07.04.2013 Views

Situación y perspectivas de los partidos políticos en la Región Andina

Situación y perspectivas de los partidos políticos en la Región Andina

Situación y perspectivas de los partidos políticos en la Región Andina

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

I<br />

ntroducción<br />

<strong>Situación</strong> y <strong>perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

<strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Región</strong> <strong>Andina</strong>: caso V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

Luego <strong>de</strong> una <strong>la</strong>rga historia republicana <strong>de</strong> inestabilidad,<br />

dictaduras e int<strong>en</strong>tos fallidos por imp<strong>la</strong>ntar un or<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>mocrático, <strong>la</strong> pregunta que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te formu<strong>la</strong>ban<br />

<strong>los</strong> analistas fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> exitosa imp<strong>la</strong>ntación y funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre 1958<br />

y 1988, era: ¿cómo fue posible establecer y consolidar<br />

un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>mocrático y un sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> eficaz,<br />

capaz <strong>de</strong> agregar y repres<strong>en</strong>tar amplios intereses y <strong>de</strong><br />

canalizar el conflicto por vías institucionales, luego <strong>de</strong><br />

esa acci<strong>de</strong>ntada historia política?<br />

Sin embargo, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> inestabilidad sociopolítica<br />

que progresivam<strong>en</strong>te se fue <strong>en</strong>tronizando <strong>en</strong> el país <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

finales <strong>de</strong> <strong>los</strong> años och<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad <strong>la</strong>s preguntas<br />

son otras: ¿por qué ese or<strong>de</strong>n estable y re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />

exitoso <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> crisis?, ¿por qué aquel exitoso<br />

sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> se <strong>de</strong>sestructuró y <strong>de</strong>sinstitucionalizó<br />

<strong>de</strong> manera tan dramática?, ¿por qué no ha sido posible<br />

recuperar <strong>la</strong> s<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad sociopolítica y <strong>de</strong>l<br />

bi<strong>en</strong>estar socioeconómico?; y, finalm<strong>en</strong>te, ¿cuáles son<br />

<strong>la</strong>s <strong>perspectivas</strong> <strong>de</strong> reacomodo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>?<br />

* Profesora e investigadora <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Estudios Políticos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> y <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Estudios Superiores<br />

<strong>de</strong> Administración (IESA). Este informe fue realizado con <strong>la</strong><br />

valiosa asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> lic<strong>en</strong>ciados Aracelis Maldonado y Daniel<br />

Mora, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l proyecto RedPol.<br />

MIRIAM KORNBLITH*<br />

I. Caracterización g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

Por más <strong>de</strong> tres décadas, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na se<br />

conformó sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> un sistema político y constitucional<br />

que inc<strong>en</strong>tivó <strong>la</strong> conformación y consolidación<br />

<strong>de</strong> una hegemonía partidista, cuyas prácticas privilegiaron<br />

<strong>la</strong> negociación y distribución <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />

<strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> <strong>de</strong> mayor relevancia. Es lo que Rey<br />

(1989) <strong>de</strong>nominó con mucho acierto el sistema populista<br />

<strong>de</strong> conciliación <strong>de</strong> élites. En este or<strong>de</strong>n se estableció un sistema<br />

bipartidista mo<strong>de</strong>rado, articu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> torno al<br />

binomio Acción Democrática (AD), <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia social<strong>de</strong>mócrata,<br />

y COPEI, <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación socialcristiana.<br />

En <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación propuesta por Molina y Pérez Baralt<br />

(1992; 2002; 2003), durante <strong>los</strong> años ses<strong>en</strong>ta el sistema<br />

<strong>de</strong> <strong>partidos</strong> se caracterizó por un multipartidismo inestable,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1973 hasta 1988 por un bipartidismo mo<strong>de</strong>rado,<br />

y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1993 hasta el pres<strong>en</strong>te se retornó al esquema<br />

multipartidista inestable.<br />

El or<strong>de</strong>n político se vio am<strong>en</strong>azado hacia finales <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> años och<strong>en</strong>ta, cuando su fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocrático-partidista<br />

se sumergió <strong>en</strong> una fuerte crisis que marcó <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>. En esa crisis confluyeron<br />

una diversidad <strong>de</strong> factores, seña<strong>la</strong>dos por diversos<br />

autores: <strong>la</strong> propia rigi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s formales<br />

<strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema político y partidista, que<br />

limitaron <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> escog<strong>en</strong>cia y participación<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> ciudadanos; el <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to y retroceso socio-<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

113


económico <strong>de</strong>l país, que repercutió <strong>en</strong> <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te exclusión<br />

<strong>de</strong> amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción; <strong>la</strong> excesiva<br />

partidización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones gubernam<strong>en</strong>tales; el excesivo<br />

c<strong>en</strong>tralismo y elitismo <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cisiones al interior <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>; el <strong>de</strong>scrédito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se dirig<strong>en</strong>te (política, empresarial, sindical,<br />

militar) seña<strong>la</strong>da por hechos <strong>de</strong> corrupción administrativa<br />

y como responsable <strong>de</strong>l ina<strong>de</strong>cuado manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

asuntos públicos (Kornblith, 1998).<br />

A partir <strong>de</strong> 1989 se sucedieron <strong>en</strong> el país un conjunto<br />

<strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos críticos que reve<strong>la</strong>ron <strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> malestares y distorsiones acumu<strong>la</strong>dos durante varias<br />

décadas <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mocrático. Algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

ev<strong>en</strong>tos críticos <strong>de</strong> ese <strong>la</strong>pso fueron: <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha<br />

<strong>de</strong> un severo programa <strong>de</strong> ajuste económico <strong>en</strong> 1989;<br />

el estallido social <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1989; el int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> golpe<br />

<strong>de</strong> Estado, <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 1992; un segundo int<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

golpe <strong>de</strong> Estado, <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 1992; <strong>la</strong> <strong>de</strong>stitución<br />

<strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Car<strong>los</strong> Andrés Pérez, <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1993,<br />

por cargos <strong>de</strong> pecu<strong>la</strong>do y malversación <strong>de</strong> fondos públi-<br />

114 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

cos; <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia provisional <strong>de</strong> Ramón J. Velásquez;<br />

<strong>la</strong> elección <strong>de</strong> Rafael Cal<strong>de</strong>ra, <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1993,<br />

fuera <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong>l bipartidismo tradicional; <strong>la</strong> crisis<br />

financiera y bancaria <strong>en</strong> 1994; <strong>la</strong> nueva puesta <strong>en</strong> marcha<br />

<strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> ajuste <strong>en</strong> 1996; <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> Hugo<br />

Chávez, <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1998, y el consecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>finitivo <strong>de</strong>l bipartidismo tradicional.<br />

El excesivo partidismo y su <strong>de</strong>terioro<br />

La excesiva partidización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na<br />

durante esta etapa pue<strong>de</strong> ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> varios s<strong>en</strong>tidos.<br />

En primer lugar, <strong>la</strong>s fuerzas políticas, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> más importantes, COPEI y AD,<br />

ejercieron un excesivo control sobre <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> organización<br />

y repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil. Las<br />

organizaciones gremiales y sindicales (rurales o urbanas),<br />

así como <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> vecinos y estudiantes,<br />

funcionaban bajo <strong>la</strong> sombra <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización partidista<br />

(Molina y Pérez, 1996: 223).<br />

Cuadro Nº 2<br />

Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lealta<strong>de</strong>s partidistas hacia <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales - AD, COPEI, MAS<br />

(porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>los</strong> electores)<br />

1973 1983 1993 1998 2000<br />

Militantes/Simpatizantes 45.9% 35.3% 27.8% 14.0% 10.8%<br />

AD, COPEI, MAS (696) (628) (398) (205) (161)<br />

Casos Válidos 1,517 1,778 1,435 1,458 1,490<br />

Casos No Validos 4 11 64 42 10<br />

Total Casos 1,521 1,789 1,499 1,500 1,500<br />

Fu<strong>en</strong>te: Molina, 2001: p.196<br />

Cuadro Nº 1<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lealta<strong>de</strong>s partidistas <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (porc<strong>en</strong>tajes)<br />

1973 1983 1990 1994<br />

Militantes/Simpatizantes 48.7 38.4 32.4 22.8<br />

In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes 19.2 38.0 47.0 44.5<br />

No interesados 32.1 23.6 20.6 32.7<br />

Total 100.0 100.0 100.0 100.0<br />

Fu<strong>en</strong>te: Molina y Pérez, 1996: p. 224


Esta partidización tuvo un impacto crucial sobre el<br />

mecanismo <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones gubernam<strong>en</strong>tales,<br />

revelándose una gran <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos respecto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas directrices <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> dominantes,<br />

lo que Coppedge (1992) <strong>de</strong>nominó <strong>la</strong> partidocracia<br />

v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na. A su vez, esta re<strong>la</strong>ción estrecha <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />

<strong>partidos</strong> y <strong>los</strong> gobiernos <strong>de</strong> turno g<strong>en</strong>eró una abigarrada<br />

re<strong>la</strong>ción cli<strong>en</strong>te<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre el gobierno, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

<strong>políticos</strong> y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, que permitió asegurar el apoyo<br />

<strong>de</strong> esta última a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales a través <strong>de</strong><br />

mecanismos utilitarios <strong>de</strong> integración sociopolítica (Rey,<br />

1989), como <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos públicos; lo<br />

que a su vez condicionó fuertem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> lealtad hacia<br />

dichos <strong>partidos</strong> a su capacidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er el vínculo<br />

cli<strong>en</strong>te<strong>la</strong>r.<br />

La partidización se hacía evi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> el elevado porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que se consi<strong>de</strong>raba militante o<br />

simpatizante <strong>de</strong> un partido político, <strong>en</strong> algunos casos<br />

mucho mayor que <strong>en</strong> otros países 1 . Para 1973, el 48%<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> electores se consi<strong>de</strong>raban militantes o simpatizantes<br />

<strong>de</strong> algún partido político, mi<strong>en</strong>tras que el 45.9%<br />

se <strong>de</strong>finían como militantes o simpatizantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

tradicionales más importantes para el mom<strong>en</strong>to:<br />

AD, COPEI o el Movimi<strong>en</strong>to al Socialismo (MAS), partido<br />

que, progresivam<strong>en</strong>te, se fue incorporando al esquema<br />

dominante como tercera fuerza —aunque a gran<br />

distancia <strong>de</strong>l binomio AD-COPEI. Estos porc<strong>en</strong>tajes<br />

siguieron una línea <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> años posteriores,<br />

pero todavía se mantuvieron altos para el año 1983,<br />

cuando el 38% <strong>de</strong>l electorado se consi<strong>de</strong>raba militante<br />

o simpatizante <strong>de</strong> algún partido político, si<strong>en</strong>do que el<br />

35.5% <strong>de</strong>l electorado se i<strong>de</strong>ntificaba con AD, COPEI,<br />

o el MAS. En el año 1990, cuando se expresaron <strong>la</strong>s<br />

primeras señales dramáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l sistema, aún<br />

un 32.4% <strong>de</strong>l electorado se i<strong>de</strong>ntificaba como militante<br />

o simpatizante <strong>de</strong> algún partido político 2 .<br />

Este excesivo partidismo, le dio una importante<br />

base <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s organizaciones políticas, <strong>la</strong>s cua-<br />

1 En un estudio <strong>de</strong> 1973, Baloyra y Martz, seña<strong>la</strong>ron que el 26% <strong>de</strong> sus<br />

<strong>en</strong>trevistados v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>nos eran miembros <strong>de</strong> algún partido político,<br />

estimado mucho mayor al nivel registrado <strong>en</strong> el simi<strong>la</strong>r estudio que<br />

Nie y Kim (1978) hicieron <strong>en</strong> sietes países que incluían a Austria,<br />

India, Japón, Ho<strong>la</strong>nda, Nigeria, Estados Unidos y Yugos<strong>la</strong>via, y <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> cuales sólo el primero alcanzó un 28% <strong>de</strong> militancia partidista<br />

(Molina y Pérez, 1996).<br />

2 Los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistados que se consi<strong>de</strong>ran no interesados<br />

disminuye también con <strong>los</strong> años, mi<strong>en</strong>tras que el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistados<br />

que se consi<strong>de</strong>ran in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes aum<strong>en</strong>ta consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te,<br />

especialm<strong>en</strong>te para el año 1990, cuando se sitúa <strong>en</strong> 40%.<br />

les se convirtieron <strong>en</strong> eficaces máquinas electorales.<br />

No obstante, <strong>la</strong>s organizaciones partidistas progresivam<strong>en</strong>te<br />

perdieron su conexión inicial con <strong>la</strong> realidad<br />

socieconómica nacional, y se conc<strong>en</strong>traron casi exclusivam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> objetivos asociados a su acceso y perman<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r, haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na<br />

un sistema cada vez más formalm<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tativo.<br />

Los <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> tradicionales no reaccionaron<br />

a tiempo y <strong>en</strong> sintonía con <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

realidad socioeconómica que el<strong>los</strong> mismos habían contribuido<br />

a conformar, y siguieron articu<strong>la</strong>ndo sus acciones<br />

y propuestas sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l éxito obt<strong>en</strong>ido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas iniciales <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to y consolidación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> el país, cuando su actuación<br />

fue crucial. Paradójicam<strong>en</strong>te, el éxito pareció actuar<br />

como fr<strong>en</strong>o para rep<strong>en</strong>sar sus principales prácticas<br />

y reg<strong>la</strong>s, modos <strong>de</strong> interacción con <strong>la</strong> sociedad,<br />

propuestas i<strong>de</strong>ológicas y ori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> políticas públicas, <strong>en</strong> tiempos <strong>en</strong> que el <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to<br />

socioeconómico y el cuestionami<strong>en</strong>to al<br />

li<strong>de</strong>razgo establecido rec<strong>la</strong>maba giros drásticos <strong>en</strong> su<br />

dinámica interna y <strong>en</strong> su re<strong>la</strong>ción con el gobierno y <strong>la</strong><br />

sociedad.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerte partidización, el propio esquema<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa recibió críticas significativas,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a <strong>los</strong> escasos mecanismos<br />

<strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s públicas y <strong>de</strong> participación<br />

ciudadana que ésta contemp<strong>la</strong>ba. Los aspectos es<strong>en</strong>ciales<br />

<strong>de</strong> dicho esquema repres<strong>en</strong>tativo quedaron esbozados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961, cuyo texto hacía especial<br />

énfasis <strong>en</strong> el carácter repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na (CN, 1961; Art. 3), i<strong>de</strong>ntificando al<br />

sufragio como vía privilegiada y casi exclusiva para el<br />

ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> soberanía popu<strong>la</strong>r (Art. 4) 3 y erigi<strong>en</strong>do a<br />

<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> como <strong>la</strong> única forma <strong>de</strong> asociación<br />

política reconocida constitucionalm<strong>en</strong>te para <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario político nacional<br />

(Álvarez, 2003: 80).<br />

La participación política, expresada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s funciones<br />

<strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción, agregación y repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses,<br />

se canalizaba <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> manera hegemónica a través<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>, <strong>la</strong>s cuales también conc<strong>en</strong>traban<br />

<strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> mecanismos <strong>de</strong> control <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> administración pública consagrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitu-<br />

3 Según el artículo 4 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961: “La soberanía resi<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> el pueblo, qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> ejerce mediante el sufragio, por lo órganos <strong>de</strong>l<br />

po<strong>de</strong>r público”<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

115


ción, <strong>de</strong>bido al importante papel que el Congreso Nacional<br />

(ocupado por <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>) jugaba <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

fiscalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión pública.<br />

Al mismo tiempo, <strong>los</strong> mecanismos <strong>de</strong> participación<br />

alternativos a <strong>la</strong> participación partidista eran escasos.<br />

La Constitución <strong>de</strong> 1961 fijaba <strong>la</strong> iniciativa legis<strong>la</strong>tiva <strong>en</strong><br />

manos <strong>de</strong> <strong>los</strong> ciudadanos (165.5), el <strong>de</strong>recho político a<br />

manifestarse públicam<strong>en</strong>te y sin armas (115), <strong>la</strong> libertad<br />

<strong>de</strong> expresión sin c<strong>en</strong>sura previa (61) y el <strong>de</strong>recho a pres<strong>en</strong>tar<br />

peticiones a <strong>los</strong> funcionarios o <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas,<br />

y a obt<strong>en</strong>er oportuna respuesta <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos (67).<br />

El refer<strong>en</strong>do consultivo sólo estaba previsto <strong>en</strong> el caso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma a <strong>la</strong> Constitución y nunca fue activado.<br />

Más tar<strong>de</strong>, se establecerían otras instituciones participativas<br />

a nivel municipal, como el referéndum consultivo<br />

(Álvarez, 1996: 78). Tardíam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Ley Orgánica<br />

<strong>de</strong>l Sufragio y Participación Política (LOSSP), promulgada<br />

<strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997, incorporó el refer<strong>en</strong>do consultivo<br />

<strong>de</strong> alcance nacional, el cual fue utilizado por primera<br />

vez <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 1999.<br />

Los diversos cuestionami<strong>en</strong>tos al sistema político y<br />

partidista fueron recibidos y escuchados por algunas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s fuerzas aludidas o por sectores al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />

De hecho, <strong>la</strong>s élites políticas int<strong>en</strong>taron impulsar<br />

un conjunto <strong>de</strong> reformas que respondieran a <strong>la</strong>s críticas,<br />

a través <strong>de</strong>l fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema repres<strong>en</strong>tativo,<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961, y el<br />

reforzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> como instituciones<br />

c<strong>la</strong>ves y fundacionales <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong>mocrático.<br />

Las más importantes <strong>de</strong> estas reformas surgieron <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Comisión Presi<strong>de</strong>ncial para <strong>la</strong> Reforma <strong>de</strong>l Estado (COPRE),<br />

que aunque fundada durante el gobierno <strong>de</strong> Jaime<br />

Lusinchi (1984-1989) no produjo frutos sustanciales sino<br />

hasta 1989, cuando promovió su p<strong>la</strong>n para <strong>la</strong> reducción<br />

<strong>de</strong>l Estado y su propuesta para <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> COPRE<br />

no fueron siempre bi<strong>en</strong> recibidas por <strong>la</strong>s fuerzas políticas<br />

tradicionales.<br />

Es así que, durante ese <strong>la</strong>pso crítico, también hubo<br />

importantes int<strong>en</strong>tos por poner <strong>en</strong> marcha innovaciones<br />

institucionales que pret<strong>en</strong>dían cambiar <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s,<br />

actores e instituciones cuestionados. Entre estas reformas<br />

<strong>de</strong>staca <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización político-administrativa,<br />

quizá <strong>la</strong> reforma político-institucional <strong>de</strong> mayor <strong>en</strong>vergadura<br />

empr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos lustros, y <strong>la</strong> modificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s y <strong>la</strong> organización electoral <strong>en</strong> el<br />

país. Sin embargo, <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> legitimidad y <strong>de</strong><br />

gobernabilidad se había ya insta<strong>la</strong>do <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, pro-<br />

116 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

ducto <strong>de</strong> una fuerte crisis económica marcada por un<br />

significativo aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, el grave m<strong>en</strong>oscabo<br />

<strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no <strong>en</strong> <strong>los</strong> sectores medios<br />

y popu<strong>la</strong>res, así como el evi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

servicios públicos (Molina y Pérez, 1996: 224-225), y<br />

junto a altos niveles <strong>de</strong> impunidad y corrupción asociados<br />

con <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se dirig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. De modo que, aun<br />

tratándose <strong>de</strong> reformas exitosas, y que g<strong>en</strong>eraron bu<strong>en</strong>a<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias positivas que se esperaban<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas, su implem<strong>en</strong>tación tardía <strong>en</strong> un contexto<br />

marcado por <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> legitimidad <strong>de</strong> sus principales<br />

impulsores —particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong><br />

tradicionales—, no bastó para revertir el <strong>de</strong>terioro<br />

sociopolítico y económico predominantes, ni para promover<br />

un sólido li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> relevo con <strong>la</strong> velocidad e<br />

int<strong>en</strong>sidad que muchos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública<br />

rec<strong>la</strong>maban.<br />

Del bipartidismo mo<strong>de</strong>rado al<br />

multipartidismo inestable<br />

La crisis sufrida por el sistema político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no se<br />

expresó <strong>en</strong> el paso <strong>de</strong> un sistema bipartidista a un sistema<br />

multipartidista. En <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ese cambio<br />

interactuó una combinación <strong>de</strong> factores. En primer lugar,<br />

el cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s formales político-electorales,<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />

y <strong>la</strong> elección directa y separada <strong>de</strong> gobernadores,<br />

alcal<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>más autorida<strong>de</strong>s locales, así como <strong>la</strong><br />

introducción <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalización <strong>de</strong>l sufragio<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuerpos legis<strong>la</strong>tivos. En<br />

segundo lugar, el cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias políticoelectorales<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> votantes, que se ori<strong>en</strong>taron hacia opciones<br />

difer<strong>en</strong>tes al bipartidismo tradicional. Y, <strong>en</strong> tercer<br />

lugar, <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l sistema político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, que<br />

ocasionó dicho <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias colectivas,<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>tronización <strong>de</strong> <strong>la</strong> abst<strong>en</strong>ción electoral y el<br />

apoyo a organizaciones e individualida<strong>de</strong>s emerg<strong>en</strong>tes,<br />

como expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>safección <strong>de</strong> amplios sectores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción respecto <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n establecido y <strong>de</strong> sus<br />

principales actores.<br />

Ese cambio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un sistema bipartidista mo<strong>de</strong>rado<br />

hacia un multipartidismo inestable se fue concretando<br />

progresivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> sucesivos procesos comiciales<br />

regionales (1989, 1992, 1995) y nacionales (1993), y se<br />

ratificaría <strong>en</strong> <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios regionales y<br />

nacionales <strong>de</strong> 1998 y 2000.


