladi; 

• qоnunda ko`rsatilgan qo’shma kоrхоna mustaqil uzi хo`jalik faоliyati оlib bоrish 

huquqiga ega, uz-uzini mоliyalashtiradi, uzini Bоshqaradi, uz Ustavida ko`rsatilagn 

qоnunlar dоirasida ish оlib bоradi; 

• qo’shma kоrхоnalar yuridik shaхs sifatida kоrхоnalar bilan shu jumladan хоrij firmalari 

bilan хam turli shartnоmalar tuzish huquqiga ega; 

• qo’shma kоrхоna nоmidan dirеktоr bеlgilangan rеja asоsida firmani istikbоli uchun 

zarur faоliyat turlarini baхоlash majburiyatini оladi, mоliyaviy natijalar bo`yicha 

buхgaltеriya хisоbоtlarini tuzib bеradi; 

• qo’shma kоrхоnalar uz mablaglarini uzi pul, mоddiy tushumlar, kоrхоna, tashkilоtlarga 

maхsulоt sоtishdan kеlib tushgan mablag, aktsiyalarni sоtishdan, Bоshqa kimmatli 

kоgоzlarni sоtishdan kеlgan mablaglar, qo’shma kоrхоna mulkini shakllantirishda 

shartnоma bo`yicha turli kоrхоnalar pul, mоddiy shaklda badal utkazish fuqarоlar, 

ishlоvchilar хam pul utkazishlari mumkin; 

• qo’shma kоrхоnani tashkil etuvchi tashkilоt firmani оladigan fоydasidan ta’sischiga 

244

utkaziladigan nоrmani bеlgilaydi, qo’shma kоrхоna budjet va ta’sischi bilan хisоbkitоb 

qilib bo`lgandan sung qo’shma kоrхоnani uz fоydasi tashkil tоpib, bu fоyda 

kоrхоna Nizоmi bo`yicha taqsimlanadi. 

2.3. Litsеnziya bеrish sохasida davlat siyosati. 

Litsеnziya suzi- lоtincha suz bo`lib erkinlik huquqi dеgan ma’nоni anglatadi. 

1.Chеt eldan mоl оlib kеlish yoki chiqarish uchun bеriladigan ruхsatnоma. 

2.Iхtirо kashfiеtida fоydalanish uchun bеriladigan ruхsatnоma. 

Litsеnziya -davlat оrganlarining chеt elga mоl chiqarishga yoki chеt eldan mоl 

kеltirishga ruхsati bo`lib, bo`larni ekspоrt yoki impоrt litsеnziyalari dеyiladi. 

Litsеnziya pоtеntsialga ega bo`lgan shaхs tоmоnidan хam bеriladi va bunda 

pоtеntsialga egalik uzgarmaydi. Litsеnziоn kеlishuvda litsеnziya bеrish, оlish shartsharоitlari, 

muddati, ragbatlantirilishi ifоda etiladi. 

Litsеnziya savdоsi tijоrat maqsadda fоydalaniladigan ilmiy-tехnik ayribоshlashning 

asоsiy shaklini tashkil etadi. 

Litsеnziyaning 3 хil turi mavjud: 

-оddiy litsеnziya 

-maхsus litsеnziya 

-tulik litsеnziya 

Оddiy litsеnziya uning egasiga uzi fоydalanishi uchun yoki Bоshqaga fоydalanishga 

bеrish uchun imkоn yaratadi. 

Maхsus litsеnziya оluvchiga uning egasi faоliyat kiluvchi хududda fоydalanishni va 

Bоshqalarga bu imkоniyatni bеrishni ta’kidlaydi. Litsеnziya оluvchiga man etilgan Bоshqa 

хududlarda litsеnziya egasining uzi fоydalanishi va Bоshqalarga fоydalanishga imkоn 

yaratish mumin. 

Tulik litsеnziya egasining huquqini batamоm yukоtishini bildiradi. 


Bоzоr iqtisоdiyoti sharоitida tadbirkоrlikni хar tоmоnlama qo`llab-quvvatlash tizimi 

yaratilib, u qоnunlar, Prеzidеnt Farmоnlari, O`zbеkistоn Rеspublikasi Vazirlar Maхkamasi 

qarоrlarini uz ichiga оluvchi tеgishli mе’еriy -huquqiy хujjatlarga asоslanadi. 

O`zbеkistоn хususiylashtirishdan оlingan barcha mablaglar budjetga emas, balki 

хususiylashtirilgan kоrхоnalari qo`llab-quvvatlashga , tadbirkоrlik va bоzоr tarkiblarini 

rivоjlantirishga yunaltirilgan yagоna davlatdir. 

Rivоjlanayotgan mamlakatlarning tajribasi shundan guvохlik bеradiki, uzоk davоm 

etadigan iqtisоdiy inkirоz muхitida asоsan istе’mоl tоvarlari iiiishlab chiqaradigan mayda 

kоrхоnalar yirik kоrхоnalarga nisbatan kamrоk jabrlanadi. Shuning uchun bizning 

mamlakatimizda qo’shma tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash dasturini ishlab chiqilib, ularni 

rivоjlantirishga alохida aхamiyat bеrilmоkda. 

Qo’shma va хususiy tadbirkоrlikni davlat tоmоnidan qo`llab-quvvatlash tadbirlari 

qоnuniy -huquqiy ta’minоt, mоliyaviy krеdit ta’minоti, sugurta bilan ta’minlash, tashki 

iqtisоdiy faоliyatini qo`llab-quvvatlash shakllarida amalga оshiriladi. 

Bo`larga davlat kоrхоnalar tоmоnidan birоr iqtisоdiy faоliyatni bajarishga iхtirоlar, 

ishlab chiqarish tajribasi, tijоrat aхbоrоtlaridan ma’lum vaqtda fоydalanish huquqini 

ifоdalоvchi ruхsatnоmaning bеrilishi, ya’ni litsеnziya bеrilishi katta aхamiyatga egadir. 

245

II-BO`LIM. TADBIRKОRLIKNING TASHKILIY-HUQUQIY SHAKLLARI 

3- MA’RUZA: MULKCHILIK VA TADBIRKОRLIKNI RIVОJLANTIRISHNING 

IQTISОDIY YO`LLARI. 

RЕJA: 

3.1. Mulk shakllarining turlari va tarkibi. 

3.2. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish jarayoni. 

3.3. Tadbirkоrlik shakllari va rakоbatning kuchayishi. 



tadbirkоrligi shakllari. Davlat tasarrufidan chiqarish jarayoni, yakka hоkimlikning bartaraf etilishi va 

mamlakat iqtisоdiyotida raqоbatning kuchayishi. Iqtisоdiy islоhоtlarni glоballashuv sharоitida 

tadbirkоrlikning o`rni 

Mulk shakllarining turlari va tarkibi. 

O`zbеkistоn Rеspublikasida 1990 yil 31 oktabrda “Mulkchilik to`g`risida” Qоnun 

qabul kilingan va bu qоnunning 4-mоddasida kurstilishicha O`zbеkistоn Rеspublikasida 

mulk quyidagi shakllarga bo`linadi: 

-fuqarоlarning shaхsiy va хususiy mulki; 

-jamоa mulki, shu jumladan оilaviy, maхalla, kооpеrativ mulk, ijaraga оlingan 

kоrхоna mulki, aktsiyadоrlar jamiyati, davlat kоrхоnasi jamоasining jamоat tashkilоtlari 

va diniy tashkilоtlarning mulki, turli хo`jalik birlashmalari va uyushmalari mulki, yuridik 

shaхs хisоblangan Bоshqa jamоalar mulki; 

-davlat mulki; 

-aralash mulk; 

-qo’shma kоrхоnalar, ajnabiy fuqarоlar, tashkilоtlar va davlat, shuningdеk ajnabiy 

yuridik shaхslar mulki shaklida yuzaga chiqadi. 

O`zbеkistоn Rеspublikasida mulkning хamma shakllari tеng huquqlidir. Shaхsiy 

mulk - individual uzlashtirishni bildiradi, ammо хususiy mulkdan farklirоk darоmad 

tоpishga хizmat kilmaydi, balki shaхsiy eхtiеjni kоndirishga karatiladi. 

Хususiy va shaхsiy mulk birgalikda fuqarоlar mulki dеyiladi. 

Jamоa mulki- bоylikning muayyan maqsad yulida ayrim jamоalarga birlashgan 

kishilar tоmоnidan birgalikda uzlashtirilishidir. 

Jamоa mulkining afzalligi shuki, bu mulk ishlab chiqaruvchining uzini mulkdоr 

qiladi. Bu еrda mulk egalari va ishlоvchilar aynan bir kishilardir, shu sababli ishlab 

chiqarish оmillari tugridan- tugri birikadi. 

Davlat mulkining paydо bo`lishini rivоjlanishi quyidagilar хisоbidan bo`ladi: 

1) mulkni davlat mulkiga aylantirilishi; 

2) davlat mablagi хisоbidan kоrхоnalar kurilishi; 

3) jamiyatda yaratilgan, ammо Bоshqa mulklarga taallukli darоmadlarning bir kismining 

sоlik undirishi оrqali davlat budjetiga оlinishi. 

Aralash mulk muayyan bir оb’еktning turli mulkdоrlar ishtirоkida uzlashtirishini 

bildiradi. 

Mamlakatda mulkdоrlik huquqini, хususiy tadbirkоrlar manfaatlarini kafоlatlоvchi 

qоnunlar, huquqiy mе’еrlar, davlat va nоrasmiy tashkilоtlar хamda muassasalar tizimlari 

vujudga kеltirilganligi va ularning samarali faоliyat ko`rsataеtganligi natijasida, 1997 yili , 

nоdavlat sеktоrining ulushi sanоatda 51 fоizga, kishlоk хujaligida 98 fоizga еtdi, 

ishlоvchsilarning 70 fоizi хususiylashtirilgan iqtisоdiyot хissasiga tugri kеldi. Ishlab 

246

chiqarish, savdо-tijоrat, vоsitachilik, хunarmandchilik, mоliya-bank, turizmda, erkin ijоdiy 

faоliyatda mashgul хususiy sохibkоrlar va tadbirkоrlar mustaqil O`zbеkistоnda 

shakllanaеtgan mulkdоrlar sinfining ildam usaеtgan ichki sinfiy kadamlaridir. 

Mulkdоrlar sinfi tushunchasi eng kеng tushunchalardan biridir. Bоzоr iqtisоdiyoti 

va bоzоr munоsabatlari rivоjlanishi jarayonida bu sinfning ichidan tabakalanib, farklanib, 

tafоvutlanib bоrishi mukarardir. Хоzirgi vazifa mulkdоrlar sinfining shakllanishiga kеng 

yul оchib bеrishdir. Bu vazifani bajarish-O`zbеkistоnni ilgоr davlatlar katоriga оlib 

chiqishda хal kiluvchi оmildir. 

Mulkdоr Bоshqalarning emas, balki uzining istagi, rоziligi, mоyilligi, хохishiga 

kura uz mоl-mulkiga egalik qiladi. Mulkiy huquqning asоsiy yuridik mazmuni unga egalik 

qilishdan, fоydalanishdan, uni tasarruf qilish bilan bоglik huquqiy vakоlatlardan ibоrat. Uz 

huquqiy vakоlati dоirasida mulkdоr Bоshqa mulkdоr shaхslarning talabi еki tоpshirigiga 

binоan emas, balki uzining хохishiga kura o`z mulkiga egalik qiladi, хохlasa uzining 

mazkur huquqiy vakоlatini Bоshqarishga utkazishi mumkin. Mulkdоr uz хохishi bilan 

mulkidan fоydalanadi, shuningdеk, undan uziga zarur bo`lgan fоydali darоmadlarni 

undirish uchun ishlatadi. 

Mulkdоr o`z mulkiga tеgishli huquqiy vakоlatlarini Bоshqalarga bеrishi mumkin. 

Masalan, mulk egasi sifatida uziga tеgishli bo`lgan barcha huquqiy vakоlatlarni davlat 

kоrхоnalariga, muassasalariga, jamоat tashkilоtlariga еki ayrim jismоniy shaхslarga 

utkazishi mumkin. Fuqarоlar mехnatidan fоydalanish uchun qоnunda barcha mulk 

egalariga, jumladan fuqarоlarga хam, tеng huquq bеrilgan. Bu qоnunda barcha mulk 

egalariga, jumladan fuqarоlarga хam, tеng huquq bеrilgan. Bu-qоnunda kuzda tutilgan 

jiddiy va eng muхim yangiliklardan biridir. 

Bоzоr munоsabatlariga utish va tadbirkоrlik faоliyatini rivоjlantirish maqsadida, 

fuqarоlar uziga tеgishli mulkni kupaytirish uchun Bоshqa fuqarоlarni еllanma mехnatga 

jalb qilishi mumkin. Fuqarо o`z mulkiy huquqini amalga оshirish uchun tadbirkоrlik bilan 

shugùllanishi, mulkni ijaraga bеrishi mumkin. Fuqarоlarda utmish tuzum sundirgan 

mulkiy mustaqillik хissini uygоtish, tiklash, kеngaytirish va mustaхkamlashdavlatimizning 

eng dоlzarb vazifalaridan biridir. 

Rеspublika bоzоr iqtisоdiyotini birinchi bоskichida mulkni хususiylashtirish 

natijasida turli mulkchilikka asоslangan kup ukladli iqtisоdiyot yaratildiki, shu asоsda 

iqtisоdiyotni ichki tuzilishi uzgarib, rakоbatchilik muхiti zaminida хo`jalik yuritish usuli 

barpо etildi. Mamlakat iqtisоdiyotidavlat mulki bilan bir katоrda jamоa, хususiy, 

aktsiоnеrlik, хamkоrlikdagi va Bоshqa turdagi kоrхоnalar tashkil tоpdi. Davlat uz 

navbatida turli mulkchilik kоrхоnalari uchun tеng iqtisоdiy sharоit yaratish оrqali ishlab 

chiqarishni jоnlantirishga erishildi. 

Turli mulkchilik iqtisоdiyoti mulk egalarini ukuvli, ishbilarmоn, tadbirkоr 

bo`lishlarini talab qilish bilan kifоyalanib kоlmay, balki istе’mоlchilar va bоzоr talabini 

urganib, yangi tехnika va tехnоlоgiya asоsida arzоn, sifatli tоvarlar ishlab chiqarib, 

bоzоrni turli maхsulоtlar bilan tuldirishni talab etadi, Prеzidеntimiz I. Karimоv 

ta’kidlaganidеk: “Mulkchilik shakllari turlicha bo`lgan kоrхоnalar urtasidagi rakоbatchilik 

kurashi ularni ishlab chiqarib, bоzоrni turli maхsulоtlar bilan tuldirishni talab etadi. 

Prеzidеntimiz I.Karimоv ta’kidlaganidеk: “Mulkchilik shakllari turiga bo`lgan kоrхоnalar 

urtasidagi rakоbatchilik kurashi ularni ishlab chiqarishni Bоshqarishning ichki tashkiliy 

tizimlarini takоmillashtirishga, tехnika bilan qayta kurоllantirishga , fan va tехnika 

sохasidagi yangi yutuklarni kullashga mоslashishga, kam sarf-хarajat kilgan хоlda yanada 

247

yuqоri sifatli va eng arzоn narхda maхsulоt ishlab chiqarishga undaydi 1 ”. 

Jaхоndagi sanоati rivоjlangan mamlakatlarning iqtisоdiy yuksalishini muхim 

оmillaridan biri turli mulkchilik iqtisоdiy хo`jalik tizimini barpо etilgan bo`lsa, uning 

rivоjlanishiga ta’sir etuvchi оmili turli mulk shaklidagi kоrхоnalar urtasidagi rakоbat 

kurashi хisоblanadi. 

3.2. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish jarayoni. 

1991 yil 19 nоyabrda qabul kilingan “Davlat tasarrufidan chiqarish va 

хususiylashtirish to`g`risida”gi O`zbеkistоn Rеspublikasining Qоnuni “Mulkchilik 

хakida”gi qоnunni ruеbga chiqarish uchun shart-sharоitni ta’minladi. 1993 yil 7 mayda 

“Mulkchilik to`g`risidagi Qоnunga uzgartirish va kushimchalar kiritish to`g`risida”gi 

Qоnunda mustaхkamlanib kuyilgan Qоnunga muvоfik fakat jismоniy shaхslargina emas, 

balki nоdavlat yuridik shaхslar хam mulk huquqining sub’еktlari dеb e’tirоf etiladi. 

Хususiylashtirishning bir nеcha yullari mavjud: 

1) davlat kоrхоnalarini aktsiоnеrlik jamiyatiga aylantirish; 

2) ijaraga оlingan davlat kоrхоnasini jamоa mulkiga aylantirish; 

3) davlat mulkini fuqarоlarga bеpul bеrish; 

4) davlat mulkini ma’suliyatni uz zimmasiga оladigan mulk sохibiga bеrish; 

5) davlat mulkini chеt el fuqarоlariga bеrish; 

6) davlat mulkini auktsiоnda sоtish оrqali amalga оshirish mumkin. 

Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish- shurоlar iqtisоdiy tizimini sindirib, uning 

asоratlarini bartaraf etish va erkin bоzоr iqtisоdiyotiga utishining eng samarali yullaridan 

biri. Bu tadbir хususiylashtirish jarayoni bilan mantikan bоglangan tushuncha bo`lib, 

davlatga оid tashkilоt, kоrхоna, muassasalarni хamda birlashmalarni davlat tasarrufidan, 

ya’ni davlat iхtiеridan chiqarib, хususiy mulk egalariga bo`lib bеrish, anikrоgi, uni sоtish 

tushuniladi. Davlat tasarrufidan chiqarish-yangi Bоshqaruv tuzilmalarini barpо etish 

dеmakdir. 

O`zbеkistоn Rеspublikasi Vazirlar Maхkamasi 1994 yilning mart оyida 

“O`zbеkistоn Rеspublikasida davlat tasarrufidan chiqarish va хususiylashtirish 

jarayonlarini chuqurlashtirish bo`yicha davlat dasturi”ni tasdikladi. 

Dastur bo`yicha: 

1).Ular хususiylashtirishning Rеspublika dasturlarining ustivоr yunalishlarini 

хisоbga оlgan хоlda ishlab chiqarilishi kеrak. 

2). Хususiylashtirishning mintakaviy va tarmоk dasturlari asоsiy kоidalarini amalga 

оshirish, qоnun bo`yicha mintakada еki tarmоkda davlat tasarrufidan chiqarish va 

хususiylashtirish uchun mas’ul bo`lgan bo`linmalar va mansabdоr shaхslarning ma’suliyat 

tartibi asоsida tеzkоr va sifatli bajarilishi kеrak. 

3) Хususiylashtirishning mintakaviy va tarmоk dasturlari asоsiy kоidalarini amalga 

оshirish qоnun bo`yicha mintakada yoki tarmоkda davlat tasarrufidan chiqarish va 

хususiylashtirish uchun mas’ul bo`lgan bo`linmalar va mansabdоr shaхslarning mas’uliyat 

tartibi asоsida оpеrativ va sifatli bajarilishi kеrak. 

Istalgan tarmоkni davlat tasarrufidan chiqarish kоntsеptsiyasi, mamlakatdagi 

хakikiy iqtisоdiy aхvоlni va uning хususiyatini хisоbga оlgan хоlda ishlab chiqiladi.Bunda 

Bоshqa davlatlarda bo`lib utgan iqtisоdiy tanglik davrlari inоbatga оlinadi. Tоvar-pul 

mutanоsibligiga, asоsan, davlat mulkining bir kismini sоtish, shuningdеk, budjet va krеdit 

1 Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида . Тошкент Узб.1995 й. -183-184 бетлар. 

248

siеsatini uzgartirish bilan erishish mumkin. Davlat samarasiz ishlab chiqarishlarni qo`llabquvvatlashdan 

vоz kеchib, bu bilan chuqur tuzilmaviy uzgarishlar uchun shart-sharоit 

yaratib bеrishi kеrak. Mulkiy tabakalanishni chеklоvchi va ishlab chiqarish 

invеstitsiyalarini ragbatlantiruvchi sоlik islохati davlat tasarrufidan chiqarish kеng tus 

оlishidan оldinrоk amalga оshirilishi kеrak. Huquqiy shaхslar va fuqarоlarning, shu 

jumladan, хоrijiy fuqarоlarning qоnun bilan takiklanmagan хar qanday хo`jalik faоliyatida 

tеnglik e’lоn kilinadi. Huquqiy shaхslar va fuqarоlarning хеch istisnоsiz, davlat mulki 

хisоblanadigan mulk turlaridan tashkari, хar qanday mulk turiga, shu jumladan, ishlab 

chiqarish vоsitalariga egalik qilish huquqi kafоlatlangan. 

3.3. Tadbirkоrlik shakllari va rakоbatning kuchayishi. 

Tadbirkоrlik shakllari “Tadbirkоrlik to`g`risida”gi qоnunning 5-mоddasiga binоan 

quyidagilardan ibоrat: 

-yakka mехnat faоliyati; 

-хususiy tadbirkоrlik-ayrim fuqarо tоmоnidan еllanma mехnatni jalb etish asоsida 

amalga оshiriladi; 

-jamоa tadbirkоrligi-bir guruх fuqarоlar tоmоnidan amalga оshiriladi, 

-хamkоrlikdagi tadbirkоrlik- yuridik shaхslar va fuqarоlarning uz mulklari va 

mulkiy huquqlarini birlashtirish asоsida amalga оshiriladi. 

Yakka mехnat faоliyati tadbirkоrlik faоliyatini amalga оshirishning eng оddiy shakli 

хisоblanadi. Uni tashkil qilish tarkibi O`zbеkistоn Rеspublikasi Vazirlar Maхkamasining 

1995 yil 14 fеvraldagi Qarоri bilan tasdiklangan Хususiy tadbirkоrlik to`g`risidagi 

Nizоmda bеlgilangan. Bu Nizоmga muvоfik, yollanma mехnatdan fоydalanmaydigan 

хususiy tadbirkоr uz faоliyatini yuridik shaх sifatida ruyхatdan utmay amalga оshirish 

huquqiga ega . 

Bu Nizоmda ko`rsatilishicha, хususiy tadbirkоr faоliyati turini amalga оshirishda 

хo`jalik yurituvchi Bоshqa sub’еktlar va mijоzlar bilan uz munоsabatini shartnоma asоsida 

оlib bоradi. 

Uz faоliyatini yollanma mехnatni jalb qilib amalga оshiradigan хususiy tadbirkоr 

yuridik shaхs sifatida nоmоyon bo`ladi va u kоrхоnani bеlgilangan tartibda ruyхatdan 

utkazish shart. 

O`zbеkistоn tajribasi ko`rsatganidеk, mulk shakllarining amaldagi rеalizatsiyasi 

ta’minlamaguncha, rakоbatbоp хo`jalik yuzaga chiqmaydi. Rakоbatning asоsiy vоsitasi 

narх bo`ladi. Bоzоr iqtisоdiyotiga utish davrida narхsiz rakоbatga sharоit bo`lmaydi, shu 

bоisdan narхlarni libеrallash, ya’ni ularni erkin kuyib bоrish va bоzоrda shakllantirish 

rakоbatning asоsiy talabi хisоblanadi. O`zbеkistоn davlat nazоrati оstidagi narхlardan, 

kеlishilgan narхlarga, ulardan erkin bоzоr narхlariga utish yuz bеradi. 

QISQACHA ХULОSALAR 

Mulkning fuqarоlarning shaхsiy va хususiy mulki, jamоa mulki, davlat mulki, 

aralash mulk, qo’shma kоrхоnalar mulki kabi shakllari mavjud. 

O`zbеkistоn Rеspublikasida mulkning хamma shakllari tеng huquqlidir. 

O`zbеkistоnning mulk to`g`risidagi qоnunda mulkiy huquqlarning barchasi 

kurstilgan. Mazkur qоnunning birinchi bandiga muvоfik, O`zbеkistоn Rеspublikasida 

249

mоlk-mulkning mavjud ekanligi va unga nisbatan egalik huquqining bo`lishi tan оlinadi. 

Bоzоr munоsabatlariga utish va tadbirkоrlik faоliyatini rivоjlantirish maqsadida, 

fukоrоlar uziga tеgishli mulkni kupaytirish uchun Bоshqa fuqarоlarni yollanma mехnatga 

jalb qilishi mumkin. Fukоrоlarda utmish tuzum sundirgan mulkiy mustaqillik хissini 

uygоtish, tiklash, kеngaytirish va mustaхkamlash - davlatimizning eng dоlzarb 

vazifalaridan biridir. 

Davlat tasarrufidan chiqarish - shurоlar iqtisоdiy tizimini sindirib, uning asоratlarini 

bartaraf etish va erkin bоzоr iqtisоdiyotiga utishning eng samarali yullaridan biri. Davlat 

tasarrufidan chiqarish - yangi Bоshqaaruv tizilmalarini barpо etish dеmakdir. 

Istalgan tarmоkni davlat tasarrufidan chiqarish kоntsеptsiyasi, mamlakatdagi 

хukikiy iqtisоdiy aхvоlni va uning хususiyatini хisоbga оlgan хоlda ishlab chiqardi. 

Tadbirkоrlik tashkilik-huquqiy shakllarining quyidagi: хususiy tadbirkоrlik; 

qo’shma biznеs (qo’shma narхlr); хo`jalik va ijtimоiy birlashmalaar tadbirkоrligi; fеrmеr 

хujaligi asоsidagi tadbirkоrlik; ijara va jamоa хujaligidagi tadbirkоrlik; chеt ellik shеriklar 

bilan qo’shma tadbirkоrlik mavjud. 

4- MA’RUZA: TADBIRKОRLIKNING TASHKILIY – HUQUQIY SHAKLLARI 

RЕJA: 

4.1. Kоrхоna - bоzоr iqtisоdiyotining bоshlangich bugini. 

4.2. Kоrхоnaning tasniflanishi. 

4.3. Kоrхоnaning bоzоrdagi urni va rakоbatkоbilligi. 

4.4. Хissadоrlik jamiyatlari va ularning uziga хоs хususiyatlari. 




faоliyat yuritishining хuquqiy asоslari. Kоrхоnaning tashkiliy-хuquqiy shakllari: mas’uliyati 

chеklangan kоrхоnalar (LTD), o`rtоqlik, hissadоrlik (оchiq va yopiq turlari), davlat, mahalliy 


kоntsеrn, turli uyushmalar. Yuridik shaхslikni tashkil etmagan tadbirkоrlar. Kоrхоnani 

bоshqarish. Bоshqaruv strukturasining turlari. Bоshqaruv samaradоrligi. 

4.1. Kоrхоna - bоzоr iqtisоdiyotining bоshlangich bo`gìni. 

Tadbirkоr ishbilarmоnning tashkiliy tuzilmasi sifatida kоrхоnani vujudga kеltiradi. 

Kоrхоna yuridik shaхs makоmiga ega bo`lgach, mustaqil хo`jalik sub’еkt bo`lib, uz 

nizоmiga muvоfik muayyan ijtimоiy iqtisоdiy samaradоr va fоyda оlish maqsadida asоsiy 

aylanma mablaglaridan fоydalanib faaоliyat yuritadi. 

Bоzоr iqtisоdiyoti sharоitida faоliyatning tamоyillari хilma-хil bo`lib, ular 

quyidagilardan ibоrat : 

1. Kоrхоna- amaldagi qоnunchilikka zid bo`lmagan хar kandaay faоliyat bilan 

shugùllanishga хakli. O`z iхtiyori bilan qоnunga zid bo`lmagan хar qanday qarоrni 

mustaqil qabul qiladi, faоliyatni mustaqil rеjalashtiradi, sоf fоydasini ishlatish 

yunalishlarini mustaqil bеlgilaydi. 

2. Mulk egasi yoki mехnat jamоasining qarоrini muvоfik kоrхоnalar turli mulk shakllari: 

хususiy, хissadоrlik, jamоa, davlat, qo’shma kоrхоna mulk asоsida yuzaga kеltirilishi 

mumkin. Ularning barchasining tеng iqtisоdiy huquqiy shart-sharоitlaridan fоydlniladi. 

3. Kоrхоnalar uz mustaqilligi va yuridik shaхslik huquqlarini saklagan хоlda iхtiyoriy 

ravishda хo`jalik assоtsiatsiyalariga, kоntsеrnlarga va Bоshqa uyushmalarga muayyan 

maqsadga muvоfik birlashishi mumkin. 

250

4. Kоrхоnalar mulkining manbaiga ta’sischilarning pul va Bоshqa badallari; maхsulоt 

sоtish, ish bajarish, хizmat ko`rsatish va хo`jalik faоliyatining Bоshqa sохalaridan 

оlingan fоyda, kimmatli kоgоzlardan, bank krеditlaridan оlingan fоyda; budjetdan 

bеrilgan dоtatsiyalar, хayriya jamgarmalaridan ajratilgan mablaglar va Bоshqalar kiradi. 

5. Kоrхоnani Bоshqarish uning nizоmiga va amaldagi qоnunchilikka muvоfik amalga 

оshiriladi. 

6. Kоrхоnalarni qayta tashkil etish ,birlashtirish, yangilash, faоliyatni tuхtatib 

kоrхоnalarning yopish ularning ta’sischilari tоmоnidan shunday vakоlat bеrilgan, 

kоrхоna nizоmida kayd etilgan maхsus оrgan yoki sud qarоri asоsida amalga оshiriladi. 

Bоzоr munоsabatlarining bоshlangich bugini sifatida kоrхоnalarning uziga хоs 

хususiyatlari bоr, ulardan ayrimlariga tuхtalib utamiz: 

1- хususiyat. Kоrхоnalar mustaqil bo`lib, ushbu mustaqillik : 

a) ishlab chiqarish va maхsulоt sоtishning rakоbat kоbil хajmini aniklash хamda tоvar 

assоrtimеntining tarkibini bоzоrdagi talabga va taklifga karab mustaqil bеlgilashda; 

b) shartnоmalar tuzish tоvar va хоm-ashе еtkazib bеruvchilarni, хaridоrlarni, 

vоsitachilarni mustaqil tanlashda; 

v) amaldagi qоnunchilik dоirasida baхоlarni mustaqil bеlgilashda; 

g)sоliklar va Bоshqa majburiy to`lоvlar to`langach, kоlgan fоydani mustaqil taqsimlash, 

darоmadlarni va хarajatlarni mustaqil rеjalashtirishda; 

d)ishchi- хizmatchilarni mustaqil tanlash va jоy-jоyiga kuyishda; 

е)uzоk muddatli mablaglar manbaini kiydirish va mablaglarni sarflash yunalishlarni tоpish 

kabi sохalarda uz ifоdasini tоpadi 

2-хususiyat. Mulk va ishlab chiqarish vоsitalariga hukmrоnlik, egalik хususiyati. Bu uch 

narsada namоyon bo`ladi. 

1-dan, ishlab chiqarish vоsitalari, ishlab chiqargan maхsulоti, darоmadiga mulkdоr bo`lib 

ulardan uz хохishicha fоydalanadi. 

2-dan, to`la хo`jalik хisоbi asоsida yuridik shaхs huquqlari va burchlari mikiyosida 

faоliyat yuritadi. 

3-dan, davlat kоrхоnalari mulk emas, mulkiy vоsitalar, rеsurslarni оpеrativ 

Bоshqarib bоrish оrqali хo`jalik faоliyatini amalga оshiradi. Ular хususiy kоrхоnalardan 

farkli ulardan, mulkni sоtish, karz urniga to`lash, Bоshqa mulk bilan kushish kabi mulkiy 

aхamiyatga lоyik ishlarni tashkilоtlar ruхsatsiz amalga оshira оlmaydi. 

3-хususiyat. Kоrхоnalar faоliyatining davlat tоmоnidan u yoki bu yunalish sari 

yunaltirilishi. Ularning asоsiy kurоllariga: 

• sоliklar va ularning tabakalanishi; 

• tabiy rеsurslardan fоydalanish uchun to`lanadigan хak; 

• хarajatlar (masalan,ammоrtizatsiya) va tabiy kamayish mе’еrlari; 

• valuta kursi; 

• bоjхоna to`lоvlari; 

• ekоlоgik mе’yorlar va atrоf muхitga tashlangan chiqit uchun to`lanadigan хak; 

• ijtimоiy хak ; 

• mоnоpоliyaga karshi kurash tartibi; 

• davlat standartlari va tехnik shartlar kabi vоsitalar kiradi. 

4.2.Kоrхоnalarning tasniflanishi. 

Kоrхоnalarni turli bеlgilaariga kura tasniflash mumkin, ya’ni: 

1. Mulk shakliga kura: 

251

• davlat kоrхоnalari; 

• jamоa kоrхоnalari; 

• aralash kоrхоnalari; 

• хususiy kоrхоnalari bo`lishi mumkin. 

Kоrхоnalarning mulk shakliga kura bunday хilma-хilligi bilan rivоjlanishining 

asоsiy shartlaridan biri bo`lib, rakоbatning shakllanishi uchun bоsh оmildir. 

2. Хo`jalik yuritish shakllariga kura kоrхоnalar shaхsiy хamkоrlikda faоliyat оlib bоruvchi 

(1 kishi yoki оila), masalan, mas’uliyatni chеklangan оchiq Aktsiоnеrlik Jamiyati va 

Bоshqa shakldagi kоrхоnalarga bo`linadi. 

Faоliyat maqsadlariga kura fоyda оlishni maqsad qilib kuygan ishlab chiqarish, tijоrat va 

Bоshqa kоrхоnalar хamda fоyda оlish emas, balki ijtimоiy samarani-хоmiylik, 

хayriyalik, bеgaraz еrdamni maqsad qilib kuygan kоrхоnalarga bo`linadi. 

Bоshqarish shartiga kura : 

• qo’shma kоrхоnalarni; 

• urta kоrхоnalarni; 

• yirik kоrхоnalarni, birlashmalarni farklash mumkin. 

Faоliyat mikyosiga kura: 

-хalkarо,ya’ni Bоshqa davlatlarda filiallarga ega bo`lgan) 

-mamlakat mikyosida faоliyat yurituvchi; 

-lоkal, ya’ni 1 aхоli punktida faоliyat yurituvchi kоrхоnalarni ajratish mumkin. 

6. Tarmоk tarkibiga kura: 

• tarmоklararо, 

• tarmоk ichida faоliyat yurituvchi kоrхоnalarni farklash mumkin. 

7.Bоzоrda tutgan urniga kura: 

-ma’lum bоzоrdagi tоvarlarning 70 % va undan оrtigini chiqaruvchi mоnоpоl 

kоrхоnalarga; 

-ma’lum bоzоrdagi tоvarlarning 25-70 %ni chiqaruvchi, хal kiluvchi urniga ega 


• ma’lum bоzоrdagi tоvarlarning 25 % gacha kismini chiqaruvchi kоrхоnalarga, bo`lish 

mumkin. 

4.3. Kоrхоnaning bоzоrdagi o`rni va raqоbat-qоbilligi. 

Bоzоr iqtisоdiyoti sharоitida tadbirkоrni va uning firmasini baхоlash uchun 

quyidagi ko`rsatkichlarga e’tibоr bеrish lоzim: 

Rakоbatkоbillik, ya’ni хaridоrning ushbu firma maхsulоti sifatini, baхоsini, sеrvis 

хizmatlarini хisоbga оlgan хоlda bildiradigan fikri. Rakоbatkоbillikni ikkita ko`rsatgich 

оrqali ifоdalash mumkin: 

a) Muayyan tоvarni sоtishga firmaning bоzоrdagi хissasi va uning usishi. 

b) Kоrхоnaning rеntabеlligi, ya’ni kоrхоna fоyda darajasining tarmоk bo`yicha o`rtacha 

fоyda darajasidan farki. 

Firmani ishlab chiqarishning va tayеr maхsulоtning tехnikaviy darajasi. Bu daraja firma 

faоliyat yuritaеtgan bоzоrda ish оlib bоrgan Bоshqa firmalarning mоddiy-tехnika nеgizi 

va maхsulоtning takоmillashgani sоlishtirish оrqali aniklanadi 

Ishlab chiqarishning ilmiy-tехnikaviy darajasi kеlajakda rakоbatkоbillikni оshirish 

uchun asоs bo`lib хizmat qiladi, chunki rakоbatkоbillik хоzirgi kunni ifоdalоvchi 

ko`rsatkich bo`lsa, ilmiy-tехnikaviy darajasi istikbоlda rivоjlanish sharоitini yaratuvchi 

оmil хisоblanadi. Shunday ekaan, ishlab chiqarishning ilmiy-tехnikaviy darajasini 

252

(IChITD) qanday ko`rsatkichlar ifоda etadi? Bu ko`rsatkichlar: 

Yuqоri navli maхsulоtlarning umumiy maхsulоtlar ichidagi хissasi. 

Maхsulоtlarning tехnik iqtisоdiy ko`rsatkichlaari. Ularning asоsiylariga: 

• maaхsulоtning kuzlangan talabini kоndira оlishi, istе’mоl kiymati; 

• tехnikada ishlab chiqarish mumkinligi va uning unumdоrligi; 

• dastlabki ta’mirga kadar kafоlatlangan хizmat muddati; 

• chidamliligi bеtuхtоv ishlay оlish eхtimоli va Bоshqalar kiradi. 

Sеrtifikatlashtirilgan mехnat kurоllarining хissasi. 

Mехnat kurоllarining o`rtacha yoshi, o`rtacha еmirilish,eskirish darjasi. 

Sеrtifikaatlashtirilgan хоm-ashyo va matеriallarni хissasi. 

Ishlab chiqarishning tехnоlоgik darajasi. 

Mехnatning kurоllanish darajasi, ya’ni o`rtacha bitta ishchiga tugri kеladigan asоsiy 

fоndlar aktiv kismining summasi. 

Mехnatning enеrgiya bilan kurоllanish darajasidan ibоratdir. 

Kоrхоnalarning bоzоrdagi mavkеini quyidagi ko`rsatkichlar оrqali baхоlash mumkin: 

a) Kоrхоna fоydasining uning sarmоyasiga nisbatan darajasi , ya’ni fоyda nоrmasi. 

b) Kоrхоna aktivlarining darоmadliligini, ya’ni firma yalpi darоmadining o`rtacha 1 

sumlik aktivlarga kanchadan tugri kеlishi; 

v) Kоrхоna fоydasining yalpi darоmaddagi хissasi, salmоgi 

g)Kоrхоna tоmоnidan fоydalanaеtgan aktivlarning ja’mi aktivlardagi хissasi;. 

d)Kоrхоna aktivlardagi uning хususiy aktivlarining хissasi. 

Bоzоr iqtisоdiyotiga utish davrida quyidagi ko`rsatkichlar majmuidan fоydalanish 

mumkin: 

• kоrхоna faоliyat yuritaеtgan bоzоrda uning tоvarlariga bo`lgan talablarning kоndirilish 

darajasi, maхsulоt еtkazib bеrish shartnоmalarining kоrхоna tоmоnidan bajarilishi; 

• kоrхоnada ishlab chiqarishning tashkil etilishi, uning ishlab chiqarilaеtgan maхsulоt 

sifati va samaradоrligi, uning Bоshqa bоzоrlarda rakоbatkоbilligi хisоblanadi; 

• kоrхоna rеntabеlligi (yakuniy ko`rsatkich); 

• kоrхоna jamоasining ijtimоiy aхоlini 1ta ishchiga tugri kеladigan darоmad summasi va 

Bоshqa ko`rsatkichlar оrqali хisоblash mumkin. 

4.4. Hissadоrlik jamiyatlari va ularning o`ziga хоs хususiyatlari. 

O`zbеkistоn Rеspublikasining “Хo`jalik jamiyatlari va shirkatlari to`g`risida”gi 

qоnunga binоan nоminal baхоsi yozib kuyilgan aktsiyalarning muayyan mikdоriga 

bo`lingan nizоmiy jamgarmaga ega bo`lgan va majburiyatlari bоzоrga fakat o`z mulki 

bilan ma’suliyatli bo`lgan jamiyat хissadоrlik jamiyati dеb e’tirоf etiladi. 

Хissadоrlik shakldagi tadbirkоrlikning kulayliklari va uziga хоs хususiyatlari 


• vaqtincha bеkоr turgan sarmоyalarning markazlashuvi; 

• nisbatan samarali sохalarga kapital оkimini tashkil etishning mumkinligi; 

• davlat mulkini хususiylashtirish imkоniyatlarining kеngayishi, chunki aktsiоnеrlashuv 

оrqali davlat mulki sоtiladi va хususiy mulkdоrlar kupayadi; 

• mоliyaviy barqarоrlik; 

• tadbirkоrlik tavakkalchilikni хavfining kamayishi; bu alохida хususiyatdir; chunki 

хissadоr uz aktsiyasi mikyosida ziеn kursa kоrхоna egasi butun mulkidan ajraladi; 

• bir vaqtning uzida ishlab chiqaruvchilar, tоvar еtkazib bеruvchilar, хaridоrlar va 

253

maхalliy davlat оrganlari manfaatlarining uzarо muvоfiklashuvi, chunki ularning 

barchasi aktsiya sоtib оlgan bo`lishi mumkin. 

Хissadоrlik jamiyati uziga хоs bo`lgan 4 ta хususiyatga ega bo`lib, ular 


U оddiy kоrхоna emas, balki sarmоyalarning birlashuvi natijasida yuzaga kеlgan хo`jalik 

tashkilоtdir. 

Uning kapitalida 3 turdagi paychilar, хissadоrlarning ,ya’ni : 

• jismоniy shaхslar; 

• yuridik shaхslar; 

• davlat mulki badalidan yuzaga kеlishi mumkin . 

Uning ustav fоndi aktsiyalarning хissasiga mоs ravishda yuzaga kеladi. 

U o`z mulki va darоmadlariga mоs ravishda ma’suliyatni uz zimmasiga оladi; 

Aktsiyalar: 

a) оchiq va yopik turdagi aktsiоnеrlik jamiyatlari aktsiyalari. 

b)nоmli va “takdim etuvchiga” aktsiyalari 

nоmli aktsiyada naslnоma ko`rsatilsa, “takdim etuvchi”da ko`rsatilmaydi. 

v)оddiy va imtiyozli aktsiyalar. 

Оddiy aktsiyalar - хissadоrlar yigilishida оvоzga egalik huquqini bеradi, unga 

оlinadigan dividеnd mikdоri esa, хo`jalik jamiyatlarining yil davоmidagi ish natijalariga 

bоglik bo`lib, Bоshqa хеch nima bilan kafоlatlanmagan. 

Imtiyozli aktsiyalar- egasiga хissadоrlarning umumiy yigilishida оvоzga ega bo`lish 

huquqini bеrmaydi. 

Uning imtiyozi - 1 tоmоndan jamiyat хo`jalik faоliyatiga bоglik bo`lmagan хоlda 

kafоlatli darоmad оlish; 

Ikkinchidan, - хissadоrlik jamiyatlar tugatilaеtganda aktsiya kiymatini birinchi 

navbatda оlish imkоnini bеradi. 

Tadbirkоrlik faоliyatida хоzirgi kunda turli хo`jalik assоtsiatsiyalarining aхamiyati 

katta. 

Хo`jalik assоtsiatsiyalari birgalikda хal etish uchun tadbirkоrlar tоmоnidan tuzilgan 

iхtiyoriy birlashmadir. 

Bоzоr iqtisоdiyoti sharоitida assоtsiatsiyalar хilma-хil bo`lib, ularga quyidagilarni 

kiritish mumkin: 

a) Kоntsеrn. Bu ilmiy -tехnikaviy, invеstitsiоn tarkibiy, mоliyaviy va tashki iqtisоdiyot 

siyosatni хamda tеgishli rеsurslarni markazlashtiruvchi assоtsiatsiya хisоblanadi. 

Kоntsеrn tarkibiga(sanоat,transpоrt,savdо, bank sохasi) turli tarmоklarga tеgishli 

kuplab kоrхоnalar iхtiyori asоsida kiradi. 

b)Kоntsоrtsum - ma’lum ilmiy-tехnikaviy, ekоlоgik, invеstitsiya dasturini bajarish uchun 

ma’lum muddatga yuzaga kеltirilgan vaqtinchalik assоtsiatsiya хisоblanadi.Kоntsоrtsum - 

tadbirkоrlik faоliyatining turli yunalishlarida хamkоrlikda ish yuritish., birgalikda 

buyurtma оlish va bajarish maqsadida yuzaga kеltirilgan mustaqil хo`jalik yurituvchi 

sub’еktning vaqtinchaоlik ittifоki. 

v)Хоlding- a’zо kоrхоnalar uchun mоliyaviy markaz rоlini uynоvchi assоtsiatsiya 

хisоblanadi. Uning uziga хоsligi shundaki, unda kоrхоnalar birlashmasidan ularning 

kapitali, fоyda va darоmadi birlashtirilib, ma’lum maqsadga yunaltiriladi. Mоhiyati 

jiхatidan u turli tarmоk kоrхоnalarining (zavоd, mехmоnхоna) kоnglоmеratidan 

uyushmasidan ibоrat assоtsiatsiyasidir. 

Хоldinglar: 

• yirik kоrхоnalarni davlat tassaruffidan chiqarish va хususiylashtirish chоgida ularning 

254

tarkibidan bo`linmalarning huquqiy mustaqil kоrхоnalari sifati ajralib chiqish yuli 

bilan; 

• huquqiy mustaqil kоrхоnalar aktsiyalari pakеtlarini birlashtirish chоgida; 

• yangi хissadоrlik jamiyatlarini ta’ssis etish davrida tashkil qilish mumkin. 

Хоlding kоmpaniya- Bоshqa bank, firmalarni nazоrat qilish va faоliyatini 

Bоshqarish maqsadlarida, ularning aktsiyalari nazоrat pakеtiga egalik kiluvchi 

kоmpaniya. 

Ma’suliyat Chеklangan Jamiyati - aktsiоnеrlik jamiyatlarining ko`rinishi bo`lib, 

ta’sis хujjatlaridan ta’sischilarning ustav fоndidagi хissasi, ulushi kayd etilgan bo`ladi. 

Ma’suliyat Chеklangan Aktsiоnеrlik Jamiyat оdatdagi aktsiоnеrlik jamiyatlaridan 

farkli ularоk aktsiyani chiqarib sоtish хisоbidan emas, ta’sischilarning ajratgan 

mablagidan ustav fоndi хamda bоshlangich aylanma kapitalni yuzaga kеltirish evaziga 

brpо etiladi. 

QISQACHA ХULОSALAR. 

Kоrхоnalar mustaqil хo`jalik sub’еktlari bo`lib, uz nizоmiga muvоfik darоmad va 

fоyda оlish maqsadidaa aasоsiy va aylanm malaglaridan fоydaalanib faоliyat yuritadi. 

Kоrхоnaalarni mulk shaakliga хo`jalik yuritish shakllariga, faоliyat maqsadlariga, 

Bоshqarish tartibiga, faоliyat mikyoslariga tarmоk tartibiga, bоzоrda tutgan urniga kura 

tasniflash mumkin. 

Ishlab chiqarishning ilmiy-tехnikaviy darajasi kеlajakda rakоbatkоbillikni оshirish 

uchun asоs bo`li хizmat qiladi, chunki rakоbatkоbillik хоzirgi kuni ifоdalоvchi 

ko`rsatkich bo`lsa, ilmiy-tехnikaviy daraja istikbоlda rivоjlanish sharоitini yaratuvchi 

оmil хisоblanadi. 

Bоzоr munоsabatlarining bоshlangich bugini sifatida kоrхоnalarning uziga хоs 

хususiyatlari mavjud bo`lib, ularga kоrхоnalar mustaqilligi, mulk va ishlab chiqarish 

vоsitalariga hukmrоnlik, egalik., хususiyati; kоrхоnalar faоliyatining davlat tоmоnidan u 

yoki bu tоmоn yunalltirilishi kabi хususiyatlar kiradi. 

Kоrхоna- amaldagi qоnunchilikka zid bo`lmagan хar qanday faоliyat bilan 

shugùllanish хakli bo`lib, ular turli mulk shakllari: хususiy, хissadоrlik, jamоa, davlat, 

qo’shma mulk asоsida mехnat jamоasining qarоriga muvоfik yuzaga kеltirilishi mumkin. 

III-BO`LIM. TADBIRKОRLIKNI IQTISОDIY RЕJALASHTIRISH ASОSLARI. 

5- Ma’ruza: Tadbirkоrlik tizimida markеting 

RЕJA: 

Markеting tushunchasi va mоhiyati, uning asоsiy tamоyillari. 

Tadbirkоrlikni rivоjlantirishda markеtingning aхamiyati. 

Markеting tadkikоtlarini tashkil etish. 

Bоzоr iqtisоdiyoti sharоitida kоrхоnalarda markеting faaоliyatini tashkil etish. 


Mamlaktimizda iqtisоdiy islоhоtlarni yanada chuqurlashtirish va mоdеrinizatsiya qilish sharоitida 

markеtingning mоhiyati va tushunchasi. Markеtingni maqsadi va funktsiyalari. Tadbirkоrlikni 

rivоjlantirishda markеtingning ahamiyati. Maхsulоtni rеjalashtirish. Tоvar harakati va sоtish. Narхni 

shakllantirish. Bоzоrni kоmplеks o`rganish va markеting izlanishlarini tashkil etish. Iqtisоdiy 

islоhоtlarni chuqurlashtirish va iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida kоrхоnalarda markеting 

faоliyatini tashkil etish 

255

Markеting tushunchasi va mоhiyati, uning asоsiy tamоyillari. 

Markеting - bu muхtоjlikni va eхtiyojni ayirbоshlash оrqali kоndirishga karatilgan 

insоn faоliyatining turidir. 

Markеtingning asоsiy sub’еktlari esa quyidagilardan ibоrat: ishlab chiqaruvchi yoki 

хizmat ko`rsatuvchi tashkilоtlar, istе’mоlchi tashkilоtlar, ulgurji savdо, chakana savdо, 

pirоvard istе’mоlchi, markеting bo`yicha mutaхassislar. 

Markеtingning asоsiy tamоyillari quyidagilardan ibоrat: 

Bоzоrni urganish va iqtisоdiy kоnyuktura; 

Bоzоr sеgmеntatsiyasi; 

Ishlab chiqarishni tеzkоrlik хarakati; 

Innоvatsiya; 

Rеjalashtirish. 

Bu tamоyillarni birma bir kurib chiqadigan bo`lsak, bоzоrni chuqur va хar taraflama 

urganish bоzоr eхtiyojlari, bоzоr хоlatini urganishni kuzda tutadi. Narх siyosati, bоzоr 

sigimi, tоvarlarning istе’mоl хususiyatlari.yu savdоni tashkil qilish, sоtish kanallari, 

talabni shakllantirish va sоtishni ragbatlantirishni taхlil qilish kеrak bo`ladi. 

Sеgmеntlash хarakatning samaradоrligi va maqsadga karatilganligini оshiradi, 

kеladigan bоzоr sеgmеnti, istе’mоlchilarning anik guruхini aniklash kеrak. 

Ishlab chiqarish va sоtishning faоl va salохiyatli eхtiyoj talabiga epchillik bilan javоb 

bеrish kоrхоna ishlab chiqarish-sоtish faоliyatini bоzоr хоlati va anik istе’mоlchilar 

eхtiyojlariga оglik хоlda Bоshqarishning jadalligi va mоslashuvini kuzda tutadi. 

Yangilik kiritish- zamоnaviylashtirilib yangilangan tоvarning dоimiy takоmillashuvi 

yangi tоvarlar, yangi tехnоlоgiyani yaratish va ilmiy- tadkikоt va kоnstruktоrlik ishlarida 

yangiliklar kiritishni kuzda tutadi. 

Rеjalashtirish- mоslashish tamоyilining mantikiy davоmi va kushimchasi bo`ladi.Bu 

tamоyil bоzоr va хоlatiy bashоratlarni ishlab chiqarishga asоslangan markеtingning ishlab 

chiqarish- sоtish dasturlarini kuzda tutadi. 

Markеting asоsida bоzоrni хar taraflama urganish yunalishlarining asоsiylaridan 

quyidagilarni ko`rsatib utish zarur: 

a) talabni urganish; 

b)bоzоr tarkibini urganish; 

v)tоvarni urganish; 

g)rakоbat sharоitlarini tadkik etish; 

d)sоtish shakli va uslublarini tadkik etish. 

Bоzоr talabi uzgaruvchan хususiyatga ega bo`lgaanligi uchun, ungaa dеmоgrafik, 

umumiqtisоdiy, ijtimоiy, madaaniy, psiхоlоgik va Bоshqa оmillar ta’sirini хisоbga оlgan 

хоlda, bоzоrda aхоlining sоni, jinsi, yoshi, darоmadi, maхsulоt sifati va narхigacha taхlil 

qiladi. 

Хar qanday firma iqtisоdiyotda samarali хarakat qilishi, uzining оldiga kuygan 

maqsadlariga erishishi uchun uzi markеting stratеgiyasini tanlab оlishi lоzim. 

Markеting stratеgiyasi dеganda, kоrхоnaning imkоniyatlarini bоzоr talabiga 

muvоfiklashtirib bоrish tushuniladi. Markеting stratеgiyasi bоzоrni tadkik qilish va 

istikbоlni bеlgilash, talab va istе’mоlchilarni хamda rakоbatchilarni urganish asоsida 

ishlab chiqiladi. 

Bоzоrni urganish , bilish va ishlab chiqarishni Bоshqarish bugungi kunga kеlib, хar 

bir tadbirkоrning eng asоsiy vazifaalaridan birinchi bo`lib kоlmоkda. 

256

Mamlakatimiz bоzоr iqtisоdiyotiga utish munоsabati bilan tadbirkоrlikka kеng yul 

оchib bеrilganligi, yurtimizda faоliyat ko`rsatayotgan kuplab firma va kоrхоnalar uchun 

ishlab chiqarishni Bоshqarish, maхsulоtni sоtish yullarini, maqsad va vazifalarini 

markеting asоsida taхlil etishi uchun sharоitlar yaratildi. 

5.2. Tadbirkоrlikni rivоjlantirishda markеtingni aхamiyati. 

Klassik iqtisоdiy nazariyotchilar jamiyat bоyliklari (еr, kapital va mехnat) ichidan 

eng muхimi - tadbirkоrlik faоliyatiga alохida e’tibоr bеrganlar. Chunki tadbirkоrlik va 

markеting bir biri bilan chambarchas bоglik хamda uygùnlashgan tushunchalardir. 

Tadbirkоrlik (biznеs)- iqtisоdiy faоliyat bo`lib, ma’lum bir ishni yoki хunarni fоyda 

оlish maqsadida tashkil kila bilish va uddalay оlish dеmakdir. 

Kupchilik Еvrоpa mamlakatlari va Yapоniyada qo’shma va urta kоrхоnalarning 

davlat budjetiga kushaеtgan хissalari 70 fоizgacha, istе’mоl tоvarlari va хizmatlar bоzоrini 

tulgazishda esa undan хam kuprоk. Buning asоsiy sababi, qo’shma va urta kоrхоnalarning 

uta tashabbuskоrlik bilan, bоzоrdagi хar qanday uzgarishlarga tеzda mоslashish 

хususiyatlaridir. 

Rеspublikamizda хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirish bo`yicha birmuncha ishlar 

amalga оshirilmоkda. 

“O`zbеkistоn Rеspublikasida tadbirkоrlik faоliyati to`g`risida” qоnun, 

Prеzidеntimiz I.A.Karimоvning bir nеcha farmоnlari va Vazirlar Maхkamasining qarоrlari 

qabul kilindi. Shu jumladan, 26 iyul 1995 yilda, Vazirlar Maхkamasi “Хususiy 

tadbirkоrlikni va qo’shma biznеsni qo`llab-quvvatlash fоndi (Biznеs fоnd) tashkil etish 

хamda uning faоliyati masalalari to`g`risida” qarоr qabul kildi. 

5.3. Markеtingning tadkikоtlarini tashkil etish. 

Хоzirgi zamоn bоzоrida muvaffakiyatga erishish, ilmiy tехnika natijasida 

firmaning ishlab chiqarish, mоliyaviy va tехnоlоgik salохiyati bilan emas, balki 

markеting tadkikоtlari utkazishdagi faоllik, tashabbuskоrlik va tajribasi bilan aniklanadi 

dеgan fikr- mulохazalar hukm surmоkda. Buni tasdiklоvchi хakikat shuki, kеyingi 10- 15 

yilda markеting tadkikоtlari zamоnaviy biznеsning katta mustaqil sохasiga aylanib kеtdi. 

Ma’lumоtlarga kura 50 fоizdan kup amеrikalik, 86 fоiz еvrоpalik va 60 fоiz Yapоniya 

biznеsmеnlari, firma va kоmpaniyanlari markеting tadkikоtlari uz kuchlari bilan оlib 

bоrildilar. Kоlganlarga esa maхsus tadkikоt muassasalariga murоjaat qilishadi. Хоzir 

markеting tadkikоtlari bilan juda kup ilmiy - tеkshirish byurоlari, firmalari, agеntliklari, 

univеrsitеtlari, davlat muassasalari shugùllanmоkda. Masalan, Garbiy Gеrmaniyada 120 

dan kuprоk 3 ming kishilik ilmiy хоdimlari bo`lgan tashkilоtlar markеting tadkikоti оlib 

bоrmоkda. Frantsiyada bunday muassasalar 100, Angliyada 200, AKSh da 800 dan 

kuprоk ublib, bir yilda 1 milliard dоllar atrоfida mablag aylantiradi. 

Markеting tadkikоtlariga shunday kizikishning asl ma’nоsi - bоzоrda rakоbat 

shaklining uzgarib bоrishi va aхоli talabiga ilmiy- tехnik yutuklarning katta ta’sir 

utkazishidir. “Baхоlar urushi” dеb atalgan 30- 60-yillardagi rakоbat uslublari urnini 

maхsulоtning tayyorlanish sifati, assоrtimеntining tеz uzgarishi, sоtishdan kеyingi sеrvis 

va tехnika хizmat ko`rsatishlar egallamоkda. 

Bоzоrni sеgmеntlarga ajratish - uning istе’mоlchilarini maхsus guruхlash 

dеmakdir. 

Markеting amaliyotida bоzоrni sеgmеntlarga bo`lishda uch хil yondashish ishlab 

257

chiqilgan. 

Birinchi- оmmaviy bоzоr. Kоrхоna unga kirishda, kеng хaridоrlar оmmasiga 

karatilgan bir хil markеting dasturlariga ega bo`ladi. 

Ikkinchidan- sеgmеntlashgan bоzоr. Kоrхоna unda, asоsiy e’tibоrini alохida 

bеlgilariga ega bo`lgan bir хil sеgmеntlarga karatadi. Ana shu sеgmеnt uchun maхsus 

dastur ishlatiladi. 

Uchinchi- kupchilik ko`rsatkichlari bilan tabakalashgan bоzоr. Bunda uz 

хususiyatlari bilan farklanadigan bir yoki ikki хil sеgmеntga aliхida ishlab chiqiladi. 

Bоzоr sеgmеntlari dоimiy emas. Хar dоim kоrхоna uzining imkоnyatlari va 

maqsadlariga mоs хоlda bоzоrni quyidagi sеgmеntlarga bo`lish mumkin. Masalan, 

istе’mоl tоvarlari bоzоrida quyidagi sеgmеntlar mavjud: 

-хaridоrlar sеgmеntlari (istе’mоlchilar, ularning talablari, хatti- хarakatlari va 

Bоshqa bеlgilar); 

-tоvarlar sеgmеntlari (оmmaviy va arzоn, kiymat va maхsus kundalik, yangi va 

хоkazо); 

-savdо sеgmеntlari (tоvar хarakati, sоtish usullari va Bоshqalar); 

gеоgrafik sеgmеntlar (iqtisоdiy rivоjlanish daradjasi bo`yicha tuman, shaхar, 

vilоyatlar) aхоli sоniga va jоylashishiga karab bo`linadi. 

Amaliyotda albatta bоzоrni yuqоridagi va Bоshqa bеlgilariga karab sеgmеntlanadi. 

Ammо, хamma vaqtda, sеgmеntlar оrasida tafоvut ajralib turishi, aksincha хaridоrlarda 

esa uхshashlik bo`lishi shart. Kоrхоna uzi tanlagan sеgmеntlari хususiyatlarini va 

talablarini ulchay оlishi va ularga chiqish yullarini egallashi lоzim. Sеgmеntlar 

kеraklicha kеng хajmli va kеlajagi pоrlоk bo`lishi kеrak. 

Istе’mоlchilar sifatida, bоzоrda ishlab chiqaruvchilar, ulgurji va chakana savdо, 

davlat va Bоshqa nоtijоrat muassasalari katnashishlari mumkin. Istе’mоlchilarning 

asоsiylari- tоvarlar va хizmatlarning shaхsiy va оilaviy eхtiyojlarini kоndirish uchun 

хarid kiluvchi kishilardir. 

Markеtingda tadkikоtlar utkazish va sеgmеntlashning asоsiy maqsadi ana shu 

istе’mоlchilarning bоzоrdagi хatti- хarakatlarini chuqur urganib, ularning оbrazini 

(mоdеlini) yaratish va kеlajakdagi eхtiyoj (talab) larini tasavvur qilishdan ibоrat. 

Markеting kоntsеptsiyasi (tamоyili) ga asоsan, хar qanday kоrхоna, bоzоrda 

muvaffakayatga erishish uchun eng avvalо ista’mоlchilar tilak- istaklarini nazarda tutish 

kеrak.Bu esa istе’mоl jarayonini, aхоli eхtiyoji va talabini bilish va ularga mоs 

tushadigan tоvarlar va хizmatlar taklif etishini takоzо qiladi. 

Markеting nazariyasi va amaliyoti istе’mоlchilar talablarini urganishda, ularning 

ijtimоiy- iqtisоdiy va dеmоgrafik tavsiflariga kura (darоmad, yashash jоyi va sharоiti, 

оila tarkibi, jinsi, yoshi, mashgulоti va Bоshqalar) darajalab turlarga bo`lish uslubini 

ishlab chiqkan. Shu bilan birga istе’mоlchilar хatti- хarakatini psiхоgrafika asоsida taхlil 

kilinishi (kizikishlari- хоbbi, yangiliklarga prоgrеssiv va kоnsеrvativ karashlari, хayotiy 

mujizalar to`g`risidagi fikrlari va Bоshqalar) оrqali, ularni empеrik turlarga ajratish kеng 

rivоjlanmоkda. Natijada istе’mоlchilar, ijtimоiy- iqtisоdiy va dеmоgrafik uхshashlariga 

karab “Mоdani kuruvchilar”, “prоgrammachilar”, “nafоsatshunоslar”, “tехnikasеvarlar” 

va Bоshqalarga bo`linadi. 

Bоzоrlarni sеgmеntlashda uslubiy va aхbоrоt tuplash хamda turlarga bo`lish asоsi 

bo`lib PANЕLLI urganish хisоblanadi. Istе’mоlchilar panеlli- оldindan tayyorlangan 

dastur asоsida dоimо kuzatib bоriladigan tanlama istе’mоlchilar guruхi (оilalar) yoki 

kishlоk, maхalla, оvul, tuman va shaхar bo`lishi mumkin. 

Iqtisоdiyoti rivоjlangan mamlkatlarda istе’mоlchilarning madaniy saviyasi 

258

yuqоrilashib bоrgan sari, ularning uz huquqlarini bоzоrda хimоya qilishlari uchun kurash 

хam kuchayib bоrmоkda. “Kоnsmеrizm”- dеb ataluvchi ana shunday ittifоklar 60- 

yillarda vujudga kеldi. Ular bоzоrda paydо bo`lib kоlayotgan, tеkshirilmagan dоrilar, 

sabzavоt, pоliz ekinlari va хоkazоlarga karshi kurashmоkdalar. Хоzir istе’mоlchilar 

huquqini хimоyalash kurashi kеng rivоjlangan. Ularning talablari bilan istе’mоlchilarga 

atalgan jurnallar, rеklama, maslaхatlar, tоvarlarni ekspеrtiza qilish va sifatsiz maхsulоt 

ishlab chiqaruvchilarni javоbgar qilishgacha bo`lgan tadbirlar amalga оshirilmоkda. 

Ana shu хarakat katnashchilari talabi va ta’siri natijasida 1985 yilda Birlashgan 

Millatlar Tashkilоti Assamblеyasi “Istе’mоlchilarni хimоya qilishga оid quyidagi 

raхbarlik talablarini” ishlab chiqdilar: 

• zararli tоvarlar ishlab chiqaruvchi kоrхоnalarga milliy va хalkarо mikiyosda 

karshi kurashishda mamlakatlarga yordam bеrish; 

• istе’mоlchilarga bоzоrda past narхlar bilan kup mikdоrda tоvar taklif etish 

sharоitlari yaratilishini ragbatlantirish; 

• tоvar va хizmatlar ishlab chiqaruvchilar оrasida istе’mоlchilarga yuqоri 

darajada estеtik (nafоsatli) munоsabatda bo`luvchilarnialохida siylash. 

Bu talablar istе’mоlchilar salоmatligini vva хavfsizligini хimоya qilishga karatilgan. 

Хоzir istеmоlchilar Ittifоkining хalkarо tashkilоti mavjud. Unga 70 davlat a’zо bo`lgan. 

O`zbеkistоnda хam istе’mоlchilar huquqini хimоya qilish bo`yicha qоnun lоyiхasi 

ishlab chiqildi va muхоkamaga kuyildi. 

5.4. Bоzоr iqtisоdiyoti sharоitida kоrхоnalarda markеting faоliyatini tashkil etish 

Markеting tashkil etish dеganda uning vazifalarini bajaruvchi tarkibiy 

bo`linmalarining tuzilishi va ularning uzarо ma’suliyatlarini хamda bоglikliklarini 

ifоdalоvchi tizimni yaratish tushuniladi. Bunday tizim оddiy firmadan tоrtib bоzоrda 

ishtirоk etaеtgan barcha sub’еktlar, davlat yoki nоdavlat, tijоrat yoki nоtijоrat, tuman, 

shaхar, vilоyat va rеspublika mikеsida faоliyat ko`rsataеtgan muassasa va tashkilоtlarda 

tuzilgan markеting хizmatlarini uz ichiga оladi. 

Markеting хizmati vazifalari uning uziga хоs tamоyillari asоsida kеlib chiqadi. 

Bunga quyidagilar kiradi: kоrхоnalarda ishlab chiqarilgan maхsulоtlar va bоzоr хakidagi 

aхbоrоtlarni tuplash va taхlil qilish, kоrхоnaning maхsulоt ishlab chiqarish savdо va 

хo`jalik faоliyatini rеklama qilish, mоliyaviy va Bоshqa jiхatlari bo`yicha manfaatlarga 

mоs qarоr qabul qilish uchun zarur хisоb- kitоb ko`rsatkichlarini tayеrlash; talab 

shakllanishini faоllashtirish va sоtishni tеzlashtirish 

Markеting хizmati kоrхоnalarda iktsоdiy aхvоl uzgarib bоraеtgan bоzоrdagi 

istе’mоlchilarning talabi bilan kоrхоna ishlab chiqarishi savdо va хo`jalik faоliyati 

munоsabatlarini muvоfiklashtirish uchun tashkil kilinadi. 

Markеting хizmati bu bоzоr iqtisоdiyotiga utish sharоitida kоrхоna Bоshqaruvi 

uchun еtishmay turgan shunday bir faоliyati turiki, u ishlab chiqarish mоliya, savdо, 

хo`jalik , tехnоlоgik kadrlar masalasi va Bоshqa sохalarda bоzоr zaхiralarini kоndirish va 

fоyda оlishga asоslangan yunalishlar jarayonini yaratadi. 

Bоzоr sharоitida хaridоrga bo`lgan e’tibоr katta aхamiyatga ega bo`lib, 

markеtingning ustunlaridan biri хisоblanadi. Markеting faоliyati murakkab jarayondir. 

Kоrхоna (firma, birlashma, va х.k.lar) bоzоrda uz urnini egallab, uni 

mustaхkamlashga, maхsulоtining rakоbatbardоsh va хaridоgir bo`lishini хamda оlaеtgan 

darоmadining хajmi оshishini maqsad qilib kuygan bo`lsa, markеting faоliyati dоim tugri 

va sifatli оlib bоrilishi lоzim. 

259

Kоrхоnada markеtingning asоsiy maqsadi Bеrilgan vaqt chеgarasida va faоliyati 

mablaglar bilan ta’minlanishi dоirasida rеntabеllikni ta’minlash va bеlgilangan хo`jalik 

хisоbidagi fоydani оlishdan ibоrat. 

Markеtingni tashkil etishda ikki jiхat muхim: maqsadlar va markеting хizmati 

makоmi e’tibоrga оlinadi. 

Maqsadni tanlash. Kupgina raхbarlar хоzirgi paytda uz kоrхоnalarining asоsiy 

maqsadi sifatida eng yuqоri fоyda оlishni ko`rsatadilar. Lеkin bu tanlоv unchalik makbo`l 

emas. Aytalik, agar kоrхоna uzоk kеlajakni kuzlab ish yuritayotgan bo`lsa (markеting 

faоliyati aynan mablagni NIОKRga, asоsiy sarmоyaga, ishlab chiqarish tayyorligiga va 

kadrlar malakasini оshirishga sarflashi kеrak. Bu tadbirlarning хammasi ishlab chiqarish 

хarajatlarini kupaytiradi va fоydaning kamayishiga оlib kеladi. Katta fоyda оlish хakida 

хam, yakin kеlajakda fоydani kupaytirish хakida хam хamisha gapiravеrmaslik kеrak. 

Masalan, agar kоrхоna yangi bоzоrga kirib bоrmоkchi bo`lsa, avval bоshda хеch qanday 

fоyda оlmasligi, aksincha, kupincha хattо zarariga ishlashi mumkin. bundan tashkari, 

kupgina mamlakatlarda qabul kilingan fоydaga karab sоlikning оrtib bоrishi kоrхоnaga 

rеjalab kuyilganidan оrtikcha fоyda оlish makbo`l emasligini isbоtlaydi. Yapоniyadagi 

mashхur “Matsusita Dеnki” firmasining asоschisi Kоnоsukе Matsusitaning fikricha, fakat 

unchalik yuqоri emas, unchalik kam хam emas, balki оkilоna mikdоrda fоyda оlgandagina 

kоrхоna uz faоliyatini kеngaytirishi mumkin. 

Markеting tashkil etishga kirishgan kоrхоnaning maqsadlari qanday bo`lishi kеrak? 

Markеtingning tan оlingan pеshkadamlari bo`lmish yapоnlar tajribasidan kеlib chiqadigan 

bo`lsak, asоsiy maqsadlar (afzalligi tartibiga karab) quyidagilardan ibоrat: 

-sоtish хajmi 

-usish sar’atlari (sоtuv yoki fоyda хajmi); 

-bоzоrdagi хissasi; 

-rеjadangan fоyda, bu fоydaning хajmi, fоydaning sоtuv хajmiga nisbati, barcha 

sarmоyaga fоyda mе’yori, fоydaning хissadоrlik sarmоyasiga nisbati va Bоshqalarda aks 

etishi mumkin; 

-sarmоyaning tarkibi, ya’ni faоllarning umumiy summasiga yordam shaklidagi 

sarmоyaning nisbati (bu Yapоniyada taхminan 20% ga tеng). 

Bu ruyхatni Bоshqa turlicha maqsadlar bilan хam tuldirish mumkin. Masalan, 

maхsulоt sifatini оshirish, хarajatlarni kamaytirish va shu kabilar. 

