Ε.Ε.Π.Φ_Flipbook_Τόμος_Ηθικής_new4

ISBN 978-618-81027-4-3
© 2018, Laboratoire de Recherche en Philosophie Pratique et Appliquée (L.R.Ph.P.A.)
Département des Sciences de l'Éducation Préscolaire et de l’Ingénierie Éducative
Faculté de Sciences Humaines, Université d’Égée, Rhodes, Grèce
1, Rue Demokratias, Bâtiment «7ème Mars»
Tél. +30 2241099150 – Fax +30 2241099189
Courriel: lab-prapl-ph@aegean.gr
URL: http://www.pse.aegean.gr/labs/eerpreff/
Facebook: https://www.facebook.com/eerpreff/
YouTube: https://www.youtube.com/channel/UCFZp_jDuuzp_M1B3XbwDk0Q
Collection : Philosophie & Éducation. Recherche, Théories, Concepts, Pratiques
Directrice de la série: Elena K. Théodoropoulou
Photo de couverture
Cadre tiré du film Dumb Daddies, dirigé par Hal Yates, 1928
Conception de la page couverture & Couverture arrière
Prof. Elena K. Théodoropoulou & Elena Nikolakopoulou

Éthique en Éducation
Dépistages et clairières philosophiques
dir.
Elena K. Théodoropoulou, Didier Moreau, Christiane Gohier
Laboratoire de Recherche en Philosophie Pratique et Appliquée
(L.R.Ph.P.A.)
Rhodes 2018

Supervision générale:
Prof. Elena K. Théodoropoulou, Directrice du L.R.Ph.P.A.
Collaboratrices du
Laboratoire de Recherche en Philosophie Pratique et Appliquée (L.R.Ph.P.A.):
Mise en forme du texte:
Eugenia Patta, Doctorante, Univ/té d’Égée
Mise en forme initiale d'un certain nombre de textes:
Katerina Renti, Doctorante, Univ/té d’Égée
Traductions:
Argentini Nomikou, Doctorante, Univ/té d’Égée
Elena Papanikolaou, PhD, Université Nationale et Kapodistrienne d’Athènes,
Eugenia Patta, Elena Nikolakopoulou, Doctorante, Univ/té d’Égée
Mise en page:
Elena Nikolakopoulou
Révision de certains des textes en français:
Béatrice Lesterlin, Formatrice universitaire en education et communication

ISBN 978-618-81027-4-3
© 2018, Laboratory of Research on Practical and Applied Philosophy (L.R.P.A.Ph.)
Department of Preschool Education Sciences and Educational Design
School of Humanities, University of the Aegean, Rhodes, Greece
Demokratias Str. 1, Building «7th March»
Tel. +30 2241099150 – Fax +30 2241099189
Email: lab-prapl-ph@aegean.gr
URL: http://www.pse.aegean.gr/labs/eerpreff/
Facebook: https://www.facebook.com/eerpreff/
YouTube: https://www.youtube.com/channel/UCFZp_jDuuzp_M1B3XbwDk0Q
Series: Philosophy & Education. Research, Theories, Concepts, Practices.
Directress of the series: Elena K. Theodoropoulou
Photo coverage
Frame of the film Dumb Daddies, directed by Hal Yates, 1928
Cover design & back cover
Prof. Elena K. Theodoropoulou & Elena Nikolakopoulou

Ethics in Education
Philosophical tracings and clearings
dir.
Elena K. Theodoropoulou, Didier Moreau, Christiane Gohier
Laboratory of Research on Practical and Applied Philosophy
(L.R.P.A.Ph.)
Rhodes 2018

General supervision:
Prof. Elena K. Theodoropoulou, Directress of L.R.Ph.P.A.
Collaborators of the
Laboratory of Research on Practical and Applied Philosophy (L.R.P.A.Ph.):
Text formatting:
Eugenia Patta, Ph.D Candidate, Univ/ty of the Aegean
Initial formatting of a number of the texts:
Katerina Renti, Ph.D Candidate, Univ/ty of the Aegean
Translations:
Argentini Nomikou, Ph.D Candidate, Univ/ty of the Aegean,
Elena Papanikolaou, PhD, National and Kapodistrian University of Athens,
Eugenia Patta, Elena Nikolakopoulou, Ph.D Candidate, Univ/ty of the Aegean
Layout:
Elena Nikolakopoulou
Revising of some of the texts in French:
Béatrice Lesterlin, University tutor in education & communication

ISBN 978-618-81027-4-3
© 2018, Εργαστήριο Έρευνας στην Πρακτική και Εφαρμοσμένη Φιλοσοφία (Ε.Ε.Π.Ε.Φ.)
Τμήμα Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού
Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος, Ελλάδα
Δημοκρατίας 1, Κτίριο «7ης Μαρτίου»
Tηλ. +30 2241099150 – Fax +30 2241099189
Ηλ. Αλληλογραφία: lab-prapl-ph@aegean.gr
URL: http://www.pse.aegean.gr/labs/eerpreff/
Facebook: https://www.facebook.com/eerpreff/
YouTube: https://www.youtube.com/channel/UCFZp_jDuuzp_M1B3XbwDk0Q
Σειρά: Φιλοσοφία & Εκπαίδευση. ΄Ερευνα, Θεωρίες, Έννοιες, Πρακτικές.
Διευθύντρια σειράς: Έλενα Κ. Θεοδωροπούλου
Φωτογραφία εξωφύλλου:
Καρέ της ταινίας Dumb Daddies, σε σκηνοθεσία Hal Yates, 1928
Σχεδιασμός εξωφύλλου & οπισθoφύλλου:
Καθ. Έλενα Κ. Θεοδωροπούλου & Έλενα Νικολακοπούλου

Η ηθική στην Εκπαίδευση
Φιλοσοφικές ανιχνεύσεις και
φιλοσοφικά ξέφωτα
Επιστ. επιμ.
Έλενα Κ. Θεοδωροπούλου, Didier Moreau, Christiane Gohier
Εργαστήριο Έρευνας στην Πρακτική και Εφαρμοσμένη Φιλοσοφία
(Ε.Ε.Π.Ε.Φ.)
Ρόδος 2018

Γενική εποπτεία:
Καθ. Έλενα Κ. Θεοδωροπούλου, Διευθύντρια του Ε.Ε.Π.Ε.Φ.
Συνεργάτριες του
Εργαστηρίου Έρευνας στην Πρακτική και Εφαρμοσμένη Φιλοσοφία (Ε.Ε.Π.Ε.Φ.):
Μορφοποίηση κειμένων:
Ευγενία Πάττα, Υποψ. Διδ/σα, Παν/μιο Αιγαίου
Aρχική μορφοποίηση αριθμού κειμένων:
Κατερίνα Ρέντη, Υποψ. Διδ/σα, Παν/μιο Αιγαίου
Μεταφράσεις:
Αργεντίνη Νομικού, Υποψ. Διδ/σα, Παν/μιο Αιγαίου,
Δρ. Έλενα Παπανικολάου, Ε.Κ.Π.Α., Ευγενία Πάττα,
Έλενα Νικολακοπούλου, Υποψ. Διδ/σα, Παν/μιο Αιγαίου
Στοιχειοθεσία και σελιδοποίηση:
Έλενα Νικολακοπούλου
Γλωσσική επεξεργασία ορισμένων κειμένων στα γαλλικά:
Béatrice Lesterlin, Πανεπιστημιακή Επιμορφώτρια στην εκπαίδευση & την επικοινωνία

Contenus / Contents / Περιεχόμενα
Introduction / Εισαγωγή
19-55
Chapitre / Chapter / Κεφάλαιο I.
Du bien-être / Αbout well being / Περί του ευ ζην
56-136
Alain Kerlan
Bien-être, morale et modernité; Charles Taylor, une perspective philosophique
nécessaire
Well being, moral and modernity; Charles Taylor, a necessary philosophical perspective
Eυ ζην, ηθική και μοντερνικότητα Charles Taylor, μία αναγκαία φιλοσοφική
προοπτική
Jacques Quintin
57-76
77-102
L’enjeu éthique du bien-être
The moral stake of well-being
To ηθικό διακύβευμα του ευ ζην
Έλενα Κ. Θεοδωροπούλου
103-136
Στα περί-χωρα του ευ ζην και η ‘διορατική θέα των θεμελίων των δυνατών
οικοδομημάτων’
Dans les parages du bien-être et la ‘vue perspicace des fondements des bâtiments
possibles’
In the sur-roundings of well-being and the ‘perspicacious view of the foundations of
possible buildings’
Chapitre / Chapter / Κεφάλαιο II.
Penser l’éthique: concepts et theories / Thinking about ethics: concepts &
theories Σκέψη για την ηθική: έννοιες & θεωρίες
137-316
Michel Fabre
L’éthique pragmatique de John Dewey
The pragmatic ethics of John Dewey
H πραγματιστική ηθική του John Dewey
138-159

Laurence Cornu
Pour une éthique de l’hospitalité
For an ethics of hospitality
Για μια ηθική της φιλοξενίας
160-176
Christiane Gohier
Du point de vue de l’Univers à la constellation du Je-Nous. Quand la confiance inspire
confiance
From the point of view of the Universe to the constellation of I-We. When the trust
inspires trust
Από την οπτική γωνία του Σύμπαντος στον αστερισμό του Εγώ-Εμείς. Όταν η
εμπιστοσύνη εμπνέει εμπιστοσύνη
177-198
Maughn Gregory
Ethics education and the practice of wisdom
Éthique, éducation et la pratique de la sagesse
Ηθική, εκπαίδευση και η πρακτική της σοφίας
Elena K. Theodoropoulou, Mania Monioudi
199-234
235-257
A remark about critical thinking: in relevance with Stoic oikeiôsis
Une remarque sur la pensée critique: en pertinence avec l'oikeiôsis stoïcienne
Μία παρατήρηση για την κριτική σκέψη: η συνάφεια με την στωϊκή οικείωση
Έλενα Νικολακοπούλου
Το συμβάν της φιλοξενίας και η ηθική της άπειρης ευθύνης στον Jacques Derrida
L’événement de l’hospitalité et l’éthique de la responsabilité infinie chez Jacques
Derrida
The event of hospitality and the ethics of infinite responsibility in Jacques Derrida
Maëva Legrenzi
258-294
295-316
Pour un ‘éthos’ contemporain
For a contemporary ‘ethos’
Για ένα σύγχρονο ‘ήθος’

Chapitre / Chapter / Κεφάλαιο ΙΙΙ.
Discours et concepts d’éducation / Discourses & concepts of education /
Λόγοι & έννοιες στην εκπαίδευση
317-363
Adalberto Dias de Carvalho
318-334
Utopia, human rights and the challenges of our educational contemporaneity
Utopie, droits humains et les défis de notre contemporanéité éducative
Ουτοπία, ανθρώπινα δικαιώματα και οι προκλήσεις της εκπαιδευτικής μας
συγχρονικότητας
Maria das Dores Formosinho, Carlos Sousa Reis
An educational horizon supported by a transubjective axiology and a dialogical ethics of
responsibility
Un horizon éducatif soutenu par une axiologie transubjective et une éthique dialogique
de la responsabilité
Ένας ορίζοντας εκπαιδευτικός υποστηριζόμενος από μία διϋποκειμενική αξιολογία και
μια διαλογική ηθική της ευθύνης
335-363
Chapitre / Chapter / Κεφάλαιο IV.
Espace professionnel / Professional space / Eπαγγελματικός χώρος
364-448
Muriel Briançon, Marie-Louise Martinez
365-401
Lévinas et l’éthique éducative: d’un discours de justice à l’autre
Lévinas and the educational ethics: from one conception of justice to another
Ο Lévinas και η εκπαιδευτική ηθική: από ένα λόγο περί δικαιοσύνης σ’έναν άλλο
Céline Chauvigné, Didier Moreau
402-424
L’expérience éthique des éducateurs et des enseignants débutants: vers la cohérence de
la vie morale
Εthical experience of educators and young teachers: to the coherence of moral life
H ηθική εμπειρία εκπαιδευτικών και αρχάριων δασκάλων: προς τη συνοχή της ηθικής
ζωής

Arie Kizel, Nava Bar
Ethics of Inclusion of Students with Special Needs: The case of the Special Education in
Israel
Ethique d’inclusion des Elèves avec des Problèmes Spéciaux: Le cas de l’Education
Spéciale en Israël
Ηθική της Ένταξης των Μαθητών με Ειδικές Ανάγκες: Η περίπτωση της Ειδικής Αγωγής
στο Ισραήλ
425-448
Chapitre / Chapter / Κεφάλαιο V.
Education et Εxpérience / Εducation and Experience /
Εκπαίδευση και Εμπειρία
449-492
Beatriz Fabiana Olarieta, Daniel Gaivota, Vanise Dutra Gomes, Walter Omar Kohan
Onde está a infância? Onde está a escola? Onde está a escola da infância? Onde está a
infância da escola?
Where is childhood? Where is school? Where is the school for childhood? Where is the
childhood of school?
Où est l’enfance? Où est l’école? Où est l’école pour l’enfance? Où est l’enfance de l’école?
Πού είναι η παιδική ηλικία; Πού είναι το σχολείο; Πού είναι το σχολείο της παιδικής
ηλικίας; Πού είναι η παιδική ηλικία του σχολείου;
450-471
Sophie Bossard
Le voyage comme ‘îlot de décélération’: prendre le temps de devenir soi
The journey as ‘an island of decelaration’: take the time to become oneself
Το ταξίδι ως ‘νησίδα επιβράδυνσης’: να παίρνεις χρόνο για να γίνεις ο εαυτός σου
472-492
Chapitre / Chapter / Κεφάλαιο VI.
Ecriture et textes / Writing and Texts / Γραφή και Κείμενα
493-532
Pablo Flores del Rosario
Para una tesis de la relación entre ética y aprendizaje ‘como texto’, en Filosofía de la
Educación
Pour une thèse sur la relation entre éthique et apprentissage ‘sous forme de texte’ en
Philosophie de l’Éducation
494-513

For a position about the relation between ethics and learning ‘in the form of a text’ in Philosophy
of Education
Για μία θέση σχετικά με τη σχέση ηθικής και μάθησης ‘υπό τη μορφή κειμένου’ στη Φιλοσοφία
της Παιδείας
Juan José Martínez Olguín
514-532
Qu’est-ce qu’apprendre à écrire? Éthique, éducation et écriture
What does it mean to learn to write? Ethics, education and writing
Τι σημαίνει μαθαίνω να γράφω; Ηθική, εκπαίδευση και γραφή
Curicili Vitae / Notices Biographiques / Βιογραφικά Σημειώματα
534-566
53

Note Introductive
[extraits]
Ιntroductory note
[extracts]
Eισαγωγικό Σημείωμα
[αποσπάσματα]

Il y a une urgence nouvelle à contribuer à la réflexion éthique dans le monde de la
formation et de l’éducation. Elle est motivée par la convergence d’un certain nombre de
symptômes contemporains, qui indique l’apparition – ou la résurgence – d’un conflit majeur
dans la pensée.
D’un côté, la négation même de ce qui constitue le noyau raisonnable de l’humanité,
cette capacité à reconnaître que certaines propositions objectives ne peuvent pas être
refusées même si elles nous déplaisent. On peut appeler cela «l’ère de la post-vérité», et y
voir, avec Tocqueville, un effet de l’ «individualisme» qui consiste à ériger de petites
principautés subjectives où chacun pense ce qu’il veut, sur les questions qu’on agite, et le fait
savoir autour de lui, pour peu que cette «poussière intellectuelle» ne contrarie pas, mais
favorise, l’exercice du pouvoir de ceux à qui il a fait l’abandon de la charge des «grandes
difficultés» sur lesquelles il n’a pas prise – par ignorance ou manque de formation. Telle
célébrité des réseaux numériques peut prétendre que la Terre est plate, car sa profération,
dans son ineptie même, fait partie de cette logique du choc qui, comme l’a analysé Walter
Benjamin, prépare à la passivité en détruisant les apprentissages par l’expérience. Ou tel
responsable politique peut nier les observations scientifiques convergentes sur la
transformation climatique, en renforçant à son insu la thèse tocquevillienne selon laquelle, à
l’ère de l’individualisme démocratique, chaque petite communauté peut établir une vérité
universelle à partir de son propre jugement.
Mais d’un autre côté, l’affirmation que le remède contre cette ahurissante autonomie
des sujets passe par la Science, à tout le moins par une vision de la science fantasmée par des
formes de gouvernementalité. Ainsi, il devient fréquent de lire et d’entendre que désormais,
la solution aux maux de l’éducation – dont le principal n’est pas l’échec d’élèves contraints à
la résignation mais plutôt l’inquiétude que provoque leur insatisfaction et leur résistance à
l’autorité – peut être apportée par les neuro-sciences qui auraient le pouvoir de dire la vérité
sur les démarches pédagogiques, les apprentissages, les comportements des élèves, les
manuels, les rythmes scolaires, etc. Cette Science, par son apparition même, détruirait
(comme le Livre d’Éthique dont parle Wittgenstein), toutes les sciences de l’éducation et
renverrait la philosophie elle-même au rang des rêveries romantiques sur les enfants.
L’existence d’une telle Science protégerait de facto des dangers de la post-vérité, en
prescrivant de manière très précise les techniques permettant les apprentissages les plus
performants et les plus adéquats à la réussite du projet d’un système éducatif contemporain.
On comprend bien que ce conflit apparent ne renvoie qu’à deux formes rivales de
gouvernement des esprits, selon l’expression de Guizot, qui sont au fond d’accord pour