La <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización y el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

multipartidismo<br />

La elección directa <strong>de</strong> gobernadores y alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

años 1989, 1992 y 1995, produjo nuevos patrones <strong>de</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to y difer<strong>en</strong>tes corre<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> fuerza<br />

<strong>en</strong> el panorama político-electoral <strong>de</strong>l país. Con esas elecciones<br />

se ampliaron <strong>los</strong> espacios para <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

inter e intrapartidista, y se crearon oportunida<strong>de</strong>s para<br />

el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res individuales y organizaciones<br />

políticas alternativas a <strong>la</strong>s tradicionales.<br />

En <strong>los</strong> tres primeros procesos <strong>la</strong> abst<strong>en</strong>ción se colocó<br />

<strong>en</strong> niveles altos, alcanzando el 54.0% <strong>en</strong> 1989, 50.72%<br />

<strong>en</strong> 1992 y 53.85% <strong>en</strong> 1995. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> novedad <strong>de</strong><br />

estos comicios y que se trataba <strong>de</strong> elegir a autorida<strong>de</strong>s<br />

muy cercanas a <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> <strong>los</strong> ciudadanos, <strong>la</strong>s<br />

mismas no g<strong>en</strong>eraron una significativa movilización <strong>de</strong>l<br />

electorado.<br />

En 1989, <strong>los</strong> gobernadores electos eran expon<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> li<strong>de</strong>razgos regionales <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>tidad. A pesar <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>ormes dificulta<strong>de</strong>s que atravesaba el gobierno <strong>de</strong><br />

Pérez luego <strong>de</strong>l estallido social <strong>de</strong> febrero, <strong>los</strong> resultados<br />

favorecieron a AD, partido <strong>de</strong> gobierno, pero también<br />

se evi<strong>de</strong>nció <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong>l electorado a g<strong>en</strong>erar<br />

una corre<strong>la</strong>ción más equilibrada <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, al incluir<br />

significativam<strong>en</strong>te a COPEI, el otro compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ecuación bipartidista. En esta elección resaltó <strong>la</strong> victoria<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> MAS y La Causa R (LCR), logrando<br />

por primera vez <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia relevante <strong>de</strong> organizaciones<br />

políticas distintas <strong>de</strong>l binomio AD-COPEI <strong>en</strong> posiciones<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r regional.<br />

La segunda elección <strong>de</strong> gobernadores y alcal<strong>de</strong>s tuvo<br />

lugar <strong>en</strong> 1992, pocos días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l segundo int<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> golpe <strong>de</strong> Estado ocurrido ese año. En esa ocasión,<br />

<strong>los</strong> resultados favorecieron ampliam<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> candidatos<br />

<strong>de</strong> COPEI. Por su parte, el partido MAS increm<strong>en</strong>tó<br />

el número <strong>de</strong> gobernaciones ganadas, mi<strong>en</strong>tras que AD<br />

redujo el número <strong>de</strong> sus gobernaciones y LCR mantuvo<br />

<strong>la</strong> gobernación <strong>de</strong>l estado Bolívar y, a<strong>de</strong>más, resultó<br />

triunfador <strong>en</strong> <strong>la</strong> alcaldía <strong>de</strong>l Municipio Libertador, <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

mayor importancia pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong>l área metropolitana<br />

<strong>de</strong> Caracas.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> óptica <strong>de</strong> <strong>los</strong> propon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización,<br />

estos resultados fueron muy estimu<strong>la</strong>ntes (exceptuando<br />

<strong>la</strong> alta abst<strong>en</strong>ción), puesto que reve<strong>la</strong>ba <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong>l electorado <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar una estructura <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r más equilibrada, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que podía producirse un<br />

contrapeso a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> dominantes <strong>en</strong> el ámbito na-<br />

“<br />

El país vive una circunstancia muy especial, que no ti<strong>en</strong>e<br />

nada que ver con otras realida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que t<strong>en</strong>emos<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> países andinos. Por un <strong>la</strong>do, pi<strong>en</strong>so que <strong>los</strong><br />

<strong>partidos</strong> tradicionales, AD y COPEI —<strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida<br />

el MAS, porque vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda—, no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a<br />

cabalidad lo que está pasando con Chávez. Cre<strong>en</strong> que<br />

todavía —y ciertam<strong>en</strong>te— hay márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> normalidad<br />

<strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> <strong>los</strong> que uno pue<strong>de</strong> moverse, pero cada<br />

día se van restringi<strong>en</strong>do más<br />

(Pastor Heydra, Acción Democrática).<br />

”<br />

cional. En medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis política que se <strong>de</strong>sató luego<br />

<strong>de</strong>l int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> golpe <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong><br />

1992, contar con una oposición leal insertada <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

regional <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r fue un recurso importante<br />

para mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>l gobierno y <strong>de</strong>l sistema<br />

<strong>de</strong>mocrático.<br />

La <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización introdujo adicionalm<strong>en</strong>te una<br />

reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> juego novedosa <strong>en</strong> el sistema político, como<br />

fue <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> reelección inmediata <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobernadores<br />

y alcal<strong>de</strong>s <strong>en</strong> ejercicio, opción constitucionalm<strong>en</strong>te<br />

negada a <strong>los</strong> presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> República qui<strong>en</strong>es<br />

sólo podían aspirar a <strong>la</strong> reelección <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> dos<br />

períodos fuera <strong>de</strong>l gobierno. En 15 casos, <strong>los</strong> gobernadores<br />

fueron reelectos.<br />

En 1995, tratándose <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera elección regional,<br />

bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobernadores no pudieron aspirar a<br />

<strong>la</strong> reelección y aparecieron nuevos candidatos a ocupar<br />

dichos cargos, sumados a <strong>los</strong> estados Amazonas y Delta<br />

Amacuro que, por primera vez, eligieron gobernadores.<br />

A pesar <strong>de</strong> triunfo electoral <strong>de</strong> Cal<strong>de</strong>ra para <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1993, el partido<br />

que lo apoyó, Converg<strong>en</strong>cia, sólo obtuvo una gobernación<br />

(Yaracuy); <strong>en</strong> cambio, el MAS, otro miembro<br />

importante <strong>de</strong> su coalición, sí se b<strong>en</strong>efició <strong>de</strong> su vincu<strong>la</strong>ción<br />

con el gobierno y triunfó <strong>en</strong> dos gobernaciones<br />

más. AD aum<strong>en</strong>tó el número <strong>de</strong> gobernaciones, mi<strong>en</strong>tras<br />

que COPEI experim<strong>en</strong>tó una caída drástica respecto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 1992, si<strong>en</strong>do este resultado<br />

un reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>satada por <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong><br />

Cal<strong>de</strong>ra separada <strong>de</strong> su partido original. LCR perdió su<br />

emblemática gobernación <strong>de</strong> Bolívar, pero promovió<br />

con mucho éxito <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Arias Cár<strong>de</strong>nas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

importante gobernación <strong>de</strong>l estado Zulia, <strong>la</strong> <strong>de</strong>l mayor<br />

caudal electoral <strong>de</strong>l país. Por otro <strong>la</strong>do, emergió <strong>en</strong><br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

117


Carabobo una opción partidista regional, Proyecto<br />

Carabobo, que más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte adquiriría dim<strong>en</strong>sión nacional<br />

como Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (PV).<br />

Estos comicios fueron reve<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>los</strong> votantes. AD y<br />

COPEI perdieron gobernaciones <strong>en</strong> estados con un<br />

importante peso electoral como Zulia, Carabobo y Lara.<br />

Se consolidaron li<strong>de</strong>razgos partidistas y regionales <strong>en</strong><br />

<strong>los</strong> estados Aragua y Carabobo, igualm<strong>en</strong>te importantes<br />

por su <strong>de</strong>nsidad pob<strong>la</strong>cional. Se evi<strong>de</strong>nció el profundo<br />

<strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l partido COPEI, que si bi<strong>en</strong><br />

había resistido su prolongada aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r presi<strong>de</strong>ncial<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1983, no pudo superar <strong>la</strong> división causada<br />

por <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> su lí<strong>de</strong>r fundador, cuya presi<strong>de</strong>ncia<br />

no le reportó b<strong>en</strong>eficios <strong>políticos</strong>. Algunas<br />

individualida<strong>de</strong>s y agrupaciones regionales se proyectaron<br />

con fuerza hacia el resto <strong>de</strong>l país, lo que ratificó que<br />

el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización se había convertido <strong>en</strong><br />

una cantera <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> nuevos lí<strong>de</strong>res <strong>políticos</strong>.<br />

Las elecciones nacionales <strong>de</strong> 1993<br />

Las elecciones <strong>de</strong> 1993 constituy<strong>en</strong> una importante inflexión<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica bipartidista que había caracterizado<br />

al país <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios <strong>de</strong> 1973, y mostraron<br />

con mucha fuerza el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias<br />

electorales <strong>de</strong>l v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no hacia opciones emerg<strong>en</strong>tes<br />

(Sonntag y Maingón, 2001). El contraste <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> resultados<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios presi<strong>de</strong>nciales y par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios<br />

<strong>de</strong> 1988 y 1993, es elocu<strong>en</strong>te.<br />

En <strong>la</strong>s elecciones presi<strong>de</strong>nciales, <strong>los</strong> cuatro<br />

cont<strong>en</strong>dores principales <strong>en</strong>carnaban <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación o el<br />

cuestionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s e instituciones conv<strong>en</strong>cionales<br />

<strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n sociopolítico v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no. C<strong>la</strong>udio<br />

Fermín (<strong>de</strong> AD), ex-alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Caracas, y Oswaldo<br />

Álvarez Paz (<strong>de</strong> COPEI), ex gobernador <strong>de</strong>l Zulia, pert<strong>en</strong>ecían<br />

a <strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus respectivos<br />

<strong>partidos</strong>. Sus propuestas programáticas incluían<br />

nociones cercanas al neoliberalismo <strong>en</strong> materia económica<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización.<br />

Andrés Velásquez, ex gobernador <strong>de</strong> Bolívar, también<br />

era un producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, y era miembro<br />

promin<strong>en</strong>te <strong>de</strong> LCR, partido que <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to<br />

expresaba <strong>la</strong> opción <strong>de</strong> mayor <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to al status<br />

quo político. Y Rafael Cal<strong>de</strong>ra, qui<strong>en</strong> obtuvo <strong>la</strong> victoria<br />

<strong>en</strong> estos comicios, aun si<strong>en</strong>do fundador <strong>de</strong> COPEI y<br />

figura principal durante varias décadas, surgió <strong>en</strong> abierta<br />

oposición a éste y al programa <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong>l ex presi-<br />

118 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

<strong>de</strong>nte Pérez, cabalgando sobre <strong>la</strong> simpatía <strong>de</strong>spertada<br />

hacia <strong>los</strong> militares golpistas <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1992.<br />

En aquel<strong>la</strong> conti<strong>en</strong>da, participó como candidato <strong>de</strong>l<br />

partido Converg<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> una amplia coalición <strong>de</strong> 15<br />

<strong>partidos</strong> (el l<strong>la</strong>mado “chiripero”), <strong>de</strong> <strong>la</strong> que formaban<br />

parte organizaciones <strong>de</strong> izquierda como el MAS, el<br />

Movimi<strong>en</strong>to Electoral <strong>de</strong>l Pueblo (MEP), el Partido<br />

Comunista <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (PCV), <strong>en</strong>tre otros; con lo que,<br />

por primera vez <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1958, obtuvo <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia un<br />

candidato prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un partido o coalición <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />

distintos a AD y COPEI 4 .<br />

La abst<strong>en</strong>ción se increm<strong>en</strong>tó, pasando <strong>de</strong> 18.08%<br />

<strong>en</strong> 1988 a 39.84%. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 1988 <strong>la</strong> sumatoria<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> votos obt<strong>en</strong>idos por <strong>los</strong> candidatos <strong>de</strong> AD y<br />

COPEI alcanzó el 93.29% <strong>de</strong>l total, porc<strong>en</strong>taje simi<strong>la</strong>r<br />

a <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos por ambos <strong>partidos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

1973 <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, <strong>en</strong> 1993 dicha adición ap<strong>en</strong>as alcanzó<br />

el 46.33%. A su vez, <strong>la</strong> sumatoria <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos <strong>de</strong>positados<br />

a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s candidaturas “antisistema”, repres<strong>en</strong>tadas<br />

por Cal<strong>de</strong>ra y Velásquez, obtuvo el 52.41% <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

votos.<br />

El gobierno <strong>de</strong> Cal<strong>de</strong>ra pudiera ser compr<strong>en</strong>dido<br />

como el último int<strong>en</strong>to por mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l juego<br />

político inaugurado <strong>en</strong> 1958, y como <strong>la</strong> postrera oportunidad<br />

que el electorado le otorgó a <strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia tradicional<br />

para conducir al país. Sin embargo, <strong>los</strong> avatares y<br />

frustraciones <strong>de</strong> ese gobierno le mostraron a ese mismo<br />

electorado <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo tradicional<br />

para manejar con éxito <strong>la</strong>s cada vez más complejas t<strong>en</strong>siones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, el acceso al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> organizaciones<br />

e individualida<strong>de</strong>s prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda,<br />

que formaban parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición que llevó a Cal<strong>de</strong>ra<br />

al po<strong>de</strong>r y cuyo aporte electoral por primera vez<br />

tuvo <strong>la</strong> eficacia sufici<strong>en</strong>te como para influir <strong>en</strong> el resultado<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios presi<strong>de</strong>nciales (el MAS le aportó<br />

casi 600 mil votos a su candidatura), abrió una nueva<br />

perspectiva <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r a agrupaciones políticas que<br />

secu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te obt<strong>en</strong>ían un reducido apoyo electoral. Esta<br />

circunstancia les otorgó visibilidad pública, reduci<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong>s resist<strong>en</strong>cias tradicionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ante <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> su irrupción abierta, como ocurriría con <strong>la</strong><br />

candidatura <strong>de</strong> Chávez.<br />

4 Aunque Cal<strong>de</strong>ra era expresión c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo tradicional y sus<br />

actuaciones políticas se remontaban a <strong>los</strong> años cuar<strong>en</strong>ta, su éxito<br />

electoral <strong>en</strong> esta ocasión se <strong>de</strong>bió a su distanciami<strong>en</strong>to respecto <strong>de</strong><br />

ese mismo refer<strong>en</strong>te y a su discurso crítico respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sviaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada “<strong>de</strong>mocracia puntofijista”.


En el ámbito par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario, se produjo un <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />

simi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias colectivas y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el<br />

Congreso. Así, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s elecciones par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> 1993,<br />

AD y COPEI obtuvieron, respectivam<strong>en</strong>te, el 23.34%<br />

y el 22.62% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> Causa R y <strong>la</strong><br />

alianza Converg<strong>en</strong>cia-MAS obtuvieron el 20.68% y el<br />

24.34% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos, respectivam<strong>en</strong>te (Molina y Pérez,<br />

1996: 221). Así, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 1988, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

AD y COPEI sumaron el 81.6% <strong>de</strong> <strong>los</strong> escaños <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cámara <strong>de</strong> diputados —y el 9.0% le correspondió al<br />

MAS—, <strong>en</strong> 1993 <strong>los</strong> escaños correspondi<strong>en</strong>tes a AD y<br />

COPEI, agregados, ap<strong>en</strong>as alcanzaron el 53.2%. El espacio<br />

antes ocupado por esas agrupaciones fue ll<strong>en</strong>ado por<br />

<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> LCR con 19.7% <strong>de</strong> <strong>los</strong> diputados, Converg<strong>en</strong>cia<br />

con 12.8%, y el MAS con 11.8% <strong>de</strong> <strong>los</strong> puestos.<br />

La profusión <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos críticos acaecidos <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />

años 1989 y 1993, y el <strong>de</strong>terioro sost<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>los</strong> pi<strong>la</strong>res<br />

fundam<strong>en</strong>tales que sostuvieron el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>mocrático<br />

instaurado <strong>en</strong> 1958, explican <strong>la</strong> rapi<strong>de</strong>z y profundidad<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias colectivas expresados<br />

<strong>en</strong> dichas elecciones, y <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te búsqueda <strong>de</strong><br />

nuevas opciones que contribuyeran a superar <strong>la</strong> crisis.<br />

El <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to socioeconómico sost<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> inicios<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> años och<strong>en</strong>ta había ac<strong>en</strong>tuado <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

exist<strong>en</strong>tes, y había g<strong>en</strong>erado amplios sectores <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

excluidos <strong>de</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios socioeconómicos por<br />

el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> pobreza crítica y extrema.<br />

La realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> exclusión socioeconómica y <strong>de</strong> <strong>la</strong> frustración<br />

con el li<strong>de</strong>razgo tradicional g<strong>en</strong>eró <strong>la</strong>s condiciones<br />

para el cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> realineación partidista, tanto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> algunas organizaciones, como <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> términos más acor<strong>de</strong>s con<br />

<strong>la</strong>s divisiones sociales y económicas 5 .<br />

No obstante, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reiteradas y consist<strong>en</strong>tes<br />

señales <strong>de</strong> impaci<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>safección <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

con el li<strong>de</strong>razgo tradicional y sus actuaciones, el mismo<br />

no at<strong>en</strong>dió satisfactoriam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s expectativas colectivas,<br />

y optó por repetir fórmu<strong>la</strong>s agotadas o promover<br />

innovaciones que no g<strong>en</strong>eraron sufici<strong>en</strong>te impulso r<strong>en</strong>ovador.<br />

Esa ruptura comunicacional <strong>en</strong>tre el li<strong>de</strong>razgo<br />

conv<strong>en</strong>cional y amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, conv<strong>en</strong>ció<br />

a <strong>los</strong> últimos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inutilidad <strong>de</strong> seguir apostando<br />

al li<strong>de</strong>razgo tradicional.<br />

5 Para un exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to socioeconómico y<br />

realineaciones sociopolíticas <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, ver Ellner, 2003; Hellinger,<br />

2003; Roberts, 2003.<br />

Los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l electorado se<br />

tradujeron también <strong>en</strong> una disminución <strong>en</strong> el número<br />

<strong>de</strong> militantes y/o simpatizantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>.<br />

Para 1994, <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> ciudadanos y <strong>los</strong><br />

<strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> se reduce aún más: sólo 22.8% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción, como lo muestra el cuadro 1.1, se consi<strong>de</strong>ra<br />

militante o simpatizante <strong>de</strong> algún partido político (<strong>en</strong><br />

comparación con el 48.7%, el 38.4% y el 32.4% <strong>de</strong> 1973,<br />

1983 y 1990, respectivam<strong>en</strong>te), y sólo un 27.8% <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

interesados <strong>en</strong> política se consi<strong>de</strong>ra militante o simpatizante<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> tradicionales (AD, COPEI<br />

y MAS).<br />

En este contexto, el control partidista sobre <strong>la</strong> sociedad<br />

civil fue haciéndose cada vez más difuso, y, progresivam<strong>en</strong>te,<br />

surgieron gremios y asociaciones <strong>de</strong> vecinos y<br />

estudiantes no alineadas con <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> o con ag<strong>en</strong>das<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s fuerzas tradicionales<br />

habían perdido progresivam<strong>en</strong>te su capacidad <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etrar,<br />

manejar y contro<strong>la</strong>r este tipo <strong>de</strong> organizaciones.<br />

La fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>salineación partidista, <strong>la</strong> abst<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> personalización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> política y el resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un multipartidismo<br />

inestable, se incorporaron como nuevos rasgos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

dinámica político-electoral <strong>en</strong> sustitución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características<br />

anteriores.<br />

Las elecciones <strong>de</strong> 1998: una coyuntura<br />

crítica<br />

Los comicios <strong>de</strong> 1998 constituy<strong>en</strong> una coyuntura crítica<br />

que <strong>de</strong>terminará el cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas<br />

políticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y el acceso al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> sectores<br />

emerg<strong>en</strong>tes —algunos <strong>de</strong> vieja pres<strong>en</strong>cia, pero <strong>de</strong><br />

escasa figuración electoral previa— <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n político<br />

v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, <strong>los</strong> que consumarán el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> estructurado <strong>en</strong> torno al binomio<br />