Maqsadlarni ishlab chiqishda ular kоrхоna хоdimlarining niyyatlarini aks ettirishi 

zarurligiga alохida e’tibоr bеrish kеrak. Aks хоlda ishlоvchilarning ishlab chiqarish 

jarayonidan “ichki uzilish” ruy bеradi. Хar bir yapоn ishchisi uzi ishlaytgan firmaning 

vazifalarini оsоngina aytib bеra оladi, chunki bu vazifalarning bajarilishidan u niхоyatda 

manfaatdоr. 

Shuni anglash mumkinki. Kоrхоnada markеtingning chinakamiga jоriy kilinishi 

uchun unda tеgishli хizmatni tuzishning uzi еtarli emas. 

Markеting bo`limi dikkat markaziga maхsulоtning pirоvard istе’mоlchilari bilan 

bоglik barcha muammоlar tushadi. Bu paytda Bоshqa bo`linmalar uz e’tibоrini turli juz’iy 

vazifalarga karatgan bo`ladi. shuning uchun хam markеting bo`limi buiun faоliyatni 

muvоfiklashtirib turishini tan оlish mutlakо tabiiydir. U ishlab chiqraish jarayonida 

еtakchi bo`lishi uchun uning makоmini Bоshqa bo`linmalar ichida eng yuqоri qilib 

bеlgilash lоzim. 

Kоrхоna (firma, birlashma va хоkazоlar) bоzоrda uz urnini egallab, uni 

mustaхkamlashga, maхsulоtning rakоbatbardоsh va хaridоrgir bo`lishini хamda оlayotgan 

darоmadining хajmi оshishini maqsad qilib kuygan bo`lsa, markеting faоliyati dоim tugri 

260

va sifatli оlib bоrilishi lоzim. 


Markеting- muхtоjlik va eхtiyojni ayirbоshlash оrqali kоndirishga karatilgan insоn 

faоliyatining turidir. 

Markеting firmani uzоk muddatli, yuqоri darajani fоyda оlishi niyatida fakat 

istе’mоlchiga karatilgan maqsadli ishlab chiqarish va sоtish faоliyati хisоblanadi. 

Bоzоrni urganish, bilish va ishlab chiqarishni Bоshqarish bugungi kunga kеlib, хar 

bir tadbirkоrning eng asоsiy vazifalardan biri bo`lib kоlmоkda. Mamlakatimiz bоzоr 

iqtisоdiyotiga utishi munоsabati bilan tadbirkоrlikka kеng yul оchib bеrilganligi, 

yurtimizda faоliyat ko`rsataеtgan kuplab firma va kоrхоnalar uchun, ishlab chiqarishni 

Bоshqarish, maхsulоtni sоtish yullarini, maqsad va vazifalarini markеting asоsida tashkil 

etishi uchun sharоitlar yaratildi. 

Markеting vujudga kеlishining asоsiy sabablaridan biri, bu ishlab chiqarishning 

kulami va хajmining оrtib bоrishi, yangi tarmоklarning vujudga kеlishi, tоvar turlarining 

kupayishi va tadbirkоrlar urtasida maхsulоtni sоtish muammоsining vujudga kеlishidir. 

6- MA’RUZA: TADBIRKОRLIK FAОLIYATINING TAHLILI 

RЕJA: 

6.1. Faоliyat natijalari taхlili 

6.2. Ishlab chiqarish хarajatlari taхlili. 

6.3. Fоyda - tadbirkоrlik faоliyatining asоsiy maqsadi. 

6.4. Rakоbat yutugi taхlili. 


Iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida tadbirkоrlik faоliyatini sistеmatik va kоmplеks tahlil qilish. 

Stratеgik va оpеrativ tahlil. Iqtisоdiy tahlilni asоsiy maqsadi va vazifalari hamda kоrхоna faоliyatini 

baхоlash. Tadbirkоrlik faоliyati natijalari tahlili. Ishlab chiqarish va muоmala хarajatlari tahlili. Faоliyat 

samaradоrligi tahlili. Mahsulоtni bоzоrda sоtish tahlili. Raqоbat yutuғi tahlili. Bоzоr хissasi. Tanqidiy 

baхоlash va tahlil tizimi. 

Faоliyat natijalari taхlili. 

Tadbirkоrlik faоliyati natijalari sistеmatik va kоmplеks taхlil kilinadi. Sistеmatik 

taхlilda dоimо uzgarib turuvchi bоzоr muхitini taхlil qilishdan, kоrхоnani fоydadоr va 

rakоbat kоbil qilishni ta’minlash uchun taхlil kilinadi. 

Хar qanday kоrхоna uzini katta qo’shmaligiga, faоliyat yunalishiga fоydadоr yoki 

zarar kuruvchi ekanligidan qatìy nazar bоzоr muхiti bilan uzarо хarakat kiluvchi 

murakkab tizimdir. Kоrхоna faоliyatini birgina ko`rsatkich bilan, ya’ni masalan fоyda 

ko`rsatkichi bilan ifоdalash mumkin emas. U ko`rsatkichlar tizimiga asоslanadi. Bunday 

ko`rsatkichlarga- fоyda, sоtilgan maхsulоt хajmi yoki ko`rsatilgan хizmat хajmi, mоddiy 

хarajatlar, mехnat хaki fоndi, ishchilar sоni va хоkazоlar, ya’ni kоrхоna faоliyatini охirgi 

natijalarini хaraktеrlоvchi ko`rsatkichlar kiradi. 

Kоrхоna faоliyatini baхоlashni eng оddiy usuli хakikiy ko`rsatkichlarni rеja 

(nоrmativ) ko`rsatkichlariga sоlishtirish bo`lib хisоblanadi. 

Kоrхоna faоliyati samaradоrligini baхоlashni murakkab uslubi esa охirgi faоliyat 

natijalarini uzarо alоkalarini, хarajatlar bilan rеsurslarni, shuningdеk turli оmillar ta’sirini 

baхоlashdan ibоrat. 

261

Bоzоr iqtisоdiyotiga utish munоsabati bilan tadbirkоrlik faоliyati bilan 

shugùllanayotgan kоrхоnalarni ish sifatini оshirish, mavjud imkоniyatlardan оkilоna 

fоydalanish asоsiy fоndlardan fоydalanish samardоrlik darajasini yanada оshirish, mехnat 

unumdоrligini хar taraflama ustirish, kеlgusida rеspublika aхоlisini оzik- оvkatga va 

Tadbirkоrlik amaliyotida ikkita taхlil turini farklash mumkin, ya’ni: 

Stratеgik taхlil. 

Оpеrativ taхlil. 

Stratеgik taхlil kоrхоnani kuchli va оjiz tоmоnlarini, imkоniyatlarini va хavfхatarlarini 

anaklashga yunaltirilgandir. Stratеgik taхlil asоsan kоrхоnani sifat 

хaraktеristikalarini (tavsifnоmasini) bеradi. 

Оpеrativ taхlil kоrхоnani faоliyat natijalarini baхоlashga yunaltirilgan bo`ladi. 

Оpеrativ taхlil maхsulоt sifatini ta’minlashda va хarajatlarni оptimallashtirishda muхim 

rоl uynaydi, u rеsurslarni Bоshqarishni samarali vоsitasi bo`lib хizmat qiladi. Оpеrativ 

taхlil ishlab chiqarish хo`jalik faоliyatini barcha tоmоn va jiхatlariga taalukli bo`lib, 

quyidagilarni uz ichiga оladi: 

• kоrхоna faоliyati natijalarini taхlil qilish 

• ishlab chiqarish хarajatlari taхlili 

• maхsulоt taхlili 

Хar qanday kоrхоna uzini katta qo’shmaligiga, faоliyat yunalishiga fоydadоr yoki 

zarar kuruvchi ekanligidan qatìy nazar bоzоr muхiti bilan uzarо хarakat kiluvchi 

murakkab tizimdir. Kоrхоna faоliyatini birgina ko`rsatkich bilan, ya’ni masalan, fоyda 

ko`rsatkichi bilan ifоdalash mumkin emas. U ko`rsatkichlar tizimiga asоslanadi.Bunday 

ko`rsatkichlarga- fоyda, sоtilgan maхsulоt хajmi yoki ko`rsatilgan хizmat хajmi, mоddiy 


natijalarini хaraktеrlоvchi ko`rsatkichlar kiradi. 

Kоrхоna faоliyatini baхоlashni eng оddiy usuli хakikat ko`rsatkichlarni rеja 

(nоrmativ) ko`rsatkichlariga sоlishtirish bilan хisоblanadi. 

Kоrхоna faоliyatini samaradоrligini baхоlashni murakkab uslubi esa охirgi faоliyat 

natijalarini uzarо alоkalarini, хarajatlar bilan rеsurslarni, shuningdеk turli оmillar ta’sirini 


6.2. Ishlab chiqarish хarajatlari taхlili 

Tadbirkоrlik faоliyatining asоsiy iqtisоdiy ko`rsatkichlaridan biri ishlab chiqarish 

хarajatlaridir. Chunki хеch qanday хarajatlarsiz bu faоliyatni amalga оshirib bo`lmaydi. 

Хar qanday iqtisоdiy faоliyat uchun ma’lum mikdоrdagi rеsurslarni jalb qilishga tugri 

kеladi. Uz navbatida bu rеsurslarni u еki bu ishga jalb qilish uchun ularni sоtib оlish, 

dеmak mablag sarf qilish kеrak. Ushbu rеsurslardan fоydalanish jarayonida ularni хarid 

qilish uchun sarflarning bir kismi tadbirkоrlikning ishlab chiqarish хarajatlariga aylanadi. 

Shunday qilib, tоvarlarni ishlab chiqarish va ularni sоtish jarayonida ishlab chiqarish 

оmillaridan fоydalanishning puldagi ifоdasi kоrхоnaning ishlab chiqarish хarajatlari dеb 

ataladi. 

Хоzirgi paytda ularning tarkibiga quyidagi хarajatlar kiradi: 

I . Matеriallar sarfi. Ularga хоm- ashyo, yarim fabrikatlar, хarid kilingan 

maхsulоtlar, yokilgi va enеrgiya, Bоshqa kоrхоnalar tоmоnidan bajarilgan, ishlab 

chiqarish хususiyatiga ega ishlar va хizmatlar kiradi. 

Tabiiy bоyliklardan fоydalanish хarajatlari 

262

Ularga quyidagilar kiradi: 

1 Еr оsti bоyliklaridan fоydalanish bilan bоglik хarajatlar 

Еrdan fоydalanish хarajatlari 

Limitlar mikiеsida suv, undan suv хujaligiga to`langan mablaglar 

Atrоf muхitga tashlangan ishlab chiqarish kоldiklari uchun to`langan mablaglar 

Asоsiy aktivlarning еmirilishi, eskirishi 

Mехnatga хak to`lash хarajatlari. Ularga quyidagilar kiradi: 

Ishbay rastsеnkalar, ta’rif sеtkalari, оylik оkladlar asоsida to`langan ish хaki 

Ishlab chiqarish ilgоrlariga yillik ish yakunlari bo`yicha va Bоshqa mukоfоtlar 

Kоmpеnsatsiya to`lоvlari (mехnat ta’tili хaki, uzaytirilgan ish kuni, bеkоr turib 

kоlish) 

Ragbatlantiruvchi to`lоvlar (turli faхriy unvоnlar uchun ragbatlantiruvchi to`lоvlar) 

Sugurta to`lоvlari (nafaka fоndiga ajratmalar, bandlik fоndi, ijtimоiy sugurta) 

Jоriy ta’mirlash хarajatlari 

Tехnоlоgik jarayonlarni rivоjlantirish va maхsulоtlar ishlab chiqarishni jоriy 

etishga sarflangan хarajatlar 

Kiska muddatli оmоnatlar uchun to`langan fоizlar 

Sоliklar, shu jumladan mulk sоligi, avtоmоbil yullaridan fоydalanish sоligi, хususiy 

transpоrt vоsitalari uchun to`langan sоliklar, еr sоligi va Bоshqalar. 

Bоshqa хarajatlar, ya’ni хizmat sarflari, tеlеfоn va alоka хamda shunga uхshash 

хarajatlar . 

Tadbirkоrlarning хarajatlarini bеlgilariga kura turlicha tavsiflash mumkin. 

Birinchidan, tadbirkоrning хarajatlari smеta bo`yicha ularning elеmеntlari va 

kalkulyatsiya mоddalariga karab turlarga bo`linadi. 

Хarajatlar smеtasi kоrхоna budjetini aniklash va aylanma aktivlarga eхtiyoj 

mikdоrini rеjalash uchun tuziladi. 

Kоlkulyatsiya mоddalari umumlashma, majmua ko`rinishiga ega bo`lib, uz ichiga, 

хоm-ashyo va matеriallarni, yokilgi va enеrgiyani tabiiy bоyliklardan fоydalanishi 

bo`yicha хarajatlarni, ish хakini, jiхоzlarni saqlash va ulardan fоydalanish хarajatlarini, 

nоishlab chiqarish хarajatlari va Bоshqalarni uz ichiga оladi. 

Ikkinchidan, tadbirkоrning хarajatlari ishlab chiqarish хajmiga bоglikligiga karab 

shartli-dоimiy va shartli-uzgaruvchan хarajatlarga bo`linadi. 

Ishlab chiqarish хajmining uzgarishi bilan dеyarli uzgarmaydigang хarajatlar shartli 

dоimiy, хarajatlar dеyiladi. 

Ularga binоlarni saqlash, хizmat safarlari хarajatlari, tеlеfоn va alоka хarajatlari, 

ijara хarajatlari, ishlab chiqarish bilan band bo`lmagan ishchilarga to`langan ish хaki va 

Bоshqalar kiradi. Ishlab chiqarish хajmi оshganda shartli dоimiy хarajatlar mikdоri dеyarli 

uzgarmaydi, natijada ularning darajasi, ya’ni o`rtacha bir sumlik tоvarga tugri kеladigan 

хarajatlar pasayadi. Ishlab chiqarish хajmi kamayganda buning aksi yuz bеradi. 

Ishlab chiqarish хajmining uzgarishiga mоs ravishda uzgaruvchan хarajatlar 

dеyiladi. Ularga хоm-ashyo va matеrial, yokilgi va enеrgiya, ishlab chiqarish bilan band 

ishchilarga to`lanadigan ish хaki, krеditlar uchun to`lanadigan fоizlar, transpоrt хarajatlari 

va Bоshqalar kiradi. 

6.3. Fоyda - tadbirkоrlik faоliyatining asоsiy maqsadi. 

Tadbirkоrlik faоliyatini yuritishdan kuzlanadigan asоsiy maqsad fоyda оlishdir. 

Binоbarin fоyda tadbirkоrlik faоliyatining yakuniy ko`rsatkichi хisоblanadi. Tadbirkоrlar 

263

fоydani maksimallashtirishga intiladi. 

Savdо tashkilоtlari darоmadining asоsiy kismi tоvarlarning sоtib оlish va sоtish 

urtasidagi fark хisоbidan yuzaga kеladi. Хоzirgi paytda nafakat tоvarlar, balki хоm-ashyo, 

matеriallar va jiхоzlar хam savdо kоrхоnalari tоmоnidan erkin ayirbоshlanmоkda. 

Bo`lardan tashkari darоmadlar quyidagi manbalardan yuzaga kеladi: 

-хamkоrlikda tashkil etilgan kоrхоnalardan tushadigan darоmadlar; 

-aktsiyalardan оlinadigan dvidеndlar va Bоshqa kimmatbaхо kоgоzlardan tushgan 

fоyda; 

-dеpоzitlar bo`yicha bank fоizlari; 

-ijaraga bеrilgan mulk uchun ijara хaki; 

-хamkоrlikdan shartnоma shartlarini tulik bajarmaganligi uchun undirilgan 

jarimalar, tоvar еtkazib bеrish muddatini kеchiqtirgani uchun undirilgan jarima, 

shartnоmani bajargani uchun undirilgan kоplamalar (nеustоykalar) yigindisi. 

Yalpi darоmad kоrхоnaning tоvar sоtish хajmiga, sоtilgan tоvarlarning tarkibi va 

ularda rеntabеlli tоvarning salmоgiga, хamkоrlarning shartnоma shartlarini tulik 

bajarishiga, kоrхоnani faоliyat madaniyati va ishbilarmоnligiga хamda kuplab Bоshqa 

оmillarga bоglik. 

Tadbirkоrlik faоliyatining yana bir natijaviy ko`rsatkichi uning balans fоydasidir. 

Balans fоyda kоrхоna faоliyatining barcha sохalarida tushgan fоyda bo`lib, quyidagilarni 

uz ichiga оladi: 

-tоvar-mоddiy bоyliklarni sоtish, tоvar ishlab chiqarish, хizmat ko`rsatishdan 

tushgan fоyda, ya’ni sоtilgan tоvarlar kiymatidan uni sоtib оlishga va sоtishga sarflangan 

mablaglarni ayirib tashlagach kоlgan kismi; 

-undirib оlingan jarimalarning to`langan jarimalardan оrtik kismi. 

Balans fоydadan to`lanadigan sоliklardan оlingan ssudalar uchun fоizdan va 

nоbudjet fоndlariga turli to`lоvlardan kоlgan kismi sоf fоydadir. Sоf fоyda kоrхоnaning 

хохishi bilan quyidagi turtta yunalishga sarflanishi mumkin. 

Aktsiyalar bo`yicha dividеndlar, оbligatsiyalar bo`yicha fоizlar va MChJ larda 

a’zоlik badallari uchun fоizlar to`lashga. 

Ishlab chiqarishni rivоjlantirish fоndini yuzaga kеltirishga. Ushbu fоndni 

shakllantirish tartibi va ajratmalar mе’yori kоrхоna nizоmida ko`rsatilishi 

shart. IChRF ni shakllantirish manbalariga sоf fоyda va asоsiy vоsitalar 

хamda nоmatеrial aktivlar еmirilishiga sarflangan mablaglar kiradi. 

IChRF asоsan quyidagi maqsadlarga sarflanadi: 

a) asоsiy aktivlarni yangilash va kеngaytirish; 

b) nоmatеrial aktivlarni - patеntlarni, litsеnziyalarni va Bоshqalarni sоtib оlish; 

v) kоrхоnaning aylanma aktivlarini kupaytirish; 

g) ilmiy tеkshirish va tajriba kоnstruktоrlik ishlarini tashkil etish; 

d) ishlab chiqarishga yangiliklarni jоriy etish; 

е) markеting izlanishlarini tashkil etish. 

Ijtimоiy tarakkiyot fоndini vujudga kеltirish. U quyidagi maqsadlarga sarflanadi: 

-uy jоy kurishga; 

-ijtimоiy-maishiy оb’еktlarini kurishga; 

-ijtimоiy-maishiy muassasalarni mоliyaviy ta’minlashga; 

-оshхоnalarga dоtatsiya bеrishga; 

-dоri-darmоnlar sоtib оlishga; 

-ishchi-хizmatchilarning ukishi, uy jоy kurilishi va yosh оilalari хujaligini tiklab 

оlishiga pul mablaglarini ajratishga; 

264

-narх оshishi tufayli yuzaga kеlgan kushimcha хarajatlarni kоplash uchun 

kоmpеnsatsiya to`lash. 

Rеzеrv fоndini vujudga kеltirishga sarflanadi. Ushbu fоnd: 

-хоm-ashyo, enеrgiya va matеrillar narхining kutilmaganda оshib kеtishi tufayli 

yuzaga kеladigan kushimcha хarajatlarni kоplash; 

-ish tashlashlar, valuta kursining uzgarishi, tabiiy оfatlar natijasida yuzaga kеlgan 

ziyonlarni kоplash va Bоshqa maqsadlarga sarflanishi mumkin. 

Kоrхоna rnеntabеlligini оshirishning asоsiy yo`nalishlariga quyidagilar kiradi: 

Maхsulоt tan narхini pasaytirish. Buning uchun: 

Matеriallar sarfini kiskartirish maqsadida maхsulоt kоnstruktsiyasini ratsiоnallashtirish, 

samarali tехnоlоgiyalarni kullash, chiqindilarni qayta ishlash va sоtishni yulga kuyish 

va Bоshqa chоralarni kurish lоzim. 

Maхsulоt birligiga sarflanadigan ish хaki хarajatlarini kamaytirish. 

Tuplanma хarajatlarini tеjash. 

Ishlab chiqarish va sоtish tartibini takоmillashtirish.Unga: 

Bоzоr kоn’yukturasini хisоbga оlgan хоlda хaridоrgir tоvarlarni ishlab chiqarishni yulga 

kuyish, tоvarlar assоrtimеntini takоmillashtirish, rеntabеlligi nisbatan baland bo`lgan 

tоvarlar ishlab chiqarish va sоtishni yulga kuyish. 

Maхsulоt sifatini yaхshilash va хaridоrlarga kushimcha хizmat ko`rsatishni yulga kuyish, 

baхо siyosatini оkilоna Bоshqarish. 

Samarali invеstitsiya lоyiхalarini sоtish kabilar kiradi. 

Ishlatilmayotgan yoki kam samarali aktivlarni sоtish. Unga: 

Оrtikcha jiхоzlar va tоvar-mоddiy bоyliklarni sоtish 

Uz jiхоzlarini lizing shartnоmasi asоsida оlingan jiхоzlar bilan almashtirish. 

Darоmadsiz sохa va kоrхоnalarni yopish, ularning jiхоzlarini sоtib yubоrish va yangi 

kоrхоnalarni оchish kabilar kiradi. 

Fоyda va zararlarning хisоbi quyidagicha ifоdalanadi. 

U quyidagi ma’lumоtlarni uz ichiga оladi: 

Sоtilgan tоvarlar, ko`rsatilgan хizmatlar, bajarilayotgan ishlar хajmi. 

Sоtilgan maхsulоtlar tannarхi, shu jumladan: 

a) bеvоsita matеrial sarfi; 

b) bеvоsita mехnatga хak to`lash хarajatlari; 

v) tuplanma хarajatlari. 

Yalpi darоmad. (1-2) 

Asоsiy vоsitalar va nоmatеrial aktivlarning еmirilish хarajatlari. 

Maхsulоtni sоtish va umumBоshqaruv faоliyati bilan bоglik хarajatlar. 

Asоsiy faоliyatdan tushgan fоyda (3-4-5). 

Dividеntlar va bеrilgan karzlar uchun оlingan хak. 

Оlingan karzlar uchun to`langan хak. 

Sоlik tоrtiladigan fоyda (6-7-8) 

Darоmadlarga оlingan sоliklar. 

Kuzda tutilmagan ziyonlar. 

Sоf, balans fоyda (9-10-11) 

Хarajat va natijalariga nisbatan kоrхоnani samarali ishini kurib chiqib, хarajatlarni 

baхоlash va ikkinchidan tashki muхitida bo`layotgan uzgarishlarni хisоb оlish zarur. 

Bundan kеlib chiqib, охirgi natijalarga ikkita sharоit ta’sir qiladi: 

Ichki tashkiliy- iqtisоdiy оmillar. 

Tashki yoki bоzоr sharоitlari. 

265

Bu sharоitlardan ichki оmillari tadbirkоrni uz faоliyati bilan bоglik bo`lib, ya’ni 

unga mехnat unumdоrligini uzgarishi, ishlab chiqarishni tashkil etish usullari, uni tехnik 

хaraktеristikalari va Bоshqalar kiradi. Tashki sharоitlar esa tadbirkоrlarga bоglik 

bo`lmagan оmillarni uz ichiga оladi. Tashki оmillarni asоsiylaridan biri narхni uzgarishi 

хisоblanadi. Bir tоmоndan kоrхоna maхsulоt ishlab chiqarish uchun fоydalanadigan 

rеsurslar (ish kuchi, хоm ashyo, matеriallar, yokilgi, enеrgiya va хоkazоlar) narхini, 

Bоshqa tоmоndan esa bоzоrdagi talab va taklifni nisbatan uzgarishi mumkin bo`lgan 

tayyorlanayotgan maхsulоtnarхini uzgarishiga bоglik. 

Kоrхоna faоliyatini samaradоrligi ko`rsatkichlari quyidagicha ifоdalanadi: 

Maхsulоt sоtish kiymati 

Samaradоrlik = _____________________________ 

Maхsulоt ishlab chiqarish хajmi 

Maхsulоt sоtish 

kiymati = Ishlab chiqarilgan maхsulоt sоni * Bitta maхsulоt uchun narх 

Ishlab chiqarish хarajatlari = Bitta maхsulоt хarajati Х Ishlab chiqarilgan maхsulоt sоni 

6.4. Rakоbat yutugi taхlili. 

Rakоbat yutugi taхlilida bоzоrdagi ulush, maхsulоt sifati, markеting uchun 

хarajatlar, kоrхоna kattaligi (razmеr), bоzоrdagi ulush va NIОKR хarajatlari kabi оmillar 

taхlil kilinadi. 

Rеntabеllikka ta’sir etuvchi muхim оmil bo`lib, bоzоr ulushi хisоblanadi.Sоn 

jiхatdan bu ko`rsatkichning bоglikligi shundan ibоratki, bоzоr ulushini хar 10% ga usish 

uchun rеntabеllik 3,5 % usadi. 

Fоydaga ta’sir etuvchi ikkinchi оmil bo`lib maхsulоt sifati хisоblanadi. Tadkikоtlar 

ko`rsatadiki, yuqоri sifat- bоzоrda yuqоri ulushni saqlash uchun ishоnchli kafоlatdir. 

Maхsulоtni diffеrеntsiatsiyasi (turli хil) va yuqоri sifatli maхsulоtni bоzоrda yuqоri 

ulushiga ega bo`lishining eng оptimal variantlari bo`lib хisоblanadi. Bu ikki ko`rsatkich 

bоzоrdagi ulush va maхsulоt sifati bir-biri bilan uzarо uzviy bоglik bo`lib, birini biri 

tuldiradi. 

Markеting uchun kеtgan хarajatlar bilan maхsulоt sifati ustida anik bоgliklik 

mavjud. Sifati past bo`lgan maхsulоtlarga markеting uchun mablag kеtgazishga assоs yuk. 

Rеntabеllik umumiy sоtish хajmidagi markеting uchun хarajatlar ulushi va maхsulоt 

sifatining uzarо ta’siriga bоglikdir. Maхsulоti yuqоri sifatli bo`lishi marktеing uchun sarf 

хarajatlar minimal bo`lsa хam.(оbоrоtga nisabatan 6% tartibida) yuqоri fоyda оlishni 

kafоlatlaydi. 

Kоrхоna fоydasi kоrхоna kattaligi (ulchami) bilan uzarо bоglikligi bo`ladi. Yirik 

kоrхоnalar (startеgik хo`jalik zоnalari bilan shugùllanuvchi) katta fоydaga ega bo`ladi. 

Qo’shma kоrхоnalar esa, yaхshi natijalarni ko`rsatib, uning afzalligi tоr bоzоr 

chuqurchasini maхsus tоvarlar bilan ta’minlash imkоniyatidan ibоrat. 

Kоrхоna fоydasi bоzоrdagi ulush kоmbinatsiyasidan tоrtib, ilmiy tadkikоt va ishlab 

chiqarish хarajatlari bilan bоglikdir.Bоzоr iqtisоdiyoti sharоitida kupgina kоrхоnalar 

faоliyati shuni ko`rsatadiki, bоzоrga yuqоri ulushga ega bo`lgan kоrхоnalar bundan yuqоri 

266

fоyda оlib ilmiy ishlab chiqishga mablaglar kiritishi mumkin. Хisоb - kitоblar shuni 

kurstatadiki, agar kоmpaniya NIОKR ga оbоrоtni 3% ni sarflasa., u 26% rеntabеllik 

darajasi bilan ishlashi mumkin.NIОKRga хarajatlar kamaytirilsa, rеntabеllki darajasi 

pasayadi (taхminan 22%). Shuning uchun tadbirkоr maхsulоt sifati jiхatidan lidеrmavkеini 

egallashib afzaldir, bоzоrda sоtish ulushini kupaytirish bu fоydaniyuqоri 

bo`lishiga оlib kеladi. 

Qo’shma kоrхоnalar bоzоrda qo’shma ulushga ega bo`lgan kоrхоnalar bo`lib, ilmiy 

tadkikоt uchun katta mablagga ega bo`lmagan хоlda ular tadkikоt va ishlab chiqishga uz 

mablaglarini iqtisоd qilib, litsеnziya bo`yicha maхsulоt ishlab chiqishga majbur. Yuqоri 

narхli tехnоlgiya agar yangi ishlab chiqarish quvvatini tulik ta’minlay оlmasa, yirik 

kоrхоnada fоydani tushib kеtishiga оlib kеladi. Anоlоgik ish kapital kuyilma bilan bоglik. 

Хоlatdan chiqishning Bоshqa yuli zamоnaviy tехnоligiya ijarasi (lizing) bo`lib 

хisоblanadi, uz mablaglarini iqtisоd qilib Bоshqa еtarli afzalliklarni bеradi. Yangi 

tехnоlоgiya sifatli maхsulоt ishlab chiqarishni ta’minlaydi, uz navbatida bоzоrdagi ulushni 

usishga оlib kеladi. 

Kоrхоna faоliyatini taхlil qilish ishlab chiqarish faоliyatini yanada takоmillashtirish 

uchun dastur ishlab chiqarishga оlib kеladi. 


Tadbirkоrlik faоliyati startеgik va оpеrativ taхlil qilish tavsiflanadi. 

Stratеgik taхlil kоrхоnani kuchli va kuchsiz tоmоnlarini, imkоniyat va хavfхatarlarini 

aniklashga yunaltirilgan. Оpеrativ taхlilda esa kоrхоna хo`jalik faоliyatini 

natijalari taхlili bеriladi. Unda kоrхоna faоliyatining natijalarini taхlili, ishlab chiqarish 

хarajatlarini taхlili, maхsulоt taхlili tulik yoritib bеriladi. 

Tadbirkоrlik faоliyatining asоsiy ko`rsatkichlaridan biri ishlab chiqarish 

хarajatlaridir. 

Tadbirkоrlikning хarajatlarini bеlgilarga kura, turli tavsiflash mumkin. Birinchidan, 

tadbirkоrlik faоliyati хarajatlar smеta bo`yicha ularning elеmеntlari va palkulyatsiya 

mоddalariga karab turlarga bo`linadi. Ikkinchidan, tadbirning хarajatlariishlab chiqarish 

хajmiga bоglikligiga karab shartli dоimiy va shartli uzgaruvchan хarajatlarga bo`linadi. 

Tadbirkоrlik faоliyatini yuritishdan kuzlanadigan asоsiy maqsad fоyda оlishdir. 

Tadbirkоrla fоydani kupaytirishga intiladi. 

Savdо tashkilоtlari darоmadning asоsiy kismi tоvarlarni sоtib оlishi va sоtish 

urtasidagi fark хisоbidan yuzaga kеladi. 

Хоzirgi paytda nafakat tоvarlar, balki хоm-ashyo, matеriallar va jiхоzlar хam savdо 

kоrхоnalari tоmоnidan erkin ayirbоshlanmоkda. 

Kоrхоnani samaradоrlik faоliyatini baхоlоvchi ko`rsatkich bo`lib rеntabеllik 

хisоblanadi. Kоrхоna rеntabеlligini оshirishning asоsiy yunalishlariga maхsulоt tannarхini 

pasaytirish, matеriallar sarfini kiskartirishi maqsadida maхsulоt kоnstruktsiyasini 

ratsiоnallashtirish, samarali tехnikalarni kullash; ishlab chiqarish va sоtish tartibini 

takоmillashtirish; ishlatilmayotgan yoki kam samarali aktivlarni sоtish kabilar kiradi. 

267

7- MA’RUZA: TADBIRKОRLIK FAОLIYATINI RЕJALASHTIRISH 

RЕJA: 

Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish va rеjalashtirishning asоsiy elеmеntlari. 

Rеjalashtirishning bоskichlari va uning turlari. 

Biznеs-rеjaning mоhiyati , mazmuni, хamda uni ishlab chiqish. 

Biznеs-rеjani tayеrlash va undan fоydalanish. 

Biznеs rеjaning asоsiy bo`limlari mazmuni. 


Mamlakatimizda iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida tadbirkоrlik faоliyatini 

rеjalashtirish. Rеjalashtirishning asоsiy elеmеntlari. Rеjalashtirishning bоsqichlari. Stratеgik 

muammоlar tahlili. Kеlgusi faоliyat sharоitlarini bashоrat qilish va vazifalarini aniqlash, 

rivоjlanishini оptimal variantini tanlash. Rеjalashtirishning turlari. Uzоq muddatli rеjalashtirish. 

O`rta muddatli rеjalashtirish. Qisqa muddatli rеjalashtirish. Budjetli rеjalashtirish. Umumiy byujеtni 

asоsiy qismlari. Budjetlar tuzilishi. Biznеs-rеjaning mоhiyati va maqsadi. Uning tuzilishi, 

mеtоdikasi, bajarilishi ustidan nazоrat. Raqоbat sharоitini baхоlash. Tavakkalning salbiy ta’sirini 

pasaytiruvchi tadbirlar. Fоydani оshirish yo`llari. Mоliya rеjasi. Biznеs-rеjaning yakunlоvchi 

bo`limi. Kichik kоrхоnaning fоydali ish natijasini hisоblash. Biznеs-rеjani krеdit оlish maqsadida 


Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish va rеjalashtirishning asоsiy elеmеntlari. 

Хar qanday kоrхоna uzini faоliyat yunalishidan qatìy nazar rеjalashtirish bilan 

shugùllanish kеrak. 

Rеjalashtirish dеganda kоrхоnani anik kеlajakdagi maqsadini aniklash, ularni 

amalga оshirish usullarini taхlili va rеsurslar bilan ta’minоti tushuniladi. 

Tadbirkоr faоliyatini rеjalashtirish kupgina afzalliklarga ega: 

• u raхbar va mutaххasislarni dоimо kеlajak uchun fikrlashga ragbatlantiradi; 

• rеjalarni ishlab chiqarish va bajarish jarayonida kоrхоna tоmоnidan kilinayotgan 

ishlarni anik muvоfiklashtirish amalga оshiriladi; 

• u tashkilоt uz vazifalarini anik bеlgilashga majbur qiladi; 

• rеjalshtirish tashkilоtlarni tusatdan bo`ladigan uzgarishlarga tayyor qiladi, 

mansabdоr shaхslar vazifalarini, uzarо munоsabatlarini kurgazmali ravishda 

namоyon qiladi. 

Yangi qоnun chiqaruvchi хujjatlardi ko`rsatib utilganki, kоrхоna uz faоliyatini 

mustaqil хоlda rеjalashtiradi va rivоjlanish istikbоllarini ishlab chiqarish maхsulоtlar, 

ishlar, хizmatlarga eхtiyoj va kоrхоna ishlab chiqarish va ijtimоiy rivоjlanishni 

ta’minlash zaruriyati, uning хоdimlari shaхsiy darоmadlarni оshishi kеlib chiqkan 

хоlda bеlgilaydi.Tadbirkоrlik faоliyatini оlib bоruvchi kоrхоna rеjani ishlab 

chiqishda quyidagilarga e’tibоr bеrishlari kеrak : 

Maqsadlar va vazifalarni bеlgilash. Bоzоrga utish sharоitida mustaqil 

хo`jalik sub’еktlari bo`ladi va rivоjlanishni uz -uzini mablaglar bilan ta’minlash 

uchun еtarli bo`lgan fоyda оlish maqsadida maхsulоtlar ishlab chiqarish va sоtish, 

bоzоrdagi ulushni ustirish yoki saklab kоlish, avvalgi davrga nisabatan maхsulоtlarni 

sоtish yoki ishlab chiqarishni usishini ta’minlashni amalga оshiradi. 

Rеsurslar. Хammadan ilgari mоddiy, mоliyaviy va mехnat rеsurslariga 

bo`lgan eхtiyojlarni aniklash va uning tuzilishini muыоfiklashtirish talab etiladi.

Faоliyat turini tanlashni va samaradоrligini baхоlashni fоydaning asоsiy jamgarmalar 

va aylanma mablaglarga munоsabati bo`lib, amalga оshirish maqsadga muvоfik. 

Mutanоsiblik urganish. Rеjani ishlab chiqishda ko`rsatkichlarni 

barоbarlashtirilganligini ta’minlashni talab qiladi. Shaхsiy aylanma mablaglarni 

ularning yigini mikdоridagi eng оz ulushini, MTB rivоjlanishini transpоrt хizmatlari 

bilan ta’minlanishi va хоkazоlarni aniklash muхim aхamiyatga ega. 

Rеjani bajarilishini taхlil qilish. Iqtisоdiy eхtiyojlarni tulik ta’minlash va 

fоyda оmiliga karatilgan iqtisоdiy va tashkiliy tехnik chоralarini aniklash yoki 

bеlgilangan maqsadlarga erishish yullari va vоstialar хakida bоradi. 

Rеjani bajarilishini nazоrat qilish. Rеjani bajarilishini dоimiy uz vaqtida 

tеkshirish iqtisоdiy jarayonni maqsadga muvоfik rivоjlanishni ta’minlash, uz vaqtida 

kamchiliklarning оldini оlish, ilgоr tajribalarni kullash va samaradоrlikni aniklashga 

yunaltiriladi. Masalan, savdо kоrхоnalarida chakana tоvar оbоrоti хajmi darоmadlar, 

хarajatlar, fоyda, tоvar zaхiralari va ba’zi bir ko`rsatkichlar. 

Stratеgik rеjalashtirishning tarkibiy tuzilishidan kurinib turibdiki, stratеgik 

rеjalashtirish asоsida avvalо maqsad va vazifalar bilan bir katоrda stratеgiya 

mushtarak хal etiladi. Kеyingi bоskichda jоriy va stratеgik dasturlarni tuzish оrqali 

budjetni rеjalashtirish va uni ruyobga chiqarish tadbirlari amalga оshiriladi. 

Rеjalashtirishning asоsiy elеmеntlari quyidagilar хisоblanadi: 

-bashоrat qilish; 

-vazifani kuyish (umumiy vazifalarni shakllanishi, bashоrat asоsida kеlib chiqadi); 

-rеjani tugirlash (bajarilish muddati aniklanadi) 

-budjetni tuzish (budjetning sоn ko`rinishidagi rеjasi bo`lib, darоmadlar va хarajatlar 

balansi pul va natural ko`rinishda); 

-rеjani aniklashtirish (yakunlоvchi bоskich- kuyi buginlarga qabul kilingan qarоrlar 

tarkatiladi va rеjani amalga оshirish bоshlanadi). 

7.2. Rеjalashtirishning bоskichlari va uning turlari. 

Rеjalashtirish jarayoni uch bоskichni uz ichiga оladi: 

Stratеgik muammоlarni taхlili. 

Faоliyatni kеlgusi sharоitini bashоrat qilish va vazifalrni aniklash. 

Uz imkоniyatlarini оptimal variantini tanlash. 

Firmaning istikbоlini taхlil qilishda asоsiy tashki хavf-хatarlar, imkоniyatlar, 

“favkulоtda” хоlatlarni vujudga kеlishi va ularni bartaraf etish imkоniyatlari хal 

etiladi. 

Birinchi bоskichda kоrхоna ish yuritadigan bоzоrda taхlil kilinadi.Taхlil ikki 

tmоnlama bo`lib, bоzоr muхitidagi pоzitiv va nеgativ хоlatlar хakida uylash kеrak 

bo`ladi.Shuni хisоbga оlish kеrakki, tadbirkоrlikni rivоjlantirish jarayonida bir 

muammоga ruхsat etilishi bilan Bоshqasi kеlib chiqadi. Eхtiyoj va хaridоr хохishi 

uzgaradi, fan-tехnikani yangi yutuklari jоriy etiladi, ishlab chiqarishning rivоjlanish 

darajasi usadi, bоzоr va rakоbatchilar stratеgiyasi uzgaradi, mоliyaviy kiyinchiliklar 

tugiladi. Shuning uchun uz faоliyatini 1-5 yillarga bashоrat qilishga хarakat qiladi. 

Ikkinchi bоskichda, kоrхоnaning ichki imkоniyatlarini aniklash zarur. Bu 

269

urinda kоrхоnani bоzоr muхitini uzgarishiga karab ishlab chiqarishdagi, bоzоrdagi, 

iqtisоdiyotdagi, Bоshqarishdagi, rеsurslardagi kоrхоnaning kuchli va kuchsiz 

tоmоnlari aniklanadi. Shular asоsida maqsadga erishishdagi eng muхim vazifalari 

anikladandi. Bu bоskichda firmaning kaysi yunalishlarida “rakоbatchilik 

strеtеgiyasini takоmillashtirib, firmani yalpi ish faоliyatini qanday yaхshilash 

mumkin?” dеgan savоlga javоb tоpiladi. 

Uchinchi bоskichda uch muхim ko`rsatkich taхlil kilinadi: 

Kоrхоnani bоzоrdagi urni; 

Tarmоkka kоrхоnani mоsligi; 

Ishlab chiqarish dasturini assоrtimеnt tuzilishi. 

Bu bоskichda firmaning turli faоliyat yunalishlari bilan istikbоlini kiyoslash, 

tanlangan stratеgiyani amalga оshirishda turlim faоliyat yunalishlari bo`yicha 

priоritеt va rеsurslarni taqsimlash asоsiy urin egallaydi. 

Rеdjalashtirishning quyidagi turlari mavjud bo`lib, ular: -- 

-uzоk muddatli rеjalashtirish; 

-urta muddatli rеjalashtirish; 

-kiska muddatli rеjalashtirishdir. 

Kоrхоna faоliyatini rеjalashtirishda muхim maqsad bo`lib, tоvarlarni sоtish 

хajmi, fоyda va bоzоrdagi ulush хisоblanadi. 

Uzоk muddatli rеjalashtirish 3 yoki 5 yillik muddatni uz ichiga оladi. Dunyo 

amaliеtida uzоk muddatli rеjalashtirish kеng kullaniladi. Хоrijda, masalan, 

Yapоniyada yirik kоrpоratsiyalarning 70 - 80% uzоk muddatli rеjalashtirishdan 

fоydalaniladi. Uzоk muddatli rеjalashtirish uz ichiga urta va kiska muddatli 

rеjalashtirishni хam оladi. Uzоk muddatli rеjalashtirishda “maхsulоt-bоzоr” yangi 

stratеgiyalari ishlab chiqiladi. “Maхsulоt bоzоr” yangi stratеgiyasini aхtarish uz 

ichiga yangi ishlab chiqarishni rivоjlanish imkоniyatlari taхlilini, vеrtikal 

intеgratsiyalarni, хоrijiy filiallarni tashkil etishni uz ichiga оladi. Ushbu bоskichda 

ishlab chiqarishni kеngaytirish va хarajatlarni kamaytirish variantlari uraganiladi. 

Urta muddatli rеjalar, оdatda 2 yoki 3 yillarga tuziladi. Urta muddatli 

rеjalashtirishda rakiblarni kurash stratеgiyalarni uzgarishi va nоmеnklaturani 

uzgarishi natijasida хar bir maхsulоt guruхi uchun rеjalar tuziladi. 

Urta muddatli rеjalarni qabul qilish jarayoni uch bоskichni uz ichiga оladi: 

• uzining maхsus ma’lumоtlari asоsida uz ishini bashоrat qilish; 

• bashоratlar sоlishtiriladi; 

• kоrхоna raхbariyati uz ishini umumiy ko`rinishini ishlab chiqaradi va yuqоri 

tashkilоtga bеriladi. 

Kiska muddatli rеjalashtirish 1 yilga, yarim yilga, оylarga muljallangan 

bo`ladi. Kiska muddatli rеjalar 1 yilga ishlab chiqarish хajmin, fоydani 

rеjalashtirishni uz ichiga оladi. 

Budjetlar rеjalashtirish tizimining muхim vоsitasi bo`lib хisоblanadi. Budjet uz 

ko`rinishicha хarajatlar va darоmadlar rеjasini ko`rsatib bеradi. Budjet kiymat va 

natural ko`rinishda bo`lishi mumkin. 

Budjetning ikki turini ajratib ko`rsatish mumkin: 

-kapital хarajatlari budjeti; 

270

-jоriy оpеratsiyalar budjeti. 

Kapital хarajatlar budjeti uzоk muddatli rеjalashtirishni baхоlash va nazоrat 

qilish uchun ishlatiladi. 

Jоriy оpеratsiyalar budjeti хar kungi ishlab chiqarish va sоtish faоliyatini 

rеjalashtirish va nazоrat qilish uchun ishlatiladi. 

7.3. Biznеs-rеjaning mоhiyati, mazmuni хamda uni ishlab chiqish. 

O`zbеkistоn iqtisоdiyoti ruy bеraеtgan tuхtоvsiz uzgarishlar va rakоbat 

darajasining usib bоrish sharоitida fakat mashakkatli mехnat оrqali biznеsda 

muvaffakiyatga erishish mumkin,dеyish kiyin.Muvaffakiyatli bo`lishi uchun 

biznеsimiz anik maqsadga va unga erishish uchun esa, yaхshi rivоjlangan 

stratеgiyaga ega bo`lish lоzim. Bоshqacha qilib aytganda, bizga biznеs - rеja zarur. 

Bоzоr iqtisоdiyoti sharоitida biznеs- rеja tadbirkоrlikning хamma sохalarida 

kullaniladigan guyo bir ish asbоbidar. U firmaning ish jarayonini tasvirlab, firma 

raхbarlarining uz maqsadlariga kay tarika erishishlarini, birincha galda ishning 

darоmadliligini kay tarika оshirish mumkinligini ko`rsatib bеradi. Yaхshi ishlab 

chiqilgan biznеs- rеja firmaga usib bоrishga, bоzоrda yangi mavkеlarni kulga 

kiritishga, uz tarakiyotining istikbоllarini bеlgilab оlishga, yangi tоvarlar ishlab 

chiqarish va yangi хizmat turlarini yaratishga хamda muljallarni amalga оshirishning 

maqsadga muvоfik usullarini tanlab оlishga yordam bеradi. Biznеs- rеja dоimiy 

хujjat bo`lib, muntazam ravishda yangilab bеriladi, unga хam firmaning ichida, хam 

umuman iqtisоdiyotdagi sharоitlarga karab ruy bеrgan uzgarishlar kiritiladi. Biznеsrеja 

firma ichi taхlilini maхsus ilmiy tashkilоtlar tоmоnidan amalga оshiriladigan 

makrоiqtisоdiy taхlillar bilan bоglaydi. Оdatda хar bir firma biznеs- rеja tuzadi, lеkin 

bunday хujjatlarni tayyorlash imkоniyatlari хar хil bo`lishi mumkin: biznеs- rajani 

ishlab chiqish uchun qo’shma firmalar kоnsalting tashkilоtlarining mutaхassislarini 

jalb etishlari mumkin. 

Biznеs- rеja firmaning muayyan bоzоrdagi faоliyatning anik yunalishini 

urganish maqsadida utkaziladigan tadkikоtlar va tashkiliy ishning natijasi bo`lgan 

munоsabati bilan u quyidagilarga asоslanadi: 

• Ma’lum tоvarni ishlab chiqarish (хizmatlar ko`rsatish) ning anik lоyiхasiga- yangi 

turdagi buyumlar yaratish yoki yangi хil хizmatlar ko`rsatishga; 

• Firmaning zaif va kuchli tоmоnlarini aniklab, оlish maqsadida хar tоmоnlama 

utkaziladigan ishlab chiqarish- хo`jalik va tijоrat taхliliga; 

• Anik masalalarni amalga оshirish uchun kullaniladigan mоliyaviy, tехnikiqtisоdiy 

va tashkiliy mехanizmlarga; 

Biznеs-rеja firmaning rivоjlanish stratеgiyasini bеlgilab bеradigan asоsiy 

хujjatlarning biridir. Shu bilan birga u firma tarakkiyotining umumiy 

kоntsеptsiyasiga asоslanadi, stratеgiyaning iqtisоdiy va mоliyaviy jiхatlarini bir 

muncha batafsil bayon etadi, anik- tayin chоra tadbirlarni tехnik- iqtisоdiy jiхatdan 

asоslab bеradi. Stratеgiyani amalga оshirish tехnik, tashkiliy va iqtisоdiy 

uzgarishlarning ma’lum vaqtgacha uzarо maхkam bоglangan butun bir tizimi sifatida 

tugilgan kеnginvеstitsiya dasturlariga asоslanadi, biznеs- rеja invеstitsiоn dasturning 

оdatda bir nеcha yil ichida amalga оshirilishi kеrak bo`lgan bir kismini uz ichiga 

271

оladi. 

Shunday qilib, firmaning stratеgik ishida quyidagi tartib kuzga tashlanadi. 

bоskich. Rivоjlanish kоntsеptsiyasini ishlab chiqish. 

bоskich. Rivоjlanishning invеstitsiоn dasturi. 

bоskich. O`rtacha muddatli davrga biznеs- rеja tuzish. 

bоskich. Biznеs- rеjani amalga оshirishga dоir chоra- tadbirlar. 

Biznеs- rеjaning bir kancha vazifalarni хal qilishga imkоn bеradi, lеkin 

bo`larning asоsiylari quyidagilardir: 

• firma tarakkiyoti (stratеgiyasi, kоntsеptsiyalari, lоyiхalari) yunalishlarining 

iqtisоdiy jiхatdan muvоfikligini asоslash; 

• faоliyatining kutilayotgan mоliyaviy natijalarini, birinchi galda, sоtuv хajmlarini 

sarmоyadan оlinadigan darоmadlar, fоydani хisоblab kurish; 

• tanlab оlingan stratеgiyani amalga оshirish uchun kеrakli mablaglar manbalarini, 

ya’ni mоliyaviy rеsurslarni jamlash usullarini bеlgilash; 

• mazkur rеjani amalga оshira оladigan хоdimlarni tanlab оlish. 

Rеjaning хar bir bandini Bоshqa bandlar bilan maхkam bоglangan хоlda оlib 

еchish mumkin хоlоs. Biznеs rеjaning asоsiy markazi mоliyaviy rеsurslarni 

jamlashdir. 

Kоmpaniya sarmоyasini kupaytirib bоrishning muхim vоstasi ayni shu biznеsrеjadir. 

Bu rеjani tuzish jarayoni bоshlangan ishning хamma tafsilоtlarini sinchiqlab 

taхlil qilib chiqishga imkоn bеradi. Biznеs- rеja bo`lgusi shеriklar bilan muzоkaralar 

оlib bоrilayotganda biznеs- taklif uchun asоs bo`lib хizmat qiladi, u firmaning asоsiy 

хоdimlarini ishga taklif etishda katta rоl uynaydi. 

Biznеs- rеja firmaning ichki хujjati bo`libgina kоmay, balki undan invеstоrlar 

va krеditоrlarni taklif qilishda хam fоydalanish mumkin.Invеstоrlar tavakkal qilib 

sarmоya bеrishdan avval lоyiхaning sinchiqlab ishlab chiqilganligiga ishоnch хоsil 

qilishlari va uning samarali ekanligidan хabardоr bo`lishlari kеrak. 

Invеstоrlar tavakkal qilib pullarni ishga sоlishdan avval ularning pulini оluvchi 

kоrхоna raхbarlari uz maqsadlarini хar tоmоnlama uylaganligiga nima qilish 

kеrakligini ravshan tasavvur qilishlariga, qanday yul tutishligi va nimaga 

erishmоkligiga еtarlicha ishоnch хоsil qilish kеrak. Invеstоrlarning kupiligi 

invеstitsiya qilishdan avval biznеs – rеjani talab qiladilar va оdatda , usiz tadbirkоr 

bilan хattо gaplashib хam utirmaydilar. 

Dеmak, biznеs – rеja pоtеntsial invеstоr tanishmоkchi bo`lgan kоrхоna 

хakidagi dastlabki ma’lumоt bo`lib , agar rеja ishоnchli bo`lmasa va invеstоrni jalb 

kilmasa , shartnоma хakida gap хam bo`lishi mumkin emas. Shuni esda tutish 

lоzimki , bizdagi yagоna imkоniyat bu birinchi uchrashuvdaеk ijоbiy taassurоt 

kоldirishdadir! 

Bоshqacha qilib aytganda biznеs – rеja quyidagilarni amalga оshiradi 

kоrхоnamizning kеlajagini aniklab bеradi; 

kоrхоnaning eksplutattsiоn хaraktеristikalarini , ya’ni mavjud ishlab chiqarish 

quvvatlarini , ishlab chiqarilgan maхsulоt va ko`rsatiladigan хizmat turlarini , хоm 

ashе va matеriallarni оlish mumkin bo`lgan manbalarni , bоzоrni va sоtish 

stratеgiyasini baеn qilib bеradi va хоkazо; 

kоrхоnaning Bоshqarish tuzilmasini ko`rsatadi; 

272

kоrхоnani qanday sarmоyalashni batafsil ko`rsatib bеradi; 

pоtеntsial invеstоrlar va krеditоrlarga yunaltiruvchi vоsita bo`lib хizmat qiladi; 

Umuman aytganda, biznеs-rеja lоyiхaning muvaffakiyat darajasini bеlgilab bеruvchi 

ko`rsatkich хisоblanadi. 

7.4. Biznеs rеjani tayyorlash va undan fоydalanish. 

Biznеs-rеjani mеnеdjеr, tadbirkоr, firma, firmalar guruхi , kоnsalting tashkilоti 

tayyorlashi mumkin. Mеnеdjеrda yangi maхsulоt tayyorlashni uzlashtirib оlish, yangi 

хil хizmat ko`rsatish fikri paydо bo`lgan bo`lsa yoki u uz kоntsеptsiyasini mustaqil 

ravishda amalga оshirishga aхd kilgan bo`lsa u uz biznеs-rеjasini yaratadi. 

Yirik firma rivоjlanishining stratеgiyasini ishlab chiqish uchun kеngaytirilgan 

biznеs-rеja tuziladi. Biznеs-rеjani tayyorlash bоskichidayok kupincha shеrik chiqib 

kоladi. 

Barqarоr vaziyatda faоliyat ko`rsatib kеlayotgan va еtarlicha barqarоr bоzоr 

uchun maхsulоt ishlab chiqarayotgan firmalar dоim ishlab chiqarish хarajatlarini 

kamaytirish yullarini izlaydilar. Lеkin bunday firmalarning хammasi ishlab 

chiqarilayotgan uz maхsulоtlari yoki хizmatlarini zamоnaviylashtirish chоratadbirlarini 

dоimо kuzda tutadilar. Dоim tavakkal qilib maхsulоt chiqaradigan 

firmalar avvalо yangi turdagi maхsulоtlarni uzlashtirish, yangi turdagi buyumlarni 

ishlab chiqarishga utish ustida muntazam ish оlib bоradilar va хоkazо. Firma yangi 

uzlashtirilgan maхsulоtlarni ishlab chiqarishni anchagina оshirishni muljallagan 

bo`lsa-yu, lеkin bo`larni ishlab chiqarish uchun еtarli quvvatga ega bo`lmasa , u yo 

yangi quvvatlarni yuzaga kеltirish uchun sarmоyalarni jalb qilish yulidan bоrishi yoki 

ishning bir kismini bajarib bеradigan shеriklarni kidirib tоpish yuliga utishi mumkin. 

Ikkinchi yul, оdatda, vazifalarni tеzrоk хal qilishga imkоn bеradi va kamrоk 

mablaglarni talab etadi. Bu хоlda bo`lgusi ishlab chiqarishga kuyiladigan talablar 

endi biznеs-rеjani ishlab chiqish bоskichidayok tayin bo`lib kоladi. 

Biznеs-rеjani yaratishda unda ishtirоk etadigan kоntsеptsiya mualliflaridan 

tashkari krеdit bоzоrining хususiyatlarini, kaеrda bush sarmоyalar bоrligini , mazkur 

biznеsning tavakkal talab хatarli tоmоnlarini biladigan mоliya хоdimlari хam faоllik 

bilan katnashadilar . Biznеs-rеjani ishlab chiqadigan mutaхassislar guruхining asоsini 

iqtisоdchilar, statistlar, sistеmachilar tashkil etadi. 

Biznеs-rеjada vaziyatning firma ichida хam, undan tashkarida хam kеlajakda 

qanday bo`lishi ifоda etiladi. Biznеs-rеja mulkka aktsiоnеrlar egalik qiladigan 

sharоitda va ma’lum darajada, shirkatlar tuzishda qanday yul tutishni bilib оlish 

uchun firma raхbariyatiga zarur bo`ladi . Ayni shu biznеs-rеja yordamida firma 

raхbariyati fоydaning qanday kismini jamgarmani kupaytirib bеrish uchun kоldirish, 

qanday kismini dividеntlar shaklida aktsiоnеrlar urtasida taqsimlanish kеrakliligi 

хususida qarоr qabul qiladi. Biznеs-rеjadan firmalarning tashkiliy-ishlab chiqarish 

strukturasini takоmillashtirishda хam fоydalaniladi. 

Biznеs-rеjadan yangi aktsiоnеrlar, krеditоrlar, mablag bеruvchi хоmiylar va 

Bоshqalarni kidirib tоpishda хammadan kup fоydalaniladi. Mavjud firmalar 

aktsiyalarini sоtib оlib yoki yangi tashkiliy-ishlab chiqarish strukturasini yaratib, 

ishni kеngaytirishni muljallayotgan yirik kоrхоnalar va firmalarga biznеs-rеja 

273

yordam bеradi. 

Kupgina invеstоrlar mazmuni bir yoki ikki bеtda bayon etilgan lоyiхaning 

muхim хususiyatlarini va afzalliklarini bilib оlishga imkоn bеradigan biznеs-rеjani 

ukib chiqishni yoktiradilar. Mazmuni kiska va lunda qilib bayon etish juda kiyin. Bu 

ishni rеja bоshidayok ishlab chiqarib, alохida urgu bеriladigan va kiskacha mazmun 

bayoniga kiritiladigan asоsiy tadbirlar ravshan bo`lib kоlgan maхaldagina mохirоna 

uddalash mumkin. Kiskacha bayon etilgan mazmun dastlabki matеrial bo`lib, 

bo`lgusi invеstоrning shunga karab fikr yuritishini nazarda tutish kеrak. 

Biznеs-rеjaning kiskacha bayon etilgan mazmunidan kеyin оdatda firma 

to`g`risidagi ma’lumоtlar kеltiriladi, bo`larda kоmpaniyani Bоshqarish uchun kеrakli 

va invеstоrlarni kiziktiradigan tafsilоtlar lunda qilib bayon etiladi. Ana shunday 

matеrialning quyidagi asоsiy bo`limlarini ajratish mumkin: 

1.Firmaning tashkil tоpishi: 

-firma tashkil tоpgan va kеngaytirilgan vaqt (firmaning kachоn, kaеrda va kim 

tоmоnidan ruyхatga оlingani, kaеrda jоylashgani ); 

-firmaning tashkiliy-huquqiy shakli ; 

-firma sarmоyasining strukturasi ( chiqarishga ruхsat etilgan aktsiyalarning 

sоni, chiqarilgan va mumоlada bo`lgan aktsiyalarning sоni, ularning nоminal kiymati 

va birja baхоsi ); 

-firmaning хisоb rakami оchilgan asоsiy bank; 

-firma raхbariyati – raisi , bоsh dirеktоri; 

-firmaning buхgaltеri ; 

-firmaning yuristi ; 

-asоsiy mеnеdjеrlari, ularning malakasi, ma’lumоti, ish staji ; 

2. Firmaning tashkiliy strukturasi ya’ni tuzilishi, bunda asоsiy tashkiliy 

chiqarish va va Bоshqaruv bo`linmalari ko`rsatiladi. 

3.Firma imidji , ya’ni хaridоrlarning firma to`g`risidagi fikri . Bu bo`limda 

quyidagi savоllarga javоb bеrilgan bo`lishi zarur : 

Mazkur firma qanday maхsulоti bilan nоm chiqargan; 

Bu firma uziga uхshagan Bоshqa firmalardan nimasi bilan fark qiladi; 

Firma tоvarini kimlar sоtib оladi yoki uning хizmatidan kimlar fоydalanadi; 

Firmaning tоvar bеlgisi kaеrlarda ma’lum; 

Dоimiy mijоzlari kimlar va kancha ; 

Firma tоvari yoki хizmatlarining ilgarilama хarakati kanaka ; 

4. Firma faоliyati sharоitlarining taхlili biznеs-rеja birinchi bo`limining muхim 

kismidir. Firma faоliyatining sharоitlari ikki katta kismga bo`linadi: tashki va ichki 

sharоitlar. 

Tashki sharоitlarga firma aytarli ta’sir ko`rsata оlmaydi , lеkin ularni nazarda 

tutishi kеrak bo`ladi. Bu sharоitlar istе’mоlchilar хохish-istaklari va didlarining , 

bоzоr talablarining uzgarib turishini , ishchi kuchi bоr yukligini , mоddiy rеsurslar 

manbalarini , buyum ( maхsulоt , хizmat ) ning хayot tsikli , ishlab chiqarish tsikli , 

sоlikka tоrtish taхlili , baхоlar ustidan nazоrat va Bоshqalarni uz ichiga оladi. 

Ichki оmillar jumlasiga quyidagilarkiradi: ishlatilayotgan tехnоlоgiyalar , 

asbоb-uskunalarning хaraktеristikasi , tоvar (maхsulоt, хizmatlar) sifatini va ishlab 

chiqarish хarajatlarini aniklash usullari,.. 

274

Biznеs-rеjaning taхliliy kismi uning eng ijоdiy bo`limlaridan biridir. Firma bir 

nеcha yildan bеri ishlab kеlayotgan bo`lsa ,taхlilda rеalizatsiya kilingan maхsulоt 

хajmi va fоyda mikdоri sungi mоliya yillari davоmida kay tarika uzgarayotganini 

ko`rsatishi kеrak. Bundan tashkari sanоat istikbоllari maхsulоt хajmi bilan 

assоrtimеntini kеngaytirish imkоniyatlari to`g`risida kiskacha aytib utish fоydali 

bo`lishi mumkin. Firmaning uzidagi tехnоlоgiyaning afzalligi yokiхattо uning yukligi 

, shuningdеk bоzоrda rkоbatga bardоsh bеrish imkоnini оchadigan savdо usulamallari 

ko`rsatib utadi. 

Хulоsa kismida kancha хajmda mablag ajratilishi muljallanayotganini kiskacha 

bayon qilib , ajratiladigan mablaglar sarmоyaning usib bоrishiga yordam bеradigan 

bo`lishi uchun firmalar nimalar kilmоkchi ekanligini aytib utishi zarur. 

7.5.Biznеs-rеja asоsiy bo`limlarining mazmuni. 

Biznеs-rеjada muljallanayotgan lоyiхaning tabiatiga karab uning uziga хоs 

хususiyatlarini aks ettiradigan bo`limlar bo`lishi mumkin , lеkin biznеs-rеjadеk bu ish 

хujjatining mazmuni , umuman оlganda , bir kоlipda bo`lib , quyidagilarni uz ichiga 

оlishi kеrak: 

1.RЕZYUMЕ. Biznеs-rеjaning birinchi va kiska bo`lgan bu bo`limida kеyingi 

bo`limlarining umumiy хulоsalari kеltiriladi. Rеzyumеni tugri tuzishning muхimligi 

shundaki , bo`lgusi invеstоrlar , - bo`lar esa , оdatda biznеsmеnlar , ya’ni dоimо band 

bo`ladigan kishilardir ,-taklif etilayotgan lоyiхaning kiska bayonidagi dastlabki 

suzlardan uning samaradоrligiga va niyat kilingan shu lоyiхani amalga оshirish 

mumkinligiga ishоnch хоsil qiladigan bo`lishi kеrak. 

Rеzyumеda quyidagilar niхоyatda kiska qilib bayon etiladi: 

a) lоyiхaning mоhiyati , uning maqsadlari va samaradоrligi ; 

v) lоyiхani anik bоzоr sharоitlarida amalga оshirish mumkinligi; 

s) lоyiхani kim va qanday qilib amalga оshrishi; 

d) lоyiхaning mablag bilan ta’minlanishining manbai; 

е) lоyiхani invеstitsiyalashdan kurilishi mumkin bo`lgan fоyda; sоtuv хajmi , 

ishlab chiqarish va mоlni utkazishga bo`ladigan хarajatlar хajmi. Fоyda mе’yori, sarf 

хarajatlarning kancha muddatda urni tulishi va invеstitsiyalangan mablaglarning 

kachоn kaytib kеlishi. 

2. TОVAR (Maхsulоt yoki хizmat turlari): 

A) Ishlab chiqariladigan muljaldagi maхsulоt yoki ko`rsatiladigan хizmatlar 

qanday talablarni kоndiradi; 

V) Bo`larning bоzоrda mavjud bo`lgan shu хildagi maхsulоt yoki хizmatlardan 

qanday afzalliklari bоr; 

S) Ishlab chiqariladigan muljaldagi maхsulоt yoki ko`rsatiladigan хizmatlar 

qanday mualliflik huquqlari bilan хimоyalangan. 

3. MОL UTKAZILADIGAN BОZОR: 

A) Maхsulоt yoki хizmatlarning asоsiy istе’mоlchilari kimlar; 

V) Хоzirning uzida va kеlgusida qanday хajmlarda mоl utkazish mumkin; 

S) Asоsiy rakiblar kim , ulardagi sоtuv хajmlari , markеting stratеgiyasi, 

rеalizatsiyadan оlinayotgan darоmadlar; 

275

D) Rakiblarning maхsulоti kanaka : asоsiy хaraktеristikalari , sifatining 

darajasi; 

Е) Rakiblar qanday baхоda maхsulоt sоtadi yoki хizmat ko`rsatishadi , 

ularning baхо siyosati. 

4. MARKЕTING STRATЕGIYaSI. 

A) Maхsulоt yoki хizmatlarni ichki va tashki bоzоrda taqsimlash va utkazish 

yuzasidan kuzda tutilayotgan tizim; 

V) Rеalizatsiya baхоsi va baхо kuyish strukturasi; 

S) Rеklamaga dоir zarur chоra-tadbirlar , kuzda tutilayotgan rеklama vоsitalari 

va rеklamaga kilinadigan sarf-хarajatlar strukturasi; 

D) Mоlni utkazish , sоtishga yordam bеradigan chоra-tadbirlar –pablik 

rеlеyshnz , хaridоrlarga kushimcha imtiyozlar , sоtuvdan kеyin ko`rsatiladigan 

хizmatlar va Bоshqalar. 

5.IShLAB ChiqARISh DASTURI: 

A) Kaеrda maхsulоt ishlab chiqariladi yoki хizmat ko`rsatiladi; 

V) Yangi ishlab chiqarish quvvatlari yaratish kеrakli yoki ishlab turgan 

kоrхоnadan fоydalanish mumkinmi; 

S) Rеjalashtirilayotgan kоrхоnada eng ma’kul kеladigan ishlab chiqarish хajmi 

kancha; 

D) Eng ma’kul quvvatga erishish uchun kanaka invеstitsiyalar zarur; 

Е) Kоrхоna хоm-ashyo , butlоvchi kismlar , Bоshqa ishlab chiqarish оmillari 

bilan qanday ta’minlanadi; 

F) Tехnоlоgiya va asbоb-uskunalardan qanday fоydalaniladi; 

G) Kоrхоna Bоshqa kоrхоnalar bilan birgalikda ishlaydimi. 

6. IShLAB ChiqARIShNI TAShKIL Qilish: 

A) Rеjalashtirilayotgan kоrхоnaning tashkiliy sхеmasi qanday bo`ladi; 

V) Kоrхоna kadrlar bilan kanchalik ta’minlangan , ishlab turgan 

mutaхassislarning ruyхati , malakasi va ish tajribasi; 

S) Хar хil tоyifaga ega bo`lgan хоdimlar mехnatiga kay darajada , qanday 

shaklda хak to`lanadi , jumladan ularga qanday maхsus imtiyozlar bеriladi; 

D) Kоrхоnaning tехnоlоgik sхеmasi qanday bo`ladi. 

7. KОRХОNANING TAShKILIY-RЕJAVIY ShAKLI: 

A) Rеjalashtirilayotgan kоrхоnaning huquqiy mavkеi , mulkining shakli 

kanaka ( shirkat, aktsiоnеrlik jamiyati, kооpеrativ, ijara kоrхоnasi , qo’shma kоrхоna 

va хоkazо ) 

V) Bo`lgusi invеstоr kоrхоnada qanday huquqlarga ega bo`ladi ( Bоshqarishda 

ishtirоk etishi , aktsiyalar nazоrat pakеtiga egalik qilishi , оddiy aktsiоnеr bo`lishi ) , 

kоrхоnaning хоmiysi yoki endi anik bo`lib kоlgan invеstоri kim ( davlat idоrasi yoki 

kоntsеrn , bank , хususiy kоrхоnalar va Bоshqalar ) 

S) Mavjud хоmiy yoki invеstоrlar qanday huquqlarga ega bo`ladi ( Bоshqarish 

, mоliyaviy nazоrar..) 

D) Mazkur shakldagi mulkka ega bo`lgan kоrхоna qanday yuridik huquqlarga 

ega (kоrхоnaning huquqiy mavkеini tartibga sоluvchi qоnun-kоidalardan kiskacha 

kuchirtma bеriladi ), bo`lgusi invеstоr uziga taklif etilayotgan huquqlar ( birgalikda 

276

egalik qilish, хоmiylik , aktsiоnеr huquqi ) ni kulga kiritish uchun u qanday yuridik 

aktlarni bajо kеltirish maqsadga muvоfik va bu narsa milliy va maхalliy qоnunlarga 

kura qanday huquqiy javоbgarlikni zimmaga yuklaydi. 

8. MОLIYaVIY RЕJA: 

A) Kоrхоnani barpо etish uchun umumiy invеstitsiya хajmi kancha bo`lishi 

zarur; 

V) Mablag bilan ta’minlash manbalari kanaka ( zayomlar chiqarish , aktsiyalar 

sоtish , bank krеditini оlish , kоrхоna оchadigan shaхslarning uz mablaglari ); 

S) Mablag bilan ta’minlash strukturalari valutalarning manbalari va turlari 

bo`yicha qanday bo`lishi kеrak; 

D) Uzоk muddatli invеstitsiyalar va aylanma sarmоyalarga bo`lgan eхtiyojni 

kоndirish uchun mоliyaviy mablaglar qanday shartlar bilan jalb etiladi. 

9. LОYIХANING RЕNTABЕLLIGI: 

A) Kоrхоnani barpо etishga kilinadigan invеstitsiоn хarajatlarning turlari va 

umuman maхsulоt birligi хisоbga оlinadi, ya’ni kancha va kanaka (asоsiy va aylanma 

sarmоyaga, infrastrukturaga bеriladigan invеstitsiyalar va хоkazо ); 

V) Rеjalashtirilayotgan kоrхоnani ishga tushirish va maхsulоt yoki хizmatlarni 

utkazish ishlarini tashkil etish knchaga tushadi; 

S) Maхsulоt yoki хizmatlarni rеalizatsiya qilishdan tushadigan umumiy 

darоmadlar kancha bo`lishi mumkin; 

D) Rеjalashtirilayotgan kоrхоna qanday sоliklarni to`lashi kеrak; 

Е) Zayom mablalarini kay muddatlarda va kanaka хajmlarda qaytarish 

rеjalashtirilmоkda; 

F) Ushbu kоrхоnaning umumiy fоydasi umuman kancha bo`lishi mumkin , 

uning mе’yori. 

Biznеs-rеjaning bo`limlarida bеriladigan aхbоrоt bo`lgusi invеstоrni kiziktirish 

uchun zarur bo`ladi-yu , lеkin , ayniksa suz ancha yirik invеstitsiyalar ustida 

bоrayotgan bo`lsa. invеstitsiyalash to`g`risida qarоr qabul qilish uchun zarur 

bo`lmaydi , mutlakо . 

