07.04.2013 Views

Situación y perspectivas de los partidos políticos en la Región Andina

Situación y perspectivas de los partidos políticos en la Región Andina

Situación y perspectivas de los partidos políticos en la Región Andina

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

I<br />

ntroducción<br />

<strong>Situación</strong> y <strong>perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

<strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Región</strong> <strong>Andina</strong>: caso V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

Luego <strong>de</strong> una <strong>la</strong>rga historia republicana <strong>de</strong> inestabilidad,<br />

dictaduras e int<strong>en</strong>tos fallidos por imp<strong>la</strong>ntar un or<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>mocrático, <strong>la</strong> pregunta que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te formu<strong>la</strong>ban<br />

<strong>los</strong> analistas fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> exitosa imp<strong>la</strong>ntación y funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre 1958<br />

y 1988, era: ¿cómo fue posible establecer y consolidar<br />

un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>mocrático y un sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> eficaz,<br />

capaz <strong>de</strong> agregar y repres<strong>en</strong>tar amplios intereses y <strong>de</strong><br />

canalizar el conflicto por vías institucionales, luego <strong>de</strong><br />

esa acci<strong>de</strong>ntada historia política?<br />

Sin embargo, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> inestabilidad sociopolítica<br />

que progresivam<strong>en</strong>te se fue <strong>en</strong>tronizando <strong>en</strong> el país <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

finales <strong>de</strong> <strong>los</strong> años och<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad <strong>la</strong>s preguntas<br />

son otras: ¿por qué ese or<strong>de</strong>n estable y re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />

exitoso <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> crisis?, ¿por qué aquel exitoso<br />

sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> se <strong>de</strong>sestructuró y <strong>de</strong>sinstitucionalizó<br />

<strong>de</strong> manera tan dramática?, ¿por qué no ha sido posible<br />

recuperar <strong>la</strong> s<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad sociopolítica y <strong>de</strong>l<br />

bi<strong>en</strong>estar socioeconómico?; y, finalm<strong>en</strong>te, ¿cuáles son<br />

<strong>la</strong>s <strong>perspectivas</strong> <strong>de</strong> reacomodo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>?<br />

* Profesora e investigadora <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Estudios Políticos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> y <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Estudios Superiores<br />

<strong>de</strong> Administración (IESA). Este informe fue realizado con <strong>la</strong><br />

valiosa asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> lic<strong>en</strong>ciados Aracelis Maldonado y Daniel<br />

Mora, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l proyecto RedPol.<br />

MIRIAM KORNBLITH*<br />

I. Caracterización g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

Por más <strong>de</strong> tres décadas, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na se<br />

conformó sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> un sistema político y constitucional<br />

que inc<strong>en</strong>tivó <strong>la</strong> conformación y consolidación<br />

<strong>de</strong> una hegemonía partidista, cuyas prácticas privilegiaron<br />

<strong>la</strong> negociación y distribución <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />

<strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> <strong>de</strong> mayor relevancia. Es lo que Rey<br />

(1989) <strong>de</strong>nominó con mucho acierto el sistema populista<br />

<strong>de</strong> conciliación <strong>de</strong> élites. En este or<strong>de</strong>n se estableció un sistema<br />

bipartidista mo<strong>de</strong>rado, articu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> torno al<br />

binomio Acción Democrática (AD), <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia social<strong>de</strong>mócrata,<br />

y COPEI, <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación socialcristiana.<br />

En <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación propuesta por Molina y Pérez Baralt<br />

(1992; 2002; 2003), durante <strong>los</strong> años ses<strong>en</strong>ta el sistema<br />

<strong>de</strong> <strong>partidos</strong> se caracterizó por un multipartidismo inestable,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1973 hasta 1988 por un bipartidismo mo<strong>de</strong>rado,<br />

y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1993 hasta el pres<strong>en</strong>te se retornó al esquema<br />

multipartidista inestable.<br />

El or<strong>de</strong>n político se vio am<strong>en</strong>azado hacia finales <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> años och<strong>en</strong>ta, cuando su fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocrático-partidista<br />

se sumergió <strong>en</strong> una fuerte crisis que marcó <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>. En esa crisis confluyeron<br />

una diversidad <strong>de</strong> factores, seña<strong>la</strong>dos por diversos<br />

autores: <strong>la</strong> propia rigi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s formales<br />

<strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema político y partidista, que<br />

limitaron <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> escog<strong>en</strong>cia y participación<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> ciudadanos; el <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to y retroceso socio-<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

113


económico <strong>de</strong>l país, que repercutió <strong>en</strong> <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te exclusión<br />

<strong>de</strong> amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción; <strong>la</strong> excesiva<br />

partidización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones gubernam<strong>en</strong>tales; el excesivo<br />

c<strong>en</strong>tralismo y elitismo <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cisiones al interior <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>; el <strong>de</strong>scrédito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se dirig<strong>en</strong>te (política, empresarial, sindical,<br />

militar) seña<strong>la</strong>da por hechos <strong>de</strong> corrupción administrativa<br />

y como responsable <strong>de</strong>l ina<strong>de</strong>cuado manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

asuntos públicos (Kornblith, 1998).<br />

A partir <strong>de</strong> 1989 se sucedieron <strong>en</strong> el país un conjunto<br />

<strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos críticos que reve<strong>la</strong>ron <strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> malestares y distorsiones acumu<strong>la</strong>dos durante varias<br />

décadas <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mocrático. Algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

ev<strong>en</strong>tos críticos <strong>de</strong> ese <strong>la</strong>pso fueron: <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha<br />

<strong>de</strong> un severo programa <strong>de</strong> ajuste económico <strong>en</strong> 1989;<br />

el estallido social <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1989; el int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> golpe<br />

<strong>de</strong> Estado, <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 1992; un segundo int<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

golpe <strong>de</strong> Estado, <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 1992; <strong>la</strong> <strong>de</strong>stitución<br />

<strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Car<strong>los</strong> Andrés Pérez, <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1993,<br />

por cargos <strong>de</strong> pecu<strong>la</strong>do y malversación <strong>de</strong> fondos públi-<br />

114 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

cos; <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia provisional <strong>de</strong> Ramón J. Velásquez;<br />

<strong>la</strong> elección <strong>de</strong> Rafael Cal<strong>de</strong>ra, <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1993,<br />

fuera <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong>l bipartidismo tradicional; <strong>la</strong> crisis<br />

financiera y bancaria <strong>en</strong> 1994; <strong>la</strong> nueva puesta <strong>en</strong> marcha<br />

<strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> ajuste <strong>en</strong> 1996; <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> Hugo<br />

Chávez, <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1998, y el consecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>finitivo <strong>de</strong>l bipartidismo tradicional.<br />

El excesivo partidismo y su <strong>de</strong>terioro<br />

La excesiva partidización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na<br />

durante esta etapa pue<strong>de</strong> ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> varios s<strong>en</strong>tidos.<br />

En primer lugar, <strong>la</strong>s fuerzas políticas, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> más importantes, COPEI y AD,<br />

ejercieron un excesivo control sobre <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> organización<br />

y repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil. Las<br />

organizaciones gremiales y sindicales (rurales o urbanas),<br />

así como <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> vecinos y estudiantes,<br />

funcionaban bajo <strong>la</strong> sombra <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización partidista<br />

(Molina y Pérez, 1996: 223).<br />

Cuadro Nº 2<br />

Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lealta<strong>de</strong>s partidistas hacia <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales - AD, COPEI, MAS<br />

(porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>los</strong> electores)<br />

1973 1983 1993 1998 2000<br />

Militantes/Simpatizantes 45.9% 35.3% 27.8% 14.0% 10.8%<br />

AD, COPEI, MAS (696) (628) (398) (205) (161)<br />

Casos Válidos 1,517 1,778 1,435 1,458 1,490<br />

Casos No Validos 4 11 64 42 10<br />

Total Casos 1,521 1,789 1,499 1,500 1,500<br />

Fu<strong>en</strong>te: Molina, 2001: p.196<br />

Cuadro Nº 1<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lealta<strong>de</strong>s partidistas <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (porc<strong>en</strong>tajes)<br />

1973 1983 1990 1994<br />

Militantes/Simpatizantes 48.7 38.4 32.4 22.8<br />

In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes 19.2 38.0 47.0 44.5<br />

No interesados 32.1 23.6 20.6 32.7<br />

Total 100.0 100.0 100.0 100.0<br />

Fu<strong>en</strong>te: Molina y Pérez, 1996: p. 224


Esta partidización tuvo un impacto crucial sobre el<br />

mecanismo <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones gubernam<strong>en</strong>tales,<br />

revelándose una gran <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos respecto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas directrices <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> dominantes,<br />

lo que Coppedge (1992) <strong>de</strong>nominó <strong>la</strong> partidocracia<br />

v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na. A su vez, esta re<strong>la</strong>ción estrecha <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />

<strong>partidos</strong> y <strong>los</strong> gobiernos <strong>de</strong> turno g<strong>en</strong>eró una abigarrada<br />

re<strong>la</strong>ción cli<strong>en</strong>te<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre el gobierno, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

<strong>políticos</strong> y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, que permitió asegurar el apoyo<br />

<strong>de</strong> esta última a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales a través <strong>de</strong><br />

mecanismos utilitarios <strong>de</strong> integración sociopolítica (Rey,<br />

1989), como <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos públicos; lo<br />

que a su vez condicionó fuertem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> lealtad hacia<br />

dichos <strong>partidos</strong> a su capacidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er el vínculo<br />

cli<strong>en</strong>te<strong>la</strong>r.<br />

La partidización se hacía evi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> el elevado porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que se consi<strong>de</strong>raba militante o<br />

simpatizante <strong>de</strong> un partido político, <strong>en</strong> algunos casos<br />

mucho mayor que <strong>en</strong> otros países 1 . Para 1973, el 48%<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> electores se consi<strong>de</strong>raban militantes o simpatizantes<br />

<strong>de</strong> algún partido político, mi<strong>en</strong>tras que el 45.9%<br />

se <strong>de</strong>finían como militantes o simpatizantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

tradicionales más importantes para el mom<strong>en</strong>to:<br />

AD, COPEI o el Movimi<strong>en</strong>to al Socialismo (MAS), partido<br />

que, progresivam<strong>en</strong>te, se fue incorporando al esquema<br />

dominante como tercera fuerza —aunque a gran<br />

distancia <strong>de</strong>l binomio AD-COPEI. Estos porc<strong>en</strong>tajes<br />

siguieron una línea <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> años posteriores,<br />

pero todavía se mantuvieron altos para el año 1983,<br />

cuando el 38% <strong>de</strong>l electorado se consi<strong>de</strong>raba militante<br />

o simpatizante <strong>de</strong> algún partido político, si<strong>en</strong>do que el<br />

35.5% <strong>de</strong>l electorado se i<strong>de</strong>ntificaba con AD, COPEI,<br />

o el MAS. En el año 1990, cuando se expresaron <strong>la</strong>s<br />

primeras señales dramáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l sistema, aún<br />

un 32.4% <strong>de</strong>l electorado se i<strong>de</strong>ntificaba como militante<br />

o simpatizante <strong>de</strong> algún partido político 2 .<br />

Este excesivo partidismo, le dio una importante<br />

base <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s organizaciones políticas, <strong>la</strong>s cua-<br />

1 En un estudio <strong>de</strong> 1973, Baloyra y Martz, seña<strong>la</strong>ron que el 26% <strong>de</strong> sus<br />

<strong>en</strong>trevistados v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>nos eran miembros <strong>de</strong> algún partido político,<br />

estimado mucho mayor al nivel registrado <strong>en</strong> el simi<strong>la</strong>r estudio que<br />

Nie y Kim (1978) hicieron <strong>en</strong> sietes países que incluían a Austria,<br />

India, Japón, Ho<strong>la</strong>nda, Nigeria, Estados Unidos y Yugos<strong>la</strong>via, y <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> cuales sólo el primero alcanzó un 28% <strong>de</strong> militancia partidista<br />

(Molina y Pérez, 1996).<br />

2 Los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistados que se consi<strong>de</strong>ran no interesados<br />

disminuye también con <strong>los</strong> años, mi<strong>en</strong>tras que el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistados<br />

que se consi<strong>de</strong>ran in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes aum<strong>en</strong>ta consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te,<br />

especialm<strong>en</strong>te para el año 1990, cuando se sitúa <strong>en</strong> 40%.<br />

les se convirtieron <strong>en</strong> eficaces máquinas electorales.<br />

No obstante, <strong>la</strong>s organizaciones partidistas progresivam<strong>en</strong>te<br />

perdieron su conexión inicial con <strong>la</strong> realidad<br />

socieconómica nacional, y se conc<strong>en</strong>traron casi exclusivam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> objetivos asociados a su acceso y perman<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r, haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na<br />

un sistema cada vez más formalm<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tativo.<br />

Los <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> tradicionales no reaccionaron<br />

a tiempo y <strong>en</strong> sintonía con <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

realidad socioeconómica que el<strong>los</strong> mismos habían contribuido<br />

a conformar, y siguieron articu<strong>la</strong>ndo sus acciones<br />

y propuestas sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l éxito obt<strong>en</strong>ido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas iniciales <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to y consolidación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> el país, cuando su actuación<br />

fue crucial. Paradójicam<strong>en</strong>te, el éxito pareció actuar<br />

como fr<strong>en</strong>o para rep<strong>en</strong>sar sus principales prácticas<br />

y reg<strong>la</strong>s, modos <strong>de</strong> interacción con <strong>la</strong> sociedad,<br />

propuestas i<strong>de</strong>ológicas y ori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> políticas públicas, <strong>en</strong> tiempos <strong>en</strong> que el <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to<br />

socioeconómico y el cuestionami<strong>en</strong>to al<br />

li<strong>de</strong>razgo establecido rec<strong>la</strong>maba giros drásticos <strong>en</strong> su<br />

dinámica interna y <strong>en</strong> su re<strong>la</strong>ción con el gobierno y <strong>la</strong><br />

sociedad.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerte partidización, el propio esquema<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa recibió críticas significativas,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a <strong>los</strong> escasos mecanismos<br />

<strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s públicas y <strong>de</strong> participación<br />

ciudadana que ésta contemp<strong>la</strong>ba. Los aspectos es<strong>en</strong>ciales<br />

<strong>de</strong> dicho esquema repres<strong>en</strong>tativo quedaron esbozados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961, cuyo texto hacía especial<br />

énfasis <strong>en</strong> el carácter repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na (CN, 1961; Art. 3), i<strong>de</strong>ntificando al<br />

sufragio como vía privilegiada y casi exclusiva para el<br />

ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> soberanía popu<strong>la</strong>r (Art. 4) 3 y erigi<strong>en</strong>do a<br />

<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> como <strong>la</strong> única forma <strong>de</strong> asociación<br />

política reconocida constitucionalm<strong>en</strong>te para <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario político nacional<br />

(Álvarez, 2003: 80).<br />

La participación política, expresada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s funciones<br />

<strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción, agregación y repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses,<br />

se canalizaba <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> manera hegemónica a través<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>, <strong>la</strong>s cuales también conc<strong>en</strong>traban<br />

<strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> mecanismos <strong>de</strong> control <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> administración pública consagrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitu-<br />

3 Según el artículo 4 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961: “La soberanía resi<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> el pueblo, qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> ejerce mediante el sufragio, por lo órganos <strong>de</strong>l<br />

po<strong>de</strong>r público”<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

115


ción, <strong>de</strong>bido al importante papel que el Congreso Nacional<br />

(ocupado por <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>) jugaba <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

fiscalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión pública.<br />

Al mismo tiempo, <strong>los</strong> mecanismos <strong>de</strong> participación<br />

alternativos a <strong>la</strong> participación partidista eran escasos.<br />

La Constitución <strong>de</strong> 1961 fijaba <strong>la</strong> iniciativa legis<strong>la</strong>tiva <strong>en</strong><br />

manos <strong>de</strong> <strong>los</strong> ciudadanos (165.5), el <strong>de</strong>recho político a<br />

manifestarse públicam<strong>en</strong>te y sin armas (115), <strong>la</strong> libertad<br />

<strong>de</strong> expresión sin c<strong>en</strong>sura previa (61) y el <strong>de</strong>recho a pres<strong>en</strong>tar<br />

peticiones a <strong>los</strong> funcionarios o <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas,<br />

y a obt<strong>en</strong>er oportuna respuesta <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos (67).<br />

El refer<strong>en</strong>do consultivo sólo estaba previsto <strong>en</strong> el caso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma a <strong>la</strong> Constitución y nunca fue activado.<br />

Más tar<strong>de</strong>, se establecerían otras instituciones participativas<br />

a nivel municipal, como el referéndum consultivo<br />

(Álvarez, 1996: 78). Tardíam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Ley Orgánica<br />

<strong>de</strong>l Sufragio y Participación Política (LOSSP), promulgada<br />

<strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997, incorporó el refer<strong>en</strong>do consultivo<br />

<strong>de</strong> alcance nacional, el cual fue utilizado por primera<br />

vez <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 1999.<br />

Los diversos cuestionami<strong>en</strong>tos al sistema político y<br />

partidista fueron recibidos y escuchados por algunas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s fuerzas aludidas o por sectores al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />

De hecho, <strong>la</strong>s élites políticas int<strong>en</strong>taron impulsar<br />

un conjunto <strong>de</strong> reformas que respondieran a <strong>la</strong>s críticas,<br />

a través <strong>de</strong>l fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema repres<strong>en</strong>tativo,<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961, y el<br />

reforzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> como instituciones<br />

c<strong>la</strong>ves y fundacionales <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong>mocrático.<br />

Las más importantes <strong>de</strong> estas reformas surgieron <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Comisión Presi<strong>de</strong>ncial para <strong>la</strong> Reforma <strong>de</strong>l Estado (COPRE),<br />

que aunque fundada durante el gobierno <strong>de</strong> Jaime<br />

Lusinchi (1984-1989) no produjo frutos sustanciales sino<br />

hasta 1989, cuando promovió su p<strong>la</strong>n para <strong>la</strong> reducción<br />

<strong>de</strong>l Estado y su propuesta para <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> COPRE<br />

no fueron siempre bi<strong>en</strong> recibidas por <strong>la</strong>s fuerzas políticas<br />

tradicionales.<br />

Es así que, durante ese <strong>la</strong>pso crítico, también hubo<br />

importantes int<strong>en</strong>tos por poner <strong>en</strong> marcha innovaciones<br />

institucionales que pret<strong>en</strong>dían cambiar <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s,<br />

actores e instituciones cuestionados. Entre estas reformas<br />

<strong>de</strong>staca <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización político-administrativa,<br />

quizá <strong>la</strong> reforma político-institucional <strong>de</strong> mayor <strong>en</strong>vergadura<br />

empr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos lustros, y <strong>la</strong> modificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s y <strong>la</strong> organización electoral <strong>en</strong> el<br />

país. Sin embargo, <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> legitimidad y <strong>de</strong><br />

gobernabilidad se había ya insta<strong>la</strong>do <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, pro-<br />

116 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

ducto <strong>de</strong> una fuerte crisis económica marcada por un<br />

significativo aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, el grave m<strong>en</strong>oscabo<br />

<strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no <strong>en</strong> <strong>los</strong> sectores medios<br />

y popu<strong>la</strong>res, así como el evi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

servicios públicos (Molina y Pérez, 1996: 224-225), y<br />

junto a altos niveles <strong>de</strong> impunidad y corrupción asociados<br />

con <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se dirig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. De modo que, aun<br />

tratándose <strong>de</strong> reformas exitosas, y que g<strong>en</strong>eraron bu<strong>en</strong>a<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias positivas que se esperaban<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas, su implem<strong>en</strong>tación tardía <strong>en</strong> un contexto<br />

marcado por <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> legitimidad <strong>de</strong> sus principales<br />

impulsores —particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong><br />

tradicionales—, no bastó para revertir el <strong>de</strong>terioro<br />

sociopolítico y económico predominantes, ni para promover<br />

un sólido li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> relevo con <strong>la</strong> velocidad e<br />

int<strong>en</strong>sidad que muchos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública<br />

rec<strong>la</strong>maban.<br />

Del bipartidismo mo<strong>de</strong>rado al<br />

multipartidismo inestable<br />

La crisis sufrida por el sistema político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no se<br />

expresó <strong>en</strong> el paso <strong>de</strong> un sistema bipartidista a un sistema<br />

multipartidista. En <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ese cambio<br />

interactuó una combinación <strong>de</strong> factores. En primer lugar,<br />

el cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s formales político-electorales,<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />

y <strong>la</strong> elección directa y separada <strong>de</strong> gobernadores,<br />

alcal<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>más autorida<strong>de</strong>s locales, así como <strong>la</strong><br />

introducción <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalización <strong>de</strong>l sufragio<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuerpos legis<strong>la</strong>tivos. En<br />

segundo lugar, el cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias políticoelectorales<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> votantes, que se ori<strong>en</strong>taron hacia opciones<br />

difer<strong>en</strong>tes al bipartidismo tradicional. Y, <strong>en</strong> tercer<br />

lugar, <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l sistema político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, que<br />

ocasionó dicho <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias colectivas,<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>tronización <strong>de</strong> <strong>la</strong> abst<strong>en</strong>ción electoral y el<br />

apoyo a organizaciones e individualida<strong>de</strong>s emerg<strong>en</strong>tes,<br />

como expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>safección <strong>de</strong> amplios sectores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción respecto <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n establecido y <strong>de</strong> sus<br />

principales actores.<br />

Ese cambio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un sistema bipartidista mo<strong>de</strong>rado<br />

hacia un multipartidismo inestable se fue concretando<br />

progresivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> sucesivos procesos comiciales<br />

regionales (1989, 1992, 1995) y nacionales (1993), y se<br />

ratificaría <strong>en</strong> <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios regionales y<br />

nacionales <strong>de</strong> 1998 y 2000.