AD-COPEI.<br />

En materia político-electoral, el año 1998 se caracterizó<br />

por <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> situaciones inéditas y por<br />

importantes transformaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

comicios, <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica partidista, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas candidaturas<br />

<strong>de</strong>l proceso electoral, y <strong>en</strong> <strong>los</strong> resultados que<br />

emergieron <strong>de</strong>l mismo.<br />

Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios más importantes fue <strong>la</strong> conformación<br />

<strong>de</strong>l Polo Patriótico. Esta fue una alianza partidista<br />

estructurada <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Hugo<br />

Chávez, lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>tona golpista <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> febrero<br />

<strong>de</strong> 1992, qui<strong>en</strong> habría sido <strong>en</strong>carce<strong>la</strong>do, juzgado, dado<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

119


<strong>de</strong> baja <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas y luego sobreseído <strong>en</strong><br />

1994, junto con sus más cercanos co<strong>la</strong>boradores, por el<br />

<strong>en</strong>tonces Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Rafael Cal<strong>de</strong>ra. A<br />

pesar <strong>de</strong>l fracaso militar <strong>de</strong>l golpe <strong>de</strong> Estado, el movimi<strong>en</strong>to<br />

insurg<strong>en</strong>te li<strong>de</strong>rado por Chávez Frías <strong>de</strong>rivó <strong>en</strong><br />

un éxito político para sus principales promotores, que<br />

rápidam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spertaron simpatías <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>cantada por el <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to socioeconómico acumu<strong>la</strong>do<br />

y por <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo tradicional.<br />

Los principales promotores <strong>de</strong> dicho movimi<strong>en</strong>to<br />

fueron <strong>los</strong> oficiales activos Hugo Chávez Frías, Francisco<br />

Javier Arias Cár<strong>de</strong>nas, Urdaneta Hernán<strong>de</strong>z y Joel<br />

Acosta Chirinos, junto con un numeroso grupo <strong>de</strong> oficiales.<br />

No obstante, no todos esperarían hasta 1998 para<br />

participar <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, esta vez<br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía electoral. Arias Cár<strong>de</strong>nas, así como<br />

otros dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to insurg<strong>en</strong>te, optaron por<br />

<strong>la</strong> vía electoral, incursionando exitosam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

comicios <strong>de</strong> 1995, <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales Arias Cár<strong>de</strong>nas resultó<br />

elegido gobernador <strong>en</strong> el estado Zulia, con el apoyo <strong>de</strong><br />

LCR.<br />

Por su parte, Chávez se mantuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

abst<strong>en</strong>ción hasta mediados <strong>de</strong> 1997, cuando cambió su<br />

estrategia política, asociándose con diversas<br />

individualida<strong>de</strong>s y organizaciones civiles, con el propósito<br />

<strong>de</strong> seguir <strong>la</strong> vía electoral. De esta estrategia surgió y<br />

se legalizó el partido Movimi<strong>en</strong>to Quinta República<br />

(MVR), el cual tuvo un consist<strong>en</strong>te asc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas<br />

<strong>de</strong> opinión pública. El Polo Patriótico agrupó a<br />

este naci<strong>en</strong>te partido, a otras pequeñas y nuevas organizaciones<br />

partidistas como el partido Patria para Todos<br />

(PPT), y a otras organizaciones tradicionales <strong>de</strong> izquierda<br />

como el MAS, el PCV y el MEP, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l apoyo<br />

a <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Hugo Chávez a <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República 6 .<br />

Los <strong>partidos</strong> tradicionales, también propusieron sus<br />

respectivos candidatos a <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia. El partido<br />

COPEI eligió como candidata presi<strong>de</strong>ncial a una in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te,<br />

Ir<strong>en</strong>e Sáez, ex Miss Universo y exitosa alcal<strong>de</strong>sa<br />

<strong>de</strong> Chacao, qui<strong>en</strong> ost<strong>en</strong>taba altos niveles <strong>de</strong> popu<strong>la</strong>ridad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas preelectorales. Por el contrario,<br />

AD seleccionó a su máximo dirig<strong>en</strong>te partidista y Secretario<br />

G<strong>en</strong>eral, Alfaro Ucero, cuyas primeras incursiones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida política nacional databan <strong>de</strong> <strong>los</strong> años<br />

6 Para el estudio <strong>de</strong>l proceso sociopolítico asociado al MVR y a Chávez,<br />

consultar B<strong>la</strong>nco Muñoz, 1998; Garrido, 1999; 2000; López-Maya,<br />

2003, <strong>en</strong>tre otros.<br />

120 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

cuar<strong>en</strong>ta, pero que carecía <strong>de</strong> apoyo popu<strong>la</strong>r. Los avatares<br />

<strong>de</strong> estas candidaturas fueron un reflejo dramático<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis que afectaba a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales. Por<br />

su parte, ni el partido <strong>de</strong> gobierno ni el gobierno como<br />

tal apoyaron o postu<strong>la</strong>ron un candidato presi<strong>de</strong>ncial.<br />

Otros <strong>partidos</strong> emerg<strong>en</strong>tes también pres<strong>en</strong>taron candidatos.<br />

El recién formado partido Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

(PV), <strong>de</strong>signó a H<strong>en</strong>rique Sa<strong>la</strong>s Romer como su candidato<br />

presi<strong>de</strong>ncial, exitoso ex gobernador <strong>de</strong>l estado<br />

Carabobo. La Causa R inicialm<strong>en</strong>te apoyó a Ir<strong>en</strong>e Sáez,<br />

y luego resolvió <strong>la</strong>nzar su propia candidatura con Alfredo<br />

Ramos, sin éxito. En un principio, el total <strong>de</strong> candidatos<br />

presi<strong>de</strong>nciales asc<strong>en</strong>día a 16, pero <strong>en</strong>tre r<strong>en</strong>uncias y otras<br />

ev<strong>en</strong>tualida<strong>de</strong>s <strong>la</strong> lista se redujo finalm<strong>en</strong>te a 11.<br />

El área propiam<strong>en</strong>te electoral experim<strong>en</strong>tó cambios<br />

significativos para esos comicios, con <strong>la</strong> promulgación<br />

<strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l Sufragio y<br />

Participación Política (LOSPP). Esta introdujo importantes<br />

innovaciones como <strong>la</strong> automatización <strong>de</strong>l proceso<br />

electoral, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> votación, escrutinio,<br />

totalización y adjudicación; <strong>la</strong> <strong>de</strong>spartidización <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

organismos electorales, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong><br />

ciudadanos in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes como autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l organismo<br />

c<strong>en</strong>tral, el Consejo Nacional Electoral (CNE), y<br />

<strong>la</strong> selección por sorteo <strong>de</strong> <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas<br />

electorales estatales y municipales, así como <strong>la</strong>s mesas<br />

<strong>de</strong> votación; <strong>la</strong> consagración <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho al sufragio <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>nos resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> el exterior; <strong>la</strong> elección directa<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Andino y<br />

Latino, y <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong>l refer<strong>en</strong>do consultivo para materias<br />

<strong>de</strong> alcance nacional (Kornblith, 2004).<br />

En diciembre <strong>de</strong> 1998 <strong>de</strong>bía coincidir <strong>la</strong> celebración<br />

<strong>de</strong> elecciones nacionales y regionales. Sin embargo, el<br />

Congreso resolvió ese mismo año separar <strong>los</strong> comicios<br />

fijando <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones para el Congreso, así<br />

como para gobernadores y asambleas legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

estados, para noviembre <strong>de</strong> 1998; <strong>la</strong>s presi<strong>de</strong>nciales para<br />

diciembre <strong>de</strong> 1998, y para el segundo semestre <strong>de</strong> 1999<br />

<strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> concejos municipales y juntas<br />

parroquiales. El <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

comicios fue áspero, y muchos sectores consi<strong>de</strong>raron<br />

que el esquema resultante tuvo como principal objetivo<br />

minimizar el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> previsible victoria <strong>de</strong> Chávez,<br />

al convocar <strong>en</strong> primer lugar <strong>la</strong>s elecciones par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias<br />

y regionales, a fin <strong>de</strong> evitar el efecto <strong>de</strong> arrastre que<br />

su candidatura podía ejercer sobre dichas instancias si<br />

<strong>la</strong> elección presi<strong>de</strong>ncial tuviese lugar primero.<br />

Pocos días antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones


presi<strong>de</strong>nciales, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> AD y COPEI retiraron su<br />

apoyo a sus respectivos candidatos para unir fuerzas a<br />

favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>s Romer, contra el cual se<br />

habían opuesto acerbam<strong>en</strong>te durante toda <strong>la</strong> campaña.<br />

La <strong>de</strong>cisión resultó contraproduc<strong>en</strong>te, g<strong>en</strong>eró gran confusión<br />

e irritación <strong>en</strong> el electorado, el cual se volcó a<br />

favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Chávez.<br />

El cambio <strong>de</strong> candidatos a última hora por parte <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales, razón por <strong>la</strong> cual asistieron a<br />

<strong>la</strong> conti<strong>en</strong>da electoral por primera vez <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1958 sin<br />

un candidato propio, fue una expresión vívida <strong>de</strong>l estado<br />

<strong>de</strong> confusión, <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to y postración <strong>en</strong> que se<br />

<strong>en</strong>contraban <strong>la</strong>s organizaciones partidistas tradicionales<br />

y, por otro <strong>la</strong>do, <strong>de</strong>l significativo reto que les p<strong>la</strong>ntearon<br />

<strong>la</strong>s opciones emerg<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s cuales se fueron consolidando<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que se alejaban <strong>de</strong>l status quo.<br />

Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 1998<br />

El 8 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1998 tuvieron lugar <strong>la</strong>s elecciones<br />

par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias, <strong>de</strong> gobernadores y <strong>de</strong> asambleas legis<strong>la</strong>tivas<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> estados, y el 6 <strong>de</strong> diciembre <strong>la</strong>s presi<strong>de</strong>nciales.<br />

En ambos ev<strong>en</strong>tos, <strong>los</strong> resultados favorecieron a <strong>la</strong>s<br />

fuerzas políticas emerg<strong>en</strong>tes, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s presi<strong>de</strong>nciales.<br />

En <strong>la</strong>s elecciones para diputados al Congreso Nacional,<br />

<strong>la</strong>s organizaciones naci<strong>en</strong>tes lograron un rápido<br />

crecimi<strong>en</strong>to y posicionami<strong>en</strong>to, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s organizaciones<br />

partidistas tradicionales perdieron votos y<br />

escaños, registrándose una disminución <strong>en</strong> el volum<strong>en</strong><br />

sumado <strong>de</strong> votos y <strong>de</strong> escaños <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> AD y<br />

COPEI, <strong>los</strong> cuales conc<strong>en</strong>traron un 36% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos<br />

para <strong>la</strong> lista a <strong>la</strong> cámara <strong>de</strong> diputados, mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong><br />

votos combinados <strong>de</strong> MVR, 19.9%, y PV, 10.4%, <strong>los</strong><br />

nuevos <strong>partidos</strong> con votación significativa <strong>de</strong> esta conti<strong>en</strong>da,<br />

superaron ligeram<strong>en</strong>te el 30% <strong>de</strong>l total, registrándose<br />

así un importante cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> electores. Surgió un esc<strong>en</strong>ario simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> 1993,<br />

pero con <strong>partidos</strong> y candidaturas emerg<strong>en</strong>tes distintas a<br />

<strong>la</strong>s que capitalizaron el <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong> ocasión.<br />

Los <strong>partidos</strong> que habían protagonizado este cambio <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas <strong>en</strong> 1993, como LCR y Converg<strong>en</strong>cia,<br />

perdieron gran parte <strong>de</strong> su apoyo electoral durante<br />

el período inter-comicial.<br />

En <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> gobernadores, también se registró<br />

una nueva alineación <strong>de</strong> fuerzas. De un total <strong>de</strong><br />

23 gobernaciones (se agregó el recién creado estado<br />

Vargas), <strong>los</strong> candidatos <strong>de</strong>l partido AD triunfaron <strong>en</strong> 8<br />

estados y <strong>los</strong> <strong>de</strong> COPEI <strong>en</strong> 4, y <strong>en</strong> alianza <strong>en</strong>tre ambos<br />

<strong>en</strong> 1. Los <strong>partidos</strong> asociados al Polo Patriótico triunfaron<br />

<strong>en</strong> 7 gobernaciones, correspondiéndole al MVR 1,<br />

3 al MAS y 3 al PPT. Por su parte, PV repitió su victoria<br />

<strong>en</strong> Carabobo, Converg<strong>en</strong>cia se mantuvo <strong>en</strong> Yaracuy y<br />

<strong>en</strong> el Zulia ganó nuevam<strong>en</strong>te Arias Cár<strong>de</strong>nas, apoyado<br />

por una amplia alianza que incluyó al MVR, COPEI,<br />

LCR y al partido IRENE.<br />

En <strong>la</strong> elección presi<strong>de</strong>ncial <strong>la</strong> votación favoreció a<br />

Chávez Frías, qui<strong>en</strong> obtuvo el 56.2% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> 3’673,685 electores, equival<strong>en</strong>te al 33.43%<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> electores inscritos. Por su parte, Sa<strong>la</strong>s Römer<br />

obtuvo 2’613,161 votos, equival<strong>en</strong>tes al 39.97% <strong>de</strong>l total.<br />

Pudiera conjeturarse que <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Chávez<br />

atrajo aquel 52.41% <strong>de</strong>l electorado que <strong>en</strong> 1993 votó a<br />

favor <strong>de</strong> <strong>los</strong> candidatos antisistema (Cal<strong>de</strong>ra y Velásquez),<br />

así como también absorbió el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> votos producido<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> abst<strong>en</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />

dos procesos <strong>de</strong> 1998, que pasó <strong>de</strong>l 45% al 37% <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

votos válidos. El resultado fue una conti<strong>en</strong>da fuertem<strong>en</strong>te<br />

po<strong>la</strong>rizada <strong>en</strong>tre estos dos candidatos, que sumaron<br />

el 96.17% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos. Ambos repres<strong>en</strong>taban<br />

sectores emerg<strong>en</strong>tes que criticaron <strong>la</strong>s formas y prácticas<br />

políticas <strong>de</strong>l sistema vig<strong>en</strong>te, y el electorado se inclinó<br />

por <strong>la</strong> propuesta que expresaba <strong>de</strong> manera más radical<br />

el rechazo al sistema tradicional y a su li<strong>de</strong>razgo.<br />

Los comicios <strong>de</strong>l proceso constituy<strong>en</strong>te:<br />

consolidación <strong>de</strong>l Polo Patriótico y<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

tradicionales<br />

La principal oferta electoral <strong>de</strong> Chávez y <strong>la</strong> coalición<br />

que lo acompañó fue <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> una Asamblea<br />

Nacional Constituy<strong>en</strong>te (ANC). El proceso constituy<strong>en</strong>te<br />

se realizó <strong>en</strong> tres fases comiciales. El refer<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l<br />

25 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1999 para consultar al electorado acerca<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> una ANC; <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes<br />

a <strong>la</strong> misma, el 25 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1999; y el<br />

refer<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1999 para aprobar el<br />

proyecto <strong>de</strong> Constitución e<strong>la</strong>borado por ésta. Cada proceso<br />

comicial tuvo sus particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s y aportó su especificidad<br />

a <strong>la</strong> dinámica sociopolítica <strong>de</strong>l país, y <strong>en</strong> cada<br />

uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong> se fue afianzando el apoyo a Chávez y a su<br />

proyecto, al tiempo que <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas que<br />

se le oponían también fue adquiri<strong>en</strong>do nuevos matices.<br />

El primer ev<strong>en</strong>to fue el refer<strong>en</strong>do consultivo acerca<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> ANC. Este fue el primer<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

121


efer<strong>en</strong>do consultivo <strong>de</strong> carácter nacional convocado y<br />

realizado <strong>en</strong> el país. La abst<strong>en</strong>ción llegó al 62.3%, el<br />

mayor nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia comicial <strong>de</strong>l país hasta ese<br />

mom<strong>en</strong>to, no obstante <strong>la</strong> baja participación no<br />

<strong>de</strong>slegitimó ni obstruyó <strong>la</strong> marcha <strong>de</strong>l proceso constituy<strong>en</strong>te.<br />

Los votantes <strong>de</strong>bieron respon<strong>de</strong>r dos preguntas:<br />

La primera “¿Convoca usted a una Asamblea Nacional<br />

Constituy<strong>en</strong>te con el propósito <strong>de</strong> transformar el Estado,<br />

y crear un nuevo or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico que permita<br />

el funcionami<strong>en</strong>to efectivo <strong>de</strong> una <strong>de</strong>mocracia social<br />

y participativa?”; y <strong>la</strong> segunda referida a <strong>la</strong>s bases<br />

comiciales que <strong>de</strong>bían regir <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes<br />

a <strong>la</strong> ANC. Los resultados por el “Si” ratificaron<br />

<strong>la</strong> votación obt<strong>en</strong>ida por Chávez <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1998,<br />

llegando a 3’630,666 <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera pregunta y 3’275,716<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda, mi<strong>en</strong>tras que el “No” obtuvo 300,233 votos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> primera pregunta y 512,967 votos <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda.<br />

Los sectores que se oponían a Chávez se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong><br />

su m<strong>en</strong>or nivel <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción, y muy <strong>de</strong>smoralizados fr<strong>en</strong>te<br />

a <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> diciembre; <strong>en</strong> su mayoría, optaron<br />

por abst<strong>en</strong>erse y no se estructuraron <strong>en</strong> una campaña a<br />

favor <strong>de</strong>l rechazo a <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> una ANC.<br />

Ni <strong>en</strong> este proceso ni <strong>en</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes que tuvieron<br />

lugar <strong>en</strong> 1999 y 2000, <strong>los</strong> sectores opositores a Chávez y<br />

su proyecto lograron igua<strong>la</strong>r o superar el caudal <strong>de</strong> votos<br />

obt<strong>en</strong>idos por <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>s Romer; ni tampoco<br />

mant<strong>en</strong>er todas <strong>la</strong>s votaciones importantes <strong>en</strong> el<br />

ámbito regional, logradas <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 1998 —aunque<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes episodios comiciales fue mejorando<br />

su <strong>de</strong>sempeño. Ello evi<strong>de</strong>nció que el triunfo electoral<br />

<strong>de</strong> Chávez y <strong>de</strong>l Polo Patriótico no era un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

efímero o un producto circunstancial <strong>de</strong> equivocados<br />

cálcu<strong>los</strong> electorales, sino que se <strong>en</strong><strong>la</strong>zaba sustancialm<strong>en</strong>te<br />

con <strong>la</strong>s diversas expresiones <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> cambio que<br />

v<strong>en</strong>ían ocurri<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> <strong>los</strong> años och<strong>en</strong>ta y<br />

que tuvieron consist<strong>en</strong>tes expresiones electorales.<br />

“<br />

Los <strong>partidos</strong> y <strong>los</strong> gobiernos t<strong>en</strong>emos que saber cuáles<br />

son <strong>los</strong> problemas principales que hay que atacar <strong>en</strong><br />

nuestros países, como son <strong>la</strong> pobreza, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad,<br />

<strong>la</strong>s exclusiones; y a conformar <strong>partidos</strong> que apoy<strong>en</strong> a<br />

gobiernos que busqu<strong>en</strong>, justam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

problemas fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

(Calixto Ortega, Movimi<strong>en</strong>to Quinta República).<br />

”<br />

122 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

El 25 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1999 tuvo lugar <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

repres<strong>en</strong>tantes a <strong>la</strong> ANC. Este proceso se salió <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

patrones conv<strong>en</strong>cionales por diversas razones, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

que <strong>de</strong>staca el sistema electoral adoptado para seleccionar<br />

a <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes. Se trataba <strong>de</strong> un sistema mayoritario,<br />

basado <strong>en</strong> una circunscripción nacional <strong>de</strong> 24<br />

candidatos, y 24 circunscripciones regionales con un<br />

número variable <strong>de</strong> candidatos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> cada <strong>en</strong>tidad, junto con <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> 3<br />

repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> acuerdo con sus “usos y<br />

costumbres ancestrales”. El resultado fue una exagerada<br />

sobre-repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría, lo que significó<br />

que <strong>los</strong> candidatos <strong>de</strong>l Polo Patriótico obtuvieron el<br />

95% <strong>de</strong> <strong>los</strong> miembros a <strong>la</strong> ANC, a partir <strong>de</strong> una votación<br />

que rondaba el 65% <strong>de</strong>l total; así, <strong>de</strong> <strong>los</strong> 131 miembros<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ANC, 122 prov<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> <strong>la</strong> lista <strong>de</strong>l Polo Patriótico<br />

y 3 eran diputados indíg<strong>en</strong>as (que también estaban<br />

i<strong>de</strong>ntificados con el Polo Patriótico). La abst<strong>en</strong>ción<br />

alcanzó el 54%.<br />

La ANC asumió radicalm<strong>en</strong>te su carácter originario.<br />

Muy temprano se evi<strong>de</strong>nció que el proceso constituy<strong>en</strong>te<br />

y <strong>la</strong> ANC fueron concebidos como fórmu<strong>la</strong>s para<br />

producir cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas exist<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos, <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 1998, a fin <strong>de</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r esos resultados<br />

y profundizar <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> diciembre<br />

