Armiño - Servicio de publicaciones - Diputación de Castellón
Armiño - Servicio de publicaciones - Diputación de Castellón
Armiño - Servicio de publicaciones - Diputación de Castellón
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
DIPUTACIÓ<br />
D E<br />
CASTELLÓ
(1906 - 1989)
(1906 - 1989)<br />
2 0 0 7
Del texto: Los autores. De Carlos <strong>Armiño</strong>. Escultor.<br />
Terrassa: Comissió-Homenatge,1991<br />
De las fotografías: Pascual Mercé<br />
Del diseño y maquetación: Álvaro Bautista Diseño<br />
De la presente edición: <strong>Servicio</strong> <strong>de</strong> Publicaciones,<br />
<strong>Diputación</strong> <strong>de</strong> <strong>Castellón</strong>, 2007<br />
Edita: <strong>Servicio</strong> <strong>de</strong> Publicaciones <strong>Diputación</strong> <strong>de</strong> <strong>Castellón</strong><br />
Av. La Vall d’Uixó, 25. 12004 <strong>Castellón</strong><br />
Imprime: Imprenta Sichet, S.L.<br />
I.S.B.N.: 978-84-96372-43-6<br />
D.L.: CS-90-2007
SUMARI ı SUMARIO<br />
9 Presentació institucional ı<br />
11 Introducción ı Introducció<br />
19 Carlos <strong>Armiño</strong>, l’home, l’artista ı<br />
Presentación institucional<br />
El hombre, el artista<br />
31 Carlos <strong>Armiño</strong> en l’ambient artístic <strong>de</strong> Terrassa ı<br />
En el ambiente artístico <strong>de</strong> Tarrasa<br />
61 Anàlisi <strong>de</strong> l’escultura mo<strong>de</strong>rna en relació amb l’obra <strong>de</strong> Carlos <strong>Armiño</strong> ı Análisis <strong>de</strong><br />
la escultura mo<strong>de</strong>rna en relación con la obra <strong>de</strong> Carlos <strong>Armiño</strong><br />
67 Escultures ı Esculturas<br />
149 Documents ı Documentos
L’ESCULTOR ARMIÑO, EL SEU TEMPS I LA SEUA OBRA<br />
Tots tenim necessitat <strong>de</strong> coses belles al nostre voltant. Ningú no pot viure sense bellesa. Si la nostra vida<br />
transcorreguera només entre monotonia i lletjor la existència seria frustrant.<br />
Per això també la Diputació vol contribuir <strong>de</strong> manera clara i contun<strong>de</strong>nt que la plàstica, en totes les seues<br />
manifestacions, estiga present entre nosaltres. I per això mateix editem llibres com aquest <strong>de</strong>dicat a l’escultor<br />
Carlos <strong>Armiño</strong>. Home que representa <strong>de</strong>s <strong>de</strong> fa molt <strong>de</strong> temps aqueix amor per les coses belles.<br />
I un home amb qui aquesta institució ha mantingut una relació que ja ve <strong>de</strong> vell. De fa tant <strong>de</strong> temps com <strong>de</strong>s que<br />
l’any 1925 guanyara unes oposicions i una beca atorgada per la Diputació per ampliar els seus estudis d’escultura<br />
a Barcelona.<br />
Encara que nascut fora <strong>de</strong> Castelló, una gran part <strong>de</strong> la seua vida artística es forja amb i en el món cultural <strong>de</strong> la<br />
ciutat en aqueixos temps. Així, forma part <strong>de</strong>l grup <strong>de</strong>ls artistes i intel·lectuals <strong>de</strong>ls Paco Esteve, Gimeno Baró o el<br />
pintor Joan B. Porcar...<br />
En la seua maduresa ja, torna a col·laborar amb aquesta casa per realitzar l’escultura que es troba en l’Hospital<br />
Provincial <strong>de</strong> la capital o els baixos relleus <strong>de</strong>l templet <strong>de</strong>l Passeig Ribalta.<br />
De les terres castellonenques passa a les <strong>de</strong> la província <strong>de</strong> Barcelona i concretament a la ciutat <strong>de</strong> Terrassa on<br />
obté plaça com a professor <strong>de</strong> Dibuix. En la ciutat comtal guanya premis i exposa les seues escultures. Després <strong>de</strong><br />
la Guerra Civil i la seua tornada <strong>de</strong> l’exili passa per uns anys <strong>de</strong> penúries i dureses i torna a l’ensenyança particular<br />
<strong>de</strong> Dibuix. Mentrestant, no <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> treballar en les seues escultures.<br />
Efectivament, l’obra <strong>de</strong> Carlos <strong>Armiño</strong> és fructífera i reconeguda. Una obra que en un principi s’adhereix al que en<br />
termes ortodoxos po<strong>de</strong>m titlar d’emmarcada dins d’un corrent hel·lenista i renaixentista, pròpia d’altra banda <strong>de</strong><br />
qui es troba encara en el perío<strong>de</strong> <strong>de</strong> tantejos. Estils que entronquen perfectament amb el mediterranisme imperant<br />
que porta cap al moviment <strong>de</strong>l Noucentisme amb què <strong>Armiño</strong> combrega plenament.<br />
Però Carlos <strong>Armiño</strong> no para ací i, d’acord amb els moviments artístics <strong>de</strong>l seu temps, evoluciona cap a l’Art Decó,<br />