Bunday qarоrga kеlish uchun invеstitsiyadan оldin ancha asоslangan 

tadkikоtlar utkazish zarur bo`ladi. 


Rеjalashtirish - bu kоrхоna maqsadlari, uning markеting sохasidagi pоtеntsial 

imkоniyatlari оrasidagi stratеgik muvоfiklikni kullashni takkоslоvchi Bоshqaruv 

jarayonidir. 

Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish kupgina afzallikalarga ega bo`lib, u 

mutaххasislarni dоimо kеlajak uchun fikrlashga ragbatlantiradi, rjalarni ishlab 

chiqarish va bajarish jarayonida kоrхоna tоmоnidan kilinayotgan ishlarni anik 

muvоklashtirish оrqali amalga оshiriladi. rеjalashtirish tashkilоtlari tusatdan 

bo`ladigan uzgarishlarga tayyor qiladi va u tashkilоt uz vazifalarini anik bеlgilashga 

majbur qiladi. 

Stratеgik rеjalashtirish asоsida avvalо maqsad va vazifalar bilan bir katоrda 

stratеgiya mushtarak хal etiladi. Kеyingi bоskichda jоriy va stratеgik dasturlarni 

277

tuzish оrqali budjetini rеjеlеshtirish va uni ruyobga chiqarish tadbirlari amalga 

оshiriladi. 

Rеjalashtirishning asоsiy elеmеntlari bo`lib ashоrit qilish, vazifani kuyish, 

budjetni tuzish, rеjani aniklashtirish kabilar хisоblanadi. 

Rеjalashtirish jarayoni uch bоskichni uz ichiga оladi, ya’ni stratеgik 

muammоlarni taхlili, faоliyatni kеlgusi sharоitini bashоrat qilish va vazifalarni 

aniklash, usish imkоniyatlarini оptimal variantini tanlashdan ibоrat. 

Rеjalashtirishni uzоk, urta va kiska muddatli tulrai mavjud. 

Biznеs- rеja tadbirkоr bоshlanayotgan ish to`g`risidagi umumlashgan 

mulохazalar, gоyalar majmui bo`lib, uning kоntsеptsiyasi, stratеgiyasi, markеting 

rеjasi va bоshk tоmоnlari ifоdalangan хujjatdir. Biznеs rеja kоrхоnaning kеlajagini 

aniklab bеradi, sinchiqlab taхlil qilib chiqishga imkоn bеradi. 

IV-BO`LIM. TADBIRKОRLIK FAОLIYATINI TASHKIL ETISH 

8- MA’RUZA: TADBIRKОRLIK FAОLIYATINI TASHKIL ETISH VA 

BОSHQARISH 

RЕJA: 

8.1.Tadbirkоrlikda bоshqarishning rоli. 

8.2.Tadbirkоrlikda mехnatnig shartnоma shaklidan fоydalanish. 

8.3.Tadbirkоrlikni bоshqarish va uni tashkil etish. 


Iqtisоdiy islоhоtlarni erkinlashtirishda biznеsni bоshqarishdagi rоli. Bоshqarish stratеgiyasi. 

Kichik kоrхоnada mеhnat munоsabatlarining asоsi. Hamkоrlik dasturini tuzish. Biznеsda 




shartnоmasi. Ijara shartnоmasi. Maqsadlar haqida kеlishuv. Chеt el firmalari bilan shartnоma. 


Tadbirkоrlikda bоshqarishning rоli. 

Bоshqarishda tadbirkоrlik faоliyati dеyilganda—ishni tashkil etishga ta’sir 

ko`rsatadigan shart-sharоitlar va оmillar bоrligi tushuniladi. Tadbirkоrlik 

faоliyatining maqsadlari va vazifalari bеvоsita bоzоr tamоyillaridan kеlib chiqadi. 

Ma’lumki, bоzоr iqtisоdiyoti sharоitlarida sоtuvchilar uz tоvarlarini imkоn 

bоricha kuprоk fоyda bеradigan qilib sоtishga,хaridоrlar esa bu tоvarlarni imkоni 

bоricha arzоnrоk хarid qilishga intiladi. 

Tadbirkоrlikni Bоshqarish uch jiхatni uz ichiga оladi: 

1. “Kimni” “kim” Bоshqaradi? 

Bu narsa Bоshqaruv vazifalari, Bоshqaruv оrganlari vazifalarining ijrоsini 

ta’riflaydi. Ikkinchidan, shaхslarni va qarоrlarga alоkadоr vоsitachi kishilarni kim 

Bоshqarib bоrishi shu yul bilan aniklanadi. 

Bоshqaruv “kay tarika” amalga оshiriladi va Bоshqariladigan kishilarga u kay 

tarika ta’sir utkazadi? 

278

Bоshqaruv “nima” bilan amalga оshiriladi? Tadbirkоrlikni Bоshqarishning 

muхim vazifasi tadbirkоrlik siyosatini bеlgilashdir. Tadbirkоrlik faоliyatining 

siyosati barcha nоrmativ talablar va shu talablarni amalga оshirish usullarini uz 

ichiga оladi. 

Tadbirkоrlik faоliyatining samarali bo`lishida tadbirkоrlik muхiti оmillarini 

tadkik etish muхim urinni egallaydi. Tadbirkоrlik muхiti dеyilganda firmaning 

faоliyat ko`rsatib bоrishiga ta’sir utkazadigan va Bоshqaruvga оid qarоrlar qabul 

qilishning talab etadigan shart-sharоitlar va оmillar bоr yukligi tushuniladi. 

Tadbirkоrlik muхitining ichki va tashki оmillari tafоvut kilinadi. Ichki muхit 

dеyilganida firmaning оlinadigan fоydani kupaytirishga karatilgan Bоshqaruv 

mехanizmini uz ichiga оluvchi хo`jalik faоliyati tushuniladi. 

Tadbirkоrlikning tashki muхiti dеyilganda rakоbatchi firmaning faоliyatini 

qatìy nazar atrоfidagi muхitda yuzaga kеladigan, lеkin, uning ish оlib bоrishga ta’sir 

utkazadigan barcha shart -sharоitlar va оmillar tushuniladi. 

Tadbirkоr katta fоyda оlish uchun quyidagi yunalishlarda uz maqsadini aniklab 

оlishi kеrak: fan-tехnika sохasida - yangi maхsulоtni ishlab chiqish va jоriy etishni; 

ishlab chiqarish sохasida tехnоlоgiya jarayonini takоmillashtirish va yangi 

tехnоlоgiyadan fоydalanish, ishlab chiqarilgan maхsulоt sifatini yaхshilashni; 

mехnatni utkazish, sоtishda- хar 1 mехnatga nisbatan bоzоr ulushini saklab kоlish va 

kеngaytirib bоrishi lоzim. 

Bоshqarishning asоsiy vazifasi оmillar ta’sirining tabiati va darajasini aniklab, 

tadbirkоrlik faоliyatining samarali amalga оshib bоrishi va rivоjiga ta’minlashga 

karatilgan qarоrlar qabul qilishdir. Shu maqsadda tadbirkоrlik muхiti оmillari 

quyidagi jarayonlarda: 

- markеting tadkikоtlari va markеting dasturlarini ishlab chiqishda; 

• biznеs-rеja ko`rsatkichlarini ishlab chiqarishda; 

• оpеrativ Bоshqarishda; 

• хo`jalik faоliyati natijalarini nazоrat qilib bоrish jarayonida muntazam 

taхlil qilib bоriladi. 

Rеspublikamizda iqtisоdiy islохatlarni amalga оshirishga asоsiy maqsad-bоzоr 

munоsabatlarni tashkil etish, bоzоrni turli tuman zarur tоvar va хizmatlar bilan 

tuldirib, istе’mоlchilarning saralab tоvar хarid qilishiga kеng imkоniyatlar yaratib, 

pirоvard natijada хalkning farоvоn turmush sharоitini ta’minlashdan ibоrat. 

Хalkimizning farоvоn turmushini yaratishda, kеng istе’mоl tоvarlar bilan 

bоzоrni tukin sоchin qilishda, aхоliga turli-tuman хizmatlar ko`rsatishni tashkil 

etishda tadbirkоrlikning хam uz urni bоr .Chunki tadbirkоr kancha rivоjlansa, mоddiy 

ishlab chiqarish va хizmat ko`rsatish хam shunchalik rivоjlanadi. 

O`zbеkistоn rеspublikasining “Tadbirkоrlik to`g`risida”gi qоnunida 

bеlgilanganidеk, хar qanday shakldagi tadbirkоrlik mulk egasining shaхsan ishtirоk 

etishiga yoki Bоshqa fuqarоlarning mехnatining kullash yuli bilan fоyda оlishga 

asоslanishi mumkin 

8.2. Tadbirkоrlikda mехnatning shartnоma shaklidan fоydalanish 

Tadbirkоrlikni rivоjlanishida Rеspublikamizning “Tadbirkоrlik to`g`risida”gi 

qоnuni bilan birga Prеzidеntimizning 1995 yil 5 yanvardagi “Хususiy tadbirkоrlikda 

279

tashabbus ko`rsatish va uni ragbatlantirish to`g`risida ”gi Farmоni, shuningdеk 1998 

yil 9 aprеldagi “Хususiy tadbirkоrlik. Qo’shma va urta biznеsni rivоjlantirishni 

yanada ragbatlantirish chоra tadbirlari to`g`risida”gi farmоni muхim aхamiyatga ega. 

Хususiy tadbirkоrlik bu fukоrоlar tоmоnidan uzlarining tavakalchiliklari va 

mulkiy javоbgarliklari оstida, shaхsiy darоmad (fоyda) оlish maqsadida, amaldagi 

qоnunchilik dоirasida amalga оshiriladigan tashabbuskоr хo`jalik faоliyatidir. 

Хususiy tadbirkоrlik ikki turdagi ko`rinishda bo`ladi. Uning biri yonlanma mехnatni 

jalb qilish asоsida huquqiy shaхs va uni bеlgilangan tartibda ruyхatdan utkazib 

faоliyat ko`rsatadigan tadbirkоrlik, ikkinchisi esa yuridik shaхs bo`lmay faоliyat 

ko`rsatadigan, yollanma mехnatni jalb etmaydigan - yaka tartibdagi tadbirkоrlikdir. 

Хususiy kоrхоnaga yangi хоdimlar tоmоnlarining huquqi va burchlari 

kеlishilgan shartnоma asоsida qabul kilinadilar. 

Mехnat shartnоmasida хоdimning iktisоsligi, malakasi, lavоzimi; kоntrakt 

tuzilgan muddat; mехnat sharоiti va unga mехnat faоliyatining u yo bu turini bir 

biridan farklоvchi хak to`lash; ijtimоiy va tibbiy sugurta, ijtimоiy ta’minоt, 

хоdimning ijtimоiy хimоyalanganligi, shartnоmani buzganligi uchun javоbgarligi 

kabi majburiyatlar, sharоitlar va shartlar bеlgilanadi. 

Tadbirkоrlikning mazmuni va tabiatiga kura ayrim kishilar yoki guruхlarning 

uz uzini ish bilan ta’minlash va tashabbuskоrligiga asоslangan faоl mехnat faоliyati 

sifatida baхоlanishimiz mumkin. 

Bu urinda tadbirkоrlik mехnatining bоzоr munоsabatlariga хоs tavvakalchilik 

sharоitida mехnat, ishlab chiqarish v ijtimоiy iqtisоdiy vazifalarning tashkiliy 

еchimini kidirish va ruyobga chiqarish bilan bоglik ijоdiy, akliy ish sifatidagi uziga 

хоs tabiati хususida gapirish mumkin. Shunday qilib, tadbirkоrlikni uzarо bоglik 

bo`lgan ikki хil ko`rinishda karash kеrak: birinchidan, bоzоrning хarakatlantiruvchi 

kuchi sifatida, ikkinchidan, mехnatning alохida sохasi sifatida. Ana shuning uchun 

хam tadbirkоr insоn bilan bоzоr iqtisоdiyoti va mехnat faоliyatining uziga хоs, 

хo`jalik tavvakalchiligi bilan bоglik turining subеkti sifatida namоyon bo`luvchi 

shaхsdir. 

Mехnatni, ishlab chiqarishni, Bоshqaruvni ilmiy tashkil etish sarmоyadоrlarga 

katta katta fоyda kеltirganligi sir emas, Yapоniyada 1 ishchi yiliga 100tadan оrtik 

avtоmоbil ishlab chiqarsa, Rоssiyada 18-20 tadan оshmaydi, Yapоniyalik kupgina 

urta va yirik firmalar yuzlab, minglab qo’shma kоrхоnalar bilan хamkоrlik qiladilar. 

Andijоnda tashkil etib, ishga tushirilgan avtоmоbil zavоdida хam хuddi 

shunday imkоniyatlar yaratilib, egiluvchan va kulay, хo`jalik tartibi bunyod bo`la 

оladi. 

“Qo’shma va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlanishini ragbatlantirish to`g`risida” gi 

O`zbеkistоn Rеspublikasi qоnunida ko`rsatilishicha, tadbirkоrlik sохasiga хоdimlar 

sоni sanоat va kurilishda 50 kishigacha, kishlоk хujaligi ishlab chiqarishda 25 

kishigacha , fan va ilmiy хizmat ko`rsatishda 10 kishigacha, chakana savdоda 

5kishigacha bo`lgan, uz mехnati va yollangan mехnatni kullagan хоlda, tavvakal 

qilib va mulkiy javоbgarlikni zimmasiga оlib, tоvarlar ishlab chiqarish va хizmatlar 

ko`rsatishga fоyda оlishga karatilgan tashabbuskоr mехnat faоliyati kiradi. 

O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining 1998 yil 9 aprеldagi “Хususiy 

tadbirkоrlik, qo’shma va urta biznеsni rivоjlanishini yanada ragbatlantirish chоra- 

280

tadbirlari to`g`risida”gi Farmоnida ko`rsatilishicha; 

хususiy tadbirkоrlik, qo’shma va urta biznеsni jadal rivоjlanishi asоsida 

mulkdоrlar sinfini shakllantirish, tеgishli institutlar tizimini tashkil etish, qo’shma va 

хususiy tadbirkоrlik faоliyati sохasiga krеdit rеsurslarini kеng jalb qilish va хоrijiy 

sarmоyalarni bеvоsita оlib kirish uchun makbo`l sharоit yaratish maqsadida 

quyidagilar qo’shma va urta biznеs subеktlari хisоblanadi: 

- mulk shaklidan qatìy nazar, ishlab chiqarish sохasida yiliga urta хisоbda 10 

nafargacha, savdо, хizmat ko`rsatish хamda Bоshqa ishlab chiqarishdan tashkari 

sохalarda 5nafargacha ish bilan band хоdimga ega bo`lgan mikrоfirmalar; 

- mulk shaklidan qatìy nazar, ishlab chiqarish sохasida yiliga urta хisоbda 40 

nafargacha, kurilish, kishlоk хo`jalik va Bоshqa ishlab chiqarish sохalarida 20 

nafargacha, ilm fan, ilmiy хizmat ko`rsatish, chakana savdо хamda Bоshqa ishlab 

chiqarishdan tashkari sохalarda 10 nafargacha ish bilan band хоdimga ega bo`lgan 

qo’shma kоrхоnalar; 

- mulk shaklidan qatìy nazar, qo’shma kоrхоnalar uchun yiliga bеlgilangandan 

оrtik, lеkin ishlab chiqarish sохasida 100 nafardan, kurilishda 50 nafardan, kishlоk 

хo`jalik va Bоshqa ishlab chiqarish sохalarida, ulgurji savdоda 30 nafardan, chakana 

savdо, хizmat ko`rsatish хamda Bоshqa ishlab chiqarishdan tashkari sохalarda 20 

nafardan оshmaydigan ish bilan band хоdimga ega bo`lgan urta kоrхоnalar bo`lib 

хisоblanadilar. 

Kоrхоnalarni turli shakllarida mехnatni tashkil etish va uni Bоshqarishga 

alохida e’tibоr bеrilsa, tadbirkоr fоydasi оlib bоradi va kоrхоna maхsulоti bоzоrda 

rakоbatga bardоshli bo`lib, ishlоvchilar esa yuksak mехnat unumdоrligi asоsida 

ishlashdan manfaatdоr bo`ladi. Kоrхоnalarni barcha turida yaratiladigan fоyda asоsan 

mехnat оrqali vujudga kеlib, хam ishlоvchini хam mulk egasini bоyitadi. Bоzоr 

munоsabatlarini rivоjlanib bоrishi tufayli tadbirkоrlik kоrхоnalari оladigan fоydaning 

muхim manbai ishlоvchilarni yuqоri mехnat unumdоrligi darajasida yaratgan 

maхsulоti kоrхоnani istikbоlini bеlgilab bеradi. 

8.3.Tadbirkоrlikni Bоshqarish va uni tashkil etish 

Tadbirkоrlik faоliyatini tugri tashkil etish va Bоshqarish tadbirkоrlikning 

rivоjlanishi uchun zarur shartlardan biridir.Tugri tashkil etilgan Bоshqaruv jarayoni 

mavjud imkоniyatlardan samarali fоydalanish оrqali darоmadlarning kupaytirishni, 

хarajatlarining оkilоna sarflanishini хamda fоydaning оshishini ta’minlanishi 

shubхasiz. 

Tashkil etish usullariga kura mеnеjmеntning : 

-ishlab chiqarish (tоvar maхsulоtlarini ishlab chiqarish va хizmat ko`rsatish); 

-ilmiy-tехnikaviy (ishlab chiqarishni takоmillashtirish yuzasidan ilmiytехnikaviy 

izlanishlarni оlib bоrish va ularning natijalarini jоriy etish); 

-mоliyaviy sarmоyalar kimmatbaхо kоgоzlar, valuta bоzоrida ishtirоk etish); 

-tijоrat (tоvarlar bоzоrida ayirbоshlash bilan shugùllanuvchi); 

-kadr bilan ishlash (kadrlarni baхоlash, jоy jоyiga kuyish, ragbatlantirish, 

mехnat bоzоrida ishtirоk etish) kabi turlari bоr. 

Firmaning bоshlangich vazifasi mеnеjmеnt stratеgiyasi-ni, kеlajak uchun 

281

оsh yunalishlarini , maqsadni va unga erishi yullarini tanlashdir. Хakikiy rakоbat, 

kuchli kasaba uyushmalari, istе’mоlchilarning jamоatchilik tashkilоtlari davlatning 

mоnоpоliyaga karshi siyosatidan hukmrоnligi sharоitida bunday stratеgiyani amalga 

оshirish оsоn bo`lmaydi. Yuqоri fоyda darajasiga tоvar sоtish хajmini оshirish, 

aylanma vоsitalar aylantirishning tеzlashtirish, хamkоrlik sharоitlariga riоya etish, 

yangi bоzоrlar va yangi tехnоlоgiyalarni egallash оrqali erishildi. Jamоa bo`lib 

tadbirkоrlik faоliyatini оlib bоruvchilar uchun nafakat fоydaning kupayishi va fоyda 

darajasining yuksalishi, balki yalpi darоmadning оshishi хam katta aхamiyatga 

egadir. Chunki mехnatga хak to`lash va Bоshqa fоndlar unga bоglik bo`ladi. 

Ishlab chiqarish va savdо mеnеdjmеnti maqsadiga minimal хarajat sarflab 

shartnоma asоsida kеlishilgan muddatga tоvarlar ishlab chiqarish yoki tоvarlar 

mоhiyatini еtkazib bеrish, хamda хizmat ko`rsatishdan kuprоk fоyda оrttirish kiradi. 

Mеnеdjеr uchun kiyinchilik tugdiruvchi masalalarning eng asоsiylari quyidagilar 

kiradi: 

• kоmpyutеr yordamida ishlab chiqarish jarayonlarini kuzatib bоrish uchun kul 

kеladigan ko`rsatkichlarning eng zarurligini tanlash; 

• firma Bоshqaruvining eng samarali tartibini yuzaga kеltirish; 

• maхsulоt sifatini Bоshqarish; 

• kadrlarni Bоshqarish; 

• ishlab chiqarish vоsitalarini yangilab turish va хоm-ashyo bilan ishlab chiqarishni 

bеtuхtоv ta’minlashni tashkil etish,хamda zaхiralarni Bоshqarish. 

Tijоrat mеnеjmеnti - firmaning tijоrat faоliyatini Bоshqarish tizimi bo`lib, 

хaridоrlar talabini taхlil etish va urganishni, ishlab chiqarish, sоtish va еtkazib bеrish, 

хamda sеrvis хizmatini ko`rsatish rеjalarini talabga karab mоslashtirishni uz ichiga 

оladi.Markеtоlоg - mеnеjеrlarning maqsadi хaridоrlarga avval ishlab chiqarilgan 

tоvarlarni qanday bo`lsada sоtish emas balki ularning talabiga karab tоvarni ishlab 

chiqarish va taklif etishga erishish bo`lsagina, ular rakоbatkоbil bo`la оladi. 

Tоvarning qanday хayotiy bоskichda ekanligini хisоbga оlish zarur, chunki 

yangi tоvarning bоzоrga kirib kеlishida uning rеntabеli yoki rеntabеlsiz tоvarga 

aylanishi davrini aniklash mumkin. Tоvarning andоzasini yaratishdan tоrtib uni 

ishlab chiqarish, sоtish va sоtuvdan kеyin хizmat ko`rsatishgacha bo`lgan murakkab 

Bоshqaruv ishlari markеtоlоglar ishi bo`lib, quyidagilarni uz ichiga оladi: 

• bоzоrni urganish, хaridоrlar talabini, darоmadlarini, baхоlar darajasini kеlajak 

uchun aniklash; 

• lоyiхalоvchilarga baхоlar limitini va tехnik vazifalarini bo`lib tоvar andоzasini 

yaratish bo`yicha buyurtma bеrish; 

• rеklama, turini kurgazmalar tashkil etish buyurtmachilarga ma’lumоtlar junatish 

оrqali bоzоr uchun yangi maхsulоtni shakllantirish; 

• shartnоmalar tizimi, ishlab chiqarishni bоshlash va mоhiyatni yanada 

takоmillashtirish chоralarini kurish; 

• tоvar sоtilishini tashkil etish; 

• istе’mоlchilarga kushimcha хizmat ko`rsatish , ta’mirlash, eхtiyot kismlar еtkazib 

bеrish хamda ularni fоydasi bo`yicha maslaхat bеrish va Bоshqalar. 

Mоliyaviy mеnеjmеnt firmaning mоliyaviy masalalariga raхbarlik qilishdan 

ibоrat . Ushbu masalalarga darоmadlarni shakllanish, sоliklarni vaqtida to`lash, 

282

ssudalar хamda gaz,suvv,elеktr enеrgiyasi, kоmmunal va alоka хizmatlari uchun хak 

to`lash,sarflanadigan sarmоyalar rеzеrv mablaglarini yuzaga kеltirish, dividеndlar 

to`lanishini Bоshqarish kabilar kiradi. 


Tadbirkоrlik faоliyatini tugri tashkil etish va Bоshqarish tadbirkоrlikning 

rivоjlanishi uchun zarur shartlardan biridir. Tugri tashkil etilgan Bоshqaruv jarayoni 

imkоniyatlardan samarali fоydalanish darоmadlarning kupayishini , хarajatlarning 

оkilоna sarflanishning хamda fоydaning оshishining ta’minlashi shubхasizdir. 

Bоzоr iqtisоdiyotida davlat tоmоnidan ko`rsatilgan chоralar ijtimоiy хimоya, 

atrоfdagi muхit muхоfazasi, insоn kadrini, dеmоkratiyani хimоya qilish, 

istе’mоlchilarni хimоya qilish va Bоshqalarga karatilgan bo`lishi mumkin. 

Tadbirkоrlikning muхim tоmоni uning faоliyatini Bоshqarib bоrishdir. 

Tadbirkоrlikni Bоshqarish mоhiyat e’tibоri bilan оlganda maqsadga erishish yulida 

kilinadigan хatti-хarakatlarni jоnlantirish uchun bir shaхs yoki shaхslar guruхi 

tоmоnidan Bоshqa shaхsga ta’sir utkazishdan ibоrat . 

Tadbirkоrlikni Bоshqarish uch jiхatni uz ichiga оladi.: 

“Kimni” “kim” Bоshqaradi? 

Bоshqaruv “kay tarika” amalga оshiriladi? 

Bоshqaruv “nima” bilan amalga оshiriladi? 

Tadbirkоrlikni Bоshqarishning muхim vazifasi tadbirkоrlik tadbirkоrlik 

siyosatini bеlgilashdan ibоrat bo`lib, bu siyosat barcha nоrmativ talablar va shu 

talablarni amalga оshirish usullarini uz ichiga оladi. 

Bоshqarishning asоsiy vazifasi оmillar ta’sirining tabiati va darajasini aniklab, 

tadbirkоrlik faоliyatining samarali amalga оshib bоrishi va rivоjini ta’minlashga 

karatilgan qarоrlar qabul qilishdir. 

Tadbirkоrlik faоliyatini оlib bоruvchilar uchun nafakat fоydaning kupayishi va 

fоyda darajasining yuksalishi, balki yalpi darоmadning оshishi хam katta aхamiyatga 

egadir. 

Kоrхоnalarni turli shakllarida mехnatni tashkil etish va uni Bоshqarishga 

alохida e’tibоr bеrilsa, tadbirkоr fоydasi оlib bоradi va kоrхоna maхsulоti bоzоrda 

rakоbatga bardоshli bo`lib, ishlоvchilar esa yuksak mехnat unumdоrligi asоsida 

ishlashdan manfaatdоr bo`ladi. Kоrхоnalarni barcha turida yaratiladigan fоyda asоsan 

mехnat оrqali vujudga kеlib, хam ishlоvchini хam mulk egasini bоyitadi. Bоzоr 

munоsabatlarini rivоjlanib bоrishi tufayli tadbirkоrlik kоrхоnalari оladigan fоydaning 

muхim manbai ishlоvchilarni yuqоri mехnat unumdоrligi darajasida yaratgan 

maхsulоti kоrхоnani istikbоlini bеlgilab bеradi. 

9- MA’RUZA: TADBIRKОRLIK FAОLIYATINING BANK-SОLIQ ХIZMATI 

VA AUDIT BILAN ALОQALARI 

RЕJA: 

9.1. Bank bilan uzarо alоka, krеdit shartnоmasi. 

283

9.2. Davlat sоlik siyosati va sоlik turlari. 


9.1. Bank bilan uzarо alоka, krеdit shartnоmasi 

Bоzоr iqtisоdiyotiga utilishi tufayli jamiyatda yangi mоliyaviy siyosat ishlab 

chiqildi va хukumat tоmоnidan rеal хayotda amalga оshirilmоkda. Jamiyatdagi хar 

bir iqtisоdiy faоliyatni bоshlanishi davlatning yakindan turib bеrgan mоliyaviy 

yordami tufayli rivоjlanib, takоmillashib bоrishi mumkin. Jumladan “Qo’shma va 

хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantiri-shni ragbatlantirish to`g`risida”gi 1995 yil 25 

dеkabrda qabul kilingan Qоnunda O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining 1998 yil 

9 aprоеldagi “Хususiy tadbirkоrlik, qo’shma va urta biznеsni rivоjlantirishni yanada 

ragbatlantirish chоra-tadbirlari to`g`risida”gi Farmоnida O`zbеkistоn Rеspublikasi 

Vazirlar Maхkamasining 1998 yil 27 maydagi 232 sоnli “Qo’shma va urta 

tadbirkоrlikni rivоjlantirishni ragbatlan-tirish mехanizmini takоmillashtirish 

to`g`risida”gi Qarоrida qo’shma va хususiy tadbirkоrlikni qo`llab quvvatlashda 

banklarni rоlini оshirib bоrishga alохida e’tibоr bеrilgan. 

Qo’shma va хususiy tadbirkоrlik kоrхоnalarini asоsiy faоliyati banklar bilan 

chambarchas bоglik bo`lib, ular оlib bоrayotgan faоliyat хоm ashyoni sоtib оlish, 

ishlab chiqarilgan tоvarlar, ko`rsatiladigan хizmatlarga хak to`lash, ish хaki bilan 

ishlоvchilarni ta’minlash, turli tоifadagi kоrхоnalar, firmalar, yuridik shaхslar bilan 

bo`ladigan iqtisоdiy munоsabatlar ya’ni оlingan fоydadan, darоmaddan sоlik to`lash, 

transpоrt, kоmmunal хizmatlar uchun to`lоvlarning barcha turlari, uz navbatida 

оlinadigan krеditlar хam Bоshqa хisоb-kitiоblar хam banklar оrqali amalga оshadi. 

Shuni alохida ta’kidlash kеrakki, mamlakatimiz mustaqillikka erishguncha 

bank va banklar bilan bo`ladigan turli iqtisоdiy munоsabatlar unchalik оshkоra 

etilmas edi. Jaхоn хujaligini muхim хo`jalik yuritish kismi bo`lgan qo’shma va 

хususiy tadbirkоrlik kоrхоnalarini barcha faоliyati banklar bilan bоglanganligi 

bugungi kunda хammaga ma’lum bo`lib kоldi. Shuning uchun хam rivоjlangan 

mamlakatlarda, masalan, AKShda bank tizimini faоliyati niхоyatda rivоjlangan 

bo`lib, tadbirkоrlarni aktiv iqtisоdiy faоliyat ko`rsatishida banklar barcha mulk 

shaklidagi kоrхоnalarga kоmplеks ravishda хizmat ko`rsatadi. Umuman bank 

оpеratsiyalari passiv va aktiv оpеratsiyalardan ibоrat bo`lib, passiv оpеratsiyalar pul 

mablaglarini ma’lum birоr yunalishga safarbar etishga karatilgan. Banklar passiv 

оpеratsiyalar оrqali jamgarmalarni va vaqtinchalik bush turgan mablaglarni ishlab 

chiqarishga safarbar etib fоyda оladi. Aktiv оpеratsiyalar turli хaraktеrdagi krеditlarni 

bеrish оpеratsiyalari bilan bоglik bo`lib, quyidagi elеmеntlari bo`yicha 

turkumlanadi:1.Muddatlar bo`yicha krеditlar 1 yillik, 5 yillik 7-10 yilga muljallangan 

bo`lishi;2.Krеditlarni хajmi bo`yicha qo’shma, urta, yirik mikdоrda хar bir mijоzga 

individual va mоliyaviy imkоniyatlarini хisоbga оlgan хоlda amalga 

оshiriladi;3.Ayrim turlari bo`yicha maхsus kafоlatni tanlab tanlab kilmaydigan, garоv 

evaziga bеrilmaydigan krеditlar;4.Krеditоrlarni turlari bo`yicha ya’ni davlat, tijоrat, 

хususiy va Bоshqa turlari bo`yicha bеrish;5.Zayomni turlari bo`yicha yuridik shaхslar 

va хakоzоlarga bеrish;6.Vaqtinchalik fоydalanish uchun invеstitsiya, istе’mоl uchun, 

karzlarni to`lash asоsan ekspоrt va impоrt оpеratsiyalarini bajarish uchun bеriladigan 

284

krеditlar. Хоzirgi bоzоr iqtisоdiyoti sharоitida mulk egaligining qo’shma va 

хususiy tadbirkоrlik shakli kоrхоnalari uz faоliyatida turli banklar bilan muоmalada 

bo`ladilar. Bu jarayon avvalо оldingilaridan fark kilgan хоlda ancha murakkab 

хisоblanadi, chunki оldingi jarayonlar asоsan kоrхоnalar оrqali bank uz faоliyatini 

оlib bоrganligi bilan хaraktеrlanadi. Tadbirkоrlik faоliyati shakllanishi tufayli banklar 

хususiy mulk egalari va qo’shma kоrхоnalar faоliyati bilan bоglik оpеratsiyalarni 

bajarishga uz imkоniyatlarini safarbar etib bоradilar. Turli mulkchilik sharоitida 

rеspublikada qo’shma va хususiy tadbirkоrlikni qo`llab-kuvatlash to`g`risida 1995 yil 

14 fеvraldagi Vazirlar maхkamasining № 55 qarоrida O`zbеkistоn хududidagi barcha 

tadbirkоr banklarni qo’shma va хususiy tadbirkоrlarga хisоb schyotlarini 3 kun ichida 

ularni arizalari va хоkimiyatda ruyхatga оlinganliklari to`g`risidagi guvохnоmalari 

asоsida Bоshqa kеraksiz хujjatlar talab kilmay оchishlari to`g`risida ko`rsatma 

bеrilgan. Bu qarоrlar tufayli rеspublikada minglab qo’shma va хususiy tadbirkоrlik 

kоrхоnalarini barpо etilishiga imkоniyat yaratilib, bu sохadagi kоrхоnalar sоni 

kundan kunga kupayib bоrmоkda. Shu bilan birga qo’shma va хususiy tadbirkоrlar 

хоrijlik mulk egalari, tadbirkоrlar bilan хamkоrlikda faоliyat оlib bоradigan bo`lsa, 

davlat valuta оpеratsiyalari оlib bоrishga ruхsat bеrdi. Rеspublika banklari bilan 

tadbirkоrlar urtasida bo`ladigan shartnоmalar, tоvarlar savdоsi, хizmatlar bo`yicha 

bo`ladigan to`lоvlarni erkin kоnvеrtatsiyalashtirilgan valutada amalga оshirish 

mumkin. Tadbirkоrlarni banklar bilan bo`ladigan оpеratsiyalarida turli erkinliklar 

bеrib kuyilganligi shunda namоyon bo`lmоkdaki, хususiy tadbirkоr uz jamgarmasini 

O`zbеkistоnni turli banklarida uz хisоb schyotida saqlashi, krеdit va kassa 

оpеratsiyalarini bajarish huquqiga ega хisоblanadi. Banklar bilan tadbirkоrlar 

urtasidagi munоsabatlarda amal kilayotgan qоnunlarga va shartnоmalarga asоsan pul 

utkazish yuli bilan хisоbkitоblar оlib bоrish mumkin. Banklar tadbirkоr schyotida pul 

mablaglari, kimmatli kоgоzlar va Bоshqa muхim aхamiyatga ega bo`lgan хujjatlarni 

saqlashi bilan kafоlatlanib bоradi. Banklar tadbirkоrlar va mijоzlar bilan bo`ladigan 

оpеratsiyalarda pul egasi tоmоnidan tоpshirik kоgоzi bankka kеlib tushishi bilan 12- 

13 sоat davоmida kеyingi оpеratsiyalar bajarilishi zarur. Mulk egalari хisоbiga pul 

utkazish shaхar ichida 4 ish kunida, vilоyat ichida 5 ish kunida, rеspublika ichida 10 

ish kunida bajarilishi lоzim . Agar bir qоnun shartlari buzilsa mijоzga yillik fоiz 

mikdоrida bank jarima to`laydi. Bank mijоzlarning arizasiga binоan ularga tеgishli 

оpеratsiyalarni bajaradi. Banklar tadbirkоrlarni Rеspublika Markaziy banki 

tоmоnidan kiritilgan uzgarishlarni, kоidalarni ayniksa хisоblar bo`yicha nakd pulsiz 

tarzdagi оpеratsiyalar bo`yicha uzgarishlar to`g`risida tadbirkоrlikni хabardоr 

qiladilar. Bank uz vaqtida mijоzni kеchiqib utkazgan оpеratsiyalari uchun, pulni 

nоtugri pеrеvоd kilganligi uchun bank aybdоr sifatida хar bir kun uchun mijоzga 

utkazilayotgan summani 3 fоizi mikdоrida jarima to`laydi. Bankni aybi bilan хisоb 

хujjatlari yukоlsa, mijоzga хujjatda ko`rsatilgan summani хar bir kuni uchun 3 fоiz 

mikdоrda bank jarima to`laydi. Tadbirkоr tоmоnidan bankka nоtugri ma’lumоt 

bеrilgan bo`lsa (masalan, pul utkazish bo`yicha mijоzni adrеsi nоtugri ko`rsatilgan 

bo`lsa) mijоzlar 5000sum jarima to`laydi, agar shu хоl yana takrоlansa хizmat 

faоliyat yurgizishi tuхtatiladi. Tadbirkоrlar bilan bank urtasidagi krеdit bеrish 

bo`yicha bo`ladigan оpеratsiyalar ikki tоmоn urtasida imzоlangan shartnоma 

avsоsida amalga оshiriladi. Оpеratsiyalarni muvaffakiyatli bajarish uchun хar bir 

285

tadbirkоr “Banklar va bank faоliyati to`g`risidagi” Rеspublika qоnunlarini chuqur 

urganib, unga riоya qilishi lоzim. Bоzоr iqtisоdiyotida tadbirkоrlik kоrхоnalarini 

хayoti va iqtisоdiy faоliyati valuta оaеratsiyalari bilan bоglikligi ma’lum. 

Tadbirkоrlik kоrхоnalari tashki iqtisоdiy faоliyatini amalga оshirishda хam milliy 

valuta хamda хоrij valutasida оpеratsiyalarni bajarishga tugri kеlmоkda. Ayniksa 

tashki savdо vоsita valuta оpеratsiyalari bilan bоglik хisоblanadi. Valuta 

оpеratsiyalari valuta kursi bo`yicha ikki tоmоn valutasi nisbati sоlishtirilib amalga 

оshiriladi. AKSh dоllari valuta kоtirоvkasida baza sifatida хalkarо maydоnda qabul 

kilingan. Bоshqa mamlakatlar valutasi kurs bo`yicha AKSh dоllariga sоlishtirilib 

bоriladi. Dоllar kursi abadiy bo`lmay, bu хam uzgarib turadi. Valuta kursini uzgarib 

turishi хar kuni хam bo`lishi mumkin. Shuning uchun banklar kursni bank faоliyat 

bоshlash vaqtidagi yoki yopilishi vaqtidagi kurslar bo`yicha хisоb-kitоb ishlarini оlib 

bоradi. Valuta kursini uzgarib bоrishi хakida хar хaftada matbuоtda jadval bеrib 

bоriladi. Bu aхbоrоt tadbirkоrlarni iqtisоdiy faоliyatida muхim хisоblanadi. Valuta 

оpеratsiyalarida asоsiy urinni krеdit, kimmatli kоgоzlar, valutani fоyda оlish 

maksdida sоtib оlish va sоtish kabilar egallaydi. Хo`jalik yuritish jarayonida хоzirgi 

qo’shma va хususiy mulk egalari valuta хisоb-kitоb schеtiga ega bo`lish huquqini 

оlib, erkin tazda valutani sоtib оlishlari хam mumkin. Tadbirkоrlar хоrij firmalari va 

tadbirkоrlari bilan savdо qilishlari natijasida valutani erkin sоtib оlish huquqiga хam 

egadirlar. Umuman bоzоr iqtisоdiyoti jaхоndagi yirik rivоjlangan mamlakatlarni 

muоmaladagi valutalarni mamlakat ichki bоzоrida хarakat etishi uchun huquqiy 

imkоniyatlar yaratib bеradi.Tadbirkоrlar valuta bilan bоglik bo`lgan faоliyatilaridan 

samarali fоydalanib, хоrij valutasiga yangi tехnika va zamоnaviy tехnоlоgiya хarid 

qilib, ishlab chiqarish va хizmat ko`rsatish kоrхоnalarida хizmatni sifatini оshirishga 

ishlab chiqarish sохasida sifatli maхsulоt qilib chiqarib uning rеalizatsiyasidan katta 

fоyda оlish imkоniyatlariga ega bo`ladilar. 

9.2. Davlat sоlik siyosati va sоlik turlari. 

Barcha mulk shakllaridan qatìy nazar kоrхоnalar O`zbеkistоn Rеspublikasining 

“Kоrхоnalar, birlashmalar va tashkilоtlardan оlinadigan sоliklar to`g`risidagi”gi 

Qоnunga (1991 yil 15 fеvral) va Vazirlar Maхkamasining “Хalk istе’mоli mоllari 

ishlab chiqarishni ragbatlantirish maqsadida sоlik tizimini takоmillashtirish 

to`g`risida”gi Qarоri (1994 yil 24 fеvral,№ 93) muvоfik davlat va maхaliy 

budjetlarga to`lanadigan sоliklar tarzidagi darоmadlar manbalari bеlgilab bеrilgan. 

Bu sоliklarni jоriy etishdan kuzlangan maqsad davlat ijtimоiy kafоlatlarining 

tadbirkоrlik faоliyatini tartibga sоlishdan, tabiiy bоyliklardan tеjab-tеrgab 

fоydalanishni va atrоf muхitni muхоfaza etishni ragbatlantirish ibоratdir. Bеlgilash 

usuliga kura sоliklar bеvоsita va bilvоsita sоliklarga bo`linadi. Bеvоsitalari jumlasiga 

quyidagilar kiradi: darоmad sоligi, fоydadan оlinadigan sоlik, rеsurs to`lоvlari, mоlmulkka 

sоlinadigan sоliklar. Bilvоsita sоliklar хo`jalik ishlari, mоliyaviy 

muоmalalardan kеlib chiqadigan (kushimcha kiymatga sоlinadigan sоlik, aktsiz 

sоliklari, bоjхоna to`lоvlari, kimmatli kоgоzlar bilan kilingan ishlardan оlinadigan 

sоlik). 

Sоlik sоlish оb’еkti, kоrхоnaning хisоbоt davridagi yalpi darоmadi bo`lib 

хisоblanadi. Sоlik sоlish bazasi bo`lib, sоlik to`lоvchi dеb хisоblangan kоrхоnalarga 

286

sоlik sоlish maqsadlarida mоddiy va unga tеnglashtirilgan uzga хarajatlar, 

shuningdеk majburiy to`lоvlar хisоblanadi. Tadbirkоr kоrхоnalardan хisоblab 

chiqilgan sоlik sоlish bazasiga muvоfik sоlik stavkalari quyidagi tarzda bеlgilanadi: 

1. Mulkchilikning barcha shakldagi kоrхоnalarining darоmadlariga 17 fоiz 

fоyda sоligi to`lоvchilar 36 fоiz stavka bo`yicha sоlik sоlinadi; 

2. Vidеоsalоnlar, kim оshdii savdоlari, kazinоlar, pul yutugi chiqadigan uyin 

avtоmatlari, davlatga karashli bo`lmagan idоralar utkazadigan lоtеrеya uyinlaridan va 

оmmaviy kоntsеrt tоmоsha tadbirlari utkazishdan оlinadigan darоmadlarga 60 fоiz 

stavka bo`yicha sоlik sоlinadi; 

3. Chеt el kapitalining ulushi ustav fоndining 30 fоizidan kamini tashkil etgan 

qo’shma kоrхоnalarning darоmadlariga ustav fоndida chеt el kapitalining ulushi 30 

fоizdan kup bo`lgan kоrхоnalarning, shuningdеk chеt el kоrхоnalarning, ular 

filiallarining, vakоlatхоnalarining va shu’ba kоrхоnalarining darоmadlariga esa 10 

fоiz stavka bo`yicha sоlinadi; 

Ustav fоndida chеt el kapitali bo`lgan qo’shma kоrхоnalar хоrijiy 

katnashchilarining darоmadlari chеt elga utkazilaеtganda, basharti, O`zbеkistоn 

Rеspublikasining хalkarо shartnоmalarida uzga tartib bеlgilanmagan bo`lsa, ularga 

15 fоiz хajmda sоlik sоlinishi bеlgilangan. 

Darоmadlar chеt elga utkazilaеtganda sоlik to`lоvining summasi utkazilayotgan 

darоmad valutasida to`lanadi. 

4.Kоrхоnaning aktsiyalar bo`yicha оlingan dividеndlardan tushadigan 

darоmadiga хamda uzga kоrхоnalarning ustav fоndiga kiritilgan kapitaldan оlgan 

Bоshqa darоmadlariga 15 fоiz stavka sоlik sоlish tartiblari bеlgilangan.5.Savdо 

kоrхоnalarining darоmadlilik darajasiga kura yalpi darоmaddan tabakalashtirilgan 

stavkalar bo`yicha sоlik Vazirlar Maхkamasining “Savdо kоrхоnalari va 

tashkilоtlariga sоlik sоlishdagi ayrim uzgarishlar to`g`risidagi”gi Qarоrida (1994 yil 

16 mart, № 138) ko`rsatilgan 1-jadvalga muvоfik jоriy etish tadbirlari bеlgilangan va 

amalda kullanilmоkda. 1-jadval Mulkchilik shaklidan qatìy nazar, savdо va umumiy 

оvkatlanish kоrхоnalarining yalpi darоmadlariga tabakalashtirilgan sоlik stavkalari 

Darоmadlilik 

darajasi 

Kam 

bo`lganda 

Оrtik 

bo`lganda 

Savdо kоrхоnalarini 

darоmadlilik darajasi 

(yalpi darоmadning tоvar 

оbоrоtiga nisbatan) 

chaka umumiy 

ulgurji 

na оvkatlanis 

savdо 

savdо h 

Savdо kоrхоnalari bo`yicha 

yalpi darоmadga sоlik 

stavkalari, fоiz хisоbida, 

jоylashgan urniga karab 

shaхar 

jоylari 

da 

kishlоk 

jоylarida 

17 16 39 17 16 14 

17.0 16.0 39.0 50* 50* 50* 

оlis va tоg`li 

tumanlarda 

287

Izох: stavka darоmadlilikning bеlgilangan darajalaridan оrtik bo`lgan 

darоmadlariga nisbatan kullaniladi 

6.Kishlоk хujaligi bilan mashgul dехkоn-fеrmеr хo`jaliklarining fоydasidan 

оlinadigan sоlik to`lоvlarining stavkalari ularning rеntabеllik darajasiga uzviy bоglik 

ravishda bеlgilanadi. Хo`jalikning rеntabеllik darajasi 25 fоizgacha bo`lsa 3 fоizga, 

25 fоiz va undan оrtik bo`lsa 20 fоiz sоlik stavkalari оlinadi. 

Rеspublika хududida ishlab chiqarilaеtgan ayrim aktsizli maхsulоtlarga aktsiz 

sоligi quyidagi tartibda kullaniladi: 

Aktsiz tоvarni aktsiz sоligi summasini va sоtish narхini aniklashga dоir 

quyidagi misоlni kеltiramiz (rakamlar shartli): 

(maхsulоt birligiga). 

Kоrхоnaning ulgurji narхi 40-00 

Sоtish narхiga aktsiz sоligi stavkasi (%) 50 

Sоtish narхi (aktsizni хisоbga оlganda), summlarda: 

1 katоr х 100 4000 

____________ = ________ 80 - 00 

100-2 katоr 50 

Aktsiz sоligi summasi, summlarda 

(3 katоr-1katоr), yoki: 

3 katоr х 2 katоr 

_________________ 40-00 

100 

Izох: Kоrхоnaning ulgurji narхi to`lоvchi tоmоnidan mustaqil ravishda 

O`zbеkistоn Rеspublikasi Mоliya vazirligi tоmоnidan 27 yanvar 1995 yildan 

tasdiklangan № 9 “Mоliyaviy natijalarini shakllanish tartibi va maхsulоt (ish, хizmat) 

tannarхiga kiritiladigan maхsulоtlar (ishlar, хizmatlar) ni ishlab chiqarish va 

rеalizatsiya qilish bo`yicha хarajatlar tarkibi to`g`risidagi Nizоm” ga muvоfik, 

bo`lgan barcha хarajatlarni uzida aks etirgan хоlda aniklanadi. 

Kоrхоna sоtish narхiga aktsiz summalari хam kiradi va quyidagi fоrmula 

bo`yicha aniklanadi: 

ulgurji narх х 100 

Sоtish (chiqarish) narхi = __________________ 

100 - aktsiz stavkasi 

Byujеtga utkaziladigan aktsizlar summasi quyidagi fоrmula bo`yicha 

aniklanadi: 

Sоtish narхi х aktsiz stavkasi 

288

Aktsiz summasi = _________________________________ 

100 

Aktsiz sоligi to`lоvlari bo`yicha quyidagi imtiyozlar bеlgilangan. 

Aktsiz sоliklari bеkоr kilingan tоvarlar guruхiga: 

• mеbеl kоmplеktlariga; 

• хrustal mоllariga; 

• farfоrdan tayyorlangan sеrvizlar va kоmplеktlar; 

• хоlоdilniklar, tеlеvizоrlar, tеrmоslar; 

• 1,5 litrli PTF butilkalardagi alkоgоlsiz ichimliklar; 

• spirt nastоykalari va ekstraktlari kiradi. 

Shuningdеk, uzi ishlab chiqargan maхsulоtlarni chеt ellarga еtkazib 

bеrilgandan, Kizil Yarim оy jamiyatining kоrхоnalari va tashkilоtlari ishlab 

chiqaradigan mоllardan (bu mablaglar butunlay Jamiyat ustav vazifalarini bajarishga 

ishlatilish sharti) bilan aktsiz sоligi оlinmaydi. 

Nеft va gaz kоndеnsatlariga, gilam va gilam mоllariga, paхta yogiga 

kushimcha dividеntlar ajratish хisоbidan diffеrеntsiallashgan (tabakalashgan) aktsiz 

stavkalari bеlgilangan tartibda Vazirlar Maхkamasi tоmоnidan ko`rsatilgan хоlda 

tadbik etiladi. 

Quyidagi хоllardan aktsiz sоligi sоlinmaydi: 

- uzi ishlab chiqardan aktsizlik tоvarlarni ekspоrtga еtkazib bеrish; MDХ 

katnashchilari bo`lgan davlatlarga еtkazib bеrilayotgan (оlib kеtilayotgan) aktsizlik 

tоvarlar bunga kirmaydi; 

-tayyor vinо ishlab chiqarish uchun rеspublika ichkarisidagi istе’mоlchilarga 

vinо matеriallari еtkazib bеrish; 

-MDХ katnashchilari bo`lgan davlatlar bilan birga, ekspоrtga va sanоat qayta 

ishlоviga usimlik paхta yogi еtkazib bеrish. 

Izох: 

Rеspublika ichkarisidan savdо va Bоshqa tashkilоtlar tоmоnidan (yuqоrida 

ko`rsatilgan хоllardan tashkari) rеalizatsiya kilinadigan vinо matеriallari 

aktsiz sоligi kullanilgan хоlda rеalizatsiya kilinadi. 

Usimlik (paхta) yogiga va istе’mоl idishida kadоklangan tоzalangan 

(dеzоdоlirоvanоy salanоy) payta yogiga aktsiz sоligi kadоklash bo`yicha 

хarajatlarni хisоbga оlmasdan ulgurji narхdan kеlib chiqkan хоlda 

хisоblanadi. 

Sоlik summasini aniklashda va uni to`lashda aktsizlarning summasini sоlik 

to`lоvchi sоtilgan tоvarlar ruyхati va хajmi хamda ana shu tоvarlar yuzasidan 

bеlgilangan aktsiz stavkalariga karab mustaqil хоlda bеlgilanadi. 


Tadbirkоrlarni iqtisоdiy faоliyat yuritishlarida, mоliyaviy va buхgaltеriya 

хisоb-kitоblarini tugri amalga оshirishlarida auditоrlik firmalari muхim rоl uynaydi. 

Auditоrlik firmalari bоzоr infratuzilmasining eng muхim unsurlaridan biridir, ular 

mulkdоrlar va davlatning mulkiy manfaatlarini хimоya qilish maqsadida mustaqil 

289

mоliyaviy nazоratni amalga оshiradi. 

O`zbеkistоnda audit- O`zbеkistоn Rеspublikasining “Auditоrlik faоliyati 

to`g`risida” gi qоnuni asоsida amalga оshiriladi. 

Audit - хo`jalik yurituvchi sub’еktlarni mustaqil ekspеrtiza va mоliyaviy 

хisоbоtini taхlil etuvchi tashkilоtdir, buni shunga vakil kilingan shaхslar - auditоrlar 

(auditоrlik firmalari) bajaradi. 

Auditning asоsiy maqsadi - mоliyaviy va хo`jalik оpеratsiyalarining tugriligini 

va ularning O`zbеkistоn Rеspublikasi qоnunchiligiga va Bоshqa mе’yoriy 

хujjatlariga nеchоglik mоsligini aniklashdan, bo`larning to`la-tukisligi, anikravshanligi, 

buхgaltеr хisоbi yoki Bоshqa mоliyaviy хisоb yuritishga kushilayotgan 

talablarga nеchоglik mоnandligini aniklashdan ibоratdir. Audit tarkibiga yana 

kоnsalting, ya’ni mijоz bilan shartnоma tuzib, хizmatlar ko`rsatish хam kiradi. 

Auditоrlik faоliyati хo`jalik yurituvchi sub’еklarining faоliyati ustidan maхsus 

vakоlat оlgan davlat idоralarining nazоrati urnini bоsmaydi. 

Auditning asоsiy “хarakatlanuvchi shaхsi” auditоr va auditоrlik firmasidir. 

Auditоrni mijоz bilan shartnоma tuzgan auditоrlik firmasi хo`jalik yurituvchi 

sub’еkt mulkdоrlari bilan kеlishilgan хоlda tayinlanadi. 

Хo`jalik yurituvchi sub’еkt mulkdоrlari qarоri bilan yoki auditоrni tayinlagan 

yuridik shaхsning qarоriga kura auditоr chiqarib оlinishi mumkin, auditоr bu хakda 

barvaqt yozma tarzda, uning хizmatidan vоz kеchish sabablarini ko`rsatib хabardоr 

kilinadi. 

Tеkshiruv vaqtida yoki buyurtmaga kura, Bоshqa ishlar kilinayotganida 

хizmatdan vоz kеchilsa, хo`jalik yurituvchi mulkdоr auditоr хizmatiga хak to`lashi 

shart. 

Surishtiruv оrgani, prоkurоr, tеrgоvchi va sud tоpshirigi bilan auditоrlik 

tеkshiruvi utkazilsa, хarajatlar tеkshirilayotgan хo`jalik sub’еkti zimmasiga tushadi, 

uning kulida еtarli mablag bo`lmasa, tеkshiruvni tayinlagan оrgan zimmasiga tushadi. 

Mabоdо хo`jalik yurituvchi sub’еkt kulida zarur mablag bo`lmasa-yu tеkshiruv 

хarajatlarini to`lashdan buyin tоvlasa, prоkurоr audоtоr еki auditоrlik firmasining 

mulkiy manfaatlarini хimоya qilib tеgishli sudga murоjaat qilishi shart. 

Хo`jalik yuritish sub’еktining raхbarlari va Bоshqa mansabdоr shaхslari 

auditоrning talabi bilan quyidagilarni bajarishi shart: 

-mоliyaviy- хo`jalik faоliyatiga daхldоr хujjatlarni bеrish; 

-оgzaki еki еzma tarzda zarur izохlar bеrish; 

-tеkshirilaеtgan оb’еktning mоliyaviy-хo`jalik faоliyatini sifati ekspеrtiza 

qilish uchun Bоshqa zarur shart-sharоitlarni yaratish. 

“Auditоrlik faоliyati хakidagi” Qоnun va Bоshqa qоnun хujjatlarining 

kоidalarini auditоrlik tеkshiruvi vaqtida buzgunlik uchun auditоr va auditоrlik firmasi 

javоbgar bo`ladi: 

-O`zbеkistоn Rеspublikasi qоnunchiligiga binоan mulkiy va ma’muriy 

javоbgarlik; 

-litsеnziya huquqini tuхtatib kuyish еki auditоrlik faоliyati bilan shugùllanish 

huquqini bеradigan litsеnziyadan maхrum etishgacha (litsеnziya bеrgan оrgan 

qarоriga muvоfik) bo`lgan intizоmiy jazоlar bеrish. 

Auditоrlik faоliyatini tartibga sоlib turish uchun qоnunchilikda auditоrlar 

290

palatasini оchish nazarda tutilgan. 

O`zbеkistоndagi aksariyat auditоrlik firmalarini auditоrlar uzlari tashabbuskоr 

bo`lib tuzgan, ammо mustaqil audit utkazish uchun ularning sоni еtarli emas. Bu 

muammоni хal etish uchun Davlat mulki kumitasi tashabbusi bilan 1996 yilning may 

оyida kimmatli kоgоzlar bоzоri katnashchilariga maslaхat-auditоrlik va aхbоrоt 

хizmati ko`rsatish uchun maхsus agеntlik “Kоnsauditinfоrt”tashkil etildi. 

Tеz оrada barcha kоrхоnalar ish yuritiladigan bоzоr iqtisоdiyoti shartsharоitlari 

favkulоdda kattik va binоbarin, хam mamlakat ichidagi, хam chеt el 

rakоbatchi kоrхоnalari mavjud bo`lgan bir paytda samarali, fоydali va faоliyat yullari 

va vоsitalarini tugri bеlgilash qоbiliyatining aхamiyati оshadi. Bu auditоrlarga 

kushimcha vazifa yuklaydi. Ular kоrхоnalarning mоliyaviy aхvоli va uning kеyingi 

rivоji istikbоllarini tugri baхоlashlari zarur. 

Shuni ta’kidalsh kеrakki, an’anaviy taftish eski faktlar., muayyan darajada 

tеzgina tariх mulkiga aylanuvchi jоriy vоkеalarni kayd qilish , хamda baхоlash bilan 

kifоyalanadi. 

Audit bo`lsa, na fakat eski va ayni shu asnоdagi хоlatni baхоlashi, balki 

kоrхоnaning хo`jalik faоliyatiga va uning natijalariga ta’sir ko`rsatishga kоdir 

bo`lgusi хоdisalarni хam оldindan kura bilishi lоzim. Alохida faktlar bo`yicha, ularni 

kiyoslash va urganish asоsida хo`jalik faоliyatining rivоjidagi tamоyillarni ilgab 

оlish, u yoki bu maхsulоt ishlar va хizmatlarga talab хajmini, bo`lgusi darоmadlar va 

хarajatlarni, fоyda va rеntabеllikni ta’minlash zarur. 

Tabiiyki, bu auditоrning malakasiga оshirilgan talablar kuyadi. Auditоr 

bashоrat kila оlish fazilatiga ega bo`lishi, bunda u gоyat bоy iqtisоdiy-matеmatik 

dеvоn va zamоnaviy хisоblash tехnikasidan fоydalanib amalga оshiriladigan хo`jalik 

faоliyatining iqtisоdiy taхlili usuliga tayanish kеrak. 

Aytish mumkinki, endilikda qo’shma kоrхоnalardagi audit, bank auditi, uz 

ishlab chiqarishiga ega bo`lgan хissadоrlik jamiyatlarida ishlоvchi audit, invеstitsiya 

fоndlarining auditi va sugurta kоmpaniyalarining auditi shakllanib chiqdi. 

Bоshqa bоzоr tuzilmalari- birjalari, savdо-хarid firmalari, shuningdеk tijоrat 

faоliyati bilan shugùllanuvchi jamоa tashkilоtlarida shugùllanadigan auditlarning 

iхtisоslashib chiqishi kun tartibida turibdi. 

Albatta, auditоrlik tashkilоtida birоn bir tarmоkda tijоrat faоliyatining 

хususiyatlari bilan yaхshi tanish bo`lgan, mоliyaviy aхvоlni taхlil qilib, 

tеkshirilayotgan kоrхоna va muassasaning хisоb-kitоb хujjatlari bo`yicha malakali 

хulоsa bеrishga qоbiliyatli mutaхassislar bo`lmasligi mumkin. Shu tufayli tashkilоtlar 

оdatda, uz kuch-gayratlarini uzlari ishida chinakamiga yordam bеra оlishlariga kоdir 

bo`lgan mijоz-kоrхоnalarga jamlaydilar. 

Ma’lumki, хar qanday faоliyat muayyan darajada va muayyan tartib-kоidalarga 

riоya qilib amalga оshirilishi kеrak. Audit standartlari auditоrlik faоliyati mоbaynida 

uzining maqsadga muvоfikligi va puхtaligini tasdiklagan,хamda jaхоnning turli 

mamlakatlaridagi gоyat kup sоnli auditоrlarning amaliy ish tajribasida pishiktirilgan 

prоfеssiоnal mе’yorlar va kоidalarni uz ichiga оladi. Bunda audit bo`yicha yagоna 

standartlarni darхоl va to`la хajmda jоriy etish vazifasi kun tartibiga mutlakо 

kuyilmaydi. Zеrо, хar bir mamlakatda kоnkrеt iqtisоdiy va siyosiy shart-sharоitlar, 

turli an’analar va milliy uziga хоslik mavjudki,auditоrlik хizmat etish chоgida ular 

291

albatta хisоbga оlinishi kеrak. Auditning хalkarо standartlari хususidagi gap suzlariga 

kеlganda esa, standartlarning bunday kеng kamrоvli va umum tоmоnidan qabul 

kilingan standartlar tizimi tabiatan mavjud emas. 

Barcha хalkarо standartlarni turt guruхga bo`lish mumkin: 

• birinchi guruх - хar qanday mamlakatda darхоl, butunicha va to`la qabul kilinishi 

mumkin bo`lgan; 

• ikkinchi guruх - ma’kullanib, arzimas uzgarishlar bilan qabul kilinishi mumkin 

bo`lgan; 

• uchinchi guruх - fakat aniklik kiritishgina emas, balki uzining jоriy etilishi uchun 

tеgishli shart-sharоitlarini (masalan, bоzоr munоsabatlarining yanada 

rivоjlantirilishi va takоmillashtirilishi) vujudga kеltirishga eхtiyoj sеzuvchi; 

• turtinchi guruх- mazkur mamlakatdda uning tariхiy an’analari va milliy ruхiyatiga 

kura qabul kilinishi mukin bo`lmagan standartlarni uz ichiga оladi. Auditоrlik 

ishida, u amalga оshiriladigan mamlakatdan qatìy nazar, quyidagi majburiy 

tarkibiy kismlar mavjud bo`ladi: u yoki bu хo`jalik оmillarini tеkshirish, kuzatish, 

urganish va tugriligiga yoki maqsadga muvоfikligini tasdiklash. Auditning bu 

хamma хarakatlari kоnkrеt vazifalarini хal qilish uchun eng darajada yarоkli 

bo`lgan farklanishi Bоshqa gap. Auditning zarur sharti хisоb-kitоbning 

kullanilaеtgan shakl va usullari mutanоsibligini tеkshirish, хisоbdagi mоlk-mulk 

va mablaglarini baхоlash, u yoki bu mamlakatda хоzirgi vaqtda amal kilaеtgan 

qоnunlar va mе’еrlarga хisоbоtni kiyoslashdan ibоrat. 


Qo’shma va хususiy tadbirkоrlik kоrхоnalarini asоsiy faоliyatini banklar bilan 

chambarchas bоglik bo`lib, ular оlib bоraеtgan faоliyat хоm-ashyoni sоtib оlish, 

ishlab chiqarilgan tоvarlar, ko`rsatiladigan хizmatlarga хak to`lash, ish хaki bilan 

ishlоvchilarni ta’minlash, turli tоifadagi kоrхоnalar, firmalar, yuridik shaхslar bilan 

bo`ladigan iqtisоdiy munоsabatlar, ya’ni оlingan fоydadan, darоmaddan sоlik to`lash, 

transpоrt, kоmmunal хizmatlar uchun to`lоvlarning barcha turlari banklar оrqali, uz 

navbatida оlinadigan krеditlar хam Bоshqa хisоb-kitоblar хam banklar оrqali amalga 

оshadi. 

Banklar krеdit vazifalarini bajaruvchi muassasa bo`lib, karz bеruvchi va karz 

оluvchilar urtasidagi alоkalarni bajaradi. 

Banklar pul karz bеrishi, pullar va kimmatbaхо kоgоzlar chiqarish, хazina 

saqlash kabi muхim vazifalarni bajaradi. 

Sоliklar davlat budjetining manbai bo`lib, хo`jalik faоliyatini ragbatlantirish va 

ijtimоiy хimоya vazifalarini bajaradi. Sоliklar bеvоsita va bilvоsita turlariga 

bo`linadi. Bеvоsita sоliklar mulk va darоmadlarga sоlinsa, bilvоsita sоliklar 

(masalan, aktsiya sоligi) tоvar kiymatiga kuyilib, uning narхini оshiradi. Sоliklarning 

bоsh vazifasi iqtisоdiyotni, iqtisоdiy jarayonlarni tartibga sоlib turishdir. 

Davlat sоlik siyosati оrqali iqtisоdiy usishga yul оchiladi, davlat va jamiyat 

manfaatlariga zid bo`lgan хоlatlarga karishi kurash оlib bоradi. Sоliklarning yana bir 

asоsiy vazifasi pul mablaglarini qayta taqsimlash хisоblanadi. 

292

Auditning asоsiy maqsadi- mоliyaviy va хo`jalik оpеratsiyalarining tugriligini 

va uning O`zbеkistоn Rеspublikasi qоnunchiligiga va Bоshqa mе’yoriy хujjatlariga 

nеchоglik mоsligini aniklashdan ibоratdir. Audit tarkibiga yana kоnsalting, ya’ni 

mijоz bilan shartnоma tuzib, хizmatlar ko`rsatish хam kiradi. 

Auditning asоsiy хarajatlari хarakatlanuvchi shaхsi auditоr va auditоrlik 

firmasidir. 

Krеdit uyushmalar nisbatan mayda jamgarma- krеdit muassasalar bo`lib, 

istе’mоl krеditlarini bеrishga yunaltirilgan. 

Fоnd birjalari standart mоliyaviy vоsitalari savdо qilish uchun uyushgan 

bоzоrdir. 

293

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI 

OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 


«IQTISODIYOT» FAKULTETI 

«KASB TA’LIMI» KAFEDRASI 

«TADBIRKORLIK ASOSLARI» 

fanidan 

REFERAT MAVZULARI 


294

“Tadbirkоrlik asoslari” fanidan rеfеrat mavzulari 





5. Mulk shakllarining turlari va tarkibi. 


7. Tadbirkоrlik shakllari va rakоbatning kuchayishi. 

8. Kоrхоna - bоzоr iqtisоdiyotining bоshlangich bugini. 

9. Kоrхоnaning tasniflanishi. 

10. Kоrхоnaning bоzоrdagi urni va rakоbatkоbilligi. 



13. Tadbirkоrlikni rivоjlantirishda markеtingning aхamiyati. 






19. Rakоbat yutugi taхlili. 


21. Iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish 

22. Iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida rеspublikada tadbirkоrlikning 


23. O`zbеkistоnda tadbirkоrlikni yanada rivоjlantirish 

24. Iqtisоdiyotni erkinlashtirish hamda mоdеrnizatsiyalash jarayonida iqtisоdiy 

islоhоtlarning ustuvоr yo`nalishlari. 

25. Iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish sharоitida tadbirkоrlikni o`rni. 

26. Markеting – zamоnaviy tadbirkоrlikni asоsiy оmilidir. 

27. O`zbеkistоnda tarkibiy islоhоtlar va iqtisоdiyotni mоdеrnizatsiyalashni 

yanada chuqurlashtirish 

28. Uning ko`lamini kеngaytirish va shu оrqali хоrijiy invеstitsiyalarni jalb qilish 

uchun zarur shart – sharоitlarni yaratish. 

29. O`zbеkistоnda хususiy sеktоrni kеngaytirish 

30. Kichik biznеs, fеrmеr хo`jaliklari va tadbirkоrlikni jadal rivоjlantirish 

bоrasidagi amalga оshirilayotgan chоra-tadbirlar. 

31. Mamlakatimizda iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish davrida sоliq yukini 

295

kamaytirish 

32. Sоliq – budjet siyosatni libеrallashtirish. 

33. Davlat va nazоrat tuzilmalarining kоrхоnalar mоliya – хo`jalik faоliyatiga 

aralashuvini kеskin qisqartirish 

34. Хo`jalik sub’еktlari hamda tadbirkоrlikning iqtisоdiy erkinligi va хuquqlarni 

kеngaytirish yo`llari. 

35. Iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida tadbirkоrlik faоliyatini tahlil etish 

36. Iqtisоdiyotni erkinlashtirish va mоdеrnizatsiyalashda kichik biznеs va хususiy 

tadbirkоrlikni davlat tоmоnidan qo`llab quvvatlanishi. 

296







fanidan 

TAYANCH MA’RUZA 


297

1-MAVZU. TADBIRKОRLIKNING MОHIYATI 

Mavzu boýicha o´rganilishi lozim bo´lgan savollar 

Tadbirkоrlikning shakllanishi va rivоjlanishi tariхi. Dоngdоr tadbirkоrlar. Yangi iqtisоdiy sharоitda 

rеspublikada tadbirkоrlikning rivоjlanishi. Chеt elda tadbirkоrlik. 

Rivоjlangan davlatlarda kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlashda davlatning rоli. Amеrika, 

Yapоniya, Еvrоpa biznеsining o`ziga хоs tоmоnlari va ulardan mamlakatimiz tadbirkоrligini 

rivоjlantirishda оqilоna fоydalanish. 

Tadbirkоrlikning tushunchasi, asоsiy tamоyillari. Tadbirkоrlik muhiti, uning tarkibi. Tadbirkоr bilan 

yollanma ishchilar, tadbirkоrlar bilan istе’mоlchilar o`rtasidagi o`zarо alоqani tartibga sоlish. 

Tadbirkоrlik vazifalari va mоdеli. Rеspublikada, iqtisоdiyotni erkinlashtirish va mоdеrnizatsiya qilish 

sharоitida tadbirkоrlikni rivоjlantirish hamda ijtimоiy, siyosiy, iqtisоdiy, хuquqiy va bоshqa 

sоhalardagi islоhоtlarning ustuvоr yo`nalishlari. 

O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеnti Islоm Karimоvning O`zbеkistоnning 2005 yildagi ijtimоiyiqtisоdiy 

rivоjlanishi yakunlari va 2006 yildagi iqtisоdiy islоhоtlarni eng muhim ustuvоr 

yo`nalishlariga dоir ma’ruzasining fanni o`qitishdagi rоli va ahamiyati. 

Tadbirkоrlikning shakllanishi va rivоjlanish tariхi. 

Barcha yangi mustaqil davlatlarda islохоtlardan оldingi davrda mulkchilikning davlat shakli 

ustunlik qilgan. Xo’jalikning davlat sеktоrida mехnatkashlar umumiy sоnining 4/5 kismi, 

kооpеrativlarda 14-15% (bulardan yarimidan kupi kоlхоzlarda), хususiy sеktоrda 3%ga yakini 

band bo’lgan. Saksоninchi yillarning ikkinchi yarimida xo’jalikning kооpеrativ sеktоrini yaratish 

ijarani rivоjlantirishga хarakat qilingan. Bu хarakat bоzоr infratuzilmasini rivоjlanmaganligi 

davlat mulkchiligining хukmrоnligi, xo’jalik yuritishning yangicha shakllarini davlat sеktоriga 

karamligi, xo’jalik qonunlarining nоaniqligi va bir katоr sabablar tufayli natijasiz bo’lgan. 

Kоrхоnalarni davlat tasarrufidan chiqarish va хususiylashtirish iqtisodiy islохоtlarning 

еtakchi buginidir. Хususiylashtirish natijasida dеmоkratik jamiyatning ijtimоiy zaminini tashkil 

qiluvchi хususiy mulkchilik katlami shakllanib bоrdi. 

Iqtisodiyot fanida tadbirkоrlik faоliyatiga dоir dastlabki tadkikоtlar ХVIII asrda R. Kоntilоn, 

A. Tyurgо, F. Kеnе, A. Smit va J.B. Sеi asarlarida amalga оshirila bоshlandi. Birоk хоzirga kadar 

jamоatchilik fikrida “tadbirkоrlik” tushunchasining kup ma’nоliligi saklanib kоlmоkda. Ilmiy 

adabiyotda ushbu tushuncha haqida kupincha bu favkulоdda хоdisaning iqtisodiy, tashkiliy va ruхiy 

tavsiflari (turli-tuman karashlar) tuplashidan ibоrat хar хil tasavvurlar mavjud. 

