JAWACANA-APRIL-2018

jawaban:
kathok dawa
Pemenang:
FAIZAL NOOR SINGGIH
Jl Kaliurang km 4,5 nomer 39, Kocoran,
Caturtunggal, Depok, Sleman,
Yogyakarta
08562876864 / 08987075166
noor_singgih@yahoo.com
STELLA MARIA
SMA Negeri 2 Yogyakarta
Perumahan Bale Asri P15,
Gamping, Sleman,
Yogyakarta
081946845773
dstellamaria15@gmail.com
Macapat
DHANDHANGGULA -
Tarjamah Al- Quran Surat An-Nisaa[4]: 59
Dening : Lutfianto, SS (Ki Lutfi Caritagama)*
He wong mukmin sira kabeh iki
Sira padha ngestokna mring Allah
Lan ngestokna utusane
Sarta Panguwasamu
saka sira kabeh
Lamun sira padha berdondi
Utawa pasulayan
Perkarane mau
Balekna perkara mring Allah lan Nabi
Kuwasa ing kiyamat
*Guru Bahasa Jawa SMAN1 Pajangan Bantul Yogyakarta
Alumni Sastra Jawa UGM
POCUNG – kancil
Dening : Paksi Raras Alit – Mantradisi
Kocap kacariyos risang bapa pocung
Owah aweh jaman
Tegal sawah tanpa tani
Sato kancil wuwus kelangan sasana
Bapa pocung kancil nora nyolong timun
Owah aweh donya
Jalaran mati lan mukti
Sato kancil ngalap bandhaning manungsa
KINANTHI – love song
Dening : Paksi Raras Alit – Mantradisi
Menawi diajeng purun
Samudra sat saguh mami
Nggayuhi lintang sepindah
Datan ajrih anglakoni
Jalaran saking katresnan
Lair batos dugi pati
Aduh yayi kenya nghulun
Mangertosa jroning galih
Kaimpi-impi kawangan
Atiningsun angresepi
Kuwatos menawa cidra
Jur mumur supenaneki
NGLAKONI urip dadi dhalang kuwi pancen gampang-gampang angel.
Gampange yen lagi pas musim hajatan akeh wong sing nanggap
pagelaran ringgit wacucal utawa wayang kulit sedalu natas. Kadhangkadhang
sedina sing nanggap ora mung siji nanging punjul seka loro
cacahe, njalari padha rebutan anggone golek dhalang sing apik kanggo
wayangan, kalebu aku, ya ora sombong nanging aku iki kalebu dhalang
sing lumayan moncer neng daerah kene. Kuwi kepenake, nanging
rekasane ya mesthi ana, ya kuwi yen pinuju lagi sepi ya kudu prihatin.
Prihatin tenan, amarga dhalang kuwi biasane ora dhewekan. Dheweke
kudu tanggungjawab marang rombongane yaiku para niyaga, sindhen,
lan liya-liyane. Dadi yen dhalange ora kepayon, otomatis wong sak
rombongan ya ora entuk hasil.
Wengi kuwi aku lagi nyelehake sirah neng bantal sakwise padu karo
ibune bocah-bocah. Apa maneh sebabe yen ora uba rampe neng pawon.
Bojoku wadul lan nesu-nesu amarga wis rong minggu iki aku ora isa
“njurung srakah.” Wong lanang sapa sing ora kemritik atine yen kudu
nampa swara-swara sing ngabangke kuping. Wiwitane ya isih isa sabar
ning suwe-suwe ya kudu ditanggapi tinimbang kedawa-dawa. Aku dudu
Puntadewa, Sang Nata neng Ngamarta sing sabare ngedab-edabi. Aku
iki dhalang sing biasane entuk keplok lan sorak penonton, digumuni
suluk lan sabetane, diguyu yen lagi nglucu, pokoke dadi lelanange
jagad sak madyaning yuda aran pagelaran ringgit wacucal. Ee…lha kok
diunek-unekke bojone. Tangan iki kudu kumlawe nggo gawe mingkeme
lambene bojoku sing wiwit mau ora leren-leren anggone guneman.