La <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización y el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

multipartidismo<br />

La elección directa <strong>de</strong> gobernadores y alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

años 1989, 1992 y 1995, produjo nuevos patrones <strong>de</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to y difer<strong>en</strong>tes corre<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> fuerza<br />

<strong>en</strong> el panorama político-electoral <strong>de</strong>l país. Con esas elecciones<br />

se ampliaron <strong>los</strong> espacios para <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

inter e intrapartidista, y se crearon oportunida<strong>de</strong>s para<br />

el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res individuales y organizaciones<br />

políticas alternativas a <strong>la</strong>s tradicionales.<br />

En <strong>los</strong> tres primeros procesos <strong>la</strong> abst<strong>en</strong>ción se colocó<br />

<strong>en</strong> niveles altos, alcanzando el 54.0% <strong>en</strong> 1989, 50.72%<br />

<strong>en</strong> 1992 y 53.85% <strong>en</strong> 1995. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> novedad <strong>de</strong><br />

estos comicios y que se trataba <strong>de</strong> elegir a autorida<strong>de</strong>s<br />

muy cercanas a <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> <strong>los</strong> ciudadanos, <strong>la</strong>s<br />

mismas no g<strong>en</strong>eraron una significativa movilización <strong>de</strong>l<br />

electorado.<br />

En 1989, <strong>los</strong> gobernadores electos eran expon<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> li<strong>de</strong>razgos regionales <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>tidad. A pesar <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>ormes dificulta<strong>de</strong>s que atravesaba el gobierno <strong>de</strong><br />

Pérez luego <strong>de</strong>l estallido social <strong>de</strong> febrero, <strong>los</strong> resultados<br />

favorecieron a AD, partido <strong>de</strong> gobierno, pero también<br />

se evi<strong>de</strong>nció <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong>l electorado a g<strong>en</strong>erar<br />

una corre<strong>la</strong>ción más equilibrada <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, al incluir<br />

significativam<strong>en</strong>te a COPEI, el otro compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ecuación bipartidista. En esta elección resaltó <strong>la</strong> victoria<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> MAS y La Causa R (LCR), logrando<br />

por primera vez <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia relevante <strong>de</strong> organizaciones<br />

políticas distintas <strong>de</strong>l binomio AD-COPEI <strong>en</strong> posiciones<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r regional.<br />

La segunda elección <strong>de</strong> gobernadores y alcal<strong>de</strong>s tuvo<br />

lugar <strong>en</strong> 1992, pocos días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l segundo int<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> golpe <strong>de</strong> Estado ocurrido ese año. En esa ocasión,<br />

<strong>los</strong> resultados favorecieron ampliam<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> candidatos<br />

<strong>de</strong> COPEI. Por su parte, el partido MAS increm<strong>en</strong>tó<br />

el número <strong>de</strong> gobernaciones ganadas, mi<strong>en</strong>tras que AD<br />

redujo el número <strong>de</strong> sus gobernaciones y LCR mantuvo<br />

<strong>la</strong> gobernación <strong>de</strong>l estado Bolívar y, a<strong>de</strong>más, resultó<br />

triunfador <strong>en</strong> <strong>la</strong> alcaldía <strong>de</strong>l Municipio Libertador, <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

mayor importancia pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong>l área metropolitana<br />

<strong>de</strong> Caracas.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> óptica <strong>de</strong> <strong>los</strong> propon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización,<br />

estos resultados fueron muy estimu<strong>la</strong>ntes (exceptuando<br />

<strong>la</strong> alta abst<strong>en</strong>ción), puesto que reve<strong>la</strong>ba <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong>l electorado <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar una estructura <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r más equilibrada, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que podía producirse un<br />

contrapeso a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> dominantes <strong>en</strong> el ámbito na-<br />

“<br />

El país vive una circunstancia muy especial, que no ti<strong>en</strong>e<br />

nada que ver con otras realida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que t<strong>en</strong>emos<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> países andinos. Por un <strong>la</strong>do, pi<strong>en</strong>so que <strong>los</strong><br />

<strong>partidos</strong> tradicionales, AD y COPEI —<strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida<br />

el MAS, porque vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda—, no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a<br />

cabalidad lo que está pasando con Chávez. Cre<strong>en</strong> que<br />

todavía —y ciertam<strong>en</strong>te— hay márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> normalidad<br />

<strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> <strong>los</strong> que uno pue<strong>de</strong> moverse, pero cada<br />

día se van restringi<strong>en</strong>do más<br />

(Pastor Heydra, Acción Democrática).<br />

”<br />

cional. En medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis política que se <strong>de</strong>sató luego<br />

<strong>de</strong>l int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> golpe <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong><br />

1992, contar con una oposición leal insertada <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

regional <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r fue un recurso importante<br />

para mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>l gobierno y <strong>de</strong>l sistema<br />

<strong>de</strong>mocrático.<br />

La <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización introdujo adicionalm<strong>en</strong>te una<br />

reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> juego novedosa <strong>en</strong> el sistema político, como<br />

fue <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> reelección inmediata <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobernadores<br />

y alcal<strong>de</strong>s <strong>en</strong> ejercicio, opción constitucionalm<strong>en</strong>te<br />

negada a <strong>los</strong> presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> República qui<strong>en</strong>es<br />

sólo podían aspirar a <strong>la</strong> reelección <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> dos<br />

períodos fuera <strong>de</strong>l gobierno. En 15 casos, <strong>los</strong> gobernadores<br />

fueron reelectos.<br />

En 1995, tratándose <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera elección regional,<br />

bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobernadores no pudieron aspirar a<br />

<strong>la</strong> reelección y aparecieron nuevos candidatos a ocupar<br />

dichos cargos, sumados a <strong>los</strong> estados Amazonas y Delta<br />

Amacuro que, por primera vez, eligieron gobernadores.<br />

A pesar <strong>de</strong> triunfo electoral <strong>de</strong> Cal<strong>de</strong>ra para <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1993, el partido<br />

que lo apoyó, Converg<strong>en</strong>cia, sólo obtuvo una gobernación<br />

(Yaracuy); <strong>en</strong> cambio, el MAS, otro miembro<br />

importante <strong>de</strong> su coalición, sí se b<strong>en</strong>efició <strong>de</strong> su vincu<strong>la</strong>ción<br />

con el gobierno y triunfó <strong>en</strong> dos gobernaciones<br />

más. AD aum<strong>en</strong>tó el número <strong>de</strong> gobernaciones, mi<strong>en</strong>tras<br />

que COPEI experim<strong>en</strong>tó una caída drástica respecto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 1992, si<strong>en</strong>do este resultado<br />

un reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>satada por <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong><br />

Cal<strong>de</strong>ra separada <strong>de</strong> su partido original. LCR perdió su<br />

emblemática gobernación <strong>de</strong> Bolívar, pero promovió<br />

con mucho éxito <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Arias Cár<strong>de</strong>nas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

importante gobernación <strong>de</strong>l estado Zulia, <strong>la</strong> <strong>de</strong>l mayor<br />

caudal electoral <strong>de</strong>l país. Por otro <strong>la</strong>do, emergió <strong>en</strong><br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

117


Carabobo una opción partidista regional, Proyecto<br />

Carabobo, que más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte adquiriría dim<strong>en</strong>sión nacional<br />

como Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (PV).<br />

Estos comicios fueron reve<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>los</strong> votantes. AD y<br />

COPEI perdieron gobernaciones <strong>en</strong> estados con un<br />

importante peso electoral como Zulia, Carabobo y Lara.<br />

Se consolidaron li<strong>de</strong>razgos partidistas y regionales <strong>en</strong><br />

<strong>los</strong> estados Aragua y Carabobo, igualm<strong>en</strong>te importantes<br />

por su <strong>de</strong>nsidad pob<strong>la</strong>cional. Se evi<strong>de</strong>nció el profundo<br />

<strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l partido COPEI, que si bi<strong>en</strong><br />

había resistido su prolongada aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r presi<strong>de</strong>ncial<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1983, no pudo superar <strong>la</strong> división causada<br />

por <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> su lí<strong>de</strong>r fundador, cuya presi<strong>de</strong>ncia<br />

no le reportó b<strong>en</strong>eficios <strong>políticos</strong>. Algunas<br />

individualida<strong>de</strong>s y agrupaciones regionales se proyectaron<br />

con fuerza hacia el resto <strong>de</strong>l país, lo que ratificó que<br />

el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización se había convertido <strong>en</strong><br />

una cantera <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> nuevos lí<strong>de</strong>res <strong>políticos</strong>.<br />

Las elecciones nacionales <strong>de</strong> 1993<br />

Las elecciones <strong>de</strong> 1993 constituy<strong>en</strong> una importante inflexión<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica bipartidista que había caracterizado<br />

al país <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios <strong>de</strong> 1973, y mostraron<br />

con mucha fuerza el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias<br />

electorales <strong>de</strong>l v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no hacia opciones emerg<strong>en</strong>tes<br />

(Sonntag y Maingón, 2001). El contraste <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> resultados<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios presi<strong>de</strong>nciales y par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios<br />

<strong>de</strong> 1988 y 1993, es elocu<strong>en</strong>te.<br />

En <strong>la</strong>s elecciones presi<strong>de</strong>nciales, <strong>los</strong> cuatro<br />

cont<strong>en</strong>dores principales <strong>en</strong>carnaban <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación o el<br />

cuestionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s e instituciones conv<strong>en</strong>cionales<br />

<strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n sociopolítico v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no. C<strong>la</strong>udio<br />

Fermín (<strong>de</strong> AD), ex-alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Caracas, y Oswaldo<br />

Álvarez Paz (<strong>de</strong> COPEI), ex gobernador <strong>de</strong>l Zulia, pert<strong>en</strong>ecían<br />

a <strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus respectivos<br />

<strong>partidos</strong>. Sus propuestas programáticas incluían<br />

nociones cercanas al neoliberalismo <strong>en</strong> materia económica<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización.<br />

Andrés Velásquez, ex gobernador <strong>de</strong> Bolívar, también<br />

era un producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, y era miembro<br />

promin<strong>en</strong>te <strong>de</strong> LCR, partido que <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to<br />

expresaba <strong>la</strong> opción <strong>de</strong> mayor <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to al status<br />

quo político. Y Rafael Cal<strong>de</strong>ra, qui<strong>en</strong> obtuvo <strong>la</strong> victoria<br />

<strong>en</strong> estos comicios, aun si<strong>en</strong>do fundador <strong>de</strong> COPEI y<br />

figura principal durante varias décadas, surgió <strong>en</strong> abierta<br />

oposición a éste y al programa <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong>l ex presi-<br />

118 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

<strong>de</strong>nte Pérez, cabalgando sobre <strong>la</strong> simpatía <strong>de</strong>spertada<br />

hacia <strong>los</strong> militares golpistas <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1992.<br />

En aquel<strong>la</strong> conti<strong>en</strong>da, participó como candidato <strong>de</strong>l<br />

partido Converg<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> una amplia coalición <strong>de</strong> 15<br />

<strong>partidos</strong> (el l<strong>la</strong>mado “chiripero”), <strong>de</strong> <strong>la</strong> que formaban<br />

parte organizaciones <strong>de</strong> izquierda como el MAS, el<br />

Movimi<strong>en</strong>to Electoral <strong>de</strong>l Pueblo (MEP), el Partido<br />

Comunista <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (PCV), <strong>en</strong>tre otros; con lo que,<br />

por primera vez <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1958, obtuvo <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia un<br />

candidato prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un partido o coalición <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />

distintos a AD y COPEI 4 .<br />

La abst<strong>en</strong>ción se increm<strong>en</strong>tó, pasando <strong>de</strong> 18.08%<br />

<strong>en</strong> 1988 a 39.84%. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 1988 <strong>la</strong> sumatoria<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> votos obt<strong>en</strong>idos por <strong>los</strong> candidatos <strong>de</strong> AD y<br />

COPEI alcanzó el 93.29% <strong>de</strong>l total, porc<strong>en</strong>taje simi<strong>la</strong>r<br />

a <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos por ambos <strong>partidos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

1973 <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, <strong>en</strong> 1993 dicha adición ap<strong>en</strong>as alcanzó<br />

el 46.33%. A su vez, <strong>la</strong> sumatoria <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos <strong>de</strong>positados<br />

a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s candidaturas “antisistema”, repres<strong>en</strong>tadas<br />

por Cal<strong>de</strong>ra y Velásquez, obtuvo el 52.41% <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

votos.<br />

El gobierno <strong>de</strong> Cal<strong>de</strong>ra pudiera ser compr<strong>en</strong>dido<br />

como el último int<strong>en</strong>to por mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l juego<br />

político inaugurado <strong>en</strong> 1958, y como <strong>la</strong> postrera oportunidad<br />

que el electorado le otorgó a <strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia tradicional<br />

para conducir al país. Sin embargo, <strong>los</strong> avatares y<br />

frustraciones <strong>de</strong> ese gobierno le mostraron a ese mismo<br />

electorado <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo tradicional<br />

para manejar con éxito <strong>la</strong>s cada vez más complejas t<strong>en</strong>siones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, el acceso al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> organizaciones<br />

e individualida<strong>de</strong>s prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda,<br />

que formaban parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición que llevó a Cal<strong>de</strong>ra<br />

al po<strong>de</strong>r y cuyo aporte electoral por primera vez<br />

tuvo <strong>la</strong> eficacia sufici<strong>en</strong>te como para influir <strong>en</strong> el resultado<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios presi<strong>de</strong>nciales (el MAS le aportó<br />

casi 600 mil votos a su candidatura), abrió una nueva<br />

perspectiva <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r a agrupaciones políticas que<br />

secu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te obt<strong>en</strong>ían un reducido apoyo electoral. Esta<br />

circunstancia les otorgó visibilidad pública, reduci<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong>s resist<strong>en</strong>cias tradicionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ante <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> su irrupción abierta, como ocurriría con <strong>la</strong><br />

candidatura <strong>de</strong> Chávez.<br />

4 Aunque Cal<strong>de</strong>ra era expresión c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo tradicional y sus<br />

actuaciones políticas se remontaban a <strong>los</strong> años cuar<strong>en</strong>ta, su éxito<br />

electoral <strong>en</strong> esta ocasión se <strong>de</strong>bió a su distanciami<strong>en</strong>to respecto <strong>de</strong><br />

ese mismo refer<strong>en</strong>te y a su discurso crítico respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sviaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada “<strong>de</strong>mocracia puntofijista”.


En el ámbito par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario, se produjo un <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />

simi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias colectivas y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el<br />

Congreso. Así, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s elecciones par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> 1993,<br />

AD y COPEI obtuvieron, respectivam<strong>en</strong>te, el 23.34%<br />

y el 22.62% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> Causa R y <strong>la</strong><br />

alianza Converg<strong>en</strong>cia-MAS obtuvieron el 20.68% y el<br />

24.34% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos, respectivam<strong>en</strong>te (Molina y Pérez,<br />

1996: 221). Así, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 1988, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

AD y COPEI sumaron el 81.6% <strong>de</strong> <strong>los</strong> escaños <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cámara <strong>de</strong> diputados —y el 9.0% le correspondió al<br />

MAS—, <strong>en</strong> 1993 <strong>los</strong> escaños correspondi<strong>en</strong>tes a AD y<br />

COPEI, agregados, ap<strong>en</strong>as alcanzaron el 53.2%. El espacio<br />

antes ocupado por esas agrupaciones fue ll<strong>en</strong>ado por<br />

<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> LCR con 19.7% <strong>de</strong> <strong>los</strong> diputados, Converg<strong>en</strong>cia<br />

con 12.8%, y el MAS con 11.8% <strong>de</strong> <strong>los</strong> puestos.<br />

La profusión <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos críticos acaecidos <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />

años 1989 y 1993, y el <strong>de</strong>terioro sost<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>los</strong> pi<strong>la</strong>res<br />

fundam<strong>en</strong>tales que sostuvieron el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>mocrático<br />

instaurado <strong>en</strong> 1958, explican <strong>la</strong> rapi<strong>de</strong>z y profundidad<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias colectivas expresados<br />

<strong>en</strong> dichas elecciones, y <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te búsqueda <strong>de</strong><br />

nuevas opciones que contribuyeran a superar <strong>la</strong> crisis.<br />

El <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to socioeconómico sost<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> inicios<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> años och<strong>en</strong>ta había ac<strong>en</strong>tuado <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

exist<strong>en</strong>tes, y había g<strong>en</strong>erado amplios sectores <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

excluidos <strong>de</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios socioeconómicos por<br />

el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> pobreza crítica y extrema.<br />

La realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> exclusión socioeconómica y <strong>de</strong> <strong>la</strong> frustración<br />

con el li<strong>de</strong>razgo tradicional g<strong>en</strong>eró <strong>la</strong>s condiciones<br />

para el cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> realineación partidista, tanto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> algunas organizaciones, como <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> términos más acor<strong>de</strong>s con<br />

<strong>la</strong>s divisiones sociales y económicas 5 .<br />

No obstante, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reiteradas y consist<strong>en</strong>tes<br />

señales <strong>de</strong> impaci<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>safección <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

con el li<strong>de</strong>razgo tradicional y sus actuaciones, el mismo<br />

no at<strong>en</strong>dió satisfactoriam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s expectativas colectivas,<br />

y optó por repetir fórmu<strong>la</strong>s agotadas o promover<br />

innovaciones que no g<strong>en</strong>eraron sufici<strong>en</strong>te impulso r<strong>en</strong>ovador.<br />

Esa ruptura comunicacional <strong>en</strong>tre el li<strong>de</strong>razgo<br />

conv<strong>en</strong>cional y amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, conv<strong>en</strong>ció<br />

a <strong>los</strong> últimos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inutilidad <strong>de</strong> seguir apostando<br />

al li<strong>de</strong>razgo tradicional.<br />

5 Para un exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to socioeconómico y<br />

realineaciones sociopolíticas <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, ver Ellner, 2003; Hellinger,<br />

2003; Roberts, 2003.<br />

Los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l electorado se<br />

tradujeron también <strong>en</strong> una disminución <strong>en</strong> el número<br />

<strong>de</strong> militantes y/o simpatizantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>.<br />

Para 1994, <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> ciudadanos y <strong>los</strong><br />

<strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> se reduce aún más: sólo 22.8% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción, como lo muestra el cuadro 1.1, se consi<strong>de</strong>ra<br />

militante o simpatizante <strong>de</strong> algún partido político (<strong>en</strong><br />

comparación con el 48.7%, el 38.4% y el 32.4% <strong>de</strong> 1973,<br />

1983 y 1990, respectivam<strong>en</strong>te), y sólo un 27.8% <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

interesados <strong>en</strong> política se consi<strong>de</strong>ra militante o simpatizante<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> tradicionales (AD, COPEI<br />

y MAS).<br />

En este contexto, el control partidista sobre <strong>la</strong> sociedad<br />

civil fue haciéndose cada vez más difuso, y, progresivam<strong>en</strong>te,<br />

surgieron gremios y asociaciones <strong>de</strong> vecinos y<br />

estudiantes no alineadas con <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> o con ag<strong>en</strong>das<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s fuerzas tradicionales<br />

habían perdido progresivam<strong>en</strong>te su capacidad <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etrar,<br />

manejar y contro<strong>la</strong>r este tipo <strong>de</strong> organizaciones.<br />

La fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>salineación partidista, <strong>la</strong> abst<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> personalización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> política y el resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un multipartidismo<br />

inestable, se incorporaron como nuevos rasgos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

dinámica político-electoral <strong>en</strong> sustitución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características<br />

anteriores.<br />

Las elecciones <strong>de</strong> 1998: una coyuntura<br />

crítica<br />

Los comicios <strong>de</strong> 1998 constituy<strong>en</strong> una coyuntura crítica<br />

que <strong>de</strong>terminará el cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas<br />

políticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y el acceso al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> sectores<br />

emerg<strong>en</strong>tes —algunos <strong>de</strong> vieja pres<strong>en</strong>cia, pero <strong>de</strong><br />

escasa figuración electoral previa— <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n político<br />

v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, <strong>los</strong> que consumarán el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> estructurado <strong>en</strong> torno al binomio<br />

