HÓA HỌC DƯỢC LIỆU BY THS.DS. HUỲNH ANH DUY

HÓA HỌC DƢỢC LIỆU 

ThS.DS. Huỳnh Anh Duy 

DIỄN ĐÀN TOÁN - LÝ - HÓA QUY NHƠN | ST&GT 

http://daykemquynhon.ucoz.com 

Đóng góp PDF bởi ThS Nguyễn Thanh Tú 

Mailbox daykemquynhonbusiness@gmail.com - Mobile/Zalo 0905779594

TỔNG QUAN CHƢƠNG TRÌNH 

STT BÀI GIẢNG GHI CHÚ SỐ TIẾT 

1 ĐẠI CƢƠNG DƢỢC LIỆU 

5 

TỔNG QUAN 

2 ĐẠI CƢƠNG GLYCOSID 4 

3 COUMARIN 

4 

4 ANTHRANOID POLYPHENOL 4 

5 TANNIN 4 

6 GLYCOSID TIM STEROID, 4 

7 SAPONIN TERPENOID 5 

TỔNG 30 









MỤC TIÊU 

1. Biết đƣợc tổng quan về quá trình phát triển 

của ngành dƣợc liệu 

2. Biết đƣợc các phƣơng pháp thu hái chế biến 

và bảo quản dƣợc liệu 

3. Biết đƣợc các phƣơng pháp phân lập và 

định lƣợng các nhóm hợp chất tự nhiên 





NỘI DUNG 

1. Định nghĩa dƣợc liệu học 

2. Vị trí của dƣợc liệu trong ngành y tế và kinh tế. 

3. Thu hái, chế biến và bảo quản dƣợc liệu 

4. Các phƣơng pháp đánh giá dƣợc liệu. 

5. Các phƣơng pháp sắc ký ứng dụng trong 

NC dƣợc liệu 

6. Các phƣơng pháp quang phổ để xác định cấu trúc 

dƣợc liệu 





Dƣợc liệu học là gì? 

- “Dược liệu học” - “Pharmacogcosy” = 

pharmakon (nghĩa là thuốc) và gnosis (nghĩa là 

hiểu biết). 

- Dược liệu học: môn khoa học nghiên cứu về 

các nguyên liệu làm thuốc có nguồn gốc tự 

nhiên. 

- Dược liệu học: môn khoa học nghiên cứu về 

các nguyên liệu làm thuốc có nguồn gốc sinh 

học. 





ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU CỦA DƢỢC LIỆU HỌC 

Hương Liệu 

Mỹ Phẩm 

ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU 

Vô Cơ 

Nguyên liệu 

làm thuốc 

Sinh Học 

Cây,nấm độc, dị ứng 

Diệt côn trùng 

Động vật Thực vật Vi sinh vật 





Cây thuốc (con thuốc) 

• Cây (con) dùng với mục đích y học 

Dƣợc liệu 

• Phần của cây thuốc (bộ phận, toàn cây) dùng làm thuốc 

• Sản phẩm tiết ra, tách chiết. 

• Chất tinh khiết 

Dƣợc liệu bao gồm: 

Ranh giới giữa cây thuốc và các lọai cây khác 

• Cây độc 

• Cây lương thực, thực phẩm, gia vị……. 

• Cây công nghiệp, cây cảnh……….. 

























Các lĩnh vực nghiên cứu của dƣợc liệu 

• Tạo nguồn nguyên liệu làm thuốc 

• Kiểm nghiệm vaƦ tiêu chuẩn hóa 

• Chiết xuất các hoạt chất tƣƦ dƣợc liệu 

• Nghiên cứu thuốc mới 





Tạo nguồn nguyên liệu làm thuốc 





Kiểm nghiệm và tiêu chuẩn hóa 





Chiết xuất các hoạt chất từ dược liệu 

















Vai trò của thuốc có nguồn gốc tƣƥ nhiên trong chăm 

sóc sức khỏe 

Vai troƦ 

• 80% dân sôƧ trên thêƧ giới 

• Trên 50% thuốc sử dụng trên lâm sàng 

• 12 trong 25 dƣợc chất bán chạy nhất thêƧ giới 

Thiƥ trƣờng 

Thiƥ trƣờng thuốc có nguồn gốc thực vật trên thêƧ giới hiện nay 

khoảng 30 tỉ USD 

Xu hƣớng sƣƤ dụng thuốc 

• Quay về với thiên nhiên; an toàn hơn 

• Phòng bệnh hơn chữa bệnh 





Vị trí dƣợc liệu trong y tế và kinh tế quốc dân 

• Cung cấp nguyên liệu cho bán tổng hợp. 

• Cung cấp khung cơ bản để tổng hợp thuốc mới. 

• Cung cấp nhiều dƣợc chất quan trọng chƣa thể tổng 

hợp: digoxin, morphin, strychnin, artemisinin... Taxol 

(Paclitaxel) từ cây Thông đỏ (Taxus brevifolia Nutt.) 

VN: khí hậu thuận lợi, thực vật đa dạng, kinh nghiệm 

y dƣợc học cổ truyền dân tộc. 





HO 

HO 

O 

H 3 CO 

N CH 3 

O 

OH 

Morphin 

Codein 

N CH 3 




Mailbox daykemquynhonbusiness@gmail.com - Mobile/Zalo 0905779594 

Taxol









Lịch sử ngành dƣợc 

2.000 năm trước công nguyên: Hãy ăn 

cái rễ này đi 

1.000 năm SCN: Ăn cái rễ đó là kẻ 

ngọai đạo, hãy cầu nguyện đi 

1.850 năm: Cầu nguyện là mê tín, hãy 

uống thứ thuốc này đi 

1.985 năm: viên thuốc đó vô dụng thôi, 

hãy uống thứ kháng sinh này đi 

2.000 năm SCN: thứ kháng sinh đó là 

nhân tạo. Hãy ăn cái rễ này đi 





Các hoạt chất có nguồn gốc tƣ nhiên sƣƤ dụng 

trong dƣợc phẩm 

Hỗn hợp: 

• Tác dụng yếu vaƦ/hoặc kém đặc hiệu 

• Thành phần có tác dụng chƣa đƣợc biết 

• Thành phần trong hỗn hợp có tác dụng bổ sung hay cộng 

lực làm tăng tác dụng hay giảm tác dụng phụ 

Các hoạt chất tinh khiết 

• Hoạt tính sinh học mạnh vaƦ đặc hiệu 

• Chỉ số trị liệu hẹp, nên cần có sƣƥ phân liều đồng bôƥ vaƦ 

chính xác 





Các dạng thuốc có nguồn gốc tƣƥ nhiên 

Thuốc trong y học cổ truyền: Đƣợc phối ngũ, bào 

chế theo y học cổ truyền. 

Thuốc trong y học hiện đại: Bào chêƧ dƣới các 

dạng, tiêu chuẩn của thuốc hiện đại. Tác dụng 

đƣợc chứng minh. 

Thực phẩm trị liệu (thực phẩm chức năng, thực 

phẩm bôƤ sung).* 













3. Thu hái dƣợc liệu 

Mục đích 

Năng suất cao nhất 

Hàm lƣợng cao nhất 

Hàm lƣợng tạp chất thấp nhất 

Yếu tôƧ ảnh hƣởng 

Giai đoạn phát triển của cây 

Yếu tố thời tiết, môi trƣờng 

Thời điểm thu hái 

Tùy loài mà quyết định thời điểm thu hái thích hợp 

Tùy bộ phận dùng 





• Hoạt chất bị ảnh hƣởng: di truyền, khí hậu, địa lý, 

trồng trọt, thu hái, phơi sấy, bảo quản. 

• Tùy mùa, chu trình phát triển. 





THU HÁI DƢỢC LIỆU 

1. Những nguyên tắc chung: 

• Đúng dƣợc liệu, đúng bộ phận dùng, đúng thời vụ. 

• Những bộ phận trên mặt đất nên hái vào lúc khô ráo, 

những bộ phận dƣới đất có thể đào lúc ẩm ƣớt . 





• Động tác thu hái phải khéo léo, nhẹ nhàng, không làm 

giập nát các bộ phận cần thu hái và các cây còn lại trong 

vƣờn, tránh để lẫn đất cát, tạp chất, các phần đã hỏng 

không dùng đƣợc… 

• Thu hái lúc trời nắng ráo: phơi sấy & bảo quản. 

• Cây có tinh dầu: sáng sớm, lúc mặt trời chƣa mọc. 





Rễ, thân rễ, củ 


- Cuối thời kỳ sinh trƣởng. 

- Có thể đào lúc ẩm ƣớt. 

- Cân nhắc giữa tăng hàm lƣợng hoạt chất và thời gian 

bị mất. 

- Hiện tƣợng hóa gỗ. 





Thân 

• Thu vào mùa thu hoặc đông khi cây đã rụng lá. 

• Chặt thân cây xong, bóc vỏ ngay để hơi nƣớc thoát ra 

dễ dàng, gỗ đỡ bị mục. 





Vỏ cây (Vỏ thân, cành và vỏ rễ) 

• Thu hái vào mùa xuân khi nhựa cây hoạt động mạnh 

hay cuối thu khi cây phát triển chậm lại. 

• Vỏ cây thƣờng lấy ở cành trung bình vì ở vỏ cành già 

thƣờng có nhiều tế bào chết, ít hoạt chất. 





Lá cây và ngọn cây có hoa 

• Lá bánh tẻ: cây quang tổng hợp mạnh nhất, bắt đầu ra hoa 

khi đó lá phát triển nhất và thƣờng chứa nhiều hoạt chất. 

• Để bảo vệ cây nên hái lá bằng tay. Có thể dùng dao, kéo để 

cắt cành nhỏ rồi bứt lá. 

• Khi hái lá cây độc nên mang găng tay (Cà độc dƣợc, Trúc 

đào…). 

• Lá hái về đƣợc đựng vào đồ đựng có mắt thƣa, tránh ép 

mạnh làm lá giập nát, hấp hơi, thâm đen. 






Búp cây 

• Hái vào mùa xuân khi cây nẩy nhiều chồi nhƣng 

lá chƣa xòe ra. 






Hoa 

• Thu hái khi hoa sắp nở hoặc bắt đầu nở, không đợi 

thu hái lúc thụ phấn xong vì khi ấy hoa sẽ dễ rụng và 

chất lƣợng sẽ giảm. 

• Hái trƣớc nở: nụ Hòe, Đinh hƣơng, Kim ngân. 

• Hái hoa nở: Hồng hoa, Cà độc dƣợc. 






Quả 

• Quả mọng: thu hái trƣớc khi quả chín hoặc vừa chín vì 

lúc đó dịch quả ít nhầy hơn. 

• Hái lúc trời mát. 

• Quả khô: nên hái trƣớc khi quả khô hẳn. 






Hạt 

- Thƣờng thu hái khi quả đã chín già, có khi phải lấy hạt sớm 

hơn để tránh quả nứt làm rơi mất hạt nhƣ đậu, sen, ý dĩ. 





4. Ổn định dƣợc liệu 

Các tác động của enzym 

• Digitalis: Digipurpidase cắt bỏ 1 đơn vị glucose trong mạch 

đƣờng của purpurea glycosid A và B 

glycosid thứ cấp là 

digitoxin và gitoxin tƣơng ứng. 

• Hành biển: scillarenase cắt bớt một glucose của scillaren A 

proscillarin A. 

• Lá cây belladon: Các alcaloid có dây nối ester nhƣ 

hyoscyamin, cà độc dƣợc có thể bị enzym cắt dây nối ester 

tropanol và acid tropic. 






Các tác động của enzym 

• Lipase: Cắt glycerid glycerol và acid béo. 

• Acid ascorbic thƣờng gặp trong thực vật thì bị enzym 

ascorbinodehydrogenase oxy hóa. 

• Ranunculin có trong một số cây thuộc họ Mao lƣơng- 

Ranunculaceae, dƣới tác dụng của enzym có sẵn trong cây bị 

thủy phân protoanemonin (kháng khuẩn) rồi chất này lại bị 

dimer hóa anemonin mà ngƣời ta chỉ thấy ở cây khô. 






Tác hại của enzym trong bảo quản dƣợc liệu: 

• Phân hủy các nhóm hoạt chất, biến đổi hoạt chất. 

Các enzym thủy phân dây nối glycosid 

Các enzym thủy phân dây nối ester 

Các enzym đồng phân hóa 

Các enzym oxy hóa 

Các enzym trùng hợp hóa. 

• Nhiệt độ thích hợp cho enzym hoạt động: 25 - 50 o C 





SỰ THỦY PHÂN CYNARIN /ACTISÔ 

Oxydase 

Esterase 

Esterase 

Cynarin 

Oxydase 

(1,3-di-O-caffeoylquinic acid) 





46

SỰ THỦY PHÂN HYOSCYAMIN / CÀ ĐỘC DƢỢC 

Datura metel L. 

Nhóm alkaloid 

Tropic acid 

Esterase 





Hyoscyamin 

Tropanol 

47

Các phƣơng pháp ổn định dƣợc liệu 

• Phƣơng pháp phaƧ hủy enzym bằng cồn sôi 

• Phƣơng pháp dùng nhiệt ẩm 

• Phƣơng pháp dùng nhiệt khô 





Làm khô dƣợc liệu 

Mục đích: đƣa dƣợc liệu tới thủy phần an toàn 

1. Phơi: Dƣới ánh nắng mặt trời, phơi trong râm 

2. Sấy 

3. Làm khô dƣới áp suất giảm 

4. Đông khô 





Chống nhầm lẫn dƣợc liệu 

1. Do hình dạng cây thuốc vaƦ vị thuốc giống nhau 

2. Do bất cẩn khi thu hái: nhầm lẫn với dƣợc liệu khác 

3. Do trùng tên gọi với cây thuốc khác hoặc chƣa xác 

định chính xác vêƦ nguồn gốc dƣợc liệu 

4. Do quá trình chêƧ biến làm thay đổi hình dạng ban đầu 

5. Do tùy tiện thay thêƧ các vị thuốc 

6. Do côƧ ý giả mạo 





TIÊU CHUẨN VÀ PHƢƠNG PHÁP ĐÁNH GIÁ 

DƢỢC LIỆU 

1. Cảm quan 

2. Các đặc điểm hiển vi 

3. Các hằng sôƧ vật lyƧ 

4. Thử tinh khiết 

5. Định tính 

6. Định lƣợng 





CÁC PHƢƠNG PHÁP ĐÁNH GIÁ DƢỢC LIỆU 

CẢM QUAN: 

• Dùng giác quan để phân biệt, đánh giá. 

• Dùng ngũ quan. 

• Quan sát hình dạng, cảm nhận thể chất, mùi, vị.... 





SEN (Lá) 

Folium Nelumbinis 

Liên diệp 

Ví dụ 

Lá bánh tẻ đã bỏ cuống, phơi hoặc sấy khô của cây Sen 

(Nelumbo nucifera Gaertn.), họ Sen (Nelumbonaceae). 

Mô tả 

Lá nguyên tròn, nhăn nheo, nhàu nát, đƣờng kính 30 - 60 cm, 

mặt trên màu lục tro, hơi nháp, mặt dƣới màu lục nâu nhẵn 

bóng, mép nguyên, ở giữa lá có vết tích của cuống lá lồi lên 

màu nâu. Lá có từ 17 - 23 gân toả tròn hình nan hoa. Gân lồi 

về phía mặt dƣới lá. Lá giòn, dễ vụn nát, có mùi thơm. 





PHƢƠNG PHÁP SOI KÍNH HIỂN VI 

• Soi bột dƣợc liệu và vi phẫu. 

• Phƣơng pháp thƣờng dùng. 

• Giả mạo. 













1.1 Dong riềng 

1.2 Đậu xanh 

1.3 Gạo 

1.4 Hoài Sơn 

1.5 Khoai Lang 

1.6 Khoai Tây





1.7 Bột Mì 

1.8 Ngô 

1.9 Sắn 

1.10 Sắn dây 

1.11 Sen 

1.12 Ý dĩ

Lông che chở 

Vi phẫu lá Gừa 





Mô mềm khuyết 

Lỗ khí

Soi bột lá Gừa 





PHƢƠNG PHÁP DỰA VÀO TÍNH CHẤT VẬT LÝ: 

• Độ hòa tan: Số ml / 1 g. 

• Tỷ trọng: chất lỏng, tinh dầu & dầu béo. 

• Góc quay cực riêng 

• Chỉ số khúc xạ: tinh dầu Hƣơng nhu 

• Nhiệt độ đông đặc: tinh dầu Hồi 

• Nhiệt độ nóng chảy: sáp ong 





THỬ TINH KHIẾT: 

- Độ ẩm: Sấy & Chƣng cất (Xylen & Toluen). 

- Độ tro: 

• Tro toàn phần. 

• Tro không tan trong acid: biểu thị lƣợng đất cát lẫn vào 

khi thu hái, trừ Mộc tặc. 

• Tro sulfat. 

- Hàm lƣợng chất chiết đƣợc (H 2 O, MeOH, EtOH...) 





Kết quả thử tinh khiết bột lá Gừa 





Tạp chất 

• Tỷ lêƥ vụn nát 

• Tỷ lêƥ giữa các bôƥ phận dƣợc liệu 

• Các bôƥ phân khác của cây 

• Tạp chất hữu cơ 

• Tạp chất vô cơ 

• Xác định nấm mốc, côn trùng 

• Xác định kim loại năng 

• Xác định dƣ lƣợng thuốc bảo vêƥ thực vật, 

các chất độc do ô nhiễm 





ĐỊNH TÍNH 

Phƣơng pháp hóa học 

Định tính trên mô thực vật 

Định tính trên ống nghiệm 

Phản ứng tạo tủa 

Các phản ứng màu 

Phƣơng pháp sắc kyƧ 

Định tính các chất (hoạt chất, chất đánh dấu) 

Định tính điểm chỉ 













1. Các phƣơng pháp 

Phƣơng pháp cân 

Phƣơng pháp thể tích 

Phƣơng pháp quang phổ 

ĐỊNH LƢỢNG 

Phƣơng pháp kết hợp sắc kyƧ, quang phổ 

Phƣơng pháp vi sinh vật 

Xác định hàm lƣợng cao chiết 

2. Các bƣớc tiến hành 

Chiết kiệt 

Loại tạp 

Xác định hàm lƣợng 

Tính toán kết quả 





6. Các phƣơng pháp sắc ký ứng dụng trong 

nghiên cứu dƣợc liệu 

1. Sắc kyƧ phẳng 

2. Sắc kyƧ cột 

3. Sắc kyƧ phân bố ngƣợc dòng 

4. Sắc kyƧ lỏng cao áp 

5. Sắc kyƧ khí 

6. Điện di mao quản 

7. Sắc kyƧ lỏng tới hạn 





‣ Sắc kyƧ phẳng 

Sắc kyƧ lớp mỏng*** 

Sắc kyƧ lớp mỏng hiệu năng cao 

Sắc kyƧ lớp mỏng điều chêƧ 

Sắc kyƧ ly tâm 

Sắc kyƧ lớp mỏng áp suất trên 

Sắc kyƧ giấy 





Sắc ký lớp mỏng 













TLC 

Sắc ký lớp mỏng 

TLC 





So sánh (S) và (T) về 

- diện tích vết, 

- cường độ màu (có / 

không th’ thử) 





S T

Định tính bằng sắc ký lớp mỏng 





Hệ dung môi: n-hexan – EtOAc – acid formic (7:3:0,5)

2. Sắc kyƧ cột 

Sắc kyƧ cột cổ điển (CC) 

Sắc kyƧ cột nhanh (FC) 

Sắc kyƧ cột chân không(VLC) 









VLC

3. Sắc ký ngƣợc dòng 

• Sắc kyƧ ngƣợc dòng nhoƤ giọt 

• Sắc kyƧ ngƣợc dòng quay ly tâm 

• Sắc kyƧ ngƣợc dòng tốc đôƥ cao 





4. Sắc ký lỏng cao áp: điều chế, phân tích 





4. Sắc ký lỏng cao áp: điều chế, phân tích 





S T 

= 

S C 

X T 

X C 

mẫu thử M (chứa X) 

S T 

X t R 

T 

X C 

S C 

chuẩn X 





phút

Định tính bằng HPLC 

Mẫu chuẩn 

t R = 20,511 phút 

Mẫu thử 

t R = 20,598 phút 





Định tính bằng HPLC 





7. Các phƣơng pháp quang phôƤ 

• PhôƤ tƣƤ ngoại khả kiến (UV-Vis) 

• PhôƤ hồng ngoại (IR): định tính, phổ nhóm chức. 

