Monety Państwa Pruskiego Olecko

Historia państwa pruskiego sięga połowy XV w. Po klęsce Zakonu Krzyżackiego w wojnie trzynastoletniej
na mocy II traktatu toruńskiego z 1466 r. z ziem odzyskanych przez Polskę m.in. Pomorza Gdańskiego
utworzono Prusy Królewskie. Pozostała część terytorium państwa krzyżackiego ze stolicą w Królewcu, jako
lenno Polski, zaczęto określać Prusami Zakonnymi lub Krzyżackimi. W 1525 r. ostatni wielki mistrz zakonu
Albrecht Hohenzollern przyjął wyznanie luterańskie, a państwo zakonne w Prusach zostało przekształcone
w świeckie Księstwo Pruskie (Prusy Książęce) nadal uznające zwierzchność lenną króla polskiego. Zmiany
miały dotyczyć także systemu monetarnego, ale decyzje w tej sprawie się przeciągały, dlatego do 1527 r.
wybijano w mennicy w Królewcu monety według starych, zakonnych wzorów. Ostatecznie Sejm Pruski
podjął decyzję o unii monetarnej z Królestwem Polskim. Po uzyskaniu zgody króla Zygmunta Starego w
1530 r. w Prusach wprowadzono stopę menniczą taką samą jak w Koronie, a monety wybijane w Królewcu
mogły być używane w całym kraju (w obu częściach Prus i na terenie Królestwa Polskiego). System
monetarny oparto na złotym polskim, chociaż monet o takim nominale nie wybijano za czasów ostatnich
Jagiellonów. 1 złoty dzielił się na 5 szóstaków, 10 trojaków, 30 groszy, 60 półgroszy, 90 szelągów, 180
trzeciaków i 540 denarów. Oprócz monet srebrnych w obiegu miały znajdować się także złote dukaty do
przeprowadzania większych transakcji. Początkowo ich wartość ustalono na 45 groszy. Jego cena w dużej
mierze zależała jednak od aktualnej relacji cen złota i srebra. Na monetach Prus Książęcych umieszczano
oczywiście wizerunek księcia pruskiego i inne inskrypcje. W większości zawierały one element wskazujący
na zależność lenną od Polski. Był to zazwyczaj inicjał panującego króla polskiego lub jego herb na piersi
orła pruskiego. Zmieniająca się sytuacja gospodarcza i problemy finansowe zmuszały do przeprowadzania
reform monetarnych. Część monet miała tylko symboliczną zawartość srebra, co odbijało się na ich realnej
wartości. Pojawiły się nowe nominały m.in. półtoraki (1,5 grosza), orty (10-18 groszy) i talary. Wartość
talara ulegała częstym zmianom. Założono, że miał on być tyle warty, ile złoty dukat. W praktyce w
połowie XVII w. jego wartość wzrosła z 36 do 90 groszy.
11111
1
Szeląg lenny pruski księcia Albrechta Hohenzollerna
z 1530 r.
Grosz lenny pruski księcia Albrechta Hohenzollerna
z 1529 r.
11
Półtorak lenny pruski księcia (regenta) Jana Zygmunta
Hohenzollerna z 1613 r.
Dukat lenny pruski księcia (regenta) Jana Zygmunta
Hohenzollerna z 1594 r.
OSA „Zamek” OLECKO 2019 PTN Ełk

Talar lenny pruski księcia Jerzego Wilhelma Hohenzollerna z 1627 r.
Od 1618 r. Księstwo Pruskie i Elektorat Brandenburgii były w unii personalnej jako Brandenburgia-
Prusy, na co zgodę wyraził król Zygmunt III Waza. W czasie potopu szwedzkiego elektor Fryderyk Wilhelm
wypowiedział posłuszeństwo królowi polskiemu i został lennikiem Szwecji za co otrzymał znaczne tereny
Królestwa Polskiego. Próba rozbioru Polski nie powiodła się, gdyż Szwecja i jej stronnicy wojnę przegrali.
Fryderyk Wilhelm jednak na niej skorzystał, gdyż traktaty welawsko-bydgoskie z 1657 r. dawały mu
praktycznie niezależność. Symbolicznym elementem podległości było tylko składanie hołdu królowi
polskiemu przez stany pruskie przy obejmowaniu władzy przez nowego księcia w Prusach, zobowiązanie
do wieczystego przymierza z Polską i powrót Prus do Polski w przypadku wymarcia linii męskiej
Hohenzollernów. Z monet zniknęły oznaki zależności Prus od Królestwa Polskiego.
Szóstak pruski księcia Fryderyka Wilhelma I
Hohenzollerna z 1674 r.