AD-COPEI.<br />

En materia político-electoral, el año 1998 se caracterizó<br />

por <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> situaciones inéditas y por<br />

importantes transformaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

comicios, <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica partidista, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas candidaturas<br />

<strong>de</strong>l proceso electoral, y <strong>en</strong> <strong>los</strong> resultados que<br />

emergieron <strong>de</strong>l mismo.<br />

Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios más importantes fue <strong>la</strong> conformación<br />

<strong>de</strong>l Polo Patriótico. Esta fue una alianza partidista<br />

estructurada <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Hugo<br />

Chávez, lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>tona golpista <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> febrero<br />

<strong>de</strong> 1992, qui<strong>en</strong> habría sido <strong>en</strong>carce<strong>la</strong>do, juzgado, dado<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

119


<strong>de</strong> baja <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas y luego sobreseído <strong>en</strong><br />

1994, junto con sus más cercanos co<strong>la</strong>boradores, por el<br />

<strong>en</strong>tonces Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Rafael Cal<strong>de</strong>ra. A<br />

pesar <strong>de</strong>l fracaso militar <strong>de</strong>l golpe <strong>de</strong> Estado, el movimi<strong>en</strong>to<br />

insurg<strong>en</strong>te li<strong>de</strong>rado por Chávez Frías <strong>de</strong>rivó <strong>en</strong><br />

un éxito político para sus principales promotores, que<br />

rápidam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spertaron simpatías <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>cantada por el <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to socioeconómico acumu<strong>la</strong>do<br />

y por <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo tradicional.<br />

Los principales promotores <strong>de</strong> dicho movimi<strong>en</strong>to<br />

fueron <strong>los</strong> oficiales activos Hugo Chávez Frías, Francisco<br />

Javier Arias Cár<strong>de</strong>nas, Urdaneta Hernán<strong>de</strong>z y Joel<br />

Acosta Chirinos, junto con un numeroso grupo <strong>de</strong> oficiales.<br />

No obstante, no todos esperarían hasta 1998 para<br />

participar <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, esta vez<br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía electoral. Arias Cár<strong>de</strong>nas, así como<br />

otros dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to insurg<strong>en</strong>te, optaron por<br />

<strong>la</strong> vía electoral, incursionando exitosam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

comicios <strong>de</strong> 1995, <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales Arias Cár<strong>de</strong>nas resultó<br />

elegido gobernador <strong>en</strong> el estado Zulia, con el apoyo <strong>de</strong><br />

LCR.<br />

Por su parte, Chávez se mantuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

abst<strong>en</strong>ción hasta mediados <strong>de</strong> 1997, cuando cambió su<br />

estrategia política, asociándose con diversas<br />

individualida<strong>de</strong>s y organizaciones civiles, con el propósito<br />

<strong>de</strong> seguir <strong>la</strong> vía electoral. De esta estrategia surgió y<br />

se legalizó el partido Movimi<strong>en</strong>to Quinta República<br />

(MVR), el cual tuvo un consist<strong>en</strong>te asc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas<br />

<strong>de</strong> opinión pública. El Polo Patriótico agrupó a<br />

este naci<strong>en</strong>te partido, a otras pequeñas y nuevas organizaciones<br />

partidistas como el partido Patria para Todos<br />

(PPT), y a otras organizaciones tradicionales <strong>de</strong> izquierda<br />

como el MAS, el PCV y el MEP, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l apoyo<br />

a <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Hugo Chávez a <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República 6 .<br />

Los <strong>partidos</strong> tradicionales, también propusieron sus<br />

respectivos candidatos a <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia. El partido<br />

COPEI eligió como candidata presi<strong>de</strong>ncial a una in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te,<br />

Ir<strong>en</strong>e Sáez, ex Miss Universo y exitosa alcal<strong>de</strong>sa<br />

<strong>de</strong> Chacao, qui<strong>en</strong> ost<strong>en</strong>taba altos niveles <strong>de</strong> popu<strong>la</strong>ridad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas preelectorales. Por el contrario,<br />

AD seleccionó a su máximo dirig<strong>en</strong>te partidista y Secretario<br />

G<strong>en</strong>eral, Alfaro Ucero, cuyas primeras incursiones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida política nacional databan <strong>de</strong> <strong>los</strong> años<br />

6 Para el estudio <strong>de</strong>l proceso sociopolítico asociado al MVR y a Chávez,<br />

consultar B<strong>la</strong>nco Muñoz, 1998; Garrido, 1999; 2000; López-Maya,<br />

2003, <strong>en</strong>tre otros.<br />

120 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

cuar<strong>en</strong>ta, pero que carecía <strong>de</strong> apoyo popu<strong>la</strong>r. Los avatares<br />

<strong>de</strong> estas candidaturas fueron un reflejo dramático<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis que afectaba a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales. Por<br />

su parte, ni el partido <strong>de</strong> gobierno ni el gobierno como<br />

tal apoyaron o postu<strong>la</strong>ron un candidato presi<strong>de</strong>ncial.<br />

Otros <strong>partidos</strong> emerg<strong>en</strong>tes también pres<strong>en</strong>taron candidatos.<br />

El recién formado partido Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

(PV), <strong>de</strong>signó a H<strong>en</strong>rique Sa<strong>la</strong>s Romer como su candidato<br />

presi<strong>de</strong>ncial, exitoso ex gobernador <strong>de</strong>l estado<br />

Carabobo. La Causa R inicialm<strong>en</strong>te apoyó a Ir<strong>en</strong>e Sáez,<br />

y luego resolvió <strong>la</strong>nzar su propia candidatura con Alfredo<br />

Ramos, sin éxito. En un principio, el total <strong>de</strong> candidatos<br />

presi<strong>de</strong>nciales asc<strong>en</strong>día a 16, pero <strong>en</strong>tre r<strong>en</strong>uncias y otras<br />

ev<strong>en</strong>tualida<strong>de</strong>s <strong>la</strong> lista se redujo finalm<strong>en</strong>te a 11.<br />

El área propiam<strong>en</strong>te electoral experim<strong>en</strong>tó cambios<br />

significativos para esos comicios, con <strong>la</strong> promulgación<br />

<strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l Sufragio y<br />

Participación Política (LOSPP). Esta introdujo importantes<br />

innovaciones como <strong>la</strong> automatización <strong>de</strong>l proceso<br />

electoral, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> votación, escrutinio,<br />

totalización y adjudicación; <strong>la</strong> <strong>de</strong>spartidización <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

organismos electorales, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong><br />

ciudadanos in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes como autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l organismo<br />

c<strong>en</strong>tral, el Consejo Nacional Electoral (CNE), y<br />

<strong>la</strong> selección por sorteo <strong>de</strong> <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas<br />

electorales estatales y municipales, así como <strong>la</strong>s mesas<br />

<strong>de</strong> votación; <strong>la</strong> consagración <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho al sufragio <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>nos resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> el exterior; <strong>la</strong> elección directa<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Andino y<br />

Latino, y <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong>l refer<strong>en</strong>do consultivo para materias<br />

<strong>de</strong> alcance nacional (Kornblith, 2004).<br />

En diciembre <strong>de</strong> 1998 <strong>de</strong>bía coincidir <strong>la</strong> celebración<br />

<strong>de</strong> elecciones nacionales y regionales. Sin embargo, el<br />

Congreso resolvió ese mismo año separar <strong>los</strong> comicios<br />

fijando <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones para el Congreso, así<br />

como para gobernadores y asambleas legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

estados, para noviembre <strong>de</strong> 1998; <strong>la</strong>s presi<strong>de</strong>nciales para<br />

diciembre <strong>de</strong> 1998, y para el segundo semestre <strong>de</strong> 1999<br />

<strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> concejos municipales y juntas<br />

parroquiales. El <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

comicios fue áspero, y muchos sectores consi<strong>de</strong>raron<br />

que el esquema resultante tuvo como principal objetivo<br />

minimizar el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> previsible victoria <strong>de</strong> Chávez,<br />

al convocar <strong>en</strong> primer lugar <strong>la</strong>s elecciones par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias<br />

y regionales, a fin <strong>de</strong> evitar el efecto <strong>de</strong> arrastre que<br />

su candidatura podía ejercer sobre dichas instancias si<br />

<strong>la</strong> elección presi<strong>de</strong>ncial tuviese lugar primero.<br />

Pocos días antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones


presi<strong>de</strong>nciales, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> AD y COPEI retiraron su<br />

apoyo a sus respectivos candidatos para unir fuerzas a<br />

favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>s Romer, contra el cual se<br />

habían opuesto acerbam<strong>en</strong>te durante toda <strong>la</strong> campaña.<br />

La <strong>de</strong>cisión resultó contraproduc<strong>en</strong>te, g<strong>en</strong>eró gran confusión<br />

e irritación <strong>en</strong> el electorado, el cual se volcó a<br />

favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Chávez.<br />

El cambio <strong>de</strong> candidatos a última hora por parte <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales, razón por <strong>la</strong> cual asistieron a<br />

<strong>la</strong> conti<strong>en</strong>da electoral por primera vez <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1958 sin<br />

un candidato propio, fue una expresión vívida <strong>de</strong>l estado<br />

<strong>de</strong> confusión, <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to y postración <strong>en</strong> que se<br />

<strong>en</strong>contraban <strong>la</strong>s organizaciones partidistas tradicionales<br />

y, por otro <strong>la</strong>do, <strong>de</strong>l significativo reto que les p<strong>la</strong>ntearon<br />

<strong>la</strong>s opciones emerg<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s cuales se fueron consolidando<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que se alejaban <strong>de</strong>l status quo.<br />

Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 1998<br />

El 8 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1998 tuvieron lugar <strong>la</strong>s elecciones<br />

par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias, <strong>de</strong> gobernadores y <strong>de</strong> asambleas legis<strong>la</strong>tivas<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> estados, y el 6 <strong>de</strong> diciembre <strong>la</strong>s presi<strong>de</strong>nciales.<br />

En ambos ev<strong>en</strong>tos, <strong>los</strong> resultados favorecieron a <strong>la</strong>s<br />

fuerzas políticas emerg<strong>en</strong>tes, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s presi<strong>de</strong>nciales.<br />

En <strong>la</strong>s elecciones para diputados al Congreso Nacional,<br />

<strong>la</strong>s organizaciones naci<strong>en</strong>tes lograron un rápido<br />

crecimi<strong>en</strong>to y posicionami<strong>en</strong>to, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s organizaciones<br />

partidistas tradicionales perdieron votos y<br />

escaños, registrándose una disminución <strong>en</strong> el volum<strong>en</strong><br />

sumado <strong>de</strong> votos y <strong>de</strong> escaños <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> AD y<br />

COPEI, <strong>los</strong> cuales conc<strong>en</strong>traron un 36% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos<br />

para <strong>la</strong> lista a <strong>la</strong> cámara <strong>de</strong> diputados, mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong><br />

votos combinados <strong>de</strong> MVR, 19.9%, y PV, 10.4%, <strong>los</strong><br />

nuevos <strong>partidos</strong> con votación significativa <strong>de</strong> esta conti<strong>en</strong>da,<br />

superaron ligeram<strong>en</strong>te el 30% <strong>de</strong>l total, registrándose<br />

así un importante cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> electores. Surgió un esc<strong>en</strong>ario simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> 1993,<br />

pero con <strong>partidos</strong> y candidaturas emerg<strong>en</strong>tes distintas a<br />

<strong>la</strong>s que capitalizaron el <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong> ocasión.<br />

Los <strong>partidos</strong> que habían protagonizado este cambio <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas <strong>en</strong> 1993, como LCR y Converg<strong>en</strong>cia,<br />

perdieron gran parte <strong>de</strong> su apoyo electoral durante<br />

el período inter-comicial.<br />

En <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> gobernadores, también se registró<br />

una nueva alineación <strong>de</strong> fuerzas. De un total <strong>de</strong><br />

23 gobernaciones (se agregó el recién creado estado<br />

Vargas), <strong>los</strong> candidatos <strong>de</strong>l partido AD triunfaron <strong>en</strong> 8<br />

estados y <strong>los</strong> <strong>de</strong> COPEI <strong>en</strong> 4, y <strong>en</strong> alianza <strong>en</strong>tre ambos<br />

<strong>en</strong> 1. Los <strong>partidos</strong> asociados al Polo Patriótico triunfaron<br />

<strong>en</strong> 7 gobernaciones, correspondiéndole al MVR 1,<br />

3 al MAS y 3 al PPT. Por su parte, PV repitió su victoria<br />

<strong>en</strong> Carabobo, Converg<strong>en</strong>cia se mantuvo <strong>en</strong> Yaracuy y<br />

<strong>en</strong> el Zulia ganó nuevam<strong>en</strong>te Arias Cár<strong>de</strong>nas, apoyado<br />

por una amplia alianza que incluyó al MVR, COPEI,<br />

LCR y al partido IRENE.<br />

En <strong>la</strong> elección presi<strong>de</strong>ncial <strong>la</strong> votación favoreció a<br />

Chávez Frías, qui<strong>en</strong> obtuvo el 56.2% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> 3’673,685 electores, equival<strong>en</strong>te al 33.43%<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> electores inscritos. Por su parte, Sa<strong>la</strong>s Römer<br />

obtuvo 2’613,161 votos, equival<strong>en</strong>tes al 39.97% <strong>de</strong>l total.<br />

Pudiera conjeturarse que <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Chávez<br />

atrajo aquel 52.41% <strong>de</strong>l electorado que <strong>en</strong> 1993 votó a<br />

favor <strong>de</strong> <strong>los</strong> candidatos antisistema (Cal<strong>de</strong>ra y Velásquez),<br />

así como también absorbió el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> votos producido<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> abst<strong>en</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />

dos procesos <strong>de</strong> 1998, que pasó <strong>de</strong>l 45% al 37% <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

votos válidos. El resultado fue una conti<strong>en</strong>da fuertem<strong>en</strong>te<br />

po<strong>la</strong>rizada <strong>en</strong>tre estos dos candidatos, que sumaron<br />

el 96.17% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos. Ambos repres<strong>en</strong>taban<br />

sectores emerg<strong>en</strong>tes que criticaron <strong>la</strong>s formas y prácticas<br />

políticas <strong>de</strong>l sistema vig<strong>en</strong>te, y el electorado se inclinó<br />

por <strong>la</strong> propuesta que expresaba <strong>de</strong> manera más radical<br />

el rechazo al sistema tradicional y a su li<strong>de</strong>razgo.<br />

Los comicios <strong>de</strong>l proceso constituy<strong>en</strong>te:<br />

consolidación <strong>de</strong>l Polo Patriótico y<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

tradicionales<br />

La principal oferta electoral <strong>de</strong> Chávez y <strong>la</strong> coalición<br />

que lo acompañó fue <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> una Asamblea<br />

Nacional Constituy<strong>en</strong>te (ANC). El proceso constituy<strong>en</strong>te<br />

se realizó <strong>en</strong> tres fases comiciales. El refer<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l<br />

25 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1999 para consultar al electorado acerca<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> una ANC; <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes<br />

a <strong>la</strong> misma, el 25 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1999; y el<br />

refer<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1999 para aprobar el<br />

proyecto <strong>de</strong> Constitución e<strong>la</strong>borado por ésta. Cada proceso<br />

comicial tuvo sus particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s y aportó su especificidad<br />

a <strong>la</strong> dinámica sociopolítica <strong>de</strong>l país, y <strong>en</strong> cada<br />

uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong> se fue afianzando el apoyo a Chávez y a su<br />

proyecto, al tiempo que <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas que<br />

se le oponían también fue adquiri<strong>en</strong>do nuevos matices.<br />

El primer ev<strong>en</strong>to fue el refer<strong>en</strong>do consultivo acerca<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> ANC. Este fue el primer<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

121


efer<strong>en</strong>do consultivo <strong>de</strong> carácter nacional convocado y<br />

realizado <strong>en</strong> el país. La abst<strong>en</strong>ción llegó al 62.3%, el<br />

mayor nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia comicial <strong>de</strong>l país hasta ese<br />

mom<strong>en</strong>to, no obstante <strong>la</strong> baja participación no<br />

<strong>de</strong>slegitimó ni obstruyó <strong>la</strong> marcha <strong>de</strong>l proceso constituy<strong>en</strong>te.<br />

Los votantes <strong>de</strong>bieron respon<strong>de</strong>r dos preguntas:<br />

La primera “¿Convoca usted a una Asamblea Nacional<br />

Constituy<strong>en</strong>te con el propósito <strong>de</strong> transformar el Estado,<br />

y crear un nuevo or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico que permita<br />

el funcionami<strong>en</strong>to efectivo <strong>de</strong> una <strong>de</strong>mocracia social<br />

y participativa?”; y <strong>la</strong> segunda referida a <strong>la</strong>s bases<br />

comiciales que <strong>de</strong>bían regir <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes<br />

a <strong>la</strong> ANC. Los resultados por el “Si” ratificaron<br />

<strong>la</strong> votación obt<strong>en</strong>ida por Chávez <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1998,<br />

llegando a 3’630,666 <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera pregunta y 3’275,716<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda, mi<strong>en</strong>tras que el “No” obtuvo 300,233 votos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> primera pregunta y 512,967 votos <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda.<br />

Los sectores que se oponían a Chávez se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong><br />

su m<strong>en</strong>or nivel <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción, y muy <strong>de</strong>smoralizados fr<strong>en</strong>te<br />

a <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> diciembre; <strong>en</strong> su mayoría, optaron<br />

por abst<strong>en</strong>erse y no se estructuraron <strong>en</strong> una campaña a<br />

favor <strong>de</strong>l rechazo a <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> una ANC.<br />

Ni <strong>en</strong> este proceso ni <strong>en</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes que tuvieron<br />

lugar <strong>en</strong> 1999 y 2000, <strong>los</strong> sectores opositores a Chávez y<br />

su proyecto lograron igua<strong>la</strong>r o superar el caudal <strong>de</strong> votos<br />

obt<strong>en</strong>idos por <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>s Romer; ni tampoco<br />

mant<strong>en</strong>er todas <strong>la</strong>s votaciones importantes <strong>en</strong> el<br />

ámbito regional, logradas <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 1998 —aunque<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes episodios comiciales fue mejorando<br />

su <strong>de</strong>sempeño. Ello evi<strong>de</strong>nció que el triunfo electoral<br />

<strong>de</strong> Chávez y <strong>de</strong>l Polo Patriótico no era un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

efímero o un producto circunstancial <strong>de</strong> equivocados<br />

cálcu<strong>los</strong> electorales, sino que se <strong>en</strong><strong>la</strong>zaba sustancialm<strong>en</strong>te<br />

con <strong>la</strong>s diversas expresiones <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> cambio que<br />

v<strong>en</strong>ían ocurri<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> <strong>los</strong> años och<strong>en</strong>ta y<br />

que tuvieron consist<strong>en</strong>tes expresiones electorales.<br />

“<br />

Los <strong>partidos</strong> y <strong>los</strong> gobiernos t<strong>en</strong>emos que saber cuáles<br />

son <strong>los</strong> problemas principales que hay que atacar <strong>en</strong><br />

nuestros países, como son <strong>la</strong> pobreza, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad,<br />

<strong>la</strong>s exclusiones; y a conformar <strong>partidos</strong> que apoy<strong>en</strong> a<br />

gobiernos que busqu<strong>en</strong>, justam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

problemas fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

(Calixto Ortega, Movimi<strong>en</strong>to Quinta República).<br />

”<br />

122 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

El 25 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1999 tuvo lugar <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

repres<strong>en</strong>tantes a <strong>la</strong> ANC. Este proceso se salió <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

patrones conv<strong>en</strong>cionales por diversas razones, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

que <strong>de</strong>staca el sistema electoral adoptado para seleccionar<br />

a <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes. Se trataba <strong>de</strong> un sistema mayoritario,<br />

basado <strong>en</strong> una circunscripción nacional <strong>de</strong> 24<br />

candidatos, y 24 circunscripciones regionales con un<br />

número variable <strong>de</strong> candidatos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> cada <strong>en</strong>tidad, junto con <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> 3<br />

repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> acuerdo con sus “usos y<br />

costumbres ancestrales”. El resultado fue una exagerada<br />

sobre-repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría, lo que significó<br />

que <strong>los</strong> candidatos <strong>de</strong>l Polo Patriótico obtuvieron el<br />

95% <strong>de</strong> <strong>los</strong> miembros a <strong>la</strong> ANC, a partir <strong>de</strong> una votación<br />

que rondaba el 65% <strong>de</strong>l total; así, <strong>de</strong> <strong>los</strong> 131 miembros<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ANC, 122 prov<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> <strong>la</strong> lista <strong>de</strong>l Polo Patriótico<br />

y 3 eran diputados indíg<strong>en</strong>as (que también estaban<br />

i<strong>de</strong>ntificados con el Polo Patriótico). La abst<strong>en</strong>ción<br />

alcanzó el 54%.<br />

La ANC asumió radicalm<strong>en</strong>te su carácter originario.<br />

Muy temprano se evi<strong>de</strong>nció que el proceso constituy<strong>en</strong>te<br />

y <strong>la</strong> ANC fueron concebidos como fórmu<strong>la</strong>s para<br />

producir cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas exist<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos, <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 1998, a fin <strong>de</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r esos resultados<br />

y profundizar <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> diciembre<br />