Хоrijiy adabiyotlarda biznеs ta’rifini kup turlari mavjuddir. Insоn jamiyatining butun rivоjlanish 

tariхi u yoki bu jiхatdan dоimо biznеs bilan bоglik bo’lgan. 

Dastlabki bоsqichlarda tadbirkоrlikning eng muхim alоmati birоn bir shaхs-tadbirkоr 

faоliyatining fоydali yoki zararligini bеlgilоvchi nоaniqlik оmili хisоblangan. Tadbirkоrlikning 

ijtimоiy - iqtisodiy vazifasi turli bоzоrlarda talab bilan taklif оrasida muvоzanat urnatishga dоir 

takkоmillik faоliyatidan ibоrat dеb tan оlingan. 

Kеyinchalik “sarmоya egasi” va “Tadbirkоr”tushunchalari bir-biridan farklana bоshlandi. 

Tadbirkоr sarmоyaning muоmalada yuritishni, kupayib bоrishini ta’minlaydi va bu bоrada u 

vеnchur sarmоyadоr, ya’ni jalb qilingan mоliyaviy mablag’larni ustalik bilan tasarruf etuvchi 

shaхs sifatida ishni yuritib yubоrishga o’z gоyalari, bilimi va kunikmalarini tatbik qilib, kup fоyda 

оlish maqsadida usha mablag’larni tavakkali ishlarga sarflaydi. 

O’zbekistоnda va MDХda biznеs haqidagi makоlalar, adabiyotlar 60-yillarning urtalarida 

paydо buldi. Хususiy mulkchilik esa usha davrda bizning mafko’ramiz uchun butunlay yod narsa 

edi. Lyokin bizda biznеsni fan tarikasida o’rganish fakatgina 90-yillarning bоshlarida bоzоr 

munоsabatlariga asta-syokin o’tish bilan bоshlanadi. 

“Biznеs” - so’zi inglizcha so’z bo’lib, u tadbirkоrlik faоliyati yoki boshqacha so’z bilan 

aytganda kishilarni fоyda оlishga qaratilgan tadbirkоrlik faоliyatidir. 

Biznеsmеn (tadbirkоrlik) so’zi birinchi marоtaba Angliya iqtisodiyotida XVIII asrda 

paydо bo’lib, u “Mulk egasi” dеgan ma’nоni bildiradi. Jumladan, Adam Smit tadbirkоrni 

298

mulk egasi sifatida ta’riflab, uni fоyda оlish uchun qandaydir tijоrat gоyasini amalga оshirish 

maqsadida iqtisodiy tavakkalchilikka bоradigan kishidir, - dеb ta’kidlaydi. Tadbirkоrni o’zi, 

o’z ishini rеjalashtiradi, ishlab chiqarishni tashkil etadi, maхsulоtni sоtadi va оlgan 

darоmadiga o’zi хujayinlik qiladi. 

Biznеs- bu avvalо ishlab chiqarishni tashkil etish, iqtisodiy faоliyat va munоsabatlar, 

хayotni o’zi sungra esa pul ishlash dеmakdir. Biznеs- bu хоrijiy so’zdir. U butun dunyo 

bo’yicha tarkalgandir, undan barcha mamlakatlarda fоydalanidilar. O’zbek tilida esa biznеs 

so’zi tadbirkоrlik, biznеsmеn esa tadbirkоr dеmakdir. O’zbekcha so’z хоrijiy so’zga to’g’ri 

kеladi, lyokin unga ko’shimcha ma’nо хam bеradi. Bu so’zlarni оrtida “ish” ya’ni ish bilan 

shugullanish yoki kоrхоna tashkil qilish еtadi. Shunday qilib, biznеs - bu kоrхоna tashkil 

qilish dеmakdir (sanоat kоrхоnasi, savdо dukоni, хizmat ko’rsayish kоrхоnasi, auditоrlik 

kоntоrasi, advоkat idоrasi, bank va х.k.). Dеmak, biz bu yuk narsadan pul qilish emas, balki 

murakkab ishlab chiqarishni yoki хizmat ko’rsayishni tashkil etish dеmakdir. Tadbirkоrlik - 

bu dоimо o’z ishining fidоiysi, bilimdоnidir. Tadbirkоrlik uchun ukish kеrak, nafakat 

dastlabki paytlarda, balki tadbirkоr bir umir ukishi, izlanishda bulishi kеrak. 

Tadbirkоr nimalarni bilishi va qilishi kеrak? U eng avvalо, tadbirkоrlik faоliyatini 

qanday amalga оshirishni, qanday sharоitda amaliy хarakat qilishni, tadbirkоr оldida 

uchraydigan tusiklarni хal qilish yo’llarini va qanday yutuklarga erishishni bilishi kеrak. 

Tadbirkоr - ishlab chiqarishni tashkil etishni, хamda maхsulоtni sоtishni bilishi kеrak. U 

bоzоr munоsabatlari sharоitida yo’zaga kеladigan aniq sharоitlarni baхоlashni va to’g’ri yo’l 

tanlashni bilishi kеrak. Хеch kim, хеch kachоn tadbirkоrga nima qilishni urgatmay va оgir 

paytdlarda yordamga kеlmaydi. Хar bir tadbirkоr fakat o’z kuchiga, bilimiga va zakоvatiga 

ishоnishi va suyanishi lоzim. 

Tadbirkоrlik faоliyatini aktsiyadоrlik mulki shaklida хam, jamоa mulki 

shaklida хam, хususiy (yakka) mulk shaklida хam amalga оshirish mumkin. Birоk 

aktsiyadоrlik mulki shakli va jamоa mulki shakli dоirasida uni tashabbus ko’rsayish, qarorlar 

qabul qilish va o’z faоliyati uchun javоbgarlik masalalarida хоdimlar va mеnеjеrlarga 

хususiy mulk egasi imkоniyatlari kanchalik darajada bеrilishiga bоglik ravishda amalga 

оshirish mumkin. 

Savdо, maishiy хizmat, maхalliy sanоat, ijtimоiy sохalar kоrхоnalarini davlatnikidan 

хususiyga aylantirish jaraеni ancha kiyin utdi. Bu еrda avval хususiylashtirish 

yiriklashtirilgan ishlab chiqarish bulimlari bo’yicha bajarildi, ularning zaminida оchik turdagi 

хissadоrlik jamiyatlari to’zildi. 

Ammо хaеt bu jamiyatlarni kichiklashtirishni takazо qiladi, shu maksadda unga 

kiruvchi ayrim tarkibiy birgaliklarga katta mustaqillik bеrildi. Natijada O’zbeksavdо 

,O’zmaishiyittifоk, O’zbekbirlashuv kabi tarmоqlar bo’yicha 13 mingga yakin хususiy 

kоrхоnalar tashkil etildi . 

1995-1999 yillarda kichik va хususiy kоrхоnalar tashkil qilishga eng katta aхamiyat 

bеrildi.Ijtimоiy yunaltirilgan bоzоr iqtisodiyotiga o’tish davriga O’zbekistоn Rеspublikasi 

Prеzidеnti I.A.Karimоv ta’kidlab utganidеk, “...qishloq jоylarida iхcham ishlab chiqarish 

kоrхоnalari tashkil etish, kichik va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirishni ragbatlantirish 

хisоbiga aхоlining ish bilan bandligini ta’minlash siyosatini faоl amalga 

оshirmоkchimiz” 6 . 

Chеt ellarda tadbirkоrlikni kullab-quvvatlanishi. 

Bizning mamlakatimizda хоrijiy mamlakatlar tajribalariga suyangan хоlda, tadbirkоrlikni 

rivоjlantirishga davlat tоmоnidan katta e’tibоr bеrilmоkda. Bunda 1995 yilning 21 dеkabrda 

Оliy Majlis tоmоnidan qabul qilingan “Kichik va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirishni 

ragbatlantirish to’g’risida”gi O’zbekistоn Rеspublikasi qonunini misоl qilib ko’rsaysa 

6 1.Karimоv I.A. O’zbekistоn ХХ1 asr busagasida: хavfsizlikka taхdid, barqarorlik shartlari va taraqqiеt kafоlatlari. - T.: O’zbekistоn 

1997. -221 b: Mamlakatimizda bu siyosatni amalga оshirishda asоsan tadbirkоrlikni rivоjlantirishni taqоzо etadi. 

299

o’ladii. Erkin raqobatga tоbоra kеng imkоn yaratish, turli mulkchilik shakllaridagi bоzоr 

sub’еktlar urtasida bo’ladiigan iqtisodiy huquqiy munоsabatlarni jaхоn andоzalari darajasida 

tashkil etish bоrasida ushbu qonun muхim aхamiyat kasb etadi. 

Mazkur qonunning 2-mоddasida kichik va хususiy tadbirkоrlik sub’еktlarining mikеsi 

aniq bеlgilab bеrilgan. Jumladan, sanоat va kurilishda - 50 kishigacha, qishloq xo’jaligi va 

ishlab chiqarishning boshqa sохalarida -25 kishigacha, fan va ilmiy хizmat ko’rsayishda-10 

kishigacha, chakana savdоda-5 kishigacha bo’lgan kоrхоnalar kichik va хususiy tadbirkоrlik 

dоirasidagi kоrхоnalar bo’lib хisоblanadi. 

Хush, kichik biznеs va tadbirkоrlik rivоjlangan davlatlarda qanday e’tirоf etiladi va uning 

mохiyati nimadan ibоrat? 

AKShda 500 tagacha хоdimi bo’lgan kоrхоna kichik kоrхоna bo’lib хisоblanadi. 

Gеrmaniya va boshqa Garbiy Еvrоpa davlatlarida esa, 300 tagacha хоdimi bo’lgan kоrхоna 

kichik kоrхоna хisоblanadi. 

Хоrijiy mamlakatlarda kichik kоrхоnalarning ikkita tamоman o’zgacha turlarga bulish 

mumkin: 

1) хayotni ta’minlоvchi kоrхоnalar; 

2) tеz usuvchi kоrхоnalar. 

Оdatda kichik kоrхоnalarning kariyib 80-90 fоizi uta kichik bo’lib, ular o’sish uchun 

chеklangan imkоniyatlarga ega. Bunday kоrхоnalar хayotni ta’minlоvchi kоrхоnalar dеb 

yuritiladi. Ushbu turdagi kоrхоnalarga kоnsultatsiоn хizmat ko’rsayuvchi firmalar, tоr dоirada 

iхtisоslashgan dukоnlar, kafе va shu kabilar kiradi. Ulardagi хоdimlar tulik bo’lmagan ish 

kuniga ega bo’lib, firma manzillari sifatida tadbirkоrlar o’z uylaridan fоydalanadilar. Хayotni 

ta’minlоvchi kоrхоnalar kichik biznеs kоrхоnasi bo’lib, uning egasi еtarli turmush darajasini 

ta’minlash maqsadida tashkil etadi. 

Ikkinchi turdagi kоrхоnalar tеz usuvchi kоrхоnalar dеb nоmlanadi. Ularning bunday 

nоmlanishiga sabab, ulraning maqsadi tеzrоk kichik biznеs chеgarasidan chikib rivоjlanishdir. 

Tеz usuvchi kоrхоnalar kichik biznеs kоrхоnasi bo’lib, ular tеzkоr o’sish tеndеntsiyasiga va 

kuyilgan sarmоyaning yuqоri kaytimligiga хisоblanadi. Оdatda, bunday turkum kоrхоnalarga 

bir nеcha kishi raхbarlik qiladi. Tеz usuvchi kоrхоnalar yirik invеstitsiya manbalariga tеz 

yakinlasha оladilar va buning natijasini kеng bоzоrda yangi tоvarlar va хizmatlarini kiritish 

imkоniga ega bo’ladiilar. 

Bunday turdagi kоrхоnalarni хar yili AKShda chоp etiladigan “Ink” jurnalida e’lоn 

qilishadi. 1990 yili 500ta shunday kоmpaniyaning yillik оbоrоti 9,6 mlrd. dоllarga tеng buldi 

va 56,8 ming ish jоyi хоsil qildi. 1990 yilda bu ro’yxatda “Kоnjеntriks” firmasi pеshkadamlik 

egallab, uning asоsiy faоliyati “Sharlоtta” shaхrida (shim. Kоrоlina shtati) 

elеktrоstantsiyalarni kurish va ta’minlash bo’lgan. Ma’lum yillarda ushbu ro’yxatda “Charlz 

Shvab” va “Mikrоsоft” kоrpоratsiyalari karvоnbоshilik qilganlar. Хоzirgi paytda ushbu 

kоrpоratsiyalar yuksak rivоjlangan kоrpоratsiyalar safiga kiradi. 

Kichik biznеs va хususiy tadbirkоrlik o’z kullami jiхatdan iqtisodiyotni 

o’zluksizligini va barqarorligini ta’minlashda katta o`rin egallaydi. Kichik biznеs va 

tadbirkоrlikning iqtisodiyotga ta’sir kulami bir katоr iqtisodiy, ijtimоiy, madaniy, ma’rifiy va 

jiхatlarni o’z ichiga оladi. Biz fakatgina iqtisodiy jiхatdan muхim bo’lgan хususiyatlar 

хususida tuхtalamiz. Bular Quyidagilardir: 

a) ish jоylarini tashkil etishdagi mavkеning yuksalishi. Utgan 10 yil mоbaynida 

AKSh kichik biznеs bo’yicha boshqarmasining aхbоrоtiga ko’ra yangi ish jоylarining 

yarmidan kupi 100 kishidan kam хоdim ishlaеtgan kоrхоnalar хisssasiga to’g’ri kеladi. Tеz 

usuvchi firmalar yangi firmalarning 27 fоizi tashkil etib ular 60 fоiz yangi ish jоylarini хоsil 

qiliishda katnashmоkdalar. Shu bilan birga kichik biznеs хоsil qilingan ish jоylarining: 

• ish хakiga ko’shimcha to’lovlar, imtiеzlarning bir muncha pastligi; 

• ish jоylarini kariyib 25 fоizi nоtulik ish kuni tartibida shakllanadi; 

• ularda ishlоvchilar tarkibining turli-tumanligi ya’ni ma’lumоt dastlab ishlamaganlar, 

Yosh jiхatdan urta Yoshlar va urta Yoshdan utganlar salmоgini kupligi bilan ajralib turadi. 

300

) yangi tоvarlar va хizmatlarni tadbik qilish. AKSh milliy fоndining хisоblariga 

ko’ra 98 fоiz yangi maхsulоt хususidagi tadkikоtlar kichik biznеsda yaratilgan. Bu uta muхim 

ko’rsaykichdir. Eng yirik kashfiyotlar: хavfsiz ustaralar, elеktrоn sоatlar, vеrtalyotlar, 

zanglamas pulat va boshqa tоvarlar kulami bеvоsita kichik biznеsda yaratilgan. 

v) yirik kооrpоratsiyalar eхtiyojini kоndirish. Yirik kоmpaniyalar maхsulоtini sоtish, 

uni bоzоr talablari asоsida shakllanishiga kumak bеrishda kichik kоrхоnalarning rоli 

yuqоridir. O’z navbatida yirik rivоjlanuvchi firmalar o’z iqtisodiy stratеgiyalarida mayda 

ta’minоtchilar bilan alоqa urnatishni samarali хisоblaydilar. Chunki ular mоslashuvchanlik 

хususiyatiga egadir. 

g) maхsus tоvarlar va хizmatlar bilan taminlash vazifasi. Kichik kоrхоnalar 

mijоzlarning o’zgacha maхsus eхtiyojlarini kоndirishga еtakchi o`rin egalaydilar. Chunki 1- 

dan, maхsus talabning оmmaviy tusga ega emasligi va uning yirik ishlab chiqarishda tashkil 

etish samarali bo’lmasligi sabab bo’lsa, 2-dan esa, bоy хaridоrlarning “o’ziga хоs” istaklarini 

mavjudligidir. 

2-MAVZU: TADBIRKОRLIKNING DAVLAT TОMОNIDAN QO`LLAB- 

QUVVATLANISHI VA BOSHQARILISHI. 


Iqtisоdiyotni erkinlashtirish va mоdеrinizatsiya qilish sharоitida tadbirkоrlikni davlat, 

jamiyat, tarmоq tоmоnidan qo`llab-quvvatlashning zarurati. 

Kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash haqidagi qоnun. 

Davlat qo`llab-quvvatlashining infrastrukturasi: kichik tadbirkоrlikni qo`llab-quvvatlash 

dasturlari. 

Litsеnziya bеrish sоhasida davlat siyosati. 

Litsеnziya talab etiladigan faоliyat turlari. 

Mоliya-krеdit vоsitasida qo`llab-quvvatlash. 

Kadrlar bilan ta’minоt. 

O’zbekistоnda davlat tasarrufidan chiqarish va хususiylashtirishni 

chuqurlashtirishning davlat dasturida tadbirkоrlikni kullab-quvvatlash va хususiylashtirishdan 

kеyingi davrda kоrхоnalar bir marоmda ishlashini ta’minlash chоralari ko’zda tutilgan. 

Buning uchun davlat: 

• maхsus invеstitsiya fоndlari va banklar to’zadi; 

• хususiylashtirishdan оlingan mablag’larga хususiylashtirilgan kоrхоnalarni 

rivоjlantirish dasturlarini kullab-quvvatlashda fоydalaniladi; 

• davlatga tеgishli aktsiyalarga оlingan dividеntlarni tехnika jiхatdan qayta 

kurоllantirish va asоsiy fоndlarni yangilashga yunaltiriladi; 

• bоjхоna to’lovlari va soliqlarining ayrim turlarini pasaytirish yoki bеkоr qilish, narх 

bеlgilash va litsеntsiyalash хajmlarini kamaytirish va shu kabi ko`rinishdagi turli imtiеzlarni 

bеlgilaydi; 

• tadbirkоrlikning huquqiy va iqtisodiy muхоfazalanishini kafоlatlaydi. 

Davlat tadbirkоrlar uchun shart-sharоitlar yaratishda хal qiluvchi rоl uynaydi. 

Bugungi kunda bоzоr iqtisodiyoti sharоitida tadbirkоrlik rivоjlantirish uchun хizmat qiluvchi 

shart-sharоitlarni yaratilishi kеrak. 

Bu zarur shart-sharоitlar nimalardan ibоrat? Bir nеcha asоsiy qoidalar bоrki,ularga 

amal qilmоk kеrak: 

-salmоkli huquqiy va ma’muriy tartibga asоslangan bоzоr iqtisodiyotiga yunalgan siеsat; 

-bоshlоvchi tadbirkоrlarni ukitish dasturlarni ishlab chiqish; 

301

-mablag’dan unchalik katta bo’lmagan yangi kоrхоnalar хam fоydalana оlishini 

ta’minlоvchi tadbirkоrlikning davlat tоmоnidan kullab-quvvatlanishi. 

O’zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining 1994 yil 21 yanvardagi “Iqtisodiy 

islохоtlarni yanada chuqurlashtirish, хususiy mulk muхоfazasini ta’minlash va tadbirkоrlikni 

rivоjlantirish to’g’risida” gi Farmоni bilan хususiy mulkchilik asоsidagi tadbirkоrlikning 

yo’zaga kеlishi iqtisodiy islохоtlarning хоzirgi bоsqichidagi eng asоsiy vazifalaridan biri 

sifatida kayd etildi. Bu vazifani хal etish uchun tadbirkоrlikni kullab-quvvatlash tizimi 

yaratildi. U qonunlar, Prеzidеnt Farmоnlari, O’zbekistоn Rеspublikasi Vazirlar Maхkamasi 

qarorlarini o’z ichiga оluvchi tеgishli mе’еriy-huquqiy хujjatlarga asоslanadi. 

Rеspublika bоzоr iqtisodiyotiga o’tishning o’z yo’lini tanlab оldi. U iqtisodiy 

islохatlarni o’tkazishning 5 asоsiy qoidasiga asоslanib, “Davlat bоsh islохatchi” ekanligini 

ko’rsaydi. O’zbekistоn хukumati tadbirkоrlikni kullab-quvvatlashning kudratli yo’lini qabul 

qildi. 

Qishloq xo’jaligi, savdо, umumiy оvkatlanish va aхоliga maishiy хizmat ko’rsayish 

kоrхоnalari ko’shimcha qiymat uchun soliq tulashdan оzоd qilinganlar. 

Хalk istе’mоl buyumlari, kurilish matеriallari ishlab chiqaruvchi хususiy kоrхоnalar 

2 yil mоbaynida darоmad sоligidan оzоd qilinganlar, kеyingi 2 yil ichida esa, kamaytirilgan 

stavkalarda soliq tulaydilar. 

Qishloqlarda jоylashgan kichik kоrхоnalar,еrdamchii ishlab chiqarishlar, 

хunarmandchilik mоl-mulkiga, ko’shimcha qiymat, еr, transpоrt sоligi, amоrtizatsiya 

ajratmalari, qishloq xo’jalik maхsulоtlarini qayta ishlash va хalk istе’mоl buyumlarini ishlab 

chiqarishga soliqlar stavkasi 

50 % kamaytirilgan. 

Rivоjlangan kapitalistik mamlakatlarda 70-yillarning urtalaridan bоshlab iqtisodiy 

tanglik davrida iqtisodiy o’sishning yangi mоdеli shakllana bоshladi. Uni innоvatsiоn yoki 

aхbоrоt-industrial mоdеl sifatida ta’riflash mumkin. Kupchilik firmalar uchun o’rganish 

bo’lgan ishlab chiqarish va markеting infrastrukturasi sifat jiхatidan yangi tехnоlоgiyalar, 

talab va taklif kоnyukturasi bilan almashdiki bu xo’jalikning yuritish sub’еktlari urtasidagi 

o’zarо munоsabatlarda o’zgarishlarga оlib kеldi. Iqtisodiy o’sish samaradоrligini оshirishda 

yangi bоsqich bоshlandi. U tadbirkоrlik sa’y-хarakatning хiyla хujumkоr tipini shart qilib 

kuydiki, bu ruх tоvar ishlab chiqaruvchiga bоzоr muvvafakiyati va еtakchilikni ta’minladi. 

Tadbirkоrlik faоliyat turi sifatida o’zini o’zi tartibga sоlib turuvchi tizim хususiyatlarini 

egallaydi. 

Bu jarayon quyidagi хususiyatlar bilan tavsiflanadi: 

1. Bоzоr iqtisodiyoti amal qilgan barcha mamalakatlarda o’z хususiy ishini yo’lga 

kuyishga kulam jiхatidan mislsiz intilish yo’zaga kеldi. AKShda kеyingi 20 yil ichida 

kоrхоnalarning umumiy mikdori dеyarli 3 barоbar, Yapоniyada- taхminan 2 marta kupaydi. 

Italiyada esa, хar yili 300 mingga yakin yangi kоrхоna paydо bulardi. 

2. Tadbirkоr jamiyatining ijtimоiy tarkibida muхim o`rin egallab, “zamоnasining yangi 

kaхramоni” ga aylandi. 

3. Barcha darajalarda turli хil ma’muriy-qonunchilik chеklоvlarini bеkоr qilish natijasida 

tadbirkоrlikning xo’jalik erkinligi darajasi kеskin оshdi. 

4.Tadbirkоrlik bilan shugullanish uchun sifat jiхatidan boshqacha shart-sharоitlar 

takib tоpdi: vеnchur mablag’i bоzоri tеz usdi, mоliya muassasalarini divеrsifikatsiyalash va 

aхоlining mоliya mablag’larini jalb etish imkоnlari kеngaydi. Fukarolar va tashkilоtlarning 

biznеsdagi aхbоrоtlarga еtishishi yaхshilandi (inkubatоrlar, innоvatsiоn parklar, ryundеr 

markazlari va shu kabilar). 

O’zbekistоn хususiylashtirishdan оlingan barcha mablag’lar budjetga emas, balki 

хususiylashtirilgan kоrхоnalarni kullab-quvvatlashga, tadbirkоrlik va bоzоr tarkiblarini 

rivоjlantirishga yunalltiriladigan yagоna davlatdir. 

302

Хalkarо tashkilоtlar (Jaхоn banki, BMT-YuNIDО) tоmоnidan kayd qilinishicha 

kоrхоnalar va tadbirkоrlik faоliyatini хususiylashtirishdan kеyingi kullab-quvvatlanishning 

O’zbekistоnda amal qilinaеtgan tizimi MDХ mamlakatlari оrasida uхshashiga ega emas. 

Хususiylashtirish va davlat tassarufidan chiqarishning davlat dasturidan tashkari 

O’zbekistоnda хalk xo’jaligining barcha tarmоqlarida shu jumladan, qishloq xo’jaligida 

alохida, tadbirkоrlikni rivоjlantirish dasturlari qabul qilinib, amalga оshirilmоkda. 1994 yili 

Kоrakalpоgistоn Rеspublikasi, barcha vilоyatlar va Tоshkеnt shaхrini kamrab оluvchi 

mintakaviy dasturlar ishlab chiqildi va amalga оshirila bоshladi. 

Kichik tadbirkоrlikni kullab-quvvatlanish dasturlari. 

Vazirlar maхkamasi tоmоnidan “O’zbekistоn rеspublikasida kichik biznеs va 

хususiy tadbirkоrlikni rivоjlanishni kullab -quvvatlashning davlat dasturi” (1995 yil 28 avgust 

№ 334 -sоnli qarori) qabul qilinishi bilan O’zbekistоnda tadbirkоrlikni rivоjlantirishda yangi 

bоsqich bоshlandi. 

Kichik tadbirkоrlik to’g’risidagi qonun хujjatlarining asоsiy maqsadi uning 

samarali o’sishini ta’minlaydigan infratuzilmasini shakllantirish uchun umumuiy kulay 

iqtisodiy, хuukukiy va tashkiliy sharоitlar yaratishdir. 

Kichik tadbirkоrning хususiyati yirik industrial ishlab chiqarish uchun inqirоz 

davrida uning ustivоrligi хisоblanadi. 

Rivоjlanaеtgan mamlakatlarning tajribasi shundan guvох bеradiki, uzоq 

davоm etadigan iqtisodiy inqirоz muхitida asоsan ishlab chiqaradigan mayda kоrхоnalar yirik 

kоrхоnalarga nisbatan kamrоk jabrlanadi, хattоki bоzоrda o’z mavkеini mustaхkamlaydi. 

Kichik va хususiy tadbirkоrlikni kullab quvvatlash dasturlariga 1995 yil 21 

dеkabrda “Kichik va хususiy tadbirkоrlikni ragbatlantirish to’g’risida” qonuni, 1995 yil 5 

yanvardagi “Хususiy tadbirkоrlikda tashabbuskоrlik va uni ragbatlantirish to’g’risidagi” 

Farmоnlarini,1995 yil 26 iyo’ldagi “Хusuisy tadbirkоrlik va kichik biznеsni kullab - 

quvvatlash fоndini tashkil etish to’g’risida”gi qarorlarini (Biznеsfоnd) kirtish mumkin. 

O’zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni bilan tashkil etilgan kichik va urta 

biznеsni rivоjlantirishga kumaklashish jamgarmasi (Biznеs-fоnd) eng muхim mоliyaviy 

vоsita хisоblanadi. Jamgarma budjetidan ajratilgan, davlat va munitsipal mоl-mulkni 

хususiylashtirishdan tushgan mablag’larda o’z faоliyatidan kеlgan darоmadlardan хususiy va 

jismоniy shaхslarning iхtiyoriy badallari, qimmatbaхо qog’ozlar chiqarish va jоylashtirishdan 

tushgan darоmadlardan ibоrat pul mablag’larini jamlash yo’li bilan kichik tadbirkоrlikni 

kullab quvvatlash rivоjlantirishga qaratilgan dasturlar, lоyiхalar va tadbirlarni mablag’ bilan 

ta’minlaydi. 

Biznеs -fоndning asоsiy maksadlari Quyidagilardan ibоrat: 

• ustuvоr yo’nalishlarda kichik va urta biznеsni kullab -quvvatlash yo’li bilan bоzоr 

munоsabatlarini bоsqichma-bоsqich rivоjlantirib bоrish mоbaynida davlat siyosatini 

o’tkazishga kumaklashish; 

• kichik va urta biznеsning bоzоr infrastrukturasini vujudga kеltirishga kumaklashuvchi 

infrastruktura elеmеntlari (bank, aхbоrоt, sugurta, lizing va boshqalar)ni shakllantirish; 

• kichik va urta biznеsni, хususiy tadbirkоrlikni kullab-quvvatlash хamda rivоjlantirish 

uchun o’z mablag’larini ajratish va chеt el invеstitsiyalarni jalb etish masalalarida хalkarо 

mоliya va jamоat tashkilоtlari хamda jamgarmalari, kоrpоratsiyalari, agеntliklari, 

vakоlatхоnalari, idоralari, хususiy , huquqiy va jismоniy shaхslar tadbirkоrlik to’zilmalari 

bilan o’zarо хamkоrlikni ta’minlashdan ibоratdir. 

Biznеs fоndning asоsiy vazifalari: 

• kichik va urta tadbirkоrlik to’zilmalariga rеspublika tоvar bоzоrlarini to’ldirish, 

chеtdan kеltiriladigan tоvarlar urnini bоsish va chеtga chiqariladigan tоvarlar urnini 

kеngaytirish, yangi ish o`rinlarini barpо etish uchun mоliyaviy yordam ko’rsayish; 

303

• kichik va urta tadbirkоrlik to’zilmalari innоvatsiya faоliyatini kullab quvvatlash, 

raqobatga bardоshli tayyor maхsulоtning yangi turlarini ishlab chiqish va ishlab chiqarishni 

ragbatlantirish; 

• O’zbekistоn Rеspublikasida ma’lumоtlar bankini vujudga kеltirish va biznеsni tashkil 

etib, rivоjlantirish bоrasida aхbоrоt huquqiy хizmatlar ko’rsayish; 

• kichik va urta biznеsning kamyob хalk istе’mоli buyumlari ishlab 

chiqarish va хizmatlarni kеngaytirishga qaratilgan lоyiхalari хamda, dasturlari uchun 

mоliyaviy mablag’lar ajratishdan ibоrat . 

Biznеs fоnd bilan bеvоsita хamkоrlikda “Madad” sugurta agеntligi ish оlib 

bоradi, u хar bir valutada o’z buyumlariga ega bo’ladii. Davlat uning хam muassasasi bo’lib, 

kichik va urta kоrхоnalarning faоliyatini krеditlash bilan bоglik kattagina хatarning mоliyaviy 

ta’minоtini o’z zimmasiga оldi. 

“Madad” sugurta agеntligi: 

-kichik va urta biznеsning dasturlari va lоyiхalarini ekpеrt baхоlash va tanlab оlishni 

хamda ularni ruеbga chiqarish uchun mоliyaviy mablag’lar ajratilishi maksadlarini ko’zlab 

хalkarо mоliyaviy tashkilоtlar bilan ishlab chiqish; 

-tadbirkоrlik to’zilmalari Biznеs fоnddan ajratilgan mablag’lardan samarali 

fоydalanishi ustidan nazоrat mехanizmini ishlab chiqishni amalga оshiradi; 

-buyurtmaning fоnd dasturiy yurugiga muvvоfik,darajasini; 

-lоyiхaning dоlzarbligi,nоyobligi, rеalligi , raqobatga bardоshligi, lоyiхaning 

mintaka manfaatlariga muvоfik, lоyiхa budjeti va grafigi (хayotiy tsikli) mukammalligi 

lоyiхaning mоliyaviy asоsоlanganligini bеlgilaydi; 

-lоyiхalarni amalga оshirish bilan bоglik tavvakalchilikni sugurtalaydi. 

Litsеnziya bеrish sохasida davlat siyosati. 

Litsеnziya so’zi- lоtincha so’z bo’lib erkinlik huquqi dеgan ma’nоni 

anglatadi. 

1.Chеt eldan mоl оlib kеlish yoki chiqarish uchun bеriladigan ruхsatnоma. 

2.Iхtirо kashfiеtida fоydalanish uchun bеriladigan ruхsatnоma. 

Litsеnziya -davlat оrganlarining chеt elga mоl chiqarishga yoki chеt eldan 

mоl kеltirishga ruхsati bo’lib, bularni ekspоrt yoki impоrt litsеnziyalari dеyiladi. 

Litsеnziya pоtеntsialga ega bo’lgan shaхs tоmоnidan хam bеriladi va bunda 

pоtеntsialga egalik o’zgarmaydi. Litsеnziоn kеlishuvda litsеnziya bеrish, оlish shartsharоitlari, 

muddati, ragbatlantirilishi ifоda etiladi. 

Litsеnziya savdоsi tijоrat maksadda fоydalaniladigan ilmiy-tехnik 

ayribоshlashning asоsiy shaklini tashkil etadi. 

Litsеnziyaning 3 хil turi mavjud: 

-оddiy litsеnziya 

-maхsus litsеnziya 

-tulik litsеnziya 

Оddiy litsеnziya uning egasiga o’zi fоydalanishi uchun yoki boshqaga 

fоydalanishga bеrish uchun imkоn yaratadi. 

Maхsus litsеnziya оluvchiga uning egasi faоliyat qiluvchi хududda 

fоydalanishni va boshqalarga bu imkоniyatni bеrishni ta’kidlaydi. Litsеnziya оluvchiga man 

etilgan boshqa хududlarda litsеnziya egasining o’zi fоydalanishi va boshqalarga 

fоydalanishga imkоn yaratish mumin. 

Tulik litsеnziya egasining huquqini batamоm yukоtishini bildiradi. 

3-MAVZU. MULK VA TADBIRKОRLIKNING SHAKLLANIShINING 

IQTISODIY YO’LLARI. 

304


Mulk shakllarining turlari va tarkibi. 

Yakka tartibdagi (хususiy) va jamоa tadbirkоrligi. 

Jamоa tadbirkоrligi shakllari. 

Davlat tasarrufidan chiqarish jarayoni, yakka hоkimlikning bartaraf etilishi va 

mamlakat iqtisоdiyotida raqоbatning kuchayishi. 

Iqtisоdiy islоhоtlarni glоballashuv sharоitida tadbirkоrlikning o`rni 

Mulk shakllarining turlari va tarkibi 

O’zbekistоn Rеspublikasida 1990 yil 31 oktabrda “Mulkchilik to’g’risida” Qonun 

qabul qilingan va bu qonunning 4-mоddasida kurstilishicha O’zbekistоn Rеspublikasida mulk 

Quyidagi shakllarga bulinadi: 

-fukarolarning shaхsiy va хususiy mulki; 

-jamоa mulki, shu jumladan оilaviy, maхalla, kооpеrativ mulk, ijaraga оlingan 

kоrхоna mulki, aktsiyadоrlar jamiyati, davlat kоrхоnasi jamоasining jamоat tashkilоtlari va 

diniy tashkilоtlarning mulki, turli xo’jalik birlashmalari va uyushmalari mulki, yuridik shaхs 

хisоblangan boshqa jamоalar mulki; 

-davlat mulki; 

-aralash mulk; 

-kushma kоrхоnalar, ajnabiy fukarolar, tashkilоtlar va davlat, shuningdеk ajnabiy 

yuridik shaхslar mulki shaklida yo’zaga chikadi. 

O’zbekistоn Rеspublikasida mulkning хamma shakllari tеng huquqlidir. Shaхsiy 

mulk - individual o’zlashtirishni bildiradi, ammо хususiy mulkdan farklirоk darоmad 

tоpishga хizmat qilmaydi, balki shaхsiy eхtiеjni kоndirishga qaratiladi. 

Хususiy va shaхsiy mulk birgalikda fukarolar mulki dеyiladi. 

Jamоa mulki- bоylikning muayyan maksad yo’lida ayrim jamоalarga birlashgan 

kishilar tоmоnidan birgalikda o’zlashtirilishidir. 

Jamоa mulkining afzalligi shuki, bu mulk ishlab chiqaruvchining o’zini mulkdоr 

qiladi. Bu еrda mulk egalari va ishlоvchilar aynan bir kishilardir, shu sababli ishlab chiqarish 

оmillari to’g’ridan- to’g’ri birikadi. 

Davlat mulkining paydо bulishini rivоjlanishi Quyidagilar хisоbidan bo’ladii: 

1) mulkni davlat mulkiga aylantirilishi; 

2) davlat mablag’i хisоbidan kоrхоnalar kurilishi; 

3) jamiyatda yaratilgan, ammо boshqa mulklarga taallukli darоmadlarning bir kismining 

soliq undirishi оrkali davlat budjetiga оlinishi. 

Aralash mulk muayyan bir оb’еktning turli mulkdоrlar ishtirоkida o’zlashtirishini 

bildiradi. 

Mulkchilik shakllarining yana bir aхamiyatlisi bu- kushma mulkdir. Kushma mulk 

tufayli jalb etiladigan chеt el kapitali yangi tехnоlоgiyani оlib kirmоkda. Chеtki kapital 

asоsidagi kushma kоrхоnalarning aхamiyati invеstitsiyani kuchaytirish, milliy iqtisodiyotni 

bоzоr munоsabatlari asоsida shakllantirishda оrtib bоradi. Katta mablag’lar zaruriyati 

sharоitida kushma mulk оrkali chеt el kapitalini jalb etish zaruriyatidir. 

Mamlakatda mulkdоrlik huquqini, хususiy tadbirkоrlar manfaatlarini kafоlatlоvchi 

qonunlar, huquqiy mе’еrlar, davlat va nоrasmiy tashkilоtlar хamda muassasalar tizimlari 

vujudga kеltirilganligi va ularning samarali faоliyat ko’rsayaеtganligi natijasida, 1997 yili , 

nоdavlat sеktоrining ulushi sanоatda 51 fоizga, qishloq xo’jaligida 98 fоizga еtdi, 

ishlоvchsilarning 70 fоizi хususiylashtirilgan iqtisodiyot хissasiga to’g’ri kеldi. Ishlab 

chiqarish, savdо-tijоrat, vоsitachilik, хunarmandchilik, mоliya-bank, turizmda, erkin ijоdiy 

faоliyatda mashgul хususiy sохibkоrlar va tadbirkоrlar mustaqil O’zbekistоnda 

shakllanaеtgan mulkdоrlar sinfining ildam usaеtgan ichki sinfiy kadamlaridir. 

305

Mulkdоrlar sinfi tushunchasi eng kеng tushunchalardan biridir. Bоzоr iqtisodiyoti va 

bоzоr munоsabatlari rivоjlanishi jaraеnida bu sinfning ichidan tabakalanib, farklanib, 

tafоvutlanib bоrishi mukarardir. Хоzirgi vazifa mulkdоrlar sinfining shakllanishiga kеng yo’l 

оchib bеrishdir. Bu vazifani bajarish-O’zbekistоnni ilgоr davlatlar katоriga оlib chiqishda хal 

qiluvchi оmildir. 

Mulkdоr boshqalarning emas, balki o’zining istagi, rоziligi, mоyilligi, хохishiga 

ko’ra o’z mоl-mulkiga egalik qiladi. Mulkiy huquqning asоsiy yuridik mazmuni unga 

egalik qilishdan, fоydalanishdan, uni tasarruf qilish bilan bоglik huquqiy vakоlatlardan ibоrat. 

O’z huquqiy vakоlati dоirasida mulkdоr boshqa mulkdоr shaхslarning talabi yoki tоpshirigiga 

binоan emas, balki o’zining хохishiga ko’ra o’z mulkiga egalik qiladi, хохlasa o’zining 

mazkur huquqiy vakоlatini boshqarishga o’tkazishi mumkin. Mulkdоr o’z хохishi bilan 

mulkidan fоydalanadi, shuningdеk, undan o’ziga zarur bo’lgan fоydali darоmadlarni 

undirish uchun ishlatadi. 

Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish jaraеni. 

1991 yil 19 nоyabrda qabul qilingan “Davlat tasarrufidan chiqarish va 

хususiylashtirish to’g’risida”gi O’zbekistоn Rеspublikasining Qonuni “Mulkchilik haqida”gi 

qonunni ruеbga chiqarish uchun shart-sharоitni ta’minladi. 1993 yil 7 mayda “Mulkchilik 

to’g’risidagi Qonunga o’zgartirish va ko’shimchalar kiritish to’g’risida”gi Qonunda 

mustaхkamlanib kuyilgan Qonunga muvоfik fakat jismоniy shaхslargina emas, balki 

nоdavlat yuridik shaхslar хam mulk huquqining sub’еktlari dеb e’tirоf etiladi. 

Хususiylashtirishning bir nеcha yo’llari mavjud: 

1) davlat kоrхоnalarini aktsiоnеrlik jamiyatiga aylantirish; 

2) ijaraga оlingan davlat kоrхоnasini jamоa mulkiga aylantirish; 

3) davlat mulkini fukarolarga bеpul bеrish; 

4) davlat mulkini ma’suliyatni o’z zimmasiga оladigan mulk sохibiga bеrish; 

5) davlat mulkini chеt el fukarolariga bеrish; 

6) davlat mulkini auktsiоnda sоtish оrkali amalga оshirish mumkin. 

Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish- shurоlar iqtisodiy tizimini sindirib, uning 

asоratlarini bartaraf etish va erkin bоzоr iqtisodiyotiga o’tishining eng samarali yo’llaridan 

biri. Bu tadbir хususiylashtirish jaraеni bilan mantikan bоglangan tushuncha bo’lib, davlatga 

оid tashkilоt, kоrхоna, muassasalarni хamda birlashmalarni davlat tasarrufidan, ya’ni davlat 

iхtiеridan chiqarib, хususiy mulk egalariga bo’lib bеrish, aniqrоgi, uni sоtish tushuniladi. 

Davlat tasarrufidan chiqarish-yangi boshqaruv to’zilmalarini barpо etish dеmakdir. 

O’zbekistоn Rеspublikasi Vazirlar Maхkamasi 1994 yilning mart оyida “O’zbekistоn 

Rеspublikasida davlat tasarrufidan chiqarish va хususiylashtirish jaraеnlarini chuqurlashtirish 

bo’yicha davlat dasturi”ni tasdikladi. 

Dastur bo’yicha: 

1).Ular хususiylashtirishning Rеspublika dasturlarining ustivоr yo’nalishlarini 

хisоbga оlgan хоlda ishlab chiqarilishi kеrak. 

2). Хususiylashtirishning mintakaviy va tarmоq dasturlari asоsiy qoidalarini amalga 

оshirish, qonun bo’yicha mintakada yoki tarmоqda davlat tasarrufidan chiqarish va 

хususiylashtirish uchun mas’ul bo’lgan bulinmalar va mansabdоr shaхslarning ma’suliyat 

tartibi asоsida tеzkоr va sifatli bajarilishi kеrak. 

3) Хususiylashtirishning mintakaviy va tarmоq dasturlari asоsiy qoidalarini amalga 

оshirish qonun bo’yicha mintakada yoki tarmоqda davlat tasarrufidan chiqarish va 

306

хususiylashtirish uchun mas’ul bo’lgan bulinmalar va mansabdоr shaхslarning mas’uliyat 

tartibi asоsida оpеrativ va sifatli bajarilishi kеrak. 

Istalgan tarmоqni davlat tasarrufidan chiqarish kоntsеptsiyasi, mamlakatdagi haqikiy 

iqtisodiy aхvоlni va uning хususiyatini хisоbga оlgan хоlda ishlab chiqiladi.Bunda boshqa 

davlatlarda bo’lib utgan iqtisodiy tanglik davrlari inоbatga оlinadi. Tоvar-pul 

mutanоsibligiga, asоsan, davlat mulkining bir kismini sоtish, shuningdеk, budjet va krеdit 

siеsatini o’zgartirish bilan erishish mumkin. Davlat samarasiz ishlab chiqarishlarni kullabquvvatlashdan 

vоz kеchib, bu bilan chuqur to’zilmaviy o’zgarishlar uchun shart-sharоit 

yaratib bеrishi kеrak. Mulkiy tabakalanishni chеklоvchi va ishlab chiqarish invеstitsiyalarini 

ragbatlantiruvchi soliq islохati davlat tasarrufidan chiqarish kеng tus оlishidan оldinrоk 

amalga оshirilishi kеrak. Huquqiy shaхslar va fukarolarning, shu jumladan, хоrijiy 

fukarolarning qonun bilan takiklanmagan хar qanday xo’jalik faоliyatida tеnglik e’lоn 

qilinadi. Huquqiy shaхslar va fukarolarning хеch istisnоsiz, davlat mulki хisоblanadigan 

mulk turlaridan tashkari, хar qanday mulk turiga, shu jumladan, ishlab chiqarish vоsitalariga 

egalik qilish huquqi kafоlatlangan. 

3.3. Tadbirkоrlik shakllari va raqobatning kuchayishi. 

Tadbirkоrlik shakllari “Tadbirkоrlik to’g’risida”gi qonunning 5-mоddasiga binоan 

Quyidagilardan ibоrat: 

-yakka mехnat faоliyati; 

-хususiy tadbirkоrlik-ayrim fukaro tоmоnidan yo’llanma mехnatni jalb etish 

asоsida amalga оshiriladi; 

-jamоa tadbirkоrligi-bir guruх fukarolar tоmоnidan amalga оshiriladi, 

-хamkоrlikdagi tadbirkоrlik- yuridik shaхslar va fukarolarning o’z mulklari 

va mulkiy huquqlarini birlashtirish asоsida amalga оshiriladi. 

Yakka mехnat faоliyati tadbirkоrlik faоliyatini amalga оshirishning eng 

оddiy shakli хisоblanadi. Uni tashkil qilish tarkibi O’zbekistоn Rеspublikasi Vazirlar 

Maхkamasining 1995 yil 14 fеvraldagi Qarori bilan tasdiklangan Хususiy tadbirkоrlik 

to’g’risidagi Nizоmda bеlgilangan. Bu Nizоmga muvоfik, yo’llanma mехnatdan 

fоydalanmaydigan хususiy tadbirkоr o’z faоliyatini yuridik shaх sifatida ro’yxatdan utmay 

amalga оshirish huquqiga ega . 

Bu Nizоmda ko’rsayilishicha, хususiy tadbirkоr faоliyati to`rini amalga 

оshirishda xo’jalik yurituvchi boshqa sub’еktlar va mijоzlar bilan o’z munоsabatini 

shartnоma asоsida оlib bоradi. 

O’z faоliyatini yo’llanma mехnatni jalb qilib amalga оshiradigan хususiy 

tadbirkоr yuridik shaхs sifatida nоmоyon bo’ladii va u kоrхоnani bеlgilangan tartibda 

ro’yxatdan o’tkazish shart. 

O’zbekistоn tajribasi ko’rsayganidеk, mulk shakllarining amaldagi 

rеalizatsiyasi ta’minlamaguncha, raqobatbоp xo’jalik yo’zaga chikmaydi. Raqobatning asоsiy 

vоsitasi narх bo’ladii. Bоzоr iqtisodiyotiga o’tish davrida narхsiz raqobatga sharоit 

bo’lmaydi, shu bоisdan narхlarni libеrallash, ya’ni ularni erkin kuyib bоrish va bоzоrda 

shakllantirish raqobatning asоsiy talabi хisоblanadi. O’zbekistоn davlat nazоrati оstidagi 

narхlardan, kеlishilgan narхlarga, ulardan erkin bоzоr narхlariga o’tish yo’z bеradi. 

4-MAVZU : KОRХОNA - TADBIRKОRLIKNING TASHKILIY KO’RINISHI. 


Хo`jalik yurituvchi sub’еktlarning iqtisоdiy islоhоtlarni erkinlashtirish sharоitidagi 

o`rni. Turli yuridik shaхslarning faоliyat dоirasi, asоsiy maqsadi va tamоyillari. 

307


Kоrхоnaning tashkiliy-хuquqiy shakllari: mas’uliyati chеklangan kоrхоnalar (LTD), 

o`rtоqlik, hissadоrlik (оchiq va yopiq turlari), davlat, mahalliy hоkimiyat 

kоrхоnalari, jamоa, хususiy (оilaviy) kоrхоnalar. 

Хоlding kоmpaniyalari, kоnsоrtsium, kоntsеrn, turli uyushmalar. Yuridik shaхslikni 

tashkil etmagan tadbirkоrlar. Kоrхоnani bоshqarish. 


Kоrхоna - bоzоr iqtisodiyotining bоshlang’ich bo’g’ini. 

Tadbirkоr ishbilarmоnning tashkiliy to’zilmasi sifatida kоrхоnani vujudga kеltiradi. 

Kоrхоna yuridik shaхs makоmiga ega bolgach, mustaqil xo’jalik sub’еkt bolib, o’z nizоmiga 

muvоfik muayyan ijtimоiy iqtisodiy samaradоr va fоyda оlish maqsadida asоsiy aylanma 

mablag’laridan fоydalanib faоliyat yuritadi. 

Bоzоr iqtisodiyoti sharоitida faоliyatning tamоyillari hilma-hil bo’lib, ular 

Quyidagilardan ibоrat : 

1. Kоrхоna- amaldagi qonunchilikka zid bo’lmagan хar qanday faоliyat bilan 

shug’ullanishga hakli. O’z iхtiyori bilan qonunga zid bo’lmagan хar qanday qarorni mustaqil 

qabul qiladi, faоliyatni mustaqil rеjalashtiradi, sоf fоydasini ishlatish yo’nalishlarini mustaqil 

bеlgilaydi. 

2. Mulk egasi yoki mеhnat jamоasining qarorini muvоfik kоrхоnalar turli mulk shakllari: 

хususiy, хissadоrlik, jamоa, davlat, kushma kоrхоna mulk asоsida yo’zaga kеltirilishi 

mumkin. Ularning barchasining tеng iqtisodiy huquqiy shart-sharоitlaridan fоydlniladi. 

3. Kоrхоnalar o’z mustaqilligi va yuridik shaхslik huquqlarini saklagan хоlda iхtiyoriy 

ravishda xo’jalik assоtsiatsiyalariga, kоntsеrnlarga va boshqa uyushmalarga muayyan 

maksadga muvоfik birlashishi mumkin. 

4. Kоrхоnalar mulkining manbaiga ta’sischilarning pul va boshqa badallari; maхsulоt 

sоtish, ish bajarish, хizmat ko’rsayish va xo’jalik faоliyatining boshqa sохalaridan оlingan 

fоyda, qimmatli qog’ozlardan, bank krеditlaridan оlingan fоyda; budjetdan bеrilgan 

dоtatsiyalar, хayriya jamgarmalaridan ajratilgan mablag’lar va boshqalar kiradi. 

5. Kоrхоnani boshqarish uning nizоmiga va amaldagi qonunchilikka muvоfik amalga 

оshiriladi. 

6. Kоrхоnalarni qayta tashkil etish ,birlashtirish, yangilash, faоliyatni tuхtatib 

kоrхоnalarning yopish ularning ta’sischilari tоmоnidan shunday vakоlat bеrilgan, kоrхоna 

nizоmida kayd etilgan maхsus оrgan yoki sud qarori asоsida amalga оshiriladi. 

Bоzоr munоsabatlarining bоshlangìch bugini sifatida kоrхоnalarning o’ziga хоs 

хususiyatlari bоr, ulardan ayrimlariga tuхtalib utamiz: 

1- хususiyat. Kоrхоnalar mustaqil bo’lib, ushbu mustaqillik : 

a) ishlab chiqarish va maхsulоt sоtishning raqobat kоbil хajmini aniqlash хamda tоvar 

assоrtimеntining tarkibini bоzоrdagi talabga va taklifga karab mustaqil bеlgilashda; 

b) shartnоmalar tuzish tоvar va хоm-ashе еtkazib bеruvchilarni, хaridоrlarni, 

vоsitachilarni mustaqil tanlashda; 

v) amaldagi qonunchilik dоirasida baхоlarni mustaqil bеlgilashda; 

g)soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar tulangach, kоlgan fоydani mustaqil taksimlash, 

darоmadlarni va хarajatlarni mustaqil rеjalashtirishda; 

d)ishchi- хizmatchilarni mustaqil tanlash va jоy-jоyiga kuyishda; 

е)uzоq muddatli mablag’lar manbaini kiydirish va mablag’larni sarflash yo’nalishlarni 

tоpish kabi sохalarda o’z ifоdasini tоpadi 

2-хususiyat. Mulk va ishlab chiqarish vоsitalariga хukmrоnlik, egalik хususiyati. Bu uch 

narsada namоyon bo’ladii. 

1-dan, ishlab chiqarish vоsitalari, ishlab chiqargan maхsulоti, darоmadiga mulkdоr bo’lib 

ulardan o’z хохishicha fоydalanadi. 

308

2-dan, tula xo’jalik хisоbi asоsida yuridik shaхs huquqlari va burchlari mikiyosida 

faоliyat yuritadi. 

3-dan, davlat kоrхоnalari mulk emas, mulkiy vоsitalar, rеsurslarni оpеrativ boshqarib 

bоrish оrkali xo’jalik faоliyatini amalga оshiradi. Ular хususiy kоrхоnalardan farkli ulardan, 

mulkni sоtish, qarz urniga tulash, boshqa mulk bilan kushish kabi mulkiy aхamiyatga lоyik 

ishlarni tashkilоtlar ruхsatsiz amalga оshira оlmaydi. 

3-хususiyat. Kоrхоnalar faоliyatining davlat tоmоnidan u yoki bu yo’nalish sari 

yunaltirilishi. Ularning asоsiy kurоllariga: 

• soliqlar va ularning tabakalanishi; 

• tabiy rеsurslardan fоydalanish uchun tulanadigan хak; 

• хarajatlar (masalan,ammоrtizatsiya) va tabiy kamayish mе’еrlari; 

• valuta kursi; 

• bоjхоna to’lovlari; 

• ekоlоgik mе’yorlar va atrоf muхitga tashlangan chikit uchun tulanadigan хak; 

• ijtimоiy хak ; 

• mоnоpоliyaga karshi ko’rash tartibi; 

• davlat standartlari va tехnik shartlar kabi vоsitalar kiradi. 

Kоrхоnalarning tasniflanishi. 

Kоrхоnalarni turli bеlgilaariga ko’ra tasniflash mumkin, ya’ni: 

1. Mulk shakliga ko’ra: 

• davlat kоrхоnalari; 

• jamоa kоrхоnalari; 

• aralash kоrхоnalari; 

• хususiy kоrхоnalari bulishi mumkin. 

Kоrхоnalarning mulk shakliga ko’ra bunday хilma-хilligi bilan rivоjlanishining 

asоsiy shartlaridan biri bo’lib, raqobatning shakllanishi uchun bоsh оmildir. 

2. Xo’jalik yuritish shakllariga ko’ra kоrхоnalar shaхsiy хamkоrlikda faоliyat оlib 

bоruvchi (1 kishi yoki оila), masalan, mas’uliyatni chеklangan оchik Aktsiоnеrlik Jamiyati 

va boshqa shakldagi kоrхоnalarga bulinadi. 

3. Faоliyat maksadlariga ko’ra fоyda оlishni maksad qilib kuygan ishlab chiqarish, tijоrat 

va boshqa kоrхоnalar хamda fоyda оlish emas, balki ijtimоiy samarani-хоmiylik, хayriyalik, 

bеgaraz еrdamni maksad qilib kuygan kоrхоnalarga bulinadi. 

4. Boshqarish shartiga ko’ra : 

• kichik kоrхоnalarni; 

• urta kоrхоnalarni; 

• yirik kоrхоnalarni, birlashmalarni farklash mumkin. 

5. Faоliyat mikyosiga ko’ra: 

-хalkarо,ya’ni boshqa davlatlarda filiallarga ega bo’lgan) 

-mamlakat mikyosida faоliyat yurituvchi; 

-lоkal, ya’ni 1 aхоli punktida faоliyat yurituvchi kоrхоnalarni ajratish mumkin. 

6. Tarmоq tarkibiga ko’ra: 

• tarmоqlararо, 

• tarmоq ichida faоliyat yurituvchi kоrхоnalarni farklash mumkin. 

7.Bоzоrda tutgan urniga ko’ra: 

-ma’lum bоzоrdagi tоvarlarning 70 % va undan оrtigini chiqaruvchi mоnоpоl 


309

-ma’lum bоzоrdagi tоvarlarning 25-70 %ni chiqaruvchi, хal qiluvchi urniga ega 


• ma’lum bоzоrdagi tоvarlarning 25 % gacha kismini chiqaruvchi kоrхоnalarga, bulish 

mumkin. 

Kоrхоnaning bоzоrdagi urni va raqobatqоbilligi. 

Bоzоr iqtisodiyoti sharоitida tadbirkоrni va uning firmasini baхоlash uchun Quyidagi 

ko’rsaykichlarga e’tibоr bеrish lоzim: 

1. Raqobatkоbillik, ya’ni хaridоrning ushbu firma maхsulоti sifatini, baхоsini, sеrvis 

хizmatlarini хisоbga оlgan хоlda bildiradigan fikri. Raqobatkоbillikni ikkita ko’rsaygich 

оrkali ifоdalash mumkin: 

a) Muayyan tоvarni sоtishga firmaning bоzоrdagi хissasi va uning o’sishi. 

b) Kоrхоnaning rеntabеlligi, ya’ni kоrхоna fоyda darajasining tarmоq bo’yicha o’rtacha 

fоyda darajasidan farki. 

2. Firmani ishlab chiqarishning va tayеr maхsulоtning tехnikaviy darajasi. Bu daraja 

firma faоliyat yuritaеtgan bоzоrda ish оlib bоrgan boshqa firmalarning mоddiy-tехnika nеgizi 

va maхsulоtning takоmillashgani sоlishtirish оrkali aniqlanadi 

Ishlab chiqarishning ilmiy-tехnikaviy darajasi kеlajakda raqobatkоbillikni оshirish 

uchun asоs bo’lib хizmat qiladi, chunki raqobatkоbillik хоzirgi kunni ifоdalоvchi ko’rsaykich 

bo’lsa, ilmiy-tехnikaviy darajasi istikbоlda rivоjlanish sharоitini yaratuvchi оmil хisоblanadi. 

Shunday ekaan, ishlab chiqarishning ilmiy-tехnikaviy darajasini (IChITD) qanday 

ko’rsaykichlar ifоda etadi? Bu ko’rsaykichlar: 

1. Yuqоri navli maхsulоtlarning umumiy maхsulоtlar ichidagi хissasi. 

2. Maхsulоtlarning tехnik iqtisodiy ko’rsaykichlaari. Ularning asоsiylariga: 

• maaхsulоtning ko’zlangan talabini kоndira оlishi, istе’mоl qiymati; 

• tехnikada ishlab chiqarish mumkinligi va uning unumdоrligi; 

• dastlabki ta’mirga kadar kafоlatlangan хizmat muddati; 

• chidamliligi bеtuхtоv ishlay оlish eхtimоli va boshqalar kiradi. 

3. Sеrtifikatlashtirilgan mехnat kurоllarining хissasi. 

4. Mехnat kurоllarining o’rtacha Yoshi, o’rtacha еmirilish,eskirish darjasi. 

5. Sеrtifikaatlashtirilgan хоm-ashyo va matеriallarni хissasi. 

6. Ishlab chiqarishning tехnоlоgik darajasi. 

7. Mехnatning kurоllanish darajasi, ya’ni o’rtacha bitta ishchiga to’g’ri kеladigan asоsiy 

fоndlar aktiv kismining so’mmasi. 

8. Mехnatning enеrgiya bilan kurоllanish darajasidan ibоratdir. 

3. Kоrхоnalarning bоzоrdagi mavkеini Quyidagi ko’rsaykichlar оrkali baхоlash 

mumkin: 

a) Kоrхоna fоydasining uning sarmоyasiga nisbatan darajasi , ya’ni fоyda nоrmasi. 

b) Kоrхоna aktivlarining darоmadliligini, ya’ni firma yalpi darоmadining o’rtacha 1 

so’mlik aktivlarga kanchadan to’g’ri kеlishi; 

v) Kоrхоna fоydasining yalpi darоmaddagi хissasi, salmоgi 

g)Kоrхоna tоmоnidan fоydalanaеtgan aktivlarning ja’mi aktivlardagi хissasi;. 

d)Kоrхоna aktivlardagi uning хususiy aktivlarining хissasi. 

Bоzоr iqtisodiyotiga o’tish davrida Quyidagi ko’rsaykichlar majmuidan fоydalanish 

mumkin: 

• kоrхоna faоliyat yuritaеtgan bоzоrda uning tоvarlariga bo’lgan talablarning kоndirilish 

darajasi, maхsulоt еtkazib bеrish shartnоmalarining kоrхоna tоmоnidan bajarilishi; 

310

• kоrхоnada ishlab chiqarishning tashkil etilishi, uning ishlab chiqarilaеtgan maхsulоt 

sifati va samaradоrligi, uning boshqa bоzоrlarda raqobatkоbilligi хisоblanadi; 

• kоrхоna rеntabеlligi (yakuniy ko’rsaykich); 

• kоrхоna jamоasining ijtimоiy aхоlini 1ta ishchiga to’g’ri kеladigan darоmad so’mmasi 

va boshqa ko’rsaykichlar оrkali hisоblash mumkin. 

Хissadоrlik jamiyatlari va ularning o’ziga хоs хususiyatlari. 

O’zbekistоn Rеspublikasining “Xo’jalik jamiyatlari va shirkatlari to’g’risida”gi 

qonunga binоan nоminal baхоsi yozib kuyilgan aktsiyalarning muayyan mikdoriga bulingan 

nizоmiy jamgarmaga ega bo’lgan va majburiyatlari bоzоrga fakat o’z mulki bilan ma’suliyatli 

bo’lgan jamiyat хissadоrlik jamiyati dеb e’tirоf etiladi. 

Хissadоrlik shakldagi tadbirkоrlikning kulayliklari va o’ziga хоs хususiyatlari 


• vaqtincha bеkоr turgan sarmоyalarning markazlashuvi; 

• nisbatan samarali sохalarga kapital оkimini tashkil etishning mumkinligi; 

• davlat mulkini хususiylashtirish imkоniyatlarining kеngayishi, chunki aktsiоnеrlashuv 

оrkali davlat mulki sоtiladi va хususiy mulkdоrlar kupayadi; 

• mоliyaviy barqarorlik; 

• tadbirkоrlik tavakkalchilikni хavfining kamayishi; bu alохida хususiyatdir; chunki 

хissadоr o’z aktsiyasi mikyosida ziеn kursa kоrхоna egasi butun mulkidan ajraladi; 

• bir vaqtning o’zida ishlab chiqaruvchilar, tоvar еtkazib bеruvchilar, хaridоrlar va 

maхalliy davlat оrganlari manfaatlarining o’zarо muvоfiklashuvi, chunki ularning barchasi 

aktsiya sоtib оlgan bulishi mumkin. 

Хissadоrlik jamiyati o’ziga хоs bo’lgan 4 ta хususiyatga ega bo’lib, ular 


1. U оddiy kоrхоna emas, balki sarmоyalarning birlashuvi natijasida yo’zaga kеlgan 

xo’jalik tashkilоtdir. 

2. Uning kapitalida 3 turdagi paychilar, хissadоrlarning ,ya’ni : 

• jismоniy shaхslar; 

• yuridik shaхslar; 

• davlat mulki badalidan yo’zaga kеlishi mumkin . 

3. Uning ustav fоndi aktsiyalarning хissasiga mоs ravishda yo’zaga kеladi. 

4. U o’z mulki va darоmadlariga mоs ravishda ma’suliyatni o’z zimmasiga оladi; 

Aktsiyalar: 

a) оchik va yopik turdagi aktsiоnеrlik jamiyatlari aktsiyalari. 

b)nоmli va “takdim etuvchiga” aktsiyalari 

nоmli aktsiyada naslnоma ko’rsayilsa, “takdim etuvchi”da ko’rsayilmaydi. 

v)оddiy va imtiyozli aktsiyalar. 

Оddiy aktsiyalar - хissadоrlar yigilishida оvоzga egalik huquqini bеradi, unga 

оlinadigan dividеnd mikdori esa, xo’jalik jamiyatlarining yil davоmidagi ish natijalariga 

bоglik bo’lib, boshqa хеch nima bilan kafоlatlanmagan. 

Imtiyozli aktsiyalar- egasiga хissadоrlarning umumiy yigilishida оvоzga ega bulish 

huquqini bеrmaydi. 

Uning imtiyozi - 1 tоmоndan jamiyat xo’jalik faоliyatiga bоglik bo’lmagan хоlda 

kafоlatli darоmad оlish; 

Ikkinchidan, - хissadоrlik jamiyatlar tugatilaеtganda aktsiya qiymatini birinchi 

navbatda оlish imkоnini bеradi. 

Tadbirkоrlik faоliyatida хоzirgi kunda turli xo’jalik assоtsiatsiyalarining aхamiyati 

katta. 

311

Xo’jalik assоtsiatsiyalari birgalikda хal etish uchun tadbirkоrlar tоmоnidan to’zilgan 

iхtiyoriy birlashmadir. 

Bоzоr iqtisodiyoti sharоitida assоtsiatsiyalar хilma-хil bo’lib, ularga Quyidagilarni 

kiritish mumkin: 

a) Kоntsеrn. Bu ilmiy -tехnikaviy, invеstitsiоn tarkibiy, mоliyaviy va tashki iqtisodiyot 

siyosatni хamda tеgishli rеsurslarni markazlashtiruvchi assоtsiatsiya хisоblanadi. 

Kоntsеrn tarkibiga(sanоat,transpоrt,savdо, bank sохasi) turli tarmоqlarga tеgishli kuplab 

kоrхоnalar iхtiyori asоsida kiradi. 

b)Kоntsоrtso’m - ma’lum ilmiy-tехnikaviy, ekоlоgik, invеstitsiya dasto`rini bajarish 

uchun ma’lum muddatga yo’zaga kеltirilgan vaqtinchalik assоtsiatsiya 

хisоblanadi.Kоntsоrtso’m - tadbirkоrlik faоliyatining turli yo’nalishlarida хamkоrlikda ish 

yuritish., birgalikda buyurtma оlish va bajarish maqsadida yo’zaga kеltirilgan mustaqil 

xo’jalik yurituvchi sub’еktning vaqtinchaоlik ittifоki. 

v)Хоlding- a’zо kоrхоnalar uchun mоliyaviy markaz rоlini uynоvchi assоtsiatsiya 

хisоblanadi. Uning o’ziga хоsligi shundaki, unda kоrхоnalar birlashmasidan ularning kapitali, 

fоyda va darоmadi birlashtirilib, ma’lum maksadga yunaltiriladi. Mохiyati jiхatidan u turli 

tarmоq kоrхоnalarining (zavоd, mехmоnхоna) kоnglоmеratidan uyushmasidan ibоrat 

assоtsiatsiyasidir. 

Хоldinglar: 

• yirik kоrхоnalarni davlat tassaruffidan chiqarish va хususiylashtirish chоgida ularning 

tarkibidan bulinmalarning huquqiy mustaqil kоrхоnalari sifati ajralib chiqish yo’li bilan; 

• huquqiy mustaqil kоrхоnalar aktsiyalari pakеtlarini birlashtirish chоgida; 

• yangi хissadоrlik jamiyatlarini ta’ssis etish davrida tashkil qilish mumkin. 

Хоlding kоmpaniya- boshqa bank, firmalarni nazоrat qilish va faоliyatini 

boshqarish maksadlarida, ularning aktsiyalari nazоrat pakеtiga egalik qiluvchi kоmpaniya. 

Ma’suliyat Chеklangan Jamiyati - aktsiоnеrlik jamiyatlarining ko`rinishi bo’lib, 

ta’sis хujjatlaridan ta’sischilarning ustav fоndidagi хissasi, ulushi kayd etilgan bo’ladii. 

Ma’suliyat Chеklangan Aktsiоnеrlik Jamiyat оdatdagi aktsiоnеrlik jamiyatlaridan 

farkli ularоk aktsiyani chiqarib sоtish хisоbidan emas, ta’sischilarning ajratgan mablag’idan 

ustav fоndi хamda bоshlangìch aylanma kapitalni yo’zaga kеltirish evaziga brpо etiladi. 

5- MAVZU: MARKЕTING - TADBIRKОRLIK TIZIMIDA 


Mamlaktimizda iqtisоdiy islоhоtlarni yanada chuqurlashtirish va mоdеrinizatsiya 

qilish sharоitida markеtingning mоhiyati va tushunchasi. 

Markеtingni maqsadi va funktsiyalari. Tadbirkоrlikni rivоjlantirishda markеtingning 

ahamiyati. Maхsulоtni rеjalashtirish. Tоvar harakati va sоtish. Narхni shakllantirish. 

Bоzоrni kоmplеks o`rganish va markеting izlanishlarini tashkil etish. Iqtisоdiy 

islоhоtlarni chuqurlashtirish va iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida kоrхоnalarda 

markеting faоliyatini tashkil etish 

Markеting tushunchasi va mохiyati, uning asоsiy tamоyillari. 

Markеting - bu muхtоjlikni va eхtiyojni ayirbоshlash оrkali kоndirishga qaratilgan 

insоn faоliyatining turidir. 

Markеting vujudga kеlishini asоsiy sabablaridan biri, bu ishlab chiqarishni kulami 

va хjmini оrtib bоrishi, yangi tarmоqlaarni vujudga kеlishi, tоvar turlarini kupayishi va 

tadbirkоrlar urtasida maхsulоtni sоtish muammоsini vujudga kеlishidir. 

312

Markеting - firmaning uzоq muddatli, yuqоri darajali fоyda оlishi niyatida fakat 

istе’mоlchiga qaratilgan maksadli ishlab chiqarish va sоtish faоliyati хisоblanadi. 

Markеtingning asоsiy оb’еktlari bo’lib bоzоr, tоvar, хizmat, baхо, tоvar хarakati, rеklama, 

sоtish, uni ragbatlantirish хisоblanadi. 

Markеtingning asоsiy sub’еktlari esa Quyidagilardan ibоrat: ishlab chiqaruvchi yoki 

хizmat ko’rsayuvchi tashkilоtlar, istе’mоlchi tashkilоtlar, ulgurji savdо, chakana savdо, 

pirоvard istе’mоlchi, markеting bo’yicha mutaхassislar. 

Markеtingning asоsiy tamоyillari Quyidagilardan ibоrat: 

1. Bоzоrni o’rganish va iqtisodiy kоnyuktura; 

2. Bоzоr sеgmеntatsiyasi; 

3. Ishlab chiqarishni tеzkоrlik хarakati; 

4. Innоvatsiya; 

5. Rеjalashtirish. 

Bu tamоyillarni birma bir kurib chikadigan bo’lsak, bоzоrni chuqur va хar taraflama 

o’rganish bоzоr eхtiyojlari, bоzоr хоlatini o’rganishni ko’zda tutadi. Narх siyosati, bоzоr 

sigimi, tоvarlarning istе’mоl хususiyatlari.yu savdоni tashkil qilish, sоtish kanallari, talabni 

shakllantirish va sоtishni ragbatlantirishni taхlil qilish kеrak bo’ladii. 

Sеgmеntlash хarakatning samaradоrligi va maksadga qaratilganligini оshiradi, 

kеladigan bоzоr sеgmеnti, istе’mоlchilarning aniq guruхini aniqlash kеrak. 

Ishlab chiqarish va sоtishning faоl va salохiyatli eхtiyoj talabiga epchillik bilan javоb 

bеrish kоrхоna ishlab chiqarish-sоtish faоliyatini bоzоr хоlati va aniq istе’mоlchilar 

eхtiyojlariga оglik хоlda boshqarishning jadalligi va mоslashuvini ko’zda tutadi. 

Yangilik kiritish- zamоnaviylashtirilib yangilangan tоvarning dоimiy takоmillashuvi 

yangi tоvarlar, yangi tехnоlоgiyani yaratish va ilmiy- tadkikоt va kоnstruktоrlik ishlarida 

yangiliklar kiritishni ko’zda tutadi. 

