You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Historia <strong>państwa</strong> <strong>pruskiego</strong> sięga połowy XV w. Po klęsce Zakonu Krzyżackiego w wojnie<br />
trzynastoletniej na mocy II traktatu toruńskiego z 1466 r. z ziem odzyskanych przez Polskę m.in. Pomorza<br />
Gdańskiego utworzono Prusy Królewskie. Pozostała część terytorium <strong>państwa</strong> krzyżackiego ze stolicą<br />
w Królewcu, jako lenno Polski, zaczęto określać Prusami Zakonnymi lub Krzyżackimi. W 1525 r. ostatni<br />
wielki mistrz zakonu Albrecht Hohenzollern przyjął wyznanie luterańskie, a państwo zakonne w Prusach<br />
zostało przekształcone w świeckie Księstwo Pruskie (Prusy Książęce) nadal uznające zwierzchność lenną<br />
króla polskiego. Zmiany miały dotyczyć także systemu monetarnego, ale decyzje w tej sprawie się<br />
przeciągały, dlatego do 1527 r. wybijano w mennicy w Królewcu monety według starych, zakonnych<br />
wzorów. Ostatecznie Sejm Pruski podjął decyzję o unii monetarnej z Królestwem Polskim. Po uzyskaniu<br />
zgody króla Zygmunta Starego w 1530 r. w Prusach wprowadzono stopę menniczą taką samą jak<br />
w Koronie, a monety wybijane w Królewcu mogły być używane w całym kraju (w obu częściach Prus i na<br />
terenie Królestwa Polskiego). System monetarny oparto na złotym polskim, chociaż monet o takim<br />
nominale nie wybijano za czasów ostatnich Jagiellonów. 1 złoty dzielił się na 5 szóstaków, 10 trojaków,<br />
30 groszy, 60 półgroszy, 90 szelągów, 180 trzeciaków i 540 denarów. Oprócz monet srebrnych w obiegu<br />
miały znajdować się także złote dukaty do przeprowadzania większych transakcji. Początkowo ich wartość<br />
ustalono na 45 groszy. Jego cena w dużej mierze zależała jednak od aktualnej relacji cen złota i srebra. Na<br />
monetach Prus Książęcych umieszczano oczywiście wizerunek księcia <strong>pruskiego</strong> i inne inskrypcje.<br />
W większości zawierały one element wskazujący na zależność lenną od Polski. Był to zazwyczaj inicjał<br />
panującego króla polskiego lub jego herb na piersi orła <strong>pruskiego</strong>. Zmieniająca się sytuacja gospodarcza<br />
i problemy finansowe zmuszały do przeprowadzania reform monetarnych. Część monet miała tylko<br />
symboliczną zawartość srebra, co odbijało się na ich realnej wartości. Pojawiły się nowe nominały m.in.<br />
półtoraki (1,5 grosza), orty (10-18 groszy) i talary. Wartość talara ulegała częstym zmianom. Założono, że<br />
miał on być tyle warty, ile złoty dukat. W praktyce w połowie XVII w. jego wartość wzrosła z 36 do 90<br />
groszy.<br />
Szeląg lenny pruski księcia Albrechta Hohenzollerna<br />
z 1530 r.<br />
Grosz lenny pruski księcia Albrechta Hohenzollerna<br />
z 1529 r.<br />
Półtorak lenny pruski księcia (regenta) Jana Zygmunta<br />
Hohenzollerna z 1613 r.<br />
Dukat lenny pruski księcia (regenta) Jana Zygmunta<br />
Hohenzollerna z 1594 r.<br />
OSA „Zamek” OLECKO 2019 PTN Ełk
Talar lenny pruski księcia Jerzego Wilhelma Hohenzollerna z 1627 r.<br />
Od 1618 r. Księstwo Pruskie i Elektorat Brandenburgii były w unii personalnej jako Brandenburgia-<br />
Prusy, na co zgodę wyraził król Zygmunt III Waza. W czasie potopu szwedzkiego elektor Fryderyk Wilhelm<br />
wypowiedział posłuszeństwo królowi polskiemu i został lennikiem Szwecji za co otrzymał znaczne tereny<br />
Królestwa Polskiego. Próba rozbioru Polski nie powiodła się, gdyż Szwecja i jej stronnicy wojnę przegrali.<br />
Fryderyk Wilhelm jednak na niej skorzystał, gdyż traktaty welawsko-bydgoskie z 1657 r. dawały mu<br />
praktycznie niezależność. Symbolicznym elementem podległości było tylko składanie hołdu królowi<br />
polskiemu przez stany pruskie przy obejmowaniu władzy przez nowego księcia w Prusach, zobowiązanie<br />
do wieczystego przymierza z Polską i powrót Prus do Polski w przypadku wymarcia linii męskiej<br />
Hohenzollernów. Z monet zniknęły oznaki zależności Prus od Królestwa Polskiego.<br />
Szóstak pruski księcia Fryderyka Wilhelma I<br />