efuser ce qui les conteste, une véritable émancipation intellectuelle qui donnerait à chacun, à
partir de son expérience scolaire, l’aptitude à prendre part aux « grandes difficultés », c’est-àdire,
à devenir un citoyen actif.
Le but de cet ouvrage est bien de contribuer à cette activité, qui est favorisée par une
attitude critique, de décentration et de discussion et dialogue avec les autres. Mais aussi, et
cet aspect en est inséparable, de prise de confiance raisonnable en soi permettant
l’engagement dans l’action collective responsable. L’éthique, dans la formation et
l’éducation, nous montrent les contributions de l’ouvrage, se déploie selon ces deux lignes de
forces en direction de l’horizon de l’affranchissement vers une « vie digne d’être vécue »,
selon la formule socratique.
Εncore davantage si éducation et éthique sont intrinsèquement liées, puisque
l’éducation est essentiellement une activité relationnelle dans laquelle, en milieu scolaire,
l’enseignant entre en relation avec différents acteurs, au premier chef l’étudiant, pour
favoriser sa formation-transformation, son développement vers un plus-être.
Les questions qui concernent l’éthique et l’éducation sont par ailleurs multiples. Elles
portent notamment sur le rapport à l’étudiant: quels comportements adopter envers lui,
quels liens affectifs, quelle proximité sont permis? Y a-t-il un rapport d’autorité enseignantétudiant
qui induise l’imposition de sanctions? Sur les valeurs et les finalités éducatives:
quelles valeurs doit promouvoir le système éducatif et le groupe d’intervenants à l’école, qui
doit en décider et comment les mettre en pratique? Quelles sont les finalités de l’éducation
sur le plan de la formation à l’éthique de l’étudiant: la transmission de valeurs morales,
l’habilitation à entrer dans un rapport dialogal avec l’autre? Sur la conduite professionnelle de
l’enseignant: quels rapports doivent être entretenus avec les pairs, les parents et les
directions d’école? Par exemple, les enseignants se doivent-ils d’être solidaires avec leurs
pairs ou dans le cas d’une inconduite sur le plan éthique, doivent-ils en informer la direction?
Doivent-ils garder confidentielles les informations données par les étudiants ou en parler avec
les parents si l’étudiant a un problème majeur? Comment résoudre les dilemmes éthiques
vécus dans la pratique éducative?
En amont des différentes réponses individuelles ou collectives qu’on peut apporter à
ces questions, il est important de réfléchir à leurs enjeux et à leurs fondements. Les textes de
ce collectif constituent des contributions à la réflexion sur ces différentes questions en
exposant des considérations théoriques ou pratiques sur les rapports entre éducation et
éthique, selon différents angles d’analyse: le bien-être, sur le rapport à l’autre et à soi;
l’expérience, sur des dispositifs de formation; l’écriture et ses enjeux éthiques; l’espace

professionnel, sur la compétence et l’expérience éthiques; le penser l’éthique, sur les
questions de prudence, d’hospitalité, de confiance, de sagesse, de praxis, de dignité et de
dialogue; les concepts éducatifs, sur la contemporanéité et le statut de l’activité éducative.
C’est une époque celle-ci vers laquelle nous nous tournons de nouveau en donnant de
l’emphase aux solutions qu’une «éducation morale» peut, éventuellement, offrir, au fur et à
mesure que la possibilité des bilans éthiques est nostalgiquement révoquée, la distinction
entre éthique et non-éthique semblant plus claire (ou imposée d’une manière évidente),
tandis que le droit de prévision, (production, reproduction, décompte), aveugle, mécanique,
indiscutable des règles et mesures semble aussi être rétabli. A la fois pourtant, nous doutons,
aujourd’hui, du droit d’une éducation à la morale, de la peur d’une dérive de catéchisme et
d’endoctrinement. Pourtant, nous ne cessons pas de nous refugier, tout en gardant, souvent,
nos réserves, à l’éducation, encore davantage si la référence à l’éthique pose, de l’intérieur, la
question de sa puissance réelle.
D’autre part, la redéfinition constante des systèmes de valeurs, contient des
procédures de vitesses multiples et de caractères différents, dont la coordination semble
désespérer l’éducation ou de lui donner le droit (lui commander) de choisir la voie du
contournement des contradictions ou des conflits dans un semblant d’harmonisation
nécessaire. Pourtant, la constitution éthique elle-même des sujets, quoi qu’elle soit leur
implication dans le jeu éducatif, ainsi que la clarification de la signification qu’une telle
constitution porte reste un problème majeur. Et la question se pose de nouveau: est-ce
vraiment possible que l’éducation morale ne constitue pas un levier, d’un certain catéchisme?
Et vice versa. Est-ce possible d’imaginer des sociétés dénuées des garde-fous de la morale?
Revient ainsi le besoin d’acquisition de cette capacité qui conçoit l’éthique d’une manière
double: en tant qu’horizon et en tant que nécessité. Mais est–elle capable l’éducation, telle
que nous la connaissons, de fonder et soutenir une telle éthique double? A savoir, une
éducation de la responsabilité? C’est sur ce point justement que nous reconnaissons
l’intervention, médiation ou émergence philosophique – à savoir sur la conscientisation (et
son exercice) de l’enjeu éthique ou de l’éthique en tant qu’enjeu ainsi que sur la clarification
des complications.
«L'éthique et ses métaphores [ancre, récif, iceberg, gouffre, vortex, horizon, support,
mur, rempart, fusée éclairante, lien, chaînes], tend d’être laissée fonctionner en éducation,
surtout comme un garde-fou, base et processus de délimitation, comme un guide de

solutions et un fournisseur d'assurances, mais aussi en tant que garantie de sens, sens paraîtil
préexistant, plutôt que comme un spatiotemporel de risque et d'aporie, ce qui est pour
autant ne cesse pas d'être une qualité inhérente à la nature et l'histoire de l’acte-événement
éducatif tel un enjeu éthique. Le regard philosophique essaye de tolérer et la recherche
philosophique de mettre en valeur tant le risque que le besoin de compréhension de la
complexité éthique dans l’espace glissant de l’éducation se tenant en suspens»
(Théodoropoulou, K., E., Livre des résumés du Colloque International: Éthique en éducation.
Dépistages et clairières philosophiques, Rhodes, 12­14 Mai 2015, http://www.pse.aegean.gr/
labs/eerpreff/media/Drwmena/Sunedria_Ektheseis/12_14_Maiou_2015/perilipseis_Rhodes.pdf.
Elena Κ. Théodoropoulou, Didier Moreau, Christiane Gohier, Rhodes, Paris, Québec, 2015-8
There is a new urgency to contribute to ethical reflection in the world of training and
education. It is motivated by the convergence of a number of contemporary symptoms,
which indicates the appearance - or resurgence - of a major conflict in thought. On the one
hand, the very refutation of what constitutes the rational core of humanity, this ability to
recognize that certain objective propositions cannot be refused even if they displease us. We
can call this «the era of the post-truth», and to see there, with Tocqueville, an effect of
«individualism» which consists in raising small subjective principalities where each one thinks
everything he wants, on the questions agitated, and makes his thoughts known, only if this
«intellectual dust» does not upset, but favors the exercise of power of those to whom he
abandoned the charge of «great difficulties» that he did not take - because of ignorance or
lack of training. Any celebrity of digital networks can at any moment pretend that the Earth is
flat, because this utterance, in its very ineptitude, is part of this logic of shock which, as
analyzed by Walter Benjamin, prepares for passivity by destroying the learning by experience.
Or any politician can deny converging scientific observations on climate change, unknowingly
reinforcing the Tocquevillian thesis according to which, in the age of democratic
individualism, every small community can establish a universal truth based on its own
judgment.
But on the other hand, there is the affirmation that the remedy against this
bewildering autonomy of the subjects passes by Science, at least by a vision of science
fantasized by forms of governmentality. Thus, it becomes a commonplace to read and hear
that henceforth, the solution to the ills of education (the main among them being not the

failure of students forced to resignation but rather the anxiety caused by their dissatisfaction
and their resistance to authority) can be provided by neuroscientists who should have the
power to tell the truth about pedagogical approaches, learning, student behavior, textbooks,
school rhythms, etc. This Science, by its very appearance, would destroy (like the Book of
Ethics of which Wittgenstein speaks) all the sciences of education and would return
philosophy itself to the rank of romantic reveries on children. The existence of such a Science
would protect de facto against the dangers of the post-truth, by prescribing in a very precise
way the techniques allowing the best performing and most adequate learning to the success
of the project of a contemporary educational system.
It is understandable that this apparent conflict refers only to two competing forms of
government of minds, in the words of Guizot, who are basically in favor of refusing what
challenges them, that is to say a real intellectual emancipation that would give everyone,
from his academic experience, the ability to take part in «great difficulties», that is to say, to
become an active citizen. The purpose of this book is to contribute to this activity, which is
favored by a critical attitude of decentration, discussion and dialogue with others; but also,
and this aspect is inseparable, of a reasonable self-confidence allowing commitment to
responsible collective action. Ethics, in formation and education, as the contributions of the
book can shows us, unfolds according to these two lines of forces towards the horizon of the
emancipation leading to a «life worthy of being lived», according to the Socratic formula
Moreover, if education and ethics are intrinsically linked, since education is essentially
a relational activity in which, in the school environment, the teacher connects with various
actors, primarily the student, in order to promote his training-transformation, its
development towards a more-being. Anyway, the questions that concern ethics and
education are multiple. They relate in particular to the relation with the student: what
behaviors to adopt towards him, which emotional ties, which proximity are allowed? Is there
a teacher-student authority relationship that induces the imposition of sanctions? On values
and educational aims: which values should promote the educational system and the group of
educators in the school, who should decide and how to put them into practice? What are the
aims of education in terms of the students' ethics training: the transmission of moral values,
the ability to enter into a dialogical relationship with the other? On the professional conduct
of the teacher: what relationships should be maintained with peers, parents and principals?
For example, should teachers be in solidarity with their peers or in the case of ethical
misconduct, should they inform management? Should they keep the information given by the

students confidential or speak with the parents if the student has a major problem? How to
solve the ethical dilemmas experienced in educational practice?
Upstream of different individual or collective responses that can be made to these
questions, it is important to reflect on their stakes and foundations. The texts of this
collective volume constitute contributions to the reflection on these different questions by
exposing theoretical or practical considerations on the relations between education and
ethics, according to different angles of analysis: the well-being, on the relation to the other
and to one's self; experience, on training devices; writing and its ethical issues; professional
space, on ethical competence and experience; to think the ethical, on the issues of prudence,
hospitality, trust, wisdom, praxis, dignity and dialogue; educational concepts, on the
contemporaneity and status of educational activity.
This is a time in which we tend to turn emphatically, once again, to solutions which a
«moral education» might potenially offer, as the possibility of quick ethical balancings is
nostalgically revisited, reminiscent of a time in which the distinction between the moral and
the immoral seemed clearer (or self-explanatorily imposable), and the possibility as well as
the right to a blind, mechanical, indisputable prediction, production, reproduction, counting,
ajudication of moral rules and measures still existed. At the same time, however, we are
currently in doubt regarding the right to a moral education, from fear of an aberration
towards indoctrination or dogmatism. Still, we do not cease to turn, if not with certain
reservations, to education, even more so if a reference to ethics poses from within the issue
of its real potential.
On the other hand, the progressing redefinition of our value systems comprises
processes of many speeds and different characters, the coordination of which seems to
despair education or to hand it the right to choose the route of circumvention of
contradictions and clashes while keeping a surface of necessary harmonization. Nonetheless,
the very moral constitution of subjects, from whatever position they are involved in the
educative process, and the clarification of the importance of this constitution becomes a
major problem. And the question repeats itself: is it ever possible that moral education does
not constitute a lever of, however moderate, indoctrination? And conversely: Is it possible to
imagine societies without the safety barriers of ethics? Thus, the need of achieving the ability
of a double perception of ethics is revisited: it is to be understood as an horizon and as a
necessity. But is education, as we know it, capable of founding such a double ethics? That is,
an education of responsibility? Thereupon exactly lies philosophical intervention or mediation

or emergence - on the realization (and its exercise) of the moral stake or of ethics as a stake
and the clarification both concepts.
Ethics and its metaphors [anchor, reef, iceberg, abyss, vortex, horizon, strut, wall,
bulwark, flare, bond, chains] tend in education to be left to function as a balustrade, base and
process of demarcation, a guide for solutions and a provider of reassurement, but also as a
guarantee of preexisting and predominant meaning rather than as a spacetime of risking and
questioning, an element which is, nonetheless, inherent in the very nature and position of the
educational act-event as an ethical stake. The philosophical outlook tries to endure and
philosophical research tries to highlight the risk, as much as the necessity of understanding of
the ethical complex in the slipperυ educational space, which remains in limbo.
(Theodoropoulou, Κ. E., Book of abstracts and CV’s: Ethics in Education. Philosophical tracings
and approaches, Rhodes, 12-14 May 2015, http://www.pse.Aegean.gr/labs/eerpreff/
media/Drwmena/Sunedria_Ektheseis/12_14_Maiou_2015/perilipseis_Rhodes.pdf).
Εlena Κ. Theodoropoulou, Didier Moreau, Christiane Gohier, Rhodes, Paris, Québec, 2015-8
Υπάρχει μια νέα, επείγουσα ανάγκη να συμβάλουμε στον ηθικό προβληματισμό
που απασχολεί τον κόσμο της επιμόρφωσης και της εκπαίδευσης. Προκαλείται από τη
σύγκλιση ενός αριθμού σύγχρονων συμπτωμάτων, σύγκλιση η οποία δείχνει την εμφάνιση
‒ή την αναζωπύρωση‒ μιας μεγάλης σύγκρουσης στη σκέψη.
Από τη μία πλευρά, η ίδια η άρνηση αυτού που αποτελεί τον ορθολογικό πυρήνα
της ανθρωπότητας, αυτής της ικανότητας αναγνώρισης του ότι ορισμένες αντικειμενικές
προτάσεις δεν μπορούν να απορριφθούν, ακόμα και αν μας είναι δυσάρεστες. Μπορούμε
το φαινόμενο αυτό να το ονομάσουμε «εποχή της μετα-αλήθειας» και να αναγνωρίσουμε
εκεί, μαζί με τον Tocqueville, το αποτέλεσμα του «ατομικισμού», που συνίσταται στην
ανέγερση μικρών υποκειμενικών κυριαρχιών, όπου ο καθένας σκέφτεται ό, τι θέλει, σε
ερωτήματα που εγείρονται και κάνει γνωστές τις σκέψεις του, αρκεί αυτή η «πνευματική
σκόνη» να μην αντιστρατεύεται αλλά να ευνοεί την άσκηση της εξουσίας εκείνων στους
οποίους ανέθεσε την ευθύνη έναντι των «μεγάλων δυσκολιών», τις οποίες δεν ανέλαβε
λόγω άγνοιας ή έλλειψης εκπαίδευσης. Παρομοίως, μία οποιαδήποτε διασημότητα των
ψηφιακών δικτύων μπορεί να ισχυριστεί ότι η Γη είναι επίπεδη, επειδή αυτή η έκφραση
γνώμης, με όλη της την απρέπεια, είναι μέρος της λογικής του σοκ που, όπως ο Walter

Benjamin έχει αναλύσει, προετοιμάζει στην παθητικότητα καταστρέφοντας κάθε μάθηση
που βασίζεται στην εμπειρία. Ή ο τάδε πολιτικός υπεύθυνος μπορεί να αρνηθεί
συγκλίνουσες επιστημονικές παρατηρήσεις σχετικά με την κλιματική αλλαγή, ενισχύοντας
εν αγνοία του τη θεωρία του Tocqueville ότι, δηλαδή, στην εποχή του δημοκρατικού
ατομικισμού, κάθε μικρή κοινότητα μπορεί να εγκαταστήσει μια καθολική αλήθεια
ορμώμενη αποκλειστικά από τη δική της κρίση.
Αλλά από την άλλη πλευρά, η επιβεβαίωση ότι το φάρμακο εναντίον αυτής της
άκρως ανησυχητικής αυτονομίας των υποκειμένων διέρχεται μέσα από την Επιστήμη,
τουλάχιστον έστω από ένα όραμα της επιστήμης, όπως το φαντασιώνονται οι μορφές
κυβερνησιμότητας. Έτσι γίνεται ένα συχνό φαινόμενο το να διαβάζουμε και να ακούμε ότι,
στο εξής, η λύση στα δεινά της εκπαίδευσης – εκ των οποίων το κύριο δεν είναι η
αποτυχία των μαθητών που αναγκάζονται στην παραίτηση, αλλά μάλλον η ανησυχία την
οποία προκαλεί η δυσαρέσκειά τους και η αντίστασή τους στην εξουσία - μπορεί να
παρασχεθεί από τις νευροεπιστήμες που θα είχαν την εξουσία να πουν την αλήθεια για τις
παιδαγωγικές προσεγγίσεις, τη μάθηση, τη συμπεριφορά των μαθητών, τα σχολικά
εγχειρίδια, τους σχολικούς ρυθμούς κλπ. Αυτή η Επιστήμη, από την ίδια της την εμφάνιση,
θα κατέστρεφε (όπως το βιβλίο της Ηθικής για το οποίο μιλάει ο Wittgenstein) όλες τις
επιστήμες της εκπαίδευσης και θα έστελνε την ίδια τη φιλοσοφία πίσω, στη σειρά των
ρομαντικών ονειροπολήσεων για τα παιδιά. Η ύπαρξη μιας τέτοιας Επιστήμης θα
προστάτευε de facto από τους κινδύνους της μετα-αλήθειας, προδιαγράφοντας με
ακρίβεια τις τεχνικές που επιτρέπουν τις μορφές μάθησης τις πλέον αποδοτικές και τις
πλέον κατάλληλες για την επιτυχία του σχεδίου για ένα σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα.
Είναι απολύτως κατανοητό ότι αυτή η φαινομενική σύγκρουση δεν παραπέμπει
παρά σε δύο μόνο ανταγωνιστικές μορφές διακυβέρνησης του μυαλού, σύμφωνα με την
έκφραση του Guizot, οι οποίες κατά βάθος συμφωνούν να αρνηθούν αυτό που τις
αμφισβητεί, μια πραγματική πνευματική χειραφέτηση που θα έδινε στον καθένα,
ξεκινώντας από τη σχολική του ακόμα εμπειρία, την ικανότητα να συμμετέχει στις
"μεγάλες δυσκολίες", δηλαδή να γίνει ενεργός πολίτης. Ο σκοπός αυτού του βιβλίου είναι
να συμβάλλει σε αυτή τη δραστηριότητα, μέσα από την ανάδειξη της κριτικής στάσης, της
αποκέντρωσης, της συζήτησης και του διαλόγου με τους άλλους. Αλλά επίσης, και αυτή η
πτυχή είναι αδιαχώριστη με τα παραπάνω, της έλλογης αυτοπεποίθησης που επιτρέπει τη
δέσμευση στην υπεύθυνη συλλογική δράση. Η ηθική, στην εκπαίδευση και στην
επιμόρφωση, όπως μας δείχνουν τα κείμενα του συλλογικού αυτού τόμου, ξεδιπλώνεται