<strong>de</strong> 1998. A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> ANC se promovieron nuevas<br />

figuras, hasta ese mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sconocidas para el<br />

amplio público, y que com<strong>en</strong>zaron a formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nueva c<strong>la</strong>se política 7 . De este modo <strong>la</strong> ANC también le<br />

otorgó visibilidad y protagonismo a un nuevo li<strong>de</strong>razgo,<br />

opacando a <strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia tradicional.<br />

La ANC fue utilizada como una po<strong>de</strong>rosa herrami<strong>en</strong>ta<br />

política. Tuvo varias funciones, hábilm<strong>en</strong>te concebidas<br />

y empleadas por <strong>la</strong> nueva coalición gobernante: fue<br />

un instrum<strong>en</strong>to para reor<strong>de</strong>nar jurídica e institucionalm<strong>en</strong>te<br />

al Estado, aun antes <strong>de</strong> promulgada <strong>la</strong> Constitución;<br />

sirvió para trastocar <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos y fortalecer a <strong>los</strong> sectores emerg<strong>en</strong>tes;<br />

se usó para promover nuevos lí<strong>de</strong>res <strong>políticos</strong> y<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zar a <strong>los</strong> exist<strong>en</strong>tes, y redactar una nueva Constitución,<br />

con el propósito <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un nuevo conjunto<br />

<strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s, valores, actores e instituciones para trastocar<br />

<strong>la</strong>s bases tradicionales <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad ve-<br />

7 Para un exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> algunos rasgos <strong>de</strong> esta nueva c<strong>la</strong>se política, ver<br />

Martínez Barahona, 2002.


nezo<strong>la</strong>na. La función <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración constitucional propiam<strong>en</strong>te<br />

dicha fue abordada <strong>de</strong> forma apresurada, sacrificando<br />

<strong>la</strong> discusión sistemática y <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

texto, al punto que se publicaron varias versiones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Constitución <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes fechas, cada una con cambios<br />

<strong>de</strong> forma y <strong>de</strong> fondo (Combel<strong>la</strong>s, 2001).<br />

El tercer episodio comicial <strong>de</strong>l proceso constituy<strong>en</strong>te<br />

tuvo lugar el 15 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1999, coincidi<strong>en</strong>do<br />

con el trágico <strong>de</strong>s<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> Vargas y<br />

<strong>la</strong>s torr<strong>en</strong>ciales lluvias <strong>de</strong> otros estados <strong>de</strong>l país. Los<br />

resultados nuevam<strong>en</strong>te favorecieron ampliam<strong>en</strong>te al<br />

oficialismo, pero esta vez <strong>la</strong> oposición se estructuró con<br />

mayor eficacia <strong>en</strong> torno <strong>de</strong>l “No”, mejorando su <strong>de</strong>sempeño<br />

respecto <strong>de</strong>l refer<strong>en</strong>do <strong>de</strong> abril. La pregunta<br />

sometida a <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>l electorado fue: “¿Aprueba<br />

usted el proyecto <strong>de</strong> Constitución e<strong>la</strong>borado por <strong>la</strong><br />

Asamblea Nacional Constituy<strong>en</strong>te?” La respuesta favorable<br />

obtuvo 3’301,475 votos, equival<strong>en</strong>te al 71.78%<br />

<strong>de</strong>l total <strong>de</strong> votos válidos y el “No” obtuvo 1’298,105<br />

votos, equival<strong>en</strong>tes al 28.22% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos. La<br />

abst<strong>en</strong>ción se ubicó <strong>en</strong> 56%.<br />

Al efectuar el ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> estos tres procesos<br />

comiciales <strong>de</strong>stacan nuevas características <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica<br />

sociopolítica v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na. Las fuerzas emerg<strong>en</strong>tes se<br />

impusieron con fuerza y rapi<strong>de</strong>z <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario político,<br />

y aprovecharon el inicial apoyo popu<strong>la</strong>r para profundizar<br />

y pot<strong>en</strong>ciar su capacidad <strong>de</strong> ocupar posiciones<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, más allá <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>rivaba naturalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

cuadro electoral resultante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> noviembre<br />

y diciembre <strong>de</strong> 1998. En ap<strong>en</strong>as un año, habían aprobado<br />

una nueva Constitución y <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong>l proceso<br />

constituy<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zaron a <strong>los</strong> sectores <strong>políticos</strong><br />

tradicionales y se conformaron como una nueva c<strong>la</strong>se<br />

política. Lo que el Polo Patriótico no logró a través <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> comicios <strong>de</strong> 1998, lo obtuvo a través <strong>de</strong>l proceso<br />

constituy<strong>en</strong>te, como <strong>la</strong> cuasi-inhabilitación <strong>de</strong>l Congreso<br />

y <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Judicial. La otra cara <strong>de</strong><br />

esta realidad era el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>ción, zozobra y<br />

<strong>de</strong>sconcierto <strong>en</strong> que estaban sumidos <strong>los</strong> actores tradicionales,<br />

que quedaron duram<strong>en</strong>te golpeados fr<strong>en</strong>te a<br />

<strong>los</strong> resultados electorales <strong>de</strong> 1998 y avasal<strong>la</strong>dos por el<br />

empuje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas fuerzas <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r. Finalm<strong>en</strong>te,<br />

resalta <strong>la</strong> alta abst<strong>en</strong>ción que caracterizó a <strong>los</strong> tres ev<strong>en</strong>tos<br />

lo que, paradójicam<strong>en</strong>te, reveló <strong>la</strong> re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong>bilidad<br />

electoral <strong>de</strong>l proyecto emerg<strong>en</strong>te, pero que dadas <strong>la</strong>s<br />

reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> juego prevaleci<strong>en</strong>tes, no impidió <strong>la</strong> activación<br />

<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

comicios <strong>de</strong>l año 1999.<br />

La relegitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s: <strong>la</strong>s<br />

elecciones <strong>de</strong>l 30 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2000<br />

La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> convocar nuevas elecciones estaba pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te oficialista aun antes <strong>de</strong> aprobarse <strong>la</strong> nueva<br />

Constitución. Esta <strong>de</strong>cisión p<strong>la</strong>nteó un conjunto <strong>de</strong><br />

interrogantes: ¿por qué si acababan <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er lugar <strong>la</strong>s<br />

elecciones <strong>en</strong> 1998, se requería elegir nuevam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />

mismas autorida<strong>de</strong>s?, ¿por qué <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones asociadas<br />

con <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>l nuevo proceso comicial se<br />

tomaron <strong>de</strong> manera tan apresurada, y contravini<strong>en</strong>do<br />

disposiciones legales y acuerdos societales exist<strong>en</strong>tes?,<br />

¿por qué <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición gobernante adoptaron<br />

una estrategia re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te riesgosa, <strong>de</strong> someterse<br />

nuevam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong>l favor popu<strong>la</strong>r, cuando ya<br />

t<strong>en</strong>ían aseguradas importantes posiciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r,<br />

como <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República?<br />

El mayor problema fue <strong>la</strong> susp<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> estos<br />

comicios, <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas megaelecciones, a tres días <strong>de</strong> su<br />

realización, <strong>de</strong>bido al pésimo manejo ger<strong>en</strong>cial y<br />

organizativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l Consejo Nacional Electoral. Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

lo que se l<strong>la</strong>mó el mega<strong>de</strong>sastre electoral, <strong>los</strong> comicios<br />

fueron divididos y <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 2000 tuvieron lugar <strong>la</strong>s<br />

elecciones presi<strong>de</strong>nciales, par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias, <strong>de</strong> gobernadores,<br />

alcal<strong>de</strong>s y concejos legis<strong>la</strong>tivos <strong>de</strong> <strong>los</strong> estados 8 .<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos y <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas, <strong>los</strong> resultados<br />

<strong>de</strong> estas elecciones favorecieron ampliam<strong>en</strong>te a<br />

<strong>los</strong> candidatos <strong>de</strong>l gobierno, tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong> cargos<br />

unipersonales como <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuerpos colegiados. A <strong>la</strong> elección<br />

presi<strong>de</strong>ncial sólo se pres<strong>en</strong>taron 3 candidatos:<br />

Chávez, apoyado por 9 organizaciones, Arias Cár<strong>de</strong>nas<br />

por 6 y C<strong>la</strong>udio Fermín por 1. Se trató <strong>de</strong> <strong>la</strong> elección<br />

presi<strong>de</strong>ncial <strong>en</strong> <strong>la</strong> que participó el m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong><br />

candidatos y agrupaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1958. Chávez obtuvo<br />

3’757,773 votos, 2.2% más que <strong>en</strong> <strong>los</strong> comicios <strong>de</strong> 1998,<br />

equival<strong>en</strong>tes al 59.8% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos y el 32.06%<br />

<strong>de</strong>l total <strong>de</strong> electores. Arias obtuvo 2’359,459, equival<strong>en</strong>te<br />

al 37.5% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos y Fermín 171,346<br />

votos. La abst<strong>en</strong>ción se elevó al 43.7% y el número <strong>de</strong><br />

electores inscritos fue <strong>de</strong> 11’720,971. El presi<strong>de</strong>nte mantuvo<br />

aproximadam<strong>en</strong>te igual su votación, <strong>en</strong> términos<br />

absolutos y re<strong>la</strong>tivos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> oposición no logró<br />

igua<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s cifras alcanzadas <strong>en</strong> 1998, pero superó<br />

<strong>los</strong> bajos niveles <strong>de</strong> 1999.<br />

8 Sobre el mega<strong>de</strong>sastre electoral, consultar Valery y Ramírez, 2001.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

123


Los cambios más importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

fuerzas resultantes ocurrieron a propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> elección<br />

par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria y <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobernadores <strong>de</strong> estado.<br />

Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 2000, el Polo Patriótico<br />

obtuvo una amplia mayoría <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea<br />

Nacional (AN), y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición oficialista predominó<br />

el partido MVR, convirtiéndose <strong>en</strong> <strong>la</strong> fuerza<br />

individual mayoritaria al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> AN. Los <strong>partidos</strong><br />

tradicionales, AD y COPEI, sufrieron una nueva reducción<br />

<strong>de</strong> su repres<strong>en</strong>tación, al igual que <strong>partidos</strong> emerg<strong>en</strong>tes<br />

como PV. El MAS obtuvo una importante repres<strong>en</strong>tación,<br />

producto <strong>de</strong> su hábil negociación <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición <strong>de</strong> gobierno más que <strong>de</strong> su figuración<br />

electoral.<br />

La sumatoria <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

MVR, MAS y <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as llegó a<br />

102 escaños <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> asamblea nacional, cifra superior<br />

a <strong>la</strong> mayoría simple, aunque inferior a <strong>los</strong> dos tercios<br />

requeridos (equival<strong>en</strong>te a 110 votos) para algunas<br />

<strong>de</strong>cisiones trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes, como el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos. La coalición <strong>de</strong> gobierno<br />

ha utilizado sistemáticam<strong>en</strong>te esa mayoría par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria<br />

para promover su proyecto político. En <strong>la</strong>s<br />

etapas iniciales el oficialismo logró con facilidad g<strong>en</strong>erar<br />

<strong>la</strong>s alianzas y acuerdos necesarios para completar<br />

<strong>los</strong> votos requeridos para obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong>cisiones por mayoría<br />

calificada, y t<strong>en</strong>ía garantizadas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones por<br />

mayoría simple. No obstante, <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica<br />

política, como <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong>l MAS,<br />

y <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong>l MVR, <strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición<br />

gobernante, redujo significativam<strong>en</strong>te el tamaño<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> bancada oficialista <strong>en</strong> el par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, al punto que<br />

para algunas <strong>de</strong>cisiones incluso se le dificultaba reunir <strong>los</strong><br />

83 votos necesarios para asegurar <strong>la</strong> mayoría simple 9 .<br />

En el ámbito regional <strong>la</strong>s elecciones también favorecieron<br />

al oficialismo y produjeron un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas, con el c<strong>la</strong>ro predominio <strong>de</strong>l MVR,<br />

que triunfó <strong>en</strong> 11 gobernaciones. En <strong>la</strong>s gobernaciones<br />

9 El cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea<br />

Nacional dificultó <strong>los</strong> acuerdos y el control oficialista <strong>de</strong> esa instancia.<br />

Un caso emblemático fue el <strong>de</strong> <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> lograr <strong>los</strong> dos<br />

tercios necesarios para <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong>l CNE <strong>en</strong><br />

2003 <strong>en</strong> el par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, lo que ocasionó su <strong>de</strong>signación temporal por<br />

parte <strong>de</strong>l TSJ (Kornblith, 2003a). Otro caso relevante fue el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

dificulta<strong>de</strong>s experim<strong>en</strong>tadas por el oficialismo a finales <strong>de</strong> 2003 <strong>en</strong><br />

su empeño por modificar <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l TSJ y que acarreó 7<br />

modificaciones sucesivas <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Interno y <strong>de</strong> Debates <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

AN, a fin <strong>de</strong> aprobar<strong>la</strong> a inicios <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2004 mediante mayoría<br />

simple.<br />

124 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> estados Bolívar, Coje<strong>de</strong>s, Mérida, Nueva Esparta,<br />

Táchira y Trujillo, <strong>los</strong> candidatos <strong>de</strong>l MVR obtuvieron<br />

<strong>la</strong> victoria <strong>de</strong>salojando a gobernadores <strong>de</strong> AD o <strong>de</strong><br />

COPEI, <strong>en</strong> algunos casos con márg<strong>en</strong>es electorales<br />

mínimos y <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> controversias acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> pulcritud<br />

<strong>de</strong>l proceso comicial (Kornblith, 2001). El MVR<br />

también <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zó al MAS <strong>en</strong> <strong>los</strong> estados Lara y Portuguesa<br />

y al PPT <strong>en</strong> Vargas. El MAS obtuvo <strong>la</strong> victoria <strong>en</strong><br />

<strong>los</strong> estados Anzoátegui, Aragua, Delta Amacuro y Sucre.<br />

Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> volvió a triunfar <strong>en</strong> el estado<br />

Carabobo, COPEI <strong>en</strong> el estado Miranda y Converg<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el estado Yaracuy. En el Zulia se impuso una nueva<br />

organización regional, Un Nuevo Tiempo (UNT).<br />

En <strong>de</strong>finitiva, el objetivo procurado por el oficialismo<br />

se logró pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te con estas elecciones. Los <strong>partidos</strong><br />

tradicionales quedaron <strong>de</strong>bilitados al per<strong>de</strong>r importantes<br />

posiciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> un amplio<br />

número <strong>de</strong> gobernaciones, g<strong>en</strong>erándose una nueva corre<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> fuerzas, c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te favorable al partido<br />

MVR y al proyecto político <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Chávez.<br />

Las elecciones <strong>de</strong> concejos municipales y<br />

juntas parroquiales, y el refer<strong>en</strong>do sindical<br />

<strong>de</strong>l 3 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2000<br />

Para completar el proceso electoral previsto para mayo<br />

<strong>de</strong> 2000, se convocó <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>los</strong> concejos municipales<br />

y <strong>la</strong>s juntas parroquiales para el 3 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />

2000. Es fácil <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que estos comicios fueran recibidos<br />

por <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con muy poco <strong>en</strong>tusiasmo. Se<br />

trataba <strong>de</strong>l séptimo proceso electoral <strong>en</strong> tres años, <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s a ser escogidas no eran consi<strong>de</strong>radas <strong>de</strong> gran<br />

importancia para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, y <strong>la</strong>s organizaciones y<br />

<strong>los</strong> candidatos carecían <strong>de</strong> recursos para promoverse<br />

puesto que sus finanzas se habían agotado <strong>en</strong> el primer<br />

int<strong>en</strong>to electoral <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> ese año, <strong>de</strong> modo que ap<strong>en</strong>as<br />

hubo campaña electoral. El resultado fue una abst<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong>l 76%, <strong>la</strong> mayor <strong>de</strong> toda nuestra historia electoral<br />

y el 35.5% <strong>de</strong> <strong>los</strong> concejales electos correspondieron<br />

al partido MVR.<br />

En esa fecha también se convocó el l<strong>la</strong>mado<br />

refer<strong>en</strong>do sindical, previsto para r<strong>en</strong>ovar <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia sindical <strong>en</strong> todo el país. A <strong>los</strong> factores antes<br />

seña<strong>la</strong>dos, que influyeron sobre <strong>la</strong> alta abst<strong>en</strong>ción,<br />

se le sumó el rechazo a dicho refer<strong>en</strong>do, cuyo propósito<br />

era forzar <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia sindical<br />

<strong>de</strong>l país, con <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar una corre<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> fuerzas favorable al oficialismo. En esta ocasión el


“Sí” obtuvo 1’632,750 votos, el 62.02% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos<br />

válidos, y el “No” 719,771 votos, 27.34% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos<br />

válidos; <strong>los</strong> votos nu<strong>los</strong> sumaron el 10.64%. Aun cuando<br />

triunfó el “Sí”, <strong>la</strong> escasa participación <strong>de</strong>l electorado<br />

fue interpretada como una merma <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

convocatoria <strong>de</strong>l oficialismo y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte,<br />

qui<strong>en</strong> se vinculó directam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> campaña<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong>l refer<strong>en</strong>do y <strong>de</strong>l voto afirmativo. Durante<br />

el año 2001 tuvieron lugar <strong>la</strong>s elecciones sindicales,<br />

<strong>la</strong>s que, paradójicam<strong>en</strong>te, produjeron resultados adversos<br />

al oficialismo.<br />

En síntesis, <strong>los</strong> comicios asociados con <strong>la</strong> relegitimación<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res satisficieron pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>los</strong><br />

objetivos <strong>de</strong>l Polo Patriótico. Lograron alinear armónicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

político-administrativa <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> todo el país.<br />

A su vez, insta<strong>la</strong>da <strong>la</strong> Asamblea Nacional a finales <strong>de</strong><br />

año, <strong>de</strong>signaron a <strong>los</strong> titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res Ciudadano<br />

10 y Judicial, aprovechando su holgada mayoría y su<br />

capacidad <strong>de</strong> lograr acuerdos <strong>en</strong> dicha instancia. También<br />

<strong>en</strong> dichos po<strong>de</strong>res se aseguraron una mayoría favorable<br />

al proyecto político emerg<strong>en</strong>te. Con estas elecciones<br />

y con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>signaciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos,<br />

el proyecto político <strong>en</strong>carnado por Chávez y su coalición<br />

adquirió mucha mayor fortaleza institucional y asi<strong>de</strong>ro<br />

<strong>en</strong> el control <strong>de</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros neurálgicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, aspecto que adquirirá pl<strong>en</strong>a relevancia y<br />

significación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> el<br />

ánimo colectivo fueron creándole dificulta<strong>de</strong>s a <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r a sus actuales ocupantes. Los diversos<br />

bloqueos institucionales, o pseudo-institucionales,<br />

a <strong>la</strong> activación <strong>de</strong> <strong>los</strong> refer<strong>en</strong>dos consultivo y revocatorio,<br />

constituy<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>os ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong>l dominio<br />

<strong>de</strong> esos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> condiciones adversas.<br />

La nueva dinámica partidista:<br />

multipartidismo, personalismo y<br />

realineación socioeconómica<br />

La transformación <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no<br />

se concretó <strong>en</strong> el <strong>de</strong>smoronami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l bipartidismo, y,<br />

<strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> un multipartidismo inestable que<br />

aún sigue vig<strong>en</strong>te, caracterizado por un pluralismo extremo<br />

y por <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinstitucionalización y personalización<br />

“<br />

La situación, lejos <strong>de</strong> resolverse, se agrava; el déficit<br />

social, ético y cultural es escanda<strong>los</strong>o. Los <strong>partidos</strong> no<br />

fuimos capaces <strong>de</strong> ganar <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> contra <strong>la</strong> corrupción,<br />

y, por rescatar <strong>la</strong> seriedad, <strong>la</strong> dignidad y el cont<strong>en</strong>ido<br />

ético <strong>de</strong> lo que significa esa actividad tan noble que es<br />

<strong>la</strong> política, (…) ese déficit se acumuló. Por ello, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos<br />

que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te esté absolutam<strong>en</strong>te insatisfecha.<br />

(Eduardo Fernán<strong>de</strong>z, COPEI).<br />

”<br />

<strong>de</strong>l sistema. Las consecu<strong>en</strong>cias negativas <strong>de</strong>l excesivo<br />

partidismo no pudieron ser contrarestadas por <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

tradicionales, mi<strong>en</strong>tras que el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />

y <strong>la</strong> fuerte crisis socioeconómica abrió progresivam<strong>en</strong>te<br />

espacio a nuevos lí<strong>de</strong>res <strong>políticos</strong> que caracterizarían<br />

<strong>la</strong> nueva dinámica partidista <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />

Dicho <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to, evi<strong>de</strong>nte ya <strong>en</strong> <strong>la</strong>s elecciones<br />