Ort pruski księcia Fryderyka Wilhelma I Hohenzollerna
z 1674 r.
18.01.1701 r. w Królewcu 11Książę-elektor Fryderyk III ogłosił się królem w Prusach (a nie Prus)
i przyjął imię Fryderyk I. Przyjęcie nowego tytułu miało podnieść rangę państwa jednocześnie nie
narażając się na konflikt. Tytuł króla Prus przysługiwał od 1466 r. władcom Polski, a Brandenburgia
należała formalnie do Świętego Cesarstwa Rzymskiego, a co za tym idzie była częścią Królestwa
Niemieckiego i podlegała zwierzchnictwu cesarza. Podniesioną rangę państwa miały symbolizować nowe,
wprowadzone złote monety Fridrichs d'or o równowartości 5 talarów. Fridrichdory początkowo bite były
ze złota próby 875 i ważyły 6,6816 grama. Od 1747 r. emitowano także podwójne fridrichsdory, a od
1749 r. również monety o nominale ½
fridrichdora.
Dukat pruski Króla Fryderyka Wilhelma I z 1733 r. Talar pruski króla Fryderyka II Hohenzollerna z 1750 r.
OSA „Zamek” OLECKO 2019 PTN Ełk

W 1750 r. w Prusach przeprowadzono reformę monetarną. Z jednej marki kolońskiej (233,855 g)
czystego srebra wybijano tylko 14 talarów, albo 21 guldenów. Talar ważył 22,17 g, ale użyto srebra próby
750 więc zawierał tylko 16,704 g czystego srebra. Gulden stanowił równowartość ⅔ talara. Nowy talar
stanowił równowartość 24 groszy albo 288 fenigów. Na talarach umieszczano inskrypcje REICHS THALER,
ale ich wartość była znacznie mniejsza niż ustalone w cesarstwie standardy dla tego nominału.
W 1757 r. Prusy zostały zajęte przez wojska rosyjskie, a caryca Elżbieta I wydała ukaz o ich
włączeniu do Imperium Rosyjskiego. Zamek w Królewcu stał się siedzibą rosyjskiego gubernatora. Śmierć
carycy w 1762 r. i zakończenie wojny siedmioletniej oznaczało przywrócenie władzy Hohenzollernów.
11W okresie wojny siedmioletniej (1756-1763) monety pruskie uległy znacznej dewaluacji. Miały co
prawda tę samą wagę ale znacznie zmniejszono w nich zawartość srebra. Produkcją tą kierowali berlińscy
bankierzy Icek i Efraim, dlatego powszechnie nazywano je efraimkami. Władze pruskie w tym czasie
emitowały także fałszywe monety m.in. saksońskie, co miało być źródłem finansowania wojny. Po jej
zakończeniu przywrócono poprzednie standardy monetom, ale kurs fridrichdora wzrósł, co związane było
ze zmianą relacji cen srebra do złota.
Szóstak carycy Elżbiety I z 1761 r. Moneta
wybita dla terenów okupowanych przez
Rosję.
Talar pruski króla Fryderyka Wilhelma II Hohenzollerna z 1796 r.
Wojny śląskie i rozbiory Polski znacznie wzmocniły państwo pruskie. Już po I rozbiorze Polski
Fryderyk II Wielki oficjalnie przyjął tytuł króla Prus. W XVIII i XIX wieku Prusy stawały się najsilniejszym
państwem Rzeszy rywalizującym otwarcie z Habsburgami.
Większość państw północnych i centralnych Niemiec przyjęła pruski system monetarny już w XVIII w.
W 1821 r. przyjęto w Prusach nową ordynację, zgodnie z którą talar wyceniono na 30 srebrnych groszy
albo 360 fenigów. Dla odróżnienia starych fenigów (288 stanowiło równowartość talara) od nowych, na
tych ostatnich umieszczano napis PFENNING zamiast PFENNIG. W latach 1837 i 1838 ustanowiono
w Monachium i w Dreźnie unifikacyjne konwencje monetarne, które wprowadziły dwie strefy walutowe
dla państw niemieckich. W krajach północnych obowiązywał talar; w południowych i centralnych –
gulden. Porozumienie monachijskie obowiązywało do roku 1871 r. czyli do czasu wprowadzenia jednej
monety ogólnoniemieckiej – złotej marki.
1111
2 talary pruskie króla Fryderyka Wilhelma IV Hohenzollerna z 1855 r.