σύμφωνα με αυτές τις δύο γραμμές ισχύος προς την κατεύθυνση του ορίζοντα
χειραφέτησης προς μια «ζωή άξια να βιωθεί», σύμφωνα με τον Σωκρατική διατύπωση.
Ακόμα περισσότερο δε εάν, η εκπαίδευση και η ηθική είναι άρρηκτα συνδεδεμένες,
καθώς η εκπαίδευση είναι ουσιαστικά μια σχεσιακή δραστηριότητα στην οποία, στο
σχολικό περιβάλλον, ο δάσκαλος συνδέεται με διάφορους παράγοντες, πρωτίστως με τον
μαθητή, για να προωθήσει την διαμόρφωση-μετασχηματισμό του, την ανάπτυξή του προς
μια βαθύτερη οντότητα, ένα πλέον-είναι.
Τα ερωτήματα που αφορούν στην ηθική και την εκπαίδευση είναι πολλαπλά.
Σχετίζονται ειδικότερα με τη σχέση με το μαθητή: ποιες συμπεριφορές πρέπει να
υιοθετηθούν απέναντί του, ποιοι συναισθηματικοί δεσμοί, ποια προσέγγιση είναι
επιτρεπτή; Υπάρχει σχέση δασκάλου-φοιτητή που προκαλεί την επιβολή κυρώσεων;
Σχετικά με τις αξίες και τους εκπαιδευτικούς στόχους: ποιες αξίες οφείλει να προωθήσει το
εκπαιδευτικό σύστημα και η ομάδα των εμπλεκομένων στο σχολείο, ποιος πρέπει να
αποφασίσει γι’αυτές και πώς να τις εφαρμόσει; Ποιοι είναι οι στόχοι της εκπαίδευσης από
την άποψη της επιμόρφωσης των μαθητών στην ηθική: η μετάδοση των ηθικών αξιών, η
ενδυνάμωση της ικανότητάς τους να εισέλθουν σε μια διαλογική σχέση με τον άλλο;
Σχετικά με την επαγγελματική συμπεριφορά του δασκάλου: ποιες σχέσεις πρέπει να
διατηρούνται με τους συνομηλίκους, τους γονείς και το διευθυντικό προσωπικό; Για
παράδειγμα, θα πρέπει οι εκπαιδευτικοί να είναι αλληλέγγυοι με τους συναδέλφους τους ή
σε περίπτωση παραπτώματος σε ηθικό επίπεδο, να ενημερώσουν τη διεύθυνση; Οφείλουν
να κρατήσουν εμπιστευτικές τις πληροφορίες που δίνονται από τους μαθητές ή να
μιλήσουν με τους γονείς αν ο μαθητής έχει σημαντικό πρόβλημα; Πώς να επιλύσουν τα
ηθικά διλήμματα που βιώνονται κατά την εκπαιδευτική πρακτική;
Πριν όμως ακόμα από τις διάφορες ατομικές ή συλλογικές απαντήσεις που
μπορούν δοθούν σε αυτά τα ερωτήματα, είναι σημαντικό να προβληματιστούμε για τα
διακυβεύματα και τα θεμέλιά τους. Τα κείμενα αυτής της συλλογικής προσπάθειας,
συνεισφέρουν στον προβληματισμό σχετικά με αυτά τα διαφορετικά ερωτήματα,
εκθέτοντας θεωρητικούς ή πρακτικούς προβληματισμούς σχετικά με τις σχέσεις μεταξύ
εκπαίδευσης και δεοντολογίας, σύμφωνα με διαφορετικές γωνίες ανάλυσης: όπως είναι το
ευ ζην, η σχέση με τον άλλο και με τον εαυτό, η εμπειρία σε σχέση με εκπαιδευτικούς
μηχανισμούς, η γραφή και τα ηθικά διακυβεύματά της, ο επαγγελματικός χώρος, η ηθική
δεξιότητα και εμπειρία, η σκέψη της ηθικής, ως προς ζητήματα σύνεσης, φιλοξενίας,
εμπιστοσύνης, σοφίας, πράξης, αξιοπρέπειας, διαλόγου, οι εκπαιδευτικές έννοιες, σχετικά
με τη σύγχρονη κατάσταση και το καθεστώς της εκπαιδευτικής δραστηριότητας.

Είναι ετούτη μια εποχή όπου στρεφόμαστε και πάλι με έμφαση στις λύσεις τις
οποίες μπορεί, ενδεχομένως, να προσφέρει μια «ηθική εκπαίδευση», καθώς επαναφέρεται
νοσταλγικά, η δυνατότητα των γρήγορων ηθικών ισολογισμών, όταν έμοιαζε σαφέστερη
(ή αυτονόητα επιβαλλόμενη) η διάκριση μεταξύ ηθικού και μη ηθικού και υπήρχε η
δυνατότητα και το δικαίωμα τυφλής, μηχανικής, αναμφισβήτητης πρόβλεψης,
παραγωγής, αναπαραγωγής, καταμέτρησης, επιδίκασης ηθικών κανόνων και μέτρων.
Συγχρόνως ωστόσο, αμφιβάλλουμε σήμερα για το δικαίωμα μιας εκπαίδευσης στην
ηθική, από το φόβο της κατηχητικής και ενδογματιστικής εκτροπής. Παρόλα αυτά δεν
παύουμε να προσφεύγουμε, με όσες επιφυλάξεις, στην εκπαίδευση, ακόμα περισσότερο
εάν η αναφορά στην ηθική θέτει, εκ των έσω, το ζήτημα των πραγματικών δυνατοτήτων
της.
Από την άλλη, ο προϊών επαναπροσδιορισμός των συστημάτων αξιών,
περιλαμβάνει διαδικασίες πολλαπλών ταχυτήτων και διαφορετικών χαρακτήρων, των
οποίων ο συντονισμός μοιάζει να απελπίζει την εκπαίδευση ή να της δίνει το δικαίωμα (να
της παραγγέλλει) να επιλέξει την οδό της παράκαμψης των αντιφάσεων ή των
συγκρούσεων σε μία επίφαση αναγκαίας εναρμόνισης. Ωστόσο, η ίδια η ηθική συγκρότηση
των υποκειμένων, απ’όποια θέση κι αν εμπλέκονται στην εκπαιδευτική διαδικασία, & η
αποσαφήνιση της σημασίας της συγκρότησης αυτής είναι ένα μείζον πρόβλημα. Και το
ερώτημα επαναλαμβάνεται: είναι ποτέ δυνατό η ηθική αγωγή να μην αποτελεί ένα μοχλό,
έστω ήπιας, κατήχησης; Και αντίστροφα. Είναι δυνατόν να φανταστούμε κοινωνίες δίχως
τις προφυλακτικές μπάρες της ηθικής; Επαναφέρεται έτσι η ανάγκη κατάκτησης της
ικανότητας εκείνης που αντιλαμβάνεται την ηθική διπλά: ως ορίζονται και ως
αναγκαιότητα. Αλλά είναι ικανή η εκπαίδευση, όπως την ξέρουμε, να θεμελιώσει μια
τέτοια διπλή ηθική; Μια παιδεία, δηλαδή, της ευθύνης; Εκεί ακριβώς εντοπίζουμε επίσης
την φιλοσοφική παρέμβαση ή διαμεσολάβηση ή ανάδυση – στη συνειδητοποίηση (και την
άσκησή της) του ηθικού διακυβεύματος ή της ηθικής ως διακυβεύματος & στη διευκρίνισή
τους.
«H Hθική και οι μεταφορές της [άγκυρα, ύφαλος, παγόβουνο, βάραθρο, δίνη,
ορίζοντας, αντηρίδα, τείχος, ανάχωμα, προβολέας, δεσμός και δεσμά], τείνει στην
εκπαίδευση να αφήνεται να λειτουργεί κυρίως ως κιγκλίδωμα, βάση και διαδικασία
οροθεσίας, ως οδηγός επιλύσεων και πάροχος εξασφαλίσεων αλλά και ως εγγύηση
προϋπάρχοντος και προεξάρχοντος νοήματος παρά ως χωρόχρονος διακινδύνευσης και
απορίας, στοιχείου εγγενούς παρόλα αυτά στην ίδια τη φύση και τη θέση του

εκπαιδευτικού εγχειρήματος-γεγονότος ως ηθικού διακυβεύματος. Το φιλοσοφικό
κοίταγμα προσπαθεί να αντέξει και η φιλοσοφική έρευνα να αναδείξει τόσο τη
διακινδύνευση όσο και την ανάγκη κατανόησης του ηθικού σύμπλοκου στον ολισθηρό &
μετέωρο χώρο της εκπαίδευσης» (Θεοδωροπούλου, K., Έ, Βιβλίο Περιλήψεων &
Βιογραφικών Σημειωμάτων στο: Διεθνές Συμπόσιο Η Ηθική στην εκπαίδευση. Φιλοσοφικές
ανιχνεύσεις και φιλοσοφικά ξέφωτα, Ρόδος, 12­14 Μαΐου, http://www.pse.aegean.gr/labs/
eerpreff/media/Drwmena/Sunedria_Ektheseis/12_14_Maiou_2015/perilipseis_Rhodes.pdf).
Έλενα Κ. Θεοδωροπούλου, Didier Moreau, Christiane Gohier, Ρόδος, Παρίσι, Québec, 2015-2018

Νοtices Biographiques
des auteurs/es
Curruculi Vitae
of authors
Βιογραφικά σημειώματα
των συγγραφέων
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Nave Bar
navabar7@gmail.com
Nave Bar (M.A) est Chef du programme de formation des enseignants au
Départemetn d'Apprentissage, Education et Formation de Enseignants / Faculté d'Education/
Université de Israël. Sa recherche porte sur la formation des enseignants et l'éducation spéciale. Elle
est lecteur à la Faculté de l'Education dans le champ de la gestion en éducation. Elle était pendant
plusieurs années, lecteur auprès des étudiants en éducation spéciale et cadre supérieur professionnel
à la Ministère de l'Education (Israël) dans le domaine de l'Education Spéciale.
Nave Bar (M.A) is the head of teacher training program at the dep. of learning, instruction and teacher
education at the faculty of education, university of Haifa, Israel. Her research is focused on teacher
education and special education. She is a lecturer at the faculty of education in the field of
management in education. She was, for many years, lecturer of teacher students in special education
and served as a senior professional at the ministry of education (Israel) in the field of special education.
Η Nave Bar (M.A.) είναι επικεφαλής του προγράμματος κατάρτισης/εκπαίδευσης
δασκάλων/εκπαιδευτικών του τμήματος μάθησης, διδασκαλίας και παιδαγωγικής της σχολής
εκπαίδευσης, του πανεπιστημίου της Χάιφα, στο Ισραήλ. Η έρευνά της επικεντρώνεται στην
εκπαίδευση των εκπαιδευτικών και στην ειδική εκπαίδευση. Είναι λεκτόρισσα στη σχολή
εκπαίδευσης του τομέα της διοίκησης στην εκπαίδευση. Υπήρξε για πολλά χρόνια ομιλήτρια
εκπαιδευτικών στην ειδική εκπαίδευση και υπηρέτησε ως ανώτερο στέλεχος στο υπουργείο
Παιδείας (Ισραήλ) στον τομέα της ειδικής εκπαίδευσης.

Sophie Bossard
sophie.bossard@icam.fr
Professeure agrégée de philosophie, en classes préparatoires à l’Institut Catholique des Arts et Métiers
(Nantes). Formatrice en philosophie de l’éducation, à l’Institut Supérieur de Formation de
l’Enseignement Catholique Ozanam (Nantes).Docteure en Sciences de l’Education (Université Paris
VIII).
Professor of philosophy in Preparatory Classes for postgraduate School, Institut Catholique des Arts et
Métiers (Nantes).Trainer in Master of Education, Institut Supérieur de Formation de l’Enseignement
Catholique Ozanam (Nantes). Doctor of Education Science (University Paris VIII).
Διδακτόρισσα στις Επιστήμες της Αγωγής (University Paris VIII), διδάσκει φιλοσοφία στις
προπαρασκευαστικές τάξεις του μεταπτυχιακού τμήματος του Institut Catholique des Arts et
Métiers (Nantes) και είναι επιμορφώτρια φιλοσοφίας της παιδείας στο μεταπτυχιακό
πρόγραμμα Εκπαίδευσης στο Institut Supérieur de Formation de l’Enseignement Catholique Ozanam
(Nantes).
Muriel Briançon
muriel.briancon@laposte.net
www.alterosite.com
Diplômée de l’ESCP (1995), possédant un Doctorat en sciences de l’éducation (2010), Muriel Briançon a
enseigné pendant quatre ans, de 2011 à 2015, au Département des Sciences de l’Education de
l’Université d’Aix-Marseille en France. Elle est actuellement chargée de cours dans différentes
institutions universitaires (Aix-Marseille Université, Université d’Avignon et des Pays du Vaucluse,
Université de Rouen/CNED), chercheuse associée au laboratoire CIVIIC de l’Université de Rouen et
professeure des écoles à mi-temps dans les Bouches du Rhône. Ayant passé son Habilitation à Diriger
des Recherches (2015) sur «L’Altérité en sciences de l’éducation: enjeux, formes, processus, pensées et
transferts», elle poursuit ses recherches en philosophie de l’éducation, notamment sur la formation
professionnelle des enseignants à l’altérité, la pédagogie de l’inconnu, l’éthique, le processus de
connaissance, l’histoire des idées philosophiques en lien avec l’éducation, l’apprentissage du
philosopher en ligne et sur les pensées philosophiques d’Emmanuel Lévinas et d’Alexius Meinong.
Holder of a Ph.D. in Sciences of Education (2010), he taught (2011 -2015) at the Department Sciences of
Education at the University of Aix-Marseille and currently is an appointed tutor at the Aix-Marseille
University, Avignon & Pays du Vaucluse University, Rouen University / CNED) and collaborating
researcher at the CIVIIC Lab of the Rouen University. In 2015 he received the «Accreditation for

Supervision of Research Work» (HDR) on «The Otherness in the Sciences of Education: Stakes,
Processes, Thoughts and Transfers» and continues her research into philosophy of education, mainly in
the professional training of teachers regarding interculturality, pedagogy of the unknown, ethics, the
process of knowledge, the history of philosophical ideas in relation to education, the online learning of
philosophizing, and the thought of Emmanuel Lévinas and Alexius Meinong.
Κάτοχος Διδακτορικού στις Επιστήμες της Εκπαίδευσης (2010), έχει διδάξει (2011 -2015), στο Τμήμα
Επιστημών της Εκπαίδευσης του Παν/μίου της Aix-Marseille και, επί του παρόντος, είναι
εντεταλμένη διδάσκουσα στα Παν/μία της Aix-Marseille, της Avignon & Pays du Vaucluse, της
Rouen/CNED) και συνεργαζόμενη ερευνήτρια στο Εργαστήριο CIVIIC του Παν/μίου της Rouen. Το
2015 έλαβε την «Διαπίστευση για Επίβλεψη Ερευνητικών Εργασιών» (HDR) με θέμα: «Η Ετερότητα
στις επιστήμες της Εκπαίδευσης: διακυβεύματα, διαδικασίες, σκέψεις και μεταβιβάσεις» και
συνεχίζει τις έρευνές της στη φιλοσοφία της παιδείας, κυρίως στην επαγγελματική επιμόρφωση
των εκπαιδευτικών αναφορικά με τη διαπολιτισμικότητα, την παιδαγωγική του αγνώστου, την
ηθική, τη διαδικασία της γνώσης, την ιστορία των φιλοσοφικών ιδεών σε σχέση με την εκπαίδευση,
τη διαδικτυακή εκμάθηση του φιλοσοφείν, και τη σκέψη των Emmanuel Lévinas και Alexius
Meinong.
Parmi ses publications les plus récentes sont:
Among his recent publications are:
Ενδεικτικές πρόσφατες δημοσιεύσειs:
Parmi ses dix articles ACL publiés, plusieurs concernent la pensée d’Emmanuel Lévinas:
- Briançon, M., «Que peut enseigner l’altérité extérieure absolue à ces élèves qui se disent
curieux du maître?», Recherches en Education, n°5, 2008, pp.101-111
- Briançon, M., Ces élèves en difficulté scolaire qui se disent d’abord curieux du Maître, Paris:
L’Harmattan, 2011.
- Briançon, M., L’Altérité enseignante. D’un penser sur l’autre à l’Autre de la pensée. Préface de
Michel Fabre, Paris: Publibook, 2012.
- Briançon, M., «Lévinas et l’éducation. Dialectique de l’implicite philosophique et de l’explicite
confessionnel», Rassegna di Pedagogia (coord. M. Soëtard), n° Anno LXXII 1-2, 2014, pp. 37-54
- Briançon, M., «Lévinas et le sens de l’éducation. Sortir de pour aller vers: une Œuvre
éducative», Penser l’éducation, n°37, 2015, pp.43-57.

Adalberto Dias de Carvalho
adalberto.carvalho@iscet.pt
http://ifilosofia.up.pt/gfe/?p=members&a=ver&id=21rephedeprax@gmail.com
http://rephedenprax.blogspot.gr
http://rephedenprax.blogspot.gr
http://www.pse.aegean.gr/labs/eerpreff
Professeur des universités et président de la SOFELP – Société de Philosophie de l’Éducation de Langue
Portugaise, Directeur des Ecoles Supérieures d’Education ISCET et Paula Frassinetti. Il est le
responsable du Centre de Philosophie de l’Éducation de l’Université de Porto où il dirige des projets de
recherche sur la contemporanéité éducative et sur le statut de la notion de limite en éducation. Il est
membre co-fondateur de la SOFPHIED, membre de la Philosophy of Education Society of Great Britain,
intègre le réseau Problema et l’European Social Ethics Project et il est associé au Laboratoire de
Recherche en Philosophie Pratique et Appliquée (LR.Ph.P.A./Université d’Egée). Il est auteur et co-auteur
de plusieurs ouvrages individuels et collectifs sur l’anthropologie de l’éducation, l’épistémologie et
l’herméneutique éducationnelles. Il est l’organisateur d’un Dictionnaire de Philosophie de l’Éducation
(en langue portugaise et bientôt en langue française) qui regroupe les collaborations sur les principales
thématiques dans ce domaine signées par les plus importants spécialistes contemporains de tout le
monde.
Professor of Philosophy of Education and Chair of S.O.F.E.L.P. (Society of Philosophy of Education of
Portuguese Language). Director of the Superior Schools of Education ISCET & Paula Frassinetti<
Responsible for the Centre of Philosophy of Education in the University of Porto (which incorporates
the networks Problema and European Social Ethics Project and is researching on educational
contemporaneity and the meaning of limit in education). Founder member of SOFPHIED & associated
to the Laboratory of Research in Practical & Applied Philosophy (L.R.P.A.Ph./University of the Aegean).
Αuthor of many books in the field of anthropology of education, epistemology and educational
research. Editor of the Dictionary of Philosophy of Education (in Portuguese and soon in French) with
the participation of important experts from all over the world.
Oμότιμος Καθηγητής Φιλοσοφίας της Παιδείας στο Πανεπιστήμιο του Porto, Διευθυντής των
Ανωτάτων Σχολών Εκπαίδευσης ISCET και Paula Frassinetti και Πρόεδρος της SOFELP (Ένωσης
Φιλοσοφίας της Παιδείας της Πορτογαλικής Γλώσσας). Συντονιστής του Εργαστηρίου Φιλοσοφίας
της Παιδείας του Ινστιτούτου Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου του Porto & ερευνητής στο
Εργαστήριο Έρευνας στην Πρακτική & Εφαρμοσμένη Φιλοσοφία (Ε.Ε.Π.Ε.Φ., Παν/μιο Αιγαίου). Ιδρυτικό
μέλος της SOFPHIED, συγγραφέας πολλών βιβλίων στα πεδία της ανθρωπολογίας της παιδείας, της
επιστημολογίας και της εκπαιδευτικής ερμηνευτικής και επιμελητής του Λεξικού Φιλοσοφίας της
Παιδείας (στην πορτογαλική και σύντομα στη γαλλική γλώσσα) με συμμετοχή σημαντικών ειδικών
από όλον τον κόσμο.