Saiki dheweke turu neng kamare bocah-bocah, purik. Ya wis ben, sesuk
mesthi ya wis bali normal maneh.
Lagi wae nyoba ngeremke mripat iki, nalika dumadakan ana swara
lawang dithothok.
Thok..thok..thok!
“Kula nuwun, kula nuwun pak Gito.”
Kanthi liyep-liyep aku ngurupke lampu ruang tamu. Sapa ya kira-kira
wengi-wengi ngene mertamu? Apa ora prayoga yen sesuk wae?
“Sinten nggih?”
“Kula, Sumpeno saking Giriwungu!” panyaute suwara neng njaba.
Jeneng kuwi durung nate dakrungu sakdurunge, Sumpeno sing endi
ya? Wah, mesthi pawongan iki kongkonan sing duwe gawe. Atiku kebak
pangarep-arep. Hmm, rejeki teka tan kena kinira. Ora apa-apa arepa
kudu meh tengah wengi aku nemoni tamu iki. Kanthi gita-gita aku
mbukak kunci lawang. Bareng dakbukak lawang kuwi, ndaheba kagete
yen neng njaba peteng dhedhet, aku ora bisa nyawang apa-apa. Kabeh
peteng lelimengan. Dakcoba melekke mripat iki ning rumangsaku padha
wae, melek apa merem kabeh mung peteng lan peteng! Ora watara
suwe, rumangsaku ana cahya sing cumlorot saya suwe saya gedhe lan
bareng aku sadhar rasane awakku wis lungguh neng kursi kayu. Nanging
kena apa iki? Tangan lan sikilku ditaleni karo kursi persis kaya durjana
sing kecekel lan siap kena paukuman. Babar pisan aku ora isa obah,
ambeganku sesek, sirahku rasane abot banget, bisaku mung kelapkelip,
iki aku ana ngendi?
Dumadakan ana pawongan nyeraki aku. Pawakane gedhe dhuwur
kanthi cahya netrane sing abang mbranang. Rambute ireng kaku.
Brengose kandel lan rada brewok gawe praupane ketok saya serem
lan angker. Ndhuwurane nglegena tanpa nganggo klambi. Awakke
gagah pideksa. Otot-otote metu nuduhake yen asring olah kanuragan.
Ning kenapa aku ora ngerti, rumangsaku pawongan kuwi nduwe
pangaribawa sing kuwat. Ana aura sing gawe sapa wae bakal nggregeli
yen adhep-adhepan karo dheweke.
“Gito, kowe isih kelingan aku?” pitakone sora. Ambegane seru lan
abot. Swarane gedhe lan merbawani. Ana rasa sing jero lan kaya nahan
nesu nalika dheweke guneman. Durung nganti dakjawab dheweke
nerusake tembung.
“Iki aku, kowe tansah ngelek-elek aku. Ya dakakoni, aku sing nyolong
Sinta lan dakgawa bali neng Ngalengka,” sambunge.
Pikiranku nyandhak nalika dheweke nyebut jeneng Ngalengka, kuwi rak
kratone Dasamuka, ya Rahwana sing jumeneng nata. Rahwana sing gawe
ontran-ontran amarga nyolong Dewi Sinta seka guru lakine ya Sri Ramawijaya.
Cekaking crita, Sri Rama njaluk tulung Subali lan Sugriwa sing nguwasani
wadya bala wanara supaya nggrudug Ngalengka sing kabeh isine para
raseksa. Akeh lakon sing dijupuk seka crita kuwi mau, ana Rama Tambak,
Gugure Kumbakarna, lan ora lali Anoman Obong sing moncer dadi judul
lagu kae. Wah, jebul pawongan sing gagah gedhe dhuwur kuwi Rahwana?