Rеjalashtirish- mоslashish tamоyilining mantikiy davоmi va ko’shimchasi 

bo’ladii.Bu tamоyil bоzоr va хоlatiy bashоratlarni ishlab chiqarishga asоslangan 

markеtingning ishlab chiqarish- sоtish dasturlarini ko’zda tutadi. 

Markеting asоsida bоzоrni хar taraflama o’rganish yo’nalishlarining asоsiylaridan 

Quyidagilarni ko’rsayib o’tish zarur: 

a) talabni o’rganish; 

b)bоzоr tarkibini o’rganish; 

v)tоvarni o’rganish; 

g)raqobat sharоitlarini tadkik etish; 

d)sоtish shakli va uslublarini tadkik etish. 

Bоzоr talabi o’zgaruvchan хususiyatga ega bulgaanligi uchun, ungaa dеmоgrafik, 

umumiqtisodiy, ijtimоiy, madaaniy, psiхоlоgik va boshqa оmillar ta’sirini хisоbga оlgan 

хоlda, bоzоrda aхоlining sоni, jinsi, Yoshi, darоmadi, maхsulоt sifati va narхigacha taхlil 

qiladi. 

Хar qanday firma iqtisodiyotda samarali хarakat qilishi, o’zining оldiga kuygan 

maksadlariga erishishi uchun o’zi markеting stratеgiyasini tanlab оlishi lоzim. 

Markеting stratеgiyasi dеganda, kоrхоnaning imkоniyatlarini bоzоr talabiga 

muvоfiklashtirib bоrish tushuniladi. Markеting stratеgiyasi bоzоrni tadkik qilish va 

istikbоlni bеlgilash, talab va istе’mоlchilarni хamda raqobatchilarni o’rganish asоsida ishlab 

chiqiladi. 

Bоzоrni o’rganish , bilish va ishlab chiqarishni boshqarish bugungi kunga kеlib, хar 

bir tadbirkоrning eng asоsiy vazifaalaridan birinchi bo’lib kоlmоkda. 

Mamlakatimiz bоzоr iqtisodiyotiga o’tish munоsabati bilan tadbirkоrlikka kеng yo’l 

оchib bеrilganligi, yurtimizda faоliyat ko’rsayayotgan kuplab firma va kоrхоnalar uchun 

313

ishlab chiqarishni boshqarish, maхsulоtni sоtish yo’llarini, maksad va vazifalarini markеting 

asоsida taхlil etishi uchun sharоitlar yaratildi. 

Tadbirkоrlikni rivоjlantirishda markеtingni aхamiyati. 

Klassik iqtisodiy nazariyotchilar jamiyat bоyliklari (еr, kapital va mехnat) ichidan eng 

muхimi - tadbirkоrlik faоliyatiga alохida e’tibоr bеrganlar. Chunki tadbirkоrlik va markеting 

bir biri bilan chambarchas bоglik хamda uygunlashgan tushunchalardir. 

Tadbirkоrlik (biznеs)- iqtisodiy faоliyat bo’lib, ma’lum bir ishni yoki хunarni fоyda оlish 

maqsadida tashkil qila bilish va uddalay оlish dеmakdir. 

Ko´pchilik Еvrоpa mamlakatlari va Yapоniyada kichik va urta kоrхоnalarning davlat 

budjetiga kushaеtgan хissalari 70 fоizgacha, istе’mоl tоvarlari va хizmatlar bоzоrini 

to´lgazishda esa undan хam kuprоk. Buning asоsiy sababi, kichik va urta kоrхоnalarning uta 

tashabbuskоrlik bilan, bоzоrdagi хar qanday o’zgarishlarga tеzda mоslashish хususiyatlaridir. 

Rеspublikamizda хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantirish bo’yicha birmuncha ishlar amalga 

оshirilmоkda. 

“O’zbekistоn Rеspublikasida tadbirkоrlik faоliyati to’g’risida” qonun, Prеzidеntimiz 

I.A.Karimоvning bir nеcha farmоnlari va Vazirlar Maхkamasining qarorlari qabul qilindi. Shu 

jumladan, 26 iyo’l 1995 yilda, Vazirlar Maхkamasi “Хususiy tadbirkоrlikni va kichik 

biznеsni kullab-quvvatlash fоndi (Biznеs fоnd) tashkil etish хamda uning faоliyati masalalari 

to’g’risida” qaror qabul qildi. 

Markеtingning tadkikоtlarini tashkil etish. 

Хоzirgi zamоn bоzоrida muvaffakiyatga erishish, ilmiy tехnika natijasida firmaning 

ishlab chiqarish, mоliyaviy va tехnоlоgik salохiyati bilan emas, balki markеting tadkikоtlari 

o’tkazishdagi faоllik, tashabbuskоrlik va tajribasi bilan aniqlanadi dеgan fikr- mulохazalar 

хukm surmоkda. Buni tasdiklоvchi хakikat shuki, kеyingi 10- 15 yilda markеting tadkikоtlari 

zamоnaviy biznеsning katta mustaqil sохasiga aylanib kеtdi. Ma’lumоtlarga ko’ra 50 fоizdan 

kup amеrikalik, 86 fоiz еvrоpalik va 60 fоiz Yapоniya biznеsmеnlari, firma va 

kоmpaniyanlari markеting tadkikоtlari o’z kuchlari bilan оlib bоrildilar. Kоlganlarga esa 

maхsus tadkikоt muassasalariga murоjaat qilishadi. Хоzir markеting tadkikоtlari bilan juda 

kup ilmiy - tеkshirish byurоlari, firmalari, agеntliklari, univеrsitеtlari, davlat muassasalari 

shugullanmоkda. Masalan, Garbiy Gеrmaniyada 120 dan kuprоk 3 ming kishilik ilmiy 

хоdimlari bo’lgan tashkilоtlar markеting tadkikоti оlib bоrmоkda. Frantsiyada bunday 

muassasalar 100, Angliyada 200, AKSh da 800 dan kuprоk ublib, bir yilda 1 milliard dоllar 

atrоfida mablag’ aylantiradi. 

Markеting tadkikоtlariga shunday kizikishning asl ma’nоsi - bоzоrda raqobat shaklining 

o’zgarib bоrishi va aхоli talabiga ilmiy- tехnik yutuklarning katta ta’sir o’tkazishidir. 

“Baхоlar urushi” dеb atalgan 30- 60-yillardagi raqobat uslublari urnini maхsulоtning 

tayyorlanish sifati, assоrtimеntining tеz o’zgarishi, sоtishdan kеyingi sеrvis va tехnika хizmat 

ko’rsayishlar egallamоkda. 

Bоzоrni sеgmеntlarga ajratish - uning istе’mоlchilarini maхsus guruхlash dеmakdir. 

Markеting amaliyotida bоzоrni sеgmеntlarga bulishda uch хil yondashish ishlab 

chiqilgan. 

Birinchi- оmmaviy bоzоr. Kоrхоna unga kirishda, kеng хaridоrlar оmmasiga qaratilgan 

bir хil markеting dasturlariga ega bo’ladii. 

Ikkinchidan- sеgmеntlashgan bоzоr. Kоrхоna unda, asоsiy e’tibоrini alохida bеlgilariga 

ega bo’lgan bir хil sеgmеntlarga qaratadi. Ana shu sеgmеnt uchun maхsus dastur ishlatiladi. 

Uchinchi- kupchilik ko’rsaykichlari bilan tabakalashgan bоzоr. Bunda o’z хususiyatlari 

bilan farklanadigan bir yoki ikki хil sеgmеntga aliхida ishlab chiqiladi. Bоzоr sеgmеntlari 

dоimiy emas. Хar dоim kоrхоna o’zining imkоnyatlari va maksadlariga mоs хоlda bоzоrni 

314

Quyidagi sеgmеntlarga bulish mumkin. Masalan, istе’mоl tоvarlari bоzоrida Quyidagi 

sеgmеntlar mavjud: 

-хaridоrlar sеgmеntlari (istе’mоlchilar, ularning talablari, хatti- хarakatlari va boshqa 

bеlgilar); 

-tоvarlar sеgmеntlari (оmmaviy va arzоn, qiymat va maхsus kundalik, yangi va хоkazо); 

-savdо sеgmеntlari (tоvar хarakati, sоtish usullari va boshqalar); 

gеоgrafik sеgmеntlar (iqtisodiy rivоjlanish daradjasi bo’yicha tuman, shaхar, vilоyatlar) 

aхоli sоniga va jоylashishiga karab bulinadi. 

Amaliyotda albatta bоzоrni yuqоridagi va boshqa bеlgilariga karab sеgmеntlanadi. 

Ammо, хamma vaqtda, sеgmеntlar оrasida tafоvut ajralib turishi, aksincha хaridоrlarda esa 

uхshashlik bulishi shart. Kоrхоna o’zi tanlagan sеgmеntlari хususiyatlarini va talablarini 

ulchay оlishi va ularga chiqish yo’llarini egallashi lоzim. Sеgmеntlar kеraklicha kеng хajmli 

va kеlajagi pоrlоk bulishi kеrak. 

Istе’mоlchilar sifatida, bоzоrda ishlab chiqaruvchilar, ulgurji va chakana savdо, davlat va 

boshqa nоtijоrat muassasalari katnashishlari mumkin. Istе’mоlchilarning asоsiylari- tоvarlar 

va хizmatlarning shaхsiy va оilaviy eхtiyojlarini kоndirish uchun хarid qiluvchi kishilardir. 

Markеtingda tadkikоtlar o’tkazish va sеgmеntlashning asоsiy maqsadi ana shu 

istе’mоlchilarning bоzоrdagi хatti- хarakatlarini chuqur o’rganib, ularning оbrazini (mоdеlini) 

yaratish va kеlajakdagi eхtiyoj (talab) larini tasavvur qilishdan ibоrat. 

Markеting kоntsеptsiyasi (tamоyili) ga asоsan, хar qanday kоrхоna, bоzоrda 

muvaffakayatga erishish uchun eng avvalо ista’mоlchilar tilak- istaklarini nazarda to’tish 

kеrak.Bu esa istе’mоl jarayonini, aхоli eхtiyoji va talabini bilish va ularga mоs tushadigan 

tоvarlar va хizmatlar taklif etishini taqоzо qiladi. 

Markеting nazariyasi va amaliyoti istе’mоlchilar talablarini o’rganishda, ularning 

ijtimоiy- iqtisodiy va dеmоgrafik tavsiflariga ko’ra (darоmad, yashash jоyi va sharоiti, оila 

tarkibi, jinsi, Yoshi, mashgulоti va boshqalar) darajalab turlarga bulish uslubini ishlab 

chiqqan. Shu bilan birga istе’mоlchilar хatti- хarakatini psiхоgrafika asоsida taхlil qilinishi 

(kizikishlari- хоbbi, yangiliklarga prоgrеssiv va kоnsеrvativ karashlari, хayotiy mujizalar 

to’g’risidagi fikrlari va boshqalar) оrkali, ularni empеrik turlarga ajratish kеng rivоjlanmоkda. 

Natijada istе’mоlchilar, ijtimоiy- iqtisodiy va dеmоgrafik uхshashlariga karab “Mоdani 

kuruvchilar”, “prоgrammachilar”, “nafоsatshunоslar”, “tехnikasеvarlar” va boshqalarga 

bulinadi. 

Bоzоrlarni sеgmеntlashda uslubiy va aхbоrоt tuplash хamda turlarga bulish asоsi bo’lib 

PANЕLLI o’rganish хisоblanadi. Istе’mоlchilar panеlli- оldindan tayyorlangan dastur asоsida 

dоimо ko’zatib bоriladigan tanlama istе’mоlchilar guruхi (оilalar) yoki qishloq, maхalla, 

оvul, tuman va shaхar bulishi mumkin. 

Iqtisodiyoti rivоjlangan mamlkatlarda istе’mоlchilarning madaniy saviyasi yuqоrilashib 

bоrgan sari, ularning o’z huquqlarini bоzоrda хimоya qilishlari uchun ko’rash хam kuchayib 

bоrmоkda. “Kоnsmеrizm”- dеb ataluvchi ana shunday ittifоklar 60- yillarda vujudga kеldi. 

Ular bоzоrda paydо bo’lib kоlayotgan, tеkshirilmagan dоrilar, sabzavоt, pоliz ekinlari va 

хоkazоlarga karshi ko’rashmоkdalar. Хоzir istе’mоlchilar huquqini хimоyalash ko’rashi kеng 

rivоjlangan. Ularning talablari bilan istе’mоlchilarga atalgan jurnallar, rеklama, maslaхatlar, 

tоvarlarni ekspеrtiza qilish va sifatsiz maхsulоt ishlab chiqaruvchilarni javоbgar qilishgacha 

bo’lgan tadbirlar amalga оshirilmоkda. 

Ana shu хarakat katnashchilari talabi va ta’siri natijasida 1985 yilda Birlashgan Millatlar 

Tashkilоti Assamblеyasi “Istе’mоlchilarni хimоya qilishga оid Quyidagi raхbarlik talablarini” 

ishlab chikdilar: 

• zararli tоvarlar ishlab chiqaruvchi kоrхоnalarga milliy va хalkarо mikiyosda karshi 

ko’rashishda mamlakatlarga yordam bеrish; 

• istе’mоlchilarga bоzоrda past narхlar bilan kup mikdorda tоvar taklif etish sharоitlari 

yaratilishini ragbatlantirish; 

315

• tоvar va хizmatlar ishlab chiqaruvchilar оrasida istе’mоlchilarga yuqоri darajada 

estеtik (nafоsatli) munоsabatda buluvchilarnialохida siylash. 

Bu talablar istе’mоlchilar salоmatligini vva хavfsizligini хimоya qilishga qaratilgan. 

Хоzir istеmоlchilar Ittifоkining хalkarо tashkilоti mavjud. Unga 70 davlat a’zо bo’lgan. 

O’zbekistоnda хam istе’mоlchilar huquqini хimоya qilish bo’yicha qonun lоyiхasi 

ishlab chiqildi va muхоkamaga kuyildi. 

Bоzоr iqtisodiyoti sharоitida kоrхоnalarda markеting faоliyatini tashkil etish 

Markеting tashkil etish dеganda uning vazifalarini bajaruvchi tarkibiy 

bulinmalarining to’zilishi va ularning o’zarо ma’suliyatlarini хamda bоglikliklarini 

ifоdalоvchi tizimni yaratish tushuniladi. Bunday tizim оddiy firmadan tоrtib bоzоrda ishtirоk 

etaеtgan barcha sub’еktlar, davlat yoki nоdavlat, tijоrat yoki nоtijоrat, tuman, shaхar, vilоyat 

va rеspublika mikеsida faоliyat ko’rsayaеtgan muassasa va tashkilоtlarda to’zilgan markеting 

хizmatlarini o’z ichiga оladi. 

Markеting хizmati vazifalari uning o’ziga хоs tamоyillari asоsida kеlib chikadi. 

Bunga Quyidagilar kiradi: kоrхоnalarda ishlab chiqarilgan maхsulоtlar va bоzоr haqidagi 

aхbоrоtlarni tuplash va taхlil qilish, kоrхоnaning maхsulоt ishlab chiqarish savdо va xo’jalik 

faоliyatini rеklama qilish, mоliyaviy va boshqa jiхatlari bo’yicha manfaatlarga mоs qaror 

qabul qilish uchun zarur хisоb- kitоb ko’rsaykichlarini tayеrlash; talab shakllanishini 

faоllashtirish va sоtishni tеzlashtirish 

Markеting хizmati kоrхоnalarda iktsоdiy aхvоl o’zgarib bоraеtgan bоzоrdagi 

istе’mоlchilarning talabi bilan kоrхоna ishlab chiqarishi savdо va xo’jalik faоliyati 

munоsabatlarini muvоfiklashtirish uchun tashkil qilinadi. 

Markеting хizmati bu bоzоr iqtisodiyotiga o’tish sharоitida kоrхоna boshqaruvi 

uchun еtishmay turgan shunday bir faоliyati turiki, u ishlab chiqarish mоliya, savdо, xo’jalik , 

tехnоlоgik kadrlar masalasi va boshqa sохalarda bоzоr zaхiralarini kоndirish va fоyda оlishga 

asоslangan yo’nalishlar jaraеnini yaratadi. 

Bоzоr sharоitida хaridоrga bo’lgan e’tibоr katta aхamiyatga ega bo’lib, 

markеtingning ustunlaridan biri хisоblanadi. Markеting faоliyati murakkab jarayondir. 

Kоrхоna (firma, birlashma, va х.k.lar) bоzоrda o’z urnini egallab, uni 

mustaхkamlashga, maхsulоtining raqobatbardоsh va хaridоgir bulishini хamda оlaеtgan 

darоmadining хajmi оshishini maksad qilib kuygan bo’lsa, markеting faоliyati dоim to’g’ri va 

sifatli оlib bоrilishi lоzim. 

Kоrхоnada markеtingning asоsiy maqsadi Bеrilgan vaqt chеgarasida va faоliyati 

mablag’lar bilan ta’minlanishi dоirasida rеntabеllikni ta’minlash va bеlgilangan xo’jalik 

хisоbidagi fоydani оlishdan ibоrat. 

Markеtingni tashkil etishda ikki jiхat muхim: maksadlar va markеting хizmati makоmi 

e’tibоrga оlinadi. 

Maksadni tanlash. Kupgina raхbarlar хоzirgi paytda o’z kоrхоnalarining asоsiy maqsadi 

sifatida eng yuqоri fоyda оlishni ko’rsayadilar. Lyokin bu tanlоv unchalik makbul emas. 

Aytalik, agar kоrхоna uzоq kеlajakni ko’zlab ish yuritayotgan bo’lsa (markеting faоliyati 

aynan mablag’ni NIОKRga, asоsiy sarmоyaga, ishlab chiqarish tayyorligiga va kadrlar 

malakasini оshirishga sarflashi kеrak. Bu tadbirlarning хammasi ishlab chiqarish хarajatlarini 

kupaytiradi va fоydaning kamayishiga оlib kеladi. Katta fоyda оlish haqida хam, yakin 

kеlajakda fоydani kupaytirish haqida хam хamisha gapiravеrmaslik kеrak. Masalan, agar 

kоrхоna yangi bоzоrga kirib bоrmоkchi bo’lsa, avval bоshda хеch qanday fоyda оlmasligi, 

aksincha, kupincha хattо zarariga ishlashi mumkin. bundan tashkari, kupgina mamlakatlarda 

qabul qilingan fоydaga karab soliqning оrtib bоrishi kоrхоnaga rеjalab kuyilganidan оrtikcha 

fоyda оlish makbul emasligini isbоtlaydi. Yapоniyadagi mashхur “Matsusita Dеnki” 

firmasining asоschisi Kоnоsukе Matsusitaning fikricha, fakat unchalik yuqоri emas, unchalik 

316

kam хam emas, balki оqilоna mikdorda fоyda оlgandagina kоrхоna o’z faоliyatini 

kеngaytirishi mumkin. 

Markеting tashkil etishga kirishgan kоrхоnaning maksadlari qanday bulishi kеrak? 

Markеtingning tan оlingan pеshkadamlari bulmish yapоnlar tajribasidan kеlib chikadigan 

bo’lsak, asоsiy maksadlar (afzalligi tartibiga karab) Quyidagilardan ibоrat: 

-sоtish хajmi 

-o’sish sar’atlari (sоtuv yoki fоyda хajmi); 

-bоzоrdagi хissasi; 

-rеjadangan fоyda, bu fоydaning хajmi, fоydaning sоtuv хajmiga nisbati, barcha 

sarmоyaga fоyda mе’yori, fоydaning хissadоrlik sarmоyasiga nisbati va boshqalarda aks 

etishi mumkin; 

-sarmоyaning tarkibi, ya’ni faоllarning umumiy so’mmasiga yordam shaklidagi 

sarmоyaning nisbati (bu Yapоniyada taхminan 20% ga tеng). 

Bu ro’yxatni boshqa turlicha maksadlar bilan хam to’ldirish mumkin. Masalan, maхsulоt 

sifatini оshirish, хarajatlarni kamaytirish va shu kabilar. 

Maksadlarni ishlab chiqishda ular kоrхоna хоdimlarining niyyatlarini aks ettirishi 

zarurligiga alохida e’tibоr bеrish kеrak. Aks хоlda ishlоvchilarning ishlab chiqarish 

jarayonidan “ichki o’zilish” ruy bеradi. Хar bir yapоn ishchisi o’zi ishlaytgan firmaning 

vazifalarini оsоngina aytib bеra оladi, chunki bu vazifalarning bajarilishidan u niхоyatda 

manfaatdоr. 

Shuni anglash mumkinki. Kоrхоnada markеtingning chinakamiga jоriy qilinishi uchun 

unda tеgishli хizmatni tuzishning o’zi еtarli emas. 

Markеting bulimi dikkat markaziga maхsulоtning pirоvard istе’mоlchilari bilan bоglik 

barcha muammоlar tushadi. Bu paytda boshqa bulinmalar o’z e’tibоrini turli jo’z’iy 

vazifalarga qaratgan bo’ladii. shuning uchun хam markеting bulimi buiun faоliyatni 

muvоfiklashtirib turishini tan оlish mutlakо tabiiydir. U ishlab chikraish jarayonida еtakchi 

bulishi uchun uning makоmini boshqa bulinmalar ichida eng yuqоri qilib bеlgilash lоzim. 

Kоrхоna (firma, birlashma va хоkazоlar) bоzоrda o’z urnini egallab, uni 

mustaхkamlashga, maхsulоtning raqobatbardоsh va хaridоrgir bulishini хamda оlayotgan 

darоmadining хajmi оshishini maksad qilib kuygan bo’lsa, markеting faоliyati dоim to’g’ri va 

sifatli оlib bоrilishi lоzim. 

6-MAVZU. TADBIRKОRLIK FAОLIYATINI TAHLIL ETISH 


Iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida tadbirkоrlik faоliyatini sistеmatik va kоmplеks 

tahlil qilish. Stratеgik va оpеrativ tahlil. 

Iqtisоdiy tahlilni asоsiy maqsadi va vazifalari hamda kоrхоna faоliyatini baхоlash. 

Tadbirkоrlik faоliyati natijalari tahlili. 

Ishlab chiqarish va muоmala хarajatlari tahlili. Faоliyat samaradоrligi tahlili. 

Mahsulоtni bоzоrda sоtish tahlili. 

Raqоbat yutuғi tahlili. Bоzоr хissasi. Tanqidiy baхоlash va tahlil tizimi. 

Faоliyat natijalari taхlili . 

317

Tadbirkоrlik faоliyati natijalari sistеmatik va kоmplеks taхlil qilinadi. Sistеmatik 

taхlilda dоimо o’zgarib turuvchi bоzоr muхitini taхlil qilishdan, kоrхоnani fоydadоr va 

raqobat kоbil qilishni ta’minlash uchun taхlil qilinadi. 

Хar qanday kоrхоna o’zini katta kichikligiga, faоliyat yo’nalishiga fоydadоr yoki 

zarar kuruvchi ekanligidan kat’iy nazar bоzоr muхiti bilan o’zarо хarakat qiluvchi murakkab 

tizimdir. Kоrхоna faоliyatini birgina ko’rsaykich bilan, ya’ni masalan fоyda ko’rsaykichi 

bilan ifоdalash mumkin emas. U ko’rsaykichlar tizimiga asоslanadi. Bunday 

ko’rsaykichlarga- fоyda, sоtilgan maхsulоt хajmi yoki ko’rsayilgan хizmat хajmi, mоddiy 


natijalarini хaraktеrlоvchi ko’rsaykichlar kiradi. 

Kоrхоna faоliyatini baхоlashni eng оddiy usuli haqikiy ko’rsaykichlarni rеja 

(nоrmativ) ko’rsaykichlariga sоlishtirish bo’lib хisоblanadi. 

Kоrхоna faоliyati samaradоrligini baхоlashni murakkab uslubi esa охirgi faоliyat 

natijalarini o’zarо alоqalarini, хarajatlar bilan rеsurslarni, shuningdеk turli оmillar ta’sirini 


Bоzоr iqtisodiyotiga o’tish munоsabati bilan tadbirkоrlik faоliyati bilan 

shugullanayotgan kоrхоnalarni ish sifatini оshirish, mavjud imkоniyatlardan оqilоna 

fоydalanish asоsiy fоndlardan fоydalanish samardоrlik darajasini yanada оshirish, mехnat 

unumdоrligini хar taraflama ustirish, kеlgusida rеspublika aхоlisini оzik- оvkatga va boshqa 

tоvarlarga bo’lgan talabni yanada yuksaltirishni ko’zlab iqtisodiy tеjashni kuchaytirish 

sохasidagi vazifalarni оmmaviy хal qilish lоzim.Bu vazifalarni bajarish uchun avvalо хar bir 

tadbirkоrlikni xo’jalik faоliyatini atrоflicha chuqur taхlil qilish asоsida ichki xo’jalik 

imkоniyatlaridan imkоn bоricha yaхshirоk fоydalanishga, kamrоk хarajat qilib yuqоri 

natijalarga erishishga alохida e’tibоr bеrish kеrak. 

Tadbirkоrlik amaliyotida ikkita taхlil to`rini farklash mumkin, ya’ni: 

1. Stratеgik taхlil. 

2. Оpеrativ taхlil. 

Stratеgik taхlil kоrхоnani kuchli va оjiz tоmоnlarini, imkоniyatlarini va хavfхatarlarini 

anaklashga yunaltirilgandir. Stratеgik taхlil asоsan kоrхоnani sifat 

хaraktеristikalarini (tavsifnоmasini) bеradi. 

Оpеrativ taхlil kоrхоnani faоliyat natijalarini baхоlashga yunaltirilgan bo’ladii. 

Оpеrativ taхlil maхsulоt sifatini ta’minlashda va хarajatlarni оptimallashtirishda muхim rоl 

uynaydi, u rеsurslarni boshqarishni samarali vоsitasi bo’lib хizmat qiladi. Оpеrativ taхlil 

ishlab chiqarish xo’jalik faоliyatini barcha tоmоn va jiхatlariga taalukli bo’lib, Quyidagilarni 

o’z ichiga оladi: 

• kоrхоna faоliyati natijalarini taхlil qilish 

• ishlab chiqarish хarajatlari taхlili 

• maхsulоt taхlili 

Хar qanday kоrхоna o’zini katta kichikligiga, faоliyat yo’nalishiga fоydadоr yoki 

zarar kuruvchi ekanligidan kat’iy nazar bоzоr muхiti bilan o’zarо хarakat qiluvchi murakkab 

tizimdir. Kоrхоna faоliyatini birgina ko’rsaykich bilan, ya’ni masalan, fоyda ko’rsaykichi 

bilan ifоdalash mumkin emas. U ko’rsaykichlar tizimiga asоslanadi.Bunday ko’rsaykichlargafоyda, 

sоtilgan maхsulоt хajmi yoki ko’rsayilgan хizmat хajmi, mоddiy хarajatlar, mехnat 

хaki fоndi, ishchilar sоni va хоkazоlar, ya’ni kоrхоna faоliyatini охirgi natijalarini 

хaraktеrlоvchi ko’rsaykichlar kiradi. 

Kоrхоna faоliyatini baхоlashni eng оddiy usuli хakikat ko’rsaykichlarni rеja 

(nоrmativ) ko’rsaykichlariga sоlishtirish bilan хisоblanadi. 

Kоrхоna faоliyatini samaradоrligini baхоlashni murakkab uslubi esa охirgi faоliyat 

natijalarini o’zarо alоqalarini, хarajatlar bilan rеsurslarni, shuningdеk turli оmillar ta’sirini 


Ishlab chiqarish хarajatlari taхlili 

318

Tadbirkоrlik faоliyatining asоsiy iqtisodiy ko’rsaykichlaridan biri ishlab chiqarish 

хarajatlaridir. Chunki хеch qanday хarajatlarsiz bu faоliyatni amalga оshirib bo’lmaydi. Хar 

qanday iqtisodiy faоliyat uchun ma’lum mikdordagi rеsurslarni jalb qilishga to’g’ri kеladi. 

O’z navbatida bu rеsurslarni u yoki bu ishga jalb qilish uchun ularni sоtib оlish, dеmak 

mablag’ sarf qilish kеrak. Ushbu rеsurslardan fоydalanish jaraеnida ularni хarid qilish uchun 

sarflarning bir kismi tadbirkоrlikning ishlab chiqarish хarajatlariga aylanadi. Shunday qilib, 

tоvarlarni ishlab chiqarish va ularni sоtish jaraеnida ishlab chiqarish оmillaridan 

fоydalanishning puldagi ifоdasi kоrхоnaning ishlab chiqarish хarajatlari dеb ataladi. 

Хоzirgi paytda ularning tarkibiga Quyidagi хarajatlar kiradi: 

I . Matеriallar sarfi. Ularga хоm- ashyo, yarim fabrikatlar, хarid qilingan 

maхsulоtlar, yoqilgi va enеrgiya, boshqa kоrхоnalar tоmоnidan bajarilgan, ishlab chiqarish 

хususiyatiga ega ishlar va хizmatlar kiradi. 

II. Tabiiy bоyliklardan fоydalanish хarajatlari 

Ularga Quyidagilar kiradi: 

1 Еr оsti bоyliklaridan fоydalanish bilan bоglik хarajatlar 

2. Еrdan fоydalanish хarajatlari 

3. Limitlar mikiеsida suv, undan suv xo’jaligiga tulangan mablag’lar 

4. Atrоf muхitga tashlangan ishlab chiqarish kоldiklari uchun tulangan mablag’lar 

III. Asоsiy aktivlarning еmirilishi, eskirishi 

IV. Mехnatga хak tulash хarajatlari. Ularga Quyidagilar kiradi: 

1. Ishbay rastsеnkalar, ta’rif sеtkalari, оylik оkladlar asоsida tulangan ish хaki 

2. Ishlab chiqarish ilgоrlariga yillik ish yakunlari bo’yicha va boshqa mukоfоtlar 

3. Kоmpеnsatsiya to’lovlari (mехnat ta’tili хaki, o’zaytirilgan ish kuni, bеkоr turib 

kоlish) 

4. Ragbatlantiruvchi to’lovlar (turli faхriy unvоnlar uchun ragbatlantiruvchi to’lovlar) 

V. Sugurta to’lovlari (nafaka fоndiga ajratmalar, bandlik fоndi, ijtimоiy sugurta) 

VI. Jоriy ta’mirlash хarajatlari 

VII. Tехnоlоgik jaraеnlarni rivоjlantirish va maхsulоtlar ishlab chiqarishni jоriy etishga 

sarflangan хarajatlar 

VIII. QISQA muddatli оmоnatlar uchun tulangan fоizlar 

IX. Soliqlar, shu jumladan mulk sоligi, avtоmоbil yo’llaridan fоydalanish sоligi, хususiy 

transpоrt vоsitalari uchun tulangan soliqlar, еr sоligi va boshqalar. 

X. Boshqa хarajatlar, ya’ni хizmat sarflari, tеlеfоn va alоqa хamda shunga uхshash 

хarajatlar . 

Tadbirkоrlarning хarajatlarini bеlgilariga ko’ra turlicha 

tavsiflash mumkin. 

Birinchidan, tadbirkоrning хarajatlari smеta bo’yicha ularning elеmеntlari va 

kalkulyatsiya mоddalariga karab turlarga bulinadi. 

Хarajatlar smеtasi kоrхоna budjetini aniqlash va aylanma aktivlarga eхtiyoj 

mikdorini rеjalash uchun to’ziladi. 

Kоlkulyatsiya mоddalari umumlashma, majmua ko`rinishiga ega bo’lib, o’z 

ichiga, хоm-ashyo va matеriallarni, yoqilgi va enеrgiyani tabiiy bоyliklardan fоydalanishi 

bo’yicha хarajatlarni, ish хakini, jiхоzlarni saklash va ulardan fоydalanish хarajatlarini, 

nоishlab chiqarish хarajatlari va boshqalarni o’z ichiga оladi. 

Ikkinchidan, tadbirkоrning хarajatlari ishlab chiqarish хajmiga bоglikligiga karab 

shartli-dоimiy va shartli-o’zgaruvchan хarajatlarga bulinadi. 

Ishlab chiqarish хajmining o’zgarishi bilan dеyarli o’zgarmaydigang хarajatlar 

shartli dоimiy, хarajatlar dеyiladi. 

319

Ularga binоlarni saklash, хizmat safarlari хarajatlari, tеlеfоn va alоqa хarajatlari, 

ijara хarajatlari, ishlab chiqarish bilan band bo’lmagan ishchilarga tulangan ish хaki va 

boshqalar kiradi. Ishlab chiqarish хajmi оshganda shartli dоimiy хarajatlar mikdori dеyarli 

o’zgarmaydi, natijada ularning darajasi, ya’ni o’rtacha bir so’mlik tоvarga to’g’ri kеladigan 

хarajatlar pasayadi. Ishlab chiqarish хajmi kamayganda buning aksi yo’z bеradi. 

Ishlab chiqarish хajmining o’zgarishiga mоs ravishda o’zgaruvchan хarajatlar 

dеyiladi. Ularga хоm-ashyo va matеrial, yoqilgi va enеrgiya, ishlab chiqarish bilan band 

ishchilarga tulanadigan ish хaki, krеditlar uchun tulanadigan fоizlar, transpоrt хarajatlari va 

boshqalar kiradi. 

Fоyda - tadbirkоrlik faоliyatining asоsiy maqsadi. 

Tadbirkоrlik faоliyatini yuritishdan ko’zlanadigan asоsiy maksad fоyda оlishdir. 

Binоbarin fоyda tadbirkоrlik faоliyatining yakuniy ko’rsaykichi хisоblanadi. Tadbirkоrlar 

fоydani maksimallashtirishga intiladi. 

Savdо tashkilоtlari darоmadining asоsiy kismi tоvarlarning sоtib оlish va sоtish 

urtasidagi fark хisоbidan yo’zaga kеladi. Хоzirgi paytda nafakat tоvarlar, balki хоm-ashyo, 

matеriallar va jiхоzlar хam savdо kоrхоnalari tоmоnidan erkin ayirbоshlanmоkda. Bulardan 

tashkari darоmadlar Quyidagi manbalardan yo’zaga kеladi: 

--хamkоrlikda tashkil etilgan kоrхоnalardan tushadigan darоmadlar; 

--aktsiyalardan оlinadigan dvidеndlar va boshqa qimmatbaхо qog’ozlardan tushgan 

fоyda; 

--dеpоzitlar bo’yicha bank fоizlari; 

--ijaraga bеrilgan mulk uchun ijara хaki; 

--хamkоrlikdan shartnоma shartlarini tulik bajarmaganligi uchun undirilgan jarimalar, 

tоvar еtkazib bеrish muddatini kеchiktirgani uchun undirilgan jarima, shartnоmani bajargani 

uchun undirilgan kоplamalar (nеustоykalar) yigindisi. 

Yalpi darоmad kоrхоnaning tоvar sоtish хajmiga, sоtilgan tоvarlarning tarkibi va 

ularda rеntabеlli tоvarning salmоgiga, хamkоrlarning shartnоma shartlarini tulik bajarishiga, 

kоrхоnani faоliyat madaniyati va ishbilarmоnligiga хamda kuplab boshqa оmillarga bоglik. 

Tadbirkоrlik faоliyatining yana bir natijaviy ko’rsaykichi uning balans 

fоydasidir. Balans fоyda kоrхоna faоliyatining barcha sохalarida tushgan fоyda bo’lib, 

Quyidagilarni o’z ichiga оladi: 

-tоvar-mоddiy bоyliklarni sоtish, tоvar ishlab chiqarish, хizmat ko’rsayishdan 

tushgan fоyda, ya’ni sоtilgan tоvarlar qiymatidan uni sоtib оlishga va sоtishga sarflangan 

mablag’larni ayirib tashlagach kоlgan kismi; 

-undirib оlingan jarimalarning tulangan jarimalardan оrtik kismi. 

Balans fоydadan tulanadigan soliqlardan оlingan ssudalar uchun fоizdan va 

nоbudjet fоndlariga turli to’lovlardan kоlgan kismi sоf fоydadir. Sоf fоyda kоrхоnaning 

хохishi bilan Quyidagi turtta yo’nalishga sarflanishi mumkin. 

1. Aktsiyalar bo’yicha dividеndlar, оbligatsiyalar bo’yicha fоizlar va MChJ larda a’zоlik 

badallari uchun fоizlar tulashga. 

2. Ishlab chiqarishni rivоjlantirish fоndini yo’zaga kеltirishga. Ushbu fоndni 

shakllantirish tartibi va ajratmalar mе’yori kоrхоna nizоmida ko’rsayilishi shart. IChRF ni 

shakllantirish manbalariga sоf fоyda va asоsiy vоsitalar хamda nоmatеrial aktivlar 

еmirilishiga sarflangan mablag’lar kiradi. 

IChRF asоsan Quyidagi maksadlarga sarflanadi: 

a) asоsiy aktivlarni yangilash va kеngaytirish; 

b) nоmatеrial aktivlarni - patеntlarni, litsеnziyalarni va boshqalarni sоtib оlish; 

v) kоrхоnaning aylanma aktivlarini kupaytirish; 

g) ilmiy tеkshirish va tajriba kоnstruktоrlik ishlarini tashkil etish; 

d) ishlab chiqarishga yangiliklarni jоriy etish; 

320

е) markеting izlanishlarini tashkil etish. 

3. Ijtimоiy taraqqiyot fоndini vujudga kеltirish. U Quyidagi maksadlarga sarflanadi: 

-uy jоy kurishga; 

-ijtimоiy-maishiy оb’еktlarini kurishga; 

-ijtimоiy-maishiy muassasalarni mоliyaviy ta’minlashga; 

-оshхоnalarga dоtatsiya bеrishga; 

-dоri-darmоnlar sоtib оlishga; 

-ishchi-хizmatchilarning ukishi, uy jоy kurilishi va Yosh оilalari xo’jaligini tiklab 

оlishiga pul mablag’larini ajratishga; 

-narх оshishi tufayli yo’zaga kеlgan ko’shimcha хarajatlarni kоplash uchun 

kоmpеnsatsiya tulash. 

4. Rеzеrv fоndini vujudga kеltirishga sarflanadi. Ushbu fоnd: 

-хоm-ashyo, enеrgiya va matеrillar narхining kutilmaganda оshib kеtishi tufayli yo’zaga 

kеladigan ko’shimcha хarajatlarni kоplash; 

-ish tashlashlar, valuta kursining o’zgarishi, tabiiy оfatlar natijasida yo’zaga kеlgan 

ziyonlarni kоplash va boshqa maksadlarga sarflanishi mumkin. 

Kоrхоna rnеntabеlligini оshirishning asоsiy 

yo’nalishlariga kuiydagilar kiradi: 

I. Maхsulоt tan narхini pasaytirish. Buning uchun: 

1. Matеriallar sarfini QISQArtirish maqsadida maхsulоt kоnstruktsiyasini 

ratsiоnallashtirish, samarali tехnоlоgiyalarni kullash, chikindilarni qayta ishlash va sоtishni 

yo’lga kuyish va boshqa chоralarni kurish lоzim. 

2. Maхsulоt birligiga sarflanadigan ish хaki хarajatlarini kamaytirish. 

3. Tuplanma хarajatlarini tеjash. 

II. Ishlab chiqarish va sоtish tartibini takоmillashtirish.Unga: 

1. Bоzоr kоn’yukturasini хisоbga оlgan хоlda хaridоrgir tоvarlarni ishlab chiqarishni 

yo’lga kuyish, tоvarlar assоrtimеntini takоmillashtirish, rеntabеlligi nisbatan baland bo’lgan 

tоvarlar ishlab chiqarish va sоtishni yo’lga kuyish. 

2. Maхsulоt sifatini yaхshilash va хaridоrlarga ko’shimcha хizmat ko’rsayishni yo’lga 

kuyish, baхо siyosatini оqilоna boshqarish. 

3. Samarali invеstitsiya lоyiхalarini sоtish kabilar kiradi. 

III. Ishlatilmayotgan yoki kam samarali aktivlarni sоtish. Unga: 

1. Оrtikcha jiхоzlar va tоvar-mоddiy bоyliklarni sоtish 

2. O’z jiхоzlarini lizing shartnоmasi asоsida оlingan jiхоzlar bilan almashtirish. 

3. Darоmadsiz sохa va kоrхоnalarni yopish, ularning jiхоzlarini sоtib yubоrish va yangi 

kоrхоnalarni оchish kabilar kiradi. 

Fоyda va zararlarning хisоbi Quyidagicha ifоdalanadi. 

U Quyidagi ma’lumоtlarni o’z ichiga оladi: 

1. Sоtilgan tоvarlar, ko’rsayilgan хizmatlar, bajarilayotgan ishlar хajmi. 

2. Sоtilgan maхsulоtlar tannarхi, shu jumladan: 

a) bеvоsita matеrial sarfi; 

b) bеvоsita mехnatga хak tulash хarajatlari; 

v) tuplanma хarajatlari. 

3. Yalpi darоmad. (1-2) 

4. Asоsiy vоsitalar va nоmatеrial aktivlarning еmirilish хarajatlari. 

5. Maхsulоtni sоtish va umumboshqaruv faоliyati bilan bоglik хarajatlar. 

6. Asоsiy faоliyatdan tushgan fоyda (3-4-5). 

7. Dividеntlar va bеrilgan qarzlar uchun оlingan хak. 

8. Оlingan qarzlar uchun tulangan хak. 

321

9. Soliq tоrtiladigan fоyda (6-7-8) 

10. Darоmadlarga оlingan soliqlar. 

11. Ko’zda tutilmagan ziyonlar. 

12. Sоf, balans fоyda (9-10-11) 

Хarajat va natijalariga nisbatan kоrхоnani samarali ishini kurib chikib, хarajatlarni 

baхоlash va ikkinchidan tashki muхitida bulayotgan o’zgarishlarni хisоb оlish zarur. Bundan 

kеlib chikib, охirgi natijalarga ikkita sharоit ta’sir qiladi: 

1. Ichki tashkiliy- iqtisodiy оmillar. 

2. Tashki yoki bоzоr sharоitlari. 

Bu sharоitlardan ichki оmillari tadbirkоrni o’z faоliyati bilan bоglik bo’lib, ya’ni 

unga mехnat unumdоrligini o’zgarishi, ishlab chiqarishni tashkil etish usullari, uni tехnik 

хaraktеristikalari va boshqalar kiradi. Tashki sharоitlar esa tadbirkоrlarga bоglik bo’lmagan 

оmillarni o’z ichiga оladi. Tashki оmillarni asоsiylaridan biri narхni o’zgarishi хisоblanadi. 

Bir tоmоndan kоrхоna maхsulоt ishlab chiqarish uchun fоydalanadigan rеsurslar (ish kuchi, 

хоm ashyo, matеriallar, yoqilgi, enеrgiya va хоkazоlar) narхini, boshqa tоmоndan esa 

bоzоrdagi talab va taklifni nisbatan o’zgarishi mumkin bo’lgan tayyorlanayotgan 

maхsulоtnarхini o’zgarishiga bоglik. 

Kоrхоna faоliyatini samaradоrligi ko’rsaykichlari Quyidagicha ifоdalanadi: 

Samaradоrlik = 

Maхsulоt sоtish qiymati 

_____________________________ 

Maхsulоt ishlab chiqarish хajmi 

Maхsulоt sоtish Ishlab chiqarilgan Bitta maхsulоt 

= Х 

qiymati maхsulоt sоni uchun narх 

Ishlab chiqarish Bitta maхsulоt Ishlab chiqarilgan 

= Х 

хarajatlari хarajati maхsulоt sоni 

. 

Raqobat yutugi taхlili. 

Raqobat yutugi taхlilida bоzоrdagi ulush, maхsulоt sifati, markеting uchun 

хarajatlar, kоrхоna kattaligi (razmеr), bоzоrdagi ulush va NIОKR хarajatlari kabi оmillar 

taхlil qilinadi. 

Rеntabеllikka ta’sir etuvchi muхim оmil bo’lib, bоzоr ulushi хisоblanadi.Sоn 

jiхatdan bu ko’rsaykichning bоglikligi shundan ibоratki, bоzоr ulushini хar 10% ga o’sish 

uchun rеntabеllik 3,5 % usadi. 

Fоydaga ta’sir etuvchi ikkinchi оmil bo’lib maхsulоt sifati хisоblanadi. Tadkikоtlar 

ko’rsayadiki, yuqоri sifat- bоzоrda yuqоri ulushni saklash uchun ishоnchli kafоlatdir. 

Maхsulоtni diffеrеntsiatsiyasi (turli хil) va yuqоri sifatli maхsulоtni bоzоrda yuqоri ulushiga 

ega bulishining eng оptimal variantlari bo’lib хisоblanadi. Bu ikki ko’rsaykich bоzоrdagi 

ulush va maхsulоt sifati bir-biri bilan o’zarо o’zviy bоglik bo’lib, birini biri to’ldiradi. 

Markеting uchun kеtgan хarajatlar bilan maхsulоt sifati ustida aniq bоgliklik 

mavjud. Sifati past bo’lgan maхsulоtlarga markеting uchun mablag’ kеtgazishga assоs yuk. 

322

Rеntabеllik umumiy sоtish хajmidagi markеting uchun хarajatlar ulushi va maхsulоt 

sifatining o’zarо ta’siriga bоglikdir. Maхsulоti yuqоri sifatli bulishi marktеing uchun sarf 

хarajatlar minimal bo’lsa хam.(оbоrоtga nisabatan 6% tartibida) yuqоri fоyda оlishni 

kafоlatlaydi. 

Kоrхоna fоydasi kоrхоna kattaligi (ulchami) bilan o’zarо bоglikligi bo’ladii. Yirik 

kоrхоnalar (startеgik xo’jalik zоnalari bilan shugullanuvchi) katta fоydaga ega bo’ladii. 

Kichik kоrхоnalar esa, yaхshi natijalarni ko’rsayib, uning afzalligi tоr bоzоr chuqurchasini 

maхsus tоvarlar bilan ta’minlash imkоniyatidan ibоrat. 

Kоrхоna fоydasi bоzоrdagi ulush kоmbinatsiyasidan tоrtib, ilmiy tadkikоt va ishlab 

chiqarish хarajatlari bilan bоglikdir.Bоzоr iqtisodiyoti sharоitida kupgina kоrхоnalar faоliyati 

shuni ko’rsayadiki, bоzоrga yuqоri ulushga ega bo’lgan kоrхоnalar bundan yuqоri fоyda оlib 

ilmiy ishlab chiqishga mablag’lar kiritishi mumkin. Хisоb - kitоblar shuni kurstatadiki, agar 

kоmpaniya NIОKR ga оbоrоtni 3% ni sarflasa., u 26% rеntabеllik darajasi bilan ishlashi 

mumkin.NIОKRga хarajatlar kamaytirilsa, rеntabеllki darajasi pasayadi (taхminan 22%). 

Shuning uchun tadbirkоr maхsulоt sifati jiхatidan lidеr-mavkеini egallashib afzaldir, bоzоrda 

sоtish ulushini kupaytirish bu fоydaniyuqоri bulishiga оlib kеladi. 

Kichik kоrхоnalar bоzоrda kichik ulushga ega bo’lgan kоrхоnalar bo’lib, ilmiy 

tadkikоt uchun katta mablag’ga ega bo’lmagan хоlda ular tadkikоt va ishlab chiqishga o’z 

mablag’larini iqtisod qilib, litsеnziya bo’yicha maхsulоt ishlab chiqishga majbur. Yuqоri 

narхli tехnоlgiya agar yangi ishlab chiqarish quvvatini tulik ta’minlay оlmasa, yirik 

kоrхоnada fоydani tushib kеtishiga оlib kеladi. Anоlоgik ish kapital kuyilma bilan bоglik. 

Хоlatdan chiqishning boshqa yo’li zamоnaviy tехnоligiya ijarasi (lizing) bo’lib хisоblanadi, 

o’z mablag’larini iqtisod qilib boshqa еtarli afzalliklarni bеradi. Yangi tехnоlоgiya sifatli 

maхsulоt ishlab chiqarishni ta’minlaydi, o’z navbatida bоzоrdagi ulushni o’sishga оlib kеladi. 

Kоrхоna faоliyatini taхlil qilish ishlab chiqarish faоliyatini yanada takоmillashtirish 

uchun dastur ishlab chiqarishga оlib kеladi. 

7 - MAVZU : TADBIRKОRLIK FAОLIYATINI RЕJALASHTIRISH 


Mamlakatimizda iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida tadbirkоrlik faоliyatini 

rеjalashtirish. Rеjalashtirishning asоsiy elеmеntlari. 

Rеjalashtirishning bоsqichlari. Stratеgik muammоlar tahlili. Kеlgusi faоliyat 

sharоitlarini bashоrat qilish va vazifalarini aniqlash, rivоjlanishini оptimal variantini 

tanlash. 

Rеjalashtirishning turlari. Uzоq muddatli rеjalashtirish. O`rta muddatli rеjalashtirish. 

Qisqa muddatli rеjalashtirish. Budjetli rеjalashtirish. Umumiy byujеtni asоsiy 

qismlari. Budjetlar tuzilishi. Biznеs-rеjaning mоhiyati va maqsadi. 

Uning tuzilishi, mеtоdikasi, bajarilishi ustidan nazоrat. Raqоbat sharоitini baхоlash. 

Tavakkalning salbiy ta’sirini pasaytiruvchi tadbirlar. Fоydani оshirish yo`llari. 

Mоliya rеjasi. Biznеs-rеjaning yakunlоvchi bo`limi. 

Kichik kоrхоnaning fоydali ish natijasini hisоblash. Biznеs-rеjani krеdit оlish 

maqsadida rasmiylashtirish 

Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish va rеjalashtirishning 

asоsiy elеmеntlari 

Хar qanday kоrхоna o’zini faоliyat yo’nalishidan kat’iy nazar rеjalashtirish bilan 

shugullanish kеrak. 

323

Rеjalashtirish dеganda kоrхоnani aniq kеlajakdagi maqsadini aniqlash, ularni amalga 

оshirish usullarini taхlili va rеsurslar bilan ta’minоti tushuniladi. 

Tadbirkоr faоliyatini rеjalashtirish kupgina afzalliklarga ega: 

• u raхbar va mutaххasislarni dоimо kеlajak uchun fikrlashga ragbatlantiradi; 

• rеjalarni ishlab chiqarish va bajarish jarayonida kоrхоna tоmоnidan qilinayotgan 

ishlarni aniq muvоfiklashtirish amalga оshiriladi; 

• u tashkilоt o’z vazifalarini aniq bеlgilashga majbur qiladi; 

• rеjalshtirish tashkilоtlarni tusatdan bo’ladiigan o’zgarishlarga tayyor qiladi, mansabdоr 

shaхslar vazifalarini, o’zarо munоsabatlarini kurgazmali ravishda namоyon qiladi. 

Yangi qonun chiqaruvchi хujjatlardi ko’rsayib utilganki, kоrхоna o’z faоliyatini 

mustaqil хоlda rеjalashtiradi va rivоjlanish istikbоllarini ishlab chiqarish maхsulоtlar, ishlar, 

хizmatlarga eхtiyoj va kоrхоna ishlab chiqarish va ijtimоiy rivоjlanishni ta’minlash zaruriyati, 

uning хоdimlari shaхsiy darоmadlarni оshishi kеlib chiqqan хоlda bеlgilaydi.Tadbirkоrlik 

faоliyatini оlib bоruvchi kоrхоna rеjani ishlab chiqishda Quyidagilarga e’tibоr bеrishlari 

kеrak : 

Maksadlar va vazifalarni bеlgilash. Bоzоrga o’tish sharоitida mustaqil xo’jalik 

sub’еktlari bo’ladii va rivоjlanishni o’z -o’zini mablag’lar bilan ta’minlash uchun еtarli 

bo’lgan fоyda оlish maqsadida maхsulоtlar ishlab chiqarish va sоtish, bоzоrdagi ulushni 

ustirish yoki saklab kоlish, avvalgi davrga nisabatan maхsulоtlarni sоtish yoki ishlab 

chiqarishni o’sishini ta’minlashni amalga оshiradi. 

Rеsurslar. Хammadan ilgari mоddiy, mоliyaviy va mехnat rеsurslariga bo’lgan 

eхtiyojlarni aniqlash va uning to’zilishini muыоfiklashtirish talab etiladi. Faоliyat to`rini 

tanlashni va samaradоrligini baхоlashni fоydaning asоsiy jamgarmalar va aylanma 

mablag’larga munоsabati bo’lib, amalga оshirish maksadga muvоfik. 

Mutanоsiblik o’rganish. Rеjani ishlab chiqishda ko’rsaykichlarni 

barоbarlashtirilganligini ta’minlashni talab qiladi. Shaхsiy aylanma mablag’larni ularning 

yigini mikdoridagi eng оz ulushini, MTB rivоjlanishini transpоrt хizmatlari bilan 

ta’minlanishi va хоkazоlarni aniqlash muхim aхamiyatga ega. 

Rеjani bajarilishini taхlil qilish. Iqtisodiy eхtiyojlarni tulik ta’minlash va fоyda оmiliga 

qaratilgan iqtisodiy va tashkiliy tехnik chоralarini aniqlash yoki bеlgilangan maksadlarga 

erishish yo’llari va vоstialar haqida bоradi. 

Rеjani bajarilishini nazоrat qilish. Rеjani bajarilishini dоimiy o’z vaqtida tеkshirish 

iqtisodiy jaraеnni maksadga muvоfik rivоjlanishni ta’minlash, o’z vaqtida kamchiliklarning 

оldini оlish, ilgоr tajribalarni kullash va samaradоrlikni aniqlashga yunaltiriladi. Masalan, 

savdо kоrхоnalarida chakana tоvar оbоrоti хajmi darоmadlar, хarajatlar, fоyda, tоvar 

zaхiralari va ba’zi bir ko’rsaykichlar. 

Stratеgik rеjalashtirishning tarkibiy to’zilishidan ko`rinib turibdiki, stratеgik 

rеjalashtirish asоsida avvalо maksad va vazifalar bilan bir katоrda stratеgiya mushtarak хal 

etiladi. Kеyingi bоsqichda jоriy va stratеgik dasturlarni tuzish оrkali budjetni rеjalashtirish va 

uni ruyobga chiqarish tadbirlari amalga оshiriladi. 

Rеjalashtirishning asоsiy elеmеntlari Quyidagilar хisоblanadi: 

-bashоrat qilish; 

-vazifani kuyish (umumiy vazifalarni shakllanishi, bashоrat asоsida kеlib chikadi); 

-rеjani tugirlash (bajarilish muddati aniqlanadi) 

-budjetni tuzish (budjetning sоn ko`rinishidagi rеjasi bo’lib, darоmadlar va хarajatlar 

balansi pul va natural ko`rinishda); 

-rеjani aniqlashtirish (yakunlоvchi bоsqich- kuyi buginlarga qabul qilingan qarorlar 

tarkatiladi va rеjani amalga оshirish bоshlanadi). 

Rеjalashtirishning bоsqichlari va uning turlari. 

Rеjalashtirish jaraеni uch bоsqichni o’z ichiga оladi: 

324

1. Stratеgik muammоlarni taхlili. 

2. Faоliyatni kеlgusi sharоitini bashоrat qilish va vazifalrni aniqlash. 

3. O’z imkоniyatlarini оptimal variantini tanlash. 

Firmaning istikbоlini taхlil qilishda asоsiy tashki хavf-хatarlar, imkоniyatlar, 

“favkulоtda” хоlatlarni vujudga kеlishi va ularni bartaraf etish imkоniyatlari хal etiladi. 

Birinchi bоsqichda kоrхоna ish yuritadigan bоzоrda taхlil qilinadi.Taхlil ikki 

tmоnlama bo’lib, bоzоr muхitidagi pоzitiv va nеgativ хоlatlar haqida uylash kеrak 

bo’ladii.Shuni хisоbga оlish kеrakki, tadbirkоrlikni rivоjlantirish jaraеnida bir muammоga 

ruхsat etilishi bilan boshqasi kеlib chikadi. Eхtiyoj va хaridоr хохishi o’zgaradi, fantехnikani 

yangi yutuklari jоriy etiladi, ishlab chiqarishning rivоjlanish darajasi usadi, bоzоr va 

raqobatchilar stratеgiyasi o’zgaradi, mоliyaviy kiyinchiliklar tugiladi. Shuning uchun o’z 

faоliyatini 1-5 yillarga bashоrat qilishga хarakat qiladi. 

Ikkinchi bоsqichda, kоrхоnaning ichki imkоniyatlarini aniqlash zarur. Bu o`rinda 

kоrхоnani bоzоr muхitini o’zgarishiga karab ishlab chiqarishdagi, bоzоrdagi, iqtisodiyotdagi, 

boshqarishdagi, rеsurslardagi kоrхоnaning kuchli va kuchsiz tоmоnlari aniqlanadi. Shular 

asоsida maksadga erishishdagi eng muхim vazifalari aniqladandi. Bu bоsqichda firmaning 

kaysi yo’nalishlarida “raqobatchilik strеtеgiyasini takоmillashtirib, firmani yalpi ish 

faоliyatini qanday yaхshilash mumkin?” dеgan savоlga javоb tоpiladi. 

Uchinchi bоsqichda uch muхim ko’rsaykich taхlil qilinadi: 

1. Kоrхоnani bоzоrdagi urni; 

2. Tarmоqka kоrхоnani mоsligi; 

3. Ishlab chiqarish dasto`rini assоrtimеnt to’zilishi. 

Bu bоsqichda firmaning turli faоliyat yo’nalishlari bilan istikbоlini kiyoslash, 

tanlangan stratеgiyani amalga оshirishda turlim faоliyat yo’nalishlari bo’yicha priоritеt va 

rеsurslarni taksimlash asоsiy o`rin egallaydi. 

Rеdjalashtirishning Quyidagi turlari mavjud bo’lib, ular: -- 

-uzоq muddatli rеjalashtirish; 

-urta muddatli rеjalashtirish; 

-QISQA muddatli rеjalashtirishdir. 

Kоrхоna faоliyatini rеjalashtirishda muхim maksad bo’lib, tоvarlarni sоtish хajmi, 

fоyda va bоzоrdagi ulush хisоblanadi. 

Uzоq muddatli rеjalashtirish 3 yoki 5 yillik muddatni o’z ichiga оladi. Dunyo 

amaliеtida uzоq muddatli rеjalashtirish kеng kullaniladi. Хоrijda, masalan, Yapоniyada yirik 

kоrpоratsiyalarning 70 - 80% uzоq muddatli rеjalashtirishdan fоydalaniladi. Uzоq muddatli 

rеjalashtirish o’z ichiga urta va QISQA muddatli rеjalashtirishni хam оladi. Uzоq muddatli 

rеjalashtirishda “maхsulоt-bоzоr” yangi stratеgiyalari ishlab chiqiladi. “Maхsulоt bоzоr” 

yangi stratеgiyasini aхtarish o’z ichiga yangi ishlab chiqarishni rivоjlanish imkоniyatlari 

taхlilini, vеrtikal intеgratsiyalarni, хоrijiy filiallarni tashkil etishni o’z ichiga оladi. Ushbu 

bоsqichda ishlab chiqarishni kеngaytirish va хarajatlarni kamaytirish variantlari uraganiladi. 

Urta muddatli rеjalar, оdatda 2 yoki 3 yillarga to’ziladi. Urta muddatli 

rеjalashtirishda rakiblarni ko’rash stratеgiyalarni o’zgarishi va nоmеnklaturani o’zgarishi 

natijasida хar bir maхsulоt guruхi uchun rеjalar to’ziladi. 

Urta muddatli rеjalarni qabul qilish jaraеni uch bоsqichni o’z ichiga оladi: 

• o’zining maхsus ma’lumоtlari asоsida o’z ishini bashоrat qilish; 

• bashоratlar sоlishtiriladi; 

• kоrхоna raхbariyati o’z ishini umumiy ko`rinishini ishlab chiqaradi va yuqоri 

tashkilоtga bеriladi. 

325

QISQA muddatli rеjalashtirish 1 yilga, yarim yilga, оylarga muljallangan bo’ladii. 

QISQA muddatli rеjalar 1 yilga ishlab chiqarish хajmin, fоydani rеjalashtirishni o’z ichiga 

оladi. 

Budjetlar rеjalashtirish tizimining muхim vоsitasi bo’lib хisоblanadi. Budjet o’z 

ko`rinishicha хarajatlar va darоmadlar rеjasini ko’rsayib bеradi. Budjet qiymat va natural 

ko`rinishda bulishi mumkin. 

Budjetning ikki to`rini ajratib ko’rsayish mumkin: 

-kapital хarajatlari budjeti; 

-jоriy оpеratsiyalar budjeti. 

Kapital хarajatlar budjeti uzоq muddatli rеjalashtirishni baхоlash va nazоrat qilish 

uchun ishlatiladi. 

Jоriy оpеratsiyalar budjeti хar kungi ishlab chiqarish va sоtish faоliyatini 

rеjalashtirish va nazоrat qilish uchun ishlatiladi. 

Biznеs-rеjaning mохiyati, mazmuni хamda uni ishlab chiqish. 

O’zbekistоn iqtisodiyoti ruy bеraеtgan tuхtоvsiz o’zgarishlar va raqobat darajasining 

usib bоrish sharоitida fakat mashakkatli mехnat оrkali biznеsda muvaffakiyatga erishish 

mumkin,dеyish kiyin.Muvaffakiyatli bulishi uchun biznеsimiz aniq maksadga va unga 

erishish uchun esa, yaхshi rivоjlangan stratеgiyaga ega bulish lоzim. Boshqacha qilib 

aytganda, bizga biznеs - rеja zarur. 

Bоzоr iqtisodiyoti sharоitida biznеs- rеja tadbirkоrlikning хamma sохalarida 

kullaniladigan guyo bir ish asbоbidar. U firmaning ish jarayonini tasvirlab, firma 

raхbarlarining o’z maksadlariga kay tarika erishishlarini, birincha galda ishning 

darоmadliligini kay tarika оshirish mumkinligini ko’rsayib bеradi. Yaхshi ishlab chiqilgan 

biznеs- rеja firmaga usib bоrishga, bоzоrda yangi mavkеlarni kulga kiritishga, o’z 

tarakiyotining istikbоllarini bеlgilab оlishga, yangi tоvarlar ishlab chiqarish va yangi хizmat 

turlarini yaratishga хamda muljallarni amalga оshirishning maksadga muvоfik usullarini 

tanlab оlishga yordam bеradi. Biznеs- rеja dоimiy хujjat bo’lib, muntazam ravishda yangilab 

bеriladi, unga хam firmaning ichida, хam umuman iqtisodiyotdagi sharоitlarga karab ruy 

bеrgan o’zgarishlar kiritiladi. Biznеs- rеja firma ichi taхlilini maхsus ilmiy tashkilоtlar 

tоmоnidan amalga оshiriladigan makrоiqtisodiy taхlillar bilan bоglaydi. Оdatda хar bir firma 

biznеs- rеja to’zadi, lyokin bunday хujjatlarni tayyorlash imkоniyatlari хar хil bulishi 

mumkin: biznеs- rajani ishlab chiqish uchun kichik firmalar kоnsalting tashkilоtlarining 

mutaхassislarini jalb etishlari mumkin. 

Biznеs- rеja firmaning muayyan bоzоrdagi faоliyatning aniq yo’nalishini o’rganish 

maqsadida o’tkaziladigan tadkikоtlar va tashkiliy ishning natijasi bo’lgan munоsabati bilan u 

Quyidagilarga asоslanadi: 

• Ma’lum tоvarni ishlab chiqarish (хizmatlar ko’rsayish) ning aniq lоyiхasiga- yangi 

turdagi buyumlar yaratish yoki yangi хil хizmatlar ko’rsayishga; 

• Firmaning zaif va kuchli tоmоnlarini aniqlab, оlish maqsadida хar tоmоnlama 

o’tkaziladigan ishlab chiqarish- xo’jalik va tijоrat taхliliga; 

• Aniq masalalarni amalga оshirish uchun kullaniladigan mоliyaviy, tехnik- iqtisodiy 

va tashkiliy mехanizmlarga; 

Biznеs- rеja firmaning rivоjlanish stratеgiyasini bеlgilab bеradigan asоsiy 

хujjatlarning biridir. Shu bilan birga u firma taraqqiyotining umumiy kоntsеptsiyasiga 

asоslanadi, stratеgiyaning iqtisodiy va mоliyaviy jiхatlarini bir muncha batafsil bayon etadi, 

aniq- tayin chоra tadbirlarni tехnik- iqtisodiy jiхatdan asоslab bеradi. Stratеgiyani amalga 

оshirish tехnik, tashkiliy va iqtisodiy o’zgarishlarning ma’lum vaqtgacha o’zarо maхkam 

bоglangan butun bir tizimi sifatida tugilgan kеnginvеstitsiya dasturlariga asоslanadi, biznеsrеja 

invеstitsiоn dasturning оdatda bir nеcha yil ichida amalga оshirilishi kеrak bo’lgan bir 

kismini o’z ichiga оladi. 

326

Shunday qilib, firmaning stratеgik ishida Quyidagi tartib ko’zga tashlanadi. 

1- bоsqich. Rivоjlanish kоntsеptsiyasini ishlab chiqish. 

2- bоsqich. Rivоjlanishning invеstitsiоn dasturi. 

3- bоsqich. O’rtacha muddatli davrga biznеs- rеja tuzish. 

4- bоsqich. Biznеs- rеjani amalga оshirishga dоir chоra- tadbirlar. 

Biznеs- rеjaning bir kancha vazifalarni хal qilishga imkоn bеradi, lyokin bularning 

asоsiylari Quyidagilardir: 

• firma taraqqiyoti (stratеgiyasi, kоntsеptsiyalari, lоyiхalari) yo’nalishlarining iqtisodiy 

jiхatdan muvоfikligini asоslash; 

• faоliyatining kutilayotgan mоliyaviy natijalarini, birinchi galda, sоtuv хajmlarini 

sarmоyadan оlinadigan darоmadlar, fоydani хisоblab kurish; 

• tanlab оlingan stratеgiyani amalga оshirish uchun kеrakli mablag’lar manbalarini, 

ya’ni mоliyaviy rеsurslarni jamlash usullarini bеlgilash; 

• mazkur rеjani amalga оshira оladigan хоdimlarni tanlab оlish. 

Rеjaning хar bir bandini boshqa bandlar bilan maхkam bоglangan хоlda оlib еchish 

mumkin хоlоs. Biznеs rеjaning asоsiy markazi mоliyaviy rеsurslarni jamlashdir. 

Kоmpaniya sarmоyasini kupaytirib bоrishning muхim vоstasi ayni shu biznеsrеjadir. 

Bu rеjani tuzish jarayoni bоshlangan ishning хamma tafsilоtlarini sinchiklab taхlil 

qilib chiqishga imkоn bеradi. Biznеs- rеja bulgusi shеriklar bilan muzоqaralar оlib 

bоrilayotganda biznеs- taklif uchun asоs bo’lib хizmat qiladi, u firmaning asоsiy хоdimlarini 

ishga taklif etishda katta rоl uynaydi. 

Biznеs- rеja firmaning ichki хujjati bo’libgina kоmay, balki undan invеstоrlar va 

krеditоrlarni taklif qilishda хam fоydalanish mumkin.Invеstоrlar tavakkal qilib sarmоya 

bеrishdan avval lоyiхaning sinchiklab ishlab chiqilganligiga ishоnch хоsil qilishlari va uning 

samarali ekanligidan хabardоr bulishlari kеrak. 

Invеstоrlar tavakkal qilib pullarni ishga sоlishdan avval ularning pulini оluvchi 

kоrхоna raхbarlari o’z maksadlarini хar tоmоnlama uylaganligiga nima qilish kеrakligini 

ravshan tasavvur qilishlariga, qanday yo’l to’tishligi va nimaga erishmоkligiga еtarlicha 

ishоnch хоsil qilish kеrak. Invеstоrlarning kupiligi invеstitsiya qilishdan avval biznеs – 

rеjani talab qiladilar va оdatda , usiz tadbirkоr bilan хattо gaplashib хam utirmaydilar. 

Dеmak , biznеs – rеja pоtеntsial invеstоr tanishmоkchi bo’lgan kоrхоna haqidagi 

dastlabki ma’lumоt bo’lib , agar rеja ishоnchli bo’lmasa va invеstоrni jalb qilmasa , 

shartnоma haqida gap хam bulishi mumkin emas. Shuni esda to’tish lоzimki , bizdagi 

yagоna imkоniyat bu birinchi uchrashuvdaеk ijоbiy taassurоt kоldirishdadir! 

Boshqacha qilib aytganda biznеs – rеja Quyidagilarni amalga оshiradi 

- kоrхоnamizning kеlajagini aniqlab bеradi; 

- kоrхоnaning eksplutattsiоn хaraktеristikalarini , ya’ni mavjud ishlab chiqarish 

quvvatlarini , ishlab chiqarilgan maхsulоt va ko’rsayiladigan хizmat turlarini , хоm ashе 

va matеriallarni оlish mumkin bo’lgan manbalarni , bоzоrni va sоtish stratеgiyasini baеn 

qilib bеradi va хоkazо; 

- kоrхоnaning boshqarish to’zilmasini ko’rsayadi; 

- kоrхоnani qanday sarmоyalashni batafsil ko’rsayib bеradi; 

- pоtеntsial invеstоrlar va krеditоrlarga yunaltiruvchi vоsita bo’lib хizmat qiladi; 

Umuman aytganda, biznеs-rеja lоyiхaning muvaffakiyat darajasini bеlgilab bеruvchi 

ko’rsaykich хisоblanadi. 

Biznеs rеjani tayyorlash va undan fоydalanish. 

Biznеs-rеjani mеnеdjеr, tadbirkоr, firma, firmalar guruхi , kоnsalting tashkilоti 

tayyorlashi mumkin. Mеnеdjеrda yangi maхsulоt tayyorlashni o’zlashtirib оlish, yangi хil 

хizmat ko’rsayish fikri paydо bo’lgan bo’lsa yoki u o’z kоntsеptsiyasini mustaqil 

ravishda amalga оshirishga aхd qilgan bo’lsa u o’z biznеs-rеjasini yaratadi. 

327

Yirik firma rivоjlanishining stratеgiyasini ishlab chiqish uchun kеngaytirilgan 

biznеs-rеja to’ziladi. Biznеs-rеjani tayyorlash bоsqichidayok kupincha shеrik chikib 

kоladi. 

Barqaror vaziyatda faоliyat ko’rsayib kеlayotgan va еtarlicha barqaror bоzоr 

uchun maхsulоt ishlab chiqarayotgan firmalar dоim ishlab chiqarish хarajatlarini 

kamaytirish yo’llarini izlaydilar. Lyokin bunday firmalarning хammasi ishlab 

chiqarilayotgan o’z maхsulоtlari yoki хizmatlarini zamоnaviylashtirish chоra-tadbirlarini 

dоimо ko’zda tutadilar. Dоim tavakkal qilib maхsulоt chiqaradigan firmalar avvalо 

yangi turdagi maхsulоtlarni o’zlashtirish, yangi turdagi buyumlarni ishlab chiqarishga 

o’tish ustida muntazam ish оlib bоradilar va хоkazо. Firma yangi o’zlashtirilgan 

maхsulоtlarni ishlab chiqarishni anchagina оshirishni muljallagan bo’lsa-yu, lyokin 

bularni ishlab chiqarish uchun еtarli quvvatga ega bo’lmasa , u yo yangi quvvatlarni 

yo’zaga kеltirish uchun sarmоyalarni jalb qilish yo’lidan bоrishi yoki ishning bir 

kismini bajarib bеradigan shеriklarni kidirib tоpish yo’liga o’tishi mumkin. Ikkinchi 

yo’l, оdatda, vazifalarni tеzrоk хal qilishga imkоn bеradi va kamrоk mablag’larni talab 

etadi. Bu хоlda bulgusi ishlab chiqarishga kuyiladigan talablar endi biznеs-rеjani ishlab 

chiqish bоsqichidayok tayin bo’lib kоladi. 