Parmi ses publications les plus récentes sont:
Among his recent publications are:
Ενδεικτικές πρόσφατες δημοσιεύσειs:
- Carvalho, A., D., Expérience et problématisation en éducation. Aspects philosophiques,
sociologiques et didactiques, (coord.), Porto: Afrontamento, 2010.
- Carvalho, A., D., Contemporaneidade educativa e interpelação filosófica, (coord. e co-autoria),
Porto: Afrontamento, 2010.
- Carvalho, A., D., Limiares Críticos da Educação Contemporânea, (coord. e co-autoria). Porto:
Afrontamento, 2010.
- Carvalho, A., D., Solidão, educação e condição humana (coord.), Porto: Afrontamento, 2011.
- Carvalho, A., D., «Solidão e solidariedade: olhares, sentimentos e perspectivas», in: Solidão e
solidariedade: entre os laços e as fracturas sociais (coord.), Porto: Afrontamento, 2011.
- Carvalho, A., D., Solidão: nos limiares da pessoa e da solidariedade (org.), Porto:
Afrontamento, 2012.
- Carvalho, A., D., «Dilemmas in working with a gipsy family: a story from a portuguese social
educator» (em col.), in: Banks, S.,- Nohr, K, Practising social work ethics around the world,
Londres/Nova Iorque: Routledge, 2012.
- Carvalho, A., Anthropologie de l’exclusion ou l’exil de la condition humaine, Paris:
L’Harmattan, 2014.
Céline Chauvigné
celine.chauvigne@univ-nantes.fr
Actuellement maître de conférences en sciences de l'éducation à l'ESPE de Nantes, elle a en charge la
formation initiale et continue des conseillers principaux d'éducation et est responsable de la mention
encadrement éducatif. Membre du CREN (Centre de recherche en éducation de Nantes), EA 2661
depuis 2010, elle poursuit ses recherches sur l'éducation à la citoyenneté, les éducation à et la
transmission des valeurs à l'école tout en s'intéressant à l'activité des élèves, l'éthique et la
professionnalisation des enseignants et des conseillers principaux d'éducation.
She is currently PhD in Sciences of education (Maître de conférences) at the ESPE in Nantes. She is
responsible for the initial and continuing education of the principal advisors of education and head of
the master's degree program in education at education's school, Université de Nantes. Member of
CREN (Center for Educational Research in Nantes), since 2010, she continues her research on
education for citizenship, education and the transmission of values in school while being interested in
the activity of students, ethics and professionalization of teachers and education advisors.

Kάτοχος διδακτορικού διπλώματος στις Επιστήμες της Εκπαίδευσης & Λεκτόρισσα στο ESPE στη
Νάντη. Είναι υπεύθυνη για την αρχική και συνεχή εκπαίδευση των συμβούλων εκπαίδευσης και
επικεφαλής του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών στην Εκπαίδευση της Σχολής
Εκπαίδευσης του Παν/μίου της Nantes. Μέλος, από το 2010, του CREN (Κέντρο Εκπαιδευτικής
Έρευνας της Νantes), συνεχίζει την έρευνά της σχετικά με την εκπαίδευση για την πολιτειότητα, την
εκπαίδευση και τη μετάδοση αξιών στο σχολείο, ενώ ενδιαφέρεται για τη δραστηριότητα των
μαθητών, την ηθική και την επαγγελματοποίηση των εκπαιδευτικών και των συμβούλων
εκπαίδευσης.
Laurence Cornu
l.cornu@wanadoo.fr
http://www.pse.aegean.gr/labs/eerpreff
Professeure des Universités (Philosophie, Sciences de l’éducation) à l’Université François Rabelais de
Tours. Directrice adjointe de l’Equipe émergente «Education Ethique Santé» – agir ensemble et prendre
soin. Chercheur associée de l’ EA 4008 (LLCP Laboratoire Logiques contemporaines de la philosophie),
Université de Paris 8 et associée au Laboratoire de Recherche en Philosophie Pratique et Appliquée
(LR.Ph.P.A./Université d’Egée) . Ancienne élève de l’ENS Fontenay aux roses. Agrégée de philosophie
(1977), Docteur en Philosophie (1999) HDR en philosophie et en sciences de l’éducation
(2005). Responsable de la Mention de Master «Sciences humaines et épistémologie de l’action» à
l’université François Rabelais de Tours.
Dr in Philosophy (1999) & in Sciences of Education (2005), Professor of Philosophy and Science of
Education at the University François Rabelais of Tours. Deputy Director of the emergent group
«Education Ethique Santé» - agir ensemble et prendre soin. Αssociate researcher of the Laboratory of
Modern Logics of Philosophy / Université de Paris 8 & of the Laboratory of Research in Practical &
Applied Philosophy (L.R.P.A.Ph/University of the Aegean). Scientific Director of the Postgraduate
Programme «Humanities and Epistemology of the Act». Member of the Editorial Team in magazines
such as: le Télémaque, Revue Française de Pédagogie et Revue internationale de pédagogie de Sèvres
(CIEP). Invited Professor in Argentina, Uruguay, Chile. Teaching subjects: Political and Moral
Philosophy, Philosophical Anthropology, Modern Philosophy, Act issues and the practical dimension of
philosophical activity, Contemporary writers.
Δρ Φιλοσοφίας (1999) & Επιστημών της Εκπαίδευσης (2005), Καθηγήτρια Φιλοσοφίας & Επιστημών
της Εκπαίδευσης, στο Πανεπιστήμιο François Rabelais της Tours. Αναπληρώτρια Διευθύντρια της
ομάδας «Education Ethique Santé» – travailler ensemble et prendre soin. Συνεργαζόμενη ερευνήτρια
του Εργαστηρίου Σύγχρονες Λογικές της Φιλοσοφίας/ Université de Paris 8 & στο Εργαστήριο Έρευνας

στην Πρακτική & Εφαρμοσμένη Φιλοσοφία (Ε.Ε.Π.Ε.Φ./Παν/ιο Αιγαίου). Επιστημονική Υπεύθυνη του
Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Ανθρωπιστικές Σπουδές και Επιστημολογία της πράξης». Μέλος
της Συντακτικής Ομάδας σε περιοδικά όπως: le Télémaque, Française de Pédagogie et Revue
internationale de pédagogie de Sèvres (CIEP). Προσκεκλημένη Καθηγήτρια στην Αργεντινή,
Ουρουγουάη, Χιλή. Διδακτικά αντικείμενα: Πολιτική και Ηθική Φιλοσοφία, φιλοσοφική
ανθρωπολογία, σύγχρονη φιλοσοφία, ζητήματα πράξης και πρακτική διάσταση της φιλοσοφικής
δραστηριότητας, σύγχρονοι συγγραφείς.
Parmi ses publications les plus récentes sont:
Among her recent publications are:
Ενδεικτικές πρόσφατες δημοσιεύσειs:
- Cornu, L., Une autre république: 1791, l’occasion et le destin d’une initiative républicaine,
Paris: L’Harmattan, Décembre 2004.
- Cornu, L., «La confiance comme relation émancipatrice», dans: La Structure cognitive de la
confiance (EHESS, Paris), Actes: Les moments de la confiance, sous la direction de Ogien, A., et
Quéré, L., Economica, 2006.
- Cornu, L., «Confiance, étrangeté, hospitalité», Revue Diogène, N° 220, La réinvention de la
démocratie: diversité culturelle et cohésion sociale, Novembre 2007. Version en anglais: 2008.
En Chinois: 2010.
- Cornu, L., «Diversité dans la diversité», Diverrsdité culturelle et figures de l’hétérogénéité, sous
la direction de Navet, G., Paris 8 et Villavicencio,S., UBA, Paris: L’Harmattan, 2013.
- Cornu, L., «Le parti pris humain», La formation de Georges Canguilhem, sous la direction de
Ferté, L., Autire Jacquard, A., et Vermeren, P., Paris: Hermann, Philosophie, 2013.
Michel Fabre
fabremichelhenri@aol.com
Michel Fabre, agrégé de philosophie, a été professeur au Lycée, en École Normale d’Instituteurs et à
l’IUFM, puis enseignant chercheur à l’Université de Nantes. Nommé professeur des Universités en
1996, il a dirigé le Centre de Recherche en Éducation de Nantes (CREN) de 2000 à 2008 et fondé la
Revue Recherches en Éducation (REE) dont il est aujourd’hui rédacteur en chef adjoint. Il est
actuellement professeur émérite de l’Université de Nantes. Il préside la «Société Francophone de
Philosophie de l’Éducation» (Sofphied). Ses recherches concernent l’épistémologie et la pédagogie de
la problématisation, ainsi que la philosophie de la formation à partir, notamment, des œuvres de
Gaston Bachelard et de John Dewey.

Michel Fabre, was teacher of philosophy in High School, in a Teachers Training college, then at the
University of Nantes (France). He was appointed Professor of University in 1996 and he was Director of
the Research Center for Education in Nantes (CREN) from 2000 to 2008. He founded the Journal of
Research in Education (REE), an education research review of which he is today the Associate Editor.
He is currently Professor Emeritus of the University of N antes and President of the «Société
Francophone de Philosophie de l'Education» (Sofphied). His scholarship is focusing on epistemology
and pedagogy of problematization, as well on philosophy of training based on figures such as
Bachelard and John Dewey.
Ο Michel Fabre, ήταν καθηγητής της φιλοσοφίας στο Λύκειο, στο Teachers Training college και στη
συνέχεια στο Πανεπιστήμιο της Nantes (Γαλλία). Εκλέχτηκε ως καθηγητής Πανεπιστημίου το 1996
και υπήρξε διευθυντής του Κέντρου Ερευνών για την Εκπαίδευση στη Νάντη (CREN) από το 2000
έως το 2008. Ίδρυσε το περιοδικό Recherches en Education (REE), στο οποίο σήμερα είναι
συνεργαζόμενος εκδότης. Είναι πλεον ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Νάντης και
πρόεδρος της «Société Francophone de Philosophie de l'Education» (Sofphied). Το έργο του
επικεντρώνεται στην επιστημολογία και την παιδαγωγική της προβληματοποίησης, καθώς και στη
φιλοσοφία της επιμόρωσης, κυρίως μέσα από το έργο των Bachelard και John Dewey.
Parmi ses publications les plus récentes sont:
Among his recent publications are:
Ενδεικτικές πρόσφατες δημοσιεύσειs:
- Fabre, M., Philosophie et pédagogie du problème, Paris: Vrin, 2009.
- Fabre, M., Éduquer pour un monde problématique. La carte et la boussole, Paris: PUF, 2011.
- Fabre, M., Éducation et Humanisme. Lecture de John Dewey, Paris: Vrin, 2015.
- Fabre, M., Le sens du problème. Problématiser à l’école?, Bruxelles: de Boeck, 2016.
- Fabre, M., Qu’est-ce que problématiser?, Paris: Vrin, 2017.
Maria das Dores Formosinho
mformosinhosanches@gmail.com
Professeure de première classe aux Sciences de l’Éducation (Faculté de Psychologie et des Sciences de
l’Éducation/Université de Coimbra). Elle détient un Master à la Linguistique (Université de Sorbonne) et
un Master à l’Éducation (Université de Genève). Enseignante à l’Université Portucalense (Porto-
Portugal). Domaines de recherche: Théorie de l’éducation, éducation et éthique, éducation sociale,
études de communication.
Graduate – Philosophy (Coimbra University). DEA in Education (Geneva University- Switzerland).DEA in
Linguistics (Paris/ Sorbonne University).PhD/ Agregation in Education (Coimbra University- Portugal).

Full Professor in Sciences of Education (Faculty of Psychology and Sciences of Education/Coimbra
University).2001-2003: President of the Scientific Council. Current Professional Teacher at Portucalense
University (Porto- Portugal). Areas of Research: Theory of Education, Education and Ethics, Social
Education, Communication Studies.
Καθηγήτρια στις Επιστήμες της Αγωγής (Τμήμα Ψυχολογίας και Επιστημών της Εκπαίδευσης /
Πανεπιστήμιο της Coimbra). Είναι κάτοχος Μεταπτυχιακού τίτλου στη Γλωσσολογία (Πανεπιστήμιο
της Σορβόννης) και Μεταπτυχιακού τίτλου στην Εκπαίδευση (Πανεπιστήμιο της Γενεύης).
Διδάσκουσα στο Πανεπιστήμιο Portucalense (Πόρτο-Πορτογαλία). Τομείς Έρευνας: Θεωρία της
Εκπαίδευσης, Εκπαίδευση και Ηθική, Κοινωνική Εκπαίδευση, Σπουδές στην Επικοινωνία.
Parmi ses publications les plus récentes sont:
Among her recent publications are:
Ενδεικτικές πρόσφατες δημοσιεύσειs:
- Formosinho, M., Reis, C., Jesus, P., «Education sciences: Towards a theoretical rebirth beyond
reductionisms», Revista Interuniversitaria de Teoría de la Educación, 25 (1), 47-62, 2013.
- Formosinho, M., Day, J., Jesus, P., Reis, C., «Revisiting the foundations of constructivism: the
ethical and theological groundwork of Piaget’s early psychopedagogical thought», Revista
Interuniversitaria de Teoría de la Educación, 26 (2), 25-41, 2014.
- Formosinho, M., & Reis, C., Convivencia Escolar y Ciudadanía: Los Nuevos Retos de la
Globalización. En S. Peiró Optimizar la convivência en las instituciones educativas (59-72),
Alicante: Publicacions Universitat D`Alacant, 2015.
Daniel Gaivota
danielgaivota@yahoo.com.br
Il détient un diplôme en philosophie de l’Université Fédéral de Rio de Janeiro et un Master en
Education de l’Université d’Etat de Rio de Janeiro. Il a travaillé comme professeur à des écoles
publiques de Rio de Janeiro: Intérêts de recherche: le rôle de l’école publique, pratique
d’assouplissement ou dé-structuration des temporalités et spatialités en opposition avec des
mécanismes étatique et dispositifs de pouvoir, éducation à travers le concept et l’expérience de
voyage (école-qui devient-voyage), penseurs de la différence (comme Foucault, Deleuze & Guattari).
Graduated in philosophy at the Federal University of Rio de Janeiro he has a master's degree in
education from the State University of Rio de Janeiro. He has been a professor in public schools in Rio
de Janeiro for over ten years. Research interests: role of the public school, practices of smoothing or
de-structuration of times and spaces in opposition with state apparatus and devices of

power, education through the concept & experience of traveling (school-becoming-travel), thinkers of
difference (such as Foucault, Deleuze and Guattari).
Πτυχιούχος φιλοσοφίας στο Federal University of Rio de Janeiro και κάτοχος μεταπτυχιακού
διπλώματος στην εκπαίδευση στο State University of Rio de Janeiro. Εργάστηκε ως καθηγητής σε
δημόσια σχολεία στο Rio de Janeiro. Eρευνητικά ενδιαφέροντα: ο ρόλος του δημόσιου σχολείου,
πρακτικές απόσβεσης ή αποδόμησης χρόνων και χώρων σε αντιπαράθεση με κρατικούς
μηχανισμούς και συστήματα εξουσίας, εκπαίδευση διαμέσου της έννοιας και της εμπειρίας του
ταξιδιού (σχολείο-που γίνεται-ταξίδι), στοχαστές της διαφοράς (όπως Foucault, Deleuze & Guattari).
Christiane Gohier
gohier.christiane@uqam.ca
Professeure associée au Centre de recherche interuniversitaire sur la formation et la profession
enseignante- Université du Québec (CRIFPE-UQ) à l’Université du Québec à Montréal où elle a œuvré
comme professeure titulaire à la Faculté d’éducation. Docteure en philosophie, ses recherches et
publications portent sur l’éthique en éducation, la construction de l’identité professionnelle des
enseignants et des futurs enseignants, les fondements de l’éducation, particulièrement l’épistémologie
et les finalités de l’éducation. On trouve la liste de ses travaux en accédant au
http//:www.cgohier.uqam.ca.
Professor associated at the Centre of interuniversitary research on training and teaching profession -
University of Québec, Montréal (CRIFP-UQ)/ where she as worked as full professor at the Education
Faculty. As a doctor in philosophy, her research publications focus on ethics in education, the
construction of a professional identity for in-service and future teachers, and the foundations of
education. A list of her work can be found at the following address: http// :www.cgohier.uqam.ca.
Kαθηγήτρια συνεργαζόμενη με το Κέντρο Διαπανεπιστημιακής Έρευνας στην Επιμόρφωση και το
Εκπαιδευτικό Επάγγελμα, του Πανεπιστημίου του Québec (CRIFPE-UQ) στο Montréal, όπου δίδαξε
ως πρωτοβάθμια καθηγήτρια στη Σχολή Εκπαίδευσηης. Ως κάτοχος διδακτορικού στη φιλοσοφία,
οι ερευνητικές της εκδόσεις επικεντρώνονται στην ηθική στην εκπαίδευση, στην οικοδόμηση της
επαγγελματικής ταυτότητας των εν ενεργεία και μελλοντικών εκπαιδευτικών καθώς και στα
θεμέλια της εκπαίδευσης. Λεπτομέρειες για το έργο της βρίσκονται στην ακόλουθη διεύθυνση:
http//www.cgohier.uqam.ca