Banjur apa karepe nyekel aku kaya ngene? Rahwana ya Dasamuka kuwi
rak gur ana neng crita wayang, lha iki kok nitis dadi manungsa? Durung
nganti bisa mikir sareh pawongan kuwi nerusake tembunge kanthi sora.
“Iya, Aaa…aku ngerti, terus iki kena ngapa aku dibanda kaya ngene?,”
pitakonku karo nggregeli.
“Iki amarga pokal gawemu, aku njaluk keadilan,” semaure sora.
“Keadilan apa? Aku kuwi gur dhalang sing menehi panglipur marang
para sutresna wayang,” jawabku.
“Ya amarga kowe dhalang aku njaluk keadilan, kowe tansah daksiya
marang aku, kowe kudu ngerti Gito…kudu ngerti lan gelem ngrungoke
aku,” kandhane kanthi mandeng. Aku tansaya kamigilanen, ora bisa
njawab apa-apa.
“Mangertiya Gito, aku wis ngumpulake kabeh punggawa lan wadya
bala Ngalengka. Wus dakandharake kabeh mula bukane aku nyolong
Sinta. Kabeh kuwi mau dudu amarga nepsu birahi sing kaya mbok
sebut-sebut, ora!”
“Yen amarga nepsuku, ora kangelan aku ngrudapeksa Sinta jer
dheweke wis ana neng tanganku. Aku mung njaluk Sinta supaya gelem
dadi garwa prameswari. Garwa sing dakarep-arep bakal nurunake
putra-putra Ngalengka sing bisa gawe kuncarane negari. Kuwi amarga
aku ngerti sapa saktenane Sinta, para Dewa wis ngandharake menawa
Sinta kuwi saktenane titisane Dewi Sri, ya Dewi sing nyekel raharjane
donya. Kanthi lumantaran Sinta, negara Ngalengka iki bisa rahayu,
gemah ripah loh jinawi lan tata titi tentrem karta raharja kaya kandhamu
nalika antawecana kae. Dadi niyatku apik, Gito, apik!”
“Ya, apik. Nanging…nanging…caramu ku..kuwi ora bener?” kandhaku
kanti nggregeli.
“Ora bener kepiya ha?,” semaure karo nggetak.
“Kabeh kuwi amarga aku tresna marang negaraku, aku pengen negaraku
Sastra Jawa
Cerkak:
Rahwana gugat
06
bisa mukti. Mukti negarane amarga mukti kawulane. Mukti kawulane kuwi
kudu diwiwiti seka ratune sing jejeg lan adil, ambeg palamarta, lan nduweni
sikap satriya luhur. Mula kuwi aku ngendharat Sinta. Nanging kowe kudu
ngerti, babar pisan aku ora nate meksa marang Sinta. Kanthi satriya aku
njaluk dheweke supaya gelem dadi garwaku. Ya, pancen sakdurunge
dheweke ora gelem minangkani panjalukku, nanging bareng ngerti sikap
lan tindak-tanduke Sri Rama dheweke malih pikire. Sri Rama, priya sing
jare tresna marang Sinta, nyatane ora nduweni sikap satriya. Dheweke ora
gelem mapag Sinta neng Ngalengka malah njaluk tulung para wanara.
Rama milih perang, adu-adu kekuwatan kanthi golek bala. Dheweke njanjeni
Sugriwa lan Subali menawa unggul yuda bakal bisa nguwasani Ngalengka
sakisine. Apa kuwi sing jenenge sikap satriya?”
“Kowe ngerti, nalika Anoman sowan neng Ngalengka, karepe arep
ngajak Sinta bali, lunga seka tamansari Ngalengka, nanging Sinta ora
gelem amarga Sinta kuwi putri sing luhur, berbudi bawa leksana, ora
kulina tinggal glanggang colong playu. Nalika semana Sinta weling
marang Anoman supaya Rama dhewe sing methuk slirane.”
“Kabeh wadyabala lan punggawa Kraton Ngalengka padha sarujuk
marang aku lan sikapku kuwi. Kabeh sumadya labuh negari bela pati.