• Phổ cộng hƣởng tƣƦ hạt nhân ( 1 H-NMR, 13 C-NMR) 

• Phổ khối (MS) 

• PhôƤ nhiễu xaƥ tia X (chiều dài vaƦ góc liên kết) 

• Lƣỡng cực vòng vaƦ tán sắc quay quang (cấu hình 

carbon bất đối) 





OHphenol 

Khảo sát tính chất lý hóa và 

định danh chất MC 

-CH 2 

C=C 

Phổ IR chất MC 

C-O 





Phổ IR 







Glucose 





Phổ khối chất MC













3400 

O 

O 

anthraquinon 





1670

CHIẾT XUẤT VÀ PHÂN LẬP CÁC CHẤT TỪ 

DƢỢC LIỆU 

CHIẾT XUẤT 

- Lấy chất tan ra khỏi mô thực vật bằng dung môi. 

- 3 quá trình xảy ra: 

• Sự hòa tan của chất tan vào dung môi. 

• Khuếch tán chất tan/dung môi 

• Sự dịch chuyển chất tan qua vách TB thực vật. 





• Chiết ở nhiệt độ thƣờng: ngâm lạnh, ngấm kiệt thƣờng 

• Chiết ở nhiệt độ cao: chiết nóng, hãm, sắc, ngấm kiệt nóng. 

• Thiết bị hỗ trợ: soxhlet, kumagawa... 





Quy trình chiết soxhlet 





Chiết xuất có hỗ trợ 

• Vi sóng 

• Siêu âm 

• Siêu tới hạn: 31,1 o C và 73,8 bar (CO 2 ) 

• Áp suất cao 









PHÂN LẬP 

- Sắc ký: CC, MPLC, HPLC, CCC. 

- Kết tinh phân đoạn 

- Tách phân đoạn 

- Thăng hoa 

- Chƣng cất phân đoạn 

















I. ĐỊNH NGHĨA 

NỘI DUNG 

II. CẤU TẠO - PHÂN LOẠI 

Cấu tạo 

Phân loại 

Tên gọi 

III. TÍNH CHẤT 

Lý tính 

Hoá tính 

IV. CHIẾT XUẤT 





2

• ĐỊNH NGHĨA RỘNG 

GLYCOSID = ĐƯỜNG 

Dây nối glycosid 

‣ Oligosaccarid hoặc Polysaccarid: Holosid. 

PHÂN TỬ HỮU CƠ 





3

• ĐỊNH NGHĨA HẸP 

GLYCOSID = ĐƯỜNG 

Dây nối glycosid 

‣Glycosid còn được gọi là: 

KHÔNG ĐƯỜNG 

Heterosid 

‣Phần đường: 

ose, glycon 

‣Phần không phải đường: aglycon, genin 





4

2.1. Phân loại theo loại dây nối glycosid 

O – glycosid 

C – glycosid 

GLYCOSID 

R–O–H + H–X– R’ 

S – glycosid 

N – glycosid 





R–X–R’ 

Thioglycosid = 

Glucosinolat 

5

R 

C 

H 

O 

+ H 2 

O 

R 

O-glycosid 

CH 

OH 

OH 

OR 

+ HO-R 

R CH 

+ HO-R 

Aldehyd Hydrat aldehyd 

Bán acetal Acetal 

HO 

HO 

HO 

Đường 

Glycon 

CH 2 OH 

O 

OH 

+ 

H O 

- H 2 O 

R 

Phân tử hữu cơ 

(A)glycon 

HO 

OH 

HO 

HO 





Glycosid 

O 

R 

CH 2 OH 

O 

CH 

OR 

OR 

R 

6

HO 

HO 

O 

OH 

OH O 

OH 

OH 

HO O 

+ ose 

O 

+ ose 

FLAVONOID 

SAPONOSID 

ose 

Aglycon 

Glycosid 

O 

OH 





O 

OH 

OH 

ose 

7

Phần đường 

-Thường gặp -glycosid, phổ biến là -D-glucose. 

- Vòng pyran hay furan: pyranosid hay furanosid. 

Ví dụ: methylglucosid. 

- Trong glycosid tim, gặp đường đặc biệt là 2,6-desoxy. 

- Đôi khi: có các acid uronic, acyl hóa 





8

Avicularin 





Guajaverin 

9

Methylglucosid 





10

Phần đường (tt) 

‣ Có mono-, di-, trisaccarid (có thể đến 8 đơn vị): monosid, 

biosid và triosid. 

‣ Có 2 mạch đường: diglycosid hay bidesmosid. 

‣ Đôi khi có đến 3 mạch đường (tridesmosid). 

Ví dụ: astragalosid VII (Hoàng kỳ). 

‣ Thường là mạch thẳng, cũng có thể phân nhánh (saponin). 





11

Phần đường (tt) 

Astragalosid VII 





12





Mạch đường phân nhánh (gặp ở các saponin) 

13

Phần aglycon 

- Quyết định tác dụng của glycosid. 

- Aglycon thường thân dầu, ít tan trong nước. 

- Glycosid dễ hoàn tan hơn. 

- Có anthraglycosid, xanthon glycosid... 





14

Phân biệt 

‣ Biosid vs Diglycosid (Bidesmosid) 

‣ Monosid vs monoglycosid 





15

O-glycosid 

HO 

glucose 

O 

OH 

O 

O 

O 

O 

Liquiritin 

O 

Rutin 

OH 

OH 

OH 

glucose rhamnose 





16

C-glycosid 

HO 

glucose 

O 

O 

Puerarin 

OH O OH 

glucose 





Isovitexin 

Barbaloin 

OH 

CH 2 OH 

17

C-glycosid 

- Đường nối với alycon qua dây nối C-C. 

- C-glycosid khó bị thủy phân, ngay cả khi đun nóng 

HCl hoặc H 2 SO 4 loãng ở 100 o C trong vài giờ. 

- Phổ tử ngoại và hồng ngoại gần giống O-glycosid. 





18

S-glycosid 

- Thioglycosid (hợp chất glucosinolat). 





19

-Gặp ở các họ như: Brassicaceae, Capparidaceae... 

- Kháng khuẩn, nhưng gây cản trở hấp thu Iod tuyến giáp 

Sinigrin 

Sinalbin 





20

S-glycosid 

CH 2 CH CH 2 C S glucose 

N 

O 

SO 3 K 

HO 

CH 2 C S glucose 

N 

O SO 3 K 

Sinigrin trong Hắc giới tử Sinalbin trong Bạch giới tử 





21

- Isothiocyanate. 

- Hydrosulfat 

- -D-glucopyranose 





22

N-glycosid 

-Phần đường thường là ribose, dẫn chất của ribose hay 

arabinose. 

- Phần đường liên kết với nhóm amin. 





Arabinose 

23

S-glycosid và N-glycosid 

CH 2 CH CH 2 C S glucose 

N 

N 

O 

SO 3 K 

Sinigrin trong Hắc giới tử Sinalbin trong Bạch giới tử 

NH 2 

N 

N N 

ribose 

HO 

CH 2 C S glucose 

NH 2 

N 

N 

O N 

H 

N 

Ose 





N 

O SO 3 K 

Glycosid trong nucleosid 

Glycosid trong Haït Ba ñaäu 

24

HO 

HO 

HO 

HO 

HO 

OH 

O 

Glycosid và pseudoglycosid 

HO 

HO 

CH 2 OH 

O 

CH 2 OH 

O 

OH 

OH 

OH 

OH 

O glucose 

+ 

+ 

H O 

HO OC 

R 

R 

galloyl 

O 

galloyl O 

rhamnose 

O 

meta-trigalloyl 

HO 

HO 

HO 

HO 

HO 

HO 

CH 2 OH 

O 

OR 

CH 2 OH Dây nối ester 

O 

O OC R 

CH 2 O galloyl 

O 

O 

O galloyl 





25

Nhóm galloyl 

Dây nối ester 

Asiaticosid 

Hydrocotyle asiatica L., Apiaceae 





26





27





28





29





30

Phần đường trong glycosid, được gọi là gì? 

a. Genin 

b. Aglycon 

c. Glycon 

d. a, b đều đúng 





Những nhóm hợp chất nào sau đây là 

Heterosid, ngoại trừ? 

a. Anthranoid 

b. Saponin 

c. Flavonoid 

d. Carbohydrat 





Hợp chất sau thuộc nhóm nào sau đây, 

chọn câu sai? 

a. O-glycosid 

b. C-glycosid 

c. Tridesmosid 

d. Triglycosid 





Hợp chất sau thuộc nhóm nào sau đây? 

a. C-glycosid 

b. O-glycosid 

c. N-glycosid 

d. Pseudo-glycosid 





2.2. Tên gọi theo cấu tạo của phần gắn vào 

dây nối với đường 

Holosid 

(Glycon + Glycon) 

Carbohydrat 

GLYCOSID 

Heterosid 

(Glycon + Aglycon) 

Glycosid tim 

Saponin 

Flavonoid 





Anthraglycosid... 

35

3. TÊN GỌI 

3.1. Tên gọi các holosid 

3.1.1. Tên gọi theo số lượng đường 

• Đường đơn (ose) • Oligosaccharid 

• Disaccharid 

• Polysaccharid (glycan) 





36

3.1. Tên gọi các holosid 

3.1.2. Tên gọi theo loại đường và cấu trúc chuỗi đường 

• Homopolysacharid (homoglycan) 

• Glucan, fructan, mannan, araban, xylan... 

• Heteropolysaccharid (heteroglycan) 

• Gôm, pectin, chất nhầy... 

• Gluco-mannan, manno-glucan, 

manno-arabino-glucan, fuco-manno-galactan, 

galacto-gluco-manno glycan. 

• Polysaccharid phức hợp 

• Glycolypid, lipopolysaccharid 

• Peptidoglycan, proteoglycan, glycoprotein 

• Glycosaminoglycan 





37

Tên gọi theo bản chất dây nối 

• O-glycosid • N-glycosid 

• C-glycosid • S-glycosid • Pseudo glycosid 

Tên gọi theo phần không đường (aglycon) 

• Flavonosid, saponosid, anthraglycosid, glycosid tim... 

Tên gọi theo loại đường 

• Glucosid, manosid, galactosid, rhamnosid 

Tên gọi theo số lượng đường trong mạch đường 

• Monosid, biosid, triosid 

3.2. Tên gọi các heterosid 

Tên gọi theo số lượng mạch đường trong phân tử 

• Monoglycosid (monodesmosid) diglycosid (bidesmosid), 

triglycosid (tridesmosid)... 

Tên riêng: IUPAC: ~osid 





38

III. TÍNH CHẤT CỦA GLYCOSID 

1. LÝ TÍNH 

1.1. Trạng thái tự nhiên 

– Thể chất: Rắn vô định hình/kết tinh hoặc lỏng, sánh. 

– Tồn tại trong cây: tan trong dịch không bào. 

– Màu: 

• Đa số không màu 

• Anthraglycosid: vàng cam đến đỏ sậm. 

• Flavonoid: Không màu - vàng nhạt - đỏ cam - đỏ 

– Vị: thường vị đắng (trừ glycyrrhizin có vị ngọt ... ) 





39

1.2. Tính tan 

Lý tính 

* Dạng glycosid: Phân cực trung bình → mạnh → rất mạnh. 

• Cấu tạo của aglycon: Khung chính, mạch, các nhóm thế… 

• Cấu tạo của phần đường: số mạch đường, số đường, loại đường 

Tính tan 

– Tan / dung môi hữu cơ phân cực (t. bình – mạnh): R-OH, nước, 

hỗn hợp cồn-nước, dioxan, AcOH, pyridin... 

– Không tan / dung môi phân cực trung bình – kém. 

* Dạng aglycon: 

– Tan được trong dung môi phân cực yếu – trung bình: n-hexan, 

ether dầu, toluen, benzen, CHCl 3 , CH 2 Cl 2 – Et 2 O, EtOAc, aceton, 

R-OH***, pyridin, AcOH… 

– Không tan trong nước. 





40

2. TÍNH CHẤT HOÁ HỌC 

2.1. Phản ứng thủy phân 

– Enzym có sẵn trong thực vật 

• Nhẹ nhàng, 

• Chọn lọc hơn 

• → artefact (artifact, chất tạo giả) 

– Acid vô cơ (HCl, H 2 SO 4 , HClO 4 …) 

• O- glycosid < O- acid uronic < C-glycosid 

Độ bền tăng dần 





41

thuûy phaân baèng 

strophanthobiase 

-glucosidase H2SO4 

glc glc cym 

SỰ THỦY PHÂN 

O 

3 

CHO 

OH 

O 

O 

OH 

Strophanthidin 

Cymarin 

K-Strophanthosid 





K-Strophanthosid g 

42


- Strophanthus kombe: Hạt. 

- Glycosid tự nhiên, nguyên vẹn: Genuin / Glycosid 

sơ cấp. 

- Glycosid cắt đường: Glycosid thứ cấp. 





43


• Đa số các trường hợp cần tránh thủy phân (phải ổn định dược liệu- 

Cynarin/ actisô (artichoke, artichaut ) 

• Một số trường hợp có thể ứng dụng sự thủy phân. 

Thủy phân ranuculin cho protoanemonin có tính kháng khuẩn. 

Saponinsteroid/dứa Mỹ (Thùa), thủy phân cho hecogenin 

Mía dò (Cát lồi): thủy phân cho Diosgenin. 

Digitalis: Thủy phân purpurea glycosid A và B digitoxin và 

gitoxin tương ứng. 

Hành biển: Thủy phân scillaren A proscillarin A. 





44

Phương pháp ổn định dược liệu 

• PP nhiệt khô 

• PP nhiệt ẩm: Hơi nước / hơi cồn. 

• PP cồn sôi 





45

SỰ THỦY PHÂN CYNARIN /ACTISÔ 

Oxydase 

Esterase 

Esterase 

Cynarin 

(1,3-di-O-caffeoylquinic acid) 

Oxydase 





46


Enzyme 





47

SỰ THỦY PHÂN SAPONIN / DỨA MỸ, MÍA DÒ 

Hecogenin 





Diosgenin 

48

Hóa tính 

2.2. Phản ứng của phần đường 

• Phản ứng khử: Chỉ thể hiện sau khi đã thủy phân 

=> OH bán acetal của đường đã tham gia LK 

glycosid 

• Các phản ứng khác: tùy thuộc vào lọai đường, 

đường 2,6-desoxy trong glycosid tim (TT 

xanthydrol, TT Keller-Kiliani, H 3 PO 4 ) 

2.3. Phản ứng của aglycon 

• Tùy thuộc vào cấu trúc của aglycon: Saponin, 

flavonoid… 





49

CHIẾT XUẤT GLYCOSID 

Bột dược liệu 

Dịch chiết 

Glycosid t.phần 

Glycosid t.khiết 

Loại tạp kém phân cực (chất béo, diệp lục, carotenoid...) 

Chiết glycosid bằng d. môi phân cực t. bình → mạnh 

Loại dung môi 

Thủy phân 

Tách glycosid tinh khiết = 

k.tinh p. đoạn, sắc ký 

Aglycon t.phần 

Aglycon t.khiết 

Tách aglycon t. khiết = 

k. tinh p. đọan, sắc ký 





50

• Chiết bằng cồn thấp độ/nước. 

• Tạp tan trong nước: gôm, pectin, chất nhầy, tannin... 

• Tủa bằng chì acetat: lưu ý các phenol glycosid. 

• Loại tannin: có thể cho chảy qua cột nhôm oxyd, lưu ý 

các phenol. 





51

PHÂN LẬP, TINH CHẾ 

• Sắc ký cột 

• Sắc ký lỏng cao áp 

• Sắc ký phân bố ngược dòng 

• Thăng hoa 

• Kết tinh phân đoạn 





52

• SKLM pha thuận: 

TLC của glycosid 

- Rf glycosid





54

SKLM 





55





56

SKC 

1 2 3 4 5 6 

UV 365 





F 

E 

D 

C 

B 

A 

57





58

SẮC KÝ CỘT CHÂN KHÔNG 

(VACUUM LIQUID CHROMATOGRAPHY, VLC) 

Bộ cône cao su 

Erlen hứng 

Erlen không đáy 

Bản kính rời 





59

Prep. HPLC 





60

Prep. HPLC 





61

LC-UV-MS-NMR 





62





63






1

NỘI DUNG 

A. ĐẠI CƢƠNG VỀ GLYCOSID TIM 


II. LỊCH SỬ 

III. CẤU TRÚC HOÁ HỌC 

IV. TÍNH CHẤT 

V. ĐỊNH TÍNH – ĐỊNH LƢỢNG 

VI. PHÂN BỐ THIÊN NHIÊN 

B. CÁC DƢỢC LIỆU CHỨA GLYCOSID TIM 

1. Digitalis 2. Strophanthus 

3. Trúc đào 4. Hành biển … 





2

Glycosid trợ tim = Glycosid bổ tim = Cardioactive glycosides 

(Anh) = Glycosides cardiotoniques (Pháp) 

Là những glycosid steroid có tác dụng đặc biệt trên tim 

Liều điều trị: Mạnh (Renforcer) 

Liều độc: 

A. ĐẠI CƢƠNG VỀ GLYCOSID TIM 

Chậm 

Điều hòa 

Nhanh 


Rung tim 

(Ralentir) 

(Régulariser) 

Giảm co bóp 

Ngừng tim kỳ tâm thu 

Quy tắc 3R (Potair) 





3

II. LỊCH SỬ 

• 1250: “Meddygon myddfai” (Welsh) – 

Foxglove được dùng trị nhức đầu và co 

thắt. 

• 1542: Leonhart Fuchs (Türbinghen) – 

“Historia Stirpium” – “Digitalis” có tác 

dụng nhuận tràng và lợi tiểu. 

• 1640: Parkinson đề nghị sử dụng 

• 1650: “London Pharmacopoeia” 

• 1744: “Edinburgh Pharmacopoeia” 

• 1748: “Paris Pharmacopoeia” 

• 1754: “Wittenberg Pharmacopoeia” 





4

LỊCH SỬ (tiếp) 

• 1808: Desteuches lần đầu tiên CX họat chất/Digitalis nhưng thất bại 

• 1841-1842: Homolle và Quevenne đã CX chất vô định hình/Digitalis 

có họat tính sinh vật. 

• 1958: Walz Cx 2 glycosid là convallamarin và convallarin/ Convallaria 

majalis L. 

• 1869: Nativelle cx Digitalin kết tinh. 

• 1873: Fraser cx 1 chất có họat tính SH, đặt tên là Strophanthin/ hạt 

cây Strophantus Kombe. 

• 1879: Jarmersted cx Scillarin/Scilla maritima 





5

LỊCH SỬ (tiếp) 

• 1882: Corvello cx Anonidin/Adonis vernalis 

• 1888: Arno cx Strophanthin và ouabain tinh khiết/ Acocanthera 

ouabaio 

• Các nhà NC người Đức như Schmiedeberg, Cloetta, Killiani cx nhiều 

glycosid tim khác 

• 1915: Windaus và L. Hermans bắt đầu NC cấu trúc nhưng mãi đến 

1933 Jacobs mới NC cấu trúc một cách có hệ thống (hóa giáng và tổng 

hợp). 

• 1934: G.A.R. Kon công bố cấu trúc aglycon (tia X) 

• Tscheche, Elderfield, Reischtein, NC và công bố cấu trúc hàng loạt 

glycosit tim. 