<strong>de</strong> 1998. A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> ANC se promovieron nuevas<br />

figuras, hasta ese mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sconocidas para el<br />

amplio público, y que com<strong>en</strong>zaron a formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nueva c<strong>la</strong>se política 7 . De este modo <strong>la</strong> ANC también le<br />

otorgó visibilidad y protagonismo a un nuevo li<strong>de</strong>razgo,<br />

opacando a <strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia tradicional.<br />

La ANC fue utilizada como una po<strong>de</strong>rosa herrami<strong>en</strong>ta<br />

política. Tuvo varias funciones, hábilm<strong>en</strong>te concebidas<br />

y empleadas por <strong>la</strong> nueva coalición gobernante: fue<br />

un instrum<strong>en</strong>to para reor<strong>de</strong>nar jurídica e institucionalm<strong>en</strong>te<br />

al Estado, aun antes <strong>de</strong> promulgada <strong>la</strong> Constitución;<br />

sirvió para trastocar <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos y fortalecer a <strong>los</strong> sectores emerg<strong>en</strong>tes;<br />

se usó para promover nuevos lí<strong>de</strong>res <strong>políticos</strong> y<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zar a <strong>los</strong> exist<strong>en</strong>tes, y redactar una nueva Constitución,<br />

con el propósito <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un nuevo conjunto<br />

<strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s, valores, actores e instituciones para trastocar<br />

<strong>la</strong>s bases tradicionales <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad ve-<br />

7 Para un exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> algunos rasgos <strong>de</strong> esta nueva c<strong>la</strong>se política, ver<br />

Martínez Barahona, 2002.


nezo<strong>la</strong>na. La función <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración constitucional propiam<strong>en</strong>te<br />

dicha fue abordada <strong>de</strong> forma apresurada, sacrificando<br />

<strong>la</strong> discusión sistemática y <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

texto, al punto que se publicaron varias versiones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Constitución <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes fechas, cada una con cambios<br />

<strong>de</strong> forma y <strong>de</strong> fondo (Combel<strong>la</strong>s, 2001).<br />

El tercer episodio comicial <strong>de</strong>l proceso constituy<strong>en</strong>te<br />

tuvo lugar el 15 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1999, coincidi<strong>en</strong>do<br />

con el trágico <strong>de</strong>s<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> Vargas y<br />

<strong>la</strong>s torr<strong>en</strong>ciales lluvias <strong>de</strong> otros estados <strong>de</strong>l país. Los<br />

resultados nuevam<strong>en</strong>te favorecieron ampliam<strong>en</strong>te al<br />

oficialismo, pero esta vez <strong>la</strong> oposición se estructuró con<br />

mayor eficacia <strong>en</strong> torno <strong>de</strong>l “No”, mejorando su <strong>de</strong>sempeño<br />

respecto <strong>de</strong>l refer<strong>en</strong>do <strong>de</strong> abril. La pregunta<br />

sometida a <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>l electorado fue: “¿Aprueba<br />

usted el proyecto <strong>de</strong> Constitución e<strong>la</strong>borado por <strong>la</strong><br />

Asamblea Nacional Constituy<strong>en</strong>te?” La respuesta favorable<br />

obtuvo 3’301,475 votos, equival<strong>en</strong>te al 71.78%<br />

<strong>de</strong>l total <strong>de</strong> votos válidos y el “No” obtuvo 1’298,105<br />

votos, equival<strong>en</strong>tes al 28.22% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos. La<br />

abst<strong>en</strong>ción se ubicó <strong>en</strong> 56%.<br />

Al efectuar el ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> estos tres procesos<br />

comiciales <strong>de</strong>stacan nuevas características <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica<br />

sociopolítica v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na. Las fuerzas emerg<strong>en</strong>tes se<br />

impusieron con fuerza y rapi<strong>de</strong>z <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario político,<br />

y aprovecharon el inicial apoyo popu<strong>la</strong>r para profundizar<br />

y pot<strong>en</strong>ciar su capacidad <strong>de</strong> ocupar posiciones<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, más allá <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>rivaba naturalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

cuadro electoral resultante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> noviembre<br />

y diciembre <strong>de</strong> 1998. En ap<strong>en</strong>as un año, habían aprobado<br />

una nueva Constitución y <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong>l proceso<br />

constituy<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zaron a <strong>los</strong> sectores <strong>políticos</strong><br />

tradicionales y se conformaron como una nueva c<strong>la</strong>se<br />

política. Lo que el Polo Patriótico no logró a través <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> comicios <strong>de</strong> 1998, lo obtuvo a través <strong>de</strong>l proceso<br />

constituy<strong>en</strong>te, como <strong>la</strong> cuasi-inhabilitación <strong>de</strong>l Congreso<br />

y <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Judicial. La otra cara <strong>de</strong><br />

esta realidad era el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>ción, zozobra y<br />

<strong>de</strong>sconcierto <strong>en</strong> que estaban sumidos <strong>los</strong> actores tradicionales,<br />

que quedaron duram<strong>en</strong>te golpeados fr<strong>en</strong>te a<br />

<strong>los</strong> resultados electorales <strong>de</strong> 1998 y avasal<strong>la</strong>dos por el<br />

empuje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas fuerzas <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r. Finalm<strong>en</strong>te,<br />

resalta <strong>la</strong> alta abst<strong>en</strong>ción que caracterizó a <strong>los</strong> tres ev<strong>en</strong>tos<br />

lo que, paradójicam<strong>en</strong>te, reveló <strong>la</strong> re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong>bilidad<br />

electoral <strong>de</strong>l proyecto emerg<strong>en</strong>te, pero que dadas <strong>la</strong>s<br />

reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> juego prevaleci<strong>en</strong>tes, no impidió <strong>la</strong> activación<br />

<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

comicios <strong>de</strong>l año 1999.<br />

La relegitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s: <strong>la</strong>s<br />

elecciones <strong>de</strong>l 30 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2000<br />

La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> convocar nuevas elecciones estaba pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te oficialista aun antes <strong>de</strong> aprobarse <strong>la</strong> nueva<br />

Constitución. Esta <strong>de</strong>cisión p<strong>la</strong>nteó un conjunto <strong>de</strong><br />

interrogantes: ¿por qué si acababan <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er lugar <strong>la</strong>s<br />

elecciones <strong>en</strong> 1998, se requería elegir nuevam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />

mismas autorida<strong>de</strong>s?, ¿por qué <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones asociadas<br />

con <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>l nuevo proceso comicial se<br />

tomaron <strong>de</strong> manera tan apresurada, y contravini<strong>en</strong>do<br />

disposiciones legales y acuerdos societales exist<strong>en</strong>tes?,<br />

¿por qué <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición gobernante adoptaron<br />

una estrategia re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te riesgosa, <strong>de</strong> someterse<br />

nuevam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong>l favor popu<strong>la</strong>r, cuando ya<br />

t<strong>en</strong>ían aseguradas importantes posiciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r,<br />

como <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República?<br />

El mayor problema fue <strong>la</strong> susp<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> estos<br />

comicios, <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas megaelecciones, a tres días <strong>de</strong> su<br />

realización, <strong>de</strong>bido al pésimo manejo ger<strong>en</strong>cial y<br />

organizativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l Consejo Nacional Electoral. Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

lo que se l<strong>la</strong>mó el mega<strong>de</strong>sastre electoral, <strong>los</strong> comicios<br />

fueron divididos y <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 2000 tuvieron lugar <strong>la</strong>s<br />

elecciones presi<strong>de</strong>nciales, par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias, <strong>de</strong> gobernadores,<br />

alcal<strong>de</strong>s y concejos legis<strong>la</strong>tivos <strong>de</strong> <strong>los</strong> estados 8 .<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos y <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas, <strong>los</strong> resultados<br />

<strong>de</strong> estas elecciones favorecieron ampliam<strong>en</strong>te a<br />

<strong>los</strong> candidatos <strong>de</strong>l gobierno, tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong> cargos<br />

unipersonales como <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuerpos colegiados. A <strong>la</strong> elección<br />

presi<strong>de</strong>ncial sólo se pres<strong>en</strong>taron 3 candidatos:<br />

Chávez, apoyado por 9 organizaciones, Arias Cár<strong>de</strong>nas<br />

por 6 y C<strong>la</strong>udio Fermín por 1. Se trató <strong>de</strong> <strong>la</strong> elección<br />

presi<strong>de</strong>ncial <strong>en</strong> <strong>la</strong> que participó el m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong><br />

candidatos y agrupaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1958. Chávez obtuvo<br />

3’757,773 votos, 2.2% más que <strong>en</strong> <strong>los</strong> comicios <strong>de</strong> 1998,<br />

equival<strong>en</strong>tes al 59.8% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos y el 32.06%<br />

<strong>de</strong>l total <strong>de</strong> electores. Arias obtuvo 2’359,459, equival<strong>en</strong>te<br />

al 37.5% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos y Fermín 171,346<br />

votos. La abst<strong>en</strong>ción se elevó al 43.7% y el número <strong>de</strong><br />

electores inscritos fue <strong>de</strong> 11’720,971. El presi<strong>de</strong>nte mantuvo<br />

aproximadam<strong>en</strong>te igual su votación, <strong>en</strong> términos<br />

absolutos y re<strong>la</strong>tivos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> oposición no logró<br />

igua<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s cifras alcanzadas <strong>en</strong> 1998, pero superó<br />

<strong>los</strong> bajos niveles <strong>de</strong> 1999.<br />

8 Sobre el mega<strong>de</strong>sastre electoral, consultar Valery y Ramírez, 2001.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

123


Los cambios más importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

fuerzas resultantes ocurrieron a propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> elección<br />

par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria y <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobernadores <strong>de</strong> estado.<br />

Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 2000, el Polo Patriótico<br />

obtuvo una amplia mayoría <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea<br />

Nacional (AN), y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición oficialista predominó<br />

el partido MVR, convirtiéndose <strong>en</strong> <strong>la</strong> fuerza<br />

individual mayoritaria al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> AN. Los <strong>partidos</strong><br />

tradicionales, AD y COPEI, sufrieron una nueva reducción<br />

<strong>de</strong> su repres<strong>en</strong>tación, al igual que <strong>partidos</strong> emerg<strong>en</strong>tes<br />

como PV. El MAS obtuvo una importante repres<strong>en</strong>tación,<br />

producto <strong>de</strong> su hábil negociación <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición <strong>de</strong> gobierno más que <strong>de</strong> su figuración<br />

electoral.<br />

La sumatoria <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

MVR, MAS y <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as llegó a<br />

102 escaños <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> asamblea nacional, cifra superior<br />

a <strong>la</strong> mayoría simple, aunque inferior a <strong>los</strong> dos tercios<br />

requeridos (equival<strong>en</strong>te a 110 votos) para algunas<br />

<strong>de</strong>cisiones trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes, como el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos. La coalición <strong>de</strong> gobierno<br />

ha utilizado sistemáticam<strong>en</strong>te esa mayoría par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria<br />

para promover su proyecto político. En <strong>la</strong>s<br />

etapas iniciales el oficialismo logró con facilidad g<strong>en</strong>erar<br />

<strong>la</strong>s alianzas y acuerdos necesarios para completar<br />

<strong>los</strong> votos requeridos para obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong>cisiones por mayoría<br />

calificada, y t<strong>en</strong>ía garantizadas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones por<br />

mayoría simple. No obstante, <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica<br />

política, como <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong>l MAS,<br />

y <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong>l MVR, <strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición<br />

gobernante, redujo significativam<strong>en</strong>te el tamaño<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> bancada oficialista <strong>en</strong> el par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, al punto que<br />

para algunas <strong>de</strong>cisiones incluso se le dificultaba reunir <strong>los</strong><br />

83 votos necesarios para asegurar <strong>la</strong> mayoría simple 9 .<br />

En el ámbito regional <strong>la</strong>s elecciones también favorecieron<br />

al oficialismo y produjeron un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas, con el c<strong>la</strong>ro predominio <strong>de</strong>l MVR,<br />

que triunfó <strong>en</strong> 11 gobernaciones. En <strong>la</strong>s gobernaciones<br />

9 El cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea<br />

Nacional dificultó <strong>los</strong> acuerdos y el control oficialista <strong>de</strong> esa instancia.<br />

Un caso emblemático fue el <strong>de</strong> <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> lograr <strong>los</strong> dos<br />

tercios necesarios para <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong>l CNE <strong>en</strong><br />

2003 <strong>en</strong> el par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, lo que ocasionó su <strong>de</strong>signación temporal por<br />

parte <strong>de</strong>l TSJ (Kornblith, 2003a). Otro caso relevante fue el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

dificulta<strong>de</strong>s experim<strong>en</strong>tadas por el oficialismo a finales <strong>de</strong> 2003 <strong>en</strong><br />

su empeño por modificar <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l TSJ y que acarreó 7<br />

modificaciones sucesivas <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Interno y <strong>de</strong> Debates <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

AN, a fin <strong>de</strong> aprobar<strong>la</strong> a inicios <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2004 mediante mayoría<br />

simple.<br />

124 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> estados Bolívar, Coje<strong>de</strong>s, Mérida, Nueva Esparta,<br />

Táchira y Trujillo, <strong>los</strong> candidatos <strong>de</strong>l MVR obtuvieron<br />

<strong>la</strong> victoria <strong>de</strong>salojando a gobernadores <strong>de</strong> AD o <strong>de</strong><br />

COPEI, <strong>en</strong> algunos casos con márg<strong>en</strong>es electorales<br />

mínimos y <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> controversias acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> pulcritud<br />

<strong>de</strong>l proceso comicial (Kornblith, 2001). El MVR<br />

también <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zó al MAS <strong>en</strong> <strong>los</strong> estados Lara y Portuguesa<br />

y al PPT <strong>en</strong> Vargas. El MAS obtuvo <strong>la</strong> victoria <strong>en</strong><br />

<strong>los</strong> estados Anzoátegui, Aragua, Delta Amacuro y Sucre.<br />

Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> volvió a triunfar <strong>en</strong> el estado<br />

Carabobo, COPEI <strong>en</strong> el estado Miranda y Converg<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el estado Yaracuy. En el Zulia se impuso una nueva<br />

organización regional, Un Nuevo Tiempo (UNT).<br />

En <strong>de</strong>finitiva, el objetivo procurado por el oficialismo<br />

se logró pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te con estas elecciones. Los <strong>partidos</strong><br />

tradicionales quedaron <strong>de</strong>bilitados al per<strong>de</strong>r importantes<br />

posiciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> un amplio<br />

número <strong>de</strong> gobernaciones, g<strong>en</strong>erándose una nueva corre<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> fuerzas, c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te favorable al partido<br />

MVR y al proyecto político <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Chávez.<br />

Las elecciones <strong>de</strong> concejos municipales y<br />

juntas parroquiales, y el refer<strong>en</strong>do sindical<br />

<strong>de</strong>l 3 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2000<br />

Para completar el proceso electoral previsto para mayo<br />

<strong>de</strong> 2000, se convocó <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>los</strong> concejos municipales<br />

y <strong>la</strong>s juntas parroquiales para el 3 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />

2000. Es fácil <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que estos comicios fueran recibidos<br />

por <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con muy poco <strong>en</strong>tusiasmo. Se<br />

trataba <strong>de</strong>l séptimo proceso electoral <strong>en</strong> tres años, <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s a ser escogidas no eran consi<strong>de</strong>radas <strong>de</strong> gran<br />

importancia para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, y <strong>la</strong>s organizaciones y<br />

<strong>los</strong> candidatos carecían <strong>de</strong> recursos para promoverse<br />

puesto que sus finanzas se habían agotado <strong>en</strong> el primer<br />

int<strong>en</strong>to electoral <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> ese año, <strong>de</strong> modo que ap<strong>en</strong>as<br />

hubo campaña electoral. El resultado fue una abst<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong>l 76%, <strong>la</strong> mayor <strong>de</strong> toda nuestra historia electoral<br />

y el 35.5% <strong>de</strong> <strong>los</strong> concejales electos correspondieron<br />

al partido MVR.<br />

En esa fecha también se convocó el l<strong>la</strong>mado<br />

refer<strong>en</strong>do sindical, previsto para r<strong>en</strong>ovar <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia sindical <strong>en</strong> todo el país. A <strong>los</strong> factores antes<br />

seña<strong>la</strong>dos, que influyeron sobre <strong>la</strong> alta abst<strong>en</strong>ción,<br />

se le sumó el rechazo a dicho refer<strong>en</strong>do, cuyo propósito<br />

era forzar <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia sindical<br />

<strong>de</strong>l país, con <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar una corre<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> fuerzas favorable al oficialismo. En esta ocasión el


“Sí” obtuvo 1’632,750 votos, el 62.02% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos<br />

válidos, y el “No” 719,771 votos, 27.34% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos<br />

válidos; <strong>los</strong> votos nu<strong>los</strong> sumaron el 10.64%. Aun cuando<br />

triunfó el “Sí”, <strong>la</strong> escasa participación <strong>de</strong>l electorado<br />

fue interpretada como una merma <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

convocatoria <strong>de</strong>l oficialismo y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte,<br />

qui<strong>en</strong> se vinculó directam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> campaña<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong>l refer<strong>en</strong>do y <strong>de</strong>l voto afirmativo. Durante<br />

el año 2001 tuvieron lugar <strong>la</strong>s elecciones sindicales,<br />

<strong>la</strong>s que, paradójicam<strong>en</strong>te, produjeron resultados adversos<br />

al oficialismo.<br />

En síntesis, <strong>los</strong> comicios asociados con <strong>la</strong> relegitimación<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res satisficieron pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>los</strong><br />

objetivos <strong>de</strong>l Polo Patriótico. Lograron alinear armónicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

político-administrativa <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> todo el país.<br />

A su vez, insta<strong>la</strong>da <strong>la</strong> Asamblea Nacional a finales <strong>de</strong><br />

año, <strong>de</strong>signaron a <strong>los</strong> titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res Ciudadano<br />

10 y Judicial, aprovechando su holgada mayoría y su<br />

capacidad <strong>de</strong> lograr acuerdos <strong>en</strong> dicha instancia. También<br />

<strong>en</strong> dichos po<strong>de</strong>res se aseguraron una mayoría favorable<br />

al proyecto político emerg<strong>en</strong>te. Con estas elecciones<br />

y con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>signaciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos,<br />

el proyecto político <strong>en</strong>carnado por Chávez y su coalición<br />

adquirió mucha mayor fortaleza institucional y asi<strong>de</strong>ro<br />

<strong>en</strong> el control <strong>de</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros neurálgicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, aspecto que adquirirá pl<strong>en</strong>a relevancia y<br />

significación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> el<br />

ánimo colectivo fueron creándole dificulta<strong>de</strong>s a <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r a sus actuales ocupantes. Los diversos<br />

bloqueos institucionales, o pseudo-institucionales,<br />

a <strong>la</strong> activación <strong>de</strong> <strong>los</strong> refer<strong>en</strong>dos consultivo y revocatorio,<br />

constituy<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>os ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong>l dominio<br />

<strong>de</strong> esos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> condiciones adversas.<br />

La nueva dinámica partidista:<br />

multipartidismo, personalismo y<br />

realineación socioeconómica<br />

La transformación <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no<br />

se concretó <strong>en</strong> el <strong>de</strong>smoronami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l bipartidismo, y,<br />

<strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> un multipartidismo inestable que<br />

aún sigue vig<strong>en</strong>te, caracterizado por un pluralismo extremo<br />

y por <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinstitucionalización y personalización<br />

“<br />

La situación, lejos <strong>de</strong> resolverse, se agrava; el déficit<br />

social, ético y cultural es escanda<strong>los</strong>o. Los <strong>partidos</strong> no<br />

fuimos capaces <strong>de</strong> ganar <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> contra <strong>la</strong> corrupción,<br />

y, por rescatar <strong>la</strong> seriedad, <strong>la</strong> dignidad y el cont<strong>en</strong>ido<br />

ético <strong>de</strong> lo que significa esa actividad tan noble que es<br />

<strong>la</strong> política, (…) ese déficit se acumuló. Por ello, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos<br />

que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te esté absolutam<strong>en</strong>te insatisfecha.<br />

(Eduardo Fernán<strong>de</strong>z, COPEI).<br />

”<br />

<strong>de</strong>l sistema. Las consecu<strong>en</strong>cias negativas <strong>de</strong>l excesivo<br />

partidismo no pudieron ser contrarestadas por <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

tradicionales, mi<strong>en</strong>tras que el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />

y <strong>la</strong> fuerte crisis socioeconómica abrió progresivam<strong>en</strong>te<br />

espacio a nuevos lí<strong>de</strong>res <strong>políticos</strong> que caracterizarían<br />

<strong>la</strong> nueva dinámica partidista <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />

Dicho <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to, evi<strong>de</strong>nte ya <strong>en</strong> <strong>la</strong>s elecciones<br />