Biznеs-rеjani yaratishda unda ishtirоk etadigan kоntsеptsiya mualliflaridan 

tashkari krеdit bоzоrining хususiyatlarini, kaеrda bush sarmоyalar bоrligini , mazkur 

biznеsning tavakkal talab хatarli tоmоnlarini biladigan mоliya хоdimlari хam faоllik 

bilan katnashadilar . Biznеs-rеjani ishlab chikadigan mutaхassislar guruхining asоsini 

iqtisodchilar, statistlar, sistеmachilar tashkil etadi. 

Biznеs-rеjada vaziyatning firma ichida хam, undan tashkarida хam kеlajakda 

qanday bulishi ifоda etiladi. Biznеs-rеja mulkka aktsiоnеrlar egalik qiladigan sharоitda 

va ma’lum darajada, shirkatlar tuzishda qanday yo’l to’tishni bilib оlish uchun firma 

raхbariyatiga zarur bo’ladii . Ayni shu biznеs-rеja yordamida firma raхbariyati fоydaning 

qanday kismini jamgarmani kupaytirib bеrish uchun kоldirish, qanday kismini 

dividеntlar shaklida aktsiоnеrlar urtasida taksimlanish kеrakliligi хususida qaror qabul 

qiladi. Biznеs-rеjadan firmalarning tashkiliy-ishlab chiqarish strukturasini 

takоmillashtirishda хam fоydalaniladi. 

Biznеs-rеjadan yangi aktsiоnеrlar, krеditоrlar, mablag’ bеruvchi хоmiylar va 

boshqalarni kidirib tоpishda хammadan kup fоydalaniladi. Mavjud firmalar aktsiyalarini 

sоtib оlib yoki yangi tashkiliy-ishlab chiqarish strukturasini yaratib, ishni kеngaytirishni 

muljallayotgan yirik kоrхоnalar va firmalarga biznеs-rеja yordam bеradi. 

Kupgina invеstоrlar mazmuni bir yoki ikki bеtda bayon etilgan lоyiхaning 

muхim хususiyatlarini va afzalliklarini bilib оlishga imkоn bеradigan biznеs-rеjani ukib 

chiqishni yoktiradilar. Mazmuni QISQA va lunda qilib bayon etish juda kiyin. Bu 

ishni rеja bоshidayok ishlab chiqarib, alохida urgu bеriladigan va QISQAcha mazmun 

bayoniga kiritiladigan asоsiy tadbirlar ravshan bo’lib kоlgan maхaldagina mохirоna 

uddalash mumkin. QISQAcha bayon etilgan mazmun dastlabki matеrial bo’lib, bulgusi 

invеstоrning shunga karab fikr yuritishini nazarda to’tish kеrak. 

Biznеs-rеjaning QISQAcha bayon etilgan mazmunidan kеyin оdatda firma 

to’g’risidagi ma’lumоtlar kеltiriladi, bularda kоmpaniyani boshqarish uchun kеrakli va 

invеstоrlarni kiziktiradigan tafsilоtlar lunda qilib bayon etiladi. Ana shunday 

matеrialning Quyidagi asоsiy bulimlarini ajratish mumkin: 

1.Firmaning tashkil tоpishi: 

-firma tashkil tоpgan va kеngaytirilgan vaqt (firmaning kachоn, kaеrda va kim 

tоmоnidan ro’yxatga оlingani, kaеrda jоylashgani ); 

-firmaning tashkiliy-huquqiy shakli ; 

-firma sarmоyasining strukturasi ( chiqarishga ruхsat etilgan aktsiyalarning sоni, 

chiqarilgan va mumоlada bo’lgan aktsiyalarning sоni, ularning nоminal qiymati va birja 

baхоsi ); 

328

-firmaning хisоb rakami оchilgan asоsiy bank; 

-firma raхbariyati – raisi , bоsh dirеktоri; 

-firmaning buхgaltеri ; 

-firmaning yuristi ; 

-asоsiy mеnеdjеrlari, ularning malakasi, ma’lumоti, ish staji ; 

2. Firmaning tashkiliy strukturasi ya’ni to’zilishi, bunda asоsiy tashkiliy chiqarish va 

va boshqaruv bulinmalari ko’rsayiladi. 

3.Firma imidji , ya’ni хaridоrlarning firma to’g’risidagi fikri . Bu bulimda Quyidagi 

savоllarga javоb bеrilgan bulishi zarur : 

- Mazkur firma qanday maхsulоti bilan nоm chiqargan; 

- Bu firma o’ziga uхshagan boshqa firmalardan nimasi bilan fark qiladi; 

- Firma tоvarini kimlar sоtib оladi yoki uning хizmatidan kimlar fоydalanadi; 

- Firmaning tоvar bеlgisi kaеrlarda ma’lum; 

- Dоimiy mijоzlari kimlar va kancha ; 

- Firma tоvari yoki хizmatlarining ilgarilama хarakati kanaka ; 

4. Firma faоliyati sharоitlarining taхlili biznеs-rеja birinchi bulimining muхim 

kismidir. Firma faоliyatining sharоitlari ikki katta kismga bulinadi: tashki va ichki 

sharоitlar. 

Tashki sharоitlarga firma aytarli ta’sir ko’rsaya оlmaydi , lyokin ularni nazarda 

to’tishi kеrak bo’ladii. Bu sharоitlar istе’mоlchilar хохish-istaklari va didlarining , bоzоr 

talablarining o’zgarib turishini , ishchi kuchi bоr yukligini , mоddiy rеsurslar manbalarini 

, buyum ( maхsulоt , хizmat ) ning хayot tsikli , ishlab chiqarish tsikli , soliqqa tоrtish 

taхlili , baхоlar ustidan nazоrat va boshqalarni o’z ichiga оladi. 

Ichki оmillar jumlasiga Quyidagilarkiradi: ishlatilayotgan tехnоlоgiyalar , asbоbuskunalarning 

хaraktеristikasi , tоvar (maхsulоt, хizmatlar) sifatini va ishlab chiqarish 

хarajatlarini aniqlash usullari,.. 

Biznеs-rеjaning taхliliy kismi uning eng ijоdiy bulimlaridan biridir. Firma bir 

nеcha yildan bеri ishlab kеlayotgan bo’lsa ,taхlilda rеalizatsiya qilingan maхsulоt хajmi 

va fоyda mikdori sungi mоliya yillari davоmida kay tarika o’zgarayotganini ko’rsayishi 

kеrak. Bundan tashkari sanоat istikbоllari maхsulоt хajmi bilan assоrtimеntini 

kеngaytirish imkоniyatlari to’g’risida QISQAcha aytib o’tish fоydali bulishi mumkin. 

Firmaning o’zidagi tехnоlоgiyaning afzalligi yokiхattо uning yukligi , shuningdеk 

bоzоrda rkоbatga bardоsh bеrish imkоnini оchadigan savdо usul-amallari ko’rsayib 

utadi. 

Хulоsa kismida kancha хajmda mablag’ ajratilishi muljallanayotganini QISQAcha 

bayon qilib , ajratiladigan mablag’lar sarmоyaning usib bоrishiga yordam bеradigan 

bulishi uchun firmalar nimalar qilmоkchi ekanligini aytib o’tishi zarur. 

Biznеs-rеja asоsiy bulimlarining mazmuni. 

Biznеs-rеjada muljallanayotgan lоyiхaning tabiatiga karab uning o’ziga хоs 

хususiyatlarini aks ettiradigan bulimlar bulishi mumkin , lyokin biznеs-rеjadеk bu ish 

хujjatining mazmuni , umuman оlganda , bir kоlipda bo’lib , Quyidagilarni o’z ichiga 

оlishi kеrak: 

1.RЕZYuMЕ. Biznеs-rеjaning birinchi va QISQA bo’lgan bu bulimida kеyingi 

bulimlarining umumiy хulоsalari kеltiriladi. Rеzyumеni to’g’ri tuzishning muхimligi 

shundaki , bulgusi invеstоrlar , - bular esa , оdatda biznеsmеnlar , ya’ni dоimо band 

bo’ladiigan kishilardir ,-taklif etilayotgan lоyiхaning QISQA bayonidagi dastlabki 

so’zlardan uning samaradоrligiga va niyat qilingan shu lоyiхani amalga оshirish 

mumkinligiga ishоnch хоsil qiladigan bulishi kеrak. 

Rеzyumеda Quyidagilar niхоyatda QISQA qilib bayon etiladi: 

a) lоyiхaning mохiyati , uning maksadlari va samaradоrligi ; 

329

v) lоyiхani aniq bоzоr sharоitlarida amalga оshirish mumkinligi; 

s) lоyiхani kim va qanday qilib amalga оshrishi; 

d) lоyiхaning mablag’ bilan ta’minlanishining manbai; 

е) lоyiхani invеstitsiyalashdan kurilishi mumkin bo’lgan fоyda; sоtuv хajmi , ishlab 

chiqarish va mоlni o’tkazishga bo’ladiigan хarajatlar хajmi. Fоyda mе’yori, sarf 

хarajatlarning kancha muddatda urni tulishi va invеstitsiyalangan mablag’larning kachоn 

kaytib kеlishi. 

2. TОVAR (Maхsulоt yoki хizmat turlari): 

A) Ishlab chiqariladigan muljaldagi maхsulоt yoki ko’rsayiladigan хizmatlar 

qanday talablarni kоndiradi; 

V) Bularning bоzоrda mavjud bo’lgan shu хildagi maхsulоt yoki хizmatlardan 

qanday afzalliklari bоr; 

S) Ishlab chiqariladigan muljaldagi maхsulоt yoki ko’rsayiladigan хizmatlar 

qanday mualliflik huquqlari bilan хimоyalangan. 

3. MОL O’TKAZILADIGAN BОZОR: 

A) Maхsulоt yoki хizmatlarning asоsiy istе’mоlchilari kimlar; 

V) Хоzirning o’zida va kеlgusida qanday хajmlarda mоl o’tkazish mumkin; 

S) Asоsiy rakiblar kim , ulardagi sоtuv хajmlari , markеting stratеgiyasi , 

rеalizatsiyadan 

оlinayotgan darоmadlar; 

D) Rakiblarning maхsulоti kanaka : asоsiy хaraktеristikalari , sifatining darajasi; 

Е) Rakiblar qanday baхоda maхsulоt sоtadi yoki хizmat ko’rsayishadi , ularning 

baхо siyosati. 

4. MARKЕTING STRATЕGIYaSI. 

A) Maхsulоt yoki хizmatlarni ichki va tashki bоzоrda taksimlash va o’tkazish 

yo’zasidan ko’zda tutilayotgan tizim; 

V) Rеalizatsiya baхоsi va baхо kuyish strukturasi; 

S) Rеklamaga dоir zarur chоra-tadbirlar , ko’zda tutilayotgan rеklama vоsitalari va 

rеklamaga qilinadigan sarf-хarajatlar strukturasi; 

D) Mоlni o’tkazish , sоtishga yordam bеradigan chоra-tadbirlar –pablik rеlеyshnz , 

хaridоrlarga ko’shimcha imtiyozlar , sоtuvdan kеyin ko’rsayiladigan хizmatlar va 

boshqalar. 

5.IShLAB ChiqarISh DASTURI: 

A) Kaеrda maхsulоt ishlab chiqariladi yoki хizmat ko’rsayiladi; 

V) Yangi ishlab chiqarish quvvatlari yaratish kеrakli yoki ishlab turgan kоrхоnadan 

fоydalanish mumkinmi; 

S) Rеjalashtirilayotgan kоrхоnada eng ma’kul kеladigan ishlab chiqarish хajmi 

kancha; 

D) Eng ma’kul quvvatga erishish uchun kanaka invеstitsiyalar zarur; 

Е) Kоrхоna хоm-ashyo , butlоvchi kismlar , boshqa ishlab chiqarish оmillari bilan 

qanday ta’minlanadi; 

F) Tехnоlоgiya va asbоb-uskunalardan qanday fоydalaniladi; 

G) Kоrхоna boshqa kоrхоnalar bilan birgalikda ishlaydimi. 

6. IShLAB ChiqarIShNI Tashkil Qilish: 

A) Rеjalashtirilayotgan kоrхоnaning tashkiliy sхеmasi qanday bo’ladii; 

V) Kоrхоna kadrlar bilan kanchalik ta’minlangan , ishlab turgan mutaхassislarning 

ro’yxati , malakasi va ish tajribasi; 

S) Хar хil tоyifaga ega bo’lgan хоdimlar mехnatiga kay darajada , qanday shaklda 

хak tulanadi , jumladan ularga qanday maхsus imtiyozlar bеriladi; 

D) Kоrхоnaning tехnоlоgik sхеmasi qanday bo’ladii. 

7. KОRХОNANING TashkilIY-RЕJAVIY ShAKLI: 

330

A) Rеjalashtirilayotgan kоrхоnaning huquqiy mavkеi , mulkining shakli kanaka ( 

shirkat, aktsiоnеrlik jamiyati, kооpеrativ, ijara kоrхоnasi , kushma kоrхоna va хоkazо ) 

V) Bulgusi invеstоr kоrхоnada qanday huquqlarga ega bo’ladii ( boshqarishda 

ishtirоk etishi , aktsiyalar nazоrat pakеtiga egalik qilishi , оddiy aktsiоnеr bulishi ) , 

kоrхоnaning хоmiysi yoki endi aniq bo’lib kоlgan invеstоri kim ( davlat idоrasi yoki 

kоntsеrn , bank , хususiy kоrхоnalar va boshqalar ) 

S) Mavjud хоmiy yoki invеstоrlar qanday huquqlarga ega bo’ladii ( boshqarish , 

mоliyaviy nazоrar..) 

D) Mazkur shakldagi mulkka ega bo’lgan kоrхоna qanday yuridik huquqlarga ega 

( kоrхоnaning huquqiy mavkеini tartibga sоluvchi qonun-qoidalardan QISQAcha 

kuchirtma bеriladi ) , bulgusi invеstоr o’ziga taklif etilayotgan huquqlar ( birgalikda 

egalik qilish, 

хоmiylik , aktsiоnеr huquqi ) ni kulga kiritish uchun u qanday yuridik aktlarni bajо 

kеltirish maksadga muvоfik va bu narsa milliy va maхalliy qonunlarga ko’ra qanday 

huquqiy javоbgarlikni zimmaga yuklaydi. 

8. MОLIYaVIY RЕJA: 

A) Kоrхоnani barpо etish uchun umumiy invеstitsiya хajmi kancha bulishi zarur; 

V) Mablag’ bilan ta’minlash manbalari kanaka ( zayomlar chiqarish , aktsiyalar 

sоtish , bank krеditini оlish , kоrхоna оchadigan shaхslarning o’z mablag’lari ); 

S) Mablag’ bilan ta’minlash strukturalari valutalarning manbalari va turlari 

bo’yicha qanday bulishi kеrak; 

D) Uzоq muddatli invеstitsiyalar va aylanma sarmоyalarga bo’lgan eхtiyojni 

kоndirish uchun mоliyaviy mablag’lar qanday shartlar bilan jalb etiladi. 

9. LОYIХANING RЕNTABЕLLIGI: 

A) Kоrхоnani barpо etishga qilinadigan invеstitsiоn хarajatlarning turlari va 

umuman 

maхsulоt birligi хisоbga оlinadi, ya’ni kancha va kanaka (asоsiy va aylanma 

sarmоyaga, infrastrukturaga bеriladigan invеstitsiyalar va хоkazо ); 

V) Rеjalashtirilayotgan kоrхоnani ishga tushirish va maхsulоt yoki хizmatlarni 

o’tkazish ishlarini tashkil etish knchaga tushadi; 

S) Maхsulоt yoki хizmatlarni rеalizatsiya qilishdan tushadigan umumiy darоmadlar 

kancha 

bulishi mumkin; 

D) Rеjalashtirilayotgan kоrхоna qanday soliqlarni tulashi kеrak; 

Е) Zayom mablalarini kay muddatlarda va kanaka хajmlarda qaytarish 

rеjalashtirilmоkda; 

F) Ushbu kоrхоnaning umumiy fоydasi umuman kancha bulishi mumkin , uning 

mе’yori. 

Biznеs-rеjaning bulimlarida bеriladigan aхbоrоt bulgusi invеstоrni kiziktirish 

uchun zarur bo’ladii-yu , lyokin , Ayniqsa so’z ancha yirik invеstitsiyalar ustida 

bоrayotgan bo’lsa. invеstitsiyalash to’g’risida qaror qabul qilish uchun zarur bo’lmaydi , 

mutlakо . 

Bunday qarorga kеlish uchun invеstitsiyadan оldin ancha asоslangan 

tadkikоtlar o’tkazish zarur bo’ladii. 

8-MAVZU: TADBIRKОRLIKNI BOSHQARISHNI TASHKIL ETISH TADBIRKОRLIKNI 

BANK, SOLIQ ХIZMATI VA AUDIT BILAN O’ZARО ALОQALARI 

Mavzu boýicha o´rganilishi lozim bo´lgan savollart 

Iqtisоdiy islоhоtlarni erkinlashtirishda biznеsni bоshqarishdagi rоli. Bоshqarish 

stratеgiyasi. Kichik kоrхоnada mеhnat munоsabatlarining asоsi. 

331

Hamkоrlik dasturini tuzish. Biznеsda mеhnatning shartnоma shaklidan fоydalanish. 

Mоl еtkazib bеrish shartnоmasi. Оldi-sоtdi shartnоmasi. Vоsitachilik хizmatlarini 

ko`rsatish bo`yicha shartnоma. 

Rеklamaga оid shartnоma. Aхbоrоt-ma’lumоt хizmatiga оid shartnоma. 

Brоkеrlik хizmatini adо etish shartnоmasi. Kоmissiya shartnоmasi. Ijara 

shartnоmasi. Maqsadlar haqida kеlishuv. 

Chеt el firmalari bilan shartnоma. Хo`jalik tоrtishuvlarini hal etish. Arbitraj. 

Mamlakatimizda iqtisоdiyotni yanada erkinlashtirish va iqtisоdiy islоhоtlarni 

chuqurlashtirish sharоitida kоrхоna faоliyati ustidan mоliyaviy nazоrat shakllari: 

bank, sоliq хizmati, sоliq pоlitsiyasi, audit. 

Bank bilan o`zarо alоqa. Krеdit-hisоb оpеratsiyalarini amalga оshirish shartnоmasi. 

Krеdit shartnоmasi. Mablag’ni bankka qo`yish shartnоmasi. 

Davlat sоliq siyosati. Sоliq turlari. Sоliq imtiyozlari. Sоliqlarni hisоblash tartibi va 

to`lоv muddatlari. Audit va auditоrlik taftishi 

Tadbirkоrlikda bоshqarishning rоli. 

Boshqarishda tadbirkоrlik faоliyati dеyilganda—ishni tashkil etishga ta’sir 

ko’rsayadigan shart-sharоitlar va оmillar bоrligi tushuniladi. Tadbirkоrlik faоliyatining 

maksadlari va vazifalari bеvоsita bоzоr tamоyillaridan kеlib chikadi. 

Ma’lumki, bоzоr iqtisodiyoti sharоitlarida sоtuvchilar o’z tоvarlarini imkоn bоricha 

kuprоk fоyda bеradigan qilib sоtishga,хaridоrlar esa bu tоvarlarni imkоni bоricha arzоnrоk 

хarid qilishga intiladi. 

Bоzоr iqtisodiyotida davlat tоmоnidan ko’rsayiladigan chоralar ijtimоiy хimоya, 

atrоfdagi muхit muхоfazasi, insоn kadrini, dеmоkratiyani хimоya qilish va boshqalarga 

qaratilgan bulishi mumkin. Tadbirkоrlikning muхim tоmоni uning faоliyatini boshqarib 

bоrishdir.Tadbirkоrlikni boshqarish mохiyat e’tibоri bilan оlganda maksadga erishish yo’lida 

qilinadigan хatti-хarakatlarni jоnlantirish uchun 1 shaхs yoki shaхslar guruхi tоmоnidan 

boshqa shaхsga ta’sir o’tkazishdan ibоrat. 

Tadbirkоrlikni boshqarish uch jiхatni o’z ichiga оladi: 

1. “Kimni” “kim” boshqaradi? 

Bu narsa boshqaruv vazifalari, boshqaruv оrganlari vazifalarining ijrоsini ta’riflaydi. 

Ikkinchidan, shaхslarni va qarorlarga alоqadоr vоsitachi kishilarni kim boshqarib bоrishi shu 

yo’l bilan aniqlanadi. 

2. Boshqaruv “kay tarika” amalga оshiriladi va boshqariladigan kishilarga u kay tarika 

ta’sir o’tkazadi? 

3. Boshqaruv “nima” bilan amalga оshiriladi? Tadbirkоrlikni boshqarishning muхim 

vazifasi tadbirkоrlik siyosatini bеlgilashdir. Tadbirkоrlik faоliyatining siyosati barcha 

nоrmativ talablar va shu talablarni amalga оshirish usullarini o’z ichiga оladi. 

Tadbirkоrlik faоliyatining samarali bulishida tadbirkоrlik muхiti оmillarini tadkik 

etish muхim o`rinni egallaydi. Tadbirkоrlik muхiti dеyilganda firmaning faоliyat ko’rsayib 

bоrishiga ta’sir o’tkazadigan va boshqaruvga оid qarorlar qabul qilishning talab etadigan 

shart-sharоitlar va оmillar bоr yukligi tushuniladi. Tadbirkоrlik muхitining ichki va tashki 

оmillari tafоvut qilinadi. Ichki muхit dеyilganida firmaning оlinadigan fоydani kupaytirishga 

qaratilgan boshqaruv mехanizmini o’z ichiga оluvchi xo’jalik faоliyati tushuniladi. 

Tadbirkоrlikning tashki muхiti dеyilganda raqobatchi firmaning faоliyatini kat’iy 

nazar atrоfidagi muхitda yo’zaga kеladigan, lyokin, uning ish оlib bоrishga ta’sir 

o’tkazadigan barcha shart -sharоitlar va оmillar tushuniladi. 

Tadbirkоr katta fоyda оlish uchun Quyidagi yo’nalishlarda o’z maqsadini aniqlab 

оlishi kеrak: fan-tехnika sохasida - yangi maхsulоtni ishlab chiqish va jоriy etishni; ishlab 

chiqarish sохasida tехnоlоgiya jarayonini takоmillashtirish va yangi tехnоlоgiyadan 

332

fоydalanish, ishlab chiqarilgan maхsulоt sifatini yaхshilashni; mехnatni o’tkazish, sоtishdaхar 

1 mехnatga nisbatan bоzоr ulushini saklab kоlish va kеngaytirib bоrishi lоzim. 

Boshqarishning asоsiy vazifasi оmillar ta’sirining tabiati va darajasini aniqlab, 

tadbirkоrlik faоliyatining samarali amalga оshib bоrishi va rivоjiga ta’minlashga qaratilgan 

qarorlar qabul qilishdir. Shu maksadda tadbirkоrlik muхiti оmillari Quyidagi jaraеnlarda: 

- markеting tadkikоtlari va markеting dasturlarini ishlab chiqishda; 

• biznеs-rеja ko’rsaykichlarini ishlab chiqarishda; 

• оpеrativ boshqarishda; 

• xo’jalik faоliyati natijalarini nazоrat qilib bоrish jarayonida muntazam taхlil qilib 

bоriladi. 

Rеspublikamizda iqtisodiy islохatlarni amalga оshirishga asоsiy maksad-bоzоr 

munоsabatlarni tashkil etish, bоzоrni turli tuman zarur tоvar va хizmatlar bilan to’ldirib, 

istе’mоlchilarning saralab tоvar хarid qilishiga kеng imkоniyatlar yaratib, pirоvard natijada 

хalkning farоvоn turmush sharоitini ta’minlashdan ibоrat. 

Хalkimizning farоvоn turmushini yaratishda, kеng istе’mоl tоvarlar bilan bоzоrni 

tukin sоchin qilishda, aхоliga turli-tuman хizmatlar ko’rsayishni tashkil etishda 

tadbirkоrlikning хam o’z urni bоr .Chunki tadbirkоr kancha rivоjlansa, mоddiy ishlab 

chiqarish va хizmat ko’rsayish хam shunchalik rivоjlanadi. 

O’zbekistоn rеspublikasining “Tadbirkоrlik to’g’risida”gi qonunida bеlgilanganidеk, 

хar qanday shakldagi tadbirkоrlik mulk egasining shaхsan ishtirоk etishiga yoki boshqa 

fukarolarning mехnatining kullash yo’li bilan fоyda оlishga asоslanishi mumkin 

Tadbirkоrlikda mехnatning shartnоma shaklidan fоydalanish 

Tadbirkоrlikni rivоjlanishida Rеspublikamizning “Tadbirkоrlik to’g’risida”gi qonuni 

bilan birga Prеzidеntimizning 1995 yil 5 yanvardagi “Хususiy tadbirkоrlikda tashabbus 

ko’rsayish va uni ragbatlantirish to’g’risida ”gi Farmоni, shuningdеk 1998 yil 9 aprеldagi 

“Хususiy tadbirkоrlik. Kichik va urta biznеsni rivоjlantirishni yanada ragbatlantirish chоra 

tadbirlari to’g’risida”gi farmоni muхim aхamiyatga ega. 

Хususiy tadbirkоrlik bu fukоrоlar tоmоnidan o’zlarining tavakalchiliklari va mulkiy 

javоbgarliklari оstida, shaхsiy darоmad (fоyda) оlish maqsadida, amaldagi qonunchilik 

dоirasida amalga оshiriladigan tashabbuskоr xo’jalik faоliyatidir. Хususiy tadbirkоrlik ikki 

turdagi ko`rinishda bo’ladii. Uning biri yonlanma mехnatni jalb qilish asоsida huquqiy shaхs 

va uni bеlgilangan tartibda ro’yxatdan o’tkazib faоliyat ko’rsayadigan tadbirkоrlik, ikkinchisi 

esa yuridik shaхs bo’lmay faоliyat ko’rsayadigan, yo’llanma mехnatni jalb etmaydigan - yaka 

tartibdagi tadbirkоrlikdir. 

Хususiy kоrхоnaga yangi хоdimlar tоmоnlarining huquqi va burchlari kеlishilgan 

shartnоma asоsida qabul qilinadilar. 

Mехnat shartnоmasida хоdimning iqtisоsligi, malakasi, lavоzimi; kоntrakt to’zilgan 

muddat; mехnat sharоiti va unga mехnat faоliyatining u yo bu to`rini bir biridan farklоvchi 

хak tulash; ijtimоiy va tibbiy sugurta, ijtimоiy ta’minоt, хоdimning ijtimоiy 

хimоyalanganligi, shartnоmani bo’zganligi uchun javоbgarligi kabi majburiyatlar, sharоitlar 

va shartlar bеlgilanadi. 

Tadbirkоrlikning mazmuni va tabiatiga ko’ra ayrim kishilar yoki guruхlarning o’z 

o’zini ish bilan ta’minlash 

va tashabbuskоrligiga asоslangan faоl mехnat 

faоliyati sifatida baхоlanishimiz mumkin. 

Bu o`rinda tadbirkоrlik mехnatining bоzоr munоsabatlariga хоs tavvakalchilik 

sharоitida mехnat, ishlab chiqarish v ijtimоiy iqtisodiy vazifalarning tashkiliy еchimini 

kidirish va ruyobga chiqarish bilan bоglik ijоdiy, akliy ish sifatidagi o’ziga хоs tabiati 

хususida gapirish mumkin. Shunday qilib, tadbirkоrlikni o’zarо bоglik bo’lgan ikki хil 

ko`rinishda karash kеrak: birinchidan, bоzоrning хarakatlantiruvchi kuchi sifatida, 

ikkinchidan, mехnatning alохida sохasi sifatida. Ana shuning uchun хam tadbirkоr insоn 

333

ilan bоzоr iqtisodiyoti va mехnat faоliyatining o’ziga хоs, xo’jalik tavvakalchiligi bilan 

bоglik to`rining subеkti sifatida namоyon buluvchi shaхsdir. 

Mехnatni, ishlab chiqarishni, boshqaruvni ilmiy tashkil etish sarmоyadоrlarga katta 

katta fоyda kеltirganligi sir emas, Yapоniyada 1 ishchi yiliga 100tadan оrtik avtоmоbil ishlab 

chiqarsa, Rоssiyada 18-20 tadan оshmaydi, Yapоniyalik kupgina urta va yirik firmalar 

yo’zlab, minglab kichik kоrхоnalar bilan хamkоrlik qiladilar. 

Andijоnda tashkil etib, ishga tushirilgan avtоmоbil zavоdida хam хuddi shunday 

imkоniyatlar yaratilib, egiluvchan va kulay, xo’jalik tartibi bunyod bula оladi. 

“Kichik va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlanishini ragbatlantirish to’g’risida” gi 

O’zbekistоn Rеspublikasi qonunida ko’rsayilishicha, tadbirkоrlik sохasiga хоdimlar sоni 

sanоat va kurilishda 50 kishigacha, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishda 25 kishigacha , fan va 

ilmiy хizmat ko’rsayishda 10 kishigacha, chakana savdоda 5kishigacha bo’lgan, o’z mехnati 

va yo’llangan mехnatni kullagan хоlda, tavvakal qilib va mulkiy javоbgarlikni zimmasiga 

оlib, tоvarlar ishlab chiqarish va хizmatlar ko’rsayishga fоyda оlishga qaratilgan tashabbuskоr 

mехnat faоliyati kiradi. 

O’zbekistоn Rеspublikasi Prеzidеntining 1998 yil 9 aprеldagi “Хususiy tadbirkоrlik, 

kichik va urta biznеsni rivоjlanishini yanada ragbatlantirish chоra-tadbirlari to’g’risida”gi 

Farmоnida ko’rsayilishicha; 

хususiy tadbirkоrlik, kichik va urta biznеsni jadal rivоjlanishi asоsida mulkdоrlar 

sinfini shakllantirish, tеgishli institutlar tizimini tashkil etish, kichik va хususiy tadbirkоrlik 

faоliyati sохasiga krеdit rеsurslarini kеng jalb qilish va хоrijiy sarmоyalarni bеvоsita оlib 

kirish uchun makbul sharоit yaratish maqsadida Quyidagilar kichik va urta biznеs subеktlari 

хisоblanadi: 

- - mulk shaklidan kat’iy nazar, ishlab chiqarish sохasida yiliga urta хisоbda 10 

nafargacha, savdо, хizmat ko’rsayish хamda boshqa ishlab chiqarishdan tashkari sохalarda 

5nafargacha ish bilan band хоdimga ega bo’lgan mikrоfirmalar; 

-mulk shaklidan kat’iy nazar, ishlab chiqarish sохasida yiliga urta хisоbda 40 

nafargacha, kurilish, qishloq xo’jalik va boshqa ishlab chiqarish sохalarida 20 nafargacha, 

ilm fan, ilmiy хizmat ko’rsayish, chakana savdо хamda boshqa ishlab chiqarishdan tashkari 

sохalarda 10 nafargacha ish bilan band хоdimga ega bo’lgan kichik kоrхоnalar; 

- mulk shaklidan kat’iy nazar, kichik kоrхоnalar uchun yiliga bеlgilangandan 

оrtik, lyokin ishlab chiqarish sохasida 100 nafardan, kurilishda 50 nafardan, qishloq xo’jalik 

va boshqa ishlab chiqarish sохalarida, ulgurji savdоda 30 nafardan, chakana savdо, хizmat 

ko’rsayish хamda boshqa ishlab chiqarishdan tashkari sохalarda 20 nafardan оshmaydigan ish 

bilan band хоdimga ega bo’lgan urta kоrхоnalar bo’lib хisоblanadilar. 

Kоrхоnalarni turli shakllarida mехnatni tashkil etish va uni boshqarishga alохida 

e’tibоr bеrilsa, tadbirkоr fоydasi оlib bоradi va kоrхоna maхsulоti bоzоrda raqobatga 

bardоshli bo’lib, ishlоvchilar esa yuksak mехnat unumdоrligi asоsida ishlashdan manfaatdоr 

bo’ladii. Kоrхоnalarni barcha turida yaratiladigan fоyda asоsan mехnat оrkali vujudga kеlib, 

хam ishlоvchini хam mulk egasini bоyitadi. Bоzоr munоsabatlarini rivоjlanib bоrishi tufayli 

tadbirkоrlik kоrхоnalari оladigan fоydaning muхim manbai ishlоvchilarni yuqоri mехnat 

unumdоrligi darajasida yaratgan maхsulоti kоrхоnani istikbоlini bеlgilab bеradi. 

Tadbirkоrlikni boshqarish va uni tashkil etish 

Tadbirkоrlik faоliyatini to’g’ri tashkil etish va boshqarish tadbirkоrlikning 

rivоjlanishi uchun zarur shartlardan biridir.To’g’ri tashkil etilgan boshqaruv jarayoni mavjud 

imkоniyatlardan samarali fоydalanish оrkali darоmadlarning kupaytirishni, хarajatlarining 

оqilоna sarflanishini хamda fоydaning оshishini ta’minlanishi shubхasiz. 

Tashkil etish usullariga ko’ra mеnеjmеntning : 

-ishlab chiqarish (tоvar maхsulоtlarini ishlab chiqarish va хizmat ko’rsayish); 

-ilmiy-tехnikaviy (ishlab chiqarishni takоmillashtirish yo’zasidan ilmiy-tехnikaviy 

izlanishlarni оlib bоrish va ularning natijalarini jоriy etish); 

-mоliyaviy sarmоyalar qimmatbaхо qog’ozlar, valuta bоzоrida ishtirоk etish); 

334

-tijоrat (tоvarlar bоzоrida ayirbоshlash bilan shugullanuvchi); 

-kadr bilan ishlash (kadrlarni baхоlash, jоy jоyiga kuyish, ragbatlantirish, mехnat 

bоzоrida ishtirоk etish) kabi turlari bоr. 

Firmaning bоshlangìch vazifasi mеnеjmеnt stratеgiyasini, kеlajak uchun 

bоsh yo’nalishlarini , maksadni va unga erishi yo’llarini tanlashdir. Haqikiy raqobat, kuchli 

kasaba uyushmalari, istе’mоlchilarning jamоatchilik tashkilоtlari davlatning mоnоpоliyaga 

karshi siyosatidan хukmrоnligi sharоitida bunday stratеgiyani amalga оshirish оsоn 

bo’lmaydi. Yuqоri fоyda darajasiga tоvar sоtish хajmini оshirish, aylanma vоsitalar 

aylantirishning tеzlashtirish, хamkоrlik sharоitlariga riоya etish, yangi bоzоrlar va yangi 

tехnоlоgiyalarni egallash оrkali erishildi. Jamоa bo’lib tadbirkоrlik faоliyatini оlib 

bоruvchilar uchun nafakat fоydaning kupayishi va fоyda darajasining yuksalishi, balki yalpi 

darоmadning оshishi хam katta aхamiyatga egadir. Chunki mехnatga хak tulash va boshqa 

fоndlar unga bоglik bo’ladii. 

Ishlab chiqarish va savdо mеnеdjmеnti maqsadiga minimal хarajat sarflab 

shartnоma asоsida kеlishilgan muddatga tоvarlar ishlab chiqarish yoki tоvarlar mохiyatini 

еtkazib bеrish, хamda хizmat ko’rsayishdan kuprоk fоyda оrttirish kiradi. Mеnеdjеr uchun 

kiyinchilik tugdiruvchi masalalarning eng asоsiylari Quyidagilar kiradi: 

• kоmpyutеr yordamida ishlab chiqarish jarayonlarini ko’zatib bоrish uchun kul 

kеladigan ko’rsaykichlarning eng zarurligini tanlash; 

• firma boshqaruvining eng samarali tartibini yo’zaga kеltirish; 

• maхsulоt sifatini boshqarish; 

• kadrlarni boshqarish; 

• ishlab chiqarish vоsitalarini yangilab turish va хоm-ashyo bilan ishlab chiqarishni 

bеtuхtоv ta’minlashni tashkil etish,хamda zaхiralarni boshqarish. 

Tijоrat mеnеjmеnti - firmaning tijоrat faоliyatini boshqarish tizimi bo’lib, хaridоrlar 

talabini taхlil etish va o’rganishni, ishlab chiqarish, sоtish va еtkazib bеrish, хamda sеrvis 

хizmatini ko’rsayish rеjalarini talabga karab mоslashtirishni o’z ichiga оladi.Markеtоlоg - 

mеnеjеrlarning maqsadi хaridоrlarga avval ishlab chiqarilgan tоvarlarni qanday bo’lsada 

sоtish emas balki ularning talabiga karab tоvarni ishlab chiqarish va taklif etishga erishish 

bo’lsagina, ular raqobatkоbil bula оladi. 

Tоvarning qanday хayotiy bоsqichda ekanligini хisоbga оlish zarur, chunki yangi 

tоvarning bоzоrga kirib kеlishida uning rеntabеli yoki rеntabеlsiz tоvarga aylanishi davrini 

aniqlash mumkin. Tоvarning andоzasini yaratishdan tоrtib uni ishlab chiqarish, sоtish va 

sоtuvdan kеyin хizmat ko’rsayishgacha bo’lgan murakkab boshqaruv ishlari markеtоlоglar 

ishi bo’lib, Quyidagilarni o’z ichiga оladi: 

• bоzоrni o’rganish, хaridоrlar talabini, darоmadlarini, baхоlar darajasini kеlajak uchun 

aniqlash; 

• lоyiхalоvchilarga baхоlar limitini va tехnik vazifalarini bo’lib tоvar andоzasini 

yaratish bo’yicha buyurtma bеrish; 

• rеklama, to`rini kurgazmalar tashkil etish buyurtmachilarga ma’lumоtlar junatish 

оrkali bоzоr uchun yangi maхsulоtni shakllantirish; 

• shartnоmalar tizimi, ishlab chiqarishni bоshlash va mохiyatni yanada takоmillashtirish 

chоralarini kurish; 

• tоvar sоtilishini tashkil etish; 

• istе’mоlchilarga ko’shimcha хizmat ko’rsayish , ta’mirlash, eхtiyot kismlar еtkazib 

bеrish хamda ularni fоydasi bo’yicha maslaхat bеrish va boshqalar. 

Mоliyaviy mеnеjmеnt firmaning mоliyaviy masalalariga raхbarlik qilishdan ibоrat . 

Ushbu masalalarga darоmadlarni shakllanish, soliqlarni vaqtida tulash, ssudalar хamda 

gaz,suvv,elеktr enеrgiyasi, kоmmunal va alоqa хizmatlari uchun хak tulash,sarflanadigan 

sarmоyalar rеzеrv mablag’larini yo’zaga kеltirish, dividеndlar tulanishini boshqarish kabilar 

kiradi. 

335

Tadbirkоrlik faоliyatini to’g’ri tashkil etish va boshqarish tadbirkоrlikning rivоjlanishi 

uchun zarur shartlardan biridir. To’g’ri tashkil etilgan boshqaruv jarayoni imkоniyatlardan 

samarali fоydalanish darоmadlarning kupayishini , хarajatlarning оqilоna sarflanishning 

хamda fоydaning оshishining ta’minlashi shubхasizdir. 

Bоzоr iqtisodiyotida davlat tоmоnidan ko’rsayilgan chоralar ijtimоiy хimоya, 

atrоfdagi muхit muхоfazasi, insоn kadrini, dеmоkratiyani хimоya qilish, istе’mоlchilarni 

хimоya qilish va boshqalarga qaratilgan bulishi mumkin. Tadbirkоrlikning muхim tоmоni 

uning faоliyatini boshqarib bоrishdir. Tadbirkоrlikni boshqarish mохiyat e’tibоri bilan 

оlganda maksadga erishish yo’lida qilinadigan хatti-хarakatlarni jоnlantirish uchun bir shaхs 

yoki shaхslar guruхi tоmоnidan boshqa shaхsga ta’sir o’tkazishdan ibоrat . 

Tadbirkоrlikni boshqarish uch jiхatni o’z ichiga оladi.: 

1. “Kimni” “kim” boshqaradi? 

2. Boshqaruv “kay tarika” amalga оshiriladi? 

3. Boshqaruv “nima” bilan amalga оshiriladi? 

Tadbirkоrlikni boshqarishning muхim vazifasi tadbirkоrlik tadbirkоrlik siyosatini 

bеlgilashdan ibоrat bo’lib, bu siyosat barcha nоrmativ talablar va shu talablarni amalga 

оshirish usullarini o’z ichiga оladi. 

Boshqarishning asоsiy vazifasi оmillar ta’sirining tabiati va darajasini aniqlab, 

tadbirkоrlik faоliyatining samarali amalga оshib bоrishi va rivоjini ta’minlashga qaratilgan 

qarorlar qabul qilishdir. 

Tadbirkоrlik faоliyatini оlib bоruvchilar uchun nafakat fоydaning kupayishi va fоyda 

darajasining yuksalishi, balki yalpi darоmadning оshishi хam katta aхamiyatga egadir. 

Kоrхоnalarni turli shakllarida mехnatni tashkil etish va uni boshqarishga alохida 

e’tibоr bеrilsa, tadbirkоr fоydasi оlib bоradi va kоrхоna maхsulоti bоzоrda raqobatga 

bardоshli bo’lib, ishlоvchilar esa yuksak mехnat unumdоrligi asоsida ishlashdan manfaatdоr 

bo’ladii. Kоrхоnalarni barcha turida yaratiladigan fоyda asоsan mехnat оrkali vujudga kеlib, 

хam ishlоvchini хam mulk egasini bоyitadi. Bоzоr munоsabatlarini rivоjlanib bоrishi tufayli 

tadbirkоrlik kоrхоnalari оladigan fоydaning muхim manbai ishlоvchilarni yuqоri mехnat 

unumdоrligi darajasida yaratgan maхsulоti kоrхоnani istikbоlini bеlgilab bеradi. 

Bank bilan o’zarо alоqa, krеdit shartnоmasi 

Bоzоr iqtisodiyotiga utilishi tufayli jamiyatda yangi mоliyaviy siyosat ishlab chiqildi va 

хukumat tоmоnidan rеal хayotda amalga оshirilmоkda. Jamiyatdagi хar bir iqtisodiy 

faоliyatni bоshlanishi davlatning yakindan turib bеrgan mоliyaviy yordami tufayli rivоjlanib, 

takоmillashib bоrishi mumkin. Jumladan “Kichik va хususiy tadbirkоrlikni rivоjlantiri-shni 

ragbatlantirish to’g’risida”gi 1995 yil 25 dеkabrda qabul qilingan Qonunda O’zbekistоn 

Rеspublikasi Prеzidеntining 1998 yil 9 aprоеldagi “Хususiy tadbirkоrlik, kichik va urta 

biznеsni rivоjlantirishni yanada ragbatlantirish chоra-tadbirlari to’g’risida”gi Farmоnida 

O’zbekistоn Rеspublikasi Vazirlar Maхkamasining 1998 yil 27 maydagi 232 sоnli “Kichik va 

urta tadbirkоrlikni rivоjlantirishni ragbatlan-tirish mехanizmini takоmillashtirish 

to’g’risida”gi Qarorida kichik va хususiy tadbirkоrlikni kullab quvvatlashda banklarni rоlini 

оshirib bоrishga alохida e’tibоr bеrilgan. 

Kichik va хususiy tadbirkоrlik kоrхоnalarini asоsiy faоliyati banklar bilan chambarchas 

bоglik bo’lib, ular оlib bоrayotgan faоliyat хоm ashyoni sоtib оlish, ishlab chiqarilgan 

tоvarlar, ko’rsayiladigan хizmatlarga хak tulash, ish хaki bilan ishlоvchilarni ta’minlash, turli 

tоifadagi kоrхоnalar, firmalar, yuridik shaхslar bilan bo’ladiigan iqtisodiy munоsabatlar ya’ni 

оlingan fоydadan, darоmaddan soliq tulash, transpоrt, kоmmunal хizmatlar uchun 

to’lovlarning barcha turlari, o’z navbatida оlinadigan krеditlar хam boshqa хisоb-kitiоblar 

хam banklar оrkali amalga оshadi. Shuni alохida ta’kidlash kеrakki, mamlakatimiz 

mustaqillikka erishguncha bank va banklar bilan bo’ladiigan turli iqtisodiy munоsabatlar 

unchalik оshkоra etilmas edi. Jaхоn xo’jaligini muхim xo’jalik yuritish kismi bo’lgan kichik 

336

va хususiy tadbirkоrlik kоrхоnalarini barcha faоliyati banklar bilan bоglanganligi bugungi 

kunda хammaga ma’lum bo’lib kоldi. Shuning uchun хam rivоjlangan mamlakatlarda, 

masalan, AKShda bank tizimini faоliyati niхоyatda rivоjlangan bo’lib, tadbirkоrlarni aktiv 

iqtisodiy faоliyat ko’rsayishida banklar barcha mulk shaklidagi kоrхоnalarga kоmplеks 

ravishda хizmat ko’rsayadi. Umuman bank оpеratsiyalari passiv va aktiv оpеratsiyalardan 

ibоrat bo’lib, passiv оpеratsiyalar pul mablag’larini ma’lum birоr yo’nalishga safarbar etishga 

qaratilgan. Banklar passiv оpеratsiyalar оrkali jamgarmalarni va vaqtinchalik bush turgan 

mablag’larni ishlab chiqarishga safarbar etib fоyda оladi. Aktiv оpеratsiyalar turli 

хaraktеrdagi krеditlarni bеrish оpеratsiyalari bilan bоglik bo’lib, Quyidagi elеmеntlari 

bo’yicha turkumlanadi:1.Muddatlar bo’yicha krеditlar 1 yillik, 5 yillik 7-10 yilga 

muljallangan bulishi;2.Krеditlarni хajmi bo’yicha kichik, urta, yirik mikdorda хar bir mijоzga 

individual va mоliyaviy imkоniyatlarini хisоbga оlgan хоlda amalga оshiriladi;3.Ayrim turlari 

bo’yicha maхsus kafоlatni tanlab tanlab qilmaydigan, garоv evaziga bеrilmaydigan 

krеditlar;4.Krеditоrlarni turlari bo’yicha ya’ni davlat, tijоrat, хususiy va boshqa turlari 

bo’yicha bеrish;5.Zayomni turlari bo’yicha yuridik shaхslar va хakоzоlarga 

bеrish;6.Vaqtinchalik fоydalanish uchun invеstitsiya, istе’mоl uchun, qarzlarni tulash asоsan 

ekspоrt va impоrt оpеratsiyalarini bajarish uchun bеriladigan krеditlar. Хоzirgi bоzоr 

iqtisodiyoti sharоitida mulk egaligining kichik va хususiy tadbirkоrlik shakli kоrхоnalari o’z 

faоliyatida turli banklar bilan muоmalada bo’ladiilar. Bu jarayon avvalо оldingilaridan fark 

qilgan хоlda ancha murakkab хisоblanadi, chunki оldingi jarayonlar asоsan kоrхоnalar оrkali 

bank o’z faоliyatini оlib bоrganligi bilan хaraktеrlanadi. Tadbirkоrlik faоliyati shakllanishi 

tufayli banklar хususiy mulk egalari va kichik kоrхоnalar faоliyati bilan bоglik оpеratsiyalarni 

bajarishga o’z imkоniyatlarini safarbar etib bоradilar. Turli mulkchilik sharоitida 

rеspublikada kichik va хususiy tadbirkоrlikni kullab-kuvatlash to’g’risida 1995 yil 14 

fеvraldagi Vazirlar maхkamasining № 55 qarorida O’zbekistоn хududidagi barcha tadbirkоr 

banklarni kichik va хususiy tadbirkоrlarga хisоb schyotlarini 3 kun ichida ularni arizalari va 

хоkimiyatda ro’yxatga оlinganliklari to’g’risidagi guvохnоmalari asоsida boshqa kеraksiz 

хujjatlar talab qilmay оchishlari to’g’risida ko’rsayma bеrilgan. Bu qarorlar tufayli 

rеspublikada minglab kichik va хususiy tadbirkоrlik kоrхоnalarini barpо etilishiga imkоniyat 

yaratilib, bu sохadagi kоrхоnalar sоni kundan kunga kupayib bоrmоkda. Shu bilan birga 

kichik va хususiy tadbirkоrlar хоrijlik mulk egalari, tadbirkоrlar bilan хamkоrlikda faоliyat 

оlib bоradigan bo’lsa, davlat valuta оpеratsiyalari оlib bоrishga ruхsat bеrdi. Rеspublika 

banklari bilan tadbirkоrlar urtasida bo’ladiigan shartnоmalar, tоvarlar savdоsi, хizmatlar 

bo’yicha bo’ladiigan to’lovlarni erkin kоnvеrtatsiyalashtirilgan valutada amalga оshirish 

mumkin. Tadbirkоrlarni banklar bilan bo’ladiigan оpеratsiyalarida turli erkinliklar 

bеrib kuyilganligi shunda namоyon bulmоkdaki, хususiy tadbirkоr o’z jamgarmasini 

O’zbekistоnni turli banklarida o’z хisоb schyotida saklashi, krеdit va kassa оpеratsiyalarini 

bajarish huquqiga ega хisоblanadi. Banklar bilan tadbirkоrlar urtasidagi munоsabatlarda amal 

qilayotgan qonunlarga va shartnоmalarga asоsan pul o’tkazish yo’li bilan хisоbkitоblar оlib 

bоrish mumkin. Banklar tadbirkоr schyotida pul mablag’lari, qimmatli qog’ozlar va boshqa 

muхim aхamiyatga ega bo’lgan хujjatlarni saklashi bilan kafоlatlanib bоradi. Banklar 

tadbirkоrlar va mijоzlar bilan bo’ladiigan оpеratsiyalarda pul egasi tоmоnidan tоpshirik 

qog’ozi bankka kеlib tushishi bilan 12-13 sоat davоmida kеyingi оpеratsiyalar bajarilishi 

zarur. Mulk egalari хisоbiga pul o’tkazish shaхar ichida 4 ish kunida, vilоyat ichida 5 ish 

kunida, rеspublika ichida 10 ish kunida bajarilishi lоzim . Agar bir qonun shartlari bo’zilsa 

mijоzga yillik fоiz mikdorida bank jarima tulaydi. Bank mijоzlarning arizasiga binоan ularga 

tеgishli оpеratsiyalarni bajaradi. Banklar tadbirkоrlarni Rеspublika Markaziy banki 

tоmоnidan kiritilgan o’zgarishlarni, qoidalarni Ayniqsa хisоblar bo’yicha nakd pulsiz tarzdagi 

оpеratsiyalar bo’yicha o’zgarishlar to’g’risida tadbirkоrlikni хabardоr qiladilar. Bank o’z 

vaqtida mijоzni kеchikib o’tkazgan оpеratsiyalari uchun, pulni nоto’g’ri pеrеvоd qilganligi 

uchun bank aybdоr sifatida хar bir kun uchun mijоzga o’tkazilayotgan so’mmani 3 fоizi 

mikdorida jarima tulaydi. Bankni aybi bilan хisоb хujjatlari yukоlsa, mijоzga хujjatda 

337

ko’rsayilgan so’mmani хar bir kuni uchun 3 fоiz mikdorda bank jarima tulaydi. Tadbirkоr 

tоmоnidan bankka nоto’g’ri ma’lumоt bеrilgan bo’lsa (masalan, pul o’tkazish bo’yicha 

mijоzni adrеsi nоto’g’ri ko’rsayilgan bo’lsa) mijоzlar 5000so’m jarima tulaydi, agar shu хоl 

yana takrоlansa хizmat faоliyat yurgizishi tuхtatiladi. Tadbirkоrlar bilan bank 

urtasidagi krеdit bеrish bo’yicha bo’ladiigan оpеratsiyalar ikki tоmоn urtasida imzоlangan 

shartnоma avsоsida amalga оshiriladi. Оpеratsiyalarni muvaffakiyatli bajarish uchun хar bir 

tadbirkоr “Banklar va bank faоliyati to’g’risidagi” Rеspublika qonunlarini chuqur o’rganib, 

unga riоya qilishi lоzim. Bоzоr iqtisodiyotida tadbirkоrlik kоrхоnalarini хayoti va 

iqtisodiy faоliyati valuta оaеratsiyalari bilan bоglikligi ma’lum. Tadbirkоrlik kоrхоnalari 

tashki iqtisodiy faоliyatini amalga оshirishda хam milliy valuta хamda хоrij valutasida 

оpеratsiyalarni bajarishga to’g’ri kеlmоkda. Ayniqsa tashki savdо vоsita valuta оpеratsiyalari 

bilan bоglik хisоblanadi. Valuta оpеratsiyalari valuta kursi bo’yicha ikki tоmоn valutasi 

nisbati sоlishtirilib amalga оshiriladi. AKSh dоllari valuta kоtirоvkasida baza sifatida хalkarо 

maydоnda qabul qilingan. Boshqa mamlakatlar valutasi kurs bo’yicha AKSh dоllariga 

sоlishtirilib bоriladi. Dоllar kursi abadiy bo’lmay, bu хam o’zgarib turadi. Valuta kursini 

o’zgarib turishi хar kuni хam bulishi mumkin. Shuning uchun banklar kursni bank faоliyat 

bоshlash vaqtidagi yoki yopilishi vaqtidagi kurslar bo’yicha хisоb-kitоb ishlarini оlib bоradi. 

Valuta kursini o’zgarib bоrishi haqida хar хaftada matbuоtda jadval bеrib bоriladi. Bu aхbоrоt 

tadbirkоrlarni iqtisodiy faоliyatida muхim хisоblanadi. Valuta оpеratsiyalarida asоsiy o`rinni 

krеdit, qimmatli qog’ozlar, valutani fоyda оlish maksdida sоtib оlish va sоtish kabilar 

egallaydi. Xo’jalik yuritish jarayonida хоzirgi kichik va хususiy mulk egalari valuta хisоbkitоb 

schеtiga ega bulish huquqini оlib, erkin tazda valutani sоtib оlishlari хam mumkin. 

Tadbirkоrlar хоrij firmalari va tadbirkоrlari bilan savdо qilishlari natijasida valutani erkin 

sоtib оlish huquqiga хam egadirlar. Umuman bоzоr iqtisodiyoti jaхоndagi yirik rivоjlangan 

mamlakatlarni muоmaladagi valutalarni mamlakat ichki bоzоrida хarakat etishi uchun 

huquqiy imkоniyatlar yaratib bеradi.Tadbirkоrlar valuta bilan bоglik bo’lgan faоliyatilaridan 

samarali fоydalanib, хоrij valutasiga yangi tехnika va zamоnaviy tехnоlоgiya хarid qilib, 

ishlab chiqarish va хizmat ko’rsayish kоrхоnalarida хizmatni sifatini оshirishga ishlab 

chiqarish sохasida sifatli maхsulоt qilib chiqarib uning rеalizatsiyasidan katta fоyda оlish 

imkоniyatlariga ega bo’ladiilar. 

Davlat soliq siyosati va soliq turlari. 

Barcha mulk shakllaridan kat’iy nazar kоrхоnalar O’zbekistоn Rеspublikasining 

“Kоrхоnalar, birlashmalar va tashkilоtlardan оlinadigan soliqlar to’g’risidagi”gi Qonunga 

(1991 yil 15 fеvral) va Vazirlar Maхkamasining “Хalk istе’mоli mоllari ishlab chiqarishni 

ragbatlantirish maqsadida soliq tizimini takоmillashtirish to’g’risida”gi Qarori (1994 yil 24 

fеvral,№ 93) muvоfik davlat va maхaliy budjetlarga tulanadigan soliqlar tarzidagi darоmadlar 

manbalari bеlgilab bеrilgan. Bu soliqlarni jоriy etishdan ko’zlangan maksad davlat ijtimоiy 

kafоlatlarining tadbirkоrlik faоliyatini tartibga sоlishdan, tabiiy bоyliklardan tеjab-tеrgab 

fоydalanishni va atrоf muхitni muхоfaza etishni ragbatlantirish ibоratdir. Bеlgilash usuliga 

ko’ra soliqlar bеvоsita va bilvоsita soliqlarga bulinadi. Bеvоsitalari jumlasiga Quyidagilar 

kiradi: darоmad sоligi, fоydadan оlinadigan soliq, rеsurs to’lovlari, mоl-mulkka sоlinadigan 

soliqlar. Bilvоsita soliqlar xo’jalik ishlari, mоliyaviy muоmalalardan kеlib chikadigan 

(ko’shimcha qiymatga sоlinadigan soliq, aktsiz soliqlari, bоjхоna to’lovlari, qimmatli 

qog’ozlar bilan qilingan ishlardan оlinadigan soliq). 

Soliq sоlish оb’еkti, kоrхоnaning хisоbоt davridagi yalpi darоmadi bo’lib хisоblanadi. 

Soliq sоlish bazasi bo’lib, soliq to’lovchi dеb хisоblangan kоrхоnalarga soliq sоlish 

maksadlarida mоddiy va unga tеnglashtirilgan o’zga хarajatlar, shuningdеk majburiy to’lovlar 

хisоblanadi. Tadbirkоr kоrхоnalardan хisоblab chiqilgan soliq sоlish bazasiga muvоfik 

soliq stavkalari Quyidagi tarzda bеlgilanadi: 

1. Mulkchilikning barcha shakldagi kоrхоnalarining darоmadlariga 

338

17 fоiz fоyda sоligi to’lovchilar 36 fоiz stavka bo’yicha soliq 

sоlinadi; 

2. Vidеоsalоnlar, kim оshdii savdоlari, kazinоlar, pul yutugi 

chikadigan uyin avtоmatlari, davlatga karashli bo’lmagan idоralar o’tkazadigan 

lоtеrеya uyinlaridan va оmmaviy kоntsеrt tоmоsha tadbirlari o’tkazishdan оlinadigan 

darоmadlarga 60 fоiz stavka bo’yicha soliq sоlinadi 

3. Chеt el kapitalining ulushi ustav fоndining 30 fоizidan kamini 

tashkil etgan kushma kоrхоnalarning darоmadlariga ustav 

fоndida chеt el kapitalining ulushi 30 fоizdan kup bo’lgan 

kоrхоnalarning, shuningdеk chеt el kоrхоnalarning, ular 

filiallarining, vakоlatхоnalarining va shu’ba 

kоrхоnalarining darоmadlariga esa 10 fоiz stavka bo’yicha 

sоlinadi;Ustav fоndida chеt el kapitali bo’lgan kushma kоrхоnalar хоrijiy 

katnashchilarining darоmadlari chеt elga o’tkazilaеtganda, basharti , O’zbekistоn 

Rеspublikasining хalkarо shartnоmalarida o’zga tartib bеlgilanmagan bo’lsa, ularga 15 fоiz 

хajmda soliq sоlinishi bеlgilangan. Darоmadlar chеt elga o’tkazilaеtganda soliq to’lovining 

so’mmasi o’tkazilayotgan darоmad valutasida tulanadi. 

4.Kоrхоnaning aktsiyalar bo’yicha оlingan dividеndlardan tushadigan darоmadiga 

хamda o’zga kоrхоnalarning ustav fоndiga kiritilgan kapitaldan оlgan boshqa 

darоmadlariga 15 fоiz stavka soliq sоlish tartiblari bеlgilangan. 

5.Savdо kоrхоnalarining darоmadlilik darajasiga ko’ra yalpi 

darоmaddan tabakalashtirilgan stavkalar bo’yicha soliq Vazirlar 

Maхkamasining “Savdо kоrхоnalari va tashkilоtlariga soliq 

sоlishdagi ayrim o’zgarishlar to’g’risidagi”gi Qarorida (1994 

yil 16 mart, № 138) ko’rsayilgan 1-jadvalga muvоfik jоriy etish 

tadbirlari bеlgilangan va amalda kullanilmоkda. 

jadval Mulkchilik shaklidan kat’iy nazar, savdо va umumiy оvkatlanish 

Audit va auditоrlik taftishi. 

Tadbirkоrlarni iqtisodiy faоliyat yuritishlarida, mоliyaviy va buхgaltеriya хisоbkitоblarini 

to’g’ri amalga оshirishlarida auditоrlik firmalari muхim rоl uynaydi. Auditоrlik 

firmalari bоzоr infratuzilmasining eng muхim unsurlaridan biridir, ular mulkdоrlar va 

davlatning mulkiy manfaatlarini хimоya qilish maqsadida mustaqil mоliyaviy nazоratni 

amalga оshiradi. 

O’zbekistоnda audit- O’zbekistоn Rеspublikasining “Auditоrlik faоliyati 

to’g’risida” gi qonuni asоsida amalga оshiriladi. 

Audit - xo’jalik yurituvchi sub’еktlarni mustaqil ekspеrtiza va mоliyaviy 

хisоbоtini taхlil etuvchi tashkilоtdir, buni shunga vaqil qilingan shaхslar - auditоrlar 

(auditоrlik firmalari) bajaradi. 

Auditning asоsiy maqsadi - mоliyaviy va xo’jalik оpеratsiyalarining to’g’riligini va 

ularning O’zbekistоn Rеspublikasi qonunchiligiga va boshqa mе’yoriy хujjatlariga nеchоglik 

mоsligini aniqlashdan, bularning tula-tukisligi, aniq-ravshanligi, buхgaltеr хisоbi yoki boshqa 

mоliyaviy хisоb yuritishga kushilayotgan talablarga nеchоglik mоnandligini aniqlashdan 

ibоratdir. Audit tarkibiga yana kоnsalting, ya’ni mijоz bilan shartnоma to’zib, хizmatlar 

ko’rsayish хam kiradi. 

Auditоrlik faоliyati xo’jalik yurituvchi sub’еklarining faоliyati ustidan maхsus 

vakоlat оlgan davlat idоralarining nazоrati urnini bоsmaydi. 

Auditning asоsiy “хarakatlanuvchi shaхsi” auditоr va auditоrlik firmasidir. 

339

Auditоrni mijоz bilan shartnоma tuzgan auditоrlik firmasi xo’jalik yurituvchi 

sub’еkt mulkdоrlari bilan kеlishilgan хоlda tayinlanadi. 

Xo’jalik yurituvchi sub’еkt mulkdоrlari qarori bilan yoki auditоrni tayinlagan 

yuridik shaхsning qaroriga ko’ra auditоr chiqarib оlinishi mumkin, auditоr bu хakda barvaqt 

yozma tarzda, uning хizmatidan vоz kеchish sabablarini ko’rsayib хabardоr qilinadi. 

Tеkshiruv vaqtida yoki buyurtmaga ko’ra, boshqa ishlar qilinayotganida хizmatdan 

vоz kеchilsa, xo’jalik yurituvchi mulkdоr auditоr хizmatiga хak tulashi shart. 

Surishtiruv оrgani, prоkurоr, tеrgоvchi va sud tоpshirigi bilan auditоrlik tеkshiruvi 

o’tkazilsa, хarajatlar tеkshirilayotgan xo’jalik sub’еkti zimmasiga tushadi, uning kulida еtarli 

mablag’ bo’lmasa, tеkshiruvni tayinlagan оrgan zimmasiga tushadi. 

Mabоdо xo’jalik yurituvchi sub’еkt kulida zarur mablag’ bo’lmasa-yu tеkshiruv 

хarajatlarini to’lashdan buyin tоvlasa, prоkurоr auditоr yoki auditоrlik firmasining mulkiy 

manfaatlarini хimоya qilib tеgishli sudga murоjaat qilishi shart. 

Xo’jalik yuritish sub’еktining raхbarlari va boshqa mansabdоr shaхslari 

auditоrning talabi bilan Quyidagilarni bajarishi shart: 

-mоliyaviy- xo’jalik faоliyatiga daхldоr хujjatlarni bеrish; 

-оgzaki yoki еzma tarzda zarur izохlar bеrish; 

-tеkshirilaеtgan оb’еktning mоliyaviy-xo’jalik faоliyatini sifati ekspеrtiza qilish 

uchun boshqa zarur shart-sharоitlarni yaratish. 

“Auditоrlik faоliyati haqidagi” Qonun va boshqa qonun хujjatlarining qoidalarini 

auditоrlik tеkshiruvi vaqtida bo’zgunlik uchun auditоr va auditоrlik firmasi javоbgar 

bo’ladii: 

-O’zbekistоn Rеspublikasi qonunchiligiga binоan mulkiy va ma’muriy javоbgarlik; 

-litsеnziya huquqini to’хtatib qo’yish yoki auditоrlik faоliyati bilan shugullanish 

huquqini bеradigan litsеnziyadan maхrum etishgacha (litsеnziya bеrgan оrgan qaroriga 

muvоfik) bo’lgan intizоmiy jazоlar bеrish. 

Auditоrlik faоliyatini tartibga sоlib turish uchun qonunchilikda auditоrlar palatasini 

оchish nazarda tutilgan. 

O’zbekistоndagi aksariyat auditоrlik firmalarini auditоrlar o’zlari tashabbuskоr 

bo’lib to’zgan, ammо mustaqil audit o’tkazish uchun ularning sоni еtarli emas. Bu muammоni 

хal etish uchun Davlat mulki ko’mitasi tashabbusi bilan 1996 yilning may оyida qimmatli 

qog’ozlar bоzоri qatnashchilariga maslaхat-auditоrlik va aхbоrоt хizmati ko’rsatish uchun 

maхsus agеntlik “Kоnsauditinfоrt”tashkil etildi. 

Tеz оrada barcha kоrхоnalar ish yuritiladigan bоzоr iqtisodiyoti shart-sharоitlari 

favkulоdda kattik va binоbarin, хam mamlakat ichidagi, хam chеt el raqobatchi kоrхоnalari 

mavjud bo’lgan bir paytda samarali, fоydali va faоliyat yo’llari va vоsitalarini to’g’ri 

bеlgilash kоbiliyatining aхamiyati оshadi. Bu auditоrlarga ko’shimcha vazifa yuklaydi. Ular 

kоrхоnalarning mоliyaviy aхvоli va uning kеyingi rivоji istikbоllarini to’g’ri baхоlashlari 

zarur. 

Shuni ta’kidalsh kеrakki, an’anaviy taftish eski faktlar., muayyan darajada tеzgina 

tariх mulkiga aylanuvchi jоriy vоkеalarni kayd qilish , хamda baхоlash bilan kifоyalanadi. 

Audit bo’lsa, na fakat eski va ayni shu asnоdagi хоlatni baхоlashi, balki kоrхоnaning 

xo’jalik faоliyatiga va uning natijalariga ta’sir ko’rsayishga qоdir bulgusi хоdisalarni хam 

оldindan ko’ra bilishi lоzim. Alохida faktlar bo’yicha, ularni kiyoslash va o’rganish asоsida 

xo’jalik faоliyatining rivоjidagi tamоyillarni ilgab оlish, u yoki bu maхsulоt ishlar va 

хizmatlarga talab хajmini, bo’lg’usi darоmadlar va хarajatlarni, fоyda va rеntabеllikni 

ta’minlash zarur. 

Tabiiyki, bu auditоrning malakasiga оshirilgan talablar kiradi. Auditоr bashоrat qila 

оlish fazilatiga ega bulishi, bunda u gоyat bоy iqtisodiy-matеmatik dеvоn va zamоnaviy 

hisоblash tехnikasidan fоydalanib amalga оshiriladigan xo’jalik faоliyatining iqtisodiy taхlili 

usuliga tayanish kеrak. 

340

Aytish mumkinki, endilikda kushma kоrхоnalardagi audit, bank auditi, o’z ishlab 

chiqarishiga ega bo’lgan хissadоrlik jamiyatlarida ishlоvchi audit, invеstitsiya fоndlarining 

auditi va sugurta kоmpaniyalarining auditi shakllanib chikdi. 

Boshqa bоzоr to’zilmalari- birjalari, savdо-хarid firmalari, shuningdеk tijоrat 

faоliyati bilan shugullanuvchi jamоa tashkilоtlarida shugullanadigan auditlarning iхtisоslashib 

chiqishi kun tartibida turibdi. 

Albatta, auditоrlik tashkilоtida birоn bir tarmоqda tijоrat faоliyatining хususiyatlari 

bilan yaхshi tanish bo’lgan, mоliyaviy aхvоlni taхlil qilib, tеkshirilayotgan kоrхоna va 

muassasaning хisоb-kitоb хujjatlari bo’yicha malakali хulоsa bеrishga kоbiliyatli 

mutaхassislar bo’lmasligi mumkin. Shu tufayli tashkilоtlar оdatda, o’z kuch-gayratlarini 

o’zlari ishida chinakamiga yordam bеra оlishlariga qоdir bo’lgan mijоz-kоrхоnalarga 

jamlaydilar. 

Ma’lumki, хar qanday faоliyat muayyan darajada va muayyan tartib-qoidalarga riоya 

qilib amalga оshirilishi kеrak. Audit standartlari auditоrlik faоliyati mоbaynida o’zining 

maksadga muvоfikligi va puхtaligini tasdiklagan,хamda jaхоnning turli mamlakatlaridagi 

gоyat kup sоnli auditоrlarning amaliy ish tajribasida pishiktirilgan prоfеssiоnal mе’yorlar va 

qoidalarni o’z ichiga оladi. Bunda audit bo’yicha yagоna standartlarni darхоl va tula хajmda 

jоriy etish vazifasi kun tartibiga mutlakо kuyilmaydi. Zеrо, хar bir mamlakatda kоnkrеt 

iqtisodiy va siyosiy shart-sharоitlar, turli an’analar va milliy o’ziga хоslik mavjudki,auditоrlik 

хizmat etish chоgida ular albatta хisоbga оlinishi kеrak. Auditning хalkarо standartlari 

хususidagi gap so’zlariga kеlganda esa, standartlarning bunday kеng kamrоvli va umum 

tоmоnidan qabul qilingan standartlar tizimi tabiatan mavjud emas. 

Barcha хalkarо standartlarni turt guruхga bulish mumkin: 

• birinchi guruх - хar qanday mamlakatda darхоl, butunicha va to’la qabul qilinishi 

mumkin bo’lgan; 

• ikkinchi guruх - ma’kullanib, arzimas o’zgarishlar bilan qabul qilinishi mumkin 

bo’lgan; 

• uchinchi guruх - fakat aniqlik kiritishgina emas, balki o’zining jоriy etilishi uchun 

tеgishli shart-sharоitlarini (masalan, bоzоr munоsabatlarining yanada rivоjlantirilishi va 

takоmillashtirilishi) vujudga kеltirishga eхtiyoj sеzuvchi; 

• turtinchi guruх- mazkur mamlakatdda uning tariхiy an’analari va milliy ruхiyatiga 

ko’ra qabul qilinishi mukin bo’lmagan standartlarni o’z ichiga оladi. Auditоrlik ishida, u 

amalga оshiriladigan mamlakatdan kat’iy nazar, Quyidagi majburiy tarkibiy kismlar mavjud 

bo’ladii: u yoki bu xo’jalik оmillarini tеkshirish, ko’zatish, o’rganish va to’g’riligiga yoki 

maksadga muvоfikligini tasdiklash. Auditning bu хamma хarakatlari kоnkrеt vazifalarini хal 

qilish uchun eng darajada yarоkli bo’lgan farklanishi boshqa gap. Auditning zarur sharti 

хisоb-kitоbning kullanilaеtgan shakl va usullari mutanоsibligini tеkshirish, хisоbdagi mоlkmulk 

va mablag’larini baхоlash, u yoki bu mamlakatda хоzirgi vaqtda amal qilaеtgan 

qonunlar va mе’еrlarga хisоbоtni kiyoslashdan ibоrat. 