<strong>de</strong> 1993, se consolidó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 1998. De un<br />

bipartidismo mo<strong>de</strong>rado, no po<strong>la</strong>rizado y altam<strong>en</strong>te<br />

institucionalizado, <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias electorales manifestaron<br />

un pat<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lealta<strong>de</strong>s hacia fuerzas<br />

político-partidistas tradicionales, una fuerte<br />

personalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> política, a través <strong>de</strong>l surgimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res carismáticos que han quebrado <strong>la</strong> soli<strong>de</strong>z <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s estructuras partidistas u obstaculizado su formación;<br />

y un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario político,<br />

pot<strong>en</strong>ciada por el elevado impacto y significación<br />

<strong>de</strong> factores coyunturales sobre <strong>los</strong> resultados electorales,<br />

como <strong>la</strong>s campañas electorales o <strong>los</strong> cambios temporales<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> economía (Molina, 2003).<br />

La fuerte erosión <strong>de</strong>l apoyo a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong><br />

tradicionales vino acompañada <strong>de</strong> un concomitante<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> esas viejas lealta<strong>de</strong>s hacia<br />

<strong>la</strong>s fuerzas emerg<strong>en</strong>tes, como La Causa R y Converg<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> 1993, MVR y Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> 1998, y MVR<br />

<strong>en</strong> 2000; <strong>la</strong>s cuales, <strong>en</strong> cada circunstancia, capitalizaron<br />

el <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> nuevas opciones. Para<br />

1998, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas 11 indicaban que sólo el 14% <strong>de</strong>l electorado<br />

se consi<strong>de</strong>raba militante o simpatizante <strong>de</strong> alguno<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales, AD, COPEI y MAS, al<br />

tiempo que el 14.2% <strong>de</strong> <strong>los</strong> electores se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raba simpatizante<br />

o militante <strong>de</strong>l partido Movimi<strong>en</strong>to V Repú-<br />

10 El l<strong>la</strong>mado Po<strong>de</strong>r Ciudadano, consagrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999,<br />

reúne a <strong>la</strong> Fiscalía G<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> Contraloría G<strong>en</strong>eral y <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>soría<br />

<strong>de</strong>l Pueblo. 11 Ver Encuesta <strong>de</strong> RedPol <strong>de</strong> 1998 (Molina, 2001).<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

125


lica (14.2%); y esta cifra se increm<strong>en</strong>ta para el 2000<br />

cuando el 24.5% <strong>de</strong> <strong>los</strong> electores se consi<strong>de</strong>ran simpatizantes<br />

o militantes <strong>de</strong> dicho partido, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong><br />

lealtad por <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales <strong>de</strong>cae aun más hasta<br />

alcanzar el 10.8%. Por su parte, así como LCR y Converg<strong>en</strong>cia<br />

perdieron el caudal electoral <strong>de</strong>l que gozaban<br />

<strong>en</strong> 1993, Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> pasó <strong>de</strong> ubicarse <strong>en</strong> un<br />

7.8%, con respecto al número <strong>de</strong> electores que se consi<strong>de</strong>raban<br />

militantes o simpatizantes <strong>de</strong> este partido <strong>en</strong><br />

1998, a un 1.1% <strong>en</strong> el 2000. No obstante, es importante<br />

recalcar que más <strong>de</strong> un tercio <strong>de</strong>l electorado inscrito <strong>en</strong><br />

el registro electoral se mantuvo al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios,<br />

expresado <strong>en</strong> <strong>los</strong> altos niveles <strong>de</strong> abst<strong>en</strong>ción característicos<br />

<strong>de</strong> estos años, que osci<strong>la</strong>ron <strong>en</strong>tre el 37% <strong>de</strong> abst<strong>en</strong>ción<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s elecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 1998 y el 76% <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s elecciones municipales <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2000.<br />

Pluralismo extremo y banalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación<br />

El cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica sociopolítica y partidista se<br />

expresó <strong>en</strong> lo que Molina seña<strong>la</strong> como un pluralismo<br />

extremo, evi<strong>de</strong>nciado <strong>en</strong> el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>smesurado<br />

Cuadro Nº 4<br />

Elecciones 8 Noviembre 1998<br />

(número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>)<br />

Cuadro Nº 5<br />

Elecciones 2000<br />

(número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>)<br />

126 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

<strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> inscritos y que participan <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

procesos comiciales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1993 <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, aun cuando<br />

el número efectivo <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> se manti<strong>en</strong>e muy bajo y<br />

<strong>de</strong>sproporcionado respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> organizaciones<br />

partidistas.<br />

Así, <strong>en</strong> 1998, tomando como base <strong>la</strong> votación par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria,<br />

el número efectivo <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> es 7.6, a pesar<br />

<strong>de</strong> que participaron 280 agrupaciones como promedio<br />

y, <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, ap<strong>en</strong>as un promedio <strong>de</strong> 11 <strong>partidos</strong> obtuvo el<br />

1% o más votos válidos.<br />

Cuadro Nº 3<br />

(número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>)<br />

Elecciones par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias 1993<br />

S<strong>en</strong>ado Diputados<br />

Partidos participantes (PP) 157 166<br />

PP que obtuvieron el 1% o más<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos 5 5<br />

PP que obtuvieron m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l<br />

1% <strong>de</strong> os votos válidos 152 161<br />

Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva S<strong>en</strong>ado Diputados<br />

Partidos participantes (PP) 296 277 286<br />

PP que obtuvieron 1% o más <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos 10 12 11<br />

PP que obtuvieron m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 1% 286 265 275<br />

Consejos Legis<strong>la</strong>tivos Diputados a <strong>la</strong><br />

Estadales Asamblea Nacional<br />

Partidos participantes (PP) 67 174<br />

PP que obtuvieron 1% o más <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos 11 12<br />

PP que obtuvieron m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 1% 56 162


El año 2000 experim<strong>en</strong>tó una reducción <strong>de</strong>l número<br />

efectivo <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>, con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> votación par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria,<br />

<strong>de</strong> 7.6 a 4.3, asociada fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te al<br />

apoyo electoral que obtuvo el partido <strong>de</strong> gobierno.<br />

Durante <strong>los</strong> últimos cuatro años, y más específicam<strong>en</strong>te<br />

con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> elecciones regionales<br />

este año, nuevos <strong>partidos</strong> han surgido producto <strong>de</strong> una<br />

imp<strong>los</strong>ión <strong>de</strong> oposición <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>recha (Molina,<br />

2003). Actualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el país, según cifras suministradas<br />

por el Consejo Nacional Electoral (CNE, abril 2004),<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran registrados un total <strong>de</strong> 695 <strong>partidos</strong> a nivel<br />

nacional y regional, <strong>de</strong> <strong>los</strong> 71 <strong>partidos</strong> inscritos a<br />

nivel nacional, sólo quince han t<strong>en</strong>ido alguna pres<strong>en</strong>cia<br />

y participación significativas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l territorio nacional.<br />

Esta proliferación <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> no ha redundado<br />

<strong>en</strong> el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta electoral, ni<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>los</strong> electores<br />

que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a conc<strong>en</strong>trar su voto <strong>en</strong> unas pocas agrupaciones.<br />

Pero sí ti<strong>en</strong>e consecu<strong>en</strong>cias muy negativas <strong>en</strong><br />

<strong>los</strong> costos y <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

procesos electorales, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> banalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación, puesto que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> dichas<br />

organizaciones carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> arraigo social.<br />

Con respecto a <strong>la</strong> estructura organizativa <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

y el sistema, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea, y <strong>la</strong> mayoría lograda inicialm<strong>en</strong>te<br />

por el Polo Patriótico y canalizada fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

a través <strong>de</strong>l MVR, no ha significado una mayor<br />

institucionalización <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> (Molina,<br />

2003b; Molina y Pérez, 2004). Los <strong>partidos</strong> tradicionales<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran aún <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> reconstrucción,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> emerg<strong>en</strong>tes, como el MVR o<br />

Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n ampliam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su lí<strong>de</strong>r,<br />

cuya popu<strong>la</strong>ridad se ha vuelto <strong>de</strong>cisiva para su superviv<strong>en</strong>cia.<br />

Estos elem<strong>en</strong>tos, junto con <strong>la</strong> constante aparición y<br />

legalización <strong>de</strong> nuevos <strong>partidos</strong>, apuntan hacia el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> un multipartidismo inestable, <strong>de</strong>sinstitucionalizado<br />

y po<strong>la</strong>rizado.<br />

Asimismo, <strong>la</strong> estructuración e institucionalización <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> y <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>, se<br />

dificulta <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong>l fuerte personalismo que está<br />

caracterizando <strong>la</strong> dinámica política nacional, el diseño<br />

constitucional y legal que <strong>de</strong>bilita <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa<br />

y que reduce el papel <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> misma; y <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te marcado por <strong>la</strong> aguda confrontación<br />

sociopolítica, que dificulta el establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> un marco normativo común, y una reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> jue-<br />

“<br />

Yo creo que <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> una<br />

acción social mucho más efici<strong>en</strong>te, y sigu<strong>en</strong> <strong>en</strong>cerrados<br />

<strong>en</strong> su cúpu<strong>la</strong> <strong>de</strong> dirig<strong>en</strong>tes —<strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> candidatos<br />

prácticam<strong>en</strong>te son elecciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> cúpu<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cúpu<strong>la</strong>—; y <strong>en</strong> un acuerdo que <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to hicieron<br />

<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> para unirse y po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar ese f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong> po<strong>la</strong>rización que hay <strong>en</strong> el país, don<strong>de</strong> s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

hay chavismo y antichavismo.<br />

(Pastor Heydra, AD).<br />

”<br />

go formales e informales que garantic<strong>en</strong> el pluralismo<br />

efectivo y el fair p<strong>la</strong>y electoral.<br />

Realineación socioeconómica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

lealta<strong>de</strong>s partidistas<br />

Otro rasgo característico <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual dinámica partidista,<br />

es que <strong>la</strong> misma está profundam<strong>en</strong>te afectada y condicionada<br />

por <strong>la</strong> dinámica socioeconómica g<strong>en</strong>eral 12 . A <strong>la</strong><br />

etapa <strong>de</strong>l l<strong>la</strong>mado sistema populista <strong>de</strong> conciliación élites, o lo<br />

que algunos <strong>de</strong>nominan peyorativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

puntofijista, le correspondió un sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> basado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> polic<strong>la</strong>sistas, <strong>de</strong> alcance<br />

nacional, con capacidad <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar y <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r intereses<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> más diversos sectores sociales, formándose<br />

lo que <strong>la</strong> literatura especializada conoce como “catch-all<br />

parties”. En <strong>la</strong> actualidad, el sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> y <strong>los</strong><br />

<strong>partidos</strong> individuales expresan <strong>la</strong> profunda segm<strong>en</strong>tación<br />

socioeconómica y sociopolítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na,<br />

y su ape<strong>la</strong>ción, visión programática y organizativa, y<br />

su capacidad <strong>de</strong> convocatoria está marcada por <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación,<br />

<strong>la</strong> confrontación y <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> acuerdo<br />

con líneas que combinan criterios i<strong>de</strong>ológicos,<br />

socioeconómicos, regionales y personalistas.<br />

Después <strong>de</strong> 1958, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> dominantes <strong>de</strong>l espectro<br />

político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no t<strong>en</strong>dieron a reducir sus difer<strong>en</strong>cias<br />

i<strong>de</strong>ológicas, ape<strong>la</strong>ron al votante medio, convergieron<br />

<strong>en</strong> torno a posiciones <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro, coincidieron <strong>en</strong> diseños<br />

<strong>de</strong> políticas públicas articu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> torno al interv<strong>en</strong>cionismo<br />

estatal y su papel redistribuidor, y <strong>de</strong>finieron<br />

reg<strong>la</strong>s formales e informales que favorecieron el acuerdo,<br />

el cons<strong>en</strong>so y <strong>la</strong> incorporación sociopolítica.<br />

12 Ver <strong>la</strong> antes m<strong>en</strong>cionada refer<strong>en</strong>cia a <strong>los</strong> artícu<strong>los</strong> <strong>de</strong> Ellner, 2003;<br />

Hellinger, 2003; Roberts, 2003.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

127


Para ello, contribuyeron <strong>de</strong> manera importante reg<strong>la</strong>s<br />

formales como <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación proporcional <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> cuerpos colegiados, reg<strong>la</strong>s liberales<br />

para fundación <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> y formalización <strong>de</strong> candidaturas,<br />

y el financiami<strong>en</strong>to público <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong>. En<br />

este contexto, el electorado reaccionó, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong>tre<br />

1958 y 1988, inscribiéndose <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>de</strong>l status,<br />

participando <strong>en</strong>tusiasta y masivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos<br />

comiciales, con índices <strong>de</strong> abst<strong>en</strong>ción m<strong>en</strong>ores al 20%<br />

<strong>en</strong> procesos nacionales, y adhiri<strong>en</strong>do posiciones <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro<br />

bajo una cultura <strong>de</strong> igua<strong>la</strong>ción y cons<strong>en</strong>so<br />

sociopolítico y socioeconómico. De allí <strong>de</strong>rivó un sistema<br />

bipartidista mo<strong>de</strong>rado.<br />

En <strong>los</strong> años que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong>tre 1989 y 1998 ocurrió<br />

<strong>la</strong> transición <strong>en</strong>tre uno y otro esquema. Des<strong>de</strong> el<br />

punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s formales consagradas, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, con <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te elección directa<br />

<strong>de</strong> gobernadores y alcal<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones<br />

regionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nacionales, g<strong>en</strong>eró importantes<br />

inc<strong>en</strong>tivos para <strong>la</strong> regionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

política, y surgieron organizaciones y li<strong>de</strong>razgos individuales<br />

locales que pudieron proyectarse hacia el ámbito<br />

nacional. La introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalización<br />

<strong>de</strong>l sufragio int<strong>en</strong>sificó <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s individualida<strong>de</strong>s y el <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

vínculo partidista <strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong>l elector.<br />

A su vez, estas reg<strong>la</strong>s formales interactuaron con un<br />

contexto marcado por <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l sistema político. El<br />

<strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to socioeconómico g<strong>en</strong>eró <strong>la</strong>s condiciones<br />

para el resurgimi<strong>en</strong>to y aceptación <strong>de</strong> <strong>los</strong> discursos radicales<br />

<strong>en</strong> contra <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo tradicional, <strong>la</strong> exacerbación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias socioeconómicas, <strong>la</strong> canalización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> frustración a través <strong>de</strong> opciones difer<strong>en</strong>ciadas <strong>de</strong>l<br />

status quo, y <strong>la</strong> re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta partidista <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> temas socioeconómicos. El discurso crítico<br />

se dirigió al electorado insatisfecho por el <strong>de</strong>crecimi<strong>en</strong>to<br />

socioeconómico y <strong>la</strong> progresiva exclusión <strong>de</strong><br />

amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios<br />

socioeconómicos, así como a <strong>los</strong> sectores medios <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cantados<br />

con el li<strong>de</strong>razgo tradicional.<br />

Los triunfos <strong>de</strong> Cal<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> 1993 y <strong>de</strong> Chávez <strong>en</strong><br />

1998 son <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> ese cambio <strong>en</strong> el discurso<br />

político, pero sobre todo <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias<br />

colectivas que se volvieron mucho más s<strong>en</strong>sibles<br />

y receptivas al mismo y al li<strong>de</strong>razgo que lo promovía.<br />

Pues, si bi<strong>en</strong> es cierto que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s décadas que<br />

se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong>tre 1958 y 1998 hubo <strong>partidos</strong> <strong>de</strong> iz-<br />

128 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

quierda y propuestas radicales que invitaban al cambio<br />

estructural y l<strong>la</strong>maban <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

e injusticias socioeconómicas ext<strong>en</strong>didas <strong>en</strong><br />

el país, su capacidad <strong>de</strong> convocatoria y su posibilidad<br />

<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar apoyo electoral fue sumam<strong>en</strong>te reducida.<br />

Al modificarse el contexto socioeconómico y g<strong>en</strong>erarse<br />

una oferta partidista y electoral <strong>en</strong> sintonía con esta<br />

problemática, el discurso radical logró un gran eco <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Pasados cinco años <strong>de</strong>l gobierno bolivariano y revolucionario,<br />

comi<strong>en</strong>za a emerger otro tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias societales y <strong>de</strong> oferta discursiva. La posición<br />

<strong>en</strong>tre <strong>de</strong>mocracia y autoritarismo comi<strong>en</strong>za a <strong>de</strong>linear<br />

un nuevo clivage y una matriz <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias. La matriz <strong>de</strong>mocracia/autoritarismo<br />

interactúa con <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación<br />

socioeconómica, produci<strong>en</strong>do un nuevo cuadro <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cias<br />

político-electorales.<br />

Nueva configuración i<strong>de</strong>ológica y<br />

socioeconómica<br />

Los <strong>partidos</strong> tradicionales, como AD, COPEI y MAS,<br />

sigu<strong>en</strong> asociados a <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />

polic<strong>la</strong>sistas, <strong>de</strong> alcance nacional y ubicados <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro<br />

i<strong>de</strong>ológico, vincu<strong>la</strong>dos con <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s fundam<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa. Se dirig<strong>en</strong> hacia sectores<br />

incorporados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>la</strong>borales, como el<br />

movimi<strong>en</strong>to sindical, empleados <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración<br />

pública y <strong>en</strong> el sector privado, habitantes <strong>de</strong> sectores <strong>de</strong><br />

c<strong>la</strong>se baja, media y alta <strong>de</strong> conglomerados urbanos re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />

as<strong>en</strong>tados.<br />

Los <strong>partidos</strong> emerg<strong>en</strong>tes como Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

o Primero Justicia, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un fuerte ac<strong>en</strong>to regional y<br />

urbano, asociado a sectores medios y altos, con propuestas<br />

<strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro o c<strong>en</strong>tro-<strong>de</strong>recha. Su surgimi<strong>en</strong>to está<br />

asociado a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, a <strong>la</strong> crítica <strong>de</strong>l<br />

bipartidismo tradicional. Defi<strong>en</strong><strong>de</strong>n y se i<strong>de</strong>ntifican con<br />

<strong>los</strong> valores e instituciones clásicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa,<br />

pero aceptan con mayor facilidad el<br />

protagonismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil. Su visión <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />

y ejecución <strong>de</strong> políticas públicas prop<strong>en</strong><strong>de</strong> a<br />

<strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l tamaño y discrecionalidad <strong>de</strong>l Estado;<br />

<strong>la</strong> racionalización y funcionami<strong>en</strong>to efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

públicas, y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad privada<br />

<strong>en</strong> combinación con el Estado y <strong>la</strong>s organizaciones<br />

propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil. Han ido creci<strong>en</strong>do pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años.