6

GT 

III. CẤU TRÚC CỦA GLYCOSID TIM 

Aglycon 

Đƣờng 

Khung steroid 

Vòng lacton 

Đƣờng thông thƣờng 

Đƣờng 2 de(s)oxy 

Đƣờng 2,6 de(s)oxy 





5 cạnh 

6 cạnh 

7

Cấu trúc 

2 

3 

1 

A 

4 

10 

1. Phần aglycon 

1.1. Khung steroid 

19 

5 

11 

9 

B 

6 

12 

C 

13 

8 

7 

18 

17 

D 

14 15 

Khung Steran (gonan) 

16 





8

Cấu trúc 

1.2. Vòng lacton 

O 

HO 3 OH 

Cardenolid 

O 

 

17 

17 

14 

14 

HO 

3 

O 

O 

 

Me 

Bufadienolid 





Trong thiên nhiên: Cardenolid >> Bufadienolid 

9

Cấu trúc 

1.3. Cấu trúc lập thể 

C / D : cis 

HO 3 14 

R 

A / B : cis 

O 

OH 

17 

O 

 

HO 

cis 

R 

1 

2 

3 

19 

5 

10 

4 

9 

11 

H 

A – B – C – D 

cis trans cis 





H 

8 

12 

14 

13 

18 

OH 

17 

Lacton 

10

HO 

3 

12 

1.4. Một số aglycon chính 

O 

O 

O 

OH 

12 

14 

14 

OH 

OH 

HO 

Digitoxigenin 

Digoxigenin 





3 

O 

11

Một số aglycon chính 

HO 

3 

O 

14 

OH 

HO 

Gitaloxigenin 

O 

16 

3 

O 

O CH 

O 

O 

14 

OH 

Gitoxigenin 

HO 

16 

OH 

3 

O 

14 

OH 





Oleandrigenin 

O 

16 

OAc 

12

HO 

3 

R 

O 

O 

O 

O 

14 

OH 

OH 

R = CH 2 OH cannogenol R = CH 2 OH strophanthidol 

R = CHO cannogenin R = CHO strophanthidin 

R = COOH acid cannogenic 

HO 

3 

R 

OH 

R = COOH acid strophanthidic 





14 

13

D 

6 

• 

O 

2 

6 

2. Phần đƣờng 

Đƣờng desoxy 

6 

 

2 

Đường Đường 6-desoxy đường 2,6-desoxy 

O 

• 

L 

2 

6 

 

O 

O 

2 





6 

2 

6 

 

 

O 

O 

 

2 

14

6 

• 

-D-Fuc 

Đƣờng 6-desoxy 

O 

6 

– L-Rha 

• 

O 

MeO 

6 

• 

6 

-D-The 

O 

O 

OMe 

– L-The 





15

D-Boi 

6 

• 

O 

• 

2 

6 

L-Ole 

Đƣờng 2,6-desoxy 

O 

OMe 

2 

D-Dig 

6 

• 

• 

2 

O 

• 6 

OMe 

O 

L-Cym 

• 2 

OMe 

2 

6 

D-Cym 





O 

16

Töø digitoxigenin 

(3,14) 

Töø digoxigenin 

3. Glycosid 

digitoxin 

dig 

dig 

digoxin 

dig 

(3,12,14)DIỄN ĐÀN TOÁN - LÝ - HÓA QUY NHƠN | ST&GT 




O 

dig dig dig O 

3 

3 

12 

O 

OH 

O 

OH 

OH 

O 

O 

17

4. Liên quan giữa cấu trúc và tác dụng 

Structure – Activity Relationship, SAR 

Phaàn aglycon 

Phần đƣờng 

Khung Steroid 

Voøng Lacton 





18

Khung Steroid 

Thay khung Steroid: 

A / B cis → trans: 

C / D → trans : 

Mất tác dụng 

Giảm tác dụng (# 10 lần) 


Định hƣớng của OH C 3 β: α, Giảm tác dụng nhiều 

Định hƣớng của OH C 14 β : α, Mất tác dụng 

Mất OH C 14 : 


Thêm OH C 12 : 

Độ phân cực của aglycon: 

Tăng tác dụng (Digoxin) 

Hấp thu, chuyển hóa và 

thải trừ 





19

Vòng lacton 

Bufadiennolid > cardenolid 

Định hƣớng của vòng lacton 

Thay vòng Lacton 

Mở vòng Lacton 

Bão hòa nối đôi 

OH 





O 

O 

O 

OH 

O 

20

Phần đƣờng 

Ảnh hƣởng chủ yếu lên sự hấp thu, tích lũy, thải trừ 

Gắn đƣờng vào –OH / 19 : ít tác dung 

ñöôøng 

HO 

O 

A 





B 

21

IV. TÍNH CHẤT CỦA GLYCOSID TIM 

1. Lý tính 

• Chất rắn, có thể kết tinh, không màu vị đắng 

• Tan trong nƣớc, ROH, hỗn hợp cồn - nƣớc 

• Tan ít / CHCl 3 (tan nhiều hơn khi ít đƣờng, hoặc 

đƣờng bị alkyl hóa) 

• Không tan trong kém phân cực (hexan, ether, benz) 





22

• Phổ UV : 

Cardenolid: 215 – 218 nm 

Bufadienolide: 300nm) 

log 

215 

4.0 

3.0 

2.0 

1.0 

300 

bufadienolid 

cardenolid 

200 250 300 350 nm 





• Phổ IR : bufadienilide 1540, 1640, 1730 cm–1 

23

2. HOÁ TIŃH 

2.1. Phản ứng của dây nối glycosid 

– Dễ bị thuỷ phân 

– Đường desoxy dễ bị thuỷ phân hơn 

2.2. Phản ứng của phần aglycon 

– Phản ứng của nhân steroid 

– Phản ứng của vòng lacton 

2.3. Phản ứng của phần đường 

– Phản ứng của đường 2-desoxy 





24

2.1. Phản ứng của phần đƣờng 

2.1.1. Phản ứng với thuốc thử Xanthydrol 

Ñöôøng 2-desoxy + Xanthydrol 

BM 

maøu ñoû maän 

Xanthydrol + HCl + AcOH 

(ống nghiệm dài + nút bông, nhúng / becher nước 

nóng) 

- 2-desoxy đã bị acetyl-hóa 

- 2-desoxy nối với glucose 

- 2,6-desoxy : (+) 

- 6-desoxy : (-) 





- Ose có –OH ở C5 và C6 : ngăn cản phản ứng. 

25

Phản ứng của phần đường 

2.1.2. Phản ứng với H 3 PO 4 

đƣờng 2-desoxy + H 3 PO 4 

Cách thuỷ 

2.1.3. Phản ứng Keller – Kiliani 

(đƣờng 2-desoxy + Keller-Kiliani 

1. FeCl 3 / AcOH 

2. FeCl 3 / H 2 SO 4 

Aceton 

màu vàng 





26

Lưu ý 

- Phản ứng Keller-Kiliani: kém nhạy hơn TT 

Xanthydrol. 

- Màu không ổn định. 

- Digitanol glycosid: Dương tính giả cả 

Keller - Kiliani và Xanthydrol 





27

2.2. PHẢN ỨNG MÀU CỦA PHẦN AGLYCON 

2.2.1. Khung steroid 

2.2.2. Vòng lacton 5 cạnh 

- Liebermann – Burchard - Phản ứng với kiềm 

- Tattje 

- Phản ứng với dẫn chất nitro 

Kedde 

- Huỳnh quang với H 3 PO 4 

Baljet 

Legal 

Môi trƣờng acid 

Raymond - Marthoud 

Môi trƣờng kiềm 





28

Phản ứng Liebermann – Burchard 

Glycosid tim /CHCl 3 + (Ac 2 O) 

Không đặc hiệu ! 

Màu càng rõ khi càng ít tạp chất. 

H 2 SO 4 

Phản ứng Tattje 

Thuốc thử Tattje: FeCl 3 + H 2 SO 4 + H 3 PO 4 

H 3 PO 4 

Khung steroid + FeCl 3 màu đỏ 

H 2 SO 4 

Đặc hiệu với khung steroid có OH C 16 (gitoxigenin) 





29

Phản ứng Pesez - Jensens 

Khung steroid 

hydrazin hydrat 

+ H 3 PO 4 huỳnh quang/UV 

EtOH 

- Phản ứng với khung steroid có OH 

C 16 (gitoxigenin). 

- Có thể dùng định lượng 16 

gitoxigenin 

HO 

3 

O 

14 

OH 





O 

OH 

30

2.2.2. Phản ứng của vòng lacton 5 cạnh 

2.2.1.1. Phản ứng với kiềm 

Tạo dẫn chất iso không còn tác dụng 

O 

OH 

O 

OH 

O 

OH 

O 

HO 

OH 

2.2.2.2. Phản ứng với các dẫn chất nitro (thơm) 

Tạo các sản phẩm màu dùng để định tính 

Glycosid tim + nitro (thơm) 

OH‾ 

màu 

O 

OH 

O 

HO 

O 

O 

O 

Iso glycosid tim 





31

Phản ứng Raymond – Marthoud 

Glycosid tim + 

NO 2 

NO 2 

Phản ứng Kedde 

NO 2 


NO 2 

NaOH 

m-dinitrobenzen 1% 

tím không bền→ xanh dƣơng 

COOH 

NaOH 

màu đỏ tía 





3,5-dinitro benzoic acid 2% 

32

Phản ứng Baljet 


NO 2 

NO 2 

Acid picric 

NO 2 

OH 

NaOH 

màu cam 

Phản ứng Legal 

Glycosid tim + Na 2 {Fe(CN) 5 }NO NaOH màu đỏ 

Natri nitroprussiat 





33

2.2.3. Phản ứng của vòng bufadienolid 

Bufadienolid + SbCl 3 / CHCl 3 

Cách thuỷ 

màu tím 

2.2.4. Phản ứng khác (Cardenolid và bufadienolid) 

Glycosid tim + (H 2 SO 4 + furfurol) màu khác nhau 





34

V. ĐỊNH TÍNH – ĐỊNH LƢỢNG 

1. Định tính hoá học 

Sử dụng các phản ứng hoá học để định tính 

1.1. Chiết dƣợc liệu 

Dƣợc liệu 

DL. loại tạp 

DC. cồn 

Cắn cồn 

DC. CHCl 3 

Dƣợc liệu 

DC. Cồn loãng 

DC. Loại tạp 

Cắn cồn loãng 





DC. CHCl 3 / cồn 

35

V. Định tính – định lượng 

1.2. Định tính 

Sử dụng các phản ứng màu để định tính 

• Các phản ứng của đƣờng desoxy 

• Xanthydrol 

• Keller-Kiliani 

• Acid Phosphoric 

• Các phản ứng của vòng lacton 

• Baljet 

• Kedde 

• Legal 

• Raymond-Marthoud 

• SbCl 3 /CHCl 3 

• Các phản ứng của nhân steroid 





• Liebermann-Buchard 

36


1. Sắc ký lớp mỏng (si-gel) 

CHCl 3 – MeOH (9:1) DCM – MeOH – H 2 O (80:19:1) 

CHCl 3 – pyridin (6:1) EtOAc – MeOH – H 2 O (16:1:1) 

B A W (10:1:3) EtOAc – pyridin – H 2 O (5:1:4) 

2. Sắc ký giấy 

CHCl 3 – THF – Formamid 

Benz – EA – Formamid 

2. ĐỊNH TÍNH SẮC KÝ 

n-BuOH bão hòa nƣớc 

Toluen – n-BuOH b.hòa nƣớc 





Hiện màu: TT. Kedde (đỏ); Raymond-Marthoud (tím xanh) 

37


Đánh giá bằng phƣơng pháp sinh vật 

Đơn vị mèo 

Liều tối thiểu của dược liệu hay của glycosid tim làm cho tim 

mèo ngưng đập, tính theo 1kg thể trọng. 

Thí nghiệm tiến hành trong những điều kiện qui định 

Tiêm tĩnh mạch ngừng tim ở kỳ tâm trƣơng 

Ðơn vị ếch (Ð.V.Ê) 

Liều tối thiểu của dược liệu hay của glycosid tim làm cho đa số 

ếch trong 1 lô ếch thí nghiệm bị ngừng tim. 

Thí nghiệm tiến hành trong những điều kiện qui định. 

Tiêm dƣới da, ngừng tim ở kỳ tâm thu 

Quy định trong DĐVN và nhiều nƣớc. 





ĐV bồ câu (USP/NF 1995) 

38


Phƣơng pháp khác 

PP đo quang (phản ứng màu) (EP, BP) 

• Raymond-Marthoud (λ=540nm) 

• Baljet (λ=495nm) 

• Xanthydrol (λ=470nm) 

• Keller-Kiliani (λ=590nm) 

PP sắc ký lỏng áp suất cao (HPLC) 

PP miễn dịch phóng xạ, 

PP miễn dịch enzym, 





PP miễn dịch huỳnh quang 

39

VI. TÁC DỤNG DƢỢC LÝ CỦA GLYCOSID TIM 

Cơ chế: 

• Ức chế dị lập thể enzym Na + K + ATP-ase (Bơm natri) → 

• Làm tăng nồng độ natri nội bào → 

• Làm tăng nồng độ calci nội bào → 

• Tăng cƣờng co cơ 

• Ức chế cholinesterase → 

• Tác dụng lên thần kinh phế vị → 

• Giảm nhịp tim, chống loạn nhịp 





Mechanism of action 

40

VI. Tác dụng dược lý của glycosid tim 

GLYCOSID TIM 

K + Na + 

K + 

Na + 

Na + -K + ATPase 

Trao đổi Na + -Ca ++ 

Na + Ca ++ 

Sợi cơ 

CO CƠ 





Ức chế > 30% ATP-ase → Tác dụng trợ tim 

Ca ++ 

Ức chế > 60% ATP-ase → Độc, Ca ++ cao → loạn nhịp 

41


Tác dụng 

• Trên tim 

• Cung lƣợng tim 

→ Tăng hiệu năng tim 

Thần kinh phế vị 

• Giảm dẫn truyền, giảm xung nhịp xoang nhĩ thất 

• Tăng trƣơng lực đối giao cảm (↓ trƣơng lực giao cảm) 

→ ↓ nhịp tim, chống loạn nhịp, kéo dài tâm trƣơng, ↑ 

time nghỉ, phục hồi năng lƣợng → ↓ tiêu thụ O 2 

• Mạch: Giãn tĩnh, động mạch ngoại vi 

→ Giảm sức cản ngoại vi → giảm hậu gánh 

• Thận 

• Giảm aldosteron → giảm giữ Na + → Lợi tiểu, 





42


Phân nhóm 

• Nhóm 1 

• Tăng sức co bóp, chậm nhịp tim mạnh 

• Tác dụng chậm, kéo dài, 

• Đào thải chậm → tích lũy 

Digitalin, Ac Digitalin 

• Nhóm 3 

• Chủ yếu là tăng sức co bóp cơ tim 

• Tác dụng nhanh (tiêm) 

• Đào thải nhanh, ít tích lũy 

K-strophanthin, ouabain 

• Nhóm 2 

• Tác dụng trung gian giữa nhóm 1 và 3 

Digoxin, Ac-Digoxin, desacetyl lanatosid C 





43


Chỉ định 

• Suy tim mãn 

• Tim còn đủ máu cung cấp 

• Cung lƣợng tim thấp 

• Nhịp tim nhanh 

• Không có trở ngại đƣờng tống máu 

• Suy tim cấp 

• Loạn nhịp tim 

Chống chỉ định 

• Rối loạn dẫn truyền tim 

• Tăng kích thích nhĩ thất 

• Yếu nút xoang, mạch chậm 

• Bệnh cơ tim có lấp (chẹn đƣờng tống máu) 





44


Cách dùng 

• Liều tấn công: Có hiệu quả trị liệu, độc 

• Duy trì 

• Thuốc đào thải ít: có giai đoạn nghỉ 

• Thuốc đào thải nhiều: có thể dùng liên tục 

Độc tính 

• Nguyên nhân 

• Quá liều 

• Giảm chuyển hóa 

• Thiếu kali huyết 

• Biểu hiện 

• Loạn nhịp tim 

• Thiểu năng thận 

• Rối loạn điện giải 





45

VII. PHÂN BỐ TỰ NHIÊN CỦA GLYCOSID TIM 

• Đƣợc tạo thành từ Steroid 21carbon + 2C / 3C 

• Phân bố tƣơng đối hạn chế trong 1 số họ thực vật: 

• Thực vật hạt kín, chủ yếu ở lớp 2 lá mầm. 

• Các họ thƣờng gặp: 

Apocynaceae, Asclepiadaceae, Ranulculaceae , Moraceae, 

Scrophulariaceae, Cruciferae, Sterculiaceae, 

Euphorbiaceae, Tiliaceaceae, Celastraceae, Leguminosae, 

Liliaceae, Iridaceae 

• Cardenolid thƣờng gặp hơn so với bufadienolid 

• Bufadienolid: Liliaceae, Ranulculaceae 





46





47

- Digitalis spp. Scrophulariaceae 

Chi có # 28 loài 

Phân bố chủ yếu ở châu Âu 

- Các loài quan trọng nhất : 

Digitalis lanata Ehrh. 

Digitalis purpurea L. 

Glycosid tim quan trọng nhất: 

Digitoxin 

Gitoxin 

Digoxin 





48

Mô tả thực vật 

• Cây thảo > 2 năm 

• Gốc lá có rìa, mép lá răng cƣa 

tròn, gân mặt dƣới lá nổi rất 

rõ. 

• Tràng : màu tía hoặc khác. 

Nguồn gốc – trồng trọt 

• Mọc hoang / Châu Âu. 

• Di thực sang Bắc Mỹ 

• Trồng ở Hà lan và Đông Âu 

Bộ phận dùng 

• Lá, thu hái năm thứ 1 và 2 





49

D. purpurea 





50

Glycosid tim > 0,3% 

glc 

Nativelle (1868), Kiliani (1891), Stoll (1938), Haack (1956) 

Purpurea glycosid A 

Purpurea glycosid B 

Glucogitaloxin 

O 

(dig) 3 

digipurpuridase 

O 

OH 

O 

R 

H 

OH 

: Digitoxigenin 

: Gitoxigenin 

O-formyl : Gitaloxigenin 

Digitoxin = digitalin (kết tinh) 

Gitoxin 

Gitaloxin (kém bền, - OOCH) 





Digitalin tan trong EtOH > trong CHCl 3 > trong nƣớc 

51





R 

Gitoxin 

Gitaloxin 

52

O 

Tigogenin H H 

Gitogenin OH H 

O 

HO 

H 

H 

trans trans trans 

Saponin 

H 

R 1 R 2 

Digitogenin OH OH 

- Saponin quan trọng nhất: Digitonin 

(Digitogenin+glc+glc+gal+gal+xyl), 

kết tủa hòan tòan với cholesterol 

- Giúp glycosid tim tan tốt, tăng hấp thu 

Anthraquinon 

1-methoxy-2-methyl anthraquinon, 3-methoxy-2-methyl anthraquinon 

3-methyl alizarin, 1,4,8-trihydroxy-2-methyl anthraquinon 





Flavonoid 

53

ĐỊNH TÍNH 

-Chiết xuất 

- Chiết bằng EtOH – loại tạp bằng Pb acetat 

- Chiết lại bằng chloroform 

-Định tính 

- Thuốc thử Keller-Kiliani; xanthydrol 

- TT vòng lacton 5 cạnh 

- Phản ứng Liebermann – Burchard, Pesez- 





Jensen, Tattje (OH C 16 ) 

54

Tác dụng của lá Digital tía 

Hấp thu: 

• Hấp thu tốt và khá hoàn toàn qua đƣờng ruột 

• Có tác dụng sau khi uống khoảng 5 giờ (max: 9 h), 

sau tiêm tĩnh mạch 30’ – 2 giờ (max : 4-12 h) 

Chuyển hóa: 

• Gắn kết với protein huyết tƣơng, gan, thận 

• Tích lũy trong cơ tim 

• Tái hấp thu qua ruột 

Thải trừ: 

• Sau # 14 ngày (T1/2 = 5-7 ngày) 

Công dụng: 

• Chiết digitoxin, trợ tim, lợi tiểu, giảm phù 





55

Mô tả thực vật: 

• Lá hẹp và dài hơn Digital tía 

• Gân dƣới lá không nổi rõ 

• Hoa ngắn hơn Digital tía 

• Tràng hoa vàng đến vàng nâu có 

những đốm nâu đậm 

• Hoa nhiều lông 

Nguồn gốc: 

• Đông nam Âu 

• Trồng ở Hà lan, Ecuador và Mỹ… 

Bộ phận dùng 

• Lá, hàng ngàn tấn/năm 





D. lanata 

56

lanatosid A 

lanatosid B 

lanatosid C 

lanatosid D 

lanatosid E 

THÀNH PHẦN HÓA HỌC 

Glycosid tim 0.5 – 1 % glycosid trợ tim, với 5 genin : 

digitoxigenin** 

gitoxigenin 

digoxigenin** 

diginatigenin 

gitaloxigenin 

(16 –OH) 

(12 –OH) 

(12, 16 –OH) 

(16 –OOCH) 

Mạch đƣờng : – digt – digt – Ac-digt – glc 

- Gluc, - Ac: Digitoxin, gitoxin, digoxin, diginatin, gitaloxin 





Saponin, anthraglycosid, flavonoid 

57

lanatosid C 





Digoxin (OH-C12) 

58





59

TÁC DỤNG DƢỢC LÝ 

- Độc tính : gấp 4 lần lá D. purpurea 

- Tác dụng : nhanh hơn digitoxin (digitalin) 

làm chậm nhịp tim kém hơn digitalin 

lợi tiểu rõ hơn 

- Thải trừ : nhanh hơn digitalin 

ít tích lũy hơn digitalin 

- Công dụng: chiết lanatosid C, digoxin, digitoxin 





60

Các loài Strophanthus 

Strophanthus spp. Apocynaceae 

• Strophanthus gratus Baill. 