Parmi ses publications les plus récentes sont:
Among her recent publications are:
Ενδεικτικές πρόσφατες δημοσιεύσειs:
- Fabre, M., et Gohier, C., (dir.) Les valeurs éducatives au risque du néolibéralisme, Rouen:
Presses Universitaires de Rouen et du Havre, 2015.
- Gohier, C., Jutras, F., Desautels, L., «Un cadre de référence éthique pour les enseignants: pour
des valeurs partagées», Formation et pratiques d’enseignement en questions, Revue des Hautes
Écoles pédagogiques de Suisse Romande et du Tessin, No thématique, 2015.
- Weiss, L., Pellanda Dieci, S., Monier, A., (dir.) «Éthique et déontologie professionnelle des
enseignants», 20, 123-139, http://www.revuedeshep.ch/site-fpeq-n/Site_FPEQ/Home.html., 2015
- Gohier, C., Jutras, F., (dir.) «Questions d’éthique et de formation en éducation et en santé:
transversalités et spécificités», Éthique en éducation et en formation, Les Dossiers du GREE, Série
3, no2, www.gree.uqam.ca., dernière visite: Μai, 2016,
- Gohier, C., Jutras, F., Desautels, L., Chaubet, P., «La réflexion éthique chez des enseignants de
l’ordre collégial: ce que la recherche nous apprend sur les types de normativité en jeu dans la
dynamique réflexive », Revue des sciences de l’éducation de McGill, 51(2), 857-876,
http://mje.mcgill.ca/index.php/MJE/index. dernière visite: 2016.
Vanise Dutra Gomes
vanisedutragomes@gmail.com
Vanise Dutra Gomes est gradué en Éducation à l'Université Fédérale Fluminense (1996), expert en
gestion et planification des projets sociaux par UNIGRANRIO. Maître du Secrétaire de l'Éducation à
Duque de Caxias, Rio deJaneiro; Coordinateur de la Philosophie avec les Enfants du Projet à l'École
Municipale Joaquim da Silva Peçanha, Master et doctorat en Éducation à l'Université d'État de Rio de
Janeiro.
Vanise Dutra Gomes is Graduated in Education at the Federal Fluminense University (1996),
management expert and planning in social projects by UNIGRANRIO. Teacher at the Secretary of
Education at Duque de Caxias, Rio de Janeiro; Coordinator of Philosophy with Children Project at the
Municipal School Joaquim da Silva Peçanha, Master and PhD in Education at the State University of Rio
de Janeiro.
Ο Vanise Dutra Gomes είναι πτυχιούχος στην Εκπαίδευση στο Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο
Fluminense (1996), ειδικός στη διαχείριση και τον σχεδιασμό των κοινωνικών έργων από το
UNIGRANRIO. Δασκάλος στη Γραμματεία Εκπαίδευσης στο Duque de Caxias, Ρίο ντε Τζανέιρο.
Συντονίστρια του project Φιλοσοφίας με Παιδιά στο Δημοτικό Σχολείο Joaquim da Silva Peçanha,
κάτοχος Μεταπτυχιακού και Διδακτορικού στην Εκπαίδευση στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Ρίο
ντε Τζανέιρο.

Maughn Gregory
gregorym@mail.montclair.edu
www.montclair.edu/iapc
http://www.pse.aegean.gr/labs/eerpreff
Professeur en Educational Foundations à l’université de l’Etat Montclair (New Jersey, ÉtatsUnis), il
publie des ouvrages et donne des cours portant sur: Pragmatisme, Philosophie politique, Philosophie
pour les Enfants, Philosophie de l’éducation, Théorie du genre et Pensée critique. Il est diplômé de
l’East-West Center de Honolulu et membre de l’Utah State Bar. Directeur de l’Advancement of
Philosophy for Children Institute (IAPC) et associé au Laboratoire de Recherche en Philosophie Pratique
et Appliquée (LR.Ph.P.A., Université d’Égée).
Professor (Phd.) of Educational Foundations at Montclair State University & associated of the
Laboratory of Research in Practical & Applied Philosophy (L.R.P.A.Ph./University of the Aegean). He
publishes and teaches in the areas of Pragmatism, Political Philosophy, Philosophy for Children,
Philosophy of Education, Gender and Critical Thinking. He is director of the Institute for the
Advancement of Philosophy for Children. Dr. Gregory is an alumnus of the East-West Center in
Honolulu and a member of the Utah State Bar.
Καθηγητής στο Educational Foundations του State University of Montclair. Δημοσιεύει και διδάσκει
στους τομείς του πραγματισμού, της πολιτικής φιλοσοφίας, της Φιλοσοφίας για τα Παιδιά, της
Φιλοσοφίας της Παιδείας, του Φύλου και της κριτικής σκέψης. Είναι διευθυντής του Advancement of
Philosophy for Children (IAPC), ερευνητής στο Εργαστήριο Έρευνας στην Πρακτική & Εφαρμοσμένη
Φιλοσοφία (Ε.Ε.Π.Ε.Φ./Παν/μιο Αιγαίου) και δραστηριοποιείται ως επισκέπτης καθηγητής στα:
Teachers College, Columbia University, Department of Philosophy and Education.
Parmi ses publications les plus récentes sont:
Among his recent publications are:
Ενδεικτικές πρόσφατες δημοσιεύσειs:
- Gregory, M., - Laverty, M., Philosophy, education and the care of the self, introductory essay,
Thinking, 19, 4, 2010, pp. 3-9.
- Gregory, M., - Laverty, M., (eds.), «Philosophy, education and the care of the self [Special
issue]», Thinking: The Journal of Philosophy for Children, 19(4), 2010
- Granger, D., - Gregory, M., (eds.), «John Dewey and the child as philosopher [Special issue]»,
Education and Culture: The Journal of the John Dewey Society, 28(2), 2012.
- Gregory, M., - Granger, D., John Dewey on Philosophy and Childhood [introductory essay],
E&C/Education and Culture, 28 (2), 2012, pp. 1-25.

- Gregory, M., «Philosophy as prosocial education», in: Brown, P.,M., Corrigan, M.,W., Higgins,
D'Alessandro, A., (eds.), Handbook of prosocial education Lanham, Maryland: Rowman &
Littlefield Publishers, Inc., 2012, pp. 197-210.
- Gregory, M., «A philosophy of education for teaching reasoning in precollege classrooms», in:
Lone, J., (ed.), Philosophy and education: Introducing philosophy to young people, Newcastle
upon Tyne, UK: Cambridge Scholars Publishing, 2012, pp. 181-197.
- Gregory, M., «Philosophy for Children and its Critics: A Mendham Dialogue», in: Vansieleghem,
N., -Kennedy, D., (eds.), Philosophy for Children in Transition: Problems and Prospects, Malden,
MA: Blackwell Publishing, 2012, pp.13-51.
- Reznitskaya, A., - Gregory, M., «Student thought and classroom language: Examining the
mechanisms of change in dialogic teaching», Educational Psychologist, 48(2), 2013, pp. 114-133.
- Gregory, M., «The Procedurally Directive Approach to Teaching Controversial Issues»,
Educational Theory, 64(6), 2014, pp.627-648.
- Gregory, M., (ed.), «Precollege Ethics Education [Special issue]», Teaching Ethics, 15(1), 2015.
- Gregory, M., «Ethics Education as Philosophical Practice: The Case from Socratic, Critical and
Contemplative Pedagogies», introductory essay, Teaching Ethics, 15 (1), 2015, pp. 19-34.
Alain Kerlan
alain.kerlan@univ-lyon2.fr
http://alain.kerlan.pagesperso-orange.fr
http://www.exposition-lyon.com
http://rephedenprax.blogspot.gr
http://www.pse.aegean.gr/labs/eerpreff
Philosophe, professeur des universités en poste à l'Université Lumière Lyon2, où il exerce les fonctions
de Directeur de l'Institut des Sciences et des Pratiques d' Education et de Formation (ISPEF). Son travail
se situe aux carrefours de la philosophie et de la pédagogie, de l'art et de l'éducation, à la croisée de la
sociologie et de la philosophie éducative. et il est associé au Laboratoire de Recherche en Philosophie
Pratique et Appliquée (LR.Ph.P.A./Univ/té d’Egée). Membre du laboratoire de recherche Éducation
Cultures et Politiques, et il est associé au Laboratoire de Recherche en Philosophie Pratique et Appliquée
(LR.Ph.P.A.) il y pilote et développe des travaux consacrés à la philosophie de l'éducation et à l'histoire
des idées éducatives, et plus particulièrement aujourd'hui aux pratiques artistiques et culturelles, aux
rencontres et aux intersections de l'art et de l'école, et de façon plus générale à la dimension
esthétique en éducation.
Philosopher, professor emeritus at the University of Lumière Lyon2 and director of the Institute for
Science and Practice of Education and Training (Institut des Sciences et des Pratiques d'Education et de
Formation / ISPEF). His work is placed at the intersection of philosophy and pedagogy, art and
education, sociology and philosophy of education. As a member of the Laboratory of Education,

Cultures and Policies (Education Cultures et Politiques) & associated to the Laboratory of Research in
Practical & Applied Philosophy (L.R.P.A.Ph./Univ/ty of the Aegean), he develops researches in the area
of philosophy of education and history of educational ideas and, more specifically, the artistic and
cultural practices, meetings and intersections between art and school, and more generally between
aesthetic dimension and education. Νοwadays he is specifically working on the artists intervention in
the social and educational field, this intervention held as a significant dimension in the history of art
and in the history of childhood as well, as the space of their crossing and their mutual fecundation.
Φιλόσοφος, ομότιμος καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Lumière Lyon2 και διευθυντής του
Ινστιτούτου Επιστημών και Πρακτικών της Εκπαίδευσης και τη Κατάρτισης (Institut des Sciences et
des Pratiques d' Education et de Formation /ISPEF). Το έργο του τοποθετείται στην τομή φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής, τέχνης και εκπαίδευσης, κοινωνιολογίας και φιλοσοφίας της παιδείας. Μέλος
του εργαστηρίου Εκπαίδευση, Κουλτούρες και Πολιτικές (Education Cultures et Politiques), &
ερευνητής στο Εργαστήριο Έρευνας στην Πρακτική & Εφαρμοσμένη Φιλοσοφία (Ε.Ε.Π.Ε.Φ./Παν/μιο
Αιγαίου), αναπτύσσει έρευνες στο χώρο της φιλοσοφίας της παιδείας και της ιστορίας των
εκπαιδευτικών ιδεών και, πιο συγκεκριμένα, των καλλιτεχνικών και πολιτισμικών πρακτικών, των
συναντήσεων και των διασταυρώσεων μεταξύ τέχνης και σχολείου, και γενικότερα μεταξύ
αισθητικής διάστασης και εκπαίδευσης. Oι σημερινές έρευνές του αφορούν ειδικότερα στην
παρέμβαση των καλλιτεχνών στον εκπαιδευτικό και κοινωνικό χώρο, παρέμβαση η οποία σήμερα
νοείται ως σημαντική διάσταση τόσο της ιστορίας της τέχνης όσο και της ιστορίας της παιδικής
ηλικίας, ο τόπος της διασταύρωσης και της αμοιβαίας γονιμοποίησής τους.
Parmi ses publications sont:
Among his publications are:
Ενδεικτικές δημοσιεύσειs:
- Kerlan, Α., Philosophie pour l'éducation, France: ESF, 2003.
- Kerlan, Α., L'art pour éduquer? La tentation esthétique, Québec: Presses de l'Université Laval,
2004
- Kerlan, Α., Des artistes à la maternelle, France:éditions du Scérén, 2005.
- Kerlan, Α., La photographie comme lien social, France: éditions du Scérén, 2008.
- Kerlan, Α., - Simard,D., Paul Ricoeur et la question éducative, Québec: Presses de l'université
Laval, 2011.
- Kerlan, Α., -Loeffel, L., Repenser l'enfance?, Paris: éditions Hermann, 2012

Arie Kizel
ak@akizel.net
http://www.pse.aegean.gr/labs/eerpreff
Arie Kizel (Ph.D) est Président du Conseil International de la Recherche Philosophique avec des
Enfants (ICPIC) et Chef du Département d'Apprentissage, Education et Formation de Enseignants /
Faculté d'Education/ Université de Ηaifa, Israël. Il est associé au Laboratoire de Recherche en
Philosophie Pratique et Appliquée (LR.Ph.P.A./Université d’Egée). Ses champs de recherche
sont: philosophie de l'éducation, philosophie pour/avec des enfants, curriculum et manuels et étude
des récits des groupes sociaux. Il fût Chef de la commission Israélite-Allemande pour la recherche des
sources écrites (2010 – 2015). Ιl a publié des articles sur les Curricula et le Manuels, la Philosophie de
l’éducation et la philosophie avec les enfants.
Arie Kizel (Ph.D) is the president of The International Council of Philosophical Inquiry with Children
(ICPIC) & Head of the Department of learning, instruction and teacher education at the faculty of
education, university of Haifa, Israel. He is associated researcher of the Laboratory of Research in
Practical & Applied Philosophy (L.R.P.A.Ph./University of the Aegean). His research areas are: philosophy
of education, philosophy with (and for) children, research of curriculum and textbooks and study of
social groups’ narrative. He was the head of the Israeli-German commission for textbooks research
(2010 – 2015). He has pulished articles on Textbooks and Curricula and Philosophy of
Education/Philosophy with Children.
Πρόεδρος του Διεθνούς Συμβουλίου Φιλοσοφικής Έρευνας με τα Παιδιά (ICPIC). Πρόεδρος του
«Τμήματος Μάθησης, Επιμόρφωσης και Παιδαγωγικής», στην Σχολή Εκπαίδευσης, στο
Πανεπιστήμιο της Haifa/ Ισραήλ & ερευνητής στο Εργαστήριο Έρευνας στην Πρακτική & Εφαρμοσμένη
Φιλοσοφία (Ε.Ε.Π.Ε.Φ., Παν/μιο Αιγαίου). Τα ερευνητικά του πεδία είναι: η φιλοσοφία της
εκπαίδευσης, η φιλοσοφία με /για τα παιδιά, η έρευνα προγραμμάτων σπουδών και σχολικών
εγχειριδίων και η μελέτη των αφηγήσεων των κοινωνικών ομάδων. Διετέλεσε επικεφαλής της
ισραηλο-γερμανικής επιτροπής για την έρευνα σχολικών εγχειριδίων (2010 - 2015). Έχει δημοσιεύσει
άρθρα σχετικά με τα Αναλυτικά Προγράμματα & τα Εγχειρίδια, τη Φιλοσοφία της Παιδείας & της
Φιλοσοφία με Παιδιά.
Parmi ses publications les plus récentes sont:
Among his recent publications are:
Ενδεικτικές πρόσφατες δημοσιεύσειs:
- Kizel, A., Subservient History: A Critical Analysis of History Curricula and Textbooks in Israel,
1948–2006, Tel Aviv: Mofet Institute Press, 2008. (Hebrew).
- Kizel, A., The New Mizrahi Narrative in Israel, Tel Aviv: Resling, 2014. (Hebrew).

Walter Omar Kohan
wokohan@gmail.com
http://rephedenprax.blogspot.gr
http://www.pse.aegean.gr/labs/eerpreff
Docteur en Philosophie de l’Université Iberoamericaine de Mexique, il a fait ses études postdoctorales
à l’Université de Paris VIII. Actuellement, il est professseur de 1ère classe en philosophie de
l’éducation à l’ Université de l’Etat de Río de Janeiro (UERJ), chercheur du Conseil National de
Recherches (CNPq), du programme Pro-Ciencia de la Fondation de Soutien de la Recherche de Río de
Janeiro (FAPERJ) & associé au Laboratoire de Recherche en Philosophie Pratique et Appliquée
(LR.Ph.P.A./Univ/té d’Egée). Entre 1999 y 2001 fût Président du Conseil International pour la Recherche
Philosophique avec les Enfants (ICPIC). Il est auteur et co- auteur de plus de 30 livres.
Doctor in Philosophy of the Iberoamerican University of Mexique & post- doctoral researcher à
l’Université de Paris VIII. Actually, he is full professor of philosophy of education of the University of
State of Río de Janeiro (UERJ), researcher of the National Council of Researches (CNPq), of the
programme Pro-Ciencia of the Foundation of Support of Research of Río de Janeiro (FAPERJ) &
associated to the Laboratory of Research in Practical & Applied Philosophy (L.R.P.A.Ph./Univ/ty of the
Aegean). Between 1999 and 2001 he was President of the International Counsil of Philosophical
Researche with Children (ICPIC). He is the author and co-author of more of 30 books.
Διδάκτορας του Ιβηροαμερικανικού Πανεπιστημίου του Μεξικού, έχει ολοκληρώσει τις
μεταδιδακτορικές σπουδές του στο Πανεπιστήμιο Paris 8 Saint-Vincennes. Επί του παρόντος, είναι
πρωτοβάθμιος καθηγητής Φιλοσοφίας της Παιδείας στο Universidad del Estado de Río de Janeiro
(UERJ) και ερευνητής στο Εθνικό Συμβούλιο Ερευνών (CNPq), στο πρόγραμμα Pro-Ciencia του
Fundación de Apoyo a la investigación de Río de Janeiro (FAPERJ) & στο Εργαστήριο Έρευνας στην
Πρακτική & Εφαρμοσμένη Φιλοσοφία (Ε.Ε.Π.Ε.Φ./Παν/μιο Αιγαίου). Υπήρξε πρόεδρος του Διεθνούς
Συμβουλίου για τη Φιλοσοφική Έρευνα με τα Παιδιά ( ICPIC) για την περίοδο 1999-2001. Έχει
συγγράψει αυτόνομα ή σε συνεργασία περισσότερα από τριάντα βιβλία.
Parmi ses publications sont:
Among his publications are:
Ενδεικτικές δημοσιεύσειs:
- Κοhan, W., Ο., Filosofía: la paradoja de aprender y enseñar, Buenos Aires: Libros del Zorzal,
2008. Κοhan, W., O., Sócrates. El enigma de enseñar, Buenos Aires: Biblos, 2009.
- Κοhan, W., O., Y Filosofía y educación. La infancia y la política como pretextos, Caracas:
FUNDARTE, 2011.
- Κοhan, W., O., Socrate. Enseigner. Ce paradoxe, Paris: L´Harmattan, 2013.