Ambos grupos <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> —<strong>los</strong> tradicionales y <strong>los</strong><br />

emerg<strong>en</strong>tes— participan <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición universalista <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> tradicionales <strong>partidos</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>nos, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

que aspiran repres<strong>en</strong>tar a todos <strong>los</strong> sectores socioeconómicos<br />

y regionales, están c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>ntificados<br />

con <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa y<br />

rechazan <strong>los</strong> esquemas autoritarios.<br />

El tercer bloque está asociado a <strong>la</strong> coalición que actualm<strong>en</strong>te<br />

ocupa el po<strong>de</strong>r y que acompaña a Chávez; se<br />

incluy<strong>en</strong> allí <strong>partidos</strong> como el MVR, PPT y Po<strong>de</strong>mos.<br />

Su acceso al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> <strong>la</strong> crítica radical al esquema<br />

institucional, socioeconómico y político característico<br />

<strong>de</strong>l <strong>la</strong>pso previo. Se i<strong>de</strong>ntifican con <strong>los</strong> sectores m<strong>en</strong>os<br />

organizados y afectados por <strong>la</strong> informalidad socioeconómica,<br />

como <strong>los</strong> <strong>de</strong>sempleados, <strong>los</strong> trabajadores<br />

informales y ambu<strong>la</strong>ntes, <strong>los</strong> marginados <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y<br />

<strong>de</strong>l campo, <strong>los</strong> sectores indíg<strong>en</strong>as; y su ape<strong>la</strong>ción<br />

discursiva, así como <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas,<br />

se dirig<strong>en</strong> prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a dichos sectores. Su<br />

concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia está asociada a <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada <strong>de</strong>mocracia participativa <strong>en</strong> sustitución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa, y aceptan un fuerte<br />

compon<strong>en</strong>te personalista y caudillista <strong>en</strong> su estilo <strong>de</strong><br />

li<strong>de</strong>razgo, i<strong>de</strong>ntificado con el presi<strong>de</strong>nte Chávez.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> bloques partidistas anteriores, su<br />

discurso y práctica política <strong>en</strong>fatiza <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

socioeconómicas, socioculturales, raciales, etc. Se i<strong>de</strong>ntifican<br />

con <strong>los</strong> movimi<strong>en</strong>tos anti-globalización, antinorteamericanos<br />

y <strong>de</strong> reivindicación <strong>de</strong> sectores marginados.<br />

Su discurso político se articu<strong>la</strong> <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> dicotomía<br />

oligarquía-pueblo, asumi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong>l pueblo, a su vez <strong>de</strong>finido como <strong>los</strong> sectores marginados<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>de</strong>l campo.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

emerg<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> oposición como <strong>de</strong> gobierno, no<br />

profesan una posición i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong>finida. En <strong>los</strong> estatutos<br />

<strong>de</strong> MVR, PPT, y Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, se evi<strong>de</strong>ncia<br />

una posición i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación popu<strong>la</strong>r y nacionalista,<br />

contra <strong>la</strong> injusticia, y <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> una imprecisa<br />

<strong>de</strong>mocracia liberal, respectivam<strong>en</strong>te. Asimismo, resalta<br />

su carácter movimi<strong>en</strong>tista (Pereira Almao, 2003b y<br />

2003c) En <strong>los</strong> tres casos, dichos <strong>partidos</strong> se refier<strong>en</strong> a sí<br />

mismos como movimi<strong>en</strong>tos popu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> carácter<br />

aluvional (Pereira Almao, 2003a), caracterización que se<br />

hace pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l MVR y Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>,<br />

por ejemplo, don<strong>de</strong> sus respectivos lí<strong>de</strong>res son <strong>la</strong> figura<br />

fundam<strong>en</strong>tal, lo que ha afectado significativam<strong>en</strong>te el<br />

funcionami<strong>en</strong>to efectivo <strong>de</strong> su estructura interna. En lo<br />

formal, <strong>los</strong> estatutos <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> emerg<strong>en</strong>tes, tanto<br />

como <strong>los</strong> tradicionales, otorgan especial importancia a<br />

<strong>la</strong> estructura interna <strong>de</strong>l partido como pi<strong>la</strong>r c<strong>la</strong>ve para<br />

su efectivo funcionami<strong>en</strong>to. Pero, <strong>en</strong> casos como <strong>la</strong> elección<br />

<strong>de</strong> candidatos para ocupar cargos <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

popu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong>l lí<strong>de</strong>r ha resultado más importante<br />

que <strong>la</strong> recién inaugurada estructura formal.<br />

II. Marco legal para el<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong><br />

<strong>partidos</strong><br />

Des<strong>de</strong> 1958 hasta 1998, el marco normativo y legal que<br />

rigió <strong>la</strong> actividad partidista, electoral y política <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />

<strong>de</strong>rivó <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961, y <strong>de</strong> ésta <strong>la</strong> Ley<br />

<strong>de</strong> Partidos Políticos aprobada <strong>en</strong> 1964, así como <strong>la</strong>s<br />

diversas versiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l Sufragio aprobadas<br />

durante ese <strong>la</strong>rgo período, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> última <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s<br />

<strong>la</strong> promulgada <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997.<br />

El marco normativo ha cambiado significativam<strong>en</strong>te<br />

luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>los</strong> diversos comicios asociados<br />

al proceso constituy<strong>en</strong>te y hasta el pres<strong>en</strong>te, ha habido<br />

una combinación <strong>en</strong>tre normas, principios, reg<strong>la</strong>s, y disposiciones<br />

legales prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>la</strong>pso anterior y el<br />

actual, ya que aún no se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />

legales necesarios para actualizar pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s nuevas disposiciones cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />

<strong>de</strong> 1999. Esta conviv<strong>en</strong>cia ha prolongado artificialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada transitoriedad (TSJ, 2000) <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructuración<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos, y ha g<strong>en</strong>erado una <strong>de</strong>finición<br />

acomodaticia y caprichosa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l juego político-electoral<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1999 hasta el pres<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> cual ha afectado<br />

<strong>la</strong> seguridad jurídica <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores involucrados <strong>en</strong><br />

el mismo, y contribuido a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinstitucionalización <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>. La vulnerabilidad <strong>de</strong>l sistema normativo<br />

que regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> actividad político-electoral reci<strong>en</strong>te<br />

ha quedado especialm<strong>en</strong>te evi<strong>de</strong>nciada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s que han regido <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong>l<br />

refer<strong>en</strong>do revocatorio <strong>de</strong> cargos electivos y <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ras<br />

elecciones regionales (Peña Solís, 2004).<br />

Democracia participativa versus<br />

<strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa<br />

Los redactores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999 pusieron especial<br />

empeño <strong>en</strong> erradicar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia re-<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

129


“<br />

Nosotros <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong>bemos prepararnos para<br />

establecer <strong>partidos</strong> con características propias, y, por<br />

supuesto, <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> que vinieron <strong>de</strong> otras <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s,<br />

que <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te no sirvieron para el funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> nuestras <strong>de</strong>mocracias, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser sustituidos por <strong>partidos</strong><br />

<strong>de</strong> nuevo tipo<br />

(Calixto Ortega, Movimi<strong>en</strong>to Quinta República).<br />

”<br />

pres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong>l texto, y, por consigui<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>l propio<br />

or<strong>de</strong>n sociopolítico v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no. En su lugar, privilegiaron<br />

el concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa. En el<br />

texto constitucional, <strong>en</strong> el discurso político oficialista y<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica que se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> ambos, se establece una<br />

prefer<strong>en</strong>cia valorativa por un or<strong>de</strong>n basado <strong>en</strong> diversas<br />

modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> participación directa o semidirecta, consi<strong>de</strong>rado<br />

como intrínsecam<strong>en</strong>te superior y preferible a<br />

un or<strong>de</strong>n repres<strong>en</strong>tativo. Aparece <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pos<strong>de</strong>mocracia, como fórmu<strong>la</strong> política que supera <strong>los</strong> males<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa y <strong>de</strong> otras tradiciones<br />

políticas 13 .<br />

Al examinar <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999, i<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te<br />

se t<strong>en</strong>dría un <strong>en</strong>tramado institucional óptimo, que conjugaría<br />

<strong>los</strong> principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa,<br />

aunque sin <strong>de</strong>stacar<strong>los</strong>, y <strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

participativa. Sin embargo, resultan dos t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

negativas que se refuerzan mutuam<strong>en</strong>te: <strong>la</strong> <strong>de</strong>grada-<br />

13 La versión extrema <strong>de</strong> esta posición se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> Norberto<br />

Ceresole, un sociólogo arg<strong>en</strong>tino que tuvo gran influ<strong>en</strong>cia sobre<br />

Chávez y sus allegados. Según este autor: “El mo<strong>de</strong>lo v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no no<br />

se parece a nada <strong>de</strong> lo conocido, aunque nos recuerda una historia<br />

propia, que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te hemos negado por nuestra anterior adscripción<br />

y subordinación ante <strong>los</strong> tabúes <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to occi<strong>de</strong>ntal-racionalista<br />

(marxismo incluido): se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l ‘mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>mocrático’<br />

(tanto liberal como neo-liberal) porque <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> or<strong>de</strong>n<br />

popu<strong>la</strong>r (mandato) está implícita —con c<strong>la</strong>ridad meridiana— <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>be permanecer conc<strong>en</strong>trado, unificado y c<strong>en</strong>tralizado<br />

(el pueblo elige a una persona (que es automáticam<strong>en</strong>te<br />

proyectada al p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong> metapolítica) y no a una ‘i<strong>de</strong>a’ o ‘institución’).<br />

No es un mo<strong>de</strong>lo ‘anti<strong>de</strong>mocrático’, sino ‘pos<strong>de</strong>mocrático’.<br />

Se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> ‘socialismo real’ conocidas durante<br />

el siglo XX, porque ni <strong>la</strong> ‘i<strong>de</strong>ología’ ni el ‘partido’ juegan roles<br />

dogmáticos, ni siquiera significativos … Se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

caudillismos tradicionales o ‘conservadores’, porque el mandato u<br />

or<strong>de</strong>n popu<strong>la</strong>r que transforma a un lí<strong>de</strong>r militar <strong>en</strong> un dirig<strong>en</strong>te nacional<br />

con proyecciones internacionales fue expresado no sólo <strong>de</strong>mocráticam<strong>en</strong>te,<br />

sino, a<strong>de</strong>más, con un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>terminado: conservación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura (in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia nacional), pero transformación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura (social, económica y moral)”. Ceresole, 2000; pp. 30-<br />

31. Ver Kornblith, 2002.<br />

130 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa y <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa como producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>svalorización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> insustituible es<strong>en</strong>cia repres<strong>en</strong>tativa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y el uso caprichoso <strong>de</strong> su cualidad<br />

participativa.<br />

La t<strong>en</strong>tación plebiscitaria se activa <strong>en</strong> un or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> el<br />

que, <strong>en</strong> teoría, se privilegian <strong>los</strong> mecanismos <strong>de</strong> expresión<br />

directa <strong>de</strong>l cuerpo electoral y social, <strong>en</strong> un contexto<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to y fragilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mediaciones partidistas.<br />

La ape<strong>la</strong>ción personalista y plebiscitaria, a través<br />

<strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te movilizadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad<br />

colectiva mayoritaria, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>rivar <strong>en</strong> situaciones<br />

que compromet<strong>en</strong> el pluralismo político y su eficacia<br />

para ejercer controles efectivos sobre <strong>la</strong>s actuaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s públicas.<br />

En su versión más extrema este tipo <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>rivar <strong>en</strong> un régim<strong>en</strong> plebiscitario <strong>de</strong> movilización perman<strong>en</strong>te<br />

(Kornblith, 2002), don<strong>de</strong> hasta el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

pue<strong>de</strong> formar parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> mecanismos <strong>de</strong> participación<br />

y <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses.<br />

Las reg<strong>la</strong>s político-electorales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Constitución <strong>de</strong> 1999<br />

La Constitución <strong>de</strong> 1999 conti<strong>en</strong>e importantes cambios<br />

con respecto a <strong>los</strong> fundam<strong>en</strong>tos legales <strong>de</strong>l sistema<br />

<strong>de</strong> <strong>partidos</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> cuales <strong>de</strong>stacan<br />

una nueva <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> y <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r<br />

electoral, como uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> cinco po<strong>de</strong>res públicos<br />

nacionales.<br />

Democracia participativa y protagónica<br />

La <strong>de</strong>mocracia se concibe como participativa y protagónica,<br />

<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ro contraste con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa<br />

14 . El constituy<strong>en</strong>te no se p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> simple inclusión<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> mecanismos <strong>de</strong> participación y control<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> gobierno —aspiración<br />

compatible con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa—, sino <strong>la</strong><br />

total transformación <strong>de</strong>l sistema introduci<strong>en</strong>do dichos<br />

mecanismos <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> varios niveles y activida<strong>de</strong>s.<br />

14 El rechazo al concepto <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación es tal que es muy difícil<br />

<strong>en</strong>contrar esta pa<strong>la</strong>bra <strong>en</strong> el texto constitucional. El constituy<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>scribe al nuevo gobierno bolivariano como “<strong>de</strong>mocrático,<br />

participativo, electivo, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado, alternativo, responsable,<br />

pluralista y <strong>de</strong> mandatos revocables”.


Medios <strong>de</strong> participación ciudadana<br />

Como instituciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa se<br />

<strong>en</strong>umeran <strong>los</strong> diversos medios <strong>de</strong> participación. En lo<br />

político: <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> cargos públicos, el refer<strong>en</strong>do, <strong>la</strong><br />

consulta popu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> revocatoria <strong>de</strong>l mandato, <strong>la</strong> iniciativa<br />

legis<strong>la</strong>tiva, constitucional y constituy<strong>en</strong>te, el cabildo<br />

abierto, y <strong>la</strong> asamblea <strong>de</strong> ciudadanos y ciudadanas cuyas<br />

<strong>de</strong>cisiones serán <strong>de</strong> carácter vincu<strong>la</strong>nte, <strong>en</strong>tre otros; y,<br />

<strong>en</strong> lo social y económico: <strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción ciudadana,<br />

<strong>la</strong> autogestión, <strong>la</strong> co-gestión, <strong>la</strong>s cooperativas<br />

<strong>en</strong> todas sus formas —incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s <strong>de</strong> carácter financiero—,<br />

<strong>la</strong>s cajas <strong>de</strong> ahorro, <strong>la</strong> empresa comunitaria y<br />

<strong>de</strong>más formas asociativas guiadas por <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mutua cooperación y <strong>la</strong> solidaridad. La ley establecerá<br />

<strong>la</strong>s condiciones para el efectivo funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

medios <strong>de</strong> participación previstos <strong>en</strong> este artículo<br />

(CRBV1999, 70) 15 .<br />

Presi<strong>de</strong>ncialismo y <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

po<strong>de</strong>r legis<strong>la</strong>tivo<br />

La reducción <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

repres<strong>en</strong>tativa se expresa <strong>en</strong> un <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> sus instituciones, estructuras y reg<strong>la</strong>s fundam<strong>en</strong>tales.<br />

Entre otros aspectos, ello queda expresado <strong>en</strong> el<br />

reforzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>ncialismo y <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sequilibrio<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>res que caracteriza el actual diseño institucional,<br />

junto con <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas<br />

Armadas, que a<strong>de</strong>más pier<strong>de</strong>n su carácter no <strong>de</strong>liberante;<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> minusvalía <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> como<br />

ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> agregación y repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses. Se<br />

exti<strong>en</strong><strong>de</strong> el período presi<strong>de</strong>ncial a 6 años, con reelección<br />

inmediata; no se establece <strong>la</strong> reserva legal <strong>de</strong>l par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

ante <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> leyes habilitantes por<br />

parte <strong>de</strong>l Ejecutivo; se impuso un par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

unicameral, aun cuando se consagra el carácter fe<strong>de</strong>ral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> nación; <strong>los</strong> asc<strong>en</strong>sos militares <strong>de</strong> altos oficiales<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte, sin <strong>la</strong> mediación<br />

par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria; <strong>en</strong> ciertas circunstancias, el presi<strong>de</strong>nte<br />

pue<strong>de</strong> disolver el par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, sin que el mismo<br />

pueda ejercer un voto <strong>de</strong> c<strong>en</strong>sura al presi<strong>de</strong>nte, etc.<br />

15 El artículo 70 <strong>de</strong> CRBV es muy parecido al artículo 103 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />

<strong>de</strong> Colombia <strong>de</strong> 1991. El proceso constituy<strong>en</strong>te colombiano<br />

y el texto resultante ejercieron una importante influ<strong>en</strong>cia sobre el<br />

proceso constituy<strong>en</strong>te y el texto v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>nos, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo<br />

re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa.<br />

En síntesis, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999, se reduce el<br />

peso <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Legis<strong>la</strong>tivo a favor <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Ejecutivo,<br />

y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia se <strong>de</strong>bilita <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

<strong>políticos</strong> <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r, criticar y fiscalizar <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>de</strong>l gobierno nacional.<br />

Consagración <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral<br />

La Constitución <strong>de</strong> 1999 establece <strong>la</strong> separación <strong>de</strong>l<br />

Po<strong>de</strong>r Público Nacional <strong>en</strong> cinco ramas, con <strong>la</strong> inclusión<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res Ciudadano y Electoral. Este último<br />

incluye <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> materia<br />

electoral y refr<strong>en</strong>daria, así como lo concerni<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación. Paradójicam<strong>en</strong>te, junto con<br />

el protagonismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, se consagra <strong>la</strong> intromisión<br />

<strong>de</strong> un órgano estatal, <strong>en</strong> este caso el Consejo<br />

Nacional Electoral —<strong>en</strong>te rector <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral—<br />

, <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera. En el texto constitucional<br />

se estable, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral:<br />

“Organizar <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> sindicatos, gremios<br />

profesionales y organizaciones con fines <strong>políticos</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>los</strong> términos que señale <strong>la</strong> ley” (293). Esta intromisión<br />

fue duram<strong>en</strong>te cuestionada por <strong>la</strong> Organización Internacional<br />

<strong>de</strong> Trabajo (OIT), <strong>en</strong>tre otros, cuando el CNE<br />

asumió <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones sindicales <strong>en</strong> el<br />

2001, y ha sido especialm<strong>en</strong>te perjudicial a <strong>la</strong> libre expresión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad colectiva <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> episodios<br />

asociados a <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong>l refer<strong>en</strong>do revocatorio<br />

presi<strong>de</strong>ncial.<br />

La Constitución <strong>de</strong> 1999 repres<strong>en</strong>ta un esfuerzo por<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas políticas emerg<strong>en</strong>tes por transformar<br />

el sistema, erosionando <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong>l esquema partidista<br />

anterior. Sin embargo, dicho esfuerzo no se ha<br />

traducido aún <strong>en</strong> <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> una nueva ley <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />

o asociaciones políticas, <strong>de</strong>jando para su regu<strong>la</strong>ción<br />

a <strong>la</strong> todavía vig<strong>en</strong>te Ley <strong>de</strong> Partidos Políticos, Reuniones<br />

Públicas y Manifestaciones <strong>de</strong> 1964.<br />

Status <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> y<br />

postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> candidatos por iniciativa<br />

propia<br />

En <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong>l 1999 <strong>de</strong>sapareció el concepto <strong>de</strong><br />

<strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> y fue sustituido por el <strong>de</strong> agrupaciones<br />

con fines <strong>políticos</strong>, <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>nte contraposición con el status<br />

privilegiado que le confería <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961 y<br />

<strong>la</strong>s leyes electorales <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

<strong>políticos</strong>.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

131


Las agrupaciones con fines <strong>políticos</strong> pier<strong>de</strong>n el monopolio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> candidatos,<br />

al consagrarse <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción por iniciativa<br />

propia. Igualm<strong>en</strong>te, otros espacios anteriorm<strong>en</strong>te<br />

conferidos al exclusivo ejercicio partidista, como <strong>la</strong> elección<br />

<strong>de</strong> cargos públicos o <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> leyes, ahora<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser com<strong>partidos</strong> con <strong>la</strong> ciudadanía, <strong>la</strong> cual ti<strong>en</strong>e<br />

<strong>la</strong> potestad <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>r o cuestionar <strong>la</strong>s postu<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos, y <strong>de</strong>be ser consultada<br />

como requerimi<strong>en</strong>to indisp<strong>en</strong>sable <strong>en</strong> <strong>la</strong> conformación<br />

<strong>de</strong> leyes.<br />

Financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong><br />

El artículo 67 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999 prohíbe expresam<strong>en</strong>te<br />

el financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociaciones con<br />

fines <strong>políticos</strong> con fondos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l Estado. Este<br />

artículo modificó el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to establecido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> LOSPP, con <strong>la</strong> cual se buscaba evitar <strong>la</strong>s posibles<br />

perversiones que se podrían g<strong>en</strong>erar al hacer <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> sólo <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa privada (Brewer-<br />

Carías, 2000; Racha<strong>de</strong>ll, 2001). En <strong>la</strong> práctica, este artículo<br />

<strong>de</strong>terioró <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to autónomo<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong>, lo cual pue<strong>de</strong> constituir un elem<strong>en</strong>to<br />

a favor <strong>de</strong> su <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to. Diversos <strong>partidos</strong> y organizaciones<br />

no gubernam<strong>en</strong>tales han buscado <strong>en</strong> organizaciones<br />

internacionales <strong>de</strong> diverso tipo <strong>la</strong> provisión<br />

<strong>de</strong> fondos para sus activida<strong>de</strong>s, dada <strong>la</strong> orfandad<br />

financiera <strong>en</strong> que quedaron luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> consagración <strong>de</strong><br />

esta norma 16 .<br />

Sistema electoral<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961, que consagró<br />

<strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> conformar <strong>los</strong> cuerpos colegiados at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación proporcional,<br />

<strong>en</strong> el texto vig<strong>en</strong>te tanto <strong>la</strong> personalización <strong>de</strong>l sufragio<br />

16 En el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> retórica nacionalista y anti-imperialista <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong><br />

actual, <strong>la</strong>s organizaciones que han recibido recursos <strong>de</strong>l exterior,<br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos, han sido tildadas <strong>de</strong><br />

“golpistas, conspiradores, traidores”, etc. (Ver páginas web oficialistas<br />

como www.aporrea.com). Los casos más notorios han sido <strong>los</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s agrupaciones no gubernam<strong>en</strong>tales Súmate y Asamblea <strong>de</strong> Ciudadanos,<br />

cuyos directivos y asociados han sido acusados por <strong>la</strong> Fiscalía<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República con <strong>los</strong> cargos <strong>de</strong> conspiración por haber<br />

recibido financiami<strong>en</strong>to para sus activida<strong>de</strong>s por parte <strong>de</strong>l Nacional<br />

Endowm<strong>en</strong>t for Democracy. La búsqueda <strong>de</strong> recursos <strong>en</strong> el exterior<br />

es <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia lógica <strong>de</strong>l cierre <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to público, al<br />

cual sí acce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> manera espuria <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> y organizaciones asociados<br />

al bloque <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r.<br />

132 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

como <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación proporcional (293) adquirieron<br />

rango constitucional. La personalización <strong>de</strong>l sufragio,<br />

como principio <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuerpos colegiados,<br />

ha formado parte <strong>de</strong>l nuevo repertorio <strong>de</strong> principios<br />

político-electorales <strong>de</strong>l país <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

años och<strong>en</strong>ta.<br />

La fórmu<strong>la</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se combinan cada uno<br />