• Strophanthus kombe Oliv. 

• Strophanthus hispidus DC. 

• Strophanthus divaricatus Hook. Sừng dê hoa vàng 

• Strophanthus caudatus Kurtz. Sừng dê hoa đỏ 





61

S. kombe 





S. hispidus 

62


Hoạt chất : Glycosid trợ tim / nhân hạt 

Strophanthus gratus G - strophanthin 

Strophanthus kombe K - strophanthin 

Strophanthus hispidus H - strophanthin 





63

HO 

3 

HO 

HO 

1 

5 

19 

OH 

OH 

11 

O 

14 

OH 

O 

S. gratus 

• Hardy và Galois phân lập G- 

strophanthin 1877 

• Arnaut đã phân lập/ Acocanthera 

ouabaio trước đó. 

Ouabain: Không tan trong 

CHCl 3 , ether, tan trong cồn, 

nƣớc nóng, ít tan /nƣớc lạnh. 

G-strophanthin = Ouabain = Ouabagenin + Rhamnose 





64

glc glc cym 

Strophanthus kombe 

K-strophanthin, hữu truyền = 

K-strophanthin α 

K-strophanthin β 

K-strophanthin γ 

O 

3 

CHO 

OH 

O 

O 

OH 

(aglycon) 

Strophanthidin 

K-Strophanthosid α = Cymarin 

K-Strophanthosid 

K-Strophanthosid g 





65

S. hispidus 

H- strophanthin = cymarin = strophanthidin + D-cym 

Cymarol = strophanthidol + D-cym 

HO 

OH 

O 

OH 

periplo-genin 

O 

cymarose 

O 

OH 

O 

OH 

O 

periplo-cymarin 





66

1. Với acid sulfuric 

2. Với acid phosphoric 

Định tính phân biệt 

strophanthin xanh lá đậm 

ouabain hồng đỏ thắm 

strophanthin huỳnh quang vàng 

ouabain huỳnh quang vàng cam 

3. Với (SbCl 3 + CHCl 3 ) 

strophanthin xanh lá đậm 





ouabain nâu đỏ 

67

Chuyển hóa của ouabain 

- Gần nhƣ không hấp thu qua đƣờng tiêu hóa 

- Qua chu kỳ gan mật rất ít (# 5%) 

- Không bị chuyển hóa ở gan 

- IV : rất mau có tác dụng 

- thải trừ 

qua nƣớc tiểu (37%, nguyên dạng) 

qua phân 

(25%, đã chuyển hóa) 





68

Tác dụng 

Tác dụng lên tim theo quy tắc 3R 

Chủ yếu làm tăng co bóp cơ tim 

Tác dụng chậm nhịp tim kém hơn digitalin 

hấp thu đƣờng ruột kém hơn nhiều so với digitalin 

khi tiêm: mau có tác dụng, 

Ouabain : mau chuyển hóa (hết tác dụng) 

độc gấp 2 K-strophantin 

độc gấp 10 digitalin 

K-strophanthin : dùng nhƣ Ouabain (ít độc hơn Ouabain) 





Độ độc: K-strophanthin α < K-strophanthin β < K-strophanthin γ 

69

• Chủ yếu sử dụng 

– S. gratus 

– S. kombe 

• S. hispidus ít dùng 

Công dụng 

Ouabain 

K-strophanthin 

• 1 số loài Strophanthus khác đôi khi cũng được dùng 





70

TRÚC ĐÀO 

Nerium oleander L., 

Nerium odorum Soland., 

Họ Apocynaceae 





71





72





73

Trúc đào 

1. Mô tả thực vật 

- Cây có nhựa mủ trong 

- Lá vòng 3, gân phụ song song 

- Hoa: tràng đơn / kép, hồng đỏ, hồng, trắng. 

- Quả: 2 đại 

- Hạt : chùm lông xám 





74

2. Vi học 

Phòng ẩn khổng 





75


Lá chứa 0,5 % glycosid trợ tim (17 chất khác nhau) 

Các glycosid chính 

Oleandrin (0.08 – 0,15 %) 

Desacetyl oleandrin 

Neriantin (+++) 

Adynerin (+) 

thiếu –OH / C 14 

Oleandrin = Neriolin = Oleandrosid = Folinerin 





76

OAc 

OH 

O 

Oleandrose 

Oleandrin = Neriolin 

O 

Glucose 

Neriantin 

L5 

OH 

O 

Oleandrose 

Desacetyl oleandrin 

Adynerin 

OH 

O 

O 

Diginose 

L5 

L5 

L5 





OH 

77

THÀNH PHẦN HÓA HỌC KHÁC – CHIẾT XUẤT 

Trong dịch chiết nƣớc ngoài glycosid trợ tim còn có: 

- Polysaccharid 

- Protein 

• Chiết bằng EtOH 25%, loại tạp bằng Pb(CH 3 COO) 2 , loại 

Pb(CH 3 COO) 2 thừa bằng Na 2 SO 4 . Cô, để lạnh đƣợc 

glycosid tim thô. Kết tinh lại trong cồn 70%. 

• Chiết xuất lỏng siêu tới hạn: Chiết với CO 2 lỏng siêu tới 

hạn ở 280 bar, 50 0 C có 5% EtOH thu đƣợc oleandrin 

(0,91%) 





78

TÁC DỤNG – CÔNG DỤNG 

• Oleandrin: 40.000 ĐVE, 3600 – 4.000 ĐVM; 

Desacethyloleandrin: 6.000 ĐVE 

• Oleandrin có tác dụng nhanh, 20 – 30’ đến vài giờ 

Làm chậm nhịp tim, kéo dài kỳ tâm trƣơng Hẹp van 2 lá 

Thải trừ nhanh, ít tích lũy / cơ thể 

Dễ đổi thuốc (ngày sau) 

• Anvirzen TM : chế phẩm là dịch chiết lá trúc đào có chứa 5 

polysaccharid, 5 protein và 2 glycosid tim, làm tăng khả 

năng miễn dịch và có hoạt tính cao trên nhiều dòng tế bào 

ung thƣ ngƣời. 

• Oleandrin cũng có tác dụng chống tăng sản tế bào ung 

thƣ tụy ngƣời. 





79

NGỘ ĐỘC TRÚC ĐÀO 





80

Thông thiên 

Thevetia peruviana (Pers.) K.Schum. Apocynaceae 





81





82

Thông thiên 

Thevetia peruviana (Pers.) K.Schum. Apocynaceae 

• Bộ phân dùng: hạt 

• Thành phần hoá học chính: 

• Thevetin = thevetin A + thevetin B (1:1) 

– Thevetin A: Canogenin + thevetose + gluc + gluc 

– Thevetin B: Digitoxigenin + thevetose + gluc + gluc 

• Dễ tan trong nước, hấp thu nhanh, thải trừ nhanh 

• Ít độc hơn ouabain và digitalin 





83

Hành biển hoa trắng 

Urgenea maritima L. = 

Scilla maritima, Liliaceae 

Mô tả thực vật: 

• Thân hành lớn (2 kg hay hơn) 

• Hoa trắng 

Phân bố: 

• Cây của vùng Địa trung hải 

Bộ phận dùng: 

• Hành, thu hái vào mùa hè 





84





85

Thành phần hoá học 

• Glycosid tim nhóm bufadienlolid 

– Scilaren A 

– Các glycosid tim khác 

O 

Scillarenin 

OH 

O 

O 

Rhamnose glucose glucose 

Proscillaridin 

Scillaren A 

Glucoscillaren A 





86

Tác dụng dược lý 

• Điều trị suy tim 

– Hấp thu nhanh 

– Tác dụng nhanh 

– Ít tích luỹ 

– Độ độc đường tiêm (IV) chỉ = 2 lần đường uống. 

• Tác dụng lợi tiểu rõ 

• Proscilaridin còn có thể là tác nhân chống ung thư mạnh, 

IC 50 = 6 – 7,6 nM 





87

Digitoxin 

Hoạt chất 

Digitoxin hỗn hợp 

Acetyl digitoxin 

Gitaloxin 

Digoxin 

Desacetyl lanatosid C 

(Deslanoside) 

Strophanthin G 

Proscillaridin 

CHẾ PHẨM 

Biệt dƣợc 

(Labo) 

Digitaline Nativelle 

(Nativelle) 

Cardinatine Nativelle 

(Nativelle) 

Acylanide 

Cristaloxine 

(Sandoz) 

(Pharmuka) 

Digoxine Nativelle 

(Nativelle) 

Cédilanide 

Ouabaine Arnaud 

Talusin 

(Sandoz) 

(Nativelle) 

(Biosédra) 

uống tiêm Dƣợc liệu 

+ + Dig P+ L 

+ Dig P+ L 

+ Dig P+ L 

+ Dig P+ L 

+ + D. lanata 





+ D. lanata 

+ Sừng dê 

+ Hành biển 

88





89

SAPONIN 

DƯỢC LIỆU CHỨA SAPONIN 






MỤC TIÊU HỌC TẬP 

1. Định nghĩa về saponin. 

2. Cấu trúc hoá học của saponin. 

3. Các phương pháp kiểm nghiệm dược liệu chứa saponin. 

4. Phương pháp chung để chiết xuất saponin 

5. Tác dụng và công dụng của saponin. 

6. Các dược liệu chứa saponin đã đưa vào giáo trình, chú 

trọng Cam thảo, Viễn chí, Ngưu tất, Rau má, Ngũ gia bì 

chân chim, Nhân sâm, Tam thất, Mạch môn. 





2

KHÁI NIỆM CHUNG VỀ SAPONIN 

• Saponin/ saponosid là một nhóm các glycosid có phần 

genin có cấu trúc triterpen hay steroid (27C). 

• Gặp rộng rãi trong thực vật, một số ĐV thân mềm: Hải 

sâm, Sao biển. 

• Sapo = xà phòng 





3

Tính chất chung đặc trưng 

- Làm giảm sức căng bề mặt, tạo bọt nhiều khi lắc với nước. 

- Làm vỡ hồng cầu ngay ở những nồng độ rất loãng. 

- Độc với cá, diệt các loài thân mềm như giun, sán, ốc sên... 

- Kích ứng niêm mạc gây hắt hơi, đỏ mắt. 

- Có thể tạo phức với cholesterol hoặc với các chất 3βhydroxysteroid 

khác 





4

Một vài ngoại lệ: saponin không thể hiện đầy đủ tính chất 

• Các sarsaparillosid trong chi Smilax không phá huyết, 

không cộng cholesterol 

• Saponin đắng, ngoại trừ 

+ Glycyrrhizin/ cam thảo 

+ Abrusosid / cam thảo dây 

+ Osladin, polypodosid A và B / một số loài Dương xỉ 

Polypodium 

• Một số hợp chất khác như glycosid tim, protein thực vật, 

terpen glycosid … cũng tạo bọt 





5

DANH PHÁP 

- Saponin: Thường dùng cách đặt tên chung của các heterosid 

(Từ tên chi hoặc loài) + OSID. 

Ví dụ: các aralosid từ Aralia manshurica. 

Các ginsenosid từ Panax ginseng. 

- Aglycon (sapogenin): tiếp vị ngữ -GENIN, -IDIN. 

Ví dụ: các Diosgenin từ các loài Dioscorea, các tomatidin từ cà 

chua (tomatoes). 

- Ngoại lệ: glycyrrhizin (từ Cam thảo), vina-ginsenosid (từ Sâm 

Việt nam). 





6

CẤU TRÚC HÓA HỌC - PHÂN LOẠI 

• Như mọi glycosid, cấu tạo của saponin gồm: 

- Phần không đường (aglycon): sapogenin, có thể 

30C hay 27C. 

- Phần đường (glycon) 





7

PHẦN SAPOGENIN 

• Có cấu trúc triterpen (30C) hoặc steroid (27C). 

• Nhóm thế: thường là -OH, đôi khi oxo, sulfat. 

• Nhóm -OH: tự do, liên kết với đường, acyl hóa 

• C3: -OH định hướng , gắn đường hầu hết của 

Saponin. 





8

PHẦN ĐƯỜNG CỦA SAPONIN 

• Monodesmosid (C3)/ Bidesmosid. 

• Số đường trong mạch: thường 1-4, tối đa 8, có thể đến 

11 đơn vị. 

• Thường gặp: -D-glucose, -D-xylose, -L-rhamnose, - 

L-arabinose... 

• Đôi khi: acid uronic, chủ yếu là acid glucuronic (vd: 

glycyrrhizin). 





9

PHẦN ĐƯỜNG CỦA SAPONIN (TT) 

- Thường là: liên kết glycosid. 

- Đôi khi: liên kết ester, do chức acid ở C-28 / saponin 

triterpenoid. 

- Monodesmosid: gắn vào C-3 (trừ asiaticosid, 

madecassosid ở C-28). 

- Bidesmosid: 1 mạch gắn C-3, còn lại gắn C-26 (steroid) 

hoặc C-28 (triterpenoid). 





10





11


SAPONIN TRITERPEN 

(30C) 

PENTACYCLIC 

Oleanan, 

Ursan 

Taraxasteran 

Lupan 

Hopan 

TETRACYCLIC 

Dammaran 

Lanostan 

Tiracallan 

Cucurbitan 

SAPONIN 

SPIROSTAN 

SAPONIN STEROID 

(27C) 

FUROSTAN 





GLYCO- 

ALKALOID 

Aminofurostan 

Spirosolan 

Solanidan 

12


1. Saponin triterpen (Saponin triterpenoid) 

1.1. Saponin triterpen 5 vòng (pentacyclic) 

Có 30C, chứa 5 vòng A, B, C, D, E. 

- Nhóm Oleanan. 

- Nhóm Ursan 

- Nhóm Lupan 

- Nhóm Hopan 





13

CÁCH ĐÁNH SỐ 

Oleanan 

Ursan 





14

Lupan 





15


1. Saponin triterpen (Saponin triterpenoid) 


NHÓM OLEANAN: khung cơ bản là oleanan 





16


• NHÓM OLEANAN: rất phổ biến trong thiên nhiên, phần lớn 

saponin triterpen trong tự nhiên thuộc nhóm này. Thường gặp 

dẫn chất -amyrin (3-hydroxy olean-12-en). 





17

• NHÓM OLEANAN: 

Acid oleanolic 





Hederagenin 

Gypsogenin 

18



NHÓM URSAN: cấu trúc giống như oleanan nhưng khác 

nhóm methyl C-29 gắn vào C-19 (chứ không C-20). 





19


• NHÓM URSAN: khá phổ biến, thường gặp -amyrin (3hydroxy 

ursan-12-en) 





20

• NHÓM URSAN: VÍ DỤ 

Acid ursolic 





Asiaticosid 

21


NHÓM LUPAN: Vòng E 5 cạnh, C-20 ở ngoài vòng hướng . 

Thường là dẫn chất 3-hydroxy lupan-20(29)-en. 

Lupan 

E 





Lupeol 

(3-hydroxy lupan-20(29)-en) 22

• NHÓM LUPAN: ít gặp trong thiên nhiên 

Betulinic acid 





23

• 1.1. Saponin triterpen 5 vòng (pentacyclic) 

• NHÓM HOPAN: Vòng 5, C-22 ở ngoài vòng, hướng . 

21 





22 

24

1.2. Saponin triterpen 4 vòng (tetracyclic) 

Cũng có 30C nhưng chỉ có 4 vòng A, B, C, D 

- Dammaran 

- Lanostan 

- Cucurbitan 





25


NHÓM DAMMARAN: 

- Đáng chú ý nhất. Tiêu biểu là saponin trong các loài Sâm 

(Panax spp). 

- Gồm 4 vòng và 1 mạch nhánh 8C. 

10 

8 

13 





Dammaran 

26

• Tiêu biểu là sapogenin thật protopanaxadiol và 

protopanaxatriol của Nhân sâm (Panax ginseng CA Meyer) thu 

được khi thủy phân bằng enzym. 

• Nếu thủy phân bằng acid cho các genin giả là panaxadiol và 

panaxatriol. 





protopanaxadiol 

protopanaxatriol 

27

Protopanaxadiol 

Protopanaxatriol 

[H + ] 





28

• NHÓM DAMMARAN: thường gặp trong cây thuộc chi Panax. 

• Ngoài ra, còn gặp trong hạt Táo, Rau đắng biển, Cổ yếm 

(Giảo cổ lam). 





29


• NHÓM LANOSTAN: gặp ở một số động vật như Hải sâm (Holothuria 

spp.)... Các saponin này có tính phá huyết mạnh hơn các saponin có 

nguồn gốc thực vật. 

• Cấu trúc: gần giống dammaran, chỉ khác nhóm methyl góc gắn vào 

vị trí C-13, thay vì C-8. 

8 

13 13 





8 

Dammaran 

Lanostan 

30

• NHÓM LANOSTAN: VÍ DỤ 





31


NHÓM CUCURBITAN: gặp trong họ Cucurbitaceae. 

9 

9 

10 

10 

Dammaran 

Cucurbitan 





32

• NHÓM CUCURBITAN: VÍ DỤ 





Momordicosid A 

33


2. Saponin steroid: aglycon có cấu trúc steroid với khung 

cơ bản là khung cholestan, gồm 27C. 





34

• Chia thành 2 phân nhóm: 

- Saponin steroid thông thường: dị tố trong vòng 

E và F chỉ là oxy. 

- Saponin steroid alkaloid: có dị tố N trong phân 

tử. 





35


• NHÓM SPIROSTAN: Cấu tạo giống cholestan nhưng mạch 

nhánh từ C20 đến C27 tạo thành 2 dị vòng có oxy là vòng E 

(hydrofuran) và F (hydropyran), nối với nhau qua 1 cầu 

carbon chung ở C22, tạo thành mạch nhánh spiroacetal. 





22 

F 

E 

27 

Spirostan 

36

• NHÓM SPIROSTAN: VÍ DỤ 

Sarsasapogenin 

Smilagenin 





Tigogenin 

37

• NHÓM SPIROSTAN: 

Các saponin nhóm này dùng làm nguyên liệu tổng hợp thuốc steroid. 

Quan trọng nhất là: 

+ Diosgenin (từ loài Dioscorea, Mía dò...) 

+ Hecogenin (từ các loài Agave) 





38

• NHÓM FUROSTAN: 

- Cấu trúc tương tự spirostan chỉ khác vòng F bị biến đổi. 

- Có 2 trường hợp sau: 





39

• Trường hợp thứ nhất 

- Vòng F mở, nhóm alcol bậc 1 ở C26 được nối với đường 

glucose. 

- Glucose bị cắt bởi enzym/acid sẽ xảy ra sự đóng vòng F, tạo 

thành spirostan. 

- Làm giàu spirostan 





40

Vòng F mở 

A 

B 

C D E 

Sarsaparillosid 

Enzym 





Parillin 

E 

F 

41

• Trường hợp thứ 2: 

- Vòng F chỉ có 5 cạnh, do sự đóng vòng 22-25 epoxy như 

avenacosid trong Yến mạch. 

- Avenacosid có 2 mạch đường, khi thủy phân cắt đường 

glucose ở C-26 thì cũng đóng vòng thành spirostan. 





42

F là vòng 5 cạnh 

E 

Avenacosid A 

F 

[H + ] 





E 

F 

Isonuatigenin 

43

• NHÓM SAPONIN STEROID ALKALOID (Glycoalkaloid) 

- Saponin có chứa N trong phân tử. 

- Gọi là pseudoalkaloid. 

- Thường gặp trong họ Solanaceae. 





44

• GLYCOALKALOID 

NHÓM AMINOFUROSTAN 

Giống nhóm furostan có vòng F mở nhưng khác ở chỗ 

C-3 gắn nhóm -NH 2 thay vì -OH. 





Solanum paniculatum 

45

• NHÓM SPIROSOLAN 

- Khác nhóm spirostan là nguyên tử oxy ở vòng F thay 

bằng nhóm NH. 