- Κοhan, W., O., Childhood & Philosophy. Critical perspectives and affirmative practices, New York:
Palgrave Macmillan, 2014.
- Κοhan, W., O., Childhood, Education and Philosophy. New ideas for an old relationship, New
York: Routledge, 2015.
- Κοhan, W., O., The inventive schoolmaster, Rotterdam: Sense Publishers, 2015.
Maëva Legrenzi
maeva.legrenzi@hotmail.fr
Titulaire depuis 2015 d’un Master en sciences humaines et sociales obtenu à l’Université de Bordeaux,
avec un mémoire de recherche sur «La liberté à l’école Républicaine» (sous la direction de J.-F.
Dupeyron).
Holder of a Master degree in Humanities and Social Sciences (University of Bordeaux). Her dissertation
was on: «Freedom in the Republican School» (under the supervision of J.-F. Dupeyron).
Kάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες (Université de
Bordeaux). Η διπλωματική της εργασία (υπό την επίβλεψη του J.-F. Dupeyron) αφορούσε στο θέμα:
«Η ελευθερία στο Ρεπουμπλικανικό σχολείο».
Marie-Louise Martinez
Marie.louise.martinez@gmail.com;
marie-louise.martinez-verdier@univ-rouen.fr
Marie-Louise Martinez est professeure des universités à l’université de Rouen, en sciences de
l’éducation. Après des études de lettres, de sciences de l’éducation et de philosophie du langage & de
la communication, elle a fait une thèse (1996) sur l’anthropologie relationnelle de la personne sous la
direction du philosophe Francis Jacques: «Vers la réduction de la violence à l’école; contribution à
l’étude de quelques concepts pour une anthropologie relationnelle de la personne». Elle a fait une HDR
sur la «Construction des identités dans les interactions langagières, au cœur des situations éducatives
et formatives», sous le parrainage de Michel Fabre (2009). Après avoir travaillé dans les centres
nationaux de formation d’enseignants spécialisés de 1983 à 2000, elle a enseigné en IUFM, puis à
l’Université de Nice en tant que Maîtresse de conférences, elle est actuellement Professeure des
universités à Rouen depuis septembre 2012. Membre du CIRNEF (Centre interdisciplinaire de recherche
normand en éducation et formation); co-directrice de l’axe transversal Valeurs Cultures Savoirs.
Coordinatrice du groupe de recherches Interlabos VIITTEF (valeurs, Idées, Identités, Textes et
Textualités en Education et en Formation).Rédactrice en chef de la Revue Penser l’éducation. Directrice

de la collection Crise et anthropologie de la relation, chez L’Harmattan. Directrice de la collection Penser
les valeurs en éducation et en formation, aux PURH.
Ses recherches sont en lien avec les disciplines philosophie et anthropologie en sciences de l’éducation.
Ses travaux se situent à l’interface de 4 paradigmes, théoriques et méthodologiques, qu’elle articule
sur le plan épistémologique: l’anthropologie du symbolique et du sacré (après Durkheim, Mauss et
Girard); la philosophie du dialogue, de la personne et du texte (après Francis Jacques, Paul Ricoeur,
Emmanuel lévinas); la philosophie de la culture comme ensemble de systèmes symboliques (avec
Cassirer, Ε.,); la socio-anthropologie philosophique de l’hypermodernité (Castel, R.,:1995, Castel &
Haroche: 2001, Aubert: 2004, Lipovetsky & Charles, : 2004.etc.) Ses recherches portent sur des
processus et/ou des objets: la subjectivation; la co-construction identitaire; l’exclusion; l’intégration du
tiers personnel et du tiers symbolique; le bouc émissaire; l’indifférenciation anomique; la
différenciation ségrégative; la différenciation des personnes et des textes; la violence; la radicalisation;
le handicap; la critique du néolibéralisme; les dérives textuelles de la culture; éco-citoyenneté, etc.
Marie-Louise Martinez is full professor at the University of Rouen, in the sciences of education, at the
UFR Sciences of Man and Society. After studying literature, education and the philosophy of language
and communication, she wrote a thesis (1996) on the relational anthropology of the person under the
direction of the philosopher Francis Jacques: «Towards reduction Violence in schools; Contribution to
the study of some concepts for a relational anthropology of the person». She had her HDR on the issue
of «Building Identities in Language Interactions, at the Heart of Educational and Formative Situations»,
supervised by Michel Fabre (2009). After working in the national centers for the training of specialized
teachers from 1983 to 2000, she taught in IUFM (ex ESPE) and then at the University of Nice as a
Maîtresse de conférence, she is currently Professeure des universités in Rouen Since September 2012.
She is currently a member of the CIRNEF Laboratory (Interdisciplinary Center for Norman Research in
Education and Training), co-director of the transversal axis values Cultures Savoirs, coordinator of the
research group Interlabos VIITTEF (values, Ideas, Identities, Texts and Textualities in Education and
Training), editor-in-Chief of the Revue Penser L’éducation, director of the Crisis and Anthropology of
Relationship Collection, at L'Harmattan, director of the Thinking Values in Education and Training
Collection, at PURH. Her research is related to the disciplines of philosophy and anthropology in the
sciences of education. Her works are located at the interface of four paradigms, theoretical and
methodological, which she works to articulate on the epistemological level: the anthropology of the
symbolic and the sacred (after Durkheim, Mauss and Girard); The philosophy of dialogue, the person
and the text (after Francis Jacques, Paul Ricoeur, Emmanuel Levinas); The philosophy of culture as a
set of symbolic systems (Cassirer, Ε.,); The socio-anthropological philosophy of hypermodernity
(Castel, R.: 1995, Castel & Haroche: 2001, Aubert: 2004, Lipovetsky & Charles: 2004. etc.). Her research
focuses on a variety of subjects among which are: subjectivation, identity co-construction, exclusion,
integration of personal and symbolic third parties, the scapegoat, the anomic indifferentiation, the

segregative differentiation, the differentiation of persons and texts, violence, radicalization, disability,
the criticism of neoliberalism; The textual derives of the culture, the co-citizenship.
Η Marie-Louise Martinez είναι καθηγήτρια πρώτης βαθμίδας στο Πανεπιστήμιο της Rouen, στις
Επιστήμες της Εκπαίδευσης, στη Σχολή των Επιστημών του Ανθρώπου & της Κοινωνίας. Μετά τις
σπουδές της στη λογοτεχνία, την εκπαίδευση και τη φιλοσοφία της γλώσσας και της επικοινωνίας,
έγραψε τη διδακτορική διατριβή της (1996) για τη σχεσιακή ανθρωπολογία του ατόμου υπό την
επίβλεψη του φιλόσοφου Francis Jacques: «Προς τη μείωση της βίας στα σχολεία: Συμβολή στη
μελέτη ορισμένων εννοιών για μια σχεσιακή ανθρωπολογία του ατόμου». Για την απόκτηση του
τίτλου HDR (Habilitation à diriger des recherches) υποστήριξε το θέμα «Οικοδόμηση ταυτότητας
στις γλωσσικές αλληλεπιδράσεις, στους κόλπους εκπαιδευτικών και επιμορφωτικών
καταστάσεων», υπό την επίβλεψη του Michel Fabre (2009). Εργάστηκε στα εθνικά κέντρα για την
κατάρτιση ειδικευμένων εκπαιδευτικών από το 1983 έως το 2000 και δίδαξε στο IUFM (πρώην ESPE)
και στη συνέχεια στο πανεπιστήμιο της Νίκαιας ως Maîtresse de conférence. Από το Σεπτέμβριο του
2012 μέχρι σήμερα είναι καθηγήτρια στο Παν/μιο της Rouen. Είναι μέλος του Εργαστηρίου CIRNEF
(Διεπιστημονικό Κέντρο Νορμανδικής Έρευνας στην Εκπαίδευση και Κατάρτιση), συν-διευθύντρια
του εγκάρσιου ερευνητικού άξονα «Αξίες, Πολιτισμοί, Γνώσεις», συντονίστρια της ερευνητικής
ομάδας Interlabos VIITTEF («Αξίες, Ιδέες,Ταυτότητες, Κείμενα και Κειμενικότητα στην Εκπαίδευση
και την Κατάρτιση»), εκδότρια του περιοδικού Penser L'éducation, διευθύντρια της σειράς Crise et
anthropologie de la relation, στις εκδ. L'Harmattan και της συλλογής Penser les valeurs en éducation
et en formation, στις εκδ. PURH. Η έρευνά της σχετίζεται με τους κλάδους της φιλοσοφίας και της
ανθρωπολογίας στις επιστήμες της εκπαίδευσης στην επιστημολογική διασύνδεση τεσσάρων
παραδειγμάτων, θεωρητικών και μεθοδολογικών: την ανθρωπολογία του συμβολικού και του
ιερού (στη συνέχεια των Durkheim, Mauss και Girard), τη φιλοσοφία του διαλόγου, του ατόμου και
του κειμένου (στη συνέχεια των Francis Jacques, Paul Ricoeur, Emmanuel Levinas), τη φιλοσοφία
του πολιτισμού ως συνόλου συμβολικών συστημάτων (Cassirer, Ε.,), την κοινωνικο-ανθρωπολογική
φιλοσοφία του υπερ-μοντερνισμού (Castel, R.: 1995, Castel & Haroche: 2001, Aubert: 2004, Lipovetsky
& Charles: 2004. κ.λπ.). Η έρευνά της επικεντρώνεται σε διαδικασίες και αντικείμενα μεταξύ των
οποίων αναφέρονται: η υποκειμενικοποίηση, η οικοδόμηση ταυτότητας, ο αποκλεισμός, η
ενσωμάτωση του προσωπικού και συμβολικού τρίτου, ο αποδιοπομπαίος τράγος, το ανομικό
αδιαφοροποίητο, η διαχωριστική διαφοροποίηση, η διαφοροποίηση ατόμων και κειμένων, η βία, η
ριζοσπαστικοποίηση, η αναπηρία, η κριτική του νεοφιλελευθερισμού, οι κειμενικές αποκλίσεις του
πολιτισμού, η οικο-πολιτειότητα.

Parmi ses publications les plus récentes sont:
Among her recent publications are:
Ενδεικτικές πρόσφατες δημοσιεύσειs:
- Bazinek, L., -Martinez, M.,-L., Cassirer, la critique de la confusion dans la culture comme
transvaluation mythico-magique Question Vives, Recherches en éducation «De l’indifférenciation
à la différenciation des domaines du savoir. Quels modèles de compréhension: systèmes
symboliques ou domaines textuels? Enjeux identitaires, éducatifs et formatifs, pour l’Université et
la culture.», coordonné par M.,-L., Martinez, Annoot, E., Lange, J.,-M., 2017. (à paraître).
- Briançon, M., - Martinez, M.,-L., Lévinas, transhumances entre le religieux et le philosophique
pour une éthique de l’altérité. Question Vives, Recherches en éducation «De l’indifférenciation à la
différenciation des domaines du savoir. Quels modèles de compréhension: systèmes symboliques
ou domaines textuels? Enjeux identitaires, éducatifs et formatifs, pour l’Université et la culture.»,
coordonné par Martinez, M.,-L., Annoot, E., Lange,J.,-M., 2017. (à paraître).
- Martinez, M.,-L., - Terraz, T., Les trois dimensions de la signifiance, une approche anthropophilosophique
interlocutive et empirique de la personne en éducation. Question Vives, Recherches
en éducation «De l’indifférenciation à la différenciation des domaines du savoir. Quels modèles de
compréhension: systèmes symboliques ou domaines textuels? Enjeux identitaires, éducatifs et
formatifs, pour l’Université et la culture.», coordonné par Martinez, M.,L., Annoot, E., Lange,J.,-
M., 2017. (à paraître).
- Martinez, M.,-L., - Terraz, T., «L’intégration du tiers précédemment exclu, renverser le
processus du bouc émissaire en education», dans: Poplimont, C., - Martinez, M.,-L., (dir.) Le
tiers objet, le tiers personnel, en éducation et formation, Marseille: Presses Universitaires d’Aix-
Marseille, 2017. (à paraître).
- Martinez, M.,-L., «Préface, Le bouc émissaire, de la notion religieuse au concept scientifique:
repérer la violence et en sortir pour les sciences de l’homme», dans: Gaillard, B., Un bouc
émissaire dans votre service ou dans votre famille, Rouen: PURH, collection: Penser les valeurs
en éducation et en formation, 2017, pp. 5-36.
- Martinez, M.,-L., - Terraz, T., «Partenariat et coordination pluriprofessionnelle Approche
relationnelle et interlocutive de la personne», Carrefours de l'éducation, 2, (n° 42), http://
www.cairn.info/revue-carrefours-de-l-education-2016-2-page-61.htm DOI: 10.3917/cdle.042.0061
dernière visite: 2016, pp. 61-74.
- Martinez, M.,-L., «Désordre ou différenciation des ordres de valeur; la confusion hyperlibérale
au risque de l’éducation», dans: Fabre, M., -Gohier, C., Les valeurs éducatives au risque du néolibéralisme,
Rouen: PURH, 2015.
- Martinez, M.,-L., -Gadchaux, C., «L'appui des approches relationnelles pour favoriser
l'accessibilité à l'université», La nouvelle revue de l'adaptation et de la scolarisation, 3, (n° 67),

URL: http://www.cairn.info/revue-la-nouvelle-revue-de-l-adaptation-et-de-la-scolarisation-2014-
3-page-193.htm dernière visite: 2014, pp. 193-208.
- Martinez, M.,-L., «Les pouvoirs magiques de la victime, éclairage anthropologique sur Harry
Potter», Revue en ligne Journal International de victimologie, (www.jidv.com), Université Mac
Gill Canada Numéro 23, JIDV 24 (Tome 8, numéro 3 - 2011), 2011.
- Martinez, M.,-L., «L'interpellation en classe, entre indifférenciation et différenciation des
personnes», Revue en ligne Corela (Cognition, Représentation, Langages) du Cercle Linguistique
du Centre et de l'Ouest, Site internet de l'Université de Tours, 2010.
Μania Monioudi
Μάνια Μονιούδη
monioudim@gmail.com
Μania Monioudi est graduée du Département de l’Education Primaire de l’Université Nationale
Kapodistrienne d’Athènes (U.N.K.A.) et du Département de Science et d’Histoire de l’Université
Panteion, titulaire MPhilo, U.N.K.A.), Doctorante, Université d’Egée. Maîtresse d’écoles dès 1990.
Membre du Groupe de Soutien du Laboratoire de Recherche en Philosophie Pratique et Appliquée
(L.R.Ph.P.A.) et du groupe de recherche pour le projet «Ou-tis» de L.R.Ph.P.A. Intérêt de recherche:
Pensée critique et ses rapports avec la philosophie.
Μania Monioudi is graduate of Primary Education Department, of the National and Kapodistrian
University of Athens & of Political Science and History Department of Panteion University, Mphil,
N.K.U.A., PhD student of University of the Aegean. Teacher in primary education since 1999. Member
of the Organization’s Support Group of the Laboratory of Research on Practical and Applied Philosophy
(L.R.P.A.Ph) & of the research team for the project «Ou-tis» of L.R.P.A.Ph. Research interest: Critical
Thinking & its Relationship to Philosophy.
Η Μάνια Μονιούδη είναι απόφοιτη του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης, Ε.Κ.Π.Α &
του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Παν/μίου, Mphil Ε.Κ.Π.Α., Υποψήφια
Διδ/σα Παν/μίου Αιγαίου. Εκπαιδευτικός στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση από το 1999. Μέλος της
Ομάδας Στήριξης του Εργαστηρίου Έρευνας στην Πρακτική και Εφαρμοσμένη Φιλοσοφία (E.E.Π.Ε.Φ.) &
της ερευνητικής ομάδας στο Project «Ού-τις» (Ε.Ε.Π.Ε.Φ.). Ερευνητικό ενδιαφέρον: Κριτική σκέψη &
η σχέση της με τη φιλοσοφία.