<strong>de</strong> 1993, se consolidó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 1998. De un<br />

bipartidismo mo<strong>de</strong>rado, no po<strong>la</strong>rizado y altam<strong>en</strong>te<br />

institucionalizado, <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias electorales manifestaron<br />

un pat<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lealta<strong>de</strong>s hacia fuerzas<br />

político-partidistas tradicionales, una fuerte<br />

personalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> política, a través <strong>de</strong>l surgimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res carismáticos que han quebrado <strong>la</strong> soli<strong>de</strong>z <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s estructuras partidistas u obstaculizado su formación;<br />

y un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario político,<br />

pot<strong>en</strong>ciada por el elevado impacto y significación<br />

<strong>de</strong> factores coyunturales sobre <strong>los</strong> resultados electorales,<br />

como <strong>la</strong>s campañas electorales o <strong>los</strong> cambios temporales<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> economía (Molina, 2003).<br />

La fuerte erosión <strong>de</strong>l apoyo a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong><br />

tradicionales vino acompañada <strong>de</strong> un concomitante<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> esas viejas lealta<strong>de</strong>s hacia<br />

<strong>la</strong>s fuerzas emerg<strong>en</strong>tes, como La Causa R y Converg<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> 1993, MVR y Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> 1998, y MVR<br />

<strong>en</strong> 2000; <strong>la</strong>s cuales, <strong>en</strong> cada circunstancia, capitalizaron<br />

el <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> nuevas opciones. Para<br />

1998, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas 11 indicaban que sólo el 14% <strong>de</strong>l electorado<br />

se consi<strong>de</strong>raba militante o simpatizante <strong>de</strong> alguno<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales, AD, COPEI y MAS, al<br />

tiempo que el 14.2% <strong>de</strong> <strong>los</strong> electores se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raba simpatizante<br />

o militante <strong>de</strong>l partido Movimi<strong>en</strong>to V Repú-<br />

10 El l<strong>la</strong>mado Po<strong>de</strong>r Ciudadano, consagrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999,<br />

reúne a <strong>la</strong> Fiscalía G<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> Contraloría G<strong>en</strong>eral y <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>soría<br />

<strong>de</strong>l Pueblo. 11 Ver Encuesta <strong>de</strong> RedPol <strong>de</strong> 1998 (Molina, 2001).<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

125


lica (14.2%); y esta cifra se increm<strong>en</strong>ta para el 2000<br />

cuando el 24.5% <strong>de</strong> <strong>los</strong> electores se consi<strong>de</strong>ran simpatizantes<br />

o militantes <strong>de</strong> dicho partido, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong><br />

lealtad por <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales <strong>de</strong>cae aun más hasta<br />

alcanzar el 10.8%. Por su parte, así como LCR y Converg<strong>en</strong>cia<br />

perdieron el caudal electoral <strong>de</strong>l que gozaban<br />

<strong>en</strong> 1993, Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> pasó <strong>de</strong> ubicarse <strong>en</strong> un<br />

7.8%, con respecto al número <strong>de</strong> electores que se consi<strong>de</strong>raban<br />

militantes o simpatizantes <strong>de</strong> este partido <strong>en</strong><br />

1998, a un 1.1% <strong>en</strong> el 2000. No obstante, es importante<br />

recalcar que más <strong>de</strong> un tercio <strong>de</strong>l electorado inscrito <strong>en</strong><br />

el registro electoral se mantuvo al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios,<br />

expresado <strong>en</strong> <strong>los</strong> altos niveles <strong>de</strong> abst<strong>en</strong>ción característicos<br />

<strong>de</strong> estos años, que osci<strong>la</strong>ron <strong>en</strong>tre el 37% <strong>de</strong> abst<strong>en</strong>ción<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s elecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 1998 y el 76% <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s elecciones municipales <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2000.<br />

Pluralismo extremo y banalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación<br />

El cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica sociopolítica y partidista se<br />

expresó <strong>en</strong> lo que Molina seña<strong>la</strong> como un pluralismo<br />

extremo, evi<strong>de</strong>nciado <strong>en</strong> el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>smesurado<br />

Cuadro Nº 4<br />

Elecciones 8 Noviembre 1998<br />

(número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>)<br />

Cuadro Nº 5<br />

Elecciones 2000<br />

(número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>)<br />

126 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

<strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> inscritos y que participan <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

procesos comiciales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1993 <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, aun cuando<br />

el número efectivo <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> se manti<strong>en</strong>e muy bajo y<br />

<strong>de</strong>sproporcionado respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> organizaciones<br />

partidistas.<br />

Así, <strong>en</strong> 1998, tomando como base <strong>la</strong> votación par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria,<br />

el número efectivo <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> es 7.6, a pesar<br />

<strong>de</strong> que participaron 280 agrupaciones como promedio<br />

y, <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, ap<strong>en</strong>as un promedio <strong>de</strong> 11 <strong>partidos</strong> obtuvo el<br />

1% o más votos válidos.<br />

Cuadro Nº 3<br />

(número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>)<br />

Elecciones par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias 1993<br />

S<strong>en</strong>ado Diputados<br />

Partidos participantes (PP) 157 166<br />

PP que obtuvieron el 1% o más<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos 5 5<br />

PP que obtuvieron m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l<br />

1% <strong>de</strong> os votos válidos 152 161<br />

Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva S<strong>en</strong>ado Diputados<br />

Partidos participantes (PP) 296 277 286<br />

PP que obtuvieron 1% o más <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos 10 12 11<br />

PP que obtuvieron m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 1% 286 265 275<br />

Consejos Legis<strong>la</strong>tivos Diputados a <strong>la</strong><br />

Estadales Asamblea Nacional<br />

Partidos participantes (PP) 67 174<br />

PP que obtuvieron 1% o más <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos 11 12<br />

PP que obtuvieron m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 1% 56 162


El año 2000 experim<strong>en</strong>tó una reducción <strong>de</strong>l número<br />

efectivo <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>, con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> votación par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria,<br />

<strong>de</strong> 7.6 a 4.3, asociada fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te al<br />

apoyo electoral que obtuvo el partido <strong>de</strong> gobierno.<br />

Durante <strong>los</strong> últimos cuatro años, y más específicam<strong>en</strong>te<br />

con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> elecciones regionales<br />

este año, nuevos <strong>partidos</strong> han surgido producto <strong>de</strong> una<br />

imp<strong>los</strong>ión <strong>de</strong> oposición <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>recha (Molina,<br />

2003). Actualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el país, según cifras suministradas<br />

por el Consejo Nacional Electoral (CNE, abril 2004),<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran registrados un total <strong>de</strong> 695 <strong>partidos</strong> a nivel<br />

nacional y regional, <strong>de</strong> <strong>los</strong> 71 <strong>partidos</strong> inscritos a<br />

nivel nacional, sólo quince han t<strong>en</strong>ido alguna pres<strong>en</strong>cia<br />

y participación significativas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l territorio nacional.<br />

Esta proliferación <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> no ha redundado<br />

<strong>en</strong> el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta electoral, ni<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>los</strong> electores<br />

que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a conc<strong>en</strong>trar su voto <strong>en</strong> unas pocas agrupaciones.<br />

Pero sí ti<strong>en</strong>e consecu<strong>en</strong>cias muy negativas <strong>en</strong><br />

<strong>los</strong> costos y <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

procesos electorales, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> banalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación, puesto que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> dichas<br />

organizaciones carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> arraigo social.<br />

Con respecto a <strong>la</strong> estructura organizativa <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

y el sistema, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea, y <strong>la</strong> mayoría lograda inicialm<strong>en</strong>te<br />

por el Polo Patriótico y canalizada fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

a través <strong>de</strong>l MVR, no ha significado una mayor<br />

institucionalización <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> (Molina,<br />

2003b; Molina y Pérez, 2004). Los <strong>partidos</strong> tradicionales<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran aún <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> reconstrucción,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> emerg<strong>en</strong>tes, como el MVR o<br />

Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n ampliam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su lí<strong>de</strong>r,<br />

cuya popu<strong>la</strong>ridad se ha vuelto <strong>de</strong>cisiva para su superviv<strong>en</strong>cia.<br />

Estos elem<strong>en</strong>tos, junto con <strong>la</strong> constante aparición y<br />

legalización <strong>de</strong> nuevos <strong>partidos</strong>, apuntan hacia el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> un multipartidismo inestable, <strong>de</strong>sinstitucionalizado<br />

y po<strong>la</strong>rizado.<br />

Asimismo, <strong>la</strong> estructuración e institucionalización <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> y <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>, se<br />

dificulta <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong>l fuerte personalismo que está<br />

caracterizando <strong>la</strong> dinámica política nacional, el diseño<br />

constitucional y legal que <strong>de</strong>bilita <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa<br />

y que reduce el papel <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> misma; y <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te marcado por <strong>la</strong> aguda confrontación<br />

sociopolítica, que dificulta el establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> un marco normativo común, y una reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> jue-<br />

“<br />

Yo creo que <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> una<br />

acción social mucho más efici<strong>en</strong>te, y sigu<strong>en</strong> <strong>en</strong>cerrados<br />

<strong>en</strong> su cúpu<strong>la</strong> <strong>de</strong> dirig<strong>en</strong>tes —<strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> candidatos<br />

prácticam<strong>en</strong>te son elecciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> cúpu<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cúpu<strong>la</strong>—; y <strong>en</strong> un acuerdo que <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to hicieron<br />

<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> para unirse y po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar ese f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong> po<strong>la</strong>rización que hay <strong>en</strong> el país, don<strong>de</strong> s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

hay chavismo y antichavismo.<br />

(Pastor Heydra, AD).<br />

”<br />

go formales e informales que garantic<strong>en</strong> el pluralismo<br />

efectivo y el fair p<strong>la</strong>y electoral.<br />

Realineación socioeconómica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

lealta<strong>de</strong>s partidistas<br />

Otro rasgo característico <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual dinámica partidista,<br />

es que <strong>la</strong> misma está profundam<strong>en</strong>te afectada y condicionada<br />

por <strong>la</strong> dinámica socioeconómica g<strong>en</strong>eral 12 . A <strong>la</strong><br />

etapa <strong>de</strong>l l<strong>la</strong>mado sistema populista <strong>de</strong> conciliación élites, o lo<br />

que algunos <strong>de</strong>nominan peyorativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

puntofijista, le correspondió un sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> basado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> polic<strong>la</strong>sistas, <strong>de</strong> alcance<br />

nacional, con capacidad <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar y <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r intereses<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> más diversos sectores sociales, formándose<br />

lo que <strong>la</strong> literatura especializada conoce como “catch-all<br />

parties”. En <strong>la</strong> actualidad, el sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> y <strong>los</strong><br />

<strong>partidos</strong> individuales expresan <strong>la</strong> profunda segm<strong>en</strong>tación<br />

socioeconómica y sociopolítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na,<br />

y su ape<strong>la</strong>ción, visión programática y organizativa, y<br />

su capacidad <strong>de</strong> convocatoria está marcada por <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación,<br />

<strong>la</strong> confrontación y <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> acuerdo<br />

con líneas que combinan criterios i<strong>de</strong>ológicos,<br />

socioeconómicos, regionales y personalistas.<br />

Después <strong>de</strong> 1958, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> dominantes <strong>de</strong>l espectro<br />

político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no t<strong>en</strong>dieron a reducir sus difer<strong>en</strong>cias<br />

i<strong>de</strong>ológicas, ape<strong>la</strong>ron al votante medio, convergieron<br />

<strong>en</strong> torno a posiciones <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro, coincidieron <strong>en</strong> diseños<br />

<strong>de</strong> políticas públicas articu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> torno al interv<strong>en</strong>cionismo<br />

estatal y su papel redistribuidor, y <strong>de</strong>finieron<br />

reg<strong>la</strong>s formales e informales que favorecieron el acuerdo,<br />

el cons<strong>en</strong>so y <strong>la</strong> incorporación sociopolítica.<br />

12 Ver <strong>la</strong> antes m<strong>en</strong>cionada refer<strong>en</strong>cia a <strong>los</strong> artícu<strong>los</strong> <strong>de</strong> Ellner, 2003;<br />

Hellinger, 2003; Roberts, 2003.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

127


Para ello, contribuyeron <strong>de</strong> manera importante reg<strong>la</strong>s<br />

formales como <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación proporcional <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> cuerpos colegiados, reg<strong>la</strong>s liberales<br />

para fundación <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> y formalización <strong>de</strong> candidaturas,<br />

y el financiami<strong>en</strong>to público <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong>. En<br />

este contexto, el electorado reaccionó, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong>tre<br />

1958 y 1988, inscribiéndose <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>de</strong>l status,<br />

participando <strong>en</strong>tusiasta y masivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos<br />

comiciales, con índices <strong>de</strong> abst<strong>en</strong>ción m<strong>en</strong>ores al 20%<br />

<strong>en</strong> procesos nacionales, y adhiri<strong>en</strong>do posiciones <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro<br />

bajo una cultura <strong>de</strong> igua<strong>la</strong>ción y cons<strong>en</strong>so<br />

sociopolítico y socioeconómico. De allí <strong>de</strong>rivó un sistema<br />

bipartidista mo<strong>de</strong>rado.<br />

En <strong>los</strong> años que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong>tre 1989 y 1998 ocurrió<br />

<strong>la</strong> transición <strong>en</strong>tre uno y otro esquema. Des<strong>de</strong> el<br />

punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s formales consagradas, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, con <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te elección directa<br />

<strong>de</strong> gobernadores y alcal<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones<br />

regionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nacionales, g<strong>en</strong>eró importantes<br />

inc<strong>en</strong>tivos para <strong>la</strong> regionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

política, y surgieron organizaciones y li<strong>de</strong>razgos individuales<br />

locales que pudieron proyectarse hacia el ámbito<br />

nacional. La introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalización<br />

<strong>de</strong>l sufragio int<strong>en</strong>sificó <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s individualida<strong>de</strong>s y el <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

vínculo partidista <strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong>l elector.<br />

A su vez, estas reg<strong>la</strong>s formales interactuaron con un<br />

contexto marcado por <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l sistema político. El<br />

<strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to socioeconómico g<strong>en</strong>eró <strong>la</strong>s condiciones<br />

para el resurgimi<strong>en</strong>to y aceptación <strong>de</strong> <strong>los</strong> discursos radicales<br />

<strong>en</strong> contra <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo tradicional, <strong>la</strong> exacerbación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias socioeconómicas, <strong>la</strong> canalización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> frustración a través <strong>de</strong> opciones difer<strong>en</strong>ciadas <strong>de</strong>l<br />

status quo, y <strong>la</strong> re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta partidista <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> temas socioeconómicos. El discurso crítico<br />

se dirigió al electorado insatisfecho por el <strong>de</strong>crecimi<strong>en</strong>to<br />

socioeconómico y <strong>la</strong> progresiva exclusión <strong>de</strong><br />

amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios<br />

socioeconómicos, así como a <strong>los</strong> sectores medios <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cantados<br />

con el li<strong>de</strong>razgo tradicional.<br />

Los triunfos <strong>de</strong> Cal<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> 1993 y <strong>de</strong> Chávez <strong>en</strong><br />

1998 son <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> ese cambio <strong>en</strong> el discurso<br />

político, pero sobre todo <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias<br />

colectivas que se volvieron mucho más s<strong>en</strong>sibles<br />

y receptivas al mismo y al li<strong>de</strong>razgo que lo promovía.<br />

Pues, si bi<strong>en</strong> es cierto que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s décadas que<br />

se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong>tre 1958 y 1998 hubo <strong>partidos</strong> <strong>de</strong> iz-<br />

128 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

quierda y propuestas radicales que invitaban al cambio<br />

estructural y l<strong>la</strong>maban <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

e injusticias socioeconómicas ext<strong>en</strong>didas <strong>en</strong><br />

el país, su capacidad <strong>de</strong> convocatoria y su posibilidad<br />

<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar apoyo electoral fue sumam<strong>en</strong>te reducida.<br />

Al modificarse el contexto socioeconómico y g<strong>en</strong>erarse<br />

una oferta partidista y electoral <strong>en</strong> sintonía con esta<br />

problemática, el discurso radical logró un gran eco <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Pasados cinco años <strong>de</strong>l gobierno bolivariano y revolucionario,<br />

comi<strong>en</strong>za a emerger otro tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias societales y <strong>de</strong> oferta discursiva. La posición<br />

<strong>en</strong>tre <strong>de</strong>mocracia y autoritarismo comi<strong>en</strong>za a <strong>de</strong>linear<br />

un nuevo clivage y una matriz <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias. La matriz <strong>de</strong>mocracia/autoritarismo<br />

interactúa con <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación<br />

socioeconómica, produci<strong>en</strong>do un nuevo cuadro <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cias<br />

político-electorales.<br />

Nueva configuración i<strong>de</strong>ológica y<br />

socioeconómica<br />

Los <strong>partidos</strong> tradicionales, como AD, COPEI y MAS,<br />

sigu<strong>en</strong> asociados a <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />

polic<strong>la</strong>sistas, <strong>de</strong> alcance nacional y ubicados <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro<br />

i<strong>de</strong>ológico, vincu<strong>la</strong>dos con <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s fundam<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa. Se dirig<strong>en</strong> hacia sectores<br />

incorporados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>la</strong>borales, como el<br />

movimi<strong>en</strong>to sindical, empleados <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración<br />

pública y <strong>en</strong> el sector privado, habitantes <strong>de</strong> sectores <strong>de</strong><br />

c<strong>la</strong>se baja, media y alta <strong>de</strong> conglomerados urbanos re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />

as<strong>en</strong>tados.<br />

Los <strong>partidos</strong> emerg<strong>en</strong>tes como Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

o Primero Justicia, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un fuerte ac<strong>en</strong>to regional y<br />

urbano, asociado a sectores medios y altos, con propuestas<br />

<strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro o c<strong>en</strong>tro-<strong>de</strong>recha. Su surgimi<strong>en</strong>to está<br />

asociado a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, a <strong>la</strong> crítica <strong>de</strong>l<br />

bipartidismo tradicional. Defi<strong>en</strong><strong>de</strong>n y se i<strong>de</strong>ntifican con<br />

<strong>los</strong> valores e instituciones clásicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa,<br />

pero aceptan con mayor facilidad el<br />

protagonismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil. Su visión <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />

y ejecución <strong>de</strong> políticas públicas prop<strong>en</strong><strong>de</strong> a<br />

<strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l tamaño y discrecionalidad <strong>de</strong>l Estado;<br />

<strong>la</strong> racionalización y funcionami<strong>en</strong>to efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

públicas, y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad privada<br />

<strong>en</strong> combinación con el Estado y <strong>la</strong>s organizaciones<br />

propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil. Han ido creci<strong>en</strong>do pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años.