E 

Solasonin 

Tomatin 

F 





46

• NHÓM SOLANIDAN: 

Có 2 vòng E và F cùng chung 1 carbon và 1 nitơ. 

Solanin (trong mầm Khoai tây) 





47

Các nhóm khác 

• Ngoài ra, còn gặp saponin steroid có cấu trúc mạch nhánh kiểu 

khác nhưng vẫn có đủ 8C trên nhánh. Vd: Osladin, 

polypodosaponin. 

• Riêng -spinasterol có mạch nhánh 10 C 





Osladin 

-spinasterol 

48

TÍNH CHẤT CỦA SAPONIN 

- Saponin thường có vị đắng, mùi nồng, gây hắt hơi. 

- Đa số saponin ở dạng vô định hình, tan trong nước, khó kết tinh. 

- Tan nhiều trong cồn loãng, dung môi phân cực, ít tan trong hexan, 

benzen, eter 

- Sapogenin và dẫn chất acetyl dễ kết tinh, có tính tan ngược lại. 

- Saponin thường có KLPT lớn, khó bị thẩm tích qua màng bán thấm, 

đa số saponin có khả năng quay cực. 

- Điểm chảy thường cao (200-300 o C), đôi khi kèm theo sự phân hủy. 





49

TÍNH CHẤT (tt) 

• Bị hấp phụ bởi: kaolin, magnesium oxid, tinh bột, 

polyamid, than động vật => Tinh chế 

• Bị thủy phân bằng acid tạo các sapogenin tương ứng 

• Có thể tạo artefact (genin giả) do acid mạnh, dùng điều 

kiện nhẹ như enzym hay quang xúc tác. 





50

TÍNH CHẤT (tt) 

NHẮC LẠI 

• Có tính hoạt động bề mặt => Tính tạo bọt. 

• Có khả năng làm vỡ hồng cầu => Tính phá huyết 

• Kích ứng niêm mạc, hắt hơi, đỏ mắt, nôn mửa. 

• Độc với cá: làm tăng tính thấm của biểu mô hô hấp, làm 

cá mất điện giải. 

• Tạo phức với cholesterol hoặc 3-hydroxysteroid khác. 





51

TÍNH TẠO BỌT 

• Tạo bọt bền khi lắc với nước 

• Tạo bọt mạnh hay yếu tùy cấu trúc saponin 

TÍNH PHÁ HUYẾT 

• Làm vỡ hồng cầu (GT: gắn với cholesterol màng): cẩn thận khi sử dụng 

• Hồng cầu của đông vật khác nhau có độ nhạy cảm khác nhau. 

• Không có sự khác biệt giữa triterpen và steroid 

• Đường phân nhánh phá huyết mạnh hơn 

• Monodesmosid phá huyết mạnh hơn bisdesmosid tương ứng 





52

KIỂM NGHIỆM 

1. Dựa trên tính chất tạo bọt: 

- Đây là tính chất đặc trưng nhất của saponin. 

- Giảm sức căng bề mặt của nước và tạo bọt. 

- Dùng để định tính saponin. 





53

- Saponin là một chất hoạt động bề mặt tự nhiên, 

- Phân tử gồm: một nhóm kỵ nước (hydrophobic) (triterpenoid và 

steroid) liên kết với phần đường ưa nước (hydrophilic) qua dây nối 

glycosid . 





54

1.1. Thử nghiệm tạo bọt 

- Chiết DL với cồn 70%, thu dịch chiết, bốc hơi tới cắn. 

- Hòa cắn với một ít nước, cho vào ống nghiệm. 

- Lắc 1 phút (=30 lần lắc). 

- Quan sát lớp bọt sau 15 phút. 





55

* Sơ bộ phân biệt saponin triterpen và saponin steroid: 

- Phản ứng tạo bọt Fontan-Kaudel 

Cho cắn dịch chiết cồn vào 2 ống nghiệm chứa 5 ml dung 

dịch HCl (pH=1) và 5 ml dung dịch NaOH (pH=13). Bịt và 

lắc mạnh ống nghiệm theo quy định. 

+ Bọt trong 2 ống tương đương nhau: saponin triterpen. 

+ Bọt trong ống pH = 13 > ống pH = 1 nhiều: saponin steroid. 





56

1.2. Chỉ số bọt: 

Là số ml nước để hòa tan saponin trong 1 g dược liệu 

cho cột bọt cao 1 cm sau khi lắc và đọc. Tiến hành 

trong điều kiện quy định. 





57

2. Dựa trên tính chất phá huyết 

- Khả năng làm vỡ hồng cầu cũng đặc trưng cho 

saponin. 

- Giả thuyết: do sự tạo phức với cholesterol và ester của 

nó trên màng hồng cầu. 

- Tuy nhiên: CSPH và khả năng tạo phức đôi khi không 

liên hệ với nhau. 

- Hồng cầu của mỗi động vật nhạy cảm khác nhau: cừu, 

thỏ, bò... 





58

* Chỉ số phá huyết: 

Là số ml dung dịch đệm cần thiết để hòa tan saponin có 

trong 1 g nguyên liệu gây ra sự phá huyết đầu tiên và 

hoàn toàn đối với một thứ máu đã chọn. 

Tiến hành trong điều kiện quy định. 





59

3. Dựa trên độ độc đối với cá: 

Chỉ số cá: Là độ pha loãng của 1 g nguyên liệu để có nồng 

độ làm cho đa số cá trong 1 thử nghiệm mất thăng 

bằng. Trong điều kiện quy định. 

* Phân biệt với Rotenon (Isoflavonoid). 





Rotenon 

60

4. Khả năng tạo phức với cholesterol 

- Định tính dựa vào khả năng tạo phức không tan. 

- Saponin triterpenoid < steroid. 





61

5. Các phản ứng màu (không đặc hiệu) 

- Phản ứng Salkowski: + H 2 SO 4 hoặc H 3 PO 4 cho màu 

vàng, hồng, đỏ tím. Thêm 1 ít acid selenic cho màu đỏ 

mận. 

- Phản ứng Rosenthaler: saponin triterpenoid + vanilin 

1%/HCl, hơ nóng => màu hoa cà. 

- Phản ứng với SbCl 3 / CHCl 3 , soi UV 365 nm. 

+ Sap. Triterpenoid: huỳnh quang xanh. 

+ Sap. Steroid: huỳnh quang vàng. 





62

- Phản ứng Liebermann - Burchard (cắn dl/anhydric 

acetic + H 2 SO 4 đậm đặc) 

+ Vòng ngăn cách hồng đến đỏ tím: triterpenoid. 

+ Vòng ngăn cách xanh lá cây: steroid. 





63

6. Sắc ký lớp mỏng 

• Pha tĩnh: Si-gel/saponin, Si-gel+AgNO 3 /Sapogenin 

• Mẫu: Saponin/cồn, Sapogenin/dm hữu cơ (thủy phân) 

• Pha động: 

- Saponin: CHCl 3 -MeOH-H 2 O (65:35:10, lớp dưới) 

- Sapogenin: CHCl 3 -MeOH (19:1), CHCl 3 -Aceton (9:1), 

C 6 H 6 -Etyl acetat (1:1), C 6 H 6 -Aceton (9:1) C 6 H 6 -MeOH 

(9:1), n-hexan-aceton (7:3), … 

• Phát hiện: VS, H 2 SO 4 /cồn, hơi iod 





64

7. Phổ IR: 

- Saponin steroid nhóm spirostan có 4 pic đặc trưng của 

mạch nhánh spiroacetal: 

- Pic thứ nhất: 850 - 870 cm-1 đối với chất 25S hoặc 860 

- 866 cm-1 đối với 25R. 

- Pic thứ hai: gần 900 cm-1 (894-905 cm-1) 

- Pic thứ ba: gần 915 cm-1 (915-923 cm-1) 

- Pic thứ tư: gần 980 cm-1 (980-987 cm-1) 





65

7. Phổ UV: 

• Saponin triterpenoid trong H 2 SO 4 đậm đặc có đỉnh hấp 

thu cực đại ở 310 nm. 

• Cực đại này không thể hiện ở saponin steroid. 





66

8. Định lượng 

Phương pháp cân: 

- Chiết dược liệu bằng dung môi thích hợp. 

- Loại tạp, tinh khiết hóa. 

- Lọc, thu saponin. 

- Sấy đến khối lượng không đổi. Cân. 

PP này kém chính xác, áp dụng đối với dược 

liệu có hàm lượng saponin cao. 





67


Phương pháp đo quang 

• Triterpenoid: TT vanillin - sulfuric. Ví dụ, định lượng acid 

glycyrrhetic trong Cam thảo, phản ứng cho màu tím. 

• Spirostan: Akahori dùng aldehyd có nhân thơm và acid phosphoric 

để định lượng. Các dẫn chất A5-sapogenin, ví dụ diosgenin, thì 

dùng thuốc thử FeCl 3 - H 3 PO 4 . 

+ Trộn 50 μg diosgenin và 50 ml thuốc thử, làm lạnh 5 phút 

trong nước đá, thêm 0,5 ml H 2 SO 4 , làm lạnh 10 phút rồi giữ ở 70 °C 

trong 9 phút. 

+ Sau đó làm lạnh 10 phút và để yên 60 phút, đo độ hấp thu 

ở 485 nm. 





68


Sắc ký lỏng cao áp: 

• Phương pháp hiện nay được sử dụng nhiều trong định tính, 

định lượng các chất nói chung và saponin nói riêng. 

• Cột sắc ký: Pha đảo RP-18, rây phân tử. 

• Hệ dung môi: hỗn hợp nước - methanol, nước - acetonitril 

với các tỉ lệ khác nhau, có hay không có dung dịch đệm. 

• Chương trình dung môi có thể là isocratic hay gradient. 

• Detector: chỉ số khúc xạ (RI), hay tán xạ bay hơi (ELSD), 

detector có nhiều ưu điểm nhất hiện nay là detector khối 

phô MS. Do các saponin ít có các nối đôi, nhất là các nối 

đôi liên hợp nên thường chỉ có hấp thu tử ngoại ở vùng 

sóng ngắn 210 - 195 nm nên việc sử dụng detector UV 

tương đối hạn chế trong phân tích saponin. 





69





70


CHIẾT XUẤT SAPONIN 





71


CHIẾT XUẤT SAPOGENIN 





72

TINH CHẾ 

- Thay đổi dung môi: nhỏ từ từ dịch chiết cồn vào DMHC. 

- Kết tinh trong dung môi thích hợp 

- Sắc ký cột: Pha thường, đảo, rây phân tử 

- Tạo bọt: Sục khí trơ bọt thu Saponin sạch 

- Tạo phức với Cholesterol: Phá phức bằng pyridin. 

- Thẩm tích. 

- Dùng bột Mg oxyd hoặc polyamid để tách saponin khỏi 

tanin: ethanol 80%. 





73

PHÂN BỐ TRONG THIÊN NHIÊN 

- Saponin phân bố rộng rãi trong hơn 100 họ thực vật. 

- Trong đó ¾ là saponin triterpenoid, chủ yếu là oleanan. 

- Sap. Triterpenoid thường gặp ở cây 2 lá mầm. Các họ thường 

gặp:Fabaceae, Araliaceae, Cucurbitaceae, Rosaceae... 

- Sap. Steroid: phân bố hẹp, thường ở cây 1 lá mầm, như 

Liliaceae( 

- Smilax), Dioscoreaceae, Amaryllidaceae, Agavaceae, 

Smilacaseae. 





74

- Một số ít gặp 2 lá mầm: Scrophulariaceae, 

Solanaceae... 

- Saponin alkaloid steroid đặc biệt gặp trong các cây 

thuộc chi Solanum (Solanaceae). 

- Còn gặp saponin lanostan trong 1 số động vật: Hải 

sâm, Sao biển... 

- Thực tế, không gặp Sap. trong ngành Hạt trần 





75

- Saponin thường chứa trong không bào. 

- Tìm thấy trong tất cả bộ phận của cây: rễ, thân, lá, 

quả, hạt. 

- Hàm lượng có thể đến rất cao như: Sâm chứa 5-10% 

saponin, Bồ kết 10%, Cam thảo 8-10%... 





76

TÁC DỤNG 





77

TÁC DỤNG 





78

CÔNG DỤNG 





79

DƯỢC LIỆU CHỨA SAPONIN 





80

CAM THẢO 

• Tên khoa học: Glycyrrhiza uralensis Fisch., 

Hoặc Glycyrrhiza glabra L., Fabaceae 

• Bộ phận dùng: Thân rễ phơi, sấy khô 





81

CAM THẢO 

• Thành phần hóa học: 

Saponin: glycyrrhizin dưới dạng muối Mg và Ca của acid 

glycyrrhizic (còn gọi là acid glycyrrhizinic) 





acid glycyrrhetinic 

Acid glycyrrhizinic 

82

Glycon 

Glycyrrhizin 

Aglycon 

Acid glucuronic 

Acid glycyrrhetinic 

(2 phân tử) 





83

• TPHH (tt) 

CAM THẢO 

- Flavonoid: Liquiritin, Isoliquiritin. 

- Các thành phần khác: dẫn chất triterpenoid 





84

• Công dụng: 

- Chữa loét dạ dày. 

- Chữa ho, long đàm. 

- Kháng viêm tại chỗ. 

- Bảo vệ gan 

- ..... 

CAM THẢO 





85

RAU MÁ 

• Tên khoa học: Hydrocotyle asistica L., Apiaceae. 

• Toàn cây tươi hoặc khô. 





86

RAU MÁ 


Saponin: Asiaticosid. Thủy phân cho aglycon là acid asiatic. 





87

RAU MÁ 


- Flavonoid: Keampferol. 

- Các thành phần khác: Vitamin C, Carotenoid, Tinh dầu, 

alkaloid. 





88

RAU MÁ 


- Tăng tổng hợp collagen và fibronectin, nên làm lành vết 

thương, vết phỏng. 

- Chữa trĩ. 

- Giải độc, lợi tiểu, hạ áp. 

- Kháng viêm, kháng nấm. 





89

NHÂN SÂM 

- Sâm Triều Tiên, Sâm Cao Ly 

- Tên KH: Panax ginseng CA. Meyer, Araliaceae. 

- Bộ phận dùng: Rễ củ 





90


- Saponin (ginsenosid) 

- Polyacetylen 

- Polysaccarid 

- Tinh dầu 

- Các nguyên tố vi lượng... 

- ..... 

NHÂN SÂM 





91

NHÂN SÂM 


- Saponin (ginsenosid): chủ yếu là nhóm dammaran, một ít là 

oleanan 

- Chứa propopanaxadiol và protopanaxatriol. 

- Phần lớn gọi là ginsenosid Rx theo các nhà khoa học Nhật 

Bản, x thay đổi theo các saponin khác nhau. 





92





93

NHÂN SÂM 


- Bổ, tăng lực, tăng sức bền vận động. 

- Cải thiện năng lực tinh thần, tăng trí nhớ, chống stress... 

- Tăng khả năng miễn dịch, chống oxy hóa... 

- Bảo vệ gan, giải độc rượu... 





94

SÂM VIỆT NAM 

- Sâm Ngọc Linh, Sâm K5, cây thuốc giấu. 

- Tên KH: Panax vietnamensis Ha et Grushv., Araliaceae. 

- Bộ phận dùng: Thân rễ và Rễ củ 





95





96


Thành phần hóa học: 

- Các Ocotillol saponin: là nhóm saponin chủ yếu của 

Sâm Việt nam như pseudo-G-RT4, 24(S)-pseudo-G-F11, 

majonosid-R1 và majonosid-R2. 

- Saponins lần đầu được phát hiện: Vina-ginsenosid R 1 - 

R 25 và ginsenosid Rh5 

- Các saponin thuộc nhóm Dammaran mới. 





97





Ginsenosid Rh5 

98

Công dụng: 


-Tăng lực, chống mệt mỏi, kích thích TKTW. 

-Tác dụng adaptogen, kháng khuẩn, long đờm. 

- Chống stress do tâm lý. 





99

Một số những dược liệu khác: 

- Ngưu tất bắc: Achyranthes bidentata Blume., 

Amaranthaceae 

- Cỏ xước (ngưu tất nam): Achyranthes aspera L., 

Amaranthaceae 

- Ngũ gia bì chân chim: Schefflera octophylla (Lour.) 

Harms., Araliaceae. 

- Mía dò (Cát lồi): Costus speciosus (Koenig) Smith, 

Costaceae. 

- Dứa Mỹ (cây Thùa): Agave spp., ở Việt Nam có loài 

Agave americana, Agavaceae. 





100





101






TRÌNH BÀY ĐƢỢC 

1. Đặc điểm cấu trúc của 3 nhóm anthranoid 

(nhóm phẩm nhuộm, nhuận tẩy và dimer). 

2. Các tính chất căn bản của anthranoid 

MỤC TIÊU HỌC TẬP 

3. Nguyên tắc chiết xuất anthranoid từ dƣợc liệu 

4. Các phƣơng pháp định tính, định lƣợng 

anthranoid trong dƣợc liệu. 

5. Tác dụng sinh học – Công dụng của anthranoid 

6. 08 dƣợc liệu chứa anthranoid chính 

(Cassia, Đại hoàng, Lô hội …) 





2

1. Khái niệm chung về anthranoid 

- Thuộc nhóm lớn hydroxyquinon (các quinonoid). 

- Sắc tố vàng, vàng cam, đỏ. 

- Tìm thấy trong Nấm, địa y, thực vật bậc cao, động vật 





3

PHÂN LOẠI QUINONOID 

benzoquinon 

naphthoquinon (chủ yếu : para-naphthoquinon) 

naphtacenquinon (hoặc anthracyclinon) 

phenanthraquinon 

anthranoid 

(1,2 di-OH) anthraquinon và 

(1,8 di-OH) anthraquinon 





4

enzoquinon 

O 

O 

6 1 2 

5 4 3 

O 

O 

O 

p-naphthoquinon 

O 

O 

anthraquinon 

(ortho) 

(para) 

O 

phenanthraquinon 

O 

O 





5

2. ĐỊNH NGHĨA 

Anthranoid là những glycosid mà 

phần aglycon là Δ’ của 9,10 diceton-anthracen. 

 

 

(= anthracenoid) 

7 

6 

peri 

 

8 

5 

 

O 

9 

10 

O 

peri 

 

1 

4 

 





peri peri 

2 

3 

 

 

6

O 

H H 

ANTHRAQUINON 

dạng oxy hóa 

O 

O 

anthraquinon 

OH 

H OH 

H 

H H 

anthron anthranol dihydroanthranol 





dạng khử 

7

THUẬT NGỮ 

ANTHRANOID 

anthraglycosid (AG) 

dạng O-/C-glycosid 

anthraquinon (AQ) dạng aglycon 

anthraquinon AQ oxy hóa 

dạng aglycon anthron, anthranol 

AQ khử 

dihydroanthranol 

nhóm 1,8 di-OH AQ : ở C3, C6 thƣờng có nhóm thế 

CH 3 , CH 3 O, CH 2 OH, CHO, COOH, OH 

gọi chung là Oxy Methyl Anthraquinon (OMA) 





8

1 dạng oxy-hóa 3 dạng khử 

anthraquinon anthron anthranol dihydroanthranol 

ANTHRANOID 

AQ 

+ ose 

AG 

anthraquinon anthron anthranol dihydroanthranol 

glycosid glycosid glycosid glycosid 





9

O 

7 

6 

8 

5 

O 

9 

10 

O 

OH O OH 

O OH 

8 1 1 

nhóm nhuận tẩy 

3. PHÂN LOẠI ANTHRAQUINON 





1 

4 

2 

3 

O 

nhóm phẩm nhuộm 

2 

OH 

10

3. PHÂN LOẠI ANTHRAQUINON 

3.1. nhóm phẩm nhuộm 3.2. nhóm nhuận tẩy 

8 

O 

O 

OR 

1 2 

OR 

sinh tổng hợp : 

sinh tổng hợp : 

con đƣờng acid shikimic con đƣờng polyacetat 

O 

O 

OH 

OH 

OR 

alizarin 

istizin 

8 

O 

O 

OH O 

O 

OR 





1 

2 

OH 

11

8 

3.1. NHÓM PHẨM NHUỘM 

2 nhóm –OH (hoặc –OR) kế cận (C 1 và C 2 ) 

nhóm 1,2 dihydroxy anthraquinon (nhóm 1,2) 

màu vàng tƣơi, vàng cam, đỏ cam đến tía. 

thƣờng gặp / họ Rubiaceae; trong côn trùng. 