Didier Moreau
moreaudi@wanadoo.fr
http://rephedenprax.blogspot.gr
http://www.pse.aegean.gr/labs/eerpreff
Professeur des Universités en philosophie de l’éducation à Paris VIII Vincennes Saint-Denis, rattaché au
Laboratoire d’études des Logiques Contemporaines de la Philosophie (EA4008), associé au
Laboratoire Experice (EA3971) et au Laboratoire de Recherche en Philosophie Pratique et Appliquée
(LR.Ph.P.A./Univ /té d’Egée). Agrégé de philosophie, après avoir enseigné dans le second degré, a
rejoint la formation des maîtres à Nantes, dès la création des IUFM. Il y a ouvert un champ de
recherches sur l’éthique professionnelle des enseignants, entendue comme construction éthique de
soi (« L’éthique professionnelle des enseignants, enjeux, structures et méthodes» (dir.), Paris,
L’Harmattan, 2012). Ses travaux ont ensuite porté sur la réappropriation du champ philosophique par la
question éducative («Éducation et Théorie morale», Paris, Vrin, 2011) dans la perspective de dégager la
philosophie de l’éducation de toute hégémonie prescriptive. Il développe parallèlement des recherches
sur les pédagogies de l’émancipation, dans le cadre d’une éducation tout au long de la vie
(«L’étrangeté de la formation de soi», Le Télémaque, n° 41, p. 115-132, 2012). Ses travaux s’orientent vers
le paradigme d’une éducation métamorphique, comme antidote aux perspectives métaphysiques de la
conversion éducative. Membre des comités de rédaction du Télémaque, de Penser l’éducation.
Professor at the University Paris 8 Vincennes Saint-Denis, specializing its research in the field of lifelong
learning. Ph.D in educational sciences and philosophy, originally taught in the area of teacher training
and later at the University of Nantes. Researcher at the Laboratory of Studies and Research in
Contemporary Logic of Education (Laboratoire d’études et de recherches sur les Logiques
Contemporaines de la Philosophie / Paris 8); the Laboratoire Experice (Paris 8-Paris 13) & associated to
the Laboratory of Research in Practical & Applied Philosophy (L.R.P.A.Ph./Univ/th of the Aegean).
Research areas: Philosophy of Education, Morals of Education, History of pedagogical ideas, Political
Philosophy of emancipation. Member of scientific board of Télémaque and enser l’éducation. He has
inaugurated the field of professional ethics for educators held as moral construction of the self
(«L’éthique professionnelle des enseignants enjeux, structures et methods» (dir.), Paris, L’Harmattan,
2012). His works and researches are interested in the paradigm of a metamorphic education as an
antidote to the metaphysical perspectives of the educational conversion.
Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Paris 8 Vincennes Saint-Denis, όπου δραστηριοποιείται στο χώρο της
διά βίου εκπαίδευσης. Διδάκτορας στις επιστήμες της αγωγής και στη φιλοσοφία, αρχικά δίδαξε στο
χώρο της επιμόρφωσης εκπαιδευτικών και, αργότερα, στο Πανεπιστήμιο της Nάντης. Ερευνητής
στο Εργαστήριο Μελετών και Ερευνών στις Σύγχρονες Λογικές της Εκπαίδευσης (Laboratoire
d’études et de recherches sur les Logiques Contemporaines de la Philosophie/ LLCP, EA 4008, Paris 8) ;
στο Laboratoire Experice (EA 3971, Paris 8-Paris 13) & Εργαστήριο Έρευνας στην Πρακτική &

Εφαρμοσμένη Φιλοσοφία (Ε.Ε.Π.Ε.Φ./Παν/μιο Αιγαίου). Ερευνητικά πεδία: Φιλοσοφία της Παιδείας,
Ηθική της Εκπαίδευσης, Ιστορία των παιδαγωγικών ιδεών, Πολιτική Φιλοσοφία της χειραφέτησης.
Διάνοιξε ένα πεδίο ερευνών στην επαγγελματική ηθική των εκπαιδευτικών, ιδωμένη ως ηθική
οικοδόμηση του εαυτού («L’éthique professionnelle des enseignants, enjeux, structures et méthodes»
(dir.), Paris, L’Harmattan, 2012). Στη συνέχεια, το έργο του επικεντρώθηκε στην επανιδιοποίηση του
εκπαιδευτικού ζητήματος από τη φιλοσοφία («Éducation et Théorie morale», Paris, Vrin, 2011), στην
προοπτική της απελευθέρωση της φιλοσοφίας της παιδείας από κάθε ηγεμονία προδιαγραφών.
Παράλληλα, αναπτύσσει τις έρευνές του γύρω από τις παιδαγωγικές της χειραφέτησης, στο πλαίσιο
μιας δια βίου εκπαίδευσης («L’étrangeté de la formation de soi», Le Télémaque, n° 41, p. 115-132, 2012).
Το έργο του προσανατολίζονται προς το παράδειγμα μιας μεταμορφικής εκπαίδευσης ως
αντίδοτου στις μεταφυσικές προοπτικές της εκπαιδευτικές μεταστροφής.
Parmi ses publications les plus récentes sont:
Among his recent publications are:
Ενδεικτικές πρόσφατες δημοσιεύσειs:
- Moreau, D., «L’atténuation de soi et la tâche de l’insertion dans le monde: Michel Meyer et la
question de l’éthique», dans: n° spécial: «Questionnement et historicité: à propos de la
problématologie de Michel Meyer», Revue Internationale de Philosophie, 2011, pp. 75-95
- Moreau, D., «Le “génie” de Pestalozzi et la méthode pédagogique: l’art de la métamorphose
selon Dilthey», dans: Soëtard, M., (coord.), Méthode et philosophie. la descendance éducative de
l’Émile, Paris: L’Harmattan, 2012, pp. 131-151.
- Moreau, D., «La poétique de l’enfance: qui est le Gustav de Jean-Paul Richter?», dans: Kerlan,
A., - Loeffel, L., (dir.), Repenser l’enfance?, Paris: Hermann, 2012.
- Moreau, D., «L’éducation, l’État et la poésie, une controverse à Weimar entre Schiller et
Herder», dans: Vergnioux, A., (éd.), Grandes controverses en éducation, Bern: Peter Lang, 2013,
pp. 53-73.
- Moreau, D., «D’un mauvais traitement infligé à (l’) Émile: la figure du pédagogue selon René
Schérer», dans: Cany, B.,- Robveille, Y., René, Schérer ou la parole hospitalière, Paris:
L’Harmattan, 2013, pp. 75-95.
- Moreau, D., Logique de la métamorphose morale: la valeur de l’enseignement philosophique à
travers le Traité de logique et de morale (1939) de G. Canguilhem et C. Planet, Louise Ferté, Aurore
Jacquard et Patrice Vermeren, La formation de Georges Canguilhem. Un entre-deux-guerres
philosophique, Paris: Hermann, 2013, pp. 123-141.
- Moreau, D., «Les paradoxes d’une éducation métamorphique: l’Émile de Jean-Jacques
Rousseau», dans: Drouin-Hans, A., M., et al., L’Émile de rousseau: regards d’aujourd’hui, Paris:
Hermann, 2013, pp. 443-462.

- Moreau, D., «La citoyenneté comme éducation de soi-même: les enjeux contemporains d’un
enseignement de la morale à l’école», dans: DupeyronJ., F., - Miqueu, C., Éthique et déontologie
dans l’Éducation Nationale, Paris: Colin, A., 2013, pp. 113-128.
- Moreau, D., «L’utopie de la Spectralité: le problème de la transmission des savoirs chez Jules
Verne», dans: Mustière, P., - Fabre, M., (coord.), Jules Verne, Science, crises et utopies
Rencontres Jules Verne, Nantes: Coiffard éditions, 2013, pp. 77-84.
- Moreau, D., «De la critique de l’aliénation à la critique de l’irresponsabilité comme source des
concepts éthiques d’une éducation à la consommation», dans: Jutras, F., - Agundez Rodriguez,
A., (dir.), Enseigner et penser l’éducation à la consommation, Québec: PU Laval, 2013, pp. 41-
59.
- Moreau, D., «La formation universitaire à l’éthique de l’enseignement: Peut-on former à
l’éducation tout au long de la vie?», dans: Poulain, G., (coord.), Éducation en Afrique et en
Europe, Paris: L’Harmattan, coll. Philosopher en Afrique, 2014.
- Moreau, D., «Éthique et pédagogie: entre l’institution de moralité et le désengagement
éthique, comment ouvrir le champ d’un perfectionnement moral à l’école?», Recherches en
éducation, CREN, HS n°6, Mars, 2014, pp. 62-67.
Έλενα Νικολακοπούλου
Elena Nikolakopoulou
elena_nikolakopoulou@hotmail.com
BA de Département de Philosophie, Pédagogie et Psychologie (direction philosophie),
Université d'Athènes; MPhil en Philosophie Morale, Université d'Athènes et doctorante à la philosophie
de l'Université d'Égée, sous la direction de Professeure Elena K. Théodoropoulou. Participe en tant que
chercheuse au Réseau Philosophie de l’Éducation en Praxis (RePhEdenPrax), dans le projet "Objets
Philosophiques" & dans l'action "Lutrin Philosophique" du Laboratoire de Recherche en Philosophie
Pratique et Appliquée (L.R.Ph.P.A.), de l'Université de l'Égée et elle est membre du groupe de soutien
organisationnel du Laboratoire. Elle a participé avec des annonces à la 1 er Conférence nationale des
étudiants des supérieures et de doctorat de philosophie (Université de Patras), 2015, au 23 e Congrès
mondial de philosophie, 2013 et au 9 e Congrès mondial de ISUD Pour la culture démocratique: Réflexions
historiques et transformations contemporaines, 2012. Εlle a par ailleurs reçu des prix et elle a
fait des publications électroniques dans le domaine de la poésie, de la traduction, de la critique
et du théâtre.
BA in Philosophy, from the University of Athens, Department of Philosophy, Pedagogy and
Psychology, MPhil in Moral Philosophy of the N.K.U.A. and Phd(c) in philosophy, of University of the
Aegean, under the supervision of Professor Elena K. Theodoropoulou. Participates as a researcher at
the Network Philosophy of Education in Praxis (NePhedinPrax), in the project "Philosophical Objects" &

in the action "Philosophical Lectern" of the Laboratory of Research on Practical and Applied
Philosophy (L.R.P.A.Ph.), of University of the Aegean and she is a member of the organization's
support group of the Laboratory. She has participated in the following conferences: 1 st Panhellenic
Conference of Graduate and Postgraduate Students of Philosophy, at the University of Patras, 2015;
23 rd International Conference of Philosophy, at the University of Athens, 2013 and at the
9 th International Conference of ISUD for Democratic Culture: Historical Reflections and Modern
Transformations, 2012. Finally, her CV includes awards and electronic publications in
poetry, translation, literary criticism and theatre.
Πτυχιούχος του Τμήματος Φιλοσοφίας-Παιδαγωγικής-Ψυχολογίας (κατεύθυνση Φιλοσοφίας),
του Ε.Κ.Π.Α., MPhil Ηθικής Φιλοσοφίας του Ε.Κ.Π.Α. και υποψήφια διδ/σα φιλοσοφίας του Παν/μίου
Αιγαίου, υπό την επίβλεψη της Καθηγήτριας Έλενας Κ. Θεοδωροπούλου. Συμμετέχει ως ερευνήτρια
στο Δίκτυο Φιλοσοφία της Παιδείας στην Πράξη (ΔιΦιΠραξ), στο project "Φιλοσοφικά Αντικείμενα" &
στη δράση "Φιλοσοφικό Αναλόγιο" του Εργαστηρίου Έρευνας στην Πρακτική και Εφαρμοσμένη
Φιλοσοφία (Ε.Ε.Π.Ε.Φ.) του Παν/μίου Αιγαίου και είναι μέλος της ομάδας στήριξης του
Εργαστηρίου. Έχει συμμετάσχει με αντίστοιχες ανακοινώσεις στο 1 o Πανελλήνιο
Συνέδριο Μεταπτυχιακών και Διδακτορικών Φοιτητών Φιλοσοφίας/Παν/μιο Πατρών, το 2015, στο
23 ο Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας, το 2013 και στο 9 ο Παγκόσμιο Συνέδριο της ISUD
(Δημοκρατική κουλτούρα: Ιστορικές Σκέψεις και Σύγχρονοι Μετασχηματισμοί), το 2012. Το βιογραφικό
της περιλαμβάνει βραβεύσεις και ηλεκτρονικές δημοσιεύσεις στον χώρο της ποίησης, της
μετάφρασης, της κριτικής και του θεάτρου.
Beatriz Fabiana Olarieta
olarietaf@hotmail.com
Professeure auxiliaire au Département d'Études sur l'Enfance de la Faculté d'Éducation de
l’Universidade do Estado Rio de Janeiro (UERJ). Diplômé en Sciences de l'Éducation par la Faculté de
Philosophie et Lettres de l’Universidad Nacional de Cuyo, Argentine. Elle a complété sa maîtrise (2008),
son doctorat (2014) et son post-doctorat (2014) dans le domaine de l'éducation à la UERJ. Entre 2007 et
2016, elle a collaboré à la coordination du projet de Philosophie avec enfants «Em Caxias a filosofia encaixa»,
mis en œuvre dans les institutions de la périphérie de Rio de Janeiro. Elle a coordonné, avec
Walter Kohan, le livre «A escola pública aposta no pensamento» («Une école publique parie sur la
pensée», Autêntica, 2012). Elle est l'auteur du livre «Gestos de escrita: pesquisar a partir de uma
experiência de filosofia na escola» («Gestes d'écriture: rechercher à partir d'une expérience de
philosophie dans l'école» NEFI, 2016).
Adjunct Professor in the Department of Childhood Studies of the Faculty of Education of the
Universidade do Estado do Rio de Janeiro (UERJ). Graduated in Sciences of the Education by the

Faculty of Philosophy and Letters of the Universidad Nacional de Cuyo, Argentina. She completed her
master's degree (2008), doctorate (2014) and post-doctorate (2014) in the area of Education at UERJ.
Between 2007 and 2016 she collaborated with the coordination of the project of Philosophy with
Children «Em Caxias a filosofia en-caixa?» implemented in institutions of the periphery of Rio de
Janeiro. She has coordinated with Walter Kohan the book «A escola pública aposta no pensamento»
(«A public school bet on thinking», Authentic, 2012). She is the author of the book «Gestos de escrita:
pesquisar a partir de um a experiência de filosofia na escolar» («Gestures of writing: research from an
experience of philosophy in the school» NEFI, 2016).
Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Παιδαγωγικών Σπουδών της Σχολής της Εκπαίδευσης του
Universidade do Estado do Rio de Janeiro (UERJ). Απόφοιτος των Επιστημών της Αγωγής από το
Τμήμα Φιλοσοφίας και Γραμμάτων του Universidad Nacional de Cuyo, της Αργεντινής. Έχει
ολοκληρώσει το μεταπτυχιακό της (2008), το διδακτορικό (2014) και το μετα-διδακτορικό (2014)
στον τομέα της Εκπαίδευσης στο UERJ. Μεταξύ του 2007 και 2016 συνεργάστηκε στο συντονισμό
του έργου Φιλοσοφία με Παιδιά «Em Caxias a filosofia en-caixa?», που υλοποιήθηκε σε ιδρύματα της
περιφέρειας του Ρίο ντε Τζανέιρο. Επιμελήθηκε, μαζί με τον Walter Kohan, το βιβλίο «A escola
pública aposta no pensamento» («Ένα δημόσιο σχολείο στοίχημα στη σκέψη», Authentic, 2012). Είναι
η συγγραφέας του βιβλίου «Gestos de escrita: pesquisar a partir de uma experiência de filosofia na
escola» («Χειρονομίες της γραφής: έρευνα μιας φιλοσοφικής εμπειρίας στο σχολείο» NEFI, 2016).
Juan José Martínez Olguín
jjmartinezolguin@gmail.com
Doctorant en Philosophie à l’Université Paris 8 et doctorant en Sciences Sociales à l’Université de
Buenos Aires. Rattaché au Laboratoire d’études des Logiques Contemporaines de la Philosophie
(EA4008) et à l’Instituto de Investigaciones Gino Germani (IIGG – UBA), il est collaborateur extérieur du
Laboratoire de Recherche en Philosophie Pratique et Appliquée (LR.Ph.P.A.)/Université d’Égée. Il
enseigne à l’Université de Buenos Aires depuis 2015. Il a obtenu des bourses de recherche de
l’Ambassade de France en Argentine (Bourse «Saint-Exupéry»), de l’Université de Buenos Aires (Bourse
«UBACyT») et du CONICET (Consejo Nacional de Investigaciones Científicas y Técnicas). Ses travaux
portent surtout sur le rapport entre écriture, politique, philosophie et éthique. Principales domaines de
recherche: philosophie politique, philosophie de l’éducation, philosophie argentine et philosophie
française contemporaine.
PhD holder of Philosophy (Université Paris 8) and Social Sciences (Université de Buenos Aires). New
Researcher at the «Laboratory of Contemporary Logic Studies of Philosophy» (Université Paris 8) and
at the Research Institute Gino Germani (Université de Buenos Aires). External collaborator of the
«Laboratory of Research on Practical and Applied Philosophy» (L.R.P.A.Ph., University of the Aegean). He

teaches at the University of Buenos Aires since 2015. His research work is mainly about the relationship
between writing, politics, education & ethics. Basic field of research: political philosophy, philosophy of
education, contemporary Argentinean and French philosophy.
Διδάκτορας στη Φιλοσοφία (Université Paris 8) και στις Κοινωνικές Επιστήμες (Université de Buenos
Aires). Νέος ερευνητής στο «Εργαστήριο Μελετών των Σύγχρονων Λογικών της Φιλοσοφίας»
(Université Paris 8) και του Ινστιτούτου Ερευνών Gino Germani (Université de Buenos Aires).
Εξωτερικός συνεργάτης του «Εργαστηρίου Έρευνας στην Πρακτική και Εφαρμοσμένη Φιλοσοφία»
(Ε.Ε.Π.Ε.Φ, Παν/μιο Αιγαίου). Διδάσκει στο Παν/μιο του Buenos Aires από το 2015. Οι εργασίες του
αφορούν κυρίως στη σχέση μεταξύ γραφής, πολιτικής, εκπαίδευσης & ηθικής. Βασικοί τομείς
έρευνας: πολιτική φιλοσοφία, φιλοσοφία της παιδείας, σύγχρονη αργεντινή και γαλλική
φιλοσοφία.
Parmi ses publications les plus récentes sont:
Among his recent publications are:
Ενδεικτικές πρόσφατες δημοσιεύσειs:
- Martínez, O., J., J., «Entre la (filosofía) critica y la (filosofía de la) emancipación: el problema
del orden social en el pensamiento de Rancière», Revue Entramados y perspectivas. Revista de
la Carrera de Sociología, juin – 2013, Imago Mundi, Université de Buenos Aires.
- Martínez, O., J., J., «La potencia de un encuentro: creencia e igualdad en la filosofía de
Jacques Rancière» («La puissance d’une rencontre: croyance et égalité chez la philosophie de
Jacques Rancière»), Revue Anacronismo e irrupción, numéro 5, vol. 3, 2014, IIGG - Université de
Buenos Aires.
- Martínez, O., J., J., «La comunidad de la escritura: el diálogo Blanchot – Nancy» («La
communauté de l’écriture: le dialogue Blanchot – Nancy»), Revue Anacronismo e irrupción, vol.
8, 2017, IIGG - Université de Buenos Aires.
Jacques Quintin
Jacques.Quintin@USherbrooke.ca
http://www.usherbrooke.ca/bdethique/ressources-en-ethique/personnes-ressources/jacquesquintin/
http://www.pse.aegean.gr/labs/eerpreff
Professeur agrégé, il a fait ses études doctorales en philosophie à l’Université Laval après des études
de philosophie à l’Université de Montréal. Depuis 2006, il enseigne l’éthique clinique à la faculté de
médecine et des sciences de la santé de l’Université de Sherbrooke associé au Laboratoire de Recherche
en Philosophie Pratique et Appliquée (LR.Ph.P.A./Univ/té d’Égée). Dans le cadre de l’enseignement de
l’éthique clinique, il s’est intéressé aux questions de pédagogie et aux questions relatives à la place de

la réflexion dans le parcours de professionnalisation. Il s’intéresse en plus à la question de la relation
d’aide qu’on retrouve autant dans le milieu des soins que dans le monde de l’éducation et qui gravite
autour des questions du bien-agir en vue du bien-être et de l’accomplissement de soi en regard d’une
réflexion sur la vie humaine. Il a publié aux éditions Liber, Herméneutique et psychiatrie. Pouvoirs et
limites du dialogue (2005). Également en 2013, Éthique et toxicomanie. Les conduites addictives au
cœur de la condition humaine. En 2015, il a fondé l’Association francophone internationale d’éthique de
la relation d’aide et de la santé mentale.
Ηe finished his studies in philosophy at the Laval University and his doctoral studies at the Montréal
University of Canada. Since 2006, he is Professor of clinical ethics at the Faculty of Medicine & Sciences
of Health of the University of Sherbrooke & he is associated to the Laboratory of Research in Practical &
Applied Philosophy (L.R.P.A.Ph./Univ/ty of the Aegean). In the frame of his teaching, he developed his
interest in questions of pedagogy and in questions about the position of reflection in the course of
profesionnalisation. Specifically, he is studying the issue of consulting relation in the frame of
professions of care and in the world of education as well, an issue related to the theme of well doing
aiming at the well-being & the self-realization, accordingly to a reflection about human life. He has
published in Liber Editions the following volumes: Herméneutique et psychiatrie. Pouvoirs et limites du
dialogue (2005). Également en 2013, Éthique et toxicomanie. Les conduites addictives au cœur de la
condition humaine. In 2015, he has founded the International Francophone Association on Ethics of
Consulting and mental health.
Oλοκλήρωσε τις σπουδές του στη φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Montréal και σε διδακτορικό
επίπεδο στο πανεπιστήμιο Laval του Καναδά. Από το 2006, είναι καθηγητής κλινικής ηθικής στη
Σχολή Ιατρικής & Επιστημών της Υγείας του Πανεπιστημίου Sherbrooke & είναι ερευνητής στο
Εργαστήριο Έρευνας στην Πρακτική & Εφαρμοσμένη Φιλοσοφία (Ε.Ε.Π.Ε.Φ./Παν/μιο Αιγαίου). Στο
πλαίσιο της διδασκαλίας του ενδιαφέρεται για τα ζητήματα της παιδαγωγικής και για ερωτήματα
σχετικά με τη θέση της αναστοχαστικότητας στη διαδρομή της επαγγελματοποίησης. Πιο
συγκεκριμένα, μελετά το ζήτημα της σχέσης υποστήριξης που βρίσκουμε τόσο στους κόλπους των
επαγγελμάτων περίθαλψης όσο και στον κόσμο της εκπαίδευσης και που περιστρέφεται γύρω από
το θέμα του ευ πράττειν με στόχο το ευ ζην και την αυτοπραγμάτωση, αναφορικά με ένα στοχασμό
για την ανθρώπινη ζωή. Έχει δημοσιεύσει στις εκδόσεις Liber: Herméneutique et psychiatrie.
Pouvoirs et limites du dialogue (2005). Également en 2013, Éthique et toxicomanie. Les conduites
addictives au cœur de la condition humaine. Το 2015, ίδρυσε την Διεθνή Γαλλόφωνη Ένωση ηθικής
της συμβουλευτικής και της ψυχικής υγείας.