<strong>de</strong> estos principios <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuerpos<br />

colegiados está <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> <strong>la</strong> LOSPP, que contemp<strong>la</strong><br />

una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> 50% <strong>de</strong> voto nominal y 50% <strong>de</strong> voto por<br />

lista, y <strong>en</strong> el Estatuto Electoral <strong>de</strong>l año 2000, que rigió<br />

<strong>los</strong> comicios <strong>de</strong> dicho año, <strong>en</strong> el que se consagra una<br />

combinación <strong>de</strong> 60% nominal y 40% proporcional. Si<br />

bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> LOSPP está vig<strong>en</strong>te, su aplicación se ha visto<br />

limitada puesto que se promulgó antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />

<strong>de</strong> 1999 y, por lo tanto, no incluye <strong>la</strong>s innovaciones<br />

normativas, procedim<strong>en</strong>tales o <strong>de</strong> diseño institucional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma; <strong>en</strong> lo que refiere al sistema electoral es<br />

compatible con el texto vig<strong>en</strong>te. No obstante, para <strong>la</strong>s<br />

elecciones <strong>de</strong>l año 2000, se consagró un esquema difer<strong>en</strong>te<br />

al <strong>de</strong> <strong>la</strong> LOSPP procurando reforzar <strong>la</strong> mayoría<br />

oficialista, y <strong>la</strong>s actuales autorida<strong>de</strong>s electorales <strong>de</strong>cidieron<br />

utilizar el Estatuto Electoral <strong>de</strong>l año 2000 —que perdió<br />

vig<strong>en</strong>cia al cumplir su cometido <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s elecciones<br />

<strong>de</strong> ese año—, como marco normativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ras<br />

elecciones regionales y utilizar <strong>la</strong> modalidad 60/<br />

40% nominal mayoritario/proporcional para <strong>la</strong> conformación<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> cuerpos colegiados regionales.<br />

Participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil<br />

organizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

autorida<strong>de</strong>s a <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos<br />

Otra innovación importante, inspirada <strong>en</strong> <strong>los</strong> valores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa, es <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> expresiones<br />

organizadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> candidatos a ocupar <strong>los</strong> cargos <strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res Judicial,<br />

Ciudadano y Electoral. Según esta fórmu<strong>la</strong>, se difer<strong>en</strong>cian<br />

<strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión,<br />

correspondiéndole <strong>la</strong>s primeras a expresiones organizadas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, y <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />

Con estas innovaciones el constituy<strong>en</strong>te procuró<br />

superar el monopolio partidista <strong>de</strong> estas <strong>de</strong>signaciones.<br />

Así se <strong>de</strong>fine un esquema complejo que para el caso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> <strong>los</strong> titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral (295)<br />

y el Po<strong>de</strong>r Ciudadano (279), contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong> conformación<br />

<strong>de</strong> un Comité <strong>de</strong> Postu<strong>la</strong>ciones, compuesto por


miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, que evalúa y selecciona<br />

el grupo <strong>de</strong> personas que podrán optar al cargo. En el<br />

caso <strong>de</strong>l nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> magistrados <strong>de</strong>l Tribunal<br />

Supremo <strong>de</strong> Justicia, <strong>los</strong> ciudadanos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> potestad<br />

<strong>de</strong> objetar <strong>la</strong>s postu<strong>la</strong>ciones a dichos cargos (264).<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> <strong>los</strong> actuales titu<strong>la</strong>res<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res Ciudadano, Judicial y Electoral no siguió<br />

<strong>los</strong> procedimi<strong>en</strong>tos establecidos <strong>en</strong> el texto constitucional,<br />

por lo cual <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> el<br />

proceso <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>ciones se <strong>de</strong>snaturalizó significativam<strong>en</strong>te<br />

17 . Las <strong>de</strong>sviaciones están asociadas con el<br />

predominio <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes partidistas <strong>en</strong> <strong>los</strong> comités<br />

<strong>de</strong> postu<strong>la</strong>ciones, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>de</strong>bían predominar repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil; o <strong>en</strong> <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a su alineación<br />

con <strong>la</strong> actual corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas (oficialismo/<br />

oposición). Al reproducir <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas <strong>de</strong>l<br />

par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>cionadas<br />

ha obe<strong>de</strong>cido al criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría oficialista.<br />

Como resultado, <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil es simbólica<br />

y/o está afectada por <strong>la</strong> po<strong>la</strong>rización política, con<br />

<strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que el proceso <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>ción queda<br />

<strong>de</strong>slegitimado por <strong>la</strong> preemin<strong>en</strong>cia partidista y <strong>la</strong> hegemonía<br />

oficialista.<br />

Formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> leyes y participación<br />

popu<strong>la</strong>r<br />

Con respecto a <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> leyes, <strong>la</strong> Constitución<br />

establece que <strong>la</strong> Asamblea Nacional, <strong>de</strong>be durante el<br />

procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> discusión y aprobación <strong>de</strong> <strong>los</strong> proyectos<br />

<strong>de</strong> leyes, consultar a <strong>los</strong> ciudadanos y a <strong>la</strong> sociedad<br />

organizada para oír su opinión sobre <strong>la</strong> materia <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>bate, para lo cual le confiere el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> discusión <strong>de</strong> leyes (211). A<strong>de</strong>más, <strong>los</strong> constituy<strong>en</strong>tes<br />

incluyeron un artículo que obliga a someter a referéndum<br />

aprobatorio todos <strong>los</strong> proyectos <strong>de</strong> ley introducidos<br />

por <strong>los</strong> ciudadanos, si <strong>la</strong> discusión <strong>de</strong> dicho proyecto<br />

no toma lugar <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> sesiones sigui<strong>en</strong>te al<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que el proyecto <strong>de</strong> ley fue pres<strong>en</strong>tado<br />

(205) 18 . Finalm<strong>en</strong>te, también es importante <strong>de</strong>stacar que<br />

17 Para el caso <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral, ver Kornblith, 2003.<br />

18 A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> especial consi<strong>de</strong>ración que el constituy<strong>en</strong>te tuvo para<br />

con <strong>la</strong> participación ciudadana <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> leyes, algunos<br />

hechos polémicos han hecho dudar <strong>de</strong> su total cumplimi<strong>en</strong>to. Resalta,<br />

<strong>en</strong>tre el<strong>los</strong>, el <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> 49 leyes por parte <strong>de</strong>l Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República <strong>en</strong> 2001, qui<strong>en</strong> ejercía <strong>la</strong> potestad que le fuera conferida<br />

<strong>la</strong> iniciativa legis<strong>la</strong>tiva pue<strong>de</strong> ser ejercida por el 0.1% <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> electores inscritos <strong>en</strong> el registro electoral, lo cual,<br />

consi<strong>de</strong>rando que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción actual es <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor<br />

<strong>de</strong> 12 millones <strong>de</strong> electores inscritos, reduce a un poco<br />

más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad el límite <strong>de</strong> 20 mil electores fijado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Constitución <strong>de</strong> 1961.<br />

En síntesis, este nuevo conjunto <strong>de</strong> principios, y el<br />

<strong>en</strong>tramado institucional resultante, fue concebido para<br />

poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada <strong>de</strong>mocracia partidista, con<br />

el interés <strong>de</strong> superar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l esquema exclusivam<strong>en</strong>te<br />

repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961 y<br />

<strong>de</strong> su consigui<strong>en</strong>te or<strong>de</strong>n sociopolítico. Aún es pronto<br />

para establecer un ba<strong>la</strong>nce completo <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad e impacto<br />

<strong>de</strong> este nuevo esquema, así como difer<strong>en</strong>ciar <strong>los</strong><br />

méritos o <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias intrínsecos <strong>de</strong>l mismo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

distorsiones que pudieran afectarlo <strong>en</strong> su puesta <strong>en</strong><br />

marcha <strong>en</strong> <strong>los</strong> años reci<strong>en</strong>tes.<br />

No obstante, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do exclusivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />

partidista, resulta evi<strong>de</strong>nte que este esquema ha<br />

obrado a favor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dichas organizaciones<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinstitucionalización <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>,<br />

exacerbando rasgos que se v<strong>en</strong>ían expresando<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> antes <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> juego.<br />

III. La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

<strong>políticos</strong> y <strong>la</strong> sociedad. La<br />

inclusión <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos<br />

marginados. El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres y <strong>los</strong> grupos indíg<strong>en</strong>as<br />

La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer<br />

La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> el actual sistema <strong>de</strong><br />

<strong>partidos</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, fue <strong>de</strong>terminada, <strong>en</strong> primer lugar,<br />

por <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l Sufragio y <strong>la</strong> Participación Política,<br />

promulgada <strong>en</strong> 1997, según <strong>la</strong> cual, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

<strong>políticos</strong> <strong>de</strong>bían conformar <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> sus candidatos<br />

por lista a <strong>los</strong> cuerpos <strong>de</strong>liberantes estatales, municipales<br />

o parroquiales, <strong>de</strong> manera que se incluyera un<br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> mujeres, equival<strong>en</strong>te al 30% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong><br />

sus candidatos postu<strong>la</strong>dos (LOSPP, 144).<br />

por una ley habilitante aprobada por <strong>la</strong> Asamblea Nacional. El <strong>de</strong>creto<br />

<strong>de</strong> este paquete <strong>de</strong> leyes causó gran polémica por no haber<br />

tomado <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad organizada, y<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ciertos grupos que se veían afectados por el cont<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> dichas leyes. La polémica escaló hasta producirse un exitoso<br />

paro nacional <strong>de</strong> un día, el 10 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> ese mismo año.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

133


Sin embargo, el Estatuto Electoral promulgado <strong>en</strong><br />

febrero <strong>de</strong> 2000, el cual rigió <strong>los</strong> comicios <strong>de</strong> dicho año,<br />

no incluyó ningún artículo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> candidatos a <strong>los</strong> cuerpos<br />

<strong>de</strong>liberantes, <strong>de</strong>saplicando <strong>la</strong> norma cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley,<br />

lo cual fue percibido como un retroceso <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación fem<strong>en</strong>ina. En <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

postu<strong>la</strong>ción previstas para <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones<br />

regionales <strong>de</strong>l 2004, se mantuvo el criterio adoptado<br />

<strong>en</strong> el año 2000.<br />

En <strong>la</strong> Asamblea Nacional, el organismo <strong>de</strong>liberante<br />

más importante <strong>en</strong> el país, <strong>la</strong>s mujeres constituy<strong>en</strong> sólo<br />

un 10.55% <strong>de</strong> sus miembros, <strong>en</strong> un número <strong>de</strong> 17 mujeres<br />

<strong>en</strong>tre 161 diputados. De <strong>los</strong> trece <strong>partidos</strong> que lograron<br />

escaños <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional como resultado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 2000, sólo cinco (MVR-<br />

CONIVE, AD, Primero Justicia, Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>)<br />

cu<strong>en</strong>tan con mujeres <strong>en</strong>tre sus repres<strong>en</strong>tantes.<br />

La participación <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as<br />

En <strong>la</strong> Constitución vig<strong>en</strong>te se consagra una variada gama<br />

<strong>de</strong> principios y disposiciones t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a proteger y promover<br />

a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a y a asegurar mecanismos<br />

<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación política especiales. En el Preámbulo se<br />

establece que V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> es una “sociedad <strong>de</strong>mocrática,<br />

participativa y protagónica, multiétnica y pluricultural...”.<br />

Se consagra <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación obligatoria <strong>de</strong> tres diputados<br />

indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional, así como<br />

repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> cuerpos legis<strong>la</strong>tivos<br />

<strong>de</strong>l país, <strong>en</strong> <strong>los</strong> estados <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes etnias indíg<strong>en</strong>as. Ello supone que el elector<br />

indíg<strong>en</strong>a, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> votar por repres<strong>en</strong>tantes no indíg<strong>en</strong>as,<br />

ti<strong>en</strong>e una capacidad <strong>de</strong> elección adicional para<br />

seleccionar repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as; a su vez, <strong>los</strong> votantes<br />

no indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>los</strong> estados <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se elig<strong>en</strong><br />

dichos repres<strong>en</strong>tantes también ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> votar<br />

por <strong>los</strong> mismos. En <strong>la</strong> práctica, esa nueva capacidad<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión ha sido subutilizada, puesto que el nivel <strong>de</strong><br />

votos nu<strong>los</strong> <strong>de</strong> esa elección, <strong>en</strong> el 2000, alcanzó el 75%.<br />

Los términos <strong>de</strong> su elección para <strong>la</strong> Asamblea Nacional,<br />

<strong>los</strong> Consejos Legis<strong>la</strong>tivos y <strong>los</strong> Consejos Municipales,<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una ley orgánica que lo<br />

regu<strong>la</strong>ra, fueron también establecidos por <strong>la</strong> Constitución<br />

<strong>de</strong> 1999, <strong>en</strong> su Disposición Transitoria Séptima.<br />

Dichos criterios fueron posteriorm<strong>en</strong>te recogidos por<br />

el Estatuto Electoral <strong>de</strong> 2000, y son hasta el mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>la</strong> única normativa que regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> materia.<br />

134 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

Sigui<strong>en</strong>do el esquema utilizado para seleccionar <strong>los</strong><br />

tres repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as a <strong>la</strong> Asamblea Constituy<strong>en</strong>te,<br />

<strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as a <strong>la</strong> Asamblea Nacional<br />

se escog<strong>en</strong> <strong>de</strong> tres regiones —occi<strong>de</strong>nte, ori<strong>en</strong>te<br />

y sur (que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n 11 estados)— y queda electo el<br />

candidato que reciba <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> votos válidos <strong>de</strong> su<br />

región. Con respecto a <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes<br />

indíg<strong>en</strong>as al Consejo Legis<strong>la</strong>tivo y a <strong>los</strong> Consejos Municipales,<br />

<strong>la</strong> Constitución establece que se tomará el c<strong>en</strong>so<br />

oficial <strong>de</strong> 1992 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Estadística e<br />

Informática.<br />

Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 2000, el partido<br />

indíg<strong>en</strong>a CONIVE (Consejo Indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>)<br />

ocupa <strong>los</strong> tres escaños correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional. Este partido<br />

se <strong>la</strong>nzó al ruedo electoral <strong>en</strong> el 2000 con el apoyo<br />

<strong>de</strong>l partido MVR. Hoy, <strong>los</strong> tres diputados <strong>de</strong> CONIVE<br />

todavía forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición oficialista <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Asamblea Nacional, y uno <strong>de</strong> sus miembros, <strong>la</strong> diputada<br />

Noelí Pocaterra ha ocupado el cargo <strong>de</strong> Segunda<br />

Vicepresi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional durante <strong>los</strong><br />

últimos tres años.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros países <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina, <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> es escasa tanto <strong>en</strong> términos<br />

re<strong>la</strong>tivos como absolutos, se estima que alcanza a<br />

500 mil personas, <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 24 millones <strong>de</strong><br />

habitantes <strong>en</strong> todo el país. Con el asc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Chávez y <strong>de</strong><br />

su coalición, ha habido un énfasis marcado <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos y valores <strong>de</strong> esta pob<strong>la</strong>ción. No<br />

obstante, tal visibilidad y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el ámbito<br />

constitucional no ha estado acompañado por mejoras<br />

sustantivas <strong>en</strong> <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> esta pob<strong>la</strong>ción.<br />

Cabe <strong>de</strong>stacar que <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proyecto político <strong>en</strong>carnado<br />

por Chávez y sus aliados, <strong>la</strong> cuestión indíg<strong>en</strong>a<br />

ti<strong>en</strong>e un lugar promin<strong>en</strong>te; y constituye un recurso para<br />

articu<strong>la</strong>r un discurso y un conjunto <strong>de</strong> alianzas políticas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina (con movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> fuerte raíz indíg<strong>en</strong>a<br />

<strong>en</strong> Bolivia y Ecuador, por ejemplo) y <strong>en</strong> otras<br />

<strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s, ori<strong>en</strong>tadas a conformar un bloque alternativo<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r hemisférico y global. Así que, si bi<strong>en</strong> el tema<br />

indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> no posee el peso cuantitativo o<br />

cualitativo característico <strong>de</strong> otras realida<strong>de</strong>s andinas o<br />

<strong>la</strong>tinoamericanas, su activación <strong>en</strong> el país parece obe<strong>de</strong>cer<br />

a una lógica predominantem<strong>en</strong>te político-i<strong>de</strong>ológica,<br />

que trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> situación v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na. Sin embargo,<br />

dada <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este factor novedoso<br />

<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación político-electoral, es <strong>de</strong> esperar<br />

que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más organizaciones políticas comi<strong>en</strong>c<strong>en</strong> a


<strong>de</strong>linear propuestas <strong>en</strong>caminadas a captar el apoyo <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> electores <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as.<br />

IV. La s<strong>en</strong>da a seguir:<br />

recom<strong>en</strong>daciones<br />

Como lo hemos seña<strong>la</strong>do anteriorm<strong>en</strong>te, el actual sistema<br />

<strong>de</strong> <strong>partidos</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> una etapa<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sintitucionalización y frágil estructuración, don<strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> <strong>de</strong>bilitados <strong>partidos</strong> tradicionales compit<strong>en</strong> con <strong>la</strong>s<br />

fuerzas emerg<strong>en</strong>tes, bi<strong>en</strong> sean <strong>de</strong> oposición o <strong>de</strong> gobierno,<br />

conformando un multipartidismo inestable <strong>de</strong><br />

alta vo<strong>la</strong>tilidad y personalización, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica confrontacional y coyuntural<br />

<strong>de</strong>l país. En consecu<strong>en</strong>cia, nuestras recom<strong>en</strong>daciones<br />

van dirigidas a reducir dicha <strong>de</strong>sintitucionalización e inestabilidad<br />

<strong>en</strong> el sistema. La revisión <strong>de</strong> <strong>los</strong> lineami<strong>en</strong>tos<br />

fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l actual sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>, consagrados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999, es imprescindible para<br />

p<strong>la</strong>ntear una reforma profunda <strong>de</strong> dicho sistema. Sin<br />

embargo, esta revisión no parece posible a corto p<strong>la</strong>zo,<br />

por lo cual sólo ciertas recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> carácter<br />

puntual son por ahora posibles.<br />

En primer lugar, una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Partidos<br />

Políticos <strong>de</strong> 1964 es indisp<strong>en</strong>sable. Dicha revisión <strong>de</strong>be<br />

incluir: a) una reflexión y posterior <strong>de</strong>finición sobre qué<br />

son <strong>la</strong>s organizaciones con fines <strong>políticos</strong>, cómo se difer<strong>en</strong>cian<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> y cuál <strong>de</strong>bería ser<br />

<strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> función y estructuración <strong>de</strong> estos últimos; y<br />

b) un exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> requisitos para registrar un partido<br />

político, <strong>de</strong>bido a que <strong>los</strong> criterios establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Ley <strong>de</strong> Partidos Políticos <strong>de</strong> 1964, por ser muy <strong>la</strong>xos, han<br />

permitido <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> una <strong>en</strong>orme cantidad <strong>de</strong><br />

<strong>partidos</strong>, sin poner énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos.<br />

Esta alta proliferación <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> no se ha<br />

traducido necesariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un sinónimo <strong>de</strong> mejor <strong>de</strong>mocracia<br />

o participación, sino que, por el contrario, ha<br />

redundado <strong>en</strong> una severa dispersión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alternativas<br />

electorales con sus respectivos y perversos efectos sobre<br />

<strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación proporcional; por lo mismo, ha<br />

g<strong>en</strong>erado una extrema complejización <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios, increm<strong>en</strong>tando <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te <strong>los</strong><br />

costos <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos y banalizando <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />

mi<strong>en</strong>tras que contribuye a su <strong>de</strong>scrédito.<br />

La revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Partidos Políticos, bajo <strong>los</strong><br />

parámetros antes seña<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong>be, <strong>en</strong>tonces, v<strong>en</strong>ir a <strong>la</strong><br />

medida <strong>de</strong> diseñar nuevos criterios para <strong>la</strong>s organiza-<br />

“<br />

Ahora <strong>la</strong> única cosa que pue<strong>de</strong> reivindicar <strong>la</strong> dignidad y<br />

<strong>la</strong> majestad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política es que <strong>en</strong>seriemos <strong>la</strong> política,<br />

que t<strong>en</strong>gamos un m<strong>en</strong>saje que interprete <strong>los</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos<br />

y <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l pueblo, conductas que merezcan<br />

el reconocimi<strong>en</strong>to público, organizaciones mo<strong>de</strong>rnas<br />

y efici<strong>en</strong>tes que nos permitan mant<strong>en</strong>ernos <strong>en</strong> comunicación<br />

con el país; y estrategias intelig<strong>en</strong>tes que<br />

nos permitan llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s proyectos que<br />

resuelvan <strong>los</strong> problemas no resueltos <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, qui<strong>en</strong>es<br />

son [, finalm<strong>en</strong>te,] <strong>los</strong> que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n cuándo ti<strong>en</strong>e vig<strong>en</strong>cia<br />

un partido y cuándo no.<br />

(Eduardo Fernán<strong>de</strong>z, COPEI).<br />

”<br />

ciones con fines <strong>políticos</strong> —especialm<strong>en</strong>te para <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