O 

O 

OR 

1 2 

OR 





12

O OH 

OH 

O OH 

O 

O 

purpurin* alizarin* acid ruberythric 

HOOC 

O OH 

OH O Me 

OH 

glucose 

OH 

O 

boletol 

OH 

OH 

OH 

3.1. NHÓM PHẨM NHUỘM 

O 

O 

OH 

O glc 

HO 

OH 

OH O COOH 





acid carminic 

xyl 

13

8 

OR 

O 

O 

2 nhóm –OH (hoặc –OR) ở C 1 và C 8 (, peri) 

nhóm 1,8 dihydroxy anthraquinon (nhóm 1,8) 

màu vàng nhạt vàng cam, đỏ cam. 

gặp / họ Fabaceae, Polygonaceae, Asphodelaceae 

ở C 3/6 : R = CH 3 , OCH 3 , CH 2 OH, CHO, COOH (OMA) 

OR 

1 

3.2. NHÓM NHUẬN TẨY 





3 

R 

14

Istizin H 

Chrysophanol CH 3 

H Chrysophanol 

Aloe emodin 

Rhein 

OH O OH 

OH O OH 

O 

3 

R 

CH 2 OH 

COOH 

3.2. NHÓM NHUẬN TẨY 

RO 

O 

Me 

HO Emodin 

MeO Physcion 





15

diemodin anthron 

3.3. NHÓM DIMER 

Glc O O OH 

OH O OH 

Glc 

O 

O 

OH 

COOH 

COOH 

HO 

OH 

Me 

COOH 

O OH 

hypericin sennosid A và B rheidin A 

dạng khử của (emodin + rhein) 

- thƣờng : 2 ph.tử anthron dianthron, dehydro-dianthron. 

- vài trƣờng hợp là dianthraquinon: Cassianin, cassiamin. 





16





17

O 

Rha 

OH 

O-glycosid 

O 

O 

O 

O 

OH 

OH 

O-glycosid 

3 

Me 

O Glc Xyl 

4. SỰ TẠO THÀNH GLYCOSID 

OH 

OH 

O 

OH 

glucose 

C-glycosid 

O 

Glc 

OH 

3 

CH 2 OH 

3 

CH 2 O 

Rha 

glycosid hỗn tạp 





18

ĐƢỜNG (OSES) 

Phần ose trong AG thì đơn giản. 

- Loại ose hay gặp : Glc, Rha, Xyl 

- Ít khi gặp 2 mạch đƣờng (gắn vào 2 nơi) 

- Ít khi gặp 1 mạch 3 đƣờng (gắn vào 1 nơi) 

- Thƣờng : 1 mạch (gồm 1 hoặc 2 đƣờng) 

AQ – glc – glc. 

AQ – glc – xyl. 





19

5. TÍNH CHẤT – ĐỊNH TÍNH (OMA) 

5.1. Lý tính chung (chủ yếu của các OMA) 

cả 2 dạng : - dễ tan trong dd. kiềm, ROH 

- tan đƣợc / nƣớc nóng, bền nhiệt 

- kém tan / dd. NaHSO 3 ( naphthoquinon) 

aglycon : - dễ tan / dmhcơ kém phân cực 

- khó tan / acid. 

- thăng hoa đƣợc 

glycosid : - khó tan / dmhcơ kém phân cực. 

- không thăng hoa đƣợc. 





20

5.2. Tính acid 

-OH tính acid yếu hơn 

HO 


OH 

chỉ có –OH : chỉ tan / kiềm mạnh 

O 

O 

HO 

OH 

OH 

có –OH β : tan đƣợc / kiềm yếu 

-OH β 

tính acid 

mạnh hơn 

có –COOH : tan đƣợc / kiềm rất yếu 





(bi)carbonat, ammoniac 

21


5.3. Thử nghiệm vi thăng hoa 

có thể làm trực tiếp với bột dƣợc liệu chứa AQ tự do 

tinh thể AQ 

bột dƣợc liệu 





R 

22


5.4. Phản ứng Bornträeger 

mẫu thử 

Thực hiện 

NaOH hay KOH 

màu đỏ* (1,8 di-OH) 

loãng xanh tím (1,2 di-OH) 

(*naphthoquinon cũng cho màu đỏ) 

- trong ống nghiệm, bình lắng 

- trên bản mỏng, lame 

- trên mô thực vật . . . 





23

THỰC HiỆN PHẢN ỨNG BORNTRAGER 

trên lam kính (sau khi vi thăng hoa) 

bông kiềm 

đỏ 

AQ 

AQ 





bông kiềm chuyển sang màu đỏ : 1,8 di-OH AQ 

24

dịch chiết kiềm loãng, nóng (1% - 5%) 

để nguội, acid hóa 

lớp kiềm 

lớp kiềm đỏ, lớp DMHC mất màu 

lớp kiềm vàng, huỳnh quang lục 

lắc với DMHC 

lớp DMHC 

lắc với kiềm loãng 

lớp DMHC 

+H 2 O 2 

màu đỏ 





AQ 

(dạng oxy hóa) 

dẫn chất khử 

25

NH 4 OH x n lần 

XÁC ĐỊNH ACID CHRYSOPHANIC 

dịch AQ / CHCl 3 

dịch CHCl 3 (vàng) 

(AQ acid yếu) 

lắc với NaOH 5% 

lớp kiềm : đỏ 

có acid chrysophanic 

(tính acid yếu, không tan / NH 4 OH) 

bỏ dịch NH 4 OH (AQ acid mạnh) 

OH 

8 

O 

1 

OH 





3 Me 

O 

26


5.5. Phản ứng với Mg acetat / EtOH, MeOH 

AQ có OH Mg acetat đỏ cam (1,6 và 1,8 di-OH) 

tím (1,2 di-OH) 

ROH 

đỏ tía (1,4 di-OH) 

R O O 

8 

 

O 

Mg 

O 

Mg 

1 

2 

- cơ chế : tạo chelat 

6 

R 

4 

 

(đều bathochromic !) 

- ứng dụng : định lƣợng / UV-vis 





27


5.6. Phản ứng với Pyridin / MeOH (1 : 1) 

Δ’ oxy hóa vàng cam orange 

Δ’ khử tím violet 

phân biệt dạng oxy hóa // dạng khử. 

(làm thuốc thử hiện màu / SKLM). 





28

5.7. SKLM (bản silica gel) 

Để khảo sát toàn bộ các anthranoid trong dƣợc liệu: 

- chiết bằng MeOH, EtOH (hay ROH + H 2 O) 

- lấy dịch chiết ROH chấm lên bản mỏng 

Để khảo sát các aglycon mới sinh + có sẵn: 

- chiết (+ th.phân + oxy hóa) với H 2 SO 4 25% + H 2 O 2 

- lắc với CHCl 3 , lấy dịch CHCl 3 chấm lên bản mỏng 

Để khảo sát các aglycon tự do (có sẵn): 

- chiết bằng MeOH, EtOH (hay ROH + H 2 O), cô dung môi 

- lắc với CHCl 3 , lấy dịch CHCl 3 chấm lên bản mỏng 





29

đối với anthraglycosid : 

EtOAc – MeOH – H 2 O 

EtOAc – PrOH – H 2 O 

DUNG MÔI SKLM ANTHRANOID 

đối với anthraquinon : 

Bz – CHCl 3 (1:1) 

Bz – EtOAc 

CHCl 3 – MeOH 

Bz – EtOAc – AcOH 

Bz – EtOAc – HCOOH 

Bz – EtOH – AcOH 





30

HIỆN MÀU VẾT TRÊN SKLM 

a. dƣới ánh sáng thƣờng 

b. dƣới UV 254 / 365 nm 

c. sau khi xử lý với thuốc thử 

- hơi ammoniac 

- KOH / ROH 

- Pyridin / MeOH 





- Mg acetat / ROH 

31

365 + 254 

365 254 





32

Vị trí tƣơng đối của các OMA trên bản Si-gel 

Chrysophanol 

Physcion 

Emodin 

Aloe emodin 

Rhein 

Acid emodic 

Rf cao 1,8 di-OH, 3-Me 

1,8 di-OH, 3-Me, 6-OMe 

1,8,6 tri-OH, 3-Me 

1,8 di-OH, 3-CH 2 OH 

1,8 di-OH, 3-COOH 

Rf thấp 

1,8,6 tri-OH, 3-COOH 

COOH > CH 2 OH > CH 3 

tính phân cực : 

tri-OH > di-OH 





33

5.7. Quang phổ IR 

Do 2 nhóm carbonyl 

băng này mạnh, khá đặc trƣng 

nhiều trƣờng hợp : tạo doublet. 

Do các nhóm -OH 

- OH β 3400 cm –1 (thƣờng yếu) 

- OH thƣờng rất yếu, khó thấy 

1630 cm –1 (chelat) 

1670 cm –1 (tự do) 

OH 

.... 

O 

.... HO 

OH 

OH.... O .... HO 

- C–O (carbinol) cho băng rõ rệt ở vùng 1100 cm 1 

Do vòng thơm : cho băng khá rõ ở vùng 3000, 1570 cm 1 





34

3400 

O 

O 

anthraquinon 





1670 

35

3400 

OH 

O 

O 

Istizin 

OH 





1630 

36

3400 

O 

O 

alizarin 

OH 

OH 





37

3400 

O 

O 

OH 

OH 

Purpurin 

OH 





38

3400 

HO 

OH 

O 

O 

Emodin 

OH 

Me 





39

OH 

O 

Aloin 

OH 

glucose 

CH 2 OH 





3400 

40

220 - 260 

270 - 290 

5.8. Phổ UV của anthraquinon 

430 - 440 





200 300 400 500 600 nm 

41

PHỔ UV-Vis CỦA OMA 

hRf Hợp chất các cực đại hấp thu (EtOH, nm) 

76 Chrysophanol 225 258 279 288 432 

75 Physcione 226 255 267 288 440 

52 Emodin 223 254 267 290 440 

36 Aloe emodin 225 258 279 287 430 

24 Rhein 230 260 432 

18 acid emodic 227 252 274 290 444 





hRf trong hệ Bz – EA – AcOH (75 : 24 : 01) 

42

6. CHIẾT XUẤT ANTHRANOID 

6.1. Cơ sở lý luận 

6.2. Chiết các dạng khử 

6.3. Chiết dạng Oxy-hóa 

6.4. Chiết glycosid (AG) 

6.5. Chiết aglycon (AQ) 

- AQ có sẵn trong dƣợc liệu 

- AQ mới sinh từ glycosid 





43

Dƣợc liệu chƣa xử lý 

Dƣợc liệu đã xử lý 

đối tƣợng chủ yếu 

chứa nhiều dạng khử 

kích ứng tiêu hóa 

chứa nhiều dạng oxy hóa 

glycosid 

xuống ruột già 

AQ 

xuất hiện 

tác dụng 

6.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN 

aglycon 

bị ruột non 

hấp thu 

không còn 

tác dụng 





44

6.2. CHIẾT XUẤT DẠNG KHỬ 

Mang ý nghĩa khoa học (sinh ph’ nguyên, sinh ) 

Ít mang tính ứng dụng thực tế 

Kỹ thuật : khó (vì sản phẩm kém bền) 

Có thể chiết xuất, theo điều kiện: 

- tránh ánh sáng (nhất là nắng) 

- thực hiện trong khí quyển N 2 , CO 2 lỏng 

- tránh dùng dung môi ở nhiệt độ cao 

- tránh để mẫu tiếp xúc lâu với silica gel 





45

6.3. CHIẾT XUẤT DẠNG OXY HÓA 

Có ý nghĩa thực tế hơn 

Dạng Oxy hóa dễ chiết hơn dạng khử. 

Dạng AQ 

dễ chiết hơn dạng AG. 

nhƣng tác dụng nhuận tẩy của AQ

6.4. CHIẾT XUẤT GLYCOSID 

- Chiết bằng 1 dung môi phân cực (ROH + H 2 O) 

- Loại các tạp chất liên quan (đặc biệt là Tannin) 

- Cô thu hồi dung môi 

- Thu đƣợc AG thô toàn phần + ít tạp 

SKC 

AG tinh khiết 





47

(cồn + H 2 O) 


bột dƣợc liệu 

cao nƣớc 

cô thu hồi cồn 

aceton 

AG toàn phần thô 

SKC 

AG tinh khiết 

kết tủa 





48

ether 

petrol 

benzen 

methanol 

bột Gallium 

bã dƣợc liệu 

dịch EP 

dịch Bz 

dịch MeOH 


các AQ kém ph.cực 

(alizarin, purpurin) 

các AG phân cực 





49

6.5. CHIẾT XUẤT AGLYCON 

a. Dạng aglycon có sẵn / dƣợc liệu 

- chiết anthranoid với cồn + nƣớc, cô thu hồi cồn. 

- thủy phân (nếu cần thu cả dạng aglycon mới sinh) 

- thêm nƣớc, acid hóa (HCl loãng) tủa AQ thô 

- để lắng, lọc, thu tủa AQ toàn phần thô 

- tinh chế (SKC silica gel) để loại tạp phân cực 

hỗn hợp các AQ khá sạch SKC các AQ pure. 





50

6.5. CHIẾT XUẤT AGLYCON 

b. Dạng AQ mới sinh từ AG 

- Chiết AG bằng 1 dung môi phân cực 

- Loại các tạp liên quan (đặc biệt là tannin) 

- Thủy phân bằng acid (sulfuric 20%, acetic) nóng 

- Tách riêng phần AQ bằng dmhcơ kém phân cực 

- Tiếp tục tinh chế (acid – base; cột silica gel …) 

- Cô dung môi, thu sản phẩm (AQ toàn phần). 

- SKC các AQ tinh khiết 





51

7. PHÂN LẬP OMA 

Dạng aglycon : kém phân cực hơn dạng glycosid. 

dễ phân lập hơn dạng glycosid 

Dạng monomer : dễ phân lập hơn dạng dimer 

7.1. Phƣơng pháp sắc ký cột 

Cột hấp phụ (Silica gel, Nhôm oxyt) 

Dung môi khai triển : 

- dạng AQ : dùng hệ dung môi kém phân cực 

- dạng AG : dùng hệ dung môi phân cực hơn 





52

Đại hoàng 

7.2. Thay đổi pH 

AG toàn phần 

H 2 SO 4 25%, Δ 

NaHCO 3 5% 

Na 2 CO 3 5% 

dịch thủy phân 

NaOH 5% 

Rhein 

Emodin 

chrysophanol 





tính acid 

(+++) 

(++) 

(+) 

tạp phân cực 

53

PHÂN LẬP OMA TỪ RỄ NHÀU 

bột rễ Nhàu 

EtOH 96 

dịch chiết cồn 

các AQ pure 

thu hồi cồn + H2O 

SKC, Bz - CHCl 3 

dịch chiết nƣớc 

ph.đoạn có AQ 

+ HCl loãng lọc 

AQ toàn phần 

(thô) 

lắc CHCl 3 

thu hồi CHCl 3 

VLC, CHCl 3 

AQ toàn phần 

(sạch hơn) 





54

cắn CHCl 3 

(AQ thô toàn phần) 

si-gel 

hút 

phân đoạn 

chứa AQ 

PHÂN LẬP BẰNG VLC 

(Vacuum Liquid Chromatography) 

SKC 

các AQ 

tinh khiết 





55

RỄ NHÀU 

1-OH 2-Me AQ 

damnacanthal 

1-OH 2-formyl AQ nor-damnacanthal 

morindon 5-OMe morindon 

rubiadin 1-OMe rubiadin 

lucidin -OMe soranjidiol 

alizarin 

KẾT QUẢ PHÂN LẬP AQ TỪ RỄ NHÀU 

1-OMe 

VLC, CC 

11 AQ tinh khiết 





56

8. ĐỊNH LƢỢNG OMA 

8.1. Phƣơng pháp cân (Deals Kroeber) 

8.2. Phƣơng pháp so màu (Auterhoff) 

8.3. Phƣơng pháp thể tích (Tschirch - Schmitz) 

8.4. Phƣơng pháp tạo phức màu, đo quang 

8.5. Phƣơng pháp SKLM 

8.6. Phƣơng pháp HPLC 

8.7. Phƣơng pháp sinh vật 





57


8.1. Phƣơng pháp cân (Deals Kroeber) 

Nguyên tắc 

- Thủy phân AG bằng H 2 SO 4 25% nóng 

- Tách riêng AQ (có sẵn + mới sinh) bằng CHCl 3 

- Loại tạp (naphthoquinon . . .) với NaHSO 3 thừa 

- Loại NaHSO 3 thừa bằng HCl loãng 

- Bốc hơi dung môi CHCl 3 đến cắn, sấy 60 O C 80 O C 

- Cân, tính hàm lƣợng % 





58


8.2. Phƣơng pháp so màu (Auterhoff) 

Nguyên tắc 

- Vừa thủy phân (với AcOH băng) 

vừa chiết AQ (với Et 2 O) trực tiếp từ bột dƣợc liệu 

- Dịch Et 2 O đƣợc lắc với kiềm (NaOH + NH 4 OH) 

- Lớp kiềm (đỏ) chứa AQ đƣợc đo Abs ( = 540 nm) 

- So sánh với đƣờng cong chuẩn : 

* istizin hay chrysophanol / (NaOH + NH 4 OH) 

* CoCl 2 . 6H2O / H2O 





- Suy ra hàm lƣợng AQ / mẫu 

59


Chú ý trong phƣơng pháp so màu (Auterhoff) 

• Các dẫn chất khử vàng / môi trƣờng kiềm 

(cản trở sự đo màu) cần Oxy hóa (BM 20’), 

để nguội rồi mới đo quang. 

• Hiệu kết quả trƣớc và sau khi BM [dẫn chất khử ]. 

• muốn xác định hàm lƣợng aglycon có sẵn / dƣợc liệu 

 

chiết ngay bằng dung môi hữu cơ kém phân cực 





(không cần thủy phân bằng AcOH băng) 

60


8.3. Phƣơng pháp thể tích (Tschirch - Schmitz) 

AQ 

KOH 0,1 N thừa 

HCl 0,1 N 

Chú ý 

- bản thân AQ là chỉ thị màu (đỏ / kiềm; vàng / acid) 

- sai số thừa do polyphenol (chủ yếu do Flavonoid) 





61


8.4. Phƣơng pháp tạo phức màu, đo quang 

- chiết AG bằng nƣớc nóng + NaHCO 3 . 

- oxy hóa + thủy phân (= FeCl 3 + HCl) nóng AQ 

- chiết AQ tự do bằng Et2O. 

- cắn Et2O + Mg acetat 0,5% / MeOH màu 

- đo quang ở 515 nm (mẫu trắng = MeOH) 

- [anthranoid] / mẫu 

(thƣờng áp dụng / Đại hoàng, kết quả quy về Rhein) 





62


8.5. Phƣơng pháp SKLM 

Mục đích 

Nguyên tắc : 

trên cùng 1 bản mỏng, 

: Bán định lƣợng // chuẩn 

chấm đồng thể tích chuẩn (C) // thử (T) 

So sánh (C) và (T) về 

- diện tích vết, 

- cƣờng độ màu (có / không th’ thử) 

Suy ra [C] có trong mẫu thử. 

C T 





63

8.6. Phƣơng pháp HPLC 

Tin cậy, thông dụng. 

Nguyên tắc : Trong cùng 1 điều kiện, 

chuẩn (X) và (X/mẫu) peak có cùng thời gian lƣu. 

[X] sẽ tỷ lệ thuận với S (diện tích peak). 

biết nồng độ chuẩn, từ S đo đƣợc ở (X) và (X/mẫu) 

[X]% trong M 






64


Phƣơng pháp HPLC 

S T 

= 

S C 

S C 

X T 

mẫu thử M (chứa X) 

S T 

X t R 

T 

X C 

chuẩn X 





phút 

X C 

65


8.7. Phƣơng pháp sinh vật 

- Dựa trên tác động làm tăng nhu động ruột 

làm tăng tốc độ bài xuất phân. 

- Thực hiện trên chuột / nhuyễn thể. 

- Làm song song với lô chứng, lô trắng 

Lƣu ý : 

Sự đáp ứng của chuột có thể rất khác nhau 

(Sennosid / Phan tả diệp >> Aloin / Lô hội) 





Thực tế ít sử dụng. 