Ambos grupos <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> —<strong>los</strong> tradicionales y <strong>los</strong><br />

emerg<strong>en</strong>tes— participan <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición universalista <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> tradicionales <strong>partidos</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>nos, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

que aspiran repres<strong>en</strong>tar a todos <strong>los</strong> sectores socioeconómicos<br />

y regionales, están c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>ntificados<br />

con <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa y<br />

rechazan <strong>los</strong> esquemas autoritarios.<br />

El tercer bloque está asociado a <strong>la</strong> coalición que actualm<strong>en</strong>te<br />

ocupa el po<strong>de</strong>r y que acompaña a Chávez; se<br />

incluy<strong>en</strong> allí <strong>partidos</strong> como el MVR, PPT y Po<strong>de</strong>mos.<br />

Su acceso al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> <strong>la</strong> crítica radical al esquema<br />

institucional, socioeconómico y político característico<br />

<strong>de</strong>l <strong>la</strong>pso previo. Se i<strong>de</strong>ntifican con <strong>los</strong> sectores m<strong>en</strong>os<br />

organizados y afectados por <strong>la</strong> informalidad socioeconómica,<br />

como <strong>los</strong> <strong>de</strong>sempleados, <strong>los</strong> trabajadores<br />

informales y ambu<strong>la</strong>ntes, <strong>los</strong> marginados <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y<br />

<strong>de</strong>l campo, <strong>los</strong> sectores indíg<strong>en</strong>as; y su ape<strong>la</strong>ción<br />

discursiva, así como <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas,<br />

se dirig<strong>en</strong> prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a dichos sectores. Su<br />

concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia está asociada a <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada <strong>de</strong>mocracia participativa <strong>en</strong> sustitución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa, y aceptan un fuerte<br />

compon<strong>en</strong>te personalista y caudillista <strong>en</strong> su estilo <strong>de</strong><br />

li<strong>de</strong>razgo, i<strong>de</strong>ntificado con el presi<strong>de</strong>nte Chávez.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> bloques partidistas anteriores, su<br />

discurso y práctica política <strong>en</strong>fatiza <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

socioeconómicas, socioculturales, raciales, etc. Se i<strong>de</strong>ntifican<br />

con <strong>los</strong> movimi<strong>en</strong>tos anti-globalización, antinorteamericanos<br />

y <strong>de</strong> reivindicación <strong>de</strong> sectores marginados.<br />

Su discurso político se articu<strong>la</strong> <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> dicotomía<br />

oligarquía-pueblo, asumi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong>l pueblo, a su vez <strong>de</strong>finido como <strong>los</strong> sectores marginados<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>de</strong>l campo.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

emerg<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> oposición como <strong>de</strong> gobierno, no<br />

profesan una posición i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong>finida. En <strong>los</strong> estatutos<br />

<strong>de</strong> MVR, PPT, y Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, se evi<strong>de</strong>ncia<br />

una posición i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación popu<strong>la</strong>r y nacionalista,<br />

contra <strong>la</strong> injusticia, y <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> una imprecisa<br />

<strong>de</strong>mocracia liberal, respectivam<strong>en</strong>te. Asimismo, resalta<br />

su carácter movimi<strong>en</strong>tista (Pereira Almao, 2003b y<br />

2003c) En <strong>los</strong> tres casos, dichos <strong>partidos</strong> se refier<strong>en</strong> a sí<br />

mismos como movimi<strong>en</strong>tos popu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> carácter<br />

aluvional (Pereira Almao, 2003a), caracterización que se<br />

hace pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l MVR y Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>,<br />

por ejemplo, don<strong>de</strong> sus respectivos lí<strong>de</strong>res son <strong>la</strong> figura<br />

fundam<strong>en</strong>tal, lo que ha afectado significativam<strong>en</strong>te el<br />

funcionami<strong>en</strong>to efectivo <strong>de</strong> su estructura interna. En lo<br />

formal, <strong>los</strong> estatutos <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> emerg<strong>en</strong>tes, tanto<br />

como <strong>los</strong> tradicionales, otorgan especial importancia a<br />

<strong>la</strong> estructura interna <strong>de</strong>l partido como pi<strong>la</strong>r c<strong>la</strong>ve para<br />

su efectivo funcionami<strong>en</strong>to. Pero, <strong>en</strong> casos como <strong>la</strong> elección<br />

<strong>de</strong> candidatos para ocupar cargos <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

popu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong>l lí<strong>de</strong>r ha resultado más importante<br />

que <strong>la</strong> recién inaugurada estructura formal.<br />

II. Marco legal para el<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong><br />

<strong>partidos</strong><br />

Des<strong>de</strong> 1958 hasta 1998, el marco normativo y legal que<br />

rigió <strong>la</strong> actividad partidista, electoral y política <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />

<strong>de</strong>rivó <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961, y <strong>de</strong> ésta <strong>la</strong> Ley<br />

<strong>de</strong> Partidos Políticos aprobada <strong>en</strong> 1964, así como <strong>la</strong>s<br />

diversas versiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l Sufragio aprobadas<br />

durante ese <strong>la</strong>rgo período, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> última <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s<br />

<strong>la</strong> promulgada <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997.<br />

El marco normativo ha cambiado significativam<strong>en</strong>te<br />

luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>los</strong> diversos comicios asociados<br />

al proceso constituy<strong>en</strong>te y hasta el pres<strong>en</strong>te, ha habido<br />

una combinación <strong>en</strong>tre normas, principios, reg<strong>la</strong>s, y disposiciones<br />

legales prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>la</strong>pso anterior y el<br />

actual, ya que aún no se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />

legales necesarios para actualizar pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s nuevas disposiciones cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />

<strong>de</strong> 1999. Esta conviv<strong>en</strong>cia ha prolongado artificialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada transitoriedad (TSJ, 2000) <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructuración<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos, y ha g<strong>en</strong>erado una <strong>de</strong>finición<br />

acomodaticia y caprichosa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l juego político-electoral<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1999 hasta el pres<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> cual ha afectado<br />

<strong>la</strong> seguridad jurídica <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores involucrados <strong>en</strong><br />

el mismo, y contribuido a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinstitucionalización <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>. La vulnerabilidad <strong>de</strong>l sistema normativo<br />

que regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> actividad político-electoral reci<strong>en</strong>te<br />

ha quedado especialm<strong>en</strong>te evi<strong>de</strong>nciada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s que han regido <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong>l<br />

refer<strong>en</strong>do revocatorio <strong>de</strong> cargos electivos y <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ras<br />

elecciones regionales (Peña Solís, 2004).<br />

Democracia participativa versus<br />

<strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa<br />

Los redactores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999 pusieron especial<br />

empeño <strong>en</strong> erradicar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia re-<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

129


“<br />

Nosotros <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong>bemos prepararnos para<br />

establecer <strong>partidos</strong> con características propias, y, por<br />

supuesto, <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> que vinieron <strong>de</strong> otras <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s,<br />

que <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te no sirvieron para el funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> nuestras <strong>de</strong>mocracias, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser sustituidos por <strong>partidos</strong><br />

<strong>de</strong> nuevo tipo<br />

(Calixto Ortega, Movimi<strong>en</strong>to Quinta República).<br />

”<br />

pres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong>l texto, y, por consigui<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>l propio<br />

or<strong>de</strong>n sociopolítico v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no. En su lugar, privilegiaron<br />

el concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa. En el<br />

texto constitucional, <strong>en</strong> el discurso político oficialista y<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica que se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> ambos, se establece una<br />

prefer<strong>en</strong>cia valorativa por un or<strong>de</strong>n basado <strong>en</strong> diversas<br />

modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> participación directa o semidirecta, consi<strong>de</strong>rado<br />

como intrínsecam<strong>en</strong>te superior y preferible a<br />

un or<strong>de</strong>n repres<strong>en</strong>tativo. Aparece <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pos<strong>de</strong>mocracia, como fórmu<strong>la</strong> política que supera <strong>los</strong> males<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa y <strong>de</strong> otras tradiciones<br />

políticas 13 .<br />

Al examinar <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999, i<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te<br />

se t<strong>en</strong>dría un <strong>en</strong>tramado institucional óptimo, que conjugaría<br />

<strong>los</strong> principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa,<br />

aunque sin <strong>de</strong>stacar<strong>los</strong>, y <strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

participativa. Sin embargo, resultan dos t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

negativas que se refuerzan mutuam<strong>en</strong>te: <strong>la</strong> <strong>de</strong>grada-<br />

13 La versión extrema <strong>de</strong> esta posición se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> Norberto<br />

Ceresole, un sociólogo arg<strong>en</strong>tino que tuvo gran influ<strong>en</strong>cia sobre<br />

Chávez y sus allegados. Según este autor: “El mo<strong>de</strong>lo v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no no<br />

se parece a nada <strong>de</strong> lo conocido, aunque nos recuerda una historia<br />

propia, que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te hemos negado por nuestra anterior adscripción<br />

y subordinación ante <strong>los</strong> tabúes <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to occi<strong>de</strong>ntal-racionalista<br />

(marxismo incluido): se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l ‘mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>mocrático’<br />

(tanto liberal como neo-liberal) porque <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> or<strong>de</strong>n<br />

popu<strong>la</strong>r (mandato) está implícita —con c<strong>la</strong>ridad meridiana— <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>be permanecer conc<strong>en</strong>trado, unificado y c<strong>en</strong>tralizado<br />

(el pueblo elige a una persona (que es automáticam<strong>en</strong>te<br />

proyectada al p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong> metapolítica) y no a una ‘i<strong>de</strong>a’ o ‘institución’).<br />

No es un mo<strong>de</strong>lo ‘anti<strong>de</strong>mocrático’, sino ‘pos<strong>de</strong>mocrático’.<br />

Se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> ‘socialismo real’ conocidas durante<br />

el siglo XX, porque ni <strong>la</strong> ‘i<strong>de</strong>ología’ ni el ‘partido’ juegan roles<br />

dogmáticos, ni siquiera significativos … Se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

caudillismos tradicionales o ‘conservadores’, porque el mandato u<br />

or<strong>de</strong>n popu<strong>la</strong>r que transforma a un lí<strong>de</strong>r militar <strong>en</strong> un dirig<strong>en</strong>te nacional<br />

con proyecciones internacionales fue expresado no sólo <strong>de</strong>mocráticam<strong>en</strong>te,<br />

sino, a<strong>de</strong>más, con un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>terminado: conservación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura (in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia nacional), pero transformación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura (social, económica y moral)”. Ceresole, 2000; pp. 30-<br />

31. Ver Kornblith, 2002.<br />

130 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa y <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa como producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>svalorización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> insustituible es<strong>en</strong>cia repres<strong>en</strong>tativa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y el uso caprichoso <strong>de</strong> su cualidad<br />

participativa.<br />

La t<strong>en</strong>tación plebiscitaria se activa <strong>en</strong> un or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> el<br />

que, <strong>en</strong> teoría, se privilegian <strong>los</strong> mecanismos <strong>de</strong> expresión<br />

directa <strong>de</strong>l cuerpo electoral y social, <strong>en</strong> un contexto<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to y fragilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mediaciones partidistas.<br />

La ape<strong>la</strong>ción personalista y plebiscitaria, a través<br />

<strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te movilizadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad<br />

colectiva mayoritaria, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>rivar <strong>en</strong> situaciones<br />

que compromet<strong>en</strong> el pluralismo político y su eficacia<br />

para ejercer controles efectivos sobre <strong>la</strong>s actuaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s públicas.<br />

En su versión más extrema este tipo <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>rivar <strong>en</strong> un régim<strong>en</strong> plebiscitario <strong>de</strong> movilización perman<strong>en</strong>te<br />

(Kornblith, 2002), don<strong>de</strong> hasta el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

pue<strong>de</strong> formar parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> mecanismos <strong>de</strong> participación<br />

y <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses.<br />

Las reg<strong>la</strong>s político-electorales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Constitución <strong>de</strong> 1999<br />

La Constitución <strong>de</strong> 1999 conti<strong>en</strong>e importantes cambios<br />

con respecto a <strong>los</strong> fundam<strong>en</strong>tos legales <strong>de</strong>l sistema<br />

<strong>de</strong> <strong>partidos</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> cuales <strong>de</strong>stacan<br />

una nueva <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> y <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r<br />

electoral, como uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> cinco po<strong>de</strong>res públicos<br />

nacionales.<br />

Democracia participativa y protagónica<br />

La <strong>de</strong>mocracia se concibe como participativa y protagónica,<br />

<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ro contraste con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa<br />

14 . El constituy<strong>en</strong>te no se p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> simple inclusión<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> mecanismos <strong>de</strong> participación y control<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> gobierno —aspiración<br />

compatible con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa—, sino <strong>la</strong><br />

total transformación <strong>de</strong>l sistema introduci<strong>en</strong>do dichos<br />

mecanismos <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> varios niveles y activida<strong>de</strong>s.<br />

14 El rechazo al concepto <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación es tal que es muy difícil<br />

<strong>en</strong>contrar esta pa<strong>la</strong>bra <strong>en</strong> el texto constitucional. El constituy<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>scribe al nuevo gobierno bolivariano como “<strong>de</strong>mocrático,<br />

participativo, electivo, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado, alternativo, responsable,<br />

pluralista y <strong>de</strong> mandatos revocables”.


Medios <strong>de</strong> participación ciudadana<br />

Como instituciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa se<br />

<strong>en</strong>umeran <strong>los</strong> diversos medios <strong>de</strong> participación. En lo<br />

político: <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> cargos públicos, el refer<strong>en</strong>do, <strong>la</strong><br />

consulta popu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> revocatoria <strong>de</strong>l mandato, <strong>la</strong> iniciativa<br />

legis<strong>la</strong>tiva, constitucional y constituy<strong>en</strong>te, el cabildo<br />

abierto, y <strong>la</strong> asamblea <strong>de</strong> ciudadanos y ciudadanas cuyas<br />

<strong>de</strong>cisiones serán <strong>de</strong> carácter vincu<strong>la</strong>nte, <strong>en</strong>tre otros; y,<br />

<strong>en</strong> lo social y económico: <strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción ciudadana,<br />

<strong>la</strong> autogestión, <strong>la</strong> co-gestión, <strong>la</strong>s cooperativas<br />

<strong>en</strong> todas sus formas —incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s <strong>de</strong> carácter financiero—,<br />

<strong>la</strong>s cajas <strong>de</strong> ahorro, <strong>la</strong> empresa comunitaria y<br />

<strong>de</strong>más formas asociativas guiadas por <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mutua cooperación y <strong>la</strong> solidaridad. La ley establecerá<br />

<strong>la</strong>s condiciones para el efectivo funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

medios <strong>de</strong> participación previstos <strong>en</strong> este artículo<br />

(CRBV1999, 70) 15 .<br />

Presi<strong>de</strong>ncialismo y <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

po<strong>de</strong>r legis<strong>la</strong>tivo<br />

La reducción <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

repres<strong>en</strong>tativa se expresa <strong>en</strong> un <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> sus instituciones, estructuras y reg<strong>la</strong>s fundam<strong>en</strong>tales.<br />

Entre otros aspectos, ello queda expresado <strong>en</strong> el<br />

reforzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>ncialismo y <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sequilibrio<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>res que caracteriza el actual diseño institucional,<br />

junto con <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas<br />

Armadas, que a<strong>de</strong>más pier<strong>de</strong>n su carácter no <strong>de</strong>liberante;<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> minusvalía <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> como<br />

ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> agregación y repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses. Se<br />

exti<strong>en</strong><strong>de</strong> el período presi<strong>de</strong>ncial a 6 años, con reelección<br />

inmediata; no se establece <strong>la</strong> reserva legal <strong>de</strong>l par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

ante <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> leyes habilitantes por<br />

parte <strong>de</strong>l Ejecutivo; se impuso un par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

unicameral, aun cuando se consagra el carácter fe<strong>de</strong>ral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> nación; <strong>los</strong> asc<strong>en</strong>sos militares <strong>de</strong> altos oficiales<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte, sin <strong>la</strong> mediación<br />

par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria; <strong>en</strong> ciertas circunstancias, el presi<strong>de</strong>nte<br />

pue<strong>de</strong> disolver el par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, sin que el mismo<br />

pueda ejercer un voto <strong>de</strong> c<strong>en</strong>sura al presi<strong>de</strong>nte, etc.<br />

15 El artículo 70 <strong>de</strong> CRBV es muy parecido al artículo 103 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />

<strong>de</strong> Colombia <strong>de</strong> 1991. El proceso constituy<strong>en</strong>te colombiano<br />

y el texto resultante ejercieron una importante influ<strong>en</strong>cia sobre el<br />

proceso constituy<strong>en</strong>te y el texto v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>nos, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo<br />

re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa.<br />

En síntesis, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999, se reduce el<br />

peso <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Legis<strong>la</strong>tivo a favor <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Ejecutivo,<br />

y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia se <strong>de</strong>bilita <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

<strong>políticos</strong> <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r, criticar y fiscalizar <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>de</strong>l gobierno nacional.<br />

Consagración <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral<br />

La Constitución <strong>de</strong> 1999 establece <strong>la</strong> separación <strong>de</strong>l<br />

Po<strong>de</strong>r Público Nacional <strong>en</strong> cinco ramas, con <strong>la</strong> inclusión<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res Ciudadano y Electoral. Este último<br />

incluye <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> materia<br />

electoral y refr<strong>en</strong>daria, así como lo concerni<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación. Paradójicam<strong>en</strong>te, junto con<br />

el protagonismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, se consagra <strong>la</strong> intromisión<br />

<strong>de</strong> un órgano estatal, <strong>en</strong> este caso el Consejo<br />

Nacional Electoral —<strong>en</strong>te rector <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral—<br />

, <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera. En el texto constitucional<br />

se estable, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral:<br />

“Organizar <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> sindicatos, gremios<br />

profesionales y organizaciones con fines <strong>políticos</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>los</strong> términos que señale <strong>la</strong> ley” (293). Esta intromisión<br />

fue duram<strong>en</strong>te cuestionada por <strong>la</strong> Organización Internacional<br />

<strong>de</strong> Trabajo (OIT), <strong>en</strong>tre otros, cuando el CNE<br />

asumió <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones sindicales <strong>en</strong> el<br />

2001, y ha sido especialm<strong>en</strong>te perjudicial a <strong>la</strong> libre expresión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad colectiva <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> episodios<br />

asociados a <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong>l refer<strong>en</strong>do revocatorio<br />

presi<strong>de</strong>ncial.<br />

La Constitución <strong>de</strong> 1999 repres<strong>en</strong>ta un esfuerzo por<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas políticas emerg<strong>en</strong>tes por transformar<br />

el sistema, erosionando <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong>l esquema partidista<br />

anterior. Sin embargo, dicho esfuerzo no se ha<br />

traducido aún <strong>en</strong> <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> una nueva ley <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />

o asociaciones políticas, <strong>de</strong>jando para su regu<strong>la</strong>ción<br />

a <strong>la</strong> todavía vig<strong>en</strong>te Ley <strong>de</strong> Partidos Políticos, Reuniones<br />

Públicas y Manifestaciones <strong>de</strong> 1964.<br />

Status <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> y<br />

postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> candidatos por iniciativa<br />

propia<br />

En <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong>l 1999 <strong>de</strong>sapareció el concepto <strong>de</strong><br />

<strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> y fue sustituido por el <strong>de</strong> agrupaciones<br />

con fines <strong>políticos</strong>, <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>nte contraposición con el status<br />

privilegiado que le confería <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961 y<br />

<strong>la</strong>s leyes electorales <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

<strong>políticos</strong>.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

131


Las agrupaciones con fines <strong>políticos</strong> pier<strong>de</strong>n el monopolio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> candidatos,<br />

al consagrarse <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción por iniciativa<br />

propia. Igualm<strong>en</strong>te, otros espacios anteriorm<strong>en</strong>te<br />

conferidos al exclusivo ejercicio partidista, como <strong>la</strong> elección<br />

<strong>de</strong> cargos públicos o <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> leyes, ahora<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser com<strong>partidos</strong> con <strong>la</strong> ciudadanía, <strong>la</strong> cual ti<strong>en</strong>e<br />

<strong>la</strong> potestad <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>r o cuestionar <strong>la</strong>s postu<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos, y <strong>de</strong>be ser consultada<br />

como requerimi<strong>en</strong>to indisp<strong>en</strong>sable <strong>en</strong> <strong>la</strong> conformación<br />

<strong>de</strong> leyes.<br />

Financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong><br />

El artículo 67 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999 prohíbe expresam<strong>en</strong>te<br />

el financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociaciones con<br />

fines <strong>políticos</strong> con fondos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l Estado. Este<br />

artículo modificó el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to establecido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> LOSPP, con <strong>la</strong> cual se buscaba evitar <strong>la</strong>s posibles<br />

perversiones que se podrían g<strong>en</strong>erar al hacer <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> sólo <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa privada (Brewer-<br />

Carías, 2000; Racha<strong>de</strong>ll, 2001). En <strong>la</strong> práctica, este artículo<br />

<strong>de</strong>terioró <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to autónomo<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong>, lo cual pue<strong>de</strong> constituir un elem<strong>en</strong>to<br />

a favor <strong>de</strong> su <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to. Diversos <strong>partidos</strong> y organizaciones<br />

no gubernam<strong>en</strong>tales han buscado <strong>en</strong> organizaciones<br />

internacionales <strong>de</strong> diverso tipo <strong>la</strong> provisión<br />

<strong>de</strong> fondos para sus activida<strong>de</strong>s, dada <strong>la</strong> orfandad<br />

financiera <strong>en</strong> que quedaron luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> consagración <strong>de</strong><br />

esta norma 16 .<br />

Sistema electoral<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961, que consagró<br />

<strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> conformar <strong>los</strong> cuerpos colegiados at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación proporcional,<br />

<strong>en</strong> el texto vig<strong>en</strong>te tanto <strong>la</strong> personalización <strong>de</strong>l sufragio<br />

16 En el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> retórica nacionalista y anti-imperialista <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong><br />

actual, <strong>la</strong>s organizaciones que han recibido recursos <strong>de</strong>l exterior,<br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos, han sido tildadas <strong>de</strong><br />

“golpistas, conspiradores, traidores”, etc. (Ver páginas web oficialistas<br />

como www.aporrea.com). Los casos más notorios han sido <strong>los</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s agrupaciones no gubernam<strong>en</strong>tales Súmate y Asamblea <strong>de</strong> Ciudadanos,<br />

cuyos directivos y asociados han sido acusados por <strong>la</strong> Fiscalía<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República con <strong>los</strong> cargos <strong>de</strong> conspiración por haber<br />

recibido financiami<strong>en</strong>to para sus activida<strong>de</strong>s por parte <strong>de</strong>l Nacional<br />

Endowm<strong>en</strong>t for Democracy. La búsqueda <strong>de</strong> recursos <strong>en</strong> el exterior<br />

es <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia lógica <strong>de</strong>l cierre <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to público, al<br />

cual sí acce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> manera espuria <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> y organizaciones asociados<br />

al bloque <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r.<br />

132 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

como <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación proporcional (293) adquirieron<br />

rango constitucional. La personalización <strong>de</strong>l sufragio,<br />

como principio <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuerpos colegiados,<br />

ha formado parte <strong>de</strong>l nuevo repertorio <strong>de</strong> principios<br />

político-electorales <strong>de</strong>l país <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

años och<strong>en</strong>ta.<br />

La fórmu<strong>la</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se combinan cada uno<br />