Hohenzollerna z 1674 r.<br />
Ort pruski księcia Fryderyka Wilhelma I Hohenzollerna<br />
z 1674 r.<br />
18.01.1701 r. w Królewcu Książę-elektor Fryderyk III ogłosił się królem w Prusach (a nie Prus) i przyjął<br />
imię Fryderyk I. Przyjęcie nowego tytułu miało podnieść rangę <strong>państwa</strong> jednocześnie nie narażając się na<br />
konflikt. Tytuł króla Prus przysługiwał od 1466 r. władcom Polski, a Brandenburgia należała formalnie<br />
do Świętego Cesarstwa Rzymskiego, a co za tym idzie była częścią Królestwa Niemieckiego i podlegała<br />
zwierzchnictwu cesarza. Podniesioną rangę <strong>państwa</strong> miały symbolizować nowe, wprowadzone złote<br />
monety Fridrichs d'or o równowartości 5 talarów. Fridrichdory początkowo bite były ze złota próby 875<br />
i ważyły 6,6816 grama. Od 1747 r. emitowano także podwójne fridrichsdory, a od 1749 r. również<br />
monety o nominale ½ fridrichdora.<br />
Dukat pruski Króla Fryderyka Wilhelma I z 1733 r. Talar pruski króla Fryderyka II Hohenzollerna z 1750 r.<br />
OSA „Zamek” OLECKO 2019 PTN Ełk
W 1750 r. w Prusach przeprowadzono reformę monetarną. Z jednej marki kolońskiej (233,855 g)<br />
czystego srebra wybijano tylko 14 talarów, albo 21 guldenów. Talar ważył 22,17 g, ale użyto srebra próby<br />
750 więc zawierał tylko 16,704 g czystego srebra. Gulden stanowił równowartość ⅔ talara. Nowy talar<br />
stanowił równowartość 24 groszy albo 288 fenigów. Na talarach umieszczano inskrypcje REICHS THALER,<br />
ale ich wartość była znacznie mniejsza niż ustalone w cesarstwie standardy dla tego nominału.<br />
W 1757 r. Prusy zostały zajęte przez wojska rosyjskie, a caryca Elżbieta I wydała ukaz o ich<br />
włączeniu do Imperium Rosyjskiego. Zamek w Królewcu stał się siedzibą rosyjskiego gubernatora. Śmierć<br />
carycy w 1762 r. i zakończenie wojny siedmioletniej oznaczało przywrócenie władzy Hohenzollernów.<br />
W okresie wojny siedmioletniej (1756-1763) monety pruskie uległy znacznej dewaluacji. Miały co prawda<br />
tę samą wagę ale znacznie zmniejszono w nich zawartość srebra. Produkcją tą kierowali berlińscy<br />
bankierzy Icek i Efraim, dlatego powszechnie nazywano je efraimkami. Władze pruskie w tym czasie<br />
emitowały także fałszywe monety m.in. saksońskie, co miało być źródłem finansowania wojny. Po jej<br />
zakończeniu przywrócono poprzednie standardy monetom, ale kurs fridrichdora wzrósł, co związane było<br />
ze zmianą relacji cen srebra do złota.<br />
Szóstak carycy Elżbiety I z 1761 r. Moneta<br />
wybita dla terenów okupowanych przez<br />
Rosję.<br />
Talar pruski króla Fryderyka Wilhelma II Hohenzollerna z 1796 r.<br />
Wojny śląskie i rozbiory Polski znacznie wzmocniły państwo pruskie. Już po I rozbiorze Polski<br />
Fryderyk II Wielki oficjalnie przyjął tytuł króla Prus. W XVIII i XIX wieku Prusy stawały się najsilniejszym<br />
państwem Rzeszy rywalizującym otwarcie z Habsburgami.<br />
Większość państw północnych i centralnych Niemiec przyjęła pruski system monetarny już w XVIII w.<br />
W 1821 r. przyjęto w Prusach nową ordynację, zgodnie z którą talar wyceniono na 30 srebrnych groszy<br />
albo 360 fenigów. Dla odróżnienia starych fenigów (288 stanowiło równowartość talara) od nowych, na<br />
tych ostatnich umieszczano napis PFENNING zamiast PFENNIG. W latach 1837 i 1838 ustanowiono<br />
w Monachium i w Dreźnie unifikacyjne konwencje monetarne, które wprowadziły dwie strefy walutowe<br />
dla państw niemieckich. W krajach północnych obowiązywał talar; w południowych i centralnych –<br />
gulden. Porozumienie monachijskie obowiązywało do roku 1871 r. czyli do czasu wprowadzenia jednej<br />
monety ogólnoniemieckiej – złotej marki.<br />
2 talary pruskie króla Fryderyka Wilhelma IV Hohenzollerna z 1855 r.<br />
Po wygranej wojnie z Austrią w 1866 r. i pokonaniu Francji w 1871 r. Prusy doprowadziły do<br />
zjednoczenia Niemiec (bez Austrii) i powstania Cesarstwa Niemieckiego. Proklamowano je w sali<br />