66

9. TÁC DỤNG SINH HỌC CỦA OMA 

9.1. Của nhóm 1,2 di-OH AQ 

Chủ yếu : chất nhuộm màu. Các chất thông dụng : 

alizarin *, purpurin *, 

acid carminic, 

đỏ carmin 

acid kermesic, acid laccaic A, B, C, D. 

acid ruberythric 

một số : Kháng khối u (antitumor) 





Damnacanthal, nor-damnacanthal trong Morinda. 

67

9. TÁC DỤNG SINH HỌC CỦA OMA 

9.2. của nhóm 1,8 di-OH AQ 

dạng AG (chủ yếu là các -glucosid) 

- không bị chuyển hóa tại ruột non. 

- tại ruột già : bị thủy phân AQ (dạng oxy-hóa) 

- tiếp tục bị khử anthron, anthranol (có hoạt tính) 

- làm tăng nhu động cơ trơn nhuận tẩy 

dạng AQ : bị hấp thu ở ruột non không nhuận tẩy. 





68

TÁC DỤNG DƢỢC LỰC CỦA OMA 

AQ bị 

hấp thu ! 

mất tính 

nhuận tẩy 





AQ gây 

kích ứng ! 

AG AQ 

dạng khử 

NHUẬN TẨY

9. TÁC DỤNG CỦA OMA 

nhu động cơ trơn (ruột, bàng quang, tử cung . . .) 

tác dụng chậm (uống : sau 6 – 10 h) : nhuận xổ tẩy 

phụ trợ điều trị sỏi thận (liều trung bình !) 

bài tiết qua phân, nƣớc tiểu, sữa, mồ hôi (nhuộm màu) 

tránh dùng lâu dài (lệ thuộc thuốc, giảm Kali-huyết) 

không dùng cho phụ nữ có thai, cho con bú . . . 

không dùng liều cao đối với ngƣời có sỏi (gan mật, niệu) 

thận trọng : ngƣời già, trẻ nhỏ, bệnh trĩ 

một số có tác dụng kháng nấm da (hắc lào), thông mật 

một số có tác dụng điều hòa / kích thích miễn dịch (aK) 





70

PHÂN BỐ TRONG TỰ NHIÊN 

a. Trong côn trùng, thực vật bậc thấp : Ít 

b. Trong thực vật bậc cao : chiếm đại đa số 

b1. Lớp 1 lá mầm : Asphodelaceae (chi Aloe) 

b2. Lớp 2 lá mầm : khá hẹp, chủ yếu ở : 

- Rubiaceae (Rubia, Morinda, Cinchona) 

- Fabaceae (chi Cassia) 

- Polygonaceae (chi Rheum, Rumex) 

- Rhamnaceae (chi Rhamnus) . . . 





71

CÁC DƢỢC LIỆU ĐÁNG CHÚ Ý 

Họ Fabaceae 

Họ Polygonaceae 

1. Phan tả diệp 

2. Thảo quyết minh 

3. Muồng trâu 

Họ Rubiaceae 

Họ Liliaceae 

7. Ba kích 

4. Lô hội 

5. Đại hoàng 

6. Hà thủ ô đỏ 

8. Nhàu 





72






1. Định nghĩa về coumarin 

2. Phân loại, cấu trúc của 3 loại coumarin chính 

3. Các tính chất lý hóa, sinh học của coumarin 

4. Định tính coumarin trong dược liệu 

5. Định lượng coumarin trong dược liệu 

6. Các dược liệu tiêu biểu có coumarin 





(Bạch chỉ, Tiền hồ, Mù u, Sài đất)





O 

O 

 

O 

O 

1. ĐỊNH NGHĨA 

Coumarin là những Δ’ của benzo -pyron (C6 – C3) 

-pyron 

 

O 

O 

benzo -pyron 

O 

benzo 

β-pyron 

O 

O 

 

O 

O 

O 

benzo 

-pyron 





4

2. NGUỒN GỐC 

- Tự nhiên : Phân lập từ cây Coumaruna odorata, 

Fabaceae (1820), “coumarou”. 

- Tổng hợp : Phản ứng Perkin 

CHO 

AcONa 

H + 

Ac 

OH 2 O 

OH O OH - 

ONa 

O O 

coumarin 





5

*Vòng -pyron là 1 lacton (ester nội) của acid o-hydroxycinnamic. 

* Quy trình đóng/ mở vòng lacton có tính thuận nghịch 

HO 

O 

Coumarin 

OO 

OH - 

H + 

O 

COO COO 

O O O 

Acid o-hydroxycinnamic 





6

SINH TỔNG HỢP COUMARIN 

Qua con đường acid skikimic rồi tạo thành acid prefenic rồi 

qua các bước sau: 





7

3. PHÂN LOẠI – CẤU TRÚC 

3.1. Nhóm coumarin đơn giản (2 vòng) 

umbelliferon 

3.2. Nhóm furano-coumarin (3 vòng): 

kiểu psoralen 

kiểu angelicin 

3.3. Nhóm pyrano-coumarin (3 vòng): 

kiểu xanthyletin 





kiểu seselin 

8

HO 

MeO 

3.1. Coumarin đơn giản 

3.1.1. Dạng oxycoumarin 

6 

7 

umbeliferon 

6 

7 

HO 

O O HO 

O 

herniarin 

O 

esculetin 

MeO 

HO 

6 

7 

6 

7 

O 

O 





scopoletin 

O 

O 

9

3.1. Coumarin đơn giản 

3.1.1. Dạng alkyl-coumarin (alkyl = isoprenyl) 

Osthenol 

Osthol 

Suberosin 

isoprenyl 





Ostruthin 

10

3.2. Nhóm furano-coumarin 

3.2.1. Phân nhóm psoralen 

O 

MeO 

4' 

5' 

O 

psoralen** bergaptol bergapten 

5 

8 

O 

O 

O 

O 

O 

O 

OH 

5 

5 

peucedanin xanthotoxol xanthotoxin 

O 

O 

O 

OMe 

5 

O O O 

8 8 

O 

OH 

OMe 





5 

O 

O 

O 

11

3.2. Nhóm furano-coumarin 

3.2.2. Phân nhóm angelicin 

O 

OMe 

5 MeO 6 

MeO 6 

5 

O 

O 

O 

O 

5 4 

6 3 

7 

O 

1 

2 

O 

angelicin** 

OMe 

O O 

O O 

Iso-bergapten sphondin pimpinellin 





O 

12

3.3. Nhóm pyrano-coumarin 

3.3.1. Phân nhóm xanthyletin 

OMe 

5 5 

O O O O O O 

8 

O O O 

8 

OMe 

xanthyletin xanthoxyletin luvangentil 

3.3.2. Phân nhóm seselin 

6 

5 

MeO 

O O O O O O 





6 

5 

seselin 

brailin 

13

3.3. Nhóm pyrano-coumarin 

3.3.3. Phân nhóm khellin 

O 

O 

O 

3' 4' 

OH 

OH 

O 

O 

OAc 

CO CH 

O 

khelacton 

provismin 

O 

O 

O 

O 

3' 4' 

OMe 

OH 

O 

CO 

O 

OAc 

CH 





O 

O 

samidin 

visnadin*** 

14

3.4. Các nhóm khác 

Nhóm Coumaro - Flavonoid 

Wedelolacton 

(trong Sài đất) 

MeO 

OH 

O 

O 

O 

OH 

coumarin 

OH 

MeO 

isoflavonoid 

Đáng chú ý nhất : Phân nhóm coumarono coumarin 

OH 





O 

O 

OH 

OH


Các thành phần / tannin 

O O 

HO O 

OH 

OH 

O 

acid ellagic 

OH 

HO 

HO 

HOOC 

OH 

O O 

OH 

acid luteolic 





OH 

16


Các aflatoxin 

O O 

O 

O O R 

O 

O 

R 

O 

O 

O 

O 

R 

O 

O 

O 

Là các độc tố thường gặp / nấm mốc, 

đặc biệt là các nấm mốc ở vỏ hạt đậu phộng. 

Nguy hiểm : gây ung thư gan ! 





O 

O 

17


Các Iso - coumarin (ít quan trọng ) 

O 

coumarin 

O 

O 

O 

isocoumarin 





R 

O 

O 

R 

R' 

18


Biscoumarin 

Dicoumarol* 

Ban đầu: Lá các loài thuộc chi Melilotus: M. albus/ alba, 

M. officinalis, Fabaceae 

Là một loại kháng vitamin K. 

Làm thuốc chống đông (trị huyết khối, nghẽn mạch). 

Hiện nay, đã rút khỏi thị trường 

Đáng chú ý nhất: Warfarin, acenocoumarol (Sintrom 4 mg). 

OH 

O 

O 

O 

OH 





O 

19

4. LÝ TÍNH COUMARIN 

Nói chung : rất kém phân cực 

Đa số : dạng aglycon (hiếm khi glycosid) 

 

Thường kết tinh trắng, thơm. 

Dễ thăng hoa (# AQ), phát quang / UV 365 nm 

 

Kém bền / kiềm (mở vòng lacton). 

Một số: kém bền / UV 365, h 

dạng aglycon dễ tan / các dung môi kém phân cực 

dạng glycosid : tan được / nước nóng, cồn. 





20

5. CHIẾT XUẤT COUMARIN 

Nói chung : dễ chiết (do coumarin kém phân cực) 

5.1. Dùng dãy dung môi phân cực dần : 

coumarin sẽ ra ở các phân đoạn đầu. 

đôi khi : Lắc, thu dịch Et 2 O tinh thể 

5.2. Dùng kiềm loãng : 

dịch chiết kiềm, cô đặc, acid hóa coumarin 





21

5. CHIẾT XUẤT COUMARIN 

- Có thể loại tạp bằng d.dịch chì acetat 

(trừ khi coumarin có o-diOH ở C 6 , C 7 ). 

- Có thể phân lập, tinh chế bằng SKC si-gel. 

- Đôi khi : vi thăng hoa (nếu coumarin bền nhiệt) 

- Có thể theo dõi coumarin trên si-gel / UV 365 nm 

(phát huỳnh quang xanh dương / xanh lục sáng) 





22

Ví dụ : Chiết coumarin từ lá Leptotaenia 

bột lá 

dịch cồn 

dịch lọc 

cắn cồn 

EtOH, Δ 

BM 

nước nóng 

dịch nước nóng 

BM 

coumarin 

lạnh 

lọc 

dịch acid 

HCl 

dịch đậm đặc 





23

6. HÓA TÍNH, ĐỊNH TÍNH COUMARIN 

6.1. Phản ứng của nhóm –OH phenol 

BM 

- Coumarin + d.dịch NaOH loãng tăng màu 

- Coumarin có –OH phenol + dd. FeCl 3 

- Coumarin + 

NH 2 OH 

màu xanh 

OH + dd. FeCl 3 

màu tím 





24

6.2. Phản ứng tăng màu (đóng / mở vòng Lacton) 

Cơ chế đóng – mở vòng Lacton của Coumarin 

kém tan / nước acid 

(đục) 

HO 

O 

O 

acid 

kiềm 

tan / nước kiềm 

(trong) 

Nguyên tắc tinh chế coumarin 

bằng phương pháp acid - base 

O 

O 

COO 





25

6.2. Phản ứng tăng màu (đóng / mở vòng Lacton) 

dịch 

chiết 

dịch 

chiết 

+ NaOH 10% 

BM 

+ H 2 O 

BM 

trong 

hơn 

đục 

hơn 

+ HCl 

+ H 2 O 





đục 

như 

nhau 

26

6.3. Thử nghiệm vi thăng hoa 

dược liệu 

R 

tinh thể 

+ kiềm không đỏ 

+ Iod (nâu tím) 





+ Phản ứng diazo (+) 

27

6.4. Thử nghiệm huỳnh quang (trên giấy lọc) 

2 

UV 365 

nhôm 

OH 

sấy 

1 

nhôm 

dịch cồn 

UV 

sáng 

như nhau 





3 4 5 

28

HO 

O 

Cơ chế của thử nghiệm huỳnh quang 

O 

OH 

O 

O 

COO 

huỳnh quang yếu 

(coumarinat) 

(coumarin) 

UV 365 

h 

COO 

O O 

huỳnh quang mạnh 

(coumarat) 





cis 

trans 

29

H 

HO 

6.5. Phản ứng với thuốc thử diazo (Ar–N=N–Cl) 

6 

7 

O 

O 

Ar N N 

OH 

Cl H 

HO 

COO - 

OH 

Ar 

OH 

Phản ứng cộng hợp vào H-6 (para đối với OH-1) 

N 

N 

HO 

COO - 

OH 

(đỏ cam) 

(ortho đối với OH-7) 





30

6.6. Phổ UV coumarin 274 310 

’ 7-OH 240, 253, 325 

’ 5,7 di-OH 263 329 

’ 6,7 di-OH 256, 262, 299 348 

’ 8,7 di-OH 258 335 

’ 5-OMe, 7-OH 247, 257 330 

’ 6-OMe, 7-OH 252, 259, 297 344 

’ 7-OMe, 6-OH 252, 260, 298 346 

’ 5,7 di-OMe 245, 254 325 

’ 6,7 di-OMe 251, 258, 294 342 

’ 8,7 di-OMe 250 318 





31

PHỔ UV (max / EtOH abs.) 

Furano-coumarin (nhóm psoralen và angelicin) 

’-psoralen 205-235 240-255 260-270 290-316 

’-angelicin 249-255 297-310 

Pyrano-coumarin (nhóm xanthyletin và seselin) 

’-xanthyletin 261-265 347-351 

’-seselin 233-237 283-287 343-350 





32

6.7. Phổ IR của coumarin 

vòng lacton : 

1715 – 1750 

(C=O carbonyl) 

1130 – 1160 (C–O carbinol) 

propen liên hợp : 1625 – 1640 

vòng thơm : 3000 cm 1 

nhóm –OH : 3300 – 3400 cm 1 





33

3400 

HO 

O 

O 

umbelliferon 





1700 

34

3350 

MeO 

HO 

O 

scopoletin 

O 





1700 

35

6.8. SKLM Coumarin 

Thường dùng lớp mỏng silica gel F254 

Dung môi khai triển : kém phân cực 

EP – EtOAc (97:3) 

hexan – EtOAc (3 : 1) 

benzen – EtOAc (9 : 1) (đôi khi, + acid) 

CHCl 3 – EtOAc (1 : 1) 

benzen – aceton (9 : 1) 

Phát hiện : Chủ yếu bằng UV 365 nm 





hoặc phun thuốc thử (diazo) 

36





37

7. ĐỊNH LƯỢNG COUMARIN 

7.1. Phương pháp oxy hóa – khử (kém chính xác) 

Coumarin + d.dịch KMnO 4 / H 2 SO 4 

một giọt thừa dung dịch KMnO 4 

mất màu. 

tím hồng. 

7.2. Phương pháp đo phổ UV (cần mẫu tinh khiết) 

Đo // với mẫu chuẩn tại max, ghi nhận Abs. 

So sánh với Cchuẩn [coumarin] / mẫu. 

7.3. Phương pháp HPLC (thông dụng) 





38

8. TÁC DỤNG - CÔNG DỤNG CỦA COUMARIN 

- Làm thuốc chống đông máu (trị chứng huyết khối) : 

Sintrom 4 mg, hay phối hợp với Aspirin 81 mg. 

- Làm thuốc hạ sốt (làm dãn mạch ngoại biên): Bạch chỉ 

- Làm thuốc dãn mạch vành, chống co thắt : Visnadin 

- Làm thuốc chữa chứng bạch biến: Psoralen, Angelicin 

- Kháng khuẩn, kháng viêm : coumaro-flavonoid / Sài đất 

Chú ý : Nhiều coumarin lại có tác hại (aflatoxin). 





(viêm da, tổn thương gan, sinh ung thư – cơ chế chưa rõ). 

39

9. PHÂN BỐ TRONG TỰ NHIÊN 

- Có trong nhiều họ thực vật: > 40 họ, > 1300 hợp chất. 

- Một số họ thường gặp: 

• Chủ yếu: 

Apiaceae, Rutaceae, Asteraceae, Fabaceae, Oleaceae (Ô liu), 

Moraceae, Thymelaeaceae (Trầm): > 100 hợp chất. 

• Ngoài ra: 

Araliaceae, Lamiaceae, Rubiaceae, Apocynaceae... 





40

SỐ LƯỢNG COUMARIN HIỆN DIỆN TRONG 7 

HỌ THỰC VẬT CHÍNH (2002) 

Apiaceae 

Rutaceae 

Asteraceae 

Fabaceae 

Oleaceae 

Moraceae 

Thymeliaeaceae 

149 

135 

121 

237 

830 

1683 

3041 

Apiaceae 

là nguồn nguyên liệu chính 





41





42

BẠCH CHỈ 





43





44

1. Tinh dầu 

2. Coumarin 

2.1. nhóm Scopoletin 

- scopoletin 

2.2. nhóm Ps (~ 10 chất) 

- byak-angelicin 

- byak-angelicol 

- bergapten 

- xanthotoxin ... 


(BẠCH CHỈ) 

MeO 

HO 





O 

R 5 

R 8 

O 

O 

O 

O 

45

ĐỊNH TÍNH (BẠCH CHỈ) 

1. Các phản ứng chung : Diazo, huỳnh quang / UV 365 

2. Phản ứng màu (DĐVN III, p. 315) 

NH 2 OH.HCl 

dịch ether + 

MeOH 

BM 

màu đỏ tím 

KOH 

MeOH 

+ HCl (pH 3 – 4) 

+ FeCl 3 / EtOH 





46

ĐỊNH TÍNH (BẠCH CHỈ) 

3. SKLM 

- bản si-gel G, si-gel F 254 (Merck) 

- mẫu thử : dịch EtOH; chấm vạch (// chuẩn) 

- dung môi : Bz – EA; (9 : 1) 

- phát hiện vết : soi đèn UV 365 nm 

scopoletin : xanh da trời sáng 

coumarin : xanh lơ, xanh lục 

- so với mẫu chuẩn kết luận 

4. HPLC 





47

‣ Hạ sốt, giảm đau 

‣ Giãn mạch vành 

TÁC DỤNG - CÔNG DỤNG 

(BẠCH CHỈ) 

‣ Làm tăng huyết áp (liều nhỏ) 

‣ Gây co giật (liều cao) 





48





49





50

1. Phần không tan / cồn : Dầu béo 

2. Phần tan trong cồn : 

- tinh dầu, nhựa 

- các dẫn chất 4-phenyl coumarin 

calophyllolid 


(MÙ - U) 

acid calophyllic 

Inophyllolid acid calophynic . . . 





51

THÀNH PHẦN CHÍNH CỦA DẦU MÙ U 

Hàm lượng (%) các acid béo / dầu Mù u 

Palmitic 14.7 Oleic 49.4 

Stearic 12.7 Linoleic 21.3 

Linolenic 0.30 

Eicosenoic 1.70 





52

calophyllolid 

MeO 

O 

O 

O 

OH 

O 

1 

O 

4 

O 

2 

3 

calaustralin 

O 

O 

inophyllolid 

O 

O 

O 

O 

O 

O 

1 

O 2 

3 

4 

O 

OH 

COOH 





acid calophyllic 

53

TÁC DỤNG VÀ CÔNG DỤNG 

(MÙ U) 

- kháng viêm, chống loét (spe : Phụ khoa) 

- chữa phỏng (lửa, điện, nước sôi, acid . . .) 

- chữa vết thương hở, chữa nước ăn chân 

- làm mau lên da non, mau lành sẹo, làm sẹo mờ 

- sử dụng trong điều trị bệnh Hansen (phụ trợ) 

Chế phẩm : Calino, Balsino, Mecalin (+ Tràm) 





54

thành phần hóa học 

- rất nhiều muối vô cơ 

- một ít tinh dầu 

MeO 

- một ít wedelolacton 

Wedelo-lacton 

(Є coumestan / iso-flavonoid) 

OH 





1 

O 

O 

2 

3 

O 

OH 

OH 

55

- kháng viêm, kháng khuẩn, 

- trị các vết thương nhiễm khuẩn 

TÁC DỤNG – CÔNG DỤNG 

(SÀI ĐẤT) 

- phòng và trị mụn nhọt, mẩn ngứa, rôm sảy. 

cây không độc (có thể dùng như rau) 





56





57

Thank you for attention! 