<strong>de</strong> estos principios <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuerpos<br />

colegiados está <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> <strong>la</strong> LOSPP, que contemp<strong>la</strong><br />

una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> 50% <strong>de</strong> voto nominal y 50% <strong>de</strong> voto por<br />

lista, y <strong>en</strong> el Estatuto Electoral <strong>de</strong>l año 2000, que rigió<br />

<strong>los</strong> comicios <strong>de</strong> dicho año, <strong>en</strong> el que se consagra una<br />

combinación <strong>de</strong> 60% nominal y 40% proporcional. Si<br />

bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> LOSPP está vig<strong>en</strong>te, su aplicación se ha visto<br />

limitada puesto que se promulgó antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />

<strong>de</strong> 1999 y, por lo tanto, no incluye <strong>la</strong>s innovaciones<br />

normativas, procedim<strong>en</strong>tales o <strong>de</strong> diseño institucional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma; <strong>en</strong> lo que refiere al sistema electoral es<br />

compatible con el texto vig<strong>en</strong>te. No obstante, para <strong>la</strong>s<br />

elecciones <strong>de</strong>l año 2000, se consagró un esquema difer<strong>en</strong>te<br />

al <strong>de</strong> <strong>la</strong> LOSPP procurando reforzar <strong>la</strong> mayoría<br />

oficialista, y <strong>la</strong>s actuales autorida<strong>de</strong>s electorales <strong>de</strong>cidieron<br />

utilizar el Estatuto Electoral <strong>de</strong>l año 2000 —que perdió<br />

vig<strong>en</strong>cia al cumplir su cometido <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s elecciones<br />

<strong>de</strong> ese año—, como marco normativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ras<br />

elecciones regionales y utilizar <strong>la</strong> modalidad 60/<br />

40% nominal mayoritario/proporcional para <strong>la</strong> conformación<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> cuerpos colegiados regionales.<br />

Participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil<br />

organizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

autorida<strong>de</strong>s a <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos<br />

Otra innovación importante, inspirada <strong>en</strong> <strong>los</strong> valores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa, es <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> expresiones<br />

organizadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> candidatos a ocupar <strong>los</strong> cargos <strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res Judicial,<br />

Ciudadano y Electoral. Según esta fórmu<strong>la</strong>, se difer<strong>en</strong>cian<br />

<strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión,<br />

correspondiéndole <strong>la</strong>s primeras a expresiones organizadas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, y <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />

Con estas innovaciones el constituy<strong>en</strong>te procuró<br />

superar el monopolio partidista <strong>de</strong> estas <strong>de</strong>signaciones.<br />

Así se <strong>de</strong>fine un esquema complejo que para el caso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> <strong>los</strong> titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral (295)<br />

y el Po<strong>de</strong>r Ciudadano (279), contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong> conformación<br />

<strong>de</strong> un Comité <strong>de</strong> Postu<strong>la</strong>ciones, compuesto por


miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, que evalúa y selecciona<br />

el grupo <strong>de</strong> personas que podrán optar al cargo. En el<br />

caso <strong>de</strong>l nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> magistrados <strong>de</strong>l Tribunal<br />

Supremo <strong>de</strong> Justicia, <strong>los</strong> ciudadanos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> potestad<br />

<strong>de</strong> objetar <strong>la</strong>s postu<strong>la</strong>ciones a dichos cargos (264).<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> <strong>los</strong> actuales titu<strong>la</strong>res<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res Ciudadano, Judicial y Electoral no siguió<br />

<strong>los</strong> procedimi<strong>en</strong>tos establecidos <strong>en</strong> el texto constitucional,<br />

por lo cual <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> el<br />

proceso <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>ciones se <strong>de</strong>snaturalizó significativam<strong>en</strong>te<br />

17 . Las <strong>de</strong>sviaciones están asociadas con el<br />

predominio <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes partidistas <strong>en</strong> <strong>los</strong> comités<br />

<strong>de</strong> postu<strong>la</strong>ciones, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>de</strong>bían predominar repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil; o <strong>en</strong> <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a su alineación<br />

con <strong>la</strong> actual corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas (oficialismo/<br />

oposición). Al reproducir <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas <strong>de</strong>l<br />

par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>cionadas<br />

ha obe<strong>de</strong>cido al criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría oficialista.<br />

Como resultado, <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil es simbólica<br />

y/o está afectada por <strong>la</strong> po<strong>la</strong>rización política, con<br />

<strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que el proceso <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>ción queda<br />

<strong>de</strong>slegitimado por <strong>la</strong> preemin<strong>en</strong>cia partidista y <strong>la</strong> hegemonía<br />

oficialista.<br />

Formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> leyes y participación<br />

popu<strong>la</strong>r<br />

Con respecto a <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> leyes, <strong>la</strong> Constitución<br />

establece que <strong>la</strong> Asamblea Nacional, <strong>de</strong>be durante el<br />

procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> discusión y aprobación <strong>de</strong> <strong>los</strong> proyectos<br />

<strong>de</strong> leyes, consultar a <strong>los</strong> ciudadanos y a <strong>la</strong> sociedad<br />

organizada para oír su opinión sobre <strong>la</strong> materia <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>bate, para lo cual le confiere el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> discusión <strong>de</strong> leyes (211). A<strong>de</strong>más, <strong>los</strong> constituy<strong>en</strong>tes<br />

incluyeron un artículo que obliga a someter a referéndum<br />

aprobatorio todos <strong>los</strong> proyectos <strong>de</strong> ley introducidos<br />

por <strong>los</strong> ciudadanos, si <strong>la</strong> discusión <strong>de</strong> dicho proyecto<br />

no toma lugar <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> sesiones sigui<strong>en</strong>te al<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que el proyecto <strong>de</strong> ley fue pres<strong>en</strong>tado<br />

(205) 18 . Finalm<strong>en</strong>te, también es importante <strong>de</strong>stacar que<br />

17 Para el caso <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral, ver Kornblith, 2003.<br />

18 A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> especial consi<strong>de</strong>ración que el constituy<strong>en</strong>te tuvo para<br />

con <strong>la</strong> participación ciudadana <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> leyes, algunos<br />

hechos polémicos han hecho dudar <strong>de</strong> su total cumplimi<strong>en</strong>to. Resalta,<br />

<strong>en</strong>tre el<strong>los</strong>, el <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> 49 leyes por parte <strong>de</strong>l Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República <strong>en</strong> 2001, qui<strong>en</strong> ejercía <strong>la</strong> potestad que le fuera conferida<br />

<strong>la</strong> iniciativa legis<strong>la</strong>tiva pue<strong>de</strong> ser ejercida por el 0.1% <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> electores inscritos <strong>en</strong> el registro electoral, lo cual,<br />

consi<strong>de</strong>rando que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción actual es <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor<br />

<strong>de</strong> 12 millones <strong>de</strong> electores inscritos, reduce a un poco<br />

más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad el límite <strong>de</strong> 20 mil electores fijado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Constitución <strong>de</strong> 1961.<br />

En síntesis, este nuevo conjunto <strong>de</strong> principios, y el<br />

<strong>en</strong>tramado institucional resultante, fue concebido para<br />

poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada <strong>de</strong>mocracia partidista, con<br />

el interés <strong>de</strong> superar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l esquema exclusivam<strong>en</strong>te<br />

repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961 y<br />

<strong>de</strong> su consigui<strong>en</strong>te or<strong>de</strong>n sociopolítico. Aún es pronto<br />

para establecer un ba<strong>la</strong>nce completo <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad e impacto<br />

<strong>de</strong> este nuevo esquema, así como difer<strong>en</strong>ciar <strong>los</strong><br />

méritos o <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias intrínsecos <strong>de</strong>l mismo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

distorsiones que pudieran afectarlo <strong>en</strong> su puesta <strong>en</strong><br />

marcha <strong>en</strong> <strong>los</strong> años reci<strong>en</strong>tes.<br />

No obstante, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do exclusivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />

partidista, resulta evi<strong>de</strong>nte que este esquema ha<br />

obrado a favor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dichas organizaciones<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinstitucionalización <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>,<br />

exacerbando rasgos que se v<strong>en</strong>ían expresando<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> antes <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> juego.<br />

III. La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

<strong>políticos</strong> y <strong>la</strong> sociedad. La<br />

inclusión <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos<br />

marginados. El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres y <strong>los</strong> grupos indíg<strong>en</strong>as<br />

La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer<br />

La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> el actual sistema <strong>de</strong><br />

<strong>partidos</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, fue <strong>de</strong>terminada, <strong>en</strong> primer lugar,<br />

por <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l Sufragio y <strong>la</strong> Participación Política,<br />

promulgada <strong>en</strong> 1997, según <strong>la</strong> cual, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

<strong>políticos</strong> <strong>de</strong>bían conformar <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> sus candidatos<br />

por lista a <strong>los</strong> cuerpos <strong>de</strong>liberantes estatales, municipales<br />

o parroquiales, <strong>de</strong> manera que se incluyera un<br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> mujeres, equival<strong>en</strong>te al 30% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong><br />

sus candidatos postu<strong>la</strong>dos (LOSPP, 144).<br />

por una ley habilitante aprobada por <strong>la</strong> Asamblea Nacional. El <strong>de</strong>creto<br />

<strong>de</strong> este paquete <strong>de</strong> leyes causó gran polémica por no haber<br />

tomado <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad organizada, y<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ciertos grupos que se veían afectados por el cont<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> dichas leyes. La polémica escaló hasta producirse un exitoso<br />

paro nacional <strong>de</strong> un día, el 10 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> ese mismo año.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

133


Sin embargo, el Estatuto Electoral promulgado <strong>en</strong><br />

febrero <strong>de</strong> 2000, el cual rigió <strong>los</strong> comicios <strong>de</strong> dicho año,<br />

no incluyó ningún artículo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> candidatos a <strong>los</strong> cuerpos<br />

<strong>de</strong>liberantes, <strong>de</strong>saplicando <strong>la</strong> norma cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley,<br />

lo cual fue percibido como un retroceso <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación fem<strong>en</strong>ina. En <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

postu<strong>la</strong>ción previstas para <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones<br />

regionales <strong>de</strong>l 2004, se mantuvo el criterio adoptado<br />

<strong>en</strong> el año 2000.<br />

En <strong>la</strong> Asamblea Nacional, el organismo <strong>de</strong>liberante<br />

más importante <strong>en</strong> el país, <strong>la</strong>s mujeres constituy<strong>en</strong> sólo<br />

un 10.55% <strong>de</strong> sus miembros, <strong>en</strong> un número <strong>de</strong> 17 mujeres<br />

<strong>en</strong>tre 161 diputados. De <strong>los</strong> trece <strong>partidos</strong> que lograron<br />

escaños <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional como resultado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 2000, sólo cinco (MVR-<br />

CONIVE, AD, Primero Justicia, Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>)<br />

cu<strong>en</strong>tan con mujeres <strong>en</strong>tre sus repres<strong>en</strong>tantes.<br />

La participación <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as<br />

En <strong>la</strong> Constitución vig<strong>en</strong>te se consagra una variada gama<br />

<strong>de</strong> principios y disposiciones t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a proteger y promover<br />

a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a y a asegurar mecanismos<br />

<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación política especiales. En el Preámbulo se<br />

establece que V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> es una “sociedad <strong>de</strong>mocrática,<br />

participativa y protagónica, multiétnica y pluricultural...”.<br />

Se consagra <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación obligatoria <strong>de</strong> tres diputados<br />

indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional, así como<br />

repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> cuerpos legis<strong>la</strong>tivos<br />

<strong>de</strong>l país, <strong>en</strong> <strong>los</strong> estados <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes etnias indíg<strong>en</strong>as. Ello supone que el elector<br />

indíg<strong>en</strong>a, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> votar por repres<strong>en</strong>tantes no indíg<strong>en</strong>as,<br />

ti<strong>en</strong>e una capacidad <strong>de</strong> elección adicional para<br />

seleccionar repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as; a su vez, <strong>los</strong> votantes<br />

no indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>los</strong> estados <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se elig<strong>en</strong><br />

dichos repres<strong>en</strong>tantes también ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> votar<br />

por <strong>los</strong> mismos. En <strong>la</strong> práctica, esa nueva capacidad<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión ha sido subutilizada, puesto que el nivel <strong>de</strong><br />

votos nu<strong>los</strong> <strong>de</strong> esa elección, <strong>en</strong> el 2000, alcanzó el 75%.<br />

Los términos <strong>de</strong> su elección para <strong>la</strong> Asamblea Nacional,<br />

<strong>los</strong> Consejos Legis<strong>la</strong>tivos y <strong>los</strong> Consejos Municipales,<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una ley orgánica que lo<br />

regu<strong>la</strong>ra, fueron también establecidos por <strong>la</strong> Constitución<br />

<strong>de</strong> 1999, <strong>en</strong> su Disposición Transitoria Séptima.<br />

Dichos criterios fueron posteriorm<strong>en</strong>te recogidos por<br />

el Estatuto Electoral <strong>de</strong> 2000, y son hasta el mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>la</strong> única normativa que regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> materia.<br />

134 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

Sigui<strong>en</strong>do el esquema utilizado para seleccionar <strong>los</strong><br />

tres repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as a <strong>la</strong> Asamblea Constituy<strong>en</strong>te,<br />

<strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as a <strong>la</strong> Asamblea Nacional<br />

se escog<strong>en</strong> <strong>de</strong> tres regiones —occi<strong>de</strong>nte, ori<strong>en</strong>te<br />

y sur (que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n 11 estados)— y queda electo el<br />

candidato que reciba <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> votos válidos <strong>de</strong> su<br />

región. Con respecto a <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes<br />

indíg<strong>en</strong>as al Consejo Legis<strong>la</strong>tivo y a <strong>los</strong> Consejos Municipales,<br />

<strong>la</strong> Constitución establece que se tomará el c<strong>en</strong>so<br />

oficial <strong>de</strong> 1992 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Estadística e<br />

Informática.<br />

Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 2000, el partido<br />

indíg<strong>en</strong>a CONIVE (Consejo Indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>)<br />

ocupa <strong>los</strong> tres escaños correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional. Este partido<br />

se <strong>la</strong>nzó al ruedo electoral <strong>en</strong> el 2000 con el apoyo<br />

<strong>de</strong>l partido MVR. Hoy, <strong>los</strong> tres diputados <strong>de</strong> CONIVE<br />

todavía forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición oficialista <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Asamblea Nacional, y uno <strong>de</strong> sus miembros, <strong>la</strong> diputada<br />

Noelí Pocaterra ha ocupado el cargo <strong>de</strong> Segunda<br />

Vicepresi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional durante <strong>los</strong><br />

últimos tres años.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros países <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina, <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> es escasa tanto <strong>en</strong> términos<br />

re<strong>la</strong>tivos como absolutos, se estima que alcanza a<br />

500 mil personas, <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 24 millones <strong>de</strong><br />

habitantes <strong>en</strong> todo el país. Con el asc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Chávez y <strong>de</strong><br />

su coalición, ha habido un énfasis marcado <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos y valores <strong>de</strong> esta pob<strong>la</strong>ción. No<br />

obstante, tal visibilidad y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el ámbito<br />

constitucional no ha estado acompañado por mejoras<br />

sustantivas <strong>en</strong> <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> esta pob<strong>la</strong>ción.<br />

Cabe <strong>de</strong>stacar que <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proyecto político <strong>en</strong>carnado<br />

por Chávez y sus aliados, <strong>la</strong> cuestión indíg<strong>en</strong>a<br />

ti<strong>en</strong>e un lugar promin<strong>en</strong>te; y constituye un recurso para<br />

articu<strong>la</strong>r un discurso y un conjunto <strong>de</strong> alianzas políticas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina (con movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> fuerte raíz indíg<strong>en</strong>a<br />

<strong>en</strong> Bolivia y Ecuador, por ejemplo) y <strong>en</strong> otras<br />

<strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s, ori<strong>en</strong>tadas a conformar un bloque alternativo<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r hemisférico y global. Así que, si bi<strong>en</strong> el tema<br />

indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> no posee el peso cuantitativo o<br />

cualitativo característico <strong>de</strong> otras realida<strong>de</strong>s andinas o<br />

<strong>la</strong>tinoamericanas, su activación <strong>en</strong> el país parece obe<strong>de</strong>cer<br />

a una lógica predominantem<strong>en</strong>te político-i<strong>de</strong>ológica,<br />

que trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> situación v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na. Sin embargo,<br />

dada <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este factor novedoso<br />

<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación político-electoral, es <strong>de</strong> esperar<br />

que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más organizaciones políticas comi<strong>en</strong>c<strong>en</strong> a


<strong>de</strong>linear propuestas <strong>en</strong>caminadas a captar el apoyo <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> electores <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as.<br />

IV. La s<strong>en</strong>da a seguir:<br />

recom<strong>en</strong>daciones<br />

Como lo hemos seña<strong>la</strong>do anteriorm<strong>en</strong>te, el actual sistema<br />

<strong>de</strong> <strong>partidos</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> una etapa<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sintitucionalización y frágil estructuración, don<strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> <strong>de</strong>bilitados <strong>partidos</strong> tradicionales compit<strong>en</strong> con <strong>la</strong>s<br />

fuerzas emerg<strong>en</strong>tes, bi<strong>en</strong> sean <strong>de</strong> oposición o <strong>de</strong> gobierno,<br />

conformando un multipartidismo inestable <strong>de</strong><br />

alta vo<strong>la</strong>tilidad y personalización, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica confrontacional y coyuntural<br />

<strong>de</strong>l país. En consecu<strong>en</strong>cia, nuestras recom<strong>en</strong>daciones<br />

van dirigidas a reducir dicha <strong>de</strong>sintitucionalización e inestabilidad<br />

<strong>en</strong> el sistema. La revisión <strong>de</strong> <strong>los</strong> lineami<strong>en</strong>tos<br />

fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l actual sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>, consagrados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999, es imprescindible para<br />

p<strong>la</strong>ntear una reforma profunda <strong>de</strong> dicho sistema. Sin<br />

embargo, esta revisión no parece posible a corto p<strong>la</strong>zo,<br />

por lo cual sólo ciertas recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> carácter<br />

puntual son por ahora posibles.<br />

En primer lugar, una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Partidos<br />

Políticos <strong>de</strong> 1964 es indisp<strong>en</strong>sable. Dicha revisión <strong>de</strong>be<br />

incluir: a) una reflexión y posterior <strong>de</strong>finición sobre qué<br />

son <strong>la</strong>s organizaciones con fines <strong>políticos</strong>, cómo se difer<strong>en</strong>cian<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> y cuál <strong>de</strong>bería ser<br />

<strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> función y estructuración <strong>de</strong> estos últimos; y<br />

b) un exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> requisitos para registrar un partido<br />

político, <strong>de</strong>bido a que <strong>los</strong> criterios establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Ley <strong>de</strong> Partidos Políticos <strong>de</strong> 1964, por ser muy <strong>la</strong>xos, han<br />

permitido <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> una <strong>en</strong>orme cantidad <strong>de</strong><br />

<strong>partidos</strong>, sin poner énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos.<br />

Esta alta proliferación <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> no se ha<br />

traducido necesariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un sinónimo <strong>de</strong> mejor <strong>de</strong>mocracia<br />

o participación, sino que, por el contrario, ha<br />

redundado <strong>en</strong> una severa dispersión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alternativas<br />

electorales con sus respectivos y perversos efectos sobre<br />

<strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación proporcional; por lo mismo, ha<br />

g<strong>en</strong>erado una extrema complejización <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios, increm<strong>en</strong>tando <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te <strong>los</strong><br />

costos <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos y banalizando <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />

mi<strong>en</strong>tras que contribuye a su <strong>de</strong>scrédito.<br />

La revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Partidos Políticos, bajo <strong>los</strong><br />

parámetros antes seña<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong>be, <strong>en</strong>tonces, v<strong>en</strong>ir a <strong>la</strong><br />

medida <strong>de</strong> diseñar nuevos criterios para <strong>la</strong>s organiza-<br />

“<br />

Ahora <strong>la</strong> única cosa que pue<strong>de</strong> reivindicar <strong>la</strong> dignidad y<br />

<strong>la</strong> majestad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política es que <strong>en</strong>seriemos <strong>la</strong> política,<br />

que t<strong>en</strong>gamos un m<strong>en</strong>saje que interprete <strong>los</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos<br />

y <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l pueblo, conductas que merezcan<br />

el reconocimi<strong>en</strong>to público, organizaciones mo<strong>de</strong>rnas<br />

y efici<strong>en</strong>tes que nos permitan mant<strong>en</strong>ernos <strong>en</strong> comunicación<br />

con el país; y estrategias intelig<strong>en</strong>tes que<br />

nos permitan llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s proyectos que<br />

resuelvan <strong>los</strong> problemas no resueltos <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, qui<strong>en</strong>es<br />

son [, finalm<strong>en</strong>te,] <strong>los</strong> que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n cuándo ti<strong>en</strong>e vig<strong>en</strong>cia<br />

un partido y cuándo no.<br />

(Eduardo Fernán<strong>de</strong>z, COPEI).<br />

”<br />

ciones con fines <strong>políticos</strong> —especialm<strong>en</strong>te para <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