Carlos Sousa Reis
csreis@uc.pt
Carlos Francisco de Sousa Reis est Professeur Assistant, Coimbra Université, Faculté de Psychologie et
des Sciences de l’Education et Professeur coordinateur, Institut Polythechnique Guarda. Professeur
invité: Liepaja Univerty, Latvia, Universidade Lusófona do Porto, Universidade Lusíada.
Carlos Francisco de Sousa Reis is Auxiliary Professor at Coimbra University, Faculty of Psychology and
Educational Sciences & Coordinator Professor, Guarda Polytechnic Institute. Invited Professor at:
Liepaja Univerty, Latvia, Universidade Lusófona do Porto, Universidade Lusíada.
Ο Carlos Francisco de Sousa Reisβείναι Επίκουρος Καθηγητής στο Παν/μιο της Coimbra, στη Σχολή
Ψυχολογίας & Επιστημών της Εκπαίδευσης και εντεταλμένος Καθηγητής στο Πολυτεχνικό
Ινστιτούτο Guarda (IPG) της Πορτογαλίας. Προσκεκλημένος καθηγητής στα Παν/μια: Liepaja
Univerty, Latvia, Universidade Lusófona do Porto, Universidade Lusíada.
Parmi ses publications les plus récentes sont:
Among his recent publications are:
Ενδεικτικές πρόσφατες δημοσιεύσειs:
- Reis, C.,F.,S., «Transfigurações educacionais da dinâmica globalizadora», in: Jacinto, R., (ed.),
Condições de vida, coesão social e cooperação territorial, Guarda/Lisboa: CEI/Âncora Editora,
2013, pp. 9-25.
- Reis, C., F., S., «La reconstrucción metamoderna de la Razón Pedagógica – Revisitando o
Bildung», in: Ibáñez-Martín, J., A., (ed.), Actas del VII Congreso Internacional de Filosofía de la
Educación, S.L.: Biblioteca Online, 2013, pp. 496-502.
- Reis, C.,F.,S., «On learning and teaching», Homo-Societas-Technologiae, 1(1): 22-28, 2013.
- Reis, C., F., S., Educação e cultura mediática: Análise de implicações deseducativas, Lisboa:
CEI/Âncora Editora, 2014.
- Reis, C.,F.,S., Formosinho, M., Renato, P., «Rescuing the ghost from the machine: towards
responsive education and beyond explanatory machinery systems», International Journal on
Lifelong Education and Leadership, 1(1): 32-40, 2015.
- Reis, C.,F.,S., Formosinho, M., Renato, P., «Rescuing the ghost from the machine: towards
responsive education and beyond explanatory machinery systems», International Journal on
Lifelong Education and Leadership, 2(1): 7-15, 2016.

Pablo Flores del Rosario
pablofloresdelrosario@hotmail.com
http://www.pse.aegean.gr/labs/eerpreff
Professor /Instituto Superior de Ciencias de la Educacion del Estado de Mexico, Institucion publica
dependiente del Gobierno del Estado de Mexico. Profr. Normalista, Esc. Normal Rural, Teneria, Mexico.
Doctor en Filosofia de la Ciencia por el Instituto de Investigaciones Filosoficas de la UNAM. Formador
de Docentes en Filosofia para Ninos, con estudios realizados en el IAPC de MontClair State University,
New Jersey, usa. ExPresidente de la Federacion Mexicana de Filosofia para Ninos, (FMFpN). Miembro
de la Academia Mexicana de Logica (AML). Miembro del Consejo Internacional para la Investigacion
Filosofica con Ninos (ICPIC). Investigador Educativo en el Instituto Superior de Ciencias de la Educacion
del Estado de Mexico & en el Laboratorio de Investigación sobre la Filosofia Prάctico y Aplicaco
(L.I.F.P.A./ Universidad de Egeo). Professor visitante y Conferencista Magistral: en la Universidad
Autonoma de Bucaramanga, Colombia, en la Universidad de Sto. Tomas y la Serena (Serena, Chile), en
la Universidad de Puerto e en la Universidad Experimental Simon Rodriguez en Caracas, Venezuela.
Asesor en la elaboracion del programa de Logica para el Bachillerato Tecnologico Mexicano. Su
objetivo se enfoca a la investigacion en Educacion desde la perspectiva de las ciencias de la educacion y
la formacion de profesores en el nivel de Maestria y Doctorado en Educacion.L inea de investigacion:
Filosofia y teoria educativa, teoria de la argumentacion para la docencia, Hermeneutica de la ninez.
Professor at the Higher School of Education of Mexico state (public institution owned by the
government of Mexico State). Doctor of Philosophy of Science in Philosophy Research Institute,
UNAM. Teacher trainer in philosophy for children, with studies at Montclair State University, New
Jersey, USA. Former president of the Mexican Association for the Philosophy for Children (FMFpN).
Member of the Mexican Academy of Logic (AML). Member of the International Council for
Philosophical Research with children (ICPIC). Researcher in Education at the Higher Institute of
Education Sciences of the State of Mexico & associated to the Laboratory of Research in Practical &
Applied Philosophy (L.R.P.A.Ph/Univ/ty of the Aegean). Visiting Professor and speaker: Autonomous
University of Bucaramanga in Colombia, University of Sto. Tomas and Serena in Chile, the University of
Puerto and Simon Rodriguez Experimental University in Caracas, Venezuela. Evaluator for the logic
program development for the Mexican diploma in Technological Education. His interests focus on
research on education from the perspective of science education and teacher training at Master and
PhD level. The main research axis: philosophy and theory of education, especially in the context of
philosophy for children, the argumentation theory in teaching and interpretation of childhood.
Καθηγητής στην Ανωτέρα Σχολή Επιστημών της Εκπαίδευσης της Πολιτείας του Μεξικό (δημόσιο
ίδρυμα που ανήκει στην κυβέρνηση της Πολιτείας του Μεξικό). Διδάκτορας Φιλοσοφίας της
Επιστήμης στο Ινστιτούτο Φιλοσοφικών Ερευνών, UNAM. Επιμορφωτής εκπαιδευτικών στη
φιλοσοφία για παιδιά, με σπουδές στο Montclair State University, New Jersey, USA. Πρώην πρόεδρος

της Μεξικανικής Ομοσπονδίας για τη Φιλοσοφία για Παιδιά (FMFpN). Μέλος της Μεξικανικής
Ακαδημίας της Λογικής (AML). Μέλος του Διεθνούς Συμβουλίου για τη Φιλοσοφική Έρευνα με
παιδιά (ICPIC). Ερευνητής στον τομέα της Εκπαίδευσης στο Ανώτερο Ινστιτούτο Επιστημών της
Εκπαίδευσης της Πολιτείας του Μεξικό & στο Εργαστήριο Έρευνας στην Πρακτική & Εφαρμοσμένη
Φιλοσοφία (Ε.Ε.Π.Ε.Φ./Παν/μιο Αιγαίου). Επισκέπτης καθηγητής και ομιλητής: Αυτόνομο
Πανεπιστήμιο της Bucaramanga στην Κολομβία, Πανεπιστήμιο του St. Tomas και της Serena στη
Χιλή, Πανεπιστήμιο του Puerto και Πειραματικό Πανεπιστήμιο Simon Rodriguez στο Caracas στη
Βενεζουέλα. Αξιολογητής για την ανάπτυξη του προγράμματος Λογικής για το μεξικανικό
απολυτήριο στην Τεχνολογική εκπαίδευση. Τα ενδιαφέροντά του εστιάζονται στην έρευνα για την
εκπαίδευση από τη σκοπιά της επιστήμης της εκπαίδευσης και της κατάρτισης των εκπαιδευτικών
σε μεταπτυχιακό και διδακτορικό επίπεδο. Βασικός άξονας έρευνας: η φιλοσοφία και η θεωρία της
παιδείας και ιδιαίτερα, στο πλαίσιο της φιλοσοφίας για παιδιά, η θεωρία επιχειρηματολογίας για τη
διδασκαλία και η ερμηνευτική της παιδικής ηλικίας.
Elena Κ. Théodoropoulou
Έλενα K. Θεοδωροπούλου
theod@rhodes.aegean.gr
http://www.pse.aegean.gr/labs/eerpreff/bio.aspx
http://rephedenprax.blogspot.gr
http://www.pse.aegean.gr/labs/eerpreff
Professeure de première classe en Philosophie de l’Education à l’Université d’Egée. Elle a fait ses
études en Grèce et en France (Département de Philosophie de l’Ecole Philosophique de l’Université
Nationale et Capodistrienne d’Athènes, Université François Rabelais de Tours, Université René
Descartes de Poitiers). Professeure invitée: Université de Paris 8 de Vincennes à Saint-Denis UFR SEPF,
Université de Rouen, Laboratoire CiViiC - Master Européen de Recherche en Sciences de l’Education
(Merse), IF/GFE Université de Porto, Institut de Philosophie de l’Université de Porto, Escola Superior de
Educação Paula Frassinetti-Portugal, Université Catholique de l’Ouest, Universidade do Estado do Rio
de Janeiro, Instituto Superior de Ciencias de la Educacion del Estado del Mexico-Mexico, University of
Haifa/Dep. of Learning, Instruction & Teacher Education, Faculty of Education Israel. Μembre des
équipes de recherche dans le cadre de collaborations européennes et internationales, membre
fondateur de la Société Francophone de Philosophie de l’Education (Sofphied), chercheure étrangère à
FCT (Fundação para a Ciência e a Tecnologia- Ministério da Ciência, Tecnologia e ensino superior) et à
National Foundation of Research of Brazil (CNPq - Conselho Nacional de Desenvolvimento Científico e
Tecnológico), membre fondateur de l’«Association francophone internationale d'éthique de la relation
d'aide et de la santé mentale» (Afierasm) et membre du comité scientifique de la Chaire Unesco
«Pratiques de philosophie avec les enfants: une base éducative pour le dialogue interculturel et la

transformation sociale». Fondatrice et coordinatrice du réseau international Re.Phed.en.Prax. («
Réseau de Philosophie de l’Education en Praxis») et de l’équipe de recherche Ou-tis (pour la pratique à
l’école). Directrice du «Laboratoire de Recherche sur la Philosophie Pratique et Appliquée» (L.R.Ph.P.A)
de l’Université d’Égée, elle mène ses recherches sur la philosophie pratique et ses formes
polytropiques ainsi que sur l’éthique de l’éducation et ses formes appliquées. Directrice d’une série de
volumes collectifs avec participation internationale sur la philosophie de l’éducation, elle a introduit en
Grèce le dialogue concernant la philosophie avec les enfants et elle a organisé des conférences,
colloques et nombreux ateliers internationaux sur les champs mentionnés ci-dessus. Elle a publié en
grec, français, espagnol, anglais.
Full Professor of Philosophy of Education at the University of the Aegean. She has studied Philosophy
in Greece and France (National and Kapodistrian University of Athens & Universities François Rabelais /
Tours, René Descartes / Poitiers). She has been visiting or invites professor to: Université Paris 8 /
Vincennes-St Denis and Université de Rouen Laboratoire CiViiC - Master Européen de Recherche en
Sciences de l'Education (Merse) & invited professor at the Universidad do Porto, Escola Superior de
Educação Paula Frassinetti-Portugal, Université Catholique de l'Ouest; Universidade do Estado do Rio
de Janeiro, - Brezil/ Instituto Superior de Ciencias de la Educacion del Estado del Mexico-Mexico,
University of Haifa/Dep. of Learning, Instruction & Teacher Education, Faculty of Education Israel.
Member of research groups in the frame of European and international collaborations, founding
member of Sofphied / Francophone Society of Philosophy of Education), registered as a foreign
researcher to FCT (Fundação para a Ciência ea Tecnologia- Ministério da Ciência, Tecnologia e ensino
superior) of Portugal and to National Foundation of Research of Brazil (CNPq - Conselho Nacional de
Desenvolvimento Científico e Tecnológico), founder member of the «Association francophone
internationale d'éthique de la relation d'aide et de la santé mentale» (Afierasm) and member of the
Scientific Committee of the Unesco Chair «Practices of philosophy with children: an educational basis
for the intercultural dialogue & the social transformation. Founder & coordinator of the international
network «Philosophy of Education in Praxis» (NePhEdinPrax) and of the research group Ou-tis (for the
practice in school), she conducts research in the fields of practical philosophy and its polytropic forms
and of ethics of education & its applied forms. Director of the Laboratory «Research on Practical and
Applied Philosophy» (L.R.P.A.Ph.) of University of the Aegean & editor of a series of collective volumes
with international participation on philosophy of education& on philosophy and children, she has
introduced in Greece the thematics of philosophy with children and she has organized international
conferences, symposiums and numerous workshops on the above fields. Member of the Scientific
Committee and reviewer of international journals, she has published in Greek, French, Spanish and
English.
Καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Παιδείας με έμφαση στην Πρακτική Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο
Αιγαίου. Σπούδασε Φιλοσοφία στην Ελλάδα και στη Γαλλία (Ε.Κ.Π.Α. & Πανεπιστήμια François

Rabelais/Tours, René Descartes/Poitiers). Eπισκέπτρια ή προσκεκλημένη καθηγήτρια στα: Université
Paris 8/Vincennes-St Denis και Université de Rouen Laboratoire CiViiC - Master Européen de Recherche
en Sciences de l’Education (Merse) και προσκεκλημένη καθηγήτρια στα Universidad do Porto Escola
Superior de Educação Paula Frassinetti-Portugal, Université Catholique de l’Ouest, στο Universidade do
Estado do Rio de Janeiro και στο Instituto Superior de Ciencias de la Educacion del Estado del Mexico-
Mexico, University of Haifa/Dep. of Learning, Instruction & Teacher Education, Faculty of Education
Israel. Μέλος ομάδων έρευνας στο πλαίσιο ευρωπαϊκών και διεθνών συνεργασιών, ιδρυτικό μέλος
της Sofphied (Γαλλόφωνη Εταιρεία της Φιλοσοφίας της Παιδείας), εγγεγραμμένη ως ξένη
ερευνήτρια στο FCT (Fundação para a Ciência e a Tecnologia- Ministério da Ciência, Tecnologia e ensino
superior) της Πορτογαλίας και στο National Foundation of Research of Brazil (CNPq - Conselho
Nacional de Desenvolvimento Científico e Tecnológico), ιδρυτικό μέλος της «Association francophone
internationale d'éthique de la relation d'aide et de la santé mentale» (Afierasm) μέλος της
επιστημονικής επιτροπής της έδρας της Unesco «Πρακτικές Φιλοσοφίας με τα παιδιά: μία
εκπαιδευτική άση για τον διαπολιτισμικό διάλογο και τον κοινωνικό μετασχηματισμό». Ιδρύτρια
και συντονίστρια του διεθνούς δικτύου «Philosophie de l’Education en Praxis» (Re.Phe.dEn. Prax.) και
της ερευνητικής ομάδας Ού-τις (για την πρακτική στο σχολείο). Διευθύντρια του «Εργαστηρίου
Έρευνας στην Πρακτική και Εφαρμοσμένη Φιλοσοφία» (Ε.Ε.Π.Ε.Φ.) του Παν/μίου Αιγαίου,
δραστηριοποιείται ερευνητικά & συγγραφικά στα πεδία της πρακτικής φιλοσοφίας και των
πολύτροπων μορφών της καθώς και της ηθικής φιλοσοφίας και των εφαρμοσμένων τρόπων της
στην εκπαίδευση. Επιστημονική επιμελήτρια σειράς συλλογικών τόμων με διεθνείς συμμετοχές στη
φιλοσοφία της παιδείας, εισήγαγε στον ελληνικό πανεπιστημιακό χώρο το διάλογο σχετικά με τη
φιλοσοφία με παιδιά και έχει οργανώσει σειρά διεθνών ημερίδων, συνεδρίων και πολυάριθμων
εργαστηρίων στα παραπάνω πεδία. Μέλος επιστημονικών επιτροπών σε διεθνή περιοδικά, έχει
δημοσιεύσει στα ελληνικά, γαλλικά, ισπανικά και αγγλικά.