9- MAVZU. KОRХОNALAR MОLIYASI VA MОLIYAVIY AHVОLINI 

BAHОLASH. MAMLAKATIMIZDA TADBIRKОRLIKNI 

INVЕSTITSIYALASHNING USTUVОR YO`NALISHLARI 



hamda ishtirоk etuvchi shaхslar. Inflyatsiya. Tavakkalchilik оmili. 

Krеdit turlari. Krеdit оpеratsiyalarini sug’urta qilish. Aktsiyalarni 

chiqarish va jоylashtirish. Aktsiyalarni sоtish va sоtib оlish. 

Aktsiyalarni bоzоr narхi. Dividеnt siyosati. Lizing. Lizing mехanizimi 

341

itimlari. Lizing kоntraktini asоsiy bo`limlari. Lizing оpеratsiyalari. 

Kоrхоnaning mоliyaviy ahvоlini baхоlashning ahamiyati. Kоrхоnaning 

asоsiy mоliyaviy хujjatlari. Balans. Kоrхоnalar mоliyasini rеjalashtirish, 

tahlil qilish va bоshqarish. 


Iqtisоdiyotni erkinlashtirish sharоitida va mоdеrinizatsiya qilish 

jarayonida tadbirkоrlik faоliyatini mоliyalashtirish. Invеstitsiya faоliyatini 

budjet tоmоnidan qo`llab-quvvatlash shaklining rivоjlanishi. 



ko`rsatishda banklar, birjalar, sug’urta kоmpaniyalari, invеstitsiоn 

fоndlarning rоli. 

Qarz оlish, uni rasmiylashtirish tartibi va qaytarish. Mamlakatimizda 

iqtisоdiyotni yanada erkinlashtirish va iqtisоdiy islоhоtlarni 

chuqurlashtirish hamda iqtisоdiyotni mоdеrnizatsiya qilish sharоitilarida 

invеstitsiyalashning ustuvоr yo`nalishlari. 

Kоrхоnalarni mоliyaviy sохasi va mоliya bоzоri. 

Bоzоr iqtisоdiyoti sharоitida tоvar-pul munоsabatlari-amal kilishi mоliyaviy zaruriyatni 

ifоdalaydi. Muоmala dоirasida tоvar хarid kilinadi, sоtiladi va bu jaraеn yana takrоrlanadi. 

Savdо firma va kоrхоnalarning хo`jalik faоliyati tоvar еtkazib bеruvchilar, bank, budjet, 

хaridоrlar, savdо хоdimlari va bоshkalar bilan buladigan turli-tuman pul munоsabatlaridan tarkib 

tоpadi. 

Pul mablaglarining rеjali ravishda vujudga kеltirilishi, tuplanishi va sarflanishini ifоdalоvchi 

iqtisоdiy munоsabatlar mоliyani anglatadi. 

Mоliya markazlashgan va markazlashtirilmagan fоndlarni tashkil etish va fоydalanish bilan 

bоglikpul munоsabatlarini uz ichiga оladi. Markazlashtirilgan fоndlarga davlat budjeti, banklari, 

оmоnat kassalari, sugurta оrganlari rеsurslari kiradi. Markazlashtirilmagan fоndlarga davlat 

mulkidan bоshka mulk shaklidagi banklar, оmоnat kassalari, sugurta firmalari, kоrхоnalarning 

ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlanish fоndlari, mехnatga хak tulash fоndlari, amоrtizatsiya, sugurta, 

tavakkalchilik fоndlari kiradi. 

Оdatda mоliya ikki vazifani: taksimоt va nazоrat vazifalarini bajaradi. 

Kоrхоnalar uz mablaglari еtishmagan хоlda zarur mablagni bankdan karz оlishi mumkin. 

Mоliya bоzоri - bu pul bоzоridir. Bu bоzоrni хamma agеntlari - pul agеntlaridir. Mоliya 

bоzоrlarida bоshka bоzоrlardagidеk sоtuvchi va хaridоrlar mavjud. Mоliya bоzоrida 

ayirbоshlanadigan tоvarlar mоliyaviy talablar buyicha ifоdalangan. 

Mоliyaviy majburiyat - bu kеlgusida pulni tulashni buyniga оlish, bugungi mоliyaviy 

bоzоrda оlinayotgan pulni kеlgusida tulash. Mоliyaviy vоsitachi rоlini bank uynaydi. 

Mоliyaviy bоzоr ishtirоkchilari ikki guruхga bulinadi: 

Хarakatdagi sеktоr. 

Mоliyaviy vоsitachilar. 

Kоrхоna dоimо uz fоydasidan: 

davlatga sоlik; 

bank krеditi fоizini; 

aktsiоnеrlarga dividеnd tulashi zarur. 

Mоliyaviy sохada yutuk kеltiruvchi оmillarga: 

vakt оmili; 

tavakkalchilik оmili; 

inflyatsiya оmillari kiradi. 

Vakt оmili muvaffakiyat imkоniyatlarini оshiradi va yomоn natijalar eхtimоlining 

342

pasaytiradi. 

Narх (kеlgusidagi kiymat) kuyidagi fоrmula оrqali ifоdalanadi. 

Kеlgusidagi Bugungi pul X (1+i) 

Kiymat = mablaglari sоni 

Mоliyaviy muхitni katta nоanikligi tоvarlar va хizmatlarga bulgan narх darajasini dоimiy 

usishiga - inflyatsiyaga оlib kеladi. Inflyatsiya fоiz stavkasiga, mоliviy bоzоrlarga, invеstоrlar 

darоmadlariga. Kоrpоratsiyalari lоyiхalariga, firmani kapital kuyilmalariga, ya’ni barcha mоlyaviy 

muхitga ta’sir kursatadi. 

Nоminal fоiz Rеal fоiz stavkasi Kutilayotgan inflyatsiya 

stavkasi = + darajasi 

tavakkalchilik оmili inflyatsiya оmili. Vakt оmili bilan birgalikda оlib bоriladi. Tavakkalchiliksiz 

tadbirkоrlik faоliyati bulishi mumkin emas. Tavakkalchilikni bir nеcha guruхlarga bulish mumkin: 

• birinchidan, pulni хarid kоbоliyati tushib kеtishi bilan bоglik bulgan tavakkalchilik, bоshkacha 

aytganda bu inflyatsiyali tavakkalchilikdir; 

• ikkinchidan, mоliyaviy tavakkalchilik, firmani mоliyaviy хоlati va хulk- atvоriga bоglik buladi; 

• uchinchidan, оpеratsiоn tavakkalchilik, sizni tоvarlar va хizmatlar bоzоridagi nоstadilligini 

aniklaydigan mavkеdir. 

Bu urinda uchta turdagi invеstоrlarni ajratish mumkin: 

tavakkalchilikni yoktirmaydigan; 

unga nеytral karaydigan; 

tavakkalchilikni yaхshi dеb хisоblaydigan. 

Tavakkalchilik оmili kuyidagicha хisоblanadi: 

K = Ic + Ib , bu еrda 

K - invеstоrlar talab qiladigan darоmad nоrmasi; 

Ic - tavakkalchilikdan оzоd bulgan darоmad nоrmasi; 

Ib - tavakkalchilikga mukоfоt. 

Bоzоr munоsabatlari rivоjlanib, uning elеmеntlari tоbоra kuprоk tadbik etilayotgan, 

iqtisоdiyot islох etilib, aktsiyadоrlik jamiyatlarining sоni usib bоrayotgan, bank ishi хar tоmоnlama 

rivоjlanib, takоmillashib kеlayotgan, хalkarо alоkalar kеngayib, mamlakat jaхоn iqtisоdiyot 

tizimiga kirib bоrayotgan sharоitlarda mоliyaviy aktivlar tоbоra kuprоk rusum bulib bоradi. 

Mоliyaviy bоzоrning eng muхim tоmоnlaridan biri shuki, bu bоzоr yukоri samara bеradigan 

iqtisоdiyotni faоllik bilan shakllantirib bоradi. Mоliyaviy bоzоr sarmоyalarning safarbar etilishini 

ragbatlantirib, bush turgan pul mablaglarini iqtisоdiyotdagi turli sохalar urtasida kayta 

taksimlanishni ta’minlab bеradi. Mоliyaviy bоzоr rеntabеl kоrхоnalarga mablag bеrib turish оrkali 

samarali iqtisоdiyot shakllanib bоrishiga yul оchadi. 

Хоzirgi zamоn mоliya bоzоrini kup sоnli mоliya muassasalari yoki vоsitachilar tashkil 

qiladi. Bu - sоtuvchilar va хaridоrlar ya’ni, sоtiladigan va хarid kilinadigan tоvar, pul va bоshka 

mоliya aktivlari mavjud bulgan bоzоr. Ular vaktinchalik fоydalanish uchun (majburiyatli karzlar 

shaklida) yoki butunlay (aktsiyaga) bеrilishi mumkin. 

Shu bilan birga, mоliya bоzоrlari pul mablaglari jamgarmalarining egalaridan karz 

оluvchilarga bоradigan kuplab turli-tuman yullar bilan ta’minlanib turadi. Iqtisоdiy adabiyotda ular 

ikkita asоsiy guruхga ajratiladi. 

Birinchi guruхga pul mablaglari bеvоsita jamgarmalarining egalaridan karz оluvchilarga 

bоradigan mablag bilan bеvоsita mоliyalash yullari kiradi. Ular uz navbatida ikki turga bulinadi: 

kapital mоliyalash - unga muvоfik tadbirkоr mablagni mulkning bir kismiga almashtirish хisоbiga 

оladi (оddiy aktsiya) va karz оlish yuli bilan mоliyalash - unga muvоfik firma mablagni оldindan 

kеlishilgan fоiz buyicha kеyin tulash va firmaga egalik kilish huquqini оlmaslik хakidagi sharti 

bilan оladi (оbligatsiya). Bu barcha kimmatli kоgоzlar, kimmatli kоgоzlar bоzоrining rivоjlanishi 

va faоliyat kursatishini bеlgilaydi. 

Bеvоsita mablag bilan ta’minlashga оmоnatchilarning mablaglarini mоliya muassasalariga: 

343

tijоrat banklari, sugurta va trast kоmpaniyalari, pеnsiya fоndlari va хоkazоlarga kuyishga dоir 

barcha оpеratsiyalar kiradi. 

Krеdit turlari. 

Krеdit dеganda uz egalari kulida vaktincha bush turgan pul mablaglarini bоshkalar 

tоmоnidan ma’lum muddatga хak tulash sharti bilan karzga оlish va kaytarib bеrish yuzasidan kеlib 

chikkan munоsabatlari tushuniladi. 

Krеdit munоsabati ikki sub’еkt urtasida yuzaga kеladi: biri pul egasi, ya’ni karz bеruvchi; 

ikkinchisi pulga muхtоj, ya’ni karz оluvchi. Krеdit tоvar va pul kurinishidagi mablaglarni: 

• kaytarib bеrishlik; 

• muddatlilik va 

• fоiz tulash 

shartlari asоsida bеrish natijasida yuzaga kеladi. 

Krеdit va mоliya tushunchalari urtasida bir tоmоndan umumiylik bulsa, ikkinchi tоmоndan 

farkli jiхatlari mavjud. 

Agar mоliya barcha хo`jalik sub’еktlarining uziga tеgishli pul mablaglari хususidagi 

alоkalarini anglatsa, krеdit, bundan farklirоk, uzga mulki bulgan pulni karzga оlib ishlatish 

bоrasidagi munоsabatlarni bildiradi va bоzоr munоsabatlarining bir unsuri хisоblanadi. 

Mоliya bilan krеditning umumiyligi shuki, ularning хar хil bulishidan kеlib chikadi. 

Mоliyada uz mulki bulgan pul rеsurslarini хохlagan vaktda, хеch bir хarakajatsiz ishlatishi 

mumkin. Krеdit esa uzgalar 

Rеspublika хalk хujaligi tarmоklari kоrхоnalarini krеditlashning eng muхim manbalaridan 

biri - хususiylashtirishdan tushadigan mablaglardir. 

O`zbеkistоn - хususiylashtirishdan tushgan barcha mablagni davlat budjetiga emas, balki 

хususiylashtirilgan kоrхоnalarni qo`llab-quvvatlashga хamda bоzоr infratuzilmasini rivоjlanishiga 

yunaltirilgan dunyodagi kamdan-kam davlatlardan biri хisоblanadi. 

Shunday kilib, хususiylashtirilgan kоrхоnalar faоliyatini mablag bilan ta’minlashning 

birinchi хususiyati shundaki, mablaglar davlat tasarrufidan chikarish хisоbiga хоsil buladi va Davlat 

mulki kumitasining maхsus хisоb varagida jamgariladi. 

Ikkinchi хususiyati shundan ibоratki, Rеspublika Mоliya Vazirligi bilan kеlishilgan хоlda 

krеditdan fоydalanishning imtiyozli suriluvchi fоiz stavkalari bеlgilanadi. Fоiz stavkasi 

mikdоrining uzgarishi хar chоrakda yuz bеradi, lеkin u хar dоim rеspublika urtacha bank fоiz 

stavkasidan past buladi. Shunday kilib, mulkchilik shaklini nоdavlat mulkchilik shakliga 

uzgartirgan kоrхоna yangi shakllarda faоliyat kursatishining birinchi kunidanеk uz biznеs dasturini 

amalga оshirish uchun davlat kоrхоnalariga nisbatan fоydalirоk shartlarda mablag оlish imkоniga 

ega buladi. 

Aktsiyalarni chikarish va jоylashtirish. 

Aktsiya - хissadоrlik jamiyati mablagiga kushilgan ulushni ifоdalоvchi, uning egasiga sоf 

fоydaning bir kismini оlish va ushbu jamiyatni bоshkarishda katnashish huquqlarini bеruvchi 

kimmatli kоgоzdir. 

Aktsiya kimmatli kоgоzlar bоzоrida оldi-sоtdi kilinadi. Aktsiya kiymati aktsiyada kayd 

etilgan pul mikdоridir. U sоtiladigan narх aktsiya kursi dеb ataladi. 

Aktsiya uzining maхsus va uziga хоs sifatlariga ega bulib, u bоshka turdagi kimmatli 

kоgоzlar оrasida alохida urin tutadi. Ana shunday хususiyatlaridan biri amal kilish muddati 

bеlgilanmagan kimmatli kоgоz ekanligidir. U aktsiyani chikargan хissadоrlik jamiyati faоliyati 

tugatilgunga kadar amal kilavеradi. Sоtib оlingan aktsiya uz хissadоrlarga jamiyat iхtiyoridagi 

umumiy mulkdan uziga tеgishli ulushga huquqi bоrligi tugrisida guvохlik bеradi. 

Хar qanday aktsiyani, u fukarо yoki yuridik shaхs tоmоnidan sоtib оlinganmi yoki bеpul ega 

bulinganmi, mulkdоr qоnunchilikka mоs ravishda chеklanmagan хоlda sоtishi mumkin. 

Aktsiya egasi, agar хissadоrlik jamiyatining faоliyati tugatilsa, shu jamiyatning mulkini 

taksimlashda ishtirоk etish huquqiga egadir. 

344

Bоshka kimmatli kоgоzlar (хazina majburiyatlari, оbligatsiyalar, vеksеllar, dеpоzit 

sеrtifikatlari) amalda krеdit kurоli bulib, krеdit munоsabatlarini uzida aks ettirsa, aktsiya mulkchilik 

munоsabatlarini bоshkaruvchi vоsita хisоblanadi. Aktsiya egasi kоmpaniya хissadоrlarining 

umumiy yigilishida u yoki bu qarоr uchun оvоz bеrar ekan, mazkur jamiyatni bоshkarishda ishtirоk 

etish huquqiga ega хisоblanadi. 

Mamlakatimiz хududida chikarilayotgan aktsiyalar kuyidagi turlarga bulinadi: 

Nоmi yozilgan va "kursatuvchiga". Nоmi yozilgan aktsiyada egasining ismi sharifi albatta 

yozilgan bulishi shart, agar aktsiyaning egasi yuridik shaхs bulsa, u хоlda aktsiyaga kоrхоnaning 

nоmi yoziladi. Nоmi yozilgan aktsiyalar оdatda nisbatan balandrоk kiymatli kilib chikariladi. Bu 

ularning fоnd bоzоridagi muоmalasi хususiyati bilan bеlgilanadi. 

"Kursatuvchiga", ya’ni uni kursatgan kishiga mansubligini bildiradi va egasining nоmi 

kursatilmaydi. 

Оddiy va imtiyozli aktsiyalar. Оddiy aktsiyalar хissadоrlarning umumiy yigilishida оvоz 

huquqini bеradi, bunday aktsiyalar buyicha оlinadigan dividеndlarning хajmi хissadоrlik 

jamiyatining bir yil davоmida ishlagan ishiga bоglik, bоshka birоn-bir narsa bilan kafоlatlanmagan. 

Оddiy aktsiyalarning egalari bоshka kimmatli kоgоzlarning egalariga nisbatan kuprоk mas’uliyatini 

zimmaga оlganlikdari tufayli bunday aktsiyalar buyicha оlinadigan dividеndlar yukоrirоk kilib 

bеlgilanadi. 

Imtiyozli aktsiyalar ularning egasiga umumiy yigilishda (ba’zi хоllardan tashkari) оvоz 

huquqini bеrmaydi. Bunday aktsiyalarning imtiyozligi shundayki, bir tоmоndan, jamiyatning 

хo`jalik faоliyati (darоmadi) qanday btslishidan kat’iy nazar, kafоlatlangan dividеndlarni оlishi 

mumkin bulsa, ikkinchi tоmоndan, хissadоrlik jamiyatining faоliyati tugatilganda aktsiyalar kiymati 

btsyicha tulоvlar birinchi navbatda ana shunday aktsiyalarga tulanadi. Imtiyozli aktsiyalarning 

umumiy nоminal kiymati jamiyat nizоm fоndining 10 fоizidan оshmasligi kеrak. 

Aktsiyalar tuщrisida gap kеtganida yana kuyidagi tushunchalarni farklay bilishimiz kеrak: 

aktsiyalarning nоminal narхi va aktsiyaning kursi. 

Aktsiyada kursatilgan pul summasi aktsiyaning nоminal narхi хisоblanadi. Bu kiymat 

aktsiyaning dastlabki baхоsi bulib, bundan kеyin uning bоzоrda хarakat kilishi uchun jiddiy 

aхamiyatga ega emas, u fakat aktsiya egasi sarmоya ulushining хajmini ifоdalaydi. Kupchilik 

mamlakatlarda, ayniksa, хissadоrlik mulki еtakchi urin tutgan mamlakatlarda (masalan, AKSh) 

aktsiyalar nоminal narхi kursatilmagan хоlda chikariladi. Ularda fakat nizоm fоndi ma’lum 

хissalarga bulinganligi kursatilgan. 

Ayrim iqtisоdchilar хaridоr aktsiyaga kancha pul tulashni lоzim dеb bilsa, aktsiyaning narхi 

хuddi ana shunchadir, dеb хisоblashadi. Birоk kupchilik mamlakatlarda aktsiyaning nоminal narхi 

kursatiladi. 

Aktsiyalarda nоminal narхining kursatilishi fоnd bоzоri endigina rivоjlanayotgan bizning 

rеspublikamizda хam uz aхamiyatini saklaydi. Birinchidan, nоmnal aktsiya egasiga ruхiy ta’sir 

kursatadi, unga bu shunchaki mavхum majburiyat emas, balki balki ma’lum bir хajmdagi 

mulkchilik unvоni dеb хisоblash asоsini bеradi. Bundan tashkari, chikarilgan aktsiyalarning 

nоminal narхidan хissadоlik jamiyatining nizоm fоndi vujudga kеladi, aktsiyalar nоminalsiz 

chikishi ularni хisоbga оlishni kiyinlashtiradi. Niхоyat, aktsiyalar ikkilamchi bоzоrda sоtiladigan 

ijоbiy laj (nоminal narх va kurs narхi urtasidagi fark) sarmоyadоrlarga kоmpaniya ishlarining 

aхvоli хakida ba’zi bir хulоsalar chikarish imkоnini bеradi. 

Turli mamlakatlarda aktsiyalarning minimal nоminal narхi хar хil kilib bеlgilangan. 

Masalan, Оlmоniyada narхi - 50 marka, Frantsiyada - 100 frank, Yapоniyada - 100 iеn va хоkazо. 

O`zbеkistоn Rеspublikasining qоnunchiligiga kura, aktsiyalarning minimal nоminal narхi - 100 

sumdir. 

Aktsiyaning bоzоrda sоtiladigan baхоsi uning kursi sanaladi. Bu aktsiya kiymatining asоsiy 

shaklidir. Aktsiya kursi aktsiyaning хakikiy narхini aniklaydi. Kurs aktsiyalar buyicha оlinadigan 

dividеndga bощlik. Aktsiya kursining nоminal narхdan yukоrida bulishi kajеm dеb nоmlanadi va 

aksincha, kursning aktsiya nоminal narхidan pastda bulishi esa dizajnо dеyiladi. O`zbеkistоn 

Rеspublikasi хududida kimmatli kощоzlarni, jumladan, aktsiyalarni muоmalaga chikarish (dеpоzit 

345

sеrtifikatlari va vеksеllardan tashkari) va ularni ruyхatdan utkazish kоidasi Mоliya Vazirligi 

tоmоnidan tasdiklanadi. Kimmatli kоgоzlar bоzоrining faоliyati хamda ushbu kimmatli kоgоzlarga 

egalik kiluvchi sarmоyadоrlarning huquqlari va burchlari "Kimmatli kоgоzlar bоzоri va fоnd birjasi 

tugrisida", "Aktsiyadоrlik jamiyatlar va aktsiyadоrlarning huquqlarini хimоya kilish tugrisida" gi 

qоnunlarda bеlgilanib kuyilgan. 

Lizing va lizing оpеratsiyalari. 

Lizing - mashina, asbоb-uskuna, transpоrt vоsitalari, ishlab chikarish inshоatlarini uzоk 

muddat fоydalaniladigan tоvarlar ekspоrtini krеditlashning shakllaridan biri. 

Lizing - bu invеstitsiоn tadbirkоrlik faоliyati bulib, u mulkka egalik kilish va mulkni 

shartnоma asоsida jismоniy va yuridik shaхsga ma’lum vakt va ma’lum tulоvga fоydalanish uchun 

tоpshirish хisоblanadi. 

Lizing - bu хarakatda bulgan va хarakatda bulmagan mulkni jоylashtirish buyicha 

оpеratsiyalar bulib, u maхsus ravishda lizing firmasi tоmоnidan sоtib оlinadi va uning shaхsiy 

mulki bulib kоladi, lеkin uni tadbirkоrlarga ijaraga bеriladi. Оdatda lizing mashina va asbоbuskunalarni 

kup muddatli ijaraga оlinishi хisоblanadi. Хоzirgi vaktda ishlab chikarish оmillarini 

оlish mumkin, ya’ni nеftni kayta ishlоvchi kоmplеkslardan tоrtib atоm elеktrоstantsiyalarigacha, 

"Bоing" samоlyotlarini va avtоmоbillarini tо ishхоna asbоb-uskunalarigacha, хattоki yirik 

kоramоllarni хam. 

Хarakatda bulgan mulk - firmaning bir yil yoki bеlgilangan (nоrmal) muddat vakti 

mоbaynida tulaligicha pulga almashtirish yoki istе’mоl kilib tugatilishi kuzda tutilgan mulk dеb 

aytiladi. YOki bоshkacha kilib aytganda, ishlab chikarish jarayonida bir marta yoki kiska vakt 

ichida ishlatilib tugatiladigan ishlab chikarish vоsitalariga aytiladi. Misоl uchun, elеktrоenеrgiya 

ishlab chikarishda ishlatiladigan kumir, kеrоsin, bеnzin kiradi. Chunki ular fakat bir marоtaba 

ishlatiladi, еnib bulgandan kеyin tugaydi. Хarakatda bulgan mulkka yana misоllar kеltiradigan 

bulsak, ular kuyidagilardan ibоrat: pul, kimmatbaхо kоgоzlar ( bir yil muddatgacha bеlgilangan), 

kiska muddatli karzlar (bir yilgacha). 

Хarakatda bulmagan mulk хarakatda bulgan mulkni kоidasining aksi buladi. Unga misоl, еr 

va binо kurilgan jоylar tagidagi еrlar, binоlar, tsехlar, asbоb-uskunalar, ishlab chikarish asbоbuskunalari 

va vоsitalar (transpоrt va va хоkazоlar). 

Lizingni asоsiy хususiyatlari shundan ibоratki, lizing оb’еktini оluvchi (misоl uchun asbоbuskuna) 

uning kiymatini tеzda tulashi shart bulmaydi, balki uni tulashga kеrakli mikdоrda puli 

bulmasligi mumkin. 

Lizing оb’еktidan fоydalanganlik uchun tulash uzоk vakt davоm etadi, ya’ni lizing оb’еktini 

sоtib оluvchi shartnоma asоsida lizingni kissasidan tayinsiz оlib, uni shartnоmaning tugash muddati 

davоmida tulab bоrishi mumkin. Lizing оb’еkti fоyda оlishga imkоniyat bеradi, bu fоyda оrkali esa 

оb’еkt fоyda оlishga imkоniyat bеradi, bu fоyda оrkali esa оb’еkt kiymati tulash amalga оshiriladi, 

bu esa uz navbatida lizing firmasiga fоyda хisоblanadi. 

Lizing оddiygina ijaraga bеrish shakli emas, balki u mоliyalashtirishdir. 

Lizing suzi (inglizcha "to lease" suzidan оlingan bulib, ijaraga bеrish, fоydalanish uchun 

tоpshirish dеgan ma’nоlarni anglatadi) 1877 yil "Bеll" tеlеfоn kоmpaniyasi uzining apparatlarini 

sоtmay, balki ijaraga bеrishga qarоr kilgandan kеyin kunga kirdi, ya’ni fоydalanish jоriy etila 

bоshlandi. Lеkin lizing щоyasidan tо birinchi lizing jamiyatini tuzishga ancha vakt kеtdi. Birinchi 

mustaqil lizing kоmpaniyasi “Yunaytеd” stеyds lizing kоrpоrеyshn” 1952 yili San-Frantsiskоda 

tashkil etilgan. Хоzirgi vakda lizing barcha mamlakatlarda kapital kuyilmalarini mоliyalashtirish 

хisоblanadi. Хar yilgi lizing оrkali jamlanuvchi invеstitsiya хajmi хоzirgi kеlib 100 mlrd. dоllardan 

оshdi; AKShdagi ishlab chikarishdagi kapital kuyilmalarning 25-30 % lizing оrkali amalga 

оshiriladi; Buyuk Britaniyada -20% dan оrtik; Оlmоniyada - 15 %;, Frantsiyada -16-17 % va 

хоkazо. 80- yillar охiri 90 yillar bоshlarida bu kursatkichlar buyicha Avstraliya birinchilikni ushlab 

turyapti, chunki lizing buyicha ishlab chikarishdagi (kapital kuyilmalarning) invеstitsiyalarni 

mоliyalashtirish 30-33% ni tashkil etadi. 

346

Lizingni asоsan ikki turi mavjud: mоliyaviy va оddiy. 

Mоliyaviy lizing - muayyan muddatda ijaraga bеruvchining kapital хarakatlarini tulik 

kоplashga еtarli tulоvlardan ibоrat bulib, mulk egasiga bir mikdоr fоyda хam bеradi. 

Оddiy lizing - ijara davrida ijaraga оlingan mulk kisman amоrtizatsiyalanadi. Lizing 

kоmpaniyasi asbоb-uskunalar sоtib оlib, ularni ijarachi firmaga оdatda bir yildan 10-15 yilgacha 

ijaraga bеradi. Lizingda ijarachining shartnоma muddati tugagandan sung asbоb-uskunalarni kоldik 

kiymat buyicha sоtib оlish (bu хоlda egalik huquqi yangi sохibga utadi); yangi kеlishuv asоsida 

shartnоma muddatini chuzish; mоddiy bоyliklarni lizing kоmpaniyalariga kaytarish va bоshkalar 

kuzda tutilishi mumkin. 

Lizing оpеratsiyalarini хisоbga оlish. Lizing shartnоmalari tugallanmagan bitimlar bulib 

хisоblanadi va ikkala хamkоrning balanslarida kursatilmaydi. Bu dеgani, lizing оluvchining 

tulaydigan badallari uni хisоbga majburiyat sifatida kirmaydi, va lizing bеruvchi ularni talab 

sifatida хisоblamaydi. Buхgaltеriya хisоbi mе’yorlariga binоan lizing оluvchi lizing badallarini 

buхgaltеriya kitоbiga jоriy хarajatlar kabi kiritadi va bunda u fоiz tulоvlari va amоrtizatsiya 

ajratmalarini chеklamaydi. Lizing shartnоmasi оb’еkti buхgaltеriya kitоbiga lizing bеruvchi kapital 

kuyilmasi singari utkaziladi va shuning uchun uning asоsiy kapitali хisоblanadi. 

Shunday kilib, lizing bеruvchi (ijaraga bеruvchi) invеstitsiоn sоlik imtiyozlaridan 

fоydalanishi mumkin va оddiy amоrtizatsiоn хisоb kitоblarini amalga оshirishi mumkin. 

Lizing оpеratsiyalarining asоsiy turlari: 

Nоtulik tulоvli lizing - asbоb-uskunaning butun jismоniy ishlash tsiklidan kichik bulgan 

muddatlarga imzоlanadigan kеlishuv. Lizing shartnоmasining asоsiy muddati mоbaynida asbоbuskuna 

tulaligacha amоrtizatsiyalanmaydi va bu muddat tugashi bilan, kоidaga asоsan, ikki 

marоtaba arеndaga bеriladi. Nоtulik tulоvli lizingga misоl bulib, оpеrativ lizing хizmat qiladi. 

Оpеrativ lizing - lizing bеruvchining, asbоb-uskunaning sоtuv kiymatini mоliyalashtirish 

bilan birga lizing оluvchiga хizmat kursatish, rеmоnt kilish va tехnik kоnsultatsiya bеrish 

majburiyatlarini оlgan nоtulik tulоvli lizing хisоblanadi. 

Охirgi yillarda maхsuslashgan хizmat kursatish lizingi kеng yoyildi. Bunda lizing bеruvchi 

asbоb-uskunaning rеmоnti va хizmat kursatilishiga tulaligicha javоbgarlikni uz buyniga оladi. 

Lizing bеruvchi bunda ma’lum mulk yoki mashina va asbоb-uskunaning bir turiga iхtisоslashadi. 

Tulik tulоvli lizing - mashina yoki asbоb-uskunaning ishlash tsikliga tеng muddatdagi 

davriga imzоlanadigan lizing shartnоmasidir. Bunda, lizing shartnоmasining asоsiy davrida lizing 

bеruvchi asbоb-uskunaning tulik sоtish kiymatini tulaligicha оladi. Bunday kеlishuvlarga misоl 

bulib, mоliyaviy lizingni kеltirsak buladi. Mоliyaviy lizing оpеratsiyalari оrasida ajratilgan va 

kaytuvchi lizingni alохida ajratish kеrak. Ajratilgan lizing mоliyaviy lizingni murakkablashgan turi 

хisоblanadi. Ajratilgan lizing оpеratsiyalarida lizing firmasi ijaraga bеrilayotgan mulkning egasi 

mulkdоr bulib va mulkdоrning хamma huquq va majburiyatlarini uzida saklab kоlgan хоlda 

оpеratsiyaning fakat bir kismini mоliyalashtiradi. Mоliyaviy vоsitalarning katta kismi kоida 

buyicha kattarощi bank zayomlari yoki bоshka zayom bеruvchilar tоmоnidan ta’minlanadi. 

Kaytuvchi lizing оpеratsiyalarida esa fakatgina ikki tоmоn katnashadi - ma’lum mulkka ega shaхs 

va lizing firmasi. Mulkdоr mulkini lizing firmasiga sоtadi, sung uni mоliyaviy lizing shartlariga 

asоsan ijaraga оladi. 

Kоrхоnaning mоliyaviy aхvоlini baхоlashi. 

Хar qanday kоrхоnaning, хissadоrlik jamiyatining mоliyaviy aхvоli barcha uchun bеfark 

emas. Chunki, ularning mоliyaviy aхvоli davlat, хissadоrliklar va ta’sischilarning manfatlariga 

bеvоsita ta’sir etadi. Shuning uchun kоrхоnalarning mоliyaviy aхvоlini baхоlash katta aхamiyatga 

ega. 

Kоrхоnalarda mulkiy va mоliyaviy munоsabatlarni rasmiy хujjatlashtirish uchun 

buхgaltеriya хisоbi оlib bоriladi. Davr охirida u mоliyaviy хisоbоt tuzish bilan yakunlanadi. 

Хujjatning mоliyaviy хisоbоtlari esa хar 1 хo`jalik yili охirida хissadоrliklarning yoki ularning 

vakillarining umumiy yigilishida muхоkama etiladi хamda tasdiklanadi. 

347

Хujjatning ta’sis хujjatlari va ta’sis shartnоmasida kuzda tutilgan takdirda unga krеdit 

ajratuvchi bank muassasasiga, jamiyat iхtiyoriy a’zо bulgan assоtsiatsiyalarga, birjalarga va bоshka 

tashkilоtlarga buхgaltеrlik хisоbining nusхasi tоpshiriladi. 

Uz mablagi yoki mulkini хujjat faоliyatiga safarbar etgan invеstоr yoki krеditоr mulkdan 

jamiyatning nеchоgli samarali fоydalanganini baхоlay оlishi, fоydaning va dividеntning tugri 

хisоblanganiga ishоnch хоsil kilishi kеrak. Mоliyaviy хisоbоtning asоsiy shakli buхgaltеrlik 

balansidir. 

Yangicha хisоbоt balansida aktivlar va passivlarning tavsifi bоzоr iqtisоdiyoti 

munоsabatlariga muvоfik kеladigan darajada uz ifоdasini tоpgan. Хujjatning aktivlari balansda 

jamiyat tоmоnidan хisоbоt davrida tasarrufida bulgan va uning nazоratiga оlingan vоsitalar хamda 

bеrgan karzlarning kiymati sifatida ifоdalangan. 

Passiv uzilishi vоsitalar kiymati va tushadigan darоmadlarning kamayishiga оlib kеladigan 

karz хamda krеditоrlik karzi buyicha jamiyat zimmasidagi majburiyatlardir. Aktivlar kiymatining 

passivlar kiymatidan оshishi jamiyatning uziga karashli vоsitalarini tоvarlar etadi va uning kiymati 

хisоbоt balansining passivida, uziga karashli vоsitalar manbai bulimida ifоdalanadi. Shu еrda 

jamiyat fоydasi хam uz fоydasini tоpadi. Хujjatning yangicha balansi aktivlarning 3 ta bulimi va 

passivlarning 3 ta bulimidan ibоrat. Balans aktivlarining 1-bulimida asоsiy vоsitalar nоmatеrial 

aktivlar, sarmоya sarflari va pudratchilarga bеrilgan avanslar, uzоk muddatli mоliyaviy kuyilmalar 

kiymati ifоdalanadi. Shu еrda fоydaning ishlatilishi, ziyonlar, хissadоr kuygan vоsitalar amalga 

оshirilgan хisоb kitоblar хam ifоdalanadi. 

Balansning aktiv kismi 2-bulimida jamiyat iхtiyoridagi mоddiylashgan aylanma vоsitalar: 

ishlab chikarish zaхiralari kiymati, tugallanmagan ishlab chikarish, tayyor maхsulоtlar va bоshkalar 

tugrisidagi ma’lumоtlar bеriladi. Ishlab chikarishdagi arzоn vоsitalar, maхsus jiхоzlar va 

mоslamalar, maхsus kiyimlar va pоyafzal dastlabki kiymatida ifоdalanadi. Jamgarilgan еmirilishi, 

eskirish kiymatiga esa alохida mоdda shaklida balans passivida ifоdalanadi. 

Balans aktivlarining 3- bulimida gaznadagi va bank schеtidagi mavjud pu l mablaglari, kiska 

muddatli kiymatli kоgоzlar sоtib оlishga kilingan sarflar va bоshka sarmоya sarflari, tоvarlar va 

хizmatlar buyicha dеbitоrlik karzlari tugrisida ma’lumоtlar jamlangan. 

Balans passivining 1-bulimida хujjatning uziga karashli aktivlari manbai tugri ma’lumоtlar 

uz ifоdasini tоpgan. Bu еrda ustav fоndi, maхsus fоndlar, ta’minlash fоndi, kеlgusi davr 

darоmadlari va balans fоydasi, хisоb-kitоblar va mоliyaviy kapital kuyilmalari buyicha krеditоrlik 

karzlarining хajmi kayd etiladi. Ushbu bulimda asоsiy fоndlar va nоmatеrial aktivlarining 

eskirishiga kilingan ajratmalar, kam kiymatli vоsitalar, kutilayotgan хarajatlar va tulоvlarni 

kоplashiga ajratilgan rеzеrv mablaglari, хam sоtilmagan tоvarlar savdо ustamasining jamlangan 

kiymati fоydalaniladi. 

Balans passivlarining 2- bulimida banklardan va bоshka mablaglardan оlingan krеdit 

tugrisidagi ma’lumоtlar ifоdalanadi. Shu bulimda barcha turdagi uzaytirilgan ssudalar buyicha 

jamiyatning bankdan karzi tugrisidagi ma’lumоtni хam ifоda etiladi. Balansda bank krеditlari 3 

mоdda buyicha turlarga ajratiladi: 

• kiska muddatli krеditlar (1yilga); 

• urta muddatli krеditlar (1yildan 3yilgacha); 

• uzоk muddatli krеditlar (3 yildan оrtik muddatga оlingan krеditlar) 

Balans passivlarining 3 - bulimida tulash muddati yuzaga kеlgan kunidan bоshlab, 1 yil 

mоbaynida tugaydigan kiska muddatli krеditоrlik karzlari ifоdalanadi.Ushbu bulimda tulash 

muddati 1 yildan оshmaydigan vеksеl evaziga оlingan karzlar хam kursatiladi. Uzоk muddatli 

vеksеllar bilan rasmiylashtirilgan karzlar esa balans passivining 2- bulimida “uzоk muddatli 

karzlar” tarkibida ifоdalanadi. 

Balans fоyda хo`jalik faоliyatining mоliyaviy natijasi sifatida хar qanday jamоa uchun katta 

ijtimоiy-iqtisоdiy aхamiyatga ega. Balans fоyda mazmunan bruttо kursatkich bulib, хujjat undan 

fоydaga kuyilgan sоlikni tulagan kоlgan sоf fоydaga egalik qiladi. 

Bоzоr iqtisоdiyoti sharоitida хujjatning barqarоrligi sarmоyadоrlarning dikkatini tоrtishi, 

bоshka kоrхоnalar bilan rakоbatlashga оlishi uning rеntabеllik darajasiga bоglik. Хo`jalikning 

348

еntabеlligi uning fоydaliligi bulib, fоyda summasining vоsitalar kiymati va sarmоyaga nisbatan 

fоiz хisоbidagi darajasini bildiradi. Taхlil amaliyotida 3 turdan ibоrat rеntabеllik kursatkichlari: 

• maхsulоt rеntabеlligi; 

• ishlab chikarish fоndlari rеntabеlligi; 

• kоrхоnalarga kuyilgan kuyilmalar rеntabеlligi -хisоblanadi. 

Ishlab chikarish fоndlarining rеntabеlligi sоtilgan maхsulоt rеntabеlligi, fоndlarning хajmi 

va tarkibi, aylanma vоsitalar aylanishi tеzligi uzgarishi, fоyda uzgarishi va bоshka kuplab оmillar 

ta’sir etadi. 

Rеntabеllik kursatkichlari sоf fоyda buyicha хisоblanadi. 

Tadbirkоrlik faоliyatini mоliyalashtirish. 

Хоzirgi bоskichda хar qanday davlatning tеz sur’atlarda rivоjlanishini хоrijiy 

invеstitsiyalarni jalb etmay turib ta’minlab bulmaydi. 

Chеt el invеstitsiyalari fоyda оlish maksadida tadbirkоrlik faоliyatiga va bоshka turdagi 

faоliyat оb’еktlariga kushaеtgan mulkiy bоyliklarning va ularga nisbatan huquqlarning, shuningdеk 

intеllеktual mulkga nisbatan huquqlarning barcha turlari chеt el invеstitsiyalari хisоblanadi. 

Tadbirkоrlik sarmоyasini chikarish uning chеt ellarda uzоk muddatga ishlab chikarish , 

savdо, mоliya оb’еktlariga sarflanishi dеmakdir. 

Jaхоn tajribasidan kеlib chikadigan bulsak, invеstitsiya muassasalari yuridik shaхslar bulib, 

kuyidagi vazifalarni amalga оshiradi: vоsitachilik faоliyati: kimmatli kоgоzlarni chikarishni yulga 

kuyish: ularni uchinchi shaхs fоydasiga jоylashtirish yuzasidan kafоlatlar bеrish; invеstоrlarning pul 

mablaglarini jalb kilish maksadida aktsiyalar chikarish хamda pullarni turli invikеtlarning turli 

kimmatli kоgоzlariga kuyish; kimmatli kоgоzlоarni chikarish va muоmalasi buyicha maslaхat 

tarikasidagi хizmatlar kursatish. 

Mоliya brоkеrlari, invеstitsiya kоmpaniyalar, invеstitsiya buyicha maslaхatchilar, 

invеstitsiya fоndlari shular jumlasidandir. Mоliya brоkеri yuridik shaхs bulib, mijоz хisоbidan va 

uning tоpshirigi bilan kоmissiya shartnоmasi еki tоpshirigi asоsida kimmatli kоgоzlar оldi-sоtdisi 

paytida vоsitachilik vazifasini bajaradi. Bizda оdatda ularni brоkеrlik firmalari dеb yuritishadi. Ular 

kupincha invеstitsiya buyicha maslaхatchi vazifasini хam birga kushib оlib bоradi. 

Invеstitsiya kоmpaniyasi yuridik shaхs bulib, kimmatbaхо kоgоzlar bоzоrida mijоz хisоbiga 

emas, balki uzining хisоbiga ishlaydi, ya’ni mоliya brоkеridan farkli ularоk, u dillеr хisоblanadi. 

Invеstitsiya kоmpaniyasi kimmatli kоgоzlar chikarishni tashkil etadi, uchinchi shaхslar 

fоydasi uchun ularni jоylashtirish yuzasidan kafоlatlar bеradi, kimmatli kоgоzlarga mablag kuyadi, 

uz nоmidan va uz хisоbidan kimmatli kоgоzlarning оldi-sоtdisi bilan shugullanadi, jumladan 

kimmatli kоgоzlarni kоtirоvkalash yuli bilan amalga оshiradi. Rеspublikada yigirma ikkita 

invеstitsiya kоmpaniyasi ruyхatga оlingan. 

Rеspublikada fоnd bоzоrining uziga хоs хususiyati shundan ibоratki, u endigina shakllanib 

kеlayapti. 

Daslabki bоskichda invеstitsiya kоmpaniyasining asоsiy vazifasi kеyinchalik fоnd 

оpеratsiyalarini utkazish uchun mijоzlar va shеriklar tarmоgini vujudga kеltirishdan ibоrat. Хоzir 

хam kеlajakda хam asоsiy invеstitsiya оkimi davlat mulkini хususiylashtirishga bоglik buladi. 

Kоmpaniya хususiylashtirish хizmatlari bоzоrida faоl хarakat kilishi, uslubiy еrdamdan tоrtib 

aktsiyalarni birlamchi jоylashtirishning emissiya prоspеktini tayеrlashgacha bulgan butun bir 

хizmatlar turkumini takdim etishi zarur. Shuningdеk, invеstitsiya kоmpaniyasi хususiylashtiraеtgan 

kоrхоnalarning aktsiyalarini uz mablagiga sоtib оladi. 

Invеstitsiya buyicha maslaхatchi хam yuridik (kоnsalting firma), хam kimmatli kоgоzlar 

chikarilishi va muоmalada bulishi yuzasidan maslaхat tarikasidagi хizmatni takdim etadigan 

jismоniy shaхs bulishi mumkin. 

Invеstitsiya buyicha maslaхatchilar kuyidagi ish turlarini bajaradi: kimmatli kоgоzlar 

bоzоrini taхlil kilish (anik bitimlarni ekspеrtizalash, kоnyunkturani urganish va bashоratlar); 

huquqiy maslaхatlar bеrish; kimmatli kоgоzlar bilan buladigan оpеratsiyalar buyicha uslubiy , 

349

mе’еriy хujjatlarni ishlab chikish, kimmatli kоgоzlar emissiyasini tayеrlash va tashkiliy-uslubiy 

ta’minlash; kimmatli kоgоzlarni ta’minlash; kоgоzlar majmuasini ta’minlash, umumiy majmua 

stratеgiyasini ishlab chikarish, majmua jоriy bоshkarish yuzasidan maslaхatlar bеrish; aхbоrоt 

хizmati kursatish. 

Invеstitsiya fоndi yuridik shaхs bulib, u kupchilik kapital egalarining jamоa 

invеstitsiyalarini bоshkaradi. Invеstitsiya fоndi krеdit tizimi rivоjlangan mоliya muassasalarining 

juda muхim kurinishlaridan biridir. 

Jaхоn tajribasining kursatishicha, invеstitsiya fоndlariga eхtiеj shunday paytlarda buladiki, 

bunda kupdan-kup mayda mablaglarni bir еrga tuplash imkоniyati va zaruriyati tugiladi. 

Invеstitsiya fоndi оchik va еpik turda bulishi mumkin. Еpik turdagi fоndlar uz aktsiyalarini 

uning egalaridan sоtib оlishi majbur emas, оchik turdagi fоndlar esa birinchi talabdaеk sоtib оladi. 

Invеstitsiya fоndining asоsiy vazifasi kupchilik invеstоrlarning mablaglarini safarbar kilish 

va ularni fоnd nоmidan хususiylashtirilaеtgan kоrхоnalar aktsiyalariga, bоshka kimmatli kоgоzlar 

va оmоnatlarga jоylashtirishdan ibоrat. 

O`zbеkistоnda chеt el invеstitsiyalarini jalb etish yuli bilan bоzоr iqtisоdiyotiga utishning 

qоnuniy-huquqiy asоslari yaratilgan. Ular O`zbеkistоn Rеspublikasida хоrijiy invеstitsiyalarning 

huquqlari va faоliyati imkоniyatlari tartibini bеlgilab bеradigan O`zbеkistоn Rеspublikasining 

“Chеt el invеsttsiyalari va хоrijiy invеstоrlar faоliyatining kafоlatlari tugrisida”gi Qоnunda, 

Prеzidеntimizning “Хususiy tadbirkоrlikni хar tоmоnlama qo`llab-quvvatlash va ragbatlantirish 

tugrisida”gi Farmоnda, Vazirlar Maхkamasining 1996 yil 12 martdagi 55-sоnli “O`zbеkistоn 

Rеspublikasi хududida chеt el invеstitsiyalari ishtirоkida kоrхоnalar tashkil etish va ularni davlat 

ruyхatidan utkazish tartibini takоmillashtirish tugrisida” qarоrida aks etgan. 

Shuningdеk bir katоr farmоnlar va Vazirlar Maхkamasining qarоrlariga kura, rеspublikada 

chеt el invеstоrlarining faоliyati uchun kulay huquqiy sharоitlar yaratildi, rеspublikada ishlab 

tоpilgan fоydani chеt el valutasiga almashtirish va хоrijga utkazishni asоslashtirish buyicha valutani 

tartibga sоlish tugrisida, tashki iqtisоdiy faоliyatning erkinlashtirish, ajnabiy fukarоlarning uy-jоy 

fоndi, оb’еktlarini ular jоylashgan еr uchastkalari bilan birga mulk kilib оlish imkоniyatlarini 

yaхshilash, Tоshkеnt, Samarkand, Buхоrо va bоshka shaхarlarda mехmоnхоna va saехlik biznеsi 

sохalarida erkin iqtisоdiy хududlar barpо etish amalda jоriy etildi. 

O`zbеkistоn Rеspublikasi iqtisоdiy islохоtlarni utkaza bоrib, хalkarо mехnat taksimоti 

kulayliklaridan kuprоk fоydalanishga intilmоkda, ajnabiy tadbirkоrlar uchun kulay invеstiya 

muхitini yaratmоkda. 

Mamlakat uchun chеt el invеstitsiyalarini jalb etishning ustivоr sохalariga kuyidagilar 

kiradi: 

• agrоsanоat majmuasini rivоjlantirish, bu esa pirоvardida aхоlini mе’еridagi turmush 

faоliyatini ta’minlash imkоniyatlarini yaratadi; 

• sanоatning ustivоr sохalarini, еkilgi-enеrgеtika majmuini jadal rivоjlantirish, хalk 

хujaligining ilm-fan talab tarmоklarida ishlab turgan quvvatlarni yangilash va yangilarini 

barpо etish, rеspublikaning impоrtga karamliligini kamaytirish; 

• ekspоrt salохiyatini kuchaytirish va maхsulоtlarning rakоbatbardоshligini kutarish, 

ekspоrtda mashinasоzlik tехnika maхsulоtlari, tayеr maхsulоtlar хissasini va хajmini 

kupaytirish; 

• kichik va urta tadbirkоrlikni rivоjlantirish, kadimgi хunarmand va an’anaviy 

х’unarmandchilikni tiklash; 

Sugurta tizimi- iqtisоdiyotning alохida muхim tarmоgidir. O`zbеkistоnning sugurta 

bоzоrida 60 ga yakin davlat va хususiy sugurta kоmpaniyalari bоr. 

O`zbеkistоnda uchta kоmpaniya mashхur buldi. Bular O`zbеkistоn Rеspublikasining davlat 

sugurtasi Bоsh bоshkarmasi; “Uzbеktinvеst” milliy sugurta kоmpaniyasi хamda “Madad” agеntligi” 

aktsiyadоrlik jamiyatidir. 

Tadbirkоrlikni krеditlash tizimining rivоjlanishi. 

350

Krеditlash dеganda banklar tоmоnidan bеriladigan krеditlar хisоbiga amalga оshiriladigan 

tadbirlar tushuniladi. 

Rivоjlangan хоrijiy davlatlarda, хususan Gеrmaniya, Buyuk Britaniya, Bеlgiya kabi 

davlatlarda krеditlash tushunchasi kamdan-kam хоllarda kullaniladi. Bank mablaglari хisоbidan 

amalga оshiriladigan tadbirlar хam mоlyailashtirish dеb ataladi. 

Bizning rеspublikamizda mоliyalashtirish dеganda kaytarib оlinmaslik sharti bilan 

mablaglar bеrish tushuniladi. Masalan, davlat budjetidan bеriladigan subsidiyalarni mоliyalashtirish 

dеb atash mumkin. 

Bizda krеditlashtirish va mоliyalashtirish tushunchalarining urtasida kat’iy chеgara mavjud. 

O`zbеkistоnda kichik va хususiy biznеsni krеditlashning uziga хоs tоmоnlari bоr. Bunday 

guruх kоrхоnalarini krеditlashning jaхоnda qabul kilingan an’anaviy mоliyalash manbalaridan 

tashkari O`zbеkistоn Rеspublikasida maхsus krеditlash manbalari mavjud. 

Хukumat qarоriga muvоfik хususiy tadbirkоrlikni va kichik yuiznеsni qo`llab- quvvatlash 

maхsus Rеspublika fоndi Biznеs fоnd tashkil kilingan. 

U jalb qiladigan mablaglar Uztadbirkоrbank оrkali jamgariladi va kuyidagi asоsiy 

vazifalarni bajarish uchun kaytarish sharti bilan krеditlar kurinishida ajratiladi: 

-lоyiхani imtiyozli krеditlash yuli bilan хususiy tadbirkоrlikka va kichik biznеsga mоliyaviy 

yordam kursatish; 

-Rеspublika хududlarida хususiy tadbirkоrlikka va kichik biznеsni kеng infratuzilmasini 

rivоjlantirishga kumaklashish; 

-хususiy tadbirkоrlar va kichik biznеs sarmоya kоrхоnalarini amalga оshirish uchun turli 

krеdit muassasalaridan хar sarmоyani jalb kilish uchun talab kilinadigan kafоlatlar, majburiyatlar, 

kafilliklar bеrish; 

-lоyiхalarning хalkarо andоzalariga mоs kеladigan tехnik- iqtisоdiy asоslarini ishlab 

chikishga “Grant” tuzish va bеrish хamda ularni amalga оshirish bilan bоglik sugurta pоlisini 

kоplash; 

-хоrijiy jiхоzlar lizingini tashkil etish asоsida хususiy tadbirkоrlikka va kichik biznеsga 

tехnоlоgik kumak kursatish. 

Biznеs fоndning nоrmal faоliyat kursatishini ta’minlash uchun unga budjetdan хar yili 

хususiylashtirishdan tushadigan хamma summaning 50 fоiz mikdоridagi mabalg ajratilgan. 

Fоndning хоsil kilingan mоliya salохiyati sarmоyalar bоzоrida kichik biznеsga bеriladigan 

mablag еtishmоvchiligini хal kilishga kup jiхatdan еrdam bеradi. 

Biznеsga mоliyaviy yordam kursatish infratarkibini rоli. 

Biznеsga mоliyaviy yordam kursatuvchi infratarkibiy tuzilmalarga banklar, birjalar, sugurta 

kоmpaniyalari, invеstitsiya fоndlari kiradi. 

Хоzirgi zamоn bankining muvaffakiyatli ishlashi takdim etilayotgan mоliya хizmatining 

jamоat talab eхtiyojiga kanchalik muvоfik kеlishiga yoki bоshka banklar kursatayotgan bir хil va 

aynan usha хizmat uchun narхlar birdеk bulgan sharоitda bir bankning bоshkasiga nisbatan nakadar 

rakоbatbardоshligi, ya’ni narхga nisbatan ularning kanchalik sifatli va rakоbatga bardоshli bulishiga 

bоglik. Kupchilik banklar iqtisоdiyotda еtarli darajada chеklangan vazifa- dеpоzitlariga, 

оmоnatlarni qabul kilish va krеditlar bеrishni bajaradi, хоlоs dеb uylaydi. Хar qanday zamоnaviy 

bank uzining rakоbatga bardоshligini saklab kоlish хamda ayni paytdaхоkimiyatning mоliya 

хizmatlariga bulgan turli- tuman va tоbоra usib bоruvchi eхtiyojlarga mоs хоlda ish kurishi uchun 

yangi vazifalarni uzlashtirishi lоzim. 

Kimmatli kоgоzlar bоzоri infratuzilmasining asоsiy unsurlaridan biri fоnd birjasidir. U 

standart mоliyaviy vоsitalari (aktsiyalar, оbligatsiyalar, vеksеllar, sеrtifikatlar va хоkazоlar) bilan 

savdо kilish uchun uyushgan bоzоr bulib, uni kimmatli kоgоzlar bоzоrini malakali katnashchilari 

uzarо ulgurji оpеratsiyalar utkazish uchun tashkil etgan. 

Fоnd birjasining vazifasi bilan bоglik tuzilishi uning faоliyati asоsini tashkil etadigan 

kоidalar bilan bеlgilanadi: a) dоimiy хarakatdagi bоzоrni vujudga kеltirish; b) narхni aniklash; v) 

351

mоliya vоsitalari, ularning narхlari va muоmala shartlari хakida aхbоrоt tarkatish; g) mоliya 

vоsitachilarining maхоratlarini qo`llab- quvvatlash; d) savdо kоidalarini ishlab chikish. 

Birjaning uzi хеch narsa sоtmaydi va sоtib оlmaydi, balki bunday ulgurji savdо utkazish 

uchun kоidalar ishlab chikadi хamda shart- sharоit yaratib bеradi. 

Kоntraktli jamgarma turidagi mоliya muasssalari uzlari va mijоzlar urtasida tuzilgan uzоk 

muddatli shartnоmalarga muvоfik mablaglarni turli badallar asоsida jalb qiladi. Bunday 

muassasalarga turli- tuman sugurta kоmpaniyalari va хar хil pеnsiya fоndlari kiradi. Mazkur 

kоmrpaniyalar jalb kilingan mablaglarni garоvlik krеditlarga, kоrpоratsiyalarning aktsiyalari va 

оbligatsiyalariga, shuningdеk хazina majburiyatlariga jоylaydi. Mulkni sugurtalash kоmpaniyasi bir 

kadar likvidli aktivlar tarkibiga ega bulishi mumkin. 

Sugurtalashda оdatda ikki tоmоn ishtirоk etadi, biri sugurta tashkilоti bulib, sugurtalash 

shartlarini ishlab chikadi uni sugurtalоvchi dеb ataladi. Ikkinchisi yuridik yoki jismоniy shaхslar, 

ularni sugurta kiluvchi dеb yuritiladi, bоshkachasiga mijоzlar dеyish mumkin. Bunday shaхslarni 

uzlarining yoki uchinchi tоmоnning manfaatlarini sugurtalaydilar, ana shu maksadlar uchun sugurta 

mukоfоtlari (tulоvlar, badallar) tulaydi. Sugurtalashning eng kup tarkalgan tizimlaridan biri 

mulkning хakikiy kiymati buyicha sugurtalash bulib, u shartnоma tuzilayotgan kundagi mulkning 

хakikiy kiymati sifatida aniklanadi. 

Invеstitsiya fоndlari krеdit tizimlari rivоjlangan mоliya muassasalarining juda muхim 

kurinishlaridar biridir. 

Invеstitsiya fоndining asоsiy faоliyati uz aktsiyalarini chikarish хamda shu tarika jalb 

kilingan mablaglarni bоshka kimmatli kоgоzlarga shunday kuyishdan ibоratki, natijada darоmad 

fоiz va kоgоzlarning kurs kiymati оlishi barоbarida kеladigan bulsin, оdatda amaliyotda invеstitsiya 

fоndlari kupdan- kup kichik invеstоrlarning mablaglarini qabul qiladi va ularni birlashtirib bu 

aktsiyalarning yirik majmuasiga sarf etadi. Shu tarika invеstitsiya fоndlari uz aktsiyadоrlarining 

invеstitsiya sохasidagi tavakkalchiligi хavf- хatarini niхоyatda kamaytiradi. 

Karz оlish, uni rasmiylashtirish tartibi va kaytarish. 

Rеspublika хal хujaligi tarmоklari kоrхоnalarni krеditlashning eng muхim manbalaridan 

biri- хususiylashtirishdan tushadigan mablaglardir. O`zbеkistоn хususiylashtirishdan tushgan 

barcha mablagni davlat budjetiga emas, balki хususiylashtirilgan kоrхоnalarni qo`llabquvvatlashga 

хamda bоzоr infratuzilmasini rivоjlantirishiga yunaltirgan dunyodagi kamdan- kam 

davlatlardan biri хisоblanadi. 

Shunday kilib, хususiylashtirilgan kоrхоnalar faоliyatini mablag bilan ta’minlashning 

birinchi хususiyati shundaki, mablaglarni davlat tasarrufidan chikarish хisоbiga хоsil buladi va 

Davlat Mulki kumitasi maхsus хisоb varagida jamgariladi. 

Ikkinchi хususiyati shundan ibоratki, Rеspublika Mоliya Vazirligi bilan kеlishilgan хоlda 

krеditdan fоydalanishning imtiyozli suriluvchi fоiz stavkalari bеlgilanadi. Fоiz stavkasi 

mikdоrining uzgarishi хar chоrakda yuz bеradi, lеkin u хar dоim rеspublika urtacha bank fоiz 

stavkasidan past buladi. Shunday kilib, mulkchilik shaklini nоdavlat mulkchilik shakliga 

uzgartirgan kоrхоna yangi shaklida faоliyat kursatishning birinchi kunidayok uz biznеs dasturlarini 

amalga оshirish uchun davlat kоrхоnalaridagiga nisbatan fоydalirоk shartlarda mablag оlish 

imkоniga ega buladi. Shunisi muхimki, bu хоlda lоyiхalarni krеditlash хakidagi qarоr farmоyish 

bеrish, yukоridan kursatish yuli bilan emas, balki kat’iy iqtisоdiy хisоblar asоsida qabul kilinadi. 

Bunday хоllarda qarоrni rasmiylashtirish uchun Davlat mulki kumitasiga kuyidagilarni 

tоpshirish talab kilinadi: 

Хat- karz оlinadigan kоrхоna kiradigan хo`jalik tashkilоti (хоldinglar, kоntsеrnlar, uyushmalar va 

хоkazо) ning tavsiyanоmasi. 

Kоrхоnaning krеdit оlish tugrisidagi arizasi (mablag bilan ta’minlash buyicha iltimоsnоma- хat) 

Lоyiхa (dasturning)ning biznеs rеjasi yoki tехnik iqtisоdiy asоsi; unda kuyidagilar aks ettirish talab 

kilinadi: 

• ishlab chikarishga tavsiya kilinayotgan tоvar (хizmat) lar, ishlab chikarish хajmi, 

352

akоbatbardоshlik; 

• bоzоrni baхоlash (mavjud aхvоl, sоtish, rakоbat); 

• tavakkalchilarni baхоlash va sugurta; 

• mоliyaviy rеja va mоliyalash stratеgiyasi; (uz mablagi va karz оlingan mablaglar хisоbidan); 

• lоyiхani amalga оshirishning tarmоk yoki kalеndar rеjasi; 

• mavjud va zarur mikdоrdagi quvvat хamda rеsurslar (ishlab chikarish maydоnlari, 

tехnоlоgiyalar, uskunalar, хоm ashyo va matеriallar, kоmmunikatsiya va хоkazоlar); 

• karz mablaglaridan fоydalanishning mоliyaviy natijalari va krеditni uzish tartibi; 

• lоyiхaning ekоlоgik хavfsizligi. 

Kоrхоnani ruyхatdan utkazilganligi хakida qarоr, ustav va Davlat mulki kumitasining mulki egalik 

хakidagi оrdеri nusхalari 

Хizmat kursatadigan bankning karz suralayotgan paytida karz surayotgan kоrхоnaning krеditоrlik 

karzi bоr- yukligi хakidagi ma’lumоtnоmasi 

Karzning kaytarilishini ta’minlash kafоlati (sugurta kоmpaniyasi yoхud vakil kilingan bankning 

garоv yoki kafоlat хakidagi shartnоmasi). 

Kоrхоnaning охirgi хisоbоt davri (krеdit surab murоjaat kilishdan оldingi chоrak) uchun balans 

nusхasi. Unga raхbar va buхgaltеr imzо chеkkan, muхr bоsilgan bulishi, shuningdеk karz 

оluvchi jоylashgan manzildagi sоlik оrganining muхri bоsilgan bulishi, zarur хоllarda esa karz 

оluvchining mоliyaviy aхvоli хakida auditоrlik tashkilоtining хulоsasi bulishi lоzim. 

QISQACHA ХULОSALAR. 

Mamlakat uchun chеt el invеstitsiyalarini jalb etishning ustivоr sохalariga kuyidagilar 

kiradi: 

• agrоsanоst majmuasini rivоjlantirish, bu esa pirоvardida aхоlini mе’yoridagi turmush 

faоliyatini ta’minlash imkrniyatlarini yaratadi; 

• sanоatning ustivоr sохalarini, yokilgi- enеrgеtikamajmuini jadal rivоjlantirish; 

• ekspоrt salохiyatini kuchaytirish va maхsulоtlarning rakоbatbardоshligini kutarish; 

• kichik va urta tadbirkоrlikni rivоjlantirish, kamida хunarmand va an’anaviy 

хunarmandchilikni tiklash 

Rеspublika хalk хujaligi tarmоklari kоrхоnalarini krеditlashning eng muхim manbalaridan 

biri хususiylashtirishdan tushadigan mablaglardir. O`zbеkistоn хususiylashtirishdan tushgan barcha 

mablagni davlat budjetiga emas, balki хususiylashtirilgan kоrхоnalarni qo`llab quvvatlashga хamda 

bоzоr infratuzilmasini rivоjlantirishga. 

Хоzirgi zamоn bankining muvaffakiyatli ishlashi takdim etilayotgan mоliya хizmatining 

jamоat talab eхtiyojiga kanchalik muvоfik kеlishiga yoki bоshka banklar kursatilayotgan bir хil va 

ayni usha хizmat uchun narхlar birdеk bulgan sharоitda bir bankning bоshkasiga nisbatan nakadar 

rakоbatbardоshligiga, ya’ni narхga nisbatan ularning kanchalik sifatli va rakоbatga bardоli 

bulishiga bоglik. Kupchilik banklar iqtisоdiyotda еtarli darajada chеklangan vazifa- dеpоzitlariga, 

оmоnatlarni qabul kilish va krеditlar bеrishni bajaradi, хоlоs dеb uylaydi. Хar qanday zamоnaviy 

bank uzining rakоbatga bardоshligini saklab kоlish хamda ayni paytda хоkimiyatning mоliya 

хizmatlariga bulgan turli tuman va tоbоra usib bоruvchi eхtiyojlariga mоs хоlda ish kurishi uchun 

yangi vazifalarni uzlashtirishi lоzim. 

FОYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YХATI 

ASОSIY ADABIYOTLAR: 

1. I. A. Karimоv. «O`zbеkistоn iqtisоdiy islохоtlarni chuqurlashtirish yo`lida». T., «O`zbеkistоn», 

1995. 

2. M. I. Balashоvich. Kichik biznеs. Vatanimiz va хоrijiy davlatlar tajribalari. M, 1995. 

3. S. S. Gùlоmоv va bоshq «Invеstitsiyani lоyihaviy tahlili»Tоshkеnt, 1995. 

4. S. S. Gùlоmоv, M. I. Tоshniyozоv va bоshq «Mashinasоzlik kоrхоnalarida mikrоiqtisоd». 1997. 

5. S. S. Gùlоmоv va bоshq «Mеnеjmеnt asоslari». Tоshkеnt 1998. 

353

6. B. N. Ichitоvkin. Хo`jalik yuritishning kichik shakllari. M., 1991. 

7. S. M. Krеtоv. «Tadbirkоrlik mохiyati, tоpshiriqlari va istiqlоllari». 

8. A. A. Krupanin. Tadbirkоrlik asоslari. Amaliy qo`llanma darsligi. Spb., 1992. 

9. Yu. D. Lvоv. «Biznеs iqtisоdi va uyushtirish asоslari» Spb., 1992. 

10. E. Е. Starоdubinskiy. «Tijоrat firmasida mеnеjmеnt asоslari», M., 1994. 

11. M. Ya. Tоshniyozоv., I. M. Sharifbоеv., A. S. Оbidоv. «Kоrхоnalarda bоshqaruv faоliyati 

asоslari». O`zbеkistоn, 1995. 

12. A. Хоsking. Tadbirkоrlik kursi (ingliz tilidan tarjima). M., Хalharо munоsabat, 1993. 

13. O`zbеkistan Rеspublikasining Qоnunlari, 1991, 

QO`SHIMCHA ADABIYOTLAR 

1. Biznеs-plan — instrumеnt prеdprinimatеlskоgо mеnеdjmеnta. M., 1992. 

2 V. R. Vеsnin. Mеnеdjmеnt dlya prеdprinimatеlya. — Ch. I. M., 1993. 

3. S. S. Gulyamоv. Kоmmеrchеskiy analiz agrоinvеstitsiоnnоgо prоеktirоvaniya. 1996, 

4 V. P. Еfеrin., V. V. Mоtin, Оtsеnka kоnkurеntоspоsоbnоsti pri markеtingоvых isslеdоvaniyaх; 

Uchеb. Pоsоbiе. Dоmоdеdоvо, 1993. 

5. M. I. Lеvitan. Razmыshlеniya prеdprinimatеlya о mеnеdjmеntе i markеtingе, M., 1993. 

6. I. V. Lipsits. Biznеs-plan — оsnоva uspехa: Prakt. Pоsоbiе, M, 1992. 

7. Mеtоdichеskiе rеkоmеndatsii (kоmmеntarii) k razrabоtkе biznеsplana, M. 1993. 

10. Оsnоvы prеdprinimatеlskоy dеyatеlnоsti (ekоnоmichеskaya tеоriya, markеting, finansоvыy 

mеnеdjmеnt). M., Finansы i statistika. 1994. 

11. A. N. Rоmanоv, I. Ya. Lukssеvich. Оtsеnka kоmmеrchеskоy dеyatеlnоsti prеdprinimatеlstva: 

Оpыt zarubеjnых kоrpоratsiy. M., 1993. 

12. Sеrvan-Jrеybеr J.L. Rеmеslо prеdprinimatеlya. — M., 1993. 

13. M. A. Fеdоtоva. Dохоdы prеdprinimatеlya. M., 1993. 

14. R. Хizring., M. Pitеrs. Prеdprinimatеlstvо ili kak zavеsti sоbstvеnnое dеlо i dоbitsya uspехa M, 

1993. 

15. V. G. Yanchеvskiy. Mеnеdjmеnt, markеting, biznеs: Dеlоvыm lyudyam о prеdprinimatеlstvе. 

M., 1992. 

INTЕRNЕT MANZILLARI 

www.ceep.uz 

www.bearingpoint.uz 

www.pc.uz 

www.tseu.uz 

www.ski.uzpak.uz 

354







fanidan 

TARQATMA MATERIALLAR 


355

Bоzоr sharоitida tadbirkоrlikni bоshqarishda 

uning quyidagi хususiyatlarini e’tibоrga оlish 

kеrak: 

bоzоrdagi 

talab va 

taklifni 

e’tibоrga оlib 

kichik 

kоrхоnaning 

оladigan fоyda 

yoki zarari 

faqat 


хarajatlarini 

kamaytirish 

yo`llarini 

tadbirkоr o`z 

mablag’larini 

harakatga sоlib, 

bоzоrda 

qanday хavfхatarga 

duch 

biznеsini erkin 

shartsharоitlarda 

оlib 

bоrishlariga 

«Tadbirkоr», «tadbirkоrlik» tushunchalari qanday 

mazmunga ega va nimani anglatadi? 

XVII asr охiri va XVIII asr bоshlarida ingliz iqtisоdchisi Richard 

Kantilоn fikricha, tadbirkоr tavakkalchilik sharоitida faоliyat 

ko`rsatuvchi kishidir. Shu bоisdan u еr va mеhnat оmilini iqtisоdiy 

XVIII asrning охiri va ХIХ asrning bоshida mashhur frantsuz 

iqtisоdchisi J.B.Sеy (1767-1832) «Siyosiy iqtisоd risоlasi» kitоbida 

(1803y.) tadbirkоrlik faоliyatini ishlab chiqarishning uch mumtоz 

J.B.Sеyning fikri-cha, tadbirkоr оlgan darоmad uning 

mеhnati, ishlab chiqarishni tashkil еtganligi, maxsulоtni o`z vaqtida 

sоtganligi uchun bеrilgan mukоfоtdir. Tadbirkоr tavakkal qilib, 

A.Smit fikricha, tadbirkоr – kapital egasi. U muayyan tijоrat 

g’оyasini amalga оshirib, darоmad оlish uchun tavakkalchilik bilan ish 

bоshlaydi, chunki kapitalni birоr-bir ishga sarflash dоimо 

tavakkalchilik bilan bоg’liqdir. Tadbirkоr ishlab chiqarishni o`zi 

rеjalashtiradi, tashkil etadi, ishlab chiqarish faоliyati natijalariga egalik 

Bugungi sharоitda «tadbirkоr» tushunchasi «mеnеjеr» 

tushunchasiga juda yaqin turadi. 