<strong>políticos</strong>—, que estimul<strong>en</strong> una mediación <strong>de</strong> calidad<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sociedad y el Estado, lo cual <strong>de</strong>bería redundar<br />

<strong>en</strong> el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>.<br />

En segundo lugar, <strong>la</strong> composición y estructura internas<br />

<strong>de</strong> estas organizaciones también <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser revisadas,<br />

int<strong>en</strong>tando promover un espíritu <strong>de</strong> cuerpo colegiado,<br />

<strong>de</strong> alcance mucho más ext<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> <strong>los</strong> distintos<br />

campos <strong>de</strong>l quehacer social, que les haga fortalecer su<br />

función mediadora <strong>en</strong>tre el Estado y <strong>la</strong> sociedad.<br />

Ello, a fin <strong>de</strong> revertir <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia hacia el personalismo<br />

y su consigui<strong>en</strong>te transformación <strong>en</strong> simples maquinarias<br />

electorales, sust<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> estrechas re<strong>de</strong>s cli<strong>en</strong>te<strong>la</strong>res.<br />

Tal reestructuración <strong>de</strong>bería apuntar a <strong>la</strong> mejora<br />

sustancial <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación política y, por<br />

<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> exist<strong>en</strong>tes,<br />

cuya pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad nacional no es un verda<strong>de</strong>ro<br />

indicador <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización o institucionalización, sino<br />

<strong>de</strong> dispersión al interior <strong>de</strong>l sistema.<br />

En tercer lugar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista doctrinario,<br />

<strong>en</strong> lo atin<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s disposiciones constitucionales sobre<br />

<strong>la</strong> materia, convi<strong>en</strong>e fijar el espectro <strong>de</strong> <strong>los</strong> fines <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos<br />

como “<strong>políticos</strong>” <strong>en</strong> tanto que estos pue<strong>de</strong>n ser<br />

exclusivos o compatibles con otros. De darse el último<br />

caso, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones t<strong>en</strong>drían fines<br />

<strong>políticos</strong> per se, puesto que <strong>de</strong> lo contrario se estaría aludi<strong>en</strong>do<br />

a <strong>la</strong>s clásicas categorías <strong>de</strong> “partido político” y<br />

“grupo <strong>de</strong> electores”, establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />

<strong>de</strong> 1961. Téngase <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> estas<br />

dos figuras: mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> primera es perman<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />

segunda sólo se organiza para cada elección <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />

Sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s notas <strong>de</strong> Racha<strong>de</strong>ll (2001), una futura<br />

ley sobre organizaciones con fines <strong>políticos</strong> <strong>de</strong>bería <strong>de</strong>-<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

135


finir <strong>los</strong> distintos tipos <strong>de</strong> éstas, int<strong>en</strong>tando prever un<br />

régim<strong>en</strong> jurídico sustancialm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te al que reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taba<br />

a <strong>partidos</strong> y grupos <strong>de</strong> electores. Empero, esta<br />

recom<strong>en</strong>dación t<strong>en</strong>drá cierta viabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong><br />

que <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> puedan ejercer presión sobre<br />

el máximo órgano legis<strong>la</strong>tivo, a <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> hacer más<br />

c<strong>la</strong>ra su función y propósitos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad. De no ser<br />

así, es posible que organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil<br />

int<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ocupar espacios que podrían estar naturalm<strong>en</strong>te<br />

asociados a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> o viceversa. Esta yuxtaposición<br />

<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias es una fu<strong>en</strong>te pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

conflicto <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l sistema político —<br />

cada vez más numerosos—, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong> proliferación<br />

<strong>de</strong> actores que emerg<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> preceptos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> participación, <strong>la</strong> personalización <strong>de</strong>l sufragio, <strong>la</strong><br />

libre asociación y <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción por iniciativa propia.<br />

En cuarto lugar, se requiere <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> disposición<br />

constitucional que prohíbe el financiami<strong>en</strong>to público<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>, lo cual <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que <strong>los</strong><br />

<strong>partidos</strong> insistan <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que el Estado provea<br />

fondos para el ejercicio <strong>de</strong> su actividad. Esto garantizaría,<br />

a juicio <strong>de</strong> Racha<strong>de</strong>ll (2001), un mínimo <strong>de</strong> igualdad<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s organizaciones políticas, a <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> hacer<br />

conocer su m<strong>en</strong>saje a <strong>la</strong> colectividad y evitar, al mismo<br />

tiempo, que aquél<strong>la</strong>s se vean t<strong>en</strong>tadas <strong>de</strong> favorecer intereses<br />

privados (Brewer-Carias, 2000). Si bi<strong>en</strong> el Estado, a<br />

través <strong>de</strong>l Consejo Nacional Electoral, ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre sus atribuciones<br />

regu<strong>la</strong>r lo concerni<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> financiami<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> estos grupos —<strong>en</strong> cuanto a su licitud, cantidad y manejo—<br />

(Art. 67, segundo parágrafo), resta toda contribución<br />

que <strong>en</strong>dose una necesaria equidad. Así, pues, <strong>los</strong><br />

<strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> —u organizaciones políticas— <strong>de</strong>berían<br />

insistir <strong>en</strong> este punto sobre <strong>la</strong> responsabilidad estatal<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> materia, para evitar que <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> fondos particu<strong>la</strong>res<br />

pudiera <strong>de</strong>sviar su acción hacia fines distintos a<br />

<strong>los</strong> estrictam<strong>en</strong>te públicos. El aporte estatal reduciría el<br />

ext<strong>en</strong>so número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> que actualm<strong>en</strong>te están inscritos<br />

ante el Consejo Nacional Electoral.<br />

En quinto lugar, se recomi<strong>en</strong>da a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> abrir<br />

espacios a individualida<strong>de</strong>s que repres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> diversidad<br />

étnica y cultural <strong>de</strong>l país. Aun cuando <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> mujeres y otras minorías indíg<strong>en</strong>as es visible <strong>en</strong> el<br />

s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>, por ejemplo, <strong>la</strong> Asamblea Nacional, esta pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>be hacerse mayor (particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te al interior<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones políticas).<br />

Asimismo, es <strong>de</strong> vital importancia que <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />

inclusión <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores sub-repres<strong>en</strong>tados <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

sean revisadas. Con respecto a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong><br />

136 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

<strong>la</strong>s mujeres, el retroceso consagrado <strong>en</strong> el Estatuto Electoral,<br />

don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>saplicó <strong>la</strong> norma —originalm<strong>en</strong>te cont<strong>en</strong>ida<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> LOSPP— que obligaba a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong><br />

a postu<strong>la</strong>r un mínimo <strong>de</strong> 30% <strong>de</strong> mujeres <strong>en</strong>tre<br />

sus candidatos, <strong>de</strong>be ser revertido. Más aún, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> fijarse<br />

nuevos parámetros que estimul<strong>en</strong> <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>. Una inclusión equival<strong>en</strong>te<br />

al 30% <strong>de</strong> <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> candidatos no garantiza una<br />

mayor y más equitativa participación <strong>de</strong> este sector. En<br />

países como Noruega, <strong>los</strong> altos niveles <strong>de</strong> participación<br />

política por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer fueron logrados a través<br />

<strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cuotas tanto <strong>en</strong> el sector público<br />

como <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>, <strong>la</strong>s cuales, aunque primero<br />

experim<strong>en</strong>taron cierta resist<strong>en</strong>cia, luego se convirtieron<br />

<strong>en</strong> un aspecto intrínseco y ampliam<strong>en</strong>te v<strong>en</strong>tajoso<br />

<strong>de</strong> ese sistema político. Estas experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

consi<strong>de</strong>radas al diseñar un mejor sistema <strong>de</strong> inclusión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> participación fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> <strong>los</strong> asuntos públicos.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, consi<strong>de</strong>ramos que <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>,<br />

tradicionales y emerg<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> rep<strong>en</strong>sar su estructura<br />

y función <strong>en</strong> vista a <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> un<br />

nuevo sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>. El <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l gobierno<br />

<strong>de</strong> Hugo Chávez Frías, y el virtual resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales, pue<strong>de</strong> conducir al<br />

posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos actores sin una reflexión sobre<br />

<strong>la</strong>s causas que llevaron a <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l sistema<br />

bipartidista anterior. Debido a <strong>la</strong> actual coyuntura v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na,<br />

<strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> partido y su<br />

función se ha visto truncada, haciéndo<strong>los</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

notablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l lí<strong>de</strong>r carismático para<br />

obt<strong>en</strong>er <strong>los</strong> votos necesarios <strong>en</strong> cada conti<strong>en</strong>da electoral.<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia, ha surgido una cierta pugna<br />

<strong>en</strong>tre algunos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

<strong>políticos</strong>, a <strong>los</strong> cuales v<strong>en</strong> como maquinarias inefici<strong>en</strong>tes,<br />

que se nutr<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad organizada pero sin producir<br />

mayores resultados. Este es el caso, especialm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre algunos focos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

civil, <strong>los</strong> cuales rechazan el gobierno <strong>de</strong> Chávez,<br />

y gran parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>de</strong> oposición, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

incapacidad que aquel<strong>los</strong> le atribuy<strong>en</strong> a estos últimos<br />

por concretar una salida a <strong>la</strong> crisis política que vive el<br />

país. Así, para evitar una profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong> inestabilidad<br />

y fortalecer <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong>l sistema actual, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />

<strong>políticos</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reflexionar sobre su rol como ag<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> agregación y <strong>de</strong> canalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad, para así <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />

que satisfaga dichas <strong>de</strong>mandas a través <strong>de</strong> una sólida<br />

estructura <strong>de</strong> participación.


Bibliografía<br />

Álvarez, Á. E<br />

2003 “De <strong>la</strong> hegemonía partidista a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia sin<br />

<strong>partidos</strong>”, <strong>en</strong> La Democracia V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>en</strong> dos tiempos:<br />

1972-2002. Revista Politeia. UCV-IEP. Caracas.<br />

pp. 75-91.<br />

B<strong>la</strong>nco Muñoz, A.<br />

1998 Hab<strong>la</strong> el comandante. Caracas: UCV-Fundación<br />

Cátedra Pío Tamayo.<br />

Brewer-Carias, A.<br />

2000 La Constitución <strong>de</strong> 1999. Editorial Arte. Caracas.<br />

Ceresole, N.<br />

2000 Caudillo, ejército, pueblo. La V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Comandante<br />

Chávez. Caracas. (mimeo).<br />

Combel<strong>la</strong>s, R.<br />

2000 Derecho constitucional. Una introducción al estudio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />

McGraw-Hill Interamericana. Caracas.<br />

Ellner, S.<br />

2003 “En <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> explicaciones”, <strong>en</strong>: Ellner, S.<br />

y Hellinger, D. (Eds), La política v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

época <strong>de</strong> Chávez. C<strong>la</strong>ses, po<strong>la</strong>rización y conflicto. Editorial<br />

Nueva Sociedad. Caracas. pp. 19-42.<br />

Ellner, S. y Hellinger, D. (Eds)<br />

2003 La política v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> Chávez. C<strong>la</strong>ses,<br />

po<strong>la</strong>rización y conflicto. Editorial Nueva Sociedad.<br />

Caracas.<br />

Estatuto Electoral <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Público. República<br />

Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. 2000.<br />

Garrido, A.<br />

1999 Guerril<strong>la</strong> y conspiración militar <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. Testimonios<br />

<strong>de</strong> Doug<strong>la</strong>s Bravo, William Izarra, Franciso Prada.<br />

Fondo Editorial Nacional José Agustín Catalá.<br />

Caracas.<br />

2000 Historia secreta <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución bolivariana. Conversaciones<br />

con Harold, Puerta Aponte y Camilo. Editorial<br />

V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na C. A. Mérida - V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />

Hellinger, D.<br />

2003 “Visión política g<strong>en</strong>eral: <strong>la</strong> caída <strong>de</strong>l puntofijismo<br />

y el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l chavismo”, <strong>en</strong>: Ellner, S. y<br />

Hellinger, D. (Eds). La política v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>en</strong> <strong>la</strong> época<br />

<strong>de</strong> Chávez. C<strong>la</strong>ses, po<strong>la</strong>rización y conflicto. Editorial<br />

Nueva Sociedad. Caracas. pp. 43-74.<br />

Kornblith, M.<br />

1998 V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> nov<strong>en</strong>ta. Las crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

Ediciones IESA-UCV. Caracas.<br />

2001 “Confiabilidad y transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones<br />

<strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>: Exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios <strong>de</strong>l 30 <strong>de</strong><br />

julio <strong>de</strong> 2000”, <strong>en</strong>: Carrasquero, J. V., Maingón,<br />

T. y Welsch, F. (eds.). V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> transición: Elecciones<br />

y <strong>de</strong>mocracia. 1998-2000. Redpol-CDB<br />

Publicacione. Caracas. pp. 133-163.<br />

2002 Repres<strong>en</strong>tación y personalismo: una difícil combinación<br />

(con particu<strong>la</strong>r refer<strong>en</strong>cia al caso v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no), pon<strong>en</strong>cia<br />

pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia The Crisis of<br />

Democratic Repres<strong>en</strong>tation in the An<strong>de</strong>s, patrocinado<br />

por el Kellog Institute. Universidad <strong>de</strong> Notre<br />

Dame. Indiana. 13-14 mayo, 2002.<br />

2003a “La tortuosa <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong>l<br />

CNE”, <strong>en</strong>: Debates IESA. Vol. 8. No. 4. pp. 49-<br />

56.<br />

2003b “Elecciones y repres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> tiempos turbul<strong>en</strong>tos”,<br />

<strong>en</strong>: Márquez, P. y Piñango, R. (Eds.), En<br />

esta V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. Realida<strong>de</strong>s y nuevos caminos. Ediciones<br />

IESA. pp. 375-402.<br />

2003c “Del Puntofijismo a <strong>la</strong> Quinta República: elecciones<br />

y <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>”, <strong>en</strong>: Revista Colombia<br />

Internacional No. 58. julio-dic 2003. pp. 160-<br />

194.<br />

2004 “Elecciones y refer<strong>en</strong>dos <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> ¿Quién<br />

le teme al soberano?”, <strong>en</strong>: Mainhold, Günter (Ed.)<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> crisis. Los pasos inciertos <strong>de</strong> un régim<strong>en</strong><br />

controversial. Madrid-Iberoamericana-Franfurt<br />

Vervuert (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

137


Mainwaring, S. y Scully, T. (Eds)<br />

1995 Building Democratic Institutions. Party Systems in Latin<br />

America. Stanford University Press. Stanford.<br />

California.<br />

Martínez Barahona, E.<br />

2002 “La formación <strong>de</strong> una nueva c<strong>la</strong>se política <strong>en</strong><br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>: ¿un cambio para seguir igual?”, Ramos<br />

Jiménez, A. (Ed). La transición v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na.<br />

Aproximación al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o Chávez,. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones<br />

<strong>de</strong> Política Comparada. Mérida.<br />

pp. 131-162.<br />

Ley <strong>de</strong> Partidos Políticos. 1964.<br />

Ley Orgánica <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral. República Bolivariana <strong>de</strong><br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. 2002.<br />

Ley Orgánica <strong>de</strong>l Sufragio y Participación Política - LOSSP.<br />

República <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. 1998.<br />

López Maya, M.<br />

2003 “Hugo Chávez Frías: su movimi<strong>en</strong>to y su<br />

presi<strong>de</strong>ncia”.<strong>en</strong>: Ellner, S. y Hellinger, D. Op. Cit.<br />

pp. 97-120.<br />

Molina Vega, J. E.<br />

2001 “Comportami<strong>en</strong>to electoral <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> 1998-<br />

2000: cambio y continuidad”, <strong>en</strong>: Carrasquero, J.<br />

V., Maingón, T. y Welsch, F. (Eds). V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

transición: elecciones y <strong>de</strong>mocracia 1998-2000. CDB Publicaciones-RedPol.<br />

Caracas. pp. 188-213.<br />

2003a “V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>”, <strong>en</strong>: Alcántara, M. y Frei<strong>de</strong>nberg,<br />

F. (Coord.) Partidos Políticos <strong>de</strong> América Latina.<br />

Países Andinos. Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

México D.F. pp. 487-496.<br />

2003b “El Sistema <strong>de</strong> Partidos v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no: <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

partidocracia al personalismo y <strong>la</strong> inestabilidad.<br />

La <strong>de</strong>sinstitucionalización y sus consecu<strong>en</strong>cias”<br />

En línea: http://www-personal.umich.edu/<br />

~mmarte<strong>en</strong>/svs/jornadas/Molina.pdf Section<br />

of V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> Studies, Latin American Studies<br />

Association. [Consultado: 24/06/2004]<br />

138 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />

Molina Vega, J. E. y Pérez Baralt, C.<br />

1996 “Los procesos electorales y <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l sistema<br />

<strong>de</strong> <strong>partidos</strong>”, <strong>en</strong>: Álvarez, A. (Coord.). El<br />

sistema político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no: crisis y transformaciones.<br />

UCV-IEP. pp. 193-238.<br />

2004 Radical Change at the Ballot Box: Causes and<br />

Consequ<strong>en</strong>ces of the Electoral Behaviour in V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>’s<br />

2000 Elections. Latin American Politics & Society<br />

Journal. Volume 46. Number 1. University of<br />

Miami. Miami. pp. 103-134.<br />

Peña Solis, J.<br />

2003 La incertidumbre e inseguridad <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa<br />

que regirá a <strong>la</strong>s elecciones estatales y municipales, y <strong>la</strong><br />

inconstitucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> que regu<strong>la</strong> <strong>los</strong> refer<strong>en</strong>dos<br />

revocatorios. Pon<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Jornadas<br />

<strong>de</strong> Derecho Electoral y Procesos Democráticos<br />

<strong>de</strong> Participación, Universidad Católica Andrés<br />

Bello. Caracas (mimeo).<br />

Pereira Almao, Valia<br />

2003a “El Movimi<strong>en</strong>to V República <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>: fuerzas<br />

y <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s” En línea: http://wwwpersonal.umich.edu/~mmarte<strong>en</strong>/svs/jornadas/<br />

Pereira.pdf Section of V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> Studies. Latin<br />

American Studies Association. [Consultado: 24/<br />

06/2004]<br />

2003b “Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>” <strong>en</strong>: Alcántara, M. y<br />

Frei<strong>de</strong>nberg, F. (Coord.), Partidos Políticos <strong>de</strong> América<br />

Latina. Países Andinos. Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

México D.F. pp. 574-584.<br />

2003c “Movimi<strong>en</strong>to V República” <strong>en</strong>: Alcántara, M. y<br />

Frei<strong>de</strong>nberg, F. (Coord.) Partidos Políticos <strong>de</strong> América<br />

Latina. Países Andinos. Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

México D.F. pp. 585-599.<br />

Racha<strong>de</strong>ll, M.<br />

2001 “El régim<strong>en</strong> electoral <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong><br />

1999”, <strong>en</strong> Revista Politeia 26. Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />

Políticos-UCV. Caracas. pp. 215-254.


Rey, J. C.<br />

1989 El futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. Caracas.<br />

Colección I<strong>de</strong>a.<br />

2004 Espl<strong>en</strong>dores y miserias <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia<br />

<strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, Confer<strong>en</strong>cia<br />

dictada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fundación Po<strong>la</strong>r (mimeo).<br />

Roberts, K.<br />

2003 “Po<strong>la</strong>rización social y resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l populismo<br />

<strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>”, <strong>en</strong>: Ellner, S. y Hellinger, D.<br />

(Eds). La política v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> Chávez.<br />

C<strong>la</strong>ses, po<strong>la</strong>rización y conflicto. Editorial Nueva Sociedad.<br />

Caracas. pp. 75-95.<br />

Sonntag, H. y Maingón, T.<br />

2001 “Cambio político y resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones<br />

<strong>de</strong> 1998”, <strong>en</strong>: Carrasquero, J. V., Maingón, T. y<br />

Welsch, F. (Eds). V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> transición: elecciones y<br />

<strong>de</strong>mocracia 1998-2000. CDB Publicaciones-<br />

RedPol. Caracas. pp. 101-122.<br />

Tribunal Suprema <strong>de</strong> Justicia<br />

2000 Bases jurispru<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> supraconstitucionalidad.<br />

Colección <strong>de</strong> Estudios Jurídicos TSJ. Caracas.<br />

Valery, Y. y Ramírez, R.<br />

2001 La conspiración <strong>de</strong> <strong>los</strong> sordos. Editorial El Universal.<br />

Caracas.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

139

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!