Po wygranej wojnie z Austrią w 1866 r. i pokonaniu Francji w 1871 r. Prusy doprowadziły do
zjednoczenia Niemiec (bez Austrii) i powstania Cesarstwa Niemieckiego. Proklamowano je w sali
lustrzanej pałacu w Wersalu 18.01.1871 r., w rocznicę koronacji pierwszego pruskiego króla. Do Prus
anektowano część państw niemieckich dotychczas sprzyjających Austrii. Cesarstwo Niemieckie było
OSA „Zamek” OLECKO 2019 PTN Ełk

federacyjnym związkiem państw niemieckich pod hegemonią Prus. Król pruski był jednocześnie cesarzem
niemieckim.
Po zjednoczeniu postanowiono wprowadzić nową wspólną walutę. Podstawową jednostką stała się
marka dzieląca się na 100 fenigów. Wartość marki ustalono na 0,35842939 g czystego złota i nie uległa
ona zmianie przez ponad 40 lat. Początkowo wybito nominały 10 i 20 marek. Monety złote dotychczas
emitowane przez poszczególne państwa niemieckie podlegały wymianie na złote marki. W obiegu
pozostały natomiast dotychczasowe monety srebrne. Wzory nowych monet zostały ściśle określone. Po
jednej stronie miał znajdować się herb Rzeszy, nazwa państwa, nominał w markach i rok emisji. Na
drugiej stronie umieszczano wizerunki władców państw, które weszły w skład Cesarstwa, albo herb
miasta-państwa wraz z inskrypcją opisującą wizerunek , a także symbol mennicy.
1 Z czasem wycofywano stare monety srebrne, a w ich miejsce wprowadzano nowe wzory.
W nowym systemie ze srebra postanowiono wybijać monety o nominałach 1, 2 i 5 marek, a także 50 i 20
fenigów. Każda moneta jednomarkowa zawierała 5 gram czystego srebra. Pozostałe nominały zawierały
proporcjonalnie do nominału mniej lub więcej srebra. Tylko wyższe nominały ze srebra mogły różnić się
wyglądem, tak jak monety złote, a niższe nominały miały być jednakowe dla całego Cesarstwa. Oprócz
monet srebrnych i złotych bito m.in. z miedzioniklu monety o nominałach 5 i 10 fenigów oraz z brązu
monety 1 i 2 fenigowe.
Talar (zwycięstwa) pruski króla Wilhelma I Hohenzollerna
z 1871 r.
5 marek Królestwa Pruskiego cesarza Wilhelma II z 1901 r.
Moneta wybita z okazji 200-lecia Królestwa Pruskiego.
Klęska Cesarstwa Niemieckiego w I wojnie światowej doprowadziła do upadku monarchii.
6.02.1919 r. ogólnoniemieckie Zgromadzenie Narodowe ogłosiło powstanie Republiki Weimarskiej. Prusy
przestały być królestwem a stały się republiką, krajem związkowym z demokratycznym ustrojem.
W czasie wojny monety złote i srebrne szybko znikły z obiegu, a także brakowało monet zdawkowych
z niklu i brązu. Niemiecki bank centralny nie był w stanie produkować monet z metali, których
potrzebowała walcząca armia. Szereg miast i instytucji było zmuszonych do wypuszczania pieniądza
zastępczego. Na obszarze Niemiec oprócz państwowych środków płatniczych, kursowało w czasie wojny
i po niej ponad pięć tysięcy różnego rodzajów znaków pieniężnych m.in. prowincjonalnych kas
oszczędności, urzędów i zakładów pracy. Taka sytuacja oznaczała nakręcanie hiperinflacji. Marka
papierowa traciła gwałtownie na wartości. Aby temu zaradzić, pod koniec 1923 r. wprowadzono nową
jednostkę pieniężną – markę Rzeszy dla całego obszaru republiki. Inflacyjne papierowe marki wymieniano
w relacji: 1 bln marek = 1 nowa marka.
1111Po klęsce III Rzeszy Niemieckiej w II wojnie światowej tereny Prus Wschodnich zostały podzielone
miedzy ZSRR a Polskę. Polska odzyskała także część ziem dawnego królestwa Pruskiego. Na pozostałych
terytoriach Prus władzę sprawowali przedstawiciele zwycięskich mocarstw. 25.02.1947 r. Aliancka Rada
Kontroli ogłosiła likwidację państwa Pruskiego. Tereny, które nie zostały włączone do ZSRR i Polski weszły
później w skład państw niemieckich (NRD i RFN).
1111
20 marek Królestwa Pruskiego cesarza Wilhelma II
1914 r.
5 marek Republiki Weimarskiej z 1930 r. Moneta wybita
z okazji wyzwolenia Nadrenii
OSA „Zamek” OLECKO 2019 PTN Ełk