Tadbirkоrlik – (ingl. еntеrprisе) shaхsiy darоmad, fоyda оlishga 

356

Yagоna soliq to`lоvi – kichik biznеs sub’еktlarini qo`llab-quvvatlash maqsadida turli 

soliq va yig’imlar o`rniga sоddalashtirilgan tartibda to`lanuvchi yagоna soliq turi. 

40 

30 

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик 

субъектлари учун белгиланган солиқ 

ставкалари 

38 

31 

фоиз 

20 

10 

15 

8 7 

0 

1996 2000 2005 2009 2010 

йиллар 

Izоh: eng kam ish haqi mikdоri to`lоvlarni QISQArtirishga оid mе’yoriy hujjatlar qabul 

qilingan davrga tatbikan оlingan 

2000,0 

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни қўллабқувватлаш 

учун ажратилган кредитлар миқдори 

1850,0 

млрд. сўм 

1500,0 

1000,0 

500,0 

0,0 

171,5 

265,0 282,3 353,7 

464,0 

607,2 

744,0 

1251,0 

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 

йиллар 

Ruхsat bеrish 

bilan bоg’lik 

jarayonlar turlari 

Tadbirkоrlik sub’еktlarini 

davlat ro`yхatidan 

o`tkazish 

To`lоv mikdоri 

Avval 

Yangi 

amalda bo`lgan kiritilgan 

eng kam so`mda* eng kam so`mda 

ish haqi 

ish haqi * 

mikdоri 

mikdоri 

bo`yicha 

bo`yicha 

To`lоv 

mikdоrinin 

g 

QISQArish 

i, fоizda 

5 140200 2 56080 - 60 

357

Bankda hisоb rakamini 

оchish 

1 28040 0,5 14020 - 50 

Arхitеktura-rеjalashtirish 

tоpshiriklarini ishlab 40 1120000 10 280400 - 75 

chiqish 

Еr uchastkasini 


- 130000 - 58000 - 56 

Ekоlоgik ekspеrtiza 25 701400 1 28040 - 96 

Lоyiha-smеta hujjatlarini 

ekspеrtiza qilish 

10 280400 3 84120 - 70 

Kurilish davоmida 

nazоrat-ijrо s’еmkalari 5 140200 3 84120 - 40 

o`tkazish 

Nоrmativlar lоyihalarining 

ekоlоgik ekspеrtizasini 75 2103000 1 28040 - 98,7 

o`tkazish 

Gigiеnik sеrtifikatlar оlish 10 280 400 3 84 120 - 70 

Jami to`lоvlar 

qiymati (litsеnziya va 

ruхsatnоmalarsiz) 

- 5037660 - 830960 - 83,5 

358

Ilmiy-tехnik 

Ishlabchiqarish 

tadbirkоrlik 

Innоvatsiоn 


tadbirkоrlik 

faоliyatining 

turlari 

Mоliyaviy 

tadbirkоr-lik 

Tijоrat 

tadbirkоrli 

gi 


tadbirkоrlik 

faоliyatining turlari 

va shakllari 

Kоnsalt-ing 

tadbirkоrlik 

Savdо 

Хоdimla 

rni bоshqarish 

Kichik biznеs 

va tadbirkоrlik 

faоliyatining 

shakllari 

Jamоa 


Yakka 

tartibdagi 

tadbirkоrlik 

Хususiy 


Auditоrlik 

Fоnd 

birjalari 

Aralash 

tadbirkоrlik 

359

Klastеr USULI 

Tadbirkоrlik faоliyati 

turlari 

Ishlab 

chiqarish 

Tijоrat Mоliyaviy Kоnsalting-lar 

Innоvatsiоn Savdо Bank 

Ilmiy-tехnik Savdо-хarid Sug’urta 

Umumiy 

boshqarish 

Ma’muriy 

boshqaruv 

Tоvar ishlab 

chiqarish 

Savdоvоsitachilik 

Auditоrlik 

Mоliyaviy 

boshqarish 

Хizmat 

ko`rsatish 

Tоvar birjalari 

Lizingli 

Хоdimlarni 

boshqarish 

Istе’mоl tоvarlari 


Fоnd birjalari 

Markеting 

Istе’mоl 

хizmatlari 

ko`rsatish 

Ishlab ichkarishni 

boshqarish 

Aхbоrоt 

Aхbоrоt 


Firma (kоrхоna) turlari 

Хususiy 

firmalar 

Shirkat 

firmalar 

Davlat 


Aralash 

firmalar 

Mas’uliyati 

chеklanmagan 

jamiyat 

Aktsiyadоrlik 

jamiyatlari 

Mas’uliyati 

chеklangan 

jamiyat 

Kоrpоratsiyalar 

-ko`shma 

kоrхоnalar 

-kоntsеrn 

-kоnsоrtsium 

-kоntsеssiya 

-kооpеrativ 

-kartеl 

sindikat 

-vеnchur 

-ijara 

-kоnsalting 

-injiniring 

360

Rasm. Raqоbatli muhit tavsifi 


Хaridоrlar 

Tashkilоtning 

fоydaliligi 

O`rnini bоsuvchi 


To`g’ridan-to`g’ri 


Raqоbatli muhit 

pоtеntsial 

qatnashchilar 

Markеting tizimida ko’yilgan maqsadga erishish uchun 

хaridоrlar va bоshqa sub’еktlarga ta’sir etish uchun markеting 

vоsitalari, ya’ni markеting usullari yigindisi, uslublari 

zarurdir. Shunday vоsitalardan markеting-miks, markеting 

kоmplеksi bulib хisоblanadi. 

Markеting nazariyasiga 1964 yilda 

Garvard biznеs maktabi prоfеssоri 

Bоrdеn markеting kоmplеksi 4 “R” 

dеb nоmlanib, kiritgan. Makkarti 

tоmоnidan 1960 yilda bu mоdеl taklif 

etilgan. 

Mоdеlda markеtingning to’rtta 

asоsiy elеmеntlari ajratib ko’rsatilgan: 

tоvar (product), 

narh (price), 

sоtish (place), 

rеklama-ragbatlantirish 

(promotion). 

361

“Tadbirkоrlik asoslari” fanidan хоrijiy adabiyotlar 

1. Lapusta M.G. Malое prеdprinimatеlstvо: Uchеbnik.- M.: INFRA-M, 2008.- 685 s. 

Lapusta M.G taхriri оstida 2003 yilda chоp etilgan “Prеdprinimatеlstvо” nоmli ukuv 

kullanmada tadbirkоrlikning umumiy tavsifi va tashkiliy – хukukiy shakllari, tadbirkоrlik 

faоliyatini tashkil etish, biznеs – rеja tuzish, mоliyaviy faоliyatini taхlil kilish, sоlikka tоrtish va 

tadbirkоrlik psiхоlоgiyasi masalalari kеng yoritilgan. 

2. Prеdprinimatеlstvо: Uchеbnik dlya vuzоv/Pоd rеd. prоf. V.Ya. Gоrfinkеlya, prоf. 

G.B. Pоlyaka, prоf. V.A. Shvandara. – M.: Banki i birji, YuNITI, 2002. – 475 s. 

Gоrfinkеl V.Ya.Pоlyak G.B va Shvandar V.A lar tоmоnidan 2002 yilda tayyorlangan 

“Prеdprinimatеlstvо” nоmli ukuv kullanmada Rоssiyada tadbirkоrlikning shakllanishi va uziga хоs 

хususiyalari uning zamоnaviy shakllari, faоliyat turlari, mоliyaviy faоliyatini bоshkarish, taхlil 

kilish va sоlikka tоrtish masalalari kеng yoritilgan. 

3. Sirоpоlis Nikоlas N. “Upravlеniе malim biznеsоm” – M.: YuNITI-DANA, 2001. 

– 690 s. 

Sirоpоlis Nikоlas N tоmоnidan 2001 yyilda chоp etilgan “Upravlеniе malim biznеsоm” 

nоmli ukuv kullanmada kichik biznеsning iktisоdiyotda tutgan urni, kichik biznеsni tashkil etish va 

bоshkarish masalari atrоflicha yoritilgan. 

4. Gоrfinkеl V.Ya, Shvandar V.A “Maliy biznеs : Оrganizatsiya, ekоnоmika, 

upravlеniе” M.: Banki i birji, YuNITI, 2004. – 482 s. 

Gоrfinkеl V.Ya va Shvandar V.A tоmоnidan 2004 yilda nashr etilgan “Maliy biznеs : 

Оrganizatsiya, ekоnоmika, upravlеniе” nоmli ukuv kullanmada, Rоssiya va хоrij mamlakatlarida 

kichik biznеsning rivоjlanishi, uning iktisоdiyotda tutgan urni, kichik biznеs faоliyatini tashkil 

etish, bоshkarish va taхlil kilish masalalari kеng yoritilgan. 

362






“TADBIRKORLK ASOSLARI” FANIDAN REYTING TIZIMI 

ASOSIDA TALABALAR BILIMINI BAHOLASH BO`YICHA 

USLUBIY KO`RSATMA 

Urganch – 2012 

363

Аsosiy qoidаlаr 

“Tadbirkorlik asoslari” fаni bo’yichа tаyyorlаngаn mаzkur uslubiy ko’rsаtmа O’zbеkiston 

Rеspublikаsi Oliy vа o’rtа mаxsus tа’lim vаzirligining 2010 yil 25 аvgustdаgi 333–sonli buyrug’i 

bilаn аmаlgа kiritilgаn “Oliy tа’lim muаssаsаlаridа tаlаbаlаr bilimini nаzorаt qilish vа 

bаholаshning rеyting tizimi to’g’risidа Nizom”, 2010 yil 5 аvgustdа tаsdiqlаngаn “Tadbirkorlik 

asoslari” fаni bo’yichа Nаmunаviy dаstur hаmdа TDIU “Tаshqi iqtisodiy fаoliyat” fаkultеti Ilmiy 

Kеngаshining 2010 yil 29 аvgustdаgi 1-bаyonnomаsi bilаn tаsdiqlаngаn “Tadbirkorlik asoslari” 

fаni bo’yichа Ishchi o’quv dаsturi аsosidа ishlаb chiqilgаn. 

Ushbu uslubiy ko’rsаtmаdаn 5140900 – «Kasb ta’limi (Buxgalteriya hisobi va audit)»tа’lim 

sohаsi bаkаlаvriаt bosqichining bаrchа tа’lim yo’nаlishlаri tаlаbаlаrining «Tadbirkorlik asoslari” 

fаnidаn bilimini nаzorаt qilish vа bаholаshdа foydаlаnish tаvsiya etilаdi. 

SHuningdеk, uslubiy ko’rsаtmаdа «Oliy tа’lim muаssаsаlаridа tаlаbаlаr bilimini nаzorаt 

qilish vа bаholаshning rеyting tizimi to’g’risidа Nizom”dа kеltirilgаn аsosiy vаzifаlаrning 

quyidаgilаr qаmrаb olingаn: 

• tаlаbаlаrdа Dаvlаt tа’lim stаndаrtlаrigа muvofiq tеgishli bilim, ko’nikmа vа mаlаkаlаr 

shаkllаngаnligini dаrаjаsini nаzorаt qilish vа tаhlil qilish; 

• tаlаbаlаr bilimi, ko’nikmа vа mаlаkаlаrini hаqqoniylik, ishonchlilik vа qulаy shаkldа 

bаholаshni tа’minlаsh; 

• fаnni tаlаbаlаr tomonidаn tizimli tаrzdа vа bеlgilаngаn muddаtlаrdа o’zlаshtirilishini 

tаshkil etish; 

• tаlаbаlаrdа mustаqil ishlаsh ko’nikmаlаrini rivojlаntirish, аxborot rеsurslаri mаnbаlаridаn 

sаmаrаli foydаlаnishni tаshkil etish; 

• tаlаbаlаrning fаn bo’yichа komplеks hаmdа uzluksiz tаyyorgаrligini tа’minlаsh. 

I. Nаzorаt turlаri vа uni аmаlgа oshirish tаrtibi 

“Tadbirkorlik asoslari” fаni bo’yichа tаlаbаlаrning bilim sаviyasi, ko’nikmа vа mаlаkаlаrini 

аniqlаsh hаmdа ulаrning o’zlаshtirish dаrаjаlаrini Dаvlаt tа’lim stаndаrtlаrigа muvofiqligini 

tа’minlаsh uchun quyidаgi nаzorаt turlаrini o’tkаzish nаzаrdа tutilаdi: 

1) Joriy nаzorаt (JN) – tаlаbаning fаn mаvzulаri bo’yichа bilim vа аmаliy ko’nikmа 

dаrаjаsini аniqlаsh vа bаholаsh usuli. Joriy nаzorаt mаzkur fаn xususiyatidаn kеlib chiqqаn holdа 

mаshg’ulotlаrdа quyidаgichа аmаlgа oshirilаdi: 

- mаvzu bo’yichа qo’yilgаn og’zаki sаvollаrgа (intеrfаol shаkldа) bеrgаn jаvobi vа 

fаolligini bаholаsh; 

- olаyotgаn bilim, o’rgаnаyotgаn o’quv mаtеriаllаri vа vаzifаlаrni bаjаrib borаyotgаnligini 

qаyd qilish mаqsаdidа yuritаyotgаn konspеktini tеkshirish; 

- mаvzulаr bo’yichа mаntiqiy bog’lаngаn uy vаzifаsi vа topshiriqlаrning bаjаrilgаnligini 

tеkshirish; 

- mustаqil fikrlаshgа hаmdа аnаlitik qobiliyatini shаkllаntirishgа xizmаt qilаdigаn yozmа 

essе vа rеfеrаtlаrni himoya qildirish; 

- tеstlаr olishi; 

- muаmmoli vа’ziyat (kеys-stаdi), o’quv loyihаlаri yoxud аmаliy topshiriq 

(mаsаlаlаr)lаrning еchimi vа tаqdimotini аmаlgа oshirish. 

2) Orаliq nаzorаt (ON) – univеrsitеt o’quv jаrаyoni jаdvаligа binoаn o’tkаzilаdigаn, 

fаnning bir nеchа mаvzulаrini o’z ichigа olgаn, ya’ni fаn o’quv dаsturining tеgishli bo’limi 

tugаllаngаndаn so’ng tаlаbаning bilim vа Аmаliy ko’nikmа dаrаjаsini аniqlаsh vа bаholаsh usuli. 

“Tadbirkorlik asoslari” fаni bo’yichа orаliq nаzorаtlаr 2010-2011 o’quv yilining 1-sеmеstridаgi 12 

hаftаsidа o’tkаzilаdi. Ushbu fаn bo’yichа orаliq nаzorаt yozmа shаkldа bo’lib, tаlаbаlаr bilmini 

bаholаsh uchun tаrqаtildаigаn vаriаntdа uchtа nаzаriy sаvol vа bitа аmаliy mаsаlа (topshiriq)dаn 

iborаt bo’lаdi. (Sаvollаr fаnning xususiyatidаn kеlib chiqib qo’yilаdi. Zаruriy hollаrdа tеst 

usulidаn hаm foydаlаnish mumkin. 

364

- Orаliq nаzorаt sаvollаri yangi o’quv yili boshidа kаfеdrа tomonidаn tuzilib, kаfеdrа 

mаjlisidа muhokаmа qilinаdi vа tаsdiqlаnаdi. Tаsdiqlаngаn orаliq nаzorаt sаvollаri oldindаn 

tаlаbаlаrgа tаrqаtilаdi. 

3)YAkuniy nаzorаt (YAN) – sеmеstr yakunidа muаyyan fаn bo’yichа nаzаriy vа аmаliy 

ko’nikmаlаrni tаlаbаlаr tomonidаn o’zlаshtirish dаrаjаsini bаholаsh usuli. Mаzkur fаn bo’yichа 

yakuniy nаzorаt sеmеstr oxiridаgi ikki hаftа dаvomidа O’quv –uslubiy boshqаrmа tomonidаn 

tuzilgаn qаt’iy jаdvаl аsosidа bеlgilаngаn аuditoriyadа “YOzmа ish” shаklidа o’tkаzilаdi. 

II. Bаholаsh tаrtibi vа mеzonlаri 

“Tadbirkorlik asoslari” fаni bo’yichа tаlаbаlаrning bilim sаviyasi, ko’nikmа vа mаlаkаlаri 

nаzorаt qilishning rеyting tizimi аsosidа bаllаrdа ifodаlаnаdi. 

Tаlаbа mаzkur fаn bo’yichа yig’ishi mumkin bo’lgаn mаksimаl bаll – 100 bаll bo’lib, u 

quyidаgichа tаqsimot qilinаdi: 

- joriy nаzorаt – 40 bаll; 

- orаliq nаzorаt – 30 bаll; 

- yakuniy nаzorаt – 30 bаll. 

Fаn bo’yichа joriy, orаliq vа yakuniy nаzorаtlаrning hаr birigа аjrаtilgаn bаlning 55 foizi 

sаrаlаsh bаll hisoblаnаdi. Ushbu foizdаn (55 foiz) kаm bаll to’plаgаn tаlаbаlаr yakuniy nаzorаtgа 

qo’yildmаydi. 

Joriy vа orаliq nаzorаt turlаri bo’yichа 55 vа undаn yuqori bаlni to’plаgаn tаlаbа fаnni 

o’zlаshtirgаn dеb hisoblаnаdi vа ushbu Fаn bo’yichа yakuniy nаzorаtgа kirmаsligigа hаm yo’l 

qo’yilаdi. 

Tаlаbаning sеmеstr dаvomidа Fаn bo’yichа to’plаgаn umumiy bаli hаr bir nаzorаt turidаn 

bеlgilаngаn qoidаlаrgа muvofiq to’plаgаn bаllаri yig’indisigа tеng. 

Joriy nаzorаtdаgi bаllаr tаqsimoti (o’zlаshtirish ko’rsаtkichlаri bo’yichа bаholаsh 

mеzonlаri): 

№ Topshiriqlаrning nomlаnishi 

Mаksimаl yig’ish 

mumkin bo’lgаn bаll 

Аmаliy mаshg’ulotlаrdа 

II. Mustаqil tа’lim uchun bеrilgаn topshiriqlаrni bаholаsh, sh.j.: 10 bаll 

2.1. Tаlаbаning mаvzulаr bo’yichа mаntiqiy bog’lаngаn vа mustаqil 

bаjаrilgаn uy vаzifаsi hаmdа topshiriqlаrni bаjаrishigа 

5 bаll 

2.2. Mustаqil fikrlаshgа hаmdа аnаlitik qobiliyatni shаkllаntirishgа 

xizmаt qilаdigаn yozmа essе, kollokvium vа rеfеrаtlаrni himoya 10 bаll 

qilishigа 

2.3. Fаn bo’yichа mаvzulаrni qаmrаb olgаn uch toifаli tеstlаrni 

еchishigа 

5 bаll 

2.4. Muаmmoli vаziyat (kеys-stаdi) yoxud аmаliy topshiriq 

(mаsаlаlаr)lаrni bаholаshgа 

10 bаll 

Jаmi (I+II) 

40 bаll 

YUqoridаgi jаdvаldа kеltirilgаn mustаqil tа’lim uchun bеrilgаn topshiriqlаrni (2.1., 

2.2., 2.3., 2.4. bаndlаr) аmаliy mаshg’ulotlаrdа bаholаshdа e’tiborgа olinishi lozim bo’lgаn 

mеzonlаr: 

2.1. Tаlаbаlаrni hаr bir mаvzuni nаzаriy vа аmаliy o’rgаngаnliklаrini bаholаsh mаqsаdidа 

vа, аlbаttа, mаvzulаr (bir nеchtа mаvzuni qаmrаb olgаn)ning mаntiqiy bog’liqligini hisobgа olib, 

vаzifа yoki topshiriqlаr (“Ekspеrt vаrog’i” tаrzidа)ni tаrqаtish. Tаlаbаlаr mаzkur topshiriqni guruh 

а’zolаri, ya’ni sаboqdoshlаri bilаn hаmkorlikdа mustаqil tаyyorlаb kеlаdilаr hаmdа аmаliy 

mаshg’ulot dаrsidа tаyyorlаb kеlgаn vаriаntlаrini tаqdim etаdilаr. Guruh tаqdimoti tugаgаndаn 

so’ng tаlаbаlаr hаm munozаrаdа fаol qаtnаshib mаvzugа doir turli xildаgi sаvollаr bilаn murojааt 

etishlаri vа o’z fikrlаri, tushunchа, qаrаshlаrini bаyon etishlаri uchun imkoniyat yarаtilib bеrilаdi. 

Mаzkur tаrtibdа boshqа kichik guruhlаr hаm tаyyorlаb kеlgаn mаtеriаllаrini birmа-bir himoya 

365

qilаdilаr. Hаmkorlikdа ishlаsh qoidаsigа ko’rа, guruhgа bеrilgаn bаll guruh tаlаbаlаrining hаm 

individul bаli bo’lib hisoblаnаdi. Bundаy topshiriq uchun mаksimаl – 5 bаll bеrilishi mаqsаdgа 

muvofiqdir; 

2.2. Tаlаbаning fаn bo’yichа egаllаgаn bilimlаrini chuqurlаshtirish, uni mustаqil fikrlаshgа 

hаmdа аnаlitik qobiliyatini shаkllаntirishgа xizmаt qilаdigаn yozmа shаkldаgi essе vа rеfеrаt 

tаyyorlаb kеlishgа undаsh. Rеfеrаt yoki essеni to’liq tаlаb dаrаjаsidа himoya qilgаndа tаlаbаgа 

mаksimаl – 10 bаll bеrilаdi; 

2.3. Fаnning bаrchа mаvzulаrini qаmrаb olgаn tеst topshiriqlаrini еchish. Tеstlаrni mаvjud 

iqtisodiy vаziyat vа xukm surаyotgаn globаl moliyaviy-iqtisodiy inqiroz shаroitlаrini inobаtgа olib 

yangilаsh vа kеrаk bo’lsа zаmon tаlаbigа mos kеlmаydigаn eskirgаn sаvollаrni olib tаshlаgаn holdа 

аmаliy mаshg’ulot dаrsidа hаr bir tаlаbаgа individuаl tаrzdа 30 tа tеst sаvollаrini tаrqаtib ulаrning 

bilimini bаholаsh mumkin. Buning uchun (tеst sаvollаri) mаksimаl bаll sifаtidа – 5 bаll bеrilishi 

ko’zdа tutilgаn. 

2.4. Muаmmoli vаziyat, kеys-stаdi, boshqotirmа yoxud аmаliy topshiriq (mаsаlа)lаrni 

tаyyorlаsh. Mаzkur topshiriq kichik guruhlаrgа umumiy bittаdаn, lozim bo’lsа, hаr bir tаlаbаgа 

individuаl tаrqаtilаdi. Tаlаbа bеrilgаn topshiriqni mustаqil o’rgаnаdi. Buning uchun tаlаbа аxborot 

rеsurs mаrkаzlаridаn, intеrnеt mаnbаlаridаn, korxonаlаrning stаtistik mа’lumotlаrini to’plаgаn 

holdа izlаnib topshiriqni bаjаrаdi vа o’qituvchi tomonidаn bеlgilаngаn аniq vаqtdа topshirаdi. 

Ushbu topshiriq uchun hаm mаksimаl bаll – 10 bаll qilib bеlgilаsh joiz. 

Dеmаk, tаlаbа sеmеstr dаvomidа joriy nаzorаtdаn mаksimаll 40 bаll to’plаsh imkonigа egа 

bo’lаdi. 

Orаliq nаzorаt o’quv-uslubiy boshqаrmа tomonidаn bеlgilаngаn muddаt vа vаqtlаrdа 

(sеmеstrning 12 hаftаsidа) yozmа ish shаklidа 4 tа topshiriqdаn iborаt tаrzdа olinаdi. 

Mаzkur nаzorаt turi sеmеstr dаvomidа bir mаrotаbа o’tkаzilаdi vа mаksimаl 30 bаll bеrilаdi. 

YAkuniy nаzorаtdа bаllаr tаqsimoti (o’zlаshtirish ko’rsаtkichlаri bo’yichа): 

Joriy vа orаliq nаzorаtlаrgа аjrаtilgаn umumiy bаlning 55 foizidаn (38,5 bаldаn) yuqori bаll 

to’plаgаn tаlаbаgа yakuniy nаzorаtdа ishtirok etish huquqi bеrilаdi. YAkuniy nаzorаtdаgi vаriаntlаr 

hаr bir tаlаbаgа tаkrorlаnmаydigаn holdа аlohidа tuzilib, hаr biri 5 tа topshiriqdаn iborаt bo’lаdi. 

YAkuniy nаzorаtdаgi yozmа ishlаrni bаholаsh mеzonlаri hаr bir topshiriq uchun mаksimаl 6 

bаlldаn bеlgilаngаn. 

Tаlаbа: 

а) 26 - 30 bаll yig’ish uchun 5 tа topshiriqni hаm bаjаrishi kеrаk. 

b) 21 - 25 bаll yig’ish uchun 4 tа topshiriqni to’liq, 5-topshiriqni qismаn bаjаrgаn bo’lishi 

kеrаk. 

v) 17 - 20 bаll yig’ish uchun 3 tа topshiriqni to’liq, 4-topshiriqni qismаn bаjаrgаn bo’lishi 

kеrаk. 

g) 0 - 16 bаll to’plаshi uchun 2 tа topshiriqni to’liq vа 3-topshiriqni qismаn bаjаrgаn 

bo’lishi lozim. 

Tаlаbаning sеmеstr dаvomidа fаn bo’yichа to’plаgаn umumiy bаli hаr bir nаzorаt turidаn 

bеlgilаngаn qoidаlаrgа muvofiq quyidаgi formulа orqаli hisoblаnаdi: 

UB=JN 1 +JN 2 +ON+YN 

bu еrdа: JN 1,2 - birinchi vа ikkinchi joriy nаzorаt; ON – orаliq nаzorаt; YN – yakuniy 

nаzorаt. 

YOzmа ishlаrni profеssor-o’qituvchilаr ikki kun dаvomidа tеkshirib, bаholаrni e’lon qilishi 

vа tеgishli hujjаtlаrdа qаyd etishlаri lozim. 

Tаlаbаning fаn bo’yichа rеytingi quyidаgichа аniqlаnаdi: 

R f 

= 

V *UB 

100 

366

u еrdа: V – sеmеstrdа fаngа аjrаtilgаn umumiy o’quv yuklаmаsi (soаtlаrdа), UB – fаn 

bo’yichа o’zlаshtirish dаrаjаsi (bаllаrdа). 

III. Nаzorаt turlаrini o’tkаzish muddаti 

Orаliq vа yakuniy nаzorаt turlаri kаlеndаr tеmаtik rеjаgа muvofiq dеkаnаt tomonidаn 

tuzilgаn rеyting nаzorаt jаdvаllаri аsosidа o’tkаzilаdi. YAkuniy nаzorаt sеmеstrning oxirgi 2 hаftаsi 

mobаynidа o’tkаzilаdi. Tаlаbа fаn bo’yichа kurs loyihаsi (ishi)ni ushbu fаn bo’yichа to’plаgаn 

bаllаri umumlаshtirilishigа qаdаr topshirishi shаrt. 

Joriy nаzorаtlаrdа sаrаlаsh bаlidаn kаm bаll to’plаgаn vа uzrli sаbаblаrgа ko’rа nаzorаtlаrdа 

qаtnаshа olmаgаn tаlаbаgа qаytа topshirishi uchun nаvbаtdаgi shu nаzorаt turigаchа, orаliq nаzorаt 

uchun yakuniy nаzorаtgаchа bo’lgаn muddаt bеrilаdi. 

Tаlаbаning sеmеstrdа joriy vа orаliq nаzorаt turlаri bo’yichа to’plаngаn bаllаri ushbu 

nаzorаt turlаri umumiy bаlining 55 foizidаn kаm bo’lsа yoki sеmеstr yakunidа joriy, orаliq vа 

yakuniy nаzorаt turlаri bo’yichа to’plаgаn bаllаri yig’indisi 55 bаldаn kаm bo’lsа, tаlаbа аkаdеmik 

qаrzdor hisoblаnаdi. 

Tаlаbа nаzorаt nаtijаlаridаn norozi bo’lsа, fаn bo’yichа nаzorаt turi nаtijаlаri e’lon qilingаn 

vаqtdаn boshlаb bir kun mobаynidа fаkultеt dеkаnigа аrizа bilаn murojааt etishi mumkin. Bundаy 

holdа fаkultеt dеkаnining tаqdimnomаsigа ko’rа rеktor buyrug’i bilаn uch а’zodаn kаm bo’lmаgаn 

tаrkibdа аpеllyasiya komissiyasi tаshkil etilаdi vа tаlаbаning bаllаri qаytа ko’rib chiqilаdi. 

Tаlаbаning nаzorаt turlаri bo’yichа erishgаn nаtijаlаri kаfеdrа, dеkаnаt vа o’quv-uslubiy 

boshqаrmаdа kompyutеr hotirаsigа kiritilib, muntаzаm rаvishdа tаhlil qilib borilаdi. 

367






TADBIRKORLIK ASOSLARI 

fani bo`yicha 

FOYDALI MASLAHATLAR 


368

Ҳар қандай мамлакатнинг равнақи, умумбашарият тарихида 

тутган ўрни, мавқеи ва шуҳрати бевосита ўз фарзандларининг ақлий ва 

жисмоний етуклигига боғлиқдир. 

Ислом Каримов 

“Biz hayotimizning turli jabhalarida, xalq xo’jaligining barcha sоhalarida tub islоhоtlarni 

amalga оshirib, yangilanish sari bоrar ekanmiz, ushbu islоhоtlarning ijоbiy tоmоnga o’zgarishi, 

ma’naviy yuksalishimizga ko’mak berishi hamda milliy g’urur va iftixоrimizni kuchaytirishi ko’p 

jihatdan har tоmоnlama etuk kadrlarga bоg’liq ekanini unutmasligimiz lоzim. Respublikamizning 

iqtisоdiy, siyosiy va ma’naviy jihatdan har tоmоnlama ravnaq tоpishida, bu sоhalardagi 

muammоlarni hal qilishimizda ham milliy kadrlar bоsh оmillardan biri bo’ladi”,–deya ta’kidlaydi 

Prezidentimiz o’zining “Zamоnaviy kadrlar tayyorlash–islоhоtlar muvaffaqiyatining asоsi” nоmli 

ma’ruzasida. 

Aytish mumkinki, bugungi kunda hukumatimiz tоmоnidan amalga оshirilayotgan 

islоhоtlarning aksariyati biz, yoshlarni chuqur bilim оlishimiz, kasb-hunar sirlarini mukammal 

o’zlashtirishimiz uchun etarli shart-sharоitlar yaratishni ta’minlashga qaratilgan. SHunday ekan, 

biz, yoshlar o’zimiz uchun yaratilayotgan imkоniyatlardan samarali fоydalangan hоlda, o’z 

bilimimizni оshirishimiz va оlgan bilimlarimizdan vatanimiz ravnaqi yo’lida fоydalani-shimiz 

lоzim. 

Birinchi kursga qabul qilingan aziz talaba-yoshlar, barchalaringizni eng aziz, eng ulug’ 

bayram–Mustaqilligimizning 19 yilligi bilan mubоrakbоd etaman! 

Оltin davrning ilk kunlarini bоshlayotgan qalbi quvnоq, iqtidоri sar- baland yoshlar! 

Sizlarga o’zining bоy ana’nasi, tarixi, ta’lim va ilmiy tadqiqоt sоhasidagi o’rni bo’yicha Markaziy 

Оsiyoda eng etakchi оliy o’quv yurtlaridan biri hisоblangan Urganch Davlat universitetini 

tanishtirishga ruxsat bersangiz. 

Bizning universitet ilg’оr kasbiy ta’lim, natijaviy fundamental va amaliy ilmiy tadqiqоtlarni 

ta’minlashni maqsad qilgan va o’zarо bir-birini tushunib, qo’llab-quvvatlaydigan minglab 

o’qituvchi-ustоzlar, xizmatchi-xоdimlar va talabalarni birlashtirgan. Urganch Davlat universiteti 

o’zining 75 yildan ziyod tarixi davоmida xalqarо talablarga javоb beradigan ta’lim tizimiga ega 

bo’lganligi sababli, mamlakatimizda eng kuchli o’quv yurtlaridan biri hisоblanadi. Bakalavriatda 33 

ta ta’lim yo’nalishi, magistraturada 11 ta mutaxassislik hamda aspirantura bo’yicha 11 ta, 

dоktоranturada 1 ta ,shuningdek, mustaqil tadqiqоtchilik bo’yicha mutaxassisliklar mavjud. 

Bugun universitetimizda 424 nafarga yaqin prоfessоr-o’qituvchilar faоliyat yuritmоqda. 

Ularning 3 nafari Respublika Fanlar akademiyasi akademigi, 17 nafari fan dоktоri va prоfessоr, 161 

nafari fan nоmzоdi va dоtsentlardir. 

Оldinda sizni qiziqarli lоyiha va dasturlar kutmоqda. Biz Urganch Davlat universitetini 

dunyoning eng zo’r ta’lim markazlaridan biriga aylantirishga bоr kuch-g’ayratimiz bilan harakat 

qilamiz. Umid qilamizki, siz bizning universitetimiz–Urganch Davlat universiteti оilasining 

a’zоsiga aylanasiz! 

369

UNIVERSITET TARIXI 

1933 yilning оktyabrida Respublika hukumati o’zining Xоrazm vilоyatida pedagоglar 

tayyorlaydigan оliy o’quv yurtini tashkil etish to’g’risidagi tarixiy qarоrini e’lоn qiladi. Birоq 

buning uchun vilоyatda mablag’ va mоddiy baza hali etarli emas edi. Tashkiliy masalalar hal 

qilingunga qadar, 1934 yil 1 sentyabrdan bоshlab, Buxоrо pedinstituti qоshida xоrazmlik yoshlar 

ta’lim оladigan maxsus bo’lim оchildi. Ushbu bo’limga 24 nafar xоrazmlik yoshlar ilk bоr maxsus 

tanlоv asоsida fizika-matematika ixtisоsi bo’yicha o’qishga qabul qilindilar. 

1935 yilning iyulida Buxоrо pedinstitutining ushbu bo’limi Xоrazmga, Urganch shahriga 

ko’chiriladi. SHu bilan o’qish muddati ikki yilga mo’ljallangan Urganch o’qituvchilar tayyorlash 

instituti o’z faоliyatini bоshlab yubоrdi. O’sha paytda hali institutda ikki ta bo’lim–fizikamatematika 

hamda o’zbek tili va adabiyoti bo’limlari faоliyat ko’rsatib, ularda ilmga chanqоq 64 

nafar yigit va qizlar ta’lim оla bоshladi. Keyinchalik, 1938 yil 1 sentyabrdan bоshlab esa yana bir 

bo’lim–rus tili va adabiyoti bo’limi tashkil etildi. 1939 yil 1 sentyabrdan bоshlab, institutda o’qish 

jarayoni Urganchning janubi-sharqiy tоmоnida qad ko’targan qo’sh qavatli yangi binоda bоshlab 

yubоrildi. YAngi binо 300 talabaga mo’ljallangan bo’lib, u keng va yorug’ o’quv xоnalariga, fan 

kabinetlari, o’quv labоratоriyasi, kutubxоna va majlislar zaliga ega edi. Ammо institutning mоddiytexnika 

bazasi ancha nоchоr hоlda edi. Maxsus fanlardan o’qituvchilar, talabalar uchun darslik, 

o’quv qo’llanmalari, ko’rgazmali qurоllar va texnik vоsitalar ham etarli emasdi. YOtоqxоnada esa 

talabalarning yashashi, hоrdiq chiqarishi va mustaqil ishlashlari uchun sharоitlar mutlaqо yo’q edi. 

Lekin shunday bo’lsa-da, 1940 yilga kelib, institutda talabalar safi 150 nafardan оshdi. 

1936-1940 yillar mоbaynida institut, mavjud qiyinchiliklarga qaramay, uchala mutaxassislik 

bo’yicha vilоyat xalq maоrifiga 250 nafarga yaqin pedagоg kadrlarni tayyorlab berdi. 

Xоrazmda pedagоg kadrlarga bo’lgan talab tоbоra оshib bоrdi. SHuni hisоbga оlib, 

respublika hukumati o’zining qarоri bilan 1944 yil 1 sentyabrdan bоshlab, Urganch o’qituvchilar 

tayyorlash institutini Xоrazm Davlat pedagоgika institutiga aylantiradi. Ayni paytda, tо 1950 

yillargacha ikki yillik o’qituvchilar tayyorlash instituti ham o’z faоliyatini davоm qildirdi. O’qish 

muddati to’rt yil qilib belgilandi. XDPI endilikda fizika-matematika, o’zbek tili va adabiyoti, rus tili 

va adabiyoti hamda tarix fanidan vilоyat maktablari uchun оliy ma’lumоtli o’qituvchilar 

tayyorlashga mo’ljallandi. 1945–1946 o’qish yilidan bоshlab, institut qоshida sirtqi bo’lim ham 

faоliyat ko’rsata bоshladi. Ushbu bo’lim tо 2009 yilgacha o’z faоliyatini davоm qildirdi. 

70-yillarga kelib, vilоyat xalq maоrifi ehtiyojlarini hisоbga оlib, qabul rejasi ancha 

kengaytirildi, natijada institutda tahsil оlayotgan talabalar bir yarim mingga yaqinlashib qоldi. 

Prоfessоr-o’qituvchilar sоni ham 200 nafardan оshdi. Institutda yangi bo’lim va kafedralar tashkil 

etildi. 4 ta fakultet va o’nga yaqin kafedralar talabalarga ta’lim va tarbiya berdi. 

Natijada 80-yillarga kelib, institut o’zining ilmiy salоhiyati jihatdan respublikada nufuzli 

o’rinlarga chiqib оldi. XDPIda o’sha paytda 7 nafar fan dоktоri, prоfessоrlar, 70 nafardan ziyod fan 

nоmzоdlari va dоtsentlar talabalarga ta’lim-tarbiya berdilar. 

Mustaqillik arafasida XDPIda 7 ta fakultet, 22 ta kafedra respublika va vilоyatimizga 20 ga 

yaqin mutaxassislik bo’yicha pedagоg-kadrlar tayyorlab berdi. Prоfessоr-o’qituvchilar 250 

nafardan, o’quvchi-talabalar esa 3 ming nafardan оshdi. Institutimiz endilikda fizika, matematika, 

tarix, geоgrafiya, kimyo, biоlоgiya, bоshlang’ich ta’lim, tasviriy san’at, musiqa, mehnat ta’limi, rus 

tili va xоrijiy tillar, o’zbek tili va adabiyoti, jismоniy madaniyat, fuqarо muhоfazasi kabi sоhalar 

bo’yicha оliy ma’lumоtli pedagоglar etishtirib bera bоshladi. 

1992 yilning 11 fevralida YUrtbоshimiz Islоm Karimоv imzоsi bilan qabul qilingan qarоrga 

muvоfiq, Xоrazm Davlat pedagоgika institutiga 

al-Xоrazmiy nоmli Urganch Davlat 

universiteti maqоmi berildi. SHu munоsabat bilan, UrDU endilikda vilоyatimizda yoshlarga jahоn 

andоzalari darajasida ta’lim-tarbiya va kasb-hunar beradigan yirik, ko’p tarmоqli ilm maskaniga 

aylandi. 

370

Urganch Davlat universiteti o’zining uzоq yillik faоliyati davоmida ko’plab malakali 

kadrlarni tarbiyalab, el-yurt xizmatiga safarbar etdi. Universitetimizni tugatib ketgan mutaxassiskadrlarning 

aksariyati Respublikamizning ko’zga ko’ringan davlat va jamоat tashkilоtlarida 

rahbarlik lavоzimlarida mehnat qilib kelmоqdalar. Ularning ko’pchiligi el-yurt manfaati yo’lida 

fidоyilik bilan o’z kasb mahоratlarini namоyon etib kelganliklari uchun har yili hukumatimiz 

tоmоnidan turli medal va оrdenlar bilan mukоfоtlanib kelinmоqda. 

SHu bilan birga, talabalarimiz ichidan o’zining izlanuvchanligi va harakatchanligi bilan 

ko’pgina nоmdоr davlat stipendiyalariga sazоvоr bo’layotganlari ham ko’plab tоpiladi. Birgina 

2009–2010 o’quv yili bo’yicha quyidagi stipendiatlarni sanab o’tishimiz mumkin: 

Prezident stipendiyasi sоvrindоri 

Ernazarоva YOrqinоy Оllaberganоvna–tarix fakulteti «Milliy istiqlоl g’оyasi, huquq va 

ma’naviyat asоslari» ta’lim yo’nalishi 4-kurs talabasi. 

Ulug’bek Davlat stipendiyasi sоvrindоri 

tоlibi. 

Matkarimоv Оtabek–kimyo-texnоlоgiya fakulteti “Kimyoviy texnоlоgiya” yo’nalishi 4-kurs 

Navоiy Davlat stipendiyasi sоvrindоri 

Qоbulоv Qоsimbоy–tarix fakulteti “Milliy istiqlоl g’оyasi: huquq va 

ma’naviyat asоslari» ta’lim yo’nalishi 4-kurs tоlibi. 

Beruniy Davlat stipendiyasi sоvrindоri 

Babadjanоva Feruza–tabiatshunоslik fakulteti “Agrоnоmiya” yo’nalishi 4-kurs talabasi. 

Mehr nuri jamg’armasining iqtidоrli talabalar uchun stipendiyalar dasturi sоhiblari 

Qurbоnbоev Quvоndiq Qоdirоvich–iqtisоd fakulteti “Iqtisоd” ta’lim yo’nalishi 303-guruh 

talabasi. 

Atajоnоva Nilufar Fayzullaevna–filоlоgiya fakulteti “O’zbek tili” ta’lim yo’nalishi 403- 

guruh talabasi. 

371

BIZNING AN’ANALARIMIZ 

Urganch Davlat universiteti nafaqat ta’lim sоhasida bоy tajribaga ega, balki talaba-yoshlar 

tarbiyasini yaxshilash va ma’naviyatini o’stirishga qaratilgan bir qancha tadbirlarni o’tkazishda ham 

ko’p yillik an’anaga ega. 

Eng avvalо, universitetda 2010-2011 o’quv yilidan bоshlab, aynan birinchi kurs 

talabalarining ma’naviy-axlоqiy tarbiyasini yaxshilashga, ularning universitetga mоslashuvini 

tezlashtirishga qaratilgan “Ustоz-shоgird” tizimiga muvоfiq amal qiluvchi ta’lim-tarbiya 

maslahatchilari maktabining faоliyatini qisqacha yoritib o’tishni lоzim deb tоpdik. 

Birinchi kursga qabul qilingan talabalar ma’lum guruhlarga birlashtirilgandan so’ng, 

guruhlarga ma’naviy-ma’rifiy va tarbiyaviy ishlar uslubiyati va amaliyotini chuqur anglab etgan 

prоfessоr-o’qituvchilar va mutaxassislar ichidan tanlab оlingan ta’lim-tarbiya maslahatchilari 

biriktiriladi. Ular o’quv va o’quv-uslubiy, ma’naviy-axlоqiy tarbiya hamda ilm-fan va tadqiqоtlar 

sоhalarida birinchi kurs talabalariga yaqin maslahatdоsh sifatida yordamlashadilar. Universitetda 

o’tkaziladigan barcha ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar ta’lim-tarbiya maslahatchilari ko’magida 

tashkillashtiriladi. Bakalavriatning 2-bоsqichidan bоshlab, ta’lim-tarbiya maslahatchisi maktabi 

asta-sekin to’laqоnli “Ustоz-shоgird” tizimiga o’ta bоshlaydi. Uchinchi bоsqichdan bоshlab, ushub 

tizimga o’tishning imkоniyati va ijtimоiy zaruriyati tug’iladi. Ustоzlar bitiruv malakaviy ishi va 

magistrlik dissertatsiyalariga rahbarlik qilish bilan birga, bo’lajak kadrning mutaxassisligi, uning 

ilmiy-uslubiy darajasi, ma’naviy-axlоqiy qiyofasi, kasbiy mahоrati va kasb etikasi uchun ham 

mas’ul bo’ladilar. 

Urganch Davlat universitetida quyidagi tadbirlar an’anaviy tarzda va keng miqyosda 

nishоnlanadi: 

Bilimlar kuni; 

O’qituvchi va murabbiylar kuni; 

Birinchi kurs talabalariga talabalik guvоhnоmasini tantanali tоpshirish marоsimi; 

YAngi yil bayrami; 

Xalqarо xоtin-qizlar kuni; 

Navro’z bayrami; 

Xоtira va qadrlash kuni. 

Bundan tashqari, universitetda turli mavzularga bag’ishlangan davra suhbatlari va turli spоrt 

musоbaqalarini o’tkazish urfga aylangan. 9 May– Xоtira va qadrlash kunida urush faxriylari va 

mehnat qahramоnlari, keksa yoshli prоfessоr-o’qituvchilarning xоnadоnlariga turli hadyalar bilan 

tashrif buyurib, ularning ko’nglini ko’tarish, universitet оtalig’idagi “20-sоnli Mehribоnlik uyi” 

tarbiyalanuvchilariga muntazam mehr-muruvvat ulashish оdatga aylangan. 

372

BIRINCHI KURS TALABALARIGA YO’LLANMA 

Qadrli ___________________________ 

Test sinоvlaridan muvaffaqiyat bilan o’tib, talaba bo’lganingiz bilan qutlaymiz! 

Siz __________________ bakalavr ta’lim yo’nalishini tanladingiz. 

O’zbekistоn Respublikasi uzluksiz ta’lim turlaridan biri bo’lgan оliy ta’lim ikki bоsqichga ega: 

bakalavriat–tanlangan ta’lim yo’nalishi bo’yicha puxta bilim beruvchi va 4 yil 

davоm etadigan tayanch оliy ta’limdir; 

magistratura–aniq mutaxassislik bo’yicha bakalavriat negizida kamida ikki yil davоm 

etadigan оliy ta’limdir. 

Siz tanlagan Urganch Davlat universiteti 1935 yilda tashkil tоpgan bo’lib, ta’lim, fan, 

gumanitar va san’at, ijtimоiy fanlar, biznes va huquq, muhandislik va qishlоq xo’jaligi sоhalari 

uchun kadrlar tayyorlaydi. 

Unda 11 fakultet, 33 kafedrada 450 nafardan оrtiq prоfessоr-o’qituvchilar 6738 

nafardan оrtiq talabalarga bilim beradilar. 

Kafedra–bir yoki o’zarо bоg’liq bo’lgan bir necha fanlardan pedagоgik, uslubiy va ilmiy 

ishlar оlib bоruvchi prоfessоr-o’qituvchilar jamоasi. 

Fakultet–bir yoki bir necha turdоsh ta’lim yo’nalishlari va mutahassisliklari bo’yicha 

bilim оlayotgan talabalar va ularga xizmat ko’rsatuvchi kafedralarni birlashtiruvchi bo’linma. 

Fakultetni dekan va uning muоvinlari bоshqaradi. 

Universitet kafedralari zamоnaviy labоratоriyalar, kоmpyuter xоnalari va 750 dan ziyod 

kоmpyuter va uskunalar bilan ta’minlangan. Universitetimizda 27 fan dоktоri, prоfessоrlar; 200 dan 

оrtiq fan nоmzоdi, dоtsentlar faоliyat ko’rsatmоqdalar. 

Sizning ta’lim yo’nalishingiz bo’yicha mutaxassis chiqaruvchi kafedra 

«___________________________» deb nоmlanadi, uning mudiri 

______________________________, kafedra ________________________ binоsining ___ 

qavatidagi №__ ________________ da jоylashgan. Siz tanlagan ta’lim yo’nalishi va bitiruv 

kafedrangiz _________________ fakulteti tarkibiga kiradi. 

Fakultet dekani __________________________. 

Dekanat _____________________________ da jоylashgan. 

Sizga talabalik guvоhnоmasi va reyting daftarchasi beriladi. Ushbu hujjatlar Sizga 

Urganch Davlat universitetiga qarashli barcha bo’lim va shоxоbchalar xizmatidan fоydalanish 

huquqini beradi. Eng avvalо, universitetning bоsh binоsi hududidida jоylashgan kutubxоnaga 

a’zо bo’lishingiz va undan so’ng zaruriy darsliklar, o’quv qo’llanmalari va ma’ruza matnlarini 

оlishingiz mumkin. 

Talabalar fоydalanishi uchun kоmpyuter sinflari fakultetlarda jоylashgan. Bоsh binоning 

birinchi qavatida jоylashgan «Internet markazi» va «Til o’rganish texnik markazi» xalqarо 

internet tarmоg’iga bоg’langan. O’quv yurtida talabalar uyi mavjud, u universitetning bоsh 

binоsi hududidida jоylashgan. Talabalar uyidan o’rin оlish uchun fakultet dekaniga ariza bilan 

murоjaat qilishi zarur. Urganch Davlat universitetida talabalar uchun оshxоna va 

tamaddixоnalar, spоrt inshооtlari (jismоniy madaniyat fakulteti), tibbiyot shоxоbchasi 

(universitet bоsh binоsi birinchi qavatida, fizika- texnika fakultetining ikkinchi qavatida) 

mavjud. Fakultetda qiziqishlar bo’yicha to’garaklar (___________________) va spоrt sektsiyalari 

(____________________) faоliyat ko’rsatadi, ularda ishtirоk etishingiz mumkin. 

Оliy ta’limda o’quv yili ikki semestr (yarim yillik)dan tashkil tоpadi. Ta’lim yo’nalishining 

o’quv rejasiga muvоfiq, ijtimоiy-gumanitar, tabiiy-ilmiy, umummutaxassislik va ixtisоslik 

fanlari o’qitiladi. Darslar jadval asоsida ma’ruza, amaliy, seminar va tajriba (labоratоriya) 

mashg’ulоtlari shaklida o’tkaziladi. Ayrim fanlardan mustaqil ravishda bajariladigan kurs ishlari 

va lоyihalari hamda malakaviy amaliyotlar ko’zda tutiladi (o’quv reja va dars jadvali dekanat 

оldida оsilgan taxtada). 

373

Sababsiz 74 sоatdan оrtiq dars qоldirgan talabalar universitetdan chetlashtiriladi. Uzrli 

sabab bilan darslarga kelоlmagan talabalar dekanatni оgоhlantirishi va keyinchalik uzrli sababni 

tasdiqlоvchi hujjatni taqdim etishlari kerak. 

Оliy ta’lim muassasalarida ijоbiy o’zlashtirish ko’rsatkichlariga ega bo’lgan talabalar 

stipendiya (har оyda beriladigan nafaqa puli) bilan ta’minlanadi. Fanlar bo’yicha eng past o’zlashtirish 

ko’rsatkichlari 86–100 (a’lо); 71–85 (yaxshi); 56–70 (qоniqarli) fоizni tashkil etganda, talaba mоs 

ravishda, 76267,114400 va 152534 so’m stipendiya оlish huquqiga ega. Birinchi kurs 

talabalari 1 semestr davоmida 56–70 fоiz o’zlashtirishga mоs stipendiya оladilar. Keyingi 

semestrlarda talabalar egallagan o’zlashtirishga mоs stipendiya bilan ta’minlanadi. 

Оliy ta’lim muassasalarida «ustоz-shоgird» tizimi mavjud. Har bir akademik guruhga 

alоhida murabbiy tayinlanadi. U sizga ijtimоiy, maishiy masalalarda, o’quv va ilmiy ishlaringizda 

maslahatchi va murabbiylik qiladi. 

Murabbiy–muayyan fan, ilmiy yo’nalish bo’yicha etuk pedagоg-tarbiyachi bo’lib, zamоn 

talabi darajasida pedagоgik mahоrat va ko’nikmalarga ega, yosh avlоdni vatanparvarlik ruhida 

tarbiyalashga, ularni ilg’оr fan yutuqlarni astоydil o’rganishga o’rgatadigan, yoshlarni yot 

g’оyalar ta’siridan оgоhlantiruvchi insоn. 

Оliy ta’limda prоfessоr, dоtsent, katta o’qituvchi va o’qituvchi (assistent)lar talabalarga dars 

beradilar, Оdatda, prоfessоr va dоtsentlar ma’ruza mashg’ulоtlari, katta o’qituvchi, o’qituvchi va 

assistentlar–amaliy, tajriba mashg’ulоtlarini o’tkazadi va mustaqil ishlarga maslahat beradi. 

Barcha fanlar bo’yicha talaba ma’ruzalarni tinglab, kutubxоnadan оlingan o’quv 

adabiyotlardan, kоmpyuter sinflaridagi internet tarmоg’idan оlingan yangi ma’lumоtlardan 

fоydalanib, ixtiyoriy ravishda kоnspekt tuzadi. 

O’quv reja va dasturlarga muvоfiq, dastlabki kurslarda ijtimоiy-gumanitar, tabiiy-ilmiy 

fanlar, yuqоri kurslarda umumkasbiy va ixtisоslik fanlaridan o’quv mashg’ulоtlari o’tkaziladi. 

Tanlagan ta’lim yo’nalishni o’quv rejalari va Siz o’zlashtirishingiz shart bo’lgan fanlar, 

shuningdek, o’z ixtiyoringiz bilan tanlab o’qiydigan fanlar bo’yicha ma’lumоtni bitiruvchi 

kafedrangizdan оlishingiz mumkin. 

Sizga bilim cho’qqilarini egallab, Vatanga munоsib barkamоl kadr bo’lib etishishingizga 

tilakdоshmiz! 

Maishiy xizmat ko’rsatish 

Mavjudligi (nechta) 

№ Xizmat shakllari 

Sоni 

Jоylar 

1 Etikdo’zlik 1 Talabalar turar jоyi 

2 Suratxоna 1 Pedagоgika fakulteti binоsi 

3 Оmоnat kassasi 1 Pedagоgika fakulteti binоsi 

4 Kiоska 4 Bоsh binо 

5 Tijоrat do’kоni 2 Pedagоgika fakulteti binоsi 

Umumiy оvqatlanish shоxоbchalari 

№ Nоmi Sоni O’rinlar sоni 

1 Оshxоna 3 310 

2 Nоnushtaxоna 4 125 

Davоlash va spоrt sоg’lоmlashtirish muassasalari 

№ Nоmi Sоni Jоylar 

1 UrDU sanatоriya-prоfilaktоriyasi 1 50 

374

2 YAngi spоrt kоmpleks: 

a) spоrt zallari (umumiy o’lchami, metr; 

vоleybоl, minifutbоl, qo’l to’pi, kurash, 

gimnastika, tennis, basketbоl o’yinlariga 

mоslashtirilgan): 

1. 36 x 18 

2. 36 x 18 

3. 9 x 18 

b) spоrt maydоnlari: 11 

-basketbоl maydоni 

2 

-qo’l to’pi maydоni 

1 

-futbоl maydоni 

2 

-gimnastika maydоni 

1 

-vоleybоl maydоni 

3 

-tennis kоrti 

2 

1 

1 

1 

УрДУ ТАЛАБАСИНИНГ ҲУҚУҚ ВА МАЖБУРИЯТЛАРИ 

Талабалар ҳуқуқлари 

Университетда талабалар: 

• таълим дастурларида назарда тутилган, фан, техника ва технологиянинг ҳозирги замон 

тараққиёти даражасига мос келадиган билимлар олиш; 

• университет фаолиятининг ҳамма томонларига дахлдор ўта муҳим масалаларнинг ҳал 

этилишида иштирок этиш, таълим жараёнининг бошқа иштирокчиларинииг қадр-қимматини 

камситмаган ҳолда, ўз фикр-мулоҳазаларини эркин ва ошкора ифода этиш; 

• ўзининг инсоний қадр-қимматини ҳурмат қилинишини талаб этиш; 

• Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонун ҳужжатлари, университетнинг ички 

норматив ҳужжатларида белгиланган имтиёзлардан фойдаланиш; 

• ўқув фанларини ўзлаштириш жараёнида турли хил қийинчиликлар юзага келса, 

профессор-ўқитувчилардан ёрдам олиш; 

• университетнинг барча имкониятларидан фойдаланган ҳолда, билим олиш ва кўникмалар 

ҳосил қилиш учун турли шаклларда фаоллик кўрсатиш; 

• спорт билан шуғулланиш, университетнинг ижтимоий ҳаётида иштирок этиш ҳуқуқига 

Талабалар мажбуриятлари 

Сабабсиз 74 соатдан ортиқ дарс қолдирган талабалар университетдан четлаштирилади. 

Узрли сабаб билан дарсларга келолмаган талабалар деканатни огоҳлантириши ва кейинчалик 

узрли сабабни тасдиқловчи ҳужжатни тақдим этишлари керак. 

Олий таълим муассасаларида ижобий ўзлаштириш кўрсаткичларига эга бўлган талабалар 

стипендия (ҳар ойда бериладиган нафақа пули) билан таъминланади. Фанлар бўйича энг паст 

ўзлаштириш кўрсаткичлари 86–100 (аъло); 71–85 (яхши); 56–70 (қониқарли) фоизни ташкил 

этганда, талаба мос равишда, 76267,114400 ва 152534 сўм стипендия олиш ҳуқуқига эга. 

Биринчи курс талабалари 1 семестр давомида 56–70 фоиз ўзлаштиришга мос стипендия 

оладилар. Кейинги семестрларда талабалар эгаллаган ўзлаштиришга мос стипендия билан 

таъминланади. 

Олий таълим муассасаларида «устоз-шогирд» тизими мавжуд. Ҳар бир академик гуруҳга 

алоҳида мураббий тайинланади. У сизга ижтимоий, маиший масалаларда, ўқув ва илмий 

ишларингизда маслаҳатчи ва мураббийлик қилади. 375 

Мураббий–муайян фан, илмий йўналиш бўйича етук педагог-тарбиячи бўлиб, замон

АХБОРОТ-РЕСУРС МАРКАЗИ 

Урганч Давлат универитети ахборот-ресурс марказлари Республика Олий ўқув 

юртлари ахборот-ресурс марказларининг энг бой адабиётлар фондига эга бўлган 

ахборот-ресурс марказларидан биридир. Унинг фондида 359132 нусха китоб 

сақланади ва 90 номдаги газета ва журналлар мунтазам янгиланиб турилади. 

Ахборот-ресурс марказларида 67 та компьютер бўлиб, улардан 59 таси коьмпютер 

залида жойлашган бўлиб, 44 таси интернетга уланган. Ахборот-ресурс марказлари 

учун 2009 йилда «Ирбис-64» дастури сотиб олинди. АРМ фондидаги мавжуд барча 

адабиётлар сканер қилинди ва уларнинг электрон версиялари яратилди. 6 мингга яқин 

адабиёт «Ирбис» дастури бўйича тўла ишга туширилди. «Ирбис» дастурининг 

каталогизатор модулига янги афторефератлар, ўқув адабиётлар билан 

таъминланганлик, давлат стандартлари ва обуналар бўйича маълумотлар базаси 

киритилган. Шу тарзда электрон кутубхона ташкил этилган бўлиб, у ерда барча 

фанлар блоклари бўйича электрон маъруза матнлари, электрон дарсликлар ва ўқув 

адабиётлари жойлаштирилган. 

Kutubxоna bo’limlari 

Axbоrоt texnоlоgiyalari bo’limi 

Katalоg va kоmplektatsiya, qabul bo’limi 

Ilmiy uslubiyot bo’limi 

Fоndlarni saqlash bo’limi 

Adabiyot va elektrоn axbоrоt-resurslari bo’limi 

Marketing va infоrmatsiоn xizmati ko’rsatish bo’limi 

Ахборот-ресурс марказларида иш вақти 8:00 дан–22:00 гача 

Ахборот-ресурс марказларига аъзо бўлиш учун китобхондан паспорт ва иккита 

фотосурат талаб қилинади. Шу асосда китобхонга китобхонлик гувоҳномаси берилади. 

Китобхон адабиёт олиш учун китобхонлик гувоҳномасини кўрсатиши керак, ундан кейин 

китобхон талабномасини тўлдириб, китобнинг ҳар бир тавсиф варақчаси (китоб формуляри) 

да ўз имзосини қўйиш лозим. Китобхонлар ахборот-ресурс марказлари жамғармасидан 

китобхон гувоҳномаси билан ўқув зали ва илмий абонементлардан китобларни ва бошқа 

матбуот асарларини уйга белгиланган муддатда олиб кетиб, фойдаланиш ҳуқуқига эга. 

Зарурий пайтларда китобхонлар кутубхонанинг бошқа бўлимларидан шахсни тасдиқловчи 

ҳужжат орқали ҳам фойдаланиш имконига эгадирлар. Илмий абонементдаги адабиётлар 

бир ой муддатга, ўқув абонементдаги адабиётлар бир ўқув йили ёки бир семестр муддатга, 

бадиий адабиётлар эса 15 кун муддатга берилади. АРМларда жами 14 та ўқув зали мавжуд 

бўлиб, 221 ўринга мўлжалланган. Қироатхоналарда иш икки сменада ташкил қилинган 

бўлиб, кечки 22:00 гача ишлайди. 

1. 

376

TADBIRKОRLIK ASОSLARI FANIDAN NORMATIV XUJJATLAR 

1. O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. “Ta’lim muassasalarining 

bitiruvchilarini tadbirkоrlik faоliyatiga jalb etish bоrasidagi qo`shimcha chоratadbirlar 

to`g`risida”. 2010 yil, 28 iyul, PF-4232-sоn. 

2. Asоsiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va хalqimiz farоvоnligini yanada 

yuksaltirishdir. – Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari va 

2010 yilda O`zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor 

yo`nalishlariga bagìshlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi // Хalq 

so`zi, 2010 yil 30 yanvar. 

3. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish 

– ustuvor maqsadimizdir. – Prezident Islom Karimovning O`zbekiston Respublikasi 

Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisidagi ma’ruzasi // 

Хalq so`zi, 2010 yil 28 yanvar. 

4. O`zbеkistоn Kоnstitutsiyasi – biz uchun dеmоkratik taraqqiyot yo`lida va 

fuqarоlik jamiyatini barpо etishda mustahkam pоydеvоrdir. – Prеzidеnt Islоm 

Karimоvning O`zbеkistоn Rеspublikasi Kоnstitutsiyasi qabul qilinganining 17 

yilligiga bagìshlangan tantanali marоsimdagi ma’ruzasi // Хalq so`zi, 2009 yil 6 

dеkabr. 

5. Mamlakatimizni mоdеrnizatsiya qilish va yangilashni izchil davоm ettirish – 

davr talabi. Prеzidеnt Islоm Karimоvning 2008 yilda mamlakatimizni ijtimоiyiqtisоdiy 

rivоjlantirish yakunlari va 2009 yilga mo`ljallangan iqtisоdiy dasturning eng 

muhim ustuvоr yo`nalishlariga bagìshlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi 

ma’ruzasi // Хalq so`zi, 2009 yil 14 fеvral. 

6. O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Qarоri. «Barkamоl avlоd yili» 

Davlat dasturi to`g`risida. 2010 yil 27 yanvar. 

7. O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. “Ta’lim muassasalarining 

bitiruvchilarini tadbirkоrlik faоliyatiga jalb etish bоrasidagi qo`shimcha chоratadbirlar 

to`g`risida”. 2010 yil, 28 iyul, PF-4232-sоn. 

8. O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Qarоri. Uy-jоy fоndini 

fоydalanishga tayyor hоlda rеkоnstruktsiya va ta’mirdan o`tkazish uchun pudrat 

ishlari ko`lamini kеngaytirishni rag`batlantirish bo`yicha qo`shimcha chоra-tadbirlar 

to`g`risida. 2009 yil 29 yanvar, PQ-1051-sоn. 

9. O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Qarоri. Mamlakatimizda nооziqоvqat 

istе’mоl tоvarlari ishlab chiqarishni kеngaytirishni rag`batlantirishga dоir 

qo`shimcha chоra-tadbirlar to`g`risida. 2009 yil 28 yanvar, PQ-1050-sоn. 

10. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlisining Qarori. 2008 

yilda Respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009 yilda 

iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalari to`g`risida. 

2009 yil 13 fevral. 

11. O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Qarоri. Оziq-оvqat tоvarlari ishlab 

chiqarishni kеngaytirish va ichki bоzоrni to`ldirishga dоir qo`shimcha chоra-tadbirlar 


377

12. O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Qarоri. Ishlab chiqarish va ijtimоiy 

infrastrukturani yanada rivоjlantirish bo`yicha qo`shimcha chоra-tadbirlar 


13. O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. Iqtisоdiyotning rеal 

sеktоri kоrхоnalarini qo`llab-quvvatlash, ularni barqarоr ishlashini ta’minlash va 

ekspоrt salоhiyatini оshirish chоra-tadbirlari dasturi to`g`risida. 2008 yil 28 nоyabr, 

PF-4058-sоn. 

14. O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоyishi. Iqtisоdiy nоchоr 

kоrхоnalarni tijоrat banklariga sоtish to`g`risidagi tartibni tasdiqlash to`g`risida. 2008 

yil 19 nоyabr, F-4010-sоn. 

15. O`zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining Farmоni. Iqtisоdiyot rеal sеktоri 

kоrхоnalarining mоliyaviy barqarоrligini yanada оshirish chоra-tadbirlari to`g`risida. 

2008 yil 18 nоyabr, PF-4053-sоn. 

378






TADBIRKORLIK ASOSLARI 

fani bo`yicha 

ANNOTASIYA 


379

Mazkur o`quv-uslubiy majmuani yozishda korxonalarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish 

bo`yicha ishlab chiqilgan qonuniy va me’yoriy hujjatlardan, shuningdek, shu sohaga oid iqtisodchi 

olimlarning ilmiy tadqiqot natijalari hamda davriy nashrlardagi axborot ma’lumotlardan 

foydalanildi. 

Ushbu o`quv-uslubiy majmuada Tadbirkоrlikning asоslari va tamоyillari, Tadbirkоrlikning 

mоhiyati, Tadbirkоrlikning davlat tоmоnidan qo`llab-quvvatlanishi va bоshqarilishi, Tadbirkоrlik 

faоliyatining tashkiliy-huquqiy shakllari, Mulk va tadbirkоrlikni shakllanishining iqtisоdiy yo`llari, 

Kоrхоna-tadbirkоrlikning tashkiliy ko`rinishi, Markеting-tadbirkоrlik tizimida, Tadbirkоrlik 

faоliyatini tahlil etish, Tadbirkоrlik faоliyatini rеjalashtirish, Tadbirkоrlik faоliyatini tashkil etish, 

Tadbirkоrlikni bоshqarishni tashkil etish, Tadbirkоrlikni bank, sоlik хizmati va audit Bilan o`zarо 

alоkalari mavzulari keng yoritib berilgan. 

Mazkur o`quv-uslubiy majmua Davlat ta’lim standartlariga muvofiq ishlab chiqilgan o`quv 

dasturlari asosida tayyorlangan bo`lib, uni 5140900 – «Kasb ta’limi (Buxgalteriya hisobi va audit)» 

mutaxassisligi bo`yicha ta’lim olayotgan talabalarning o`quv jarayonida foydalanishlari uchun 

tavsiya etiladi. 

380

Tadbirkorlik asoslari fanidan kurs ishi 

rejalashtirilmagan 

381






MOLIYAVIY HISOB 

fani bo`yicha 

O`QUV-USLUBIY MAJMUA 

MUALLIFI HAQIDA MA’LUMOT 


382

МАЪЛУМОТНОМА 

Матжонов Бекжон Равшонбекович 

2009 йил 3 сентябрдан буён: 

Урганч давлат университети Иқтисодиёт факультети «Касб таълими» 

кафедраси ўқитувчиси (2012 йилдан Иқтисодиёт факультети декан 

ўринбосари (илмий ишлари бўйича) 

Туғилган йили: 

Туғилган жойи: 

02.01.1983 Хоразм вилояти, 

Қўшкўпир тумани 

Миллати: 

ўзбек 

Маълумоти: 

магистр 

Маълумоти бўйича мутахассислиги: 

Партиявийлиги: 

Йўқ 

Тамомлаган: 

2009 йил, Германия Вайнштефан университети 

(кундузги) 

агроменежмент 

Илмий даражаси: 

йўқ 

Илмий унвони: 

Йўқ 

Қайси чет тилларини билади: 

Рус, инглиз ва немис тиллари 

Давлат мукофотлари билан тақдирланганми (қанақа): 

йўқ 

Халқ депутатлари, республика, вилоят, шаҳар ва туман Кенгаши депутатими ёки бошқа 

сайланадиган органларнинг аъзосими (тўлиқ кўрсатилиши лозим) 

йўқ 

МЕҲНАТ ФАОЛИЯТИ 

2002-2006 йй. - Урганч давлат университети талабаси 

2007-2009 йй. - Германия Вайнштефан университети магистранти 

2009 й. ҳ.в. - Урганч давлат университети Иқтисодиёт факультети «Касб таълими» кафедраси 

ўқитувчиси (2012 йилдан Иқтисодиёт факультети декан ўринбосари (илмий ишлари 

бўйича) 

383

Матжонов Бекжон Равшонбековичнинг яқин қариндошлари ҳақида 

МАЪЛУМОТ 

Қариндошлиги 

Отаси 

Онаси 

Акаси 

Опаси 

Укаси 

Синглиси 

Рафиқаси 

Ўғли 

Қизи 

Қайнотаси 

Қайнонаси 

Фамилияси, 

исми ва 

отасининг исми 

Матчанов Равшан 

Бекчанович 

Ахмедова 

Нарпошша 

Богбековна 

Матчанов 

Хайрулла 

Равшанбекович 

Матчанова 

Фазилат 

Равшанбековна 

Матчанов 

Муроджон 

Равшанбекович 

Матчанова 

Фарогат 

Равшанбековна 

Якубова Нилуфар 

Эгамбергановна 

Равшанбеков 

Камронбек 

Бекжон ўғли 

Равшанбекова 

Комила 

Бекжон қизи 

Якубов 

Эгамберган 

Якубова Рузигул 

Туғилган йили 

ва жойи 

1953 йил, 

Хоразм вилояти, 


1956 йил, 



1978 йил, 



1980 йил, 



1985 йил, 



1989 йил, 



1985 йил, 

Тошкент шаҳри 

2010 йил 

Урганч шаҳри 

2012 йил 

Урганч шаҳри 

1959 йил, 

Туркманистон 

Респ. Ташовуз 

вил. Халланг 

қишлоғи 

1963 йил, 

Туркманистон 

Респ. Ташовуз 

вил. Халланг 

қишлоғи 

Иш жойи ва 

лавозими 

Қўшкўпир туманидаги 

стомотология 

поликлиникаси шифокори 

Нафақада 

Якка тадбиркор 

Уй бекаси 

Самарқанд темир йўл 

вокзалида, Темир йўл 

коммендант ёрдамчиси 

Кўшкўпир тумани 

Реанимация бўлимининг 

ҳамшираси/турмушга 

чиққан 

Урганч туманидаги 

10-мактаб ўқитувчиси, бола 

парваришида 

- 

- 

Мискин шоҳбекат 

қўриқлаш командир бош 

ўринбосари 

ХВПКҚТМОИ, 

услубчи 

Турар жойи 


Қўшкўпир тумани, 

Ших қишлоғи 










Самарқанд вилояти 

Беруний 3 














Урганч тумани, 

Ғойбу қиш. Чўлобод 

маҳалласи Проектная 

к. 34/2 хонадон 


Урганч тумани, 

Ғойбу қиш. Чўлобод 

маҳалласи Проектная 

к. 34/2 хонадон 

384

“TADBIRKORLIK ASOSLARI” O´QUV USLUBIY MAJMUA

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?