lustrzanej pałacu w Wersalu 18.01.1871 r., w rocznicę koronacji pierwszego <strong>pruskiego</strong> króla. Do Prus<br />
anektowano część państw niemieckich dotychczas sprzyjających Austrii. Cesarstwo Niemieckie było<br />
OSA „Zamek” OLECKO 2019 PTN Ełk
federacyjnym związkiem państw niemieckich pod hegemonią Prus. Król pruski był jednocześnie cesarzem<br />
niemieckim.<br />
Po zjednoczeniu postanowiono wprowadzić nową wspólną walutę. Podstawową jednostką stała się<br />
marka dzieląca się na 100 fenigów. Wartość marki ustalono na 0,35842939 g czystego złota i nie uległa<br />
ona zmianie przez ponad 40 lat. Początkowo wybito nominały 10 i 20 marek. <strong>Monety</strong> złote dotychczas<br />
emitowane przez poszczególne <strong>państwa</strong> niemieckie podlegały wymianie na złote marki. W obiegu<br />
pozostały natomiast dotychczasowe monety srebrne. Wzory nowych monet zostały ściśle określone. Po<br />
jednej stronie miał znajdować się herb Rzeszy, nazwa <strong>państwa</strong>, nominał w markach i rok emisji. Na<br />
drugiej stronie umieszczano wizerunki władców państw, które weszły w skład Cesarstwa, albo herb<br />
miasta-<strong>państwa</strong> wraz z inskrypcją opisującą wizerunek , a także symbol mennicy.<br />
Z czasem wycofywano stare monety srebrne, a w ich miejsce wprowadzano nowe wzory.<br />
W nowym systemie ze srebra postanowiono wybijać monety o nominałach 1, 2 i 5 marek, a także 50 i 20<br />
fenigów. Każda moneta jednomarkowa zawierała 5 gram czystego srebra. Pozostałe nominały zawierały<br />
proporcjonalnie do nominału mniej lub więcej srebra. Tylko wyższe nominały ze srebra mogły różnić się<br />
wyglądem, tak jak monety złote, a niższe nominały miały być jednakowe dla całego Cesarstwa. Oprócz<br />
monet srebrnych i złotych bito m.in. z miedzioniklu monety o nominałach 5 i 10 fenigów oraz z brązu<br />
monety 1 i 2 fenigowe.<br />
Talar (zwycięstwa) pruski króla Wilhelma I Hohenzollerna<br />
z 1871 r.<br />
5 marek Królestwa Pruskiego cesarza Wilhelma II z 1901 r.<br />
Moneta wybita z okazji 200-lecia Królestwa Pruskiego.<br />
Klęska Cesarstwa Niemieckiego w I wojnie światowej doprowadziła do upadku monarchii.<br />
6.02.1919 r. ogólnoniemieckie Zgromadzenie Narodowe ogłosiło powstanie Republiki Weimarskiej. Prusy<br />
przestały być królestwem a stały się republiką, krajem związkowym z demokratycznym ustrojem.<br />
W czasie wojny monety złote i srebrne szybko znikły z obiegu, a także brakowało monet zdawkowych<br />
z niklu i brązu. Niemiecki bank centralny nie był w stanie produkować monet z metali, których<br />
potrzebowała walcząca armia. Szereg miast i instytucji było zmuszonych do wypuszczania pieniądza<br />
zastępczego. Na obszarze Niemiec oprócz państwowych środków płatniczych, kursowało w czasie wojny<br />
i po niej ponad pięć tysięcy różnego rodzajów znaków pieniężnych m.in. prowincjonalnych kas<br />
oszczędności, urzędów i zakładów pracy. Taka sytuacja oznaczała nakręcanie hiperinflacji. Marka<br />
papierowa traciła gwałtownie na wartości. Aby temu zaradzić, pod koniec 1923 r. wprowadzono nową<br />
jednostkę pieniężną – markę Rzeszy dla całego obszaru republiki. Inflacyjne papierowe marki wymieniano<br />
w relacji: 1 bln marek = 1 nowa marka.<br />
Po klęsce III Rzeszy Niemieckiej w II wojnie światowej tereny Prus Wschodnich zostały podzielone miedzy<br />
ZSRR a Polskę. Polska odzyskała także część ziem dawnego królestwa Pruskiego. Na pozostałych<br />
terytoriach Prus władzę sprawowali przedstawiciele zwycięskich mocarstw. 25.02.1947 r. Aliancka Rada<br />
Kontroli ogłosiła likwidację <strong>państwa</strong> Pruskiego. Tereny, które nie zostały włączone do ZSRR i Polski weszły<br />
później w skład państw niemieckich (NRD i RFN).<br />
OSA „Zamek” OLECKO 2019 PTN Ełk
20 marek Królestwa Pruskiego cesarza Wilhelma II<br />
1914 r.<br />
5 marek Republiki Weimarskiej z 1930 r. Moneta wybita<br />
z okazji wyzwolenia Nadrenii.<br />
OSA „Zamek” OLECKO 2019 PTN Ełk
Change language