Bebasan sedumuk bathuk senyari bumi Ngalengka bakal dilabuh labeti.
Nanging siji sing rada dadi kuciwaning ati iki. Adhiku dhewe ya Wibisana,
slirane malah mlayu lan melu mbelani Rama. Mesthi kowe wis ngerti
apa karepe to? Amarga dheweke pingin kuwasa, pingin sinengkakake
neng ngaluhur dadi jumeneng nata neng Ngalengka nanging kanthi
cara-cara sing nista. Ah...saben manungsa nduweni lakon dhewe-dhewe
lan kudu siyap nampa apa sing mbiyen tinandur.”
“Adhiku sing liyane, Kumbakarna lan Sarpakenaka, arepa dheweke kuwi
raseksa, rupane ala nggegirisi, nanging nduweni ati kang jujur tur luhur.
Kumbakarna bekti marang negarane, sumadya lan ikhlas maju neng yuda
lan tiwas dadi kusumaning negara. Aja disawang seka rupa lan busana!
Aja nyawang seka netramu, Gito! Sawangen kanthi ati sing permati lan
sliramu bakal ngerti apa kuwi bener kang sejati!”
“Dadi menungsa aja emban cindhe emban siladan, tansah nyawang
iki bener kae luput, aku mesthi bener lan kowe mesthi luput! Ora bisa!
Neng bener kuwi ana lupute lan neng luput kuwi ana benere!”
“Dadi dhalang kuwi kudu adil lan waskita, ora gampang gawe lakon
amarga kabeh gumantung lathi, tangan lan pikirmu. Kowe kudu bisa
milah lan milih. Kowe kudu isa ngonceki perkara. Ora mung seka bener
lan luput, nanging uga becik lan ora becik, wangun lan ora wangun!”
“Kowe kudu diukum Gito, kowe durung isa dadi dhalang sing luhur.
Dhalang sing isa nuduhake tuntunan ora mung tontonan. Dhalang sing
sejatine dhalang!”
Aku nggregeli, ndrodhog ora karuwan krungu suwara pawongan
gedhe dhuwur kuwi mau. Kabeh ukara lan tembunge rasane kaya ewon
dom sing mlebu lewat kuping lan tumancep jroning sirah njalari rasane
sirahku tansaya abot. Keringetku sakgrontol-grontol dleweran nelesi
awakku kabeh. Aku ora isa suwala nalika pawongan kuwi mau nglolos
pulanggeni ligan seka bangkekane. Keris kuwi mau cahyane cumlorot
abang semu kuning. Kanthi alon dheweke nyeraki aku, netrane mandeng,
sorote jero lan kebak rasa nesu sing ora bisa diampet maneh. Nalika
tangan kuwi kumlawe, aku njerit sakrosane.... Tuluuuung!!
Tanganku isih krasa dijagal dening wong pirang-pirang. Dakbukak
mata iki, daksawang bojoku nangis ngaru-ara, anak-anakku kabeh uga
padha nangis lan ngrangkul aku, “Bapak...bapaak...ampun seda riyin
pak...ampun ninggalake kula pak....bapaak...!”
Aku unjal ambegan landhung, kabeh padha lega amarga ngerti aku
wis sadhar. Anakku sing mbarep age-age njupuk banyu putih sak gelas,
diulungake, lan nyawang aku kanthi sorot sing kebak pitakon. Kabeh
wong padha nyawang aku. Aku mung dheleg-dheleg.
Penulis:
Ari Sulistyo, lair neng Gunungkidul lan seneng nulis wiwit isih kuliah.
Geguritan lan cerkak anggitane kamot neng buku antologi kampus lan
Majalah Djaka Lodhang. Presenter Bahasa Jawa neng JogjaTV iki ngaku yen
isih sinau nulis mligine basa Jawa. Saiki isih ngangsu kawruh neng
Universitas Gadjah Mada jurusan S3 Studi Kebijakan.