58






1

NỘI DUNG 

A. ĐẠI CƢƠNG VỀ TANIN 


II. CẤU TRÚC HOÁ HỌC 

III. TÍNH CHẤT 

IV. ĐỊNH TÍNH – ĐỊNH LƢỢNG 

B. CÁC DƢỢC LIỆU CHỨA TANIN 





2

ĐỊNH NGHĨA 

• Những hợp chất polyphenol có trong thực vật, có vị 

chát được phát hiện dương tính với thí nghiệm 

thuộc da. 

• Pseudotanin: acid gallic, các chất catechin, acid 

chlorogenic. 

• Cơ chế thuộc da: liên kết hydro tanin và protein. 





3





4

Cơ chế thuộc da 





5

Đun chảy tanin/kiềm 





6

Tanin 

PHÂN LOẠI 

Tanin pyrogallic 

Tanin 

pyrocatechic 

Tanin hỗn hợp 

Thủy phân đƣợc 

Không thủy 

phân đƣợc 





7

Tanin 

pyrogallic 

1. Tanin thủy phân đƣợc 

Cấu trúc glycosid 

H + /tanase 

Đƣờng 

- Glucose 

- Hamamelose: đặc biệt 

LK esther 





Không đƣờng 

- Các acid 

8

Acid gallic 

Các acid hay gặp 

Acid m-digallic 





Liên kết depsid 

Acid m-trigallic 

9

Acid ellargic 

Acid hexahydroxydiphenic 





Acid chebulic 

Acid luteolic 

10

Ribose 





Hamamelose 

(Hydroxy-methyl-D-ribose) 

11

Các đặc trưng của tanin pyrogallic 

• Pseudoglycosid 

• Khi cất khô ở 180 - 200 °C sẽ thu được pyrogallol là chủ 

yếu. 

• Khi đun nóng với HCl (thủy phân) sẽ cho acid gallic 

(gallotanin) hoặc acid ellargic (ellargitanin). 





12

acid gallic 

pyrogallol 





13





Các phản ứng khác 

• Cho tủa bông với chì acetat 10 %. 

• Cho tủa màu xanh đen với muối sắt (III). 

• Thường dễ tan trong nước. 





15

Một số ví dụ 

• Ngũ bội tử: Quercus spp. và Rhus spp. 

Nhóm galloyl 





Penta-O-galloyl--D-glucose 

16

• Là và vỏ cây Hamamelis virginiana L. 





17

• Ổi: Psidium guajava L. 

Casuarinin 

Casuarictin 





18

2. Tanin ngƣng tụ 

• Tanin không thủy phân/tanin pyrocatechic/phlobatanin. 

• Ngưng tụ flavonoid: flavan-3-ol hoặc flava-3,4-diol. 

Tanin 

pyrocatechic 

Acid / Enzym 

Đỏ tanin/phlobaphen 





19





Đặc điểm tanin pyrocatechic 

• Khi cất khô thu được pyrocatechin là chính. 

• Cho tủa màu xanh lá đậm với muối sắt (III). 

• Cho tủa bông với nước brom. 

• Khó tan trong nước hơn tanin pyrogallic. 

OH 

OH 





pyrocatechin 

21

Tanin pyrogallic vs tanin pyrocatechic 





3. Tanin hỗn hợp 

• Loại này được tạo thành trong cây do sự kết 

hợp giữa 2 loại tanin. 

Ví dụ: tanin trong vỏ cây Quercus stenophylla, lá 

ổi và lá chè. 

• Chứa cả 2 loại tanin: lá Ổi, lá Bàng... 





23

Stenophynin A 

G-G=2, 2’, 3, 3’, 4, 4’-hexahydroxydiphenoyl 





24

O 

* 

* OH 

HO 

HO 

OH 

OH 

Catechin = Flavan 3-ol 

catechin 

epicatechin 

O 

O 

OH 

OH 

HO O 

OH 

OH 

OH 

OH 

OH 

OH 

OH 

HO O 

OH 





OH 

(3) 

OH 

OH 

OH 

OH 

OH 

(3) 

gallocatechin 

epigallocatechin

Epigallocatechin gallate (EGCG) 





26

Epigallocatechin gallate (EGCG) 





27





28

CHIẾT XUẤT 

• Tanin: không tan / DM kém phân cực. 

• Tan / DM phân cực: aceton, cồn, cồn loãng 

và nước. 

• Tan tốt nhất là nước nóng. 

• Sóng siêu âm: hỗ trợ tăng hiệu suất chiết 





29

TÍNH CHẤT VÀ ĐỊNH TÍNH 

• Tính chất: 

‣ Vị chát, làm săn da. 

‣ Tan được trong nước, kiềm loãng, cồn, glycerin 

và aceton. 

‣ Hầu như không tan trong các dung môi hữu cơ. 





30

Định tính 

2.1. Định tính hóa học 

Thí nghiệm thuộc da: 

- “Da sống” ngâm vào HCl 2%, rửa nước. 

- Ngâm vào dung dịch thử 5’ phút. 

- Rửa sạch bằng nước, nhúng Fe (III) sulfat 1% 

- Da màu nâu => tanin (+) 





31

• Gelatin muối 1% 

• Phenazon 

• Alkaloid 

• Muối kim loại nặng 

• K 2 Cr 2 O 7 đậm đặc 

Phản ứng kết tủa 





32

- Tủa với gelatin muối 

+ Gelatin 1% có NaCl 10% 

Dịch chiết 

Tủa bông 

Tanin (+) 

Pseudotanin không cho tủa với dung dịch gelatin loãng 





***Pseudotanin: acid gallic, catechin, acid clorogenic. 

33

- Tủa với phenazon 

+ phosphat acid natri + phenazon 2% 


Tủa (màu) 

, để nguội, lọc 





34

- Tủa với alkaloid 

- Tạo tủa với alkaloid, một số dẫn chất nitơ... 

- Tủa với muối kim loại nặng 

- Tạo tủa với muối của Pb, Hg, Zn, Fe, Cu. 

- Tủa với K 2 Cr 2 O 7 đậm đặc 





35

Phản ứng tạo màu 

- Phản ứng với TT Folin hoặc Folin - Ciocaulteau: 

Cho màu xanh => định tính & định lƣợng 





Cơ chế tanin với TT Folin - Ciocaulteau 

36

Phản ứng tạo màu 

- Phản ứng với kali fericyanid 

Amoniac 

Dịch chiết + 

Kali fericyanid 





Đỏ đậm 

37

Phản ứng Stiasny 

• Dùng để phân biệt 2 loại tanin 

TT Stiasny: Formol + HCl, 

+ 

Dịch tanin 

Tủa vón, 

đỏ gạch 

Không tủa 

Tanin 

pyrocatechic 

Tanin 

pyrogallic 





38

Catechin 

Phát hiện catechin tự do 

HCl đậm đặc, 

Phloroglucinol 

- Nhuộm lignin 

- HCl đậm đặc 

Hồng, đỏ 





39

Catechin 

Phát hiện catechin tự do 

TT Stiasny, 

Tủa đỏ gạch 





40

Phát hiện acid chlorogenic 

(Acid 3-trans-Caffeoylquinic) 

NH 4 OH 


Xanh lục 

(có acid chlorogenic) Không khí 





41

2.2. Định tính bằng sắc ký 

* Sắc ký lớp mỏng 

Silica gel G 

Toluen - CHCl 3 - aceton (40:25:35) 

Cellulose 

CHCl 3 - acid acetic - nước (50:45:5) 

Thuốc thử: 

- Dung dịch FeCl 3 *. 

- Các catechin: màu hồng với TT Vanilin - HCl. 

* HPLC 





* 0,5 ml dung dịch FeCl 3 trộn với 20 ml ethanol 

42

Định tính tannin bằng sắc ký lớp mỏng 





43

Định tính tannin bằng HPLC 





• Phương pháp bột da* 

ĐỊNH LƢỢNG 

• Phương pháp tạo tủa với đồng acetat. 

• Phương pháp oxy hóa (PP Lowenthal)* 

• Phương pháp đo màu với thuốc thử Folin* 

• Phương pháp đo màu với TT Folin - Ciocalteau* 

• Phương pháp HPLC* 





45

Phƣơng pháp bột da 

• Cách tiến hành: 

- Chiết kiệt tanin: TT Fe (III). 

- Chính xác dịch chiết, bốc hơi, sấy 105 o C, cân => T 1 . 

- Chính xác dịch chiết, thêm bột da, khuấy đều, để yên 15’. 

- Lọc. Lấy chính xác dịch lọc, bốc hơi, sấy 105 o C, cân => T 2 . 

Lƣợng tanin = (T 1 - T 2 ) 





46

- Chính xác nước cất, thêm bột da, khuấy đều, để yên 15’. 

- Lọc, lấy chính xác dịch lọc, bốc hơi, sấy 105 o C, cân => 

T o 

Lƣợng tanin = (T 1 + T o ) - T 2 

- WHO, Quality control methods for medicinal plant materials, Geneva, 

1998. 

- Dược điển VN IV (phương pháp 1) 





47

Phƣơng pháp oxy hóa (Lowenthal) 

• Tanin bị KMnO 4 oxy hóa/môi trường acid. 

• Từ lượng KMnO 4 lượng chất oxy hóa quy theo một 

tanin chuẩn. 

• Chỉ thị: Sulfo indigo (Xanh dương - Vàng) 

KMnO4 





Tanin + Chất chỉ thị 

48

Phương pháp oxy hóa (Lowenthal) 

• Cách tiến hành 

- Chiết kiệt tanin 

- Chuẩn độ với KMnO 4 , chỉ thị màu là sulfo indigo. 

- Định lượng dung dịch chuyển sang vàng. 

1 ml KMnO 4 tương ứng với 4,157 mg tanin. 





49

Phương pháp tạo tủa với Cu acetat 


- Chiết tanin bằng cồn 60%. 

- Thêm Cu acetat 15%, được Cu tannat. 

- Lọc tủa, sấy, cân. 

- Nung tủa được Cu oxyd 

- Lấy hiệu số giữa đồng tanat và đồng oxyd rồi qui về 

phần trăm. 





50


• Kết hợp 

- Chiết tanin trong dược liệu bằng nước, nếu có pectin thì tủa 

bằng cồn, 

- Thêm một lượng chính xác dung dịch Cu acetat. Lọc tủa đồng 

tanat. 

- Dịch lọc được thêm H 2 SO 4 10% và KI. Acetat đồng thừa sẽ 

tác dụng lên KI trong môi trường acid để giải phóng Iod. 





2Cu(CH 3 COO) 2 + 4 KI 4KCH 3 COO + Cu 2 I 2 + I 2 

51


o Chuẩn độ iod bằng Natri thiosulfat, công thức sau: 

E = D - C trong đó C = (A–B) x 1,2517 

o E là lượng tanin trong dung dịch đem định lượng. 

o D là lượng đồng tanat xác định bằng phương pháp cân. 

o C là lượng đồng oxyd kết hợp với tanin. 

o A là lượng đồng cho vào dung dịch lúc ban đầu. 

o B là lượng đồng thừa trong dung dịch sau khi lọc loại đồng tanat 

xác định bằng phương pháp đo Iod. 

o (1ml natrithiosulfat 0,1N ứng với 0,00635g đồng) 





o 1,2517 là hệ số CuO/Cu 

52

Phương pháp đo màu với TT Folin - Ciocalteu 

• TT Phosphomolybdostungtic / TT Folin - Denis 


- Dịch chiết nước + TT Phosphomolybdostungtic/kiềm Màu xanh. 

- Đo A ở 755 - 760 nm. 

- Tiến hành 2 mẫu: 

+ Mẫu 1: dịch chiết đã loại tanin Polyphenol không phải tanin 

+ Mẫu 2: Không loại tanin Polyphenol toàn phần. 

- Sự chênh lệch hai độ hấp thu là lượng tanin trong mẫu. 





53

Phương pháp đo màu với TT Folin - Ciocalteu 

• TT dùng để loại tanin: bột da, casein, polyvinyl 

polypyrrolidon (PVPP). 

• Tanin chuẩn: acid tannic. Xây dựng đường chuẩn 

• Tính toán kết quả: %tanin/dược liệu 





54





Acid tannic

• Bột dược liệu (0.75 g) được chiết xuất với nước nóng ở 70 °C 

trong 15 phút. 

• Để nguội và lọc, dịch chiết được cho vào bình định mức 100 

mL, bổ sung đến vạch bằng methanol 30%. 

• Dung dịch 1: Trộn 2 mL dịch chiết trên với 8 mL nước cất và 

10 mL đệm natri acetat (pH = 5). 

• Dung dịch 2: thu được bằng cách lắc 10 mL dung dịch 1 với 

50 mg casein trong 1 giờ, lọc. 





56

• Mẫu 1: Cho 1 mL dung dịch 1, thêm 0,5 mL thuốc thử Folin- 

Ciocalteu, thêm tiếp Na 2 CO 3 33% vừa đủ 10 mL. 

• Mẫu 2: Cho 1 mL dung dịch 2, thêm 0,5 mL thuốc thử Folin- 

Ciocalteu, thêm tiếp Na 2 CO 3 33% vừa đủ 10 mL. 

• Mẫu trắng: nước cất. 

• Độ hấp thu được đo ở 720 nm. 





57

• Độ hấp thu A1 từ mẫu 1. 

• Độ hấp thu A2 từ mẫu 2. 

• Độ hấp thu A được đo 3 lần, lấy kết quả trung bình. 

• Độ chênh lệch độ hấp thu: 

A = (A1 - A2) tương ứng với hàm lượng tannin trong mẫu. 

• Chất chuẩn: acid tannic (khoảng nồng độ 10–60 μg/mL). 





58

Phương trình hồi quy: 

y = 19,346x + 0,0185 

Trong đó: 

- x: nồng độ (C) 

- y: Độ hấp thu (A) 

Lấy A thế vào phƣơng trình hồi quy: 

=> C của mẫu thử quy về acid tannic 





Phƣơng pháp đo màu với TT Folin 

• TT acid phospho wolframic 


- Dịch chiết nước + TT Folin/Na bicarbonat Màu xanh. 

- Đo A, 715 nm, 2 phút. 

- Tiến hành 2 mẫu: 

+ Mẫu 1: dịch chiết đã loại tanin bằng bột da + TT Folin 

+ Mẫu 2: Không loại tanin 

- Lấy hiệu mật độ quang của 2 mẫu trên. 

- Tiến hành song song mẫu chuẩn là pyrogallol. 





60

Chuẩn bị dịch chiết: 

• Lấy 0,75 g dược liệu (m), thêm 150 mL nước cất. 

• Đun nóng trong 15 phút. Để nguội, lọc. Cho dịch lọc vào 

bình định mức 250 mL, bổ sung nước tới vạch. 

• Lọc tiếp, loại bỏ 50 mL dịch lọc đầu tiên. 

• 200 mL còn lại được sử dụng cho thử nghiệm (G). 





61

Mẫu trắng: nước cất. 

Mẫu chuẩn: pyrogallol. 

Mẫu 1: Polyphenol toàn phần 

• Lấy 5 mL dịch lọc (G) trên, bổ sung nước vừa đủ thành 25 mL. 

• Lấy 5 mL vừa pha, thêm 2 mL acid phosphowolframic (TT 

Folin), bổ sung vừa đủ 50 mL bằng dung dịch Na 2 CO 3 15%. 

• Sau 3 phút, đo độ hấp thu A ở 715 nm 

• Được giá trị A1. 





62

Mẫu 2: 

• Lấy 20 mL dịch lọc (G) thêm 0.2 g bột da. Lắc kỹ 60 phút, lọc. 

• Lấy 5 mL dịch lọc bổ sung vừa đủ thành 25 mL bằng nước cất. 



• Sau 3 phút, đo độ hấp thu A ở 715 nm 

• Được giá trị A2. 





63

Tính toán: 

• 50 mg pyrogallol pha trong nước cất thành 100 mL dung dịch. 

• Tiếp tục, lấy 5 mL pha thành 25 mL bằng nước cất. 



• Sau 3 phút, đo độ hấp thu A ở 715 nm, được A3. 

• Hàm lượng tannin được tính theo công thức: 

%tannin 

13,12.(A 

 

A .m 

3 

1 

A 

2 

) 





m: khối lƣợng dƣợc liệu 

64

Phương pháp HPLC 

• Pha tĩnh: RP-18, đôi khi rây phân tử (Sephadex). 

• Pha động: Hỗn hợp nước, MeOH, ACN. 

• Chất điều chỉnh pH: acid phosphoric, NH 4 H 2 PO 4 , acid 

trifluoroacetic (TFA). 

• Detector: UV. 

• Riêng lẻ hay đồng thời. 





65

- Cột sắc ký: RP-18 (SunFire,Waters, USA) (150 mm x 4,6mm, 5 m) 

- Đầu dò: PAD 

- Hệ dung môi: acetonitril - TFA 0,05% trong nước (pH 2.25). 

- Kiểu rửa giải: gradient 

- Tốc độ dòng: 1.0 mL/phút, 

- Thể tích tiêm mẫu: 20 L. 

- Nhiệt độ cột: 25 o C. 

- Bước sóng: 272 nm 





66









A – acid tannic 

B – procyanidin B2 

C – acid gallic 





TÁC DỤNG - CÔNG DỤNG 

• Đối với thực vật: 

- Chất bảo vệ: khỏi nấm mốc, côn trùng... 

- Tham gia trao đổi chất, oxy hóa khử. 





70

Đối với con người 

• Thuốc săn da. 

• Kháng khuẩn 

• Viêm ruột, tiêu chảy. 

• Chữa ngộ độc (kim loại nặng và alkaloid) 

• Tác dụng đông máu 





71

• Các ellagitanin có tính kháng ung thư: gemin A, 

agrimoniin, rugosin D kháng Sarcoma 180 / chuột. 

• Chống oxy hóa 

• Trong công nghiệp: thuộc da. 





72

• Ngũ bội tử 

• Ổi 

• Măng cụt 

• Lá Bàng 

DƢỢC LIỆU CHỨA TANIN 

• Chiêu liêu, Chè, Sim... 





73

Ngũ bội tử 

• Tổ đã phơi hay sấy khô của ấu trùng sâu Ngũ bội tử 

(Melaphis chinensis (Bell.) Baker = Schlechtendalia 

chinensis Bell.) ký sinh trên cây Muối/cây Diêm phu 

mộc (Rhus chinensis Muell.), họ Đào lộn hột 

(Anacardiaceae) 

• Tên khoa học: Galla sinensis 





74

• Thành phần hóa học 

- TP chính: tanin pyrogallic. 

- Còn có acid gallic, acid ellargic. 

- Tanin là pentagalloyl--D-glucose 





75





76

• Tác dụng, công dụng 

- Kháng HIV 

- Ức chế peroxid hóa / chuột. 

- Viêm ruột, nhiễm trùng da... 





77

Ổi 

• Tên khoa học: Psidium guajava L., Myrtaceae. 





78





79


- 10% tanin: Búp và lá 

- Cả 3 loại tanin: 

Thủy phân được. 

Không thủy phân. 

Hỗn hợp. 





80

• Thủy phân được: gallotanin, ellargitanin 





gallotanin 

81

• Không thủy phân: procyanidin-B1, prodelphinidin-B1 





procyanidin-B1 

prodelphinidin-B1 

82

• Tanin hỗn hợp: acutissimin A, B; guajavin A & B. 





acutissimin A 

Acutissimin B 

83

- Catechin, gallocatechin, leucocyanidin. 

- Flavonoid: quercetin, avicularin, guajaverin... 





84

quercetin 

avicularin 

gallocatechin 

guajaverin 

leucocyanidin 





85

• Kháng khuẩn mạnh. 

Công dụng 

• Kháng các dòng tế bào ung thư. 

• Chữa lỵ, tiêu chảy. 





86

Măng cụt 

• Tên khoa học: Garcinia mangostana L., Clusiaceae 





87

• Thành phần hóa học 

- Vỏ chứa tanin 8%: Procyanidin A-2, B-2. 

- Xanthon: dẫn chất isoprenyl hóa, vd: -mangostin. 





88

Procyanidin A-2 Procyanidin B-2 





89

Công dụng 

• Kháng viêm, kháng khuẩn, kháng nấm. 

• Chữa lỵ, tiêu chảy. 





90

Terminalia nigrovenulosa Kiene Terminalia catappa L. 





Rhodomyrtus tomentosa Wight. Camellia sinensis (L.) Kuntze 91





92

HÓA HỌC DƯỢC LIỆU BY THS.DS. HUỲNH ANH DUY

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?