<strong>políticos</strong>—, que estimul<strong>en</strong> una mediación <strong>de</strong> calidad<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sociedad y el Estado, lo cual <strong>de</strong>bería redundar<br />

<strong>en</strong> el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>.<br />

En segundo lugar, <strong>la</strong> composición y estructura internas<br />

<strong>de</strong> estas organizaciones también <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser revisadas,<br />

int<strong>en</strong>tando promover un espíritu <strong>de</strong> cuerpo colegiado,<br />

<strong>de</strong> alcance mucho más ext<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> <strong>los</strong> distintos<br />

campos <strong>de</strong>l quehacer social, que les haga fortalecer su<br />

función mediadora <strong>en</strong>tre el Estado y <strong>la</strong> sociedad.<br />

Ello, a fin <strong>de</strong> revertir <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia hacia el personalismo<br />

y su consigui<strong>en</strong>te transformación <strong>en</strong> simples maquinarias<br />

electorales, sust<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> estrechas re<strong>de</strong>s cli<strong>en</strong>te<strong>la</strong>res.<br />

Tal reestructuración <strong>de</strong>bería apuntar a <strong>la</strong> mejora<br />

sustancial <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación política y, por<br />

<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> exist<strong>en</strong>tes,<br />

cuya pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad nacional no es un verda<strong>de</strong>ro<br />

indicador <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización o institucionalización, sino<br />

<strong>de</strong> dispersión al interior <strong>de</strong>l sistema.<br />

En tercer lugar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista doctrinario,<br />

<strong>en</strong> lo atin<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s disposiciones constitucionales sobre<br />

<strong>la</strong> materia, convi<strong>en</strong>e fijar el espectro <strong>de</strong> <strong>los</strong> fines <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos<br />

como “<strong>políticos</strong>” <strong>en</strong> tanto que estos pue<strong>de</strong>n ser<br />

exclusivos o compatibles con otros. De darse el último<br />

caso, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones t<strong>en</strong>drían fines<br />

<strong>políticos</strong> per se, puesto que <strong>de</strong> lo contrario se estaría aludi<strong>en</strong>do<br />

a <strong>la</strong>s clásicas categorías <strong>de</strong> “partido político” y<br />

“grupo <strong>de</strong> electores”, establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />

<strong>de</strong> 1961. Téngase <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> estas<br />

dos figuras: mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> primera es perman<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />

segunda sólo se organiza para cada elección <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />

Sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s notas <strong>de</strong> Racha<strong>de</strong>ll (2001), una futura<br />

ley sobre organizaciones con fines <strong>políticos</strong> <strong>de</strong>bería <strong>de</strong>-<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

135


finir <strong>los</strong> distintos tipos <strong>de</strong> éstas, int<strong>en</strong>tando prever un<br />

régim<strong>en</strong> jurídico sustancialm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te al que reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taba<br />

a <strong>partidos</strong> y grupos <strong>de</strong> electores. Empero, esta<br />

recom<strong>en</strong>dación t<strong>en</strong>drá cierta viabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong><br />

que <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> puedan ejercer presión sobre<br />

el máximo órgano legis<strong>la</strong>tivo, a <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> hacer más<br />

c<strong>la</strong>ra su función y propósitos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad. De no ser<br />

así, es posible que organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil<br />

int<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ocupar espacios que podrían estar naturalm<strong>en</strong>te<br />

asociados a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> o viceversa. Esta yuxtaposición<br />

<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias es una fu<strong>en</strong>te pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

conflicto <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l sistema político —<br />

cada vez más numerosos—, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong> proliferación<br />

<strong>de</strong> actores que emerg<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> preceptos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> participación, <strong>la</strong> personalización <strong>de</strong>l sufragio, <strong>la</strong><br />

libre asociación y <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción por iniciativa propia.<br />

En cuarto lugar, se requiere <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> disposición<br />

constitucional que prohíbe el financiami<strong>en</strong>to público<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>, lo cual <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que <strong>los</strong><br />

<strong>partidos</strong> insistan <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que el Estado provea<br />

fondos para el ejercicio <strong>de</strong> su actividad. Esto garantizaría,<br />

a juicio <strong>de</strong> Racha<strong>de</strong>ll (2001), un mínimo <strong>de</strong> igualdad<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s organizaciones políticas, a <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> hacer<br />

conocer su m<strong>en</strong>saje a <strong>la</strong> colectividad y evitar, al mismo<br />

tiempo, que aquél<strong>la</strong>s se vean t<strong>en</strong>tadas <strong>de</strong> favorecer intereses<br />

privados (Brewer-Carias, 2000). Si bi<strong>en</strong> el Estado, a<br />

través <strong>de</strong>l Consejo Nacional Electoral, ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre sus atribuciones<br />

regu<strong>la</strong>r lo concerni<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> financiami<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> estos grupos —<strong>en</strong> cuanto a su licitud, cantidad y manejo—<br />

(Art. 67, segundo parágrafo), resta toda contribución<br />

que <strong>en</strong>dose una necesaria equidad. Así, pues, <strong>los</strong><br />

<strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> —u organizaciones políticas— <strong>de</strong>berían<br />

insistir <strong>en</strong> este punto sobre <strong>la</strong> responsabilidad estatal<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> materia, para evitar que <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> fondos particu<strong>la</strong>res<br />

pudiera <strong>de</strong>sviar su acción hacia fines distintos a<br />

<strong>los</strong> estrictam<strong>en</strong>te públicos. El aporte estatal reduciría el<br />

ext<strong>en</strong>so número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> que actualm<strong>en</strong>te están inscritos<br />

ante el Consejo Nacional Electoral.<br />

En quinto lugar, se recomi<strong>en</strong>da a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> abrir<br />

espacios a individualida<strong>de</strong>s que repres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> diversidad<br />

étnica y cultural <strong>de</strong>l país. Aun cuando <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> mujeres y otras minorías indíg<strong>en</strong>as es visible <strong>en</strong> el<br />

s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>, por ejemplo, <strong>la</strong> Asamblea Nacional, esta pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>be hacerse mayor (particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te al interior<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones políticas).<br />

Asimismo, es <strong>de</strong> vital importancia que <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />

inclusión <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores sub-repres<strong>en</strong>tados <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

sean revisadas. Con respecto a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong><br />

136 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

<strong>la</strong>s mujeres, el retroceso consagrado <strong>en</strong> el Estatuto Electoral,<br />

don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>saplicó <strong>la</strong> norma —originalm<strong>en</strong>te cont<strong>en</strong>ida<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> LOSPP— que obligaba a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong><br />

a postu<strong>la</strong>r un mínimo <strong>de</strong> 30% <strong>de</strong> mujeres <strong>en</strong>tre<br />

sus candidatos, <strong>de</strong>be ser revertido. Más aún, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> fijarse<br />

nuevos parámetros que estimul<strong>en</strong> <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>. Una inclusión equival<strong>en</strong>te<br />

al 30% <strong>de</strong> <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> candidatos no garantiza una<br />

mayor y más equitativa participación <strong>de</strong> este sector. En<br />

países como Noruega, <strong>los</strong> altos niveles <strong>de</strong> participación<br />

política por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer fueron logrados a través<br />

<strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cuotas tanto <strong>en</strong> el sector público<br />

como <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>, <strong>la</strong>s cuales, aunque primero<br />

experim<strong>en</strong>taron cierta resist<strong>en</strong>cia, luego se convirtieron<br />

<strong>en</strong> un aspecto intrínseco y ampliam<strong>en</strong>te v<strong>en</strong>tajoso<br />

<strong>de</strong> ese sistema político. Estas experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

consi<strong>de</strong>radas al diseñar un mejor sistema <strong>de</strong> inclusión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> participación fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> <strong>los</strong> asuntos públicos.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, consi<strong>de</strong>ramos que <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>,<br />

tradicionales y emerg<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> rep<strong>en</strong>sar su estructura<br />

y función <strong>en</strong> vista a <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> un<br />

nuevo sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>. El <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l gobierno<br />

<strong>de</strong> Hugo Chávez Frías, y el virtual resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales, pue<strong>de</strong> conducir al<br />

posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos actores sin una reflexión sobre<br />

<strong>la</strong>s causas que llevaron a <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l sistema<br />

bipartidista anterior. Debido a <strong>la</strong> actual coyuntura v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na,<br />

<strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> partido y su<br />

función se ha visto truncada, haciéndo<strong>los</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

notablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l lí<strong>de</strong>r carismático para<br />

obt<strong>en</strong>er <strong>los</strong> votos necesarios <strong>en</strong> cada conti<strong>en</strong>da electoral.<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia, ha surgido una cierta pugna<br />

<strong>en</strong>tre algunos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

<strong>políticos</strong>, a <strong>los</strong> cuales v<strong>en</strong> como maquinarias inefici<strong>en</strong>tes,<br />

que se nutr<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad organizada pero sin producir<br />

mayores resultados. Este es el caso, especialm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre algunos focos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

civil, <strong>los</strong> cuales rechazan el gobierno <strong>de</strong> Chávez,<br />

y gran parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>de</strong> oposición, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

incapacidad que aquel<strong>los</strong> le atribuy<strong>en</strong> a estos últimos<br />

por concretar una salida a <strong>la</strong> crisis política que vive el<br />

país. Así, para evitar una profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong> inestabilidad<br />

y fortalecer <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong>l sistema actual, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

<strong>políticos</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reflexionar sobre su rol como ag<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> agregación y <strong>de</strong> canalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad, para así <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />

que satisfaga dichas <strong>de</strong>mandas a través <strong>de</strong> una sólida<br />

estructura <strong>de</strong> participación.


Bibliografía<br />

Álvarez, Á. E<br />

2003 “De <strong>la</strong> hegemonía partidista a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia sin<br />

<strong>partidos</strong>”, <strong>en</strong> La Democracia V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>en</strong> dos tiempos:<br />

1972-2002. Revista Politeia. UCV-IEP. Caracas.<br />

pp. 75-91.<br />

B<strong>la</strong>nco Muñoz, A.<br />

1998 Hab<strong>la</strong> el comandante. Caracas: UCV-Fundación<br />

Cátedra Pío Tamayo.<br />

Brewer-Carias, A.<br />

2000 La Constitución <strong>de</strong> 1999. Editorial Arte. Caracas.<br />

Ceresole, N.<br />

2000 Caudillo, ejército, pueblo. La V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Comandante<br />

Chávez. Caracas. (mimeo).<br />

Combel<strong>la</strong>s, R.<br />

2000 Derecho constitucional. Una introducción al estudio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />

McGraw-Hill Interamericana. Caracas.<br />

Ellner, S.<br />

2003 “En <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> explicaciones”, <strong>en</strong>: Ellner, S.<br />

y Hellinger, D. (Eds), La política v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

época <strong>de</strong> Chávez. C<strong>la</strong>ses, po<strong>la</strong>rización y conflicto. Editorial<br />

Nueva Sociedad. Caracas. pp. 19-42.<br />

Ellner, S. y Hellinger, D. (Eds)<br />

2003 La política v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> Chávez. C<strong>la</strong>ses,<br />

po<strong>la</strong>rización y conflicto. Editorial Nueva Sociedad.<br />

Caracas.<br />

Estatuto Electoral <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Público. República<br />

Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. 2000.<br />

Garrido, A.<br />

1999 Guerril<strong>la</strong> y conspiración militar <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. Testimonios<br />

<strong>de</strong> Doug<strong>la</strong>s Bravo, William Izarra, Franciso Prada.<br />

Fondo Editorial Nacional José Agustín Catalá.<br />

Caracas.<br />

2000 Historia secreta <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución bolivariana. Conversaciones<br />

con Harold, Puerta Aponte y Camilo. Editorial<br />

V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na C. A. Mérida - V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />

Hellinger, D.<br />

2003 “Visión política g<strong>en</strong>eral: <strong>la</strong> caída <strong>de</strong>l puntofijismo<br />

y el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l chavismo”, <strong>en</strong>: Ellner, S. y<br />

Hellinger, D. (Eds). La política v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>en</strong> <strong>la</strong> época<br />

<strong>de</strong> Chávez. C<strong>la</strong>ses, po<strong>la</strong>rización y conflicto. Editorial<br />

Nueva Sociedad. Caracas. pp. 43-74.<br />

Kornblith, M.<br />

1998 V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> nov<strong>en</strong>ta. Las crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

Ediciones IESA-UCV. Caracas.<br />

2001 “Confiabilidad y transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones<br />

<strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>: Exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios <strong>de</strong>l 30 <strong>de</strong><br />

julio <strong>de</strong> 2000”, <strong>en</strong>: Carrasquero, J. V., Maingón,<br />

T. y Welsch, F. (eds.). V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> transición: Elecciones<br />

y <strong>de</strong>mocracia. 1998-2000. Redpol-CDB<br />

Publicacione. Caracas. pp. 133-163.<br />

2002 Repres<strong>en</strong>tación y personalismo: una difícil combinación<br />

(con particu<strong>la</strong>r refer<strong>en</strong>cia al caso v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no), pon<strong>en</strong>cia<br />

pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia The Crisis of<br />

Democratic Repres<strong>en</strong>tation in the An<strong>de</strong>s, patrocinado<br />

por el Kellog Institute. Universidad <strong>de</strong> Notre<br />

Dame. Indiana. 13-14 mayo, 2002.<br />

2003a “La tortuosa <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong>l<br />

CNE”, <strong>en</strong>: Debates IESA. Vol. 8. No. 4. pp. 49-<br />

56.<br />

2003b “Elecciones y repres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> tiempos turbul<strong>en</strong>tos”,<br />

<strong>en</strong>: Márquez, P. y Piñango, R. (Eds.), En<br />

esta V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. Realida<strong>de</strong>s y nuevos caminos. Ediciones<br />

IESA. pp. 375-402.<br />

2003c “Del Puntofijismo a <strong>la</strong> Quinta República: elecciones<br />

y <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>”, <strong>en</strong>: Revista Colombia<br />

Internacional No. 58. julio-dic 2003. pp. 160-<br />

194.<br />

2004 “Elecciones y refer<strong>en</strong>dos <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> ¿Quién<br />

le teme al soberano?”, <strong>en</strong>: Mainhold, Günter (Ed.)<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> crisis. Los pasos inciertos <strong>de</strong> un régim<strong>en</strong><br />

controversial. Madrid-Iberoamericana-Franfurt<br />

Vervuert (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

137


Mainwaring, S. y Scully, T. (Eds)<br />

1995 Building Democratic Institutions. Party Systems in Latin<br />

America. Stanford University Press. Stanford.<br />

California.<br />

Martínez Barahona, E.<br />

2002 “La formación <strong>de</strong> una nueva c<strong>la</strong>se política <strong>en</strong><br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>: ¿un cambio para seguir igual?”, Ramos<br />

Jiménez, A. (Ed). La transición v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na.<br />

Aproximación al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o Chávez,. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones<br />

<strong>de</strong> Política Comparada. Mérida.<br />

pp. 131-162.<br />

Ley <strong>de</strong> Partidos Políticos. 1964.<br />

Ley Orgánica <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral. República Bolivariana <strong>de</strong><br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. 2002.<br />

Ley Orgánica <strong>de</strong>l Sufragio y Participación Política - LOSSP.<br />

República <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. 1998.<br />

López Maya, M.<br />

2003 “Hugo Chávez Frías: su movimi<strong>en</strong>to y su<br />

presi<strong>de</strong>ncia”.<strong>en</strong>: Ellner, S. y Hellinger, D. Op. Cit.<br />

pp. 97-120.<br />

Molina Vega, J. E.<br />

2001 “Comportami<strong>en</strong>to electoral <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> 1998-<br />

2000: cambio y continuidad”, <strong>en</strong>: Carrasquero, J.<br />

V., Maingón, T. y Welsch, F. (Eds). V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

transición: elecciones y <strong>de</strong>mocracia 1998-2000. CDB Publicaciones-RedPol.<br />

Caracas. pp. 188-213.<br />

2003a “V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>”, <strong>en</strong>: Alcántara, M. y Frei<strong>de</strong>nberg,<br />

F. (Coord.) Partidos Políticos <strong>de</strong> América Latina.<br />

Países Andinos. Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

México D.F. pp. 487-496.<br />

2003b “El Sistema <strong>de</strong> Partidos v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no: <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

partidocracia al personalismo y <strong>la</strong> inestabilidad.<br />

La <strong>de</strong>sinstitucionalización y sus consecu<strong>en</strong>cias”<br />

En línea: http://www-personal.umich.edu/<br />

~mmarte<strong>en</strong>/svs/jornadas/Molina.pdf Section<br />

of V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> Studies, Latin American Studies<br />

Association. [Consultado: 24/06/2004]<br />

138 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

Molina Vega, J. E. y Pérez Baralt, C.<br />

1996 “Los procesos electorales y <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l sistema<br />

<strong>de</strong> <strong>partidos</strong>”, <strong>en</strong>: Álvarez, A. (Coord.). El<br />

sistema político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no: crisis y transformaciones.<br />

UCV-IEP. pp. 193-238.<br />

2004 Radical Change at the Ballot Box: Causes and<br />

Consequ<strong>en</strong>ces of the Electoral Behaviour in V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>’s<br />

2000 Elections. Latin American Politics & Society<br />

Journal. Volume 46. Number 1. University of<br />

Miami. Miami. pp. 103-134.<br />

Peña Solis, J.<br />

2003 La incertidumbre e inseguridad <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa<br />

que regirá a <strong>la</strong>s elecciones estatales y municipales, y <strong>la</strong><br />

inconstitucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> que regu<strong>la</strong> <strong>los</strong> refer<strong>en</strong>dos<br />

revocatorios. Pon<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Jornadas<br />

<strong>de</strong> Derecho Electoral y Procesos Democráticos<br />

<strong>de</strong> Participación, Universidad Católica Andrés<br />

Bello. Caracas (mimeo).<br />

Pereira Almao, Valia<br />

2003a “El Movimi<strong>en</strong>to V República <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>: fuerzas<br />

y <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s” En línea: http://wwwpersonal.umich.edu/~mmarte<strong>en</strong>/svs/jornadas/<br />

Pereira.pdf Section of V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> Studies. Latin<br />

American Studies Association. [Consultado: 24/<br />

06/2004]<br />

2003b “Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>” <strong>en</strong>: Alcántara, M. y<br />

Frei<strong>de</strong>nberg, F. (Coord.), Partidos Políticos <strong>de</strong> América<br />

Latina. Países Andinos. Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

México D.F. pp. 574-584.<br />

2003c “Movimi<strong>en</strong>to V República” <strong>en</strong>: Alcántara, M. y<br />

Frei<strong>de</strong>nberg, F. (Coord.) Partidos Políticos <strong>de</strong> América<br />

Latina. Países Andinos. Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

México D.F. pp. 585-599.<br />

Racha<strong>de</strong>ll, M.<br />

2001 “El régim<strong>en</strong> electoral <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong><br />

1999”, <strong>en</strong> Revista Politeia 26. Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />

Políticos-UCV. Caracas. pp. 215-254.


Rey, J. C.<br />

1989 El futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. Caracas.<br />

Colección I<strong>de</strong>a.<br />

2004 Espl<strong>en</strong>dores y miserias <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia<br />

<strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, Confer<strong>en</strong>cia<br />

dictada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fundación Po<strong>la</strong>r (mimeo).<br />

Roberts, K.<br />

2003 “Po<strong>la</strong>rización social y resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l populismo<br />

<strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>”, <strong>en</strong>: Ellner, S. y Hellinger, D.<br />

(Eds). La política v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> Chávez.<br />

C<strong>la</strong>ses, po<strong>la</strong>rización y conflicto. Editorial Nueva Sociedad.<br />

Caracas. pp. 75-95.<br />

Sonntag, H. y Maingón, T.<br />

2001 “Cambio político y resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones<br />

<strong>de</strong> 1998”, <strong>en</strong>: Carrasquero, J. V., Maingón, T. y<br />

Welsch, F. (Eds). V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> transición: elecciones y<br />

<strong>de</strong>mocracia 1998-2000. CDB Publicaciones-<br />

RedPol. Caracas. pp. 101-122.<br />

Tribunal Suprema <strong>de</strong> Justicia<br />

2000 Bases jurispru<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> supraconstitucionalidad.<br />

Colección <strong>de</strong> Estudios Jurídicos TSJ. Caracas.<br />

Valery, Y. y Ramírez, R.<br />

2001 La conspiración <strong>de</strong> <strong>los</strong> sordos. Editorial El Universal.<br />

Caracas.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

139

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!