aleshores cada vegada més dominant i d’acord amb els moviments <strong>de</strong> l’escultura <strong>de</strong>l moment.<br />
No hi hi ha dubte que la formació i l’ambient castellonenc més el que regna en la Terrassa on passa bona part <strong>de</strong><br />
la seua vida, creen aquest escultor amb qui ara ens honrem a col·laborar novament.<br />
Al llarg <strong>de</strong> la seua vida, llarga i fructífera com hem indicat, ha anat <strong>de</strong>ixant obres que ens aju<strong>de</strong>n a trobar un poc<br />
<strong>de</strong> bellesa en el nostre entorn.<br />
En la publicació que em complau presentar es pot llegir un esbós <strong>de</strong> la seua biografi a, així com uns estudis tant<br />
<strong>de</strong> l’ambient en què es mou com un anàlisi <strong>de</strong> l’escultura mo<strong>de</strong>rna relacionada amb Carlos <strong>Armiño</strong>. Si, a més,<br />
com a part important <strong>de</strong>l volum, tenim un catàleg <strong>de</strong> les obres escultòriques <strong>de</strong> l’autor, po<strong>de</strong>m, sense cap dubte,<br />
congratular-nos per posar en les mans <strong>de</strong>ls castellonencs i <strong>de</strong>ls lectors en general, les obres d’un artista fi ns ara,<br />
<strong>de</strong>sgraciadament, poc conegut entre nosaltres.<br />
Així, per tant, valga aquest volum com a reconeixement <strong>de</strong> la part d’aquesta Diputació Provincial <strong>de</strong> Castelló que<br />
presidisc, a l’obra <strong>de</strong> Carlos <strong>Armiño</strong>.<br />
Carlos Fabra Carreres<br />
Presi<strong>de</strong>nt <strong>de</strong> l’Excma. Diputació <strong>de</strong> Castelló<br />
9
10<br />
EL ESCULTOR ARMIÑO, SU TIEMPO Y SU OBRA<br />
Todos tenemos necesidad <strong>de</strong> cosas bellas a nuestro alre<strong>de</strong>dor. Nadie pue<strong>de</strong> vivir sin belleza. Si nuestra vida<br />
transcurriera solo entre monotonía y fealdad la existencia sería frustrante.<br />
Por eso también la <strong>Diputación</strong> quiere contribuir <strong>de</strong> manera clara y contun<strong>de</strong>nte a que la plástica, en todas sus<br />
manifestaciones, esté presente entre nosotros. Y por ello mismo editamos libros como este <strong>de</strong>dicado al escultor<br />
Carlos <strong>Armiño</strong>. Hombre que representa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace mucho tiempo ese amor por las cosas bellas.<br />
Y un hombre con el que esta institución ha mantenido una relación que ya viene <strong>de</strong> viejo. De hace tanto tiempo<br />
como <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que en el año 1925 ganara unas oposiciones y una beca otorgada por la <strong>Diputación</strong> para ampliar sus<br />
estudios <strong>de</strong> escultura en Barcelona.<br />
Aunque nacido fuera <strong>de</strong> <strong>Castellón</strong>, una gran parte <strong>de</strong> su vida artística se fragua con y en el mundo cultural <strong>de</strong> la<br />
ciudad en esos tiempos. Así, forma parte <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> los artistas e intelectuales <strong>de</strong> los Paco Esteve, Gimeno Barón<br />
o el pintor Joan B. Porcar...<br />
En su madurez ya, vuelve a colaborar con esta casa para realizar la escultura que se encuentra en el Hospital<br />
Provincial <strong>de</strong> la capital o los bajorrelieves <strong>de</strong>l templete <strong>de</strong>l Paseo Ribalta.<br />
De las tierras castellonenses pasa a las <strong>de</strong> la provincia <strong>de</strong> Barcelona y concretamente a la ciudad <strong>de</strong> Terrassa don<strong>de</strong><br />
obtiene plaza como profesor <strong>de</strong> Dibujo. En la ciudad condal gana premios y expone sus esculturas. Tras la Guerra<br />
Civil y su vuelta <strong>de</strong>l exilio pasa por unos años <strong>de</strong> penurias y durezas y vuelve a la enseñanza particular <strong>de</strong> Dibujo.<br />
Mientras, no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> trabajar en sus esculturas.<br />
Efectivamente, la obra <strong>de</strong> Carlos <strong>Armiño</strong> es fructífera y reconocida. Una obra que en un principio se adhiere a<br />
lo que en términos ortodoxos po<strong>de</strong>mos tildar <strong>de</strong> enmarcada <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una corriente helenista y renacentista,<br />
propia por otra parte <strong>de</strong> quien se encuentra aún en el periodo <strong>de</strong> tanteos. Estilos que entroncan perfectamente<br />
con el mediterraneísmo imperante que aboca en el movimiento <strong>de</strong>l Noucentisme con el que <strong>Armiño</strong> comulga<br />
plenamente.<br />
Pero Carlos <strong>Armiño</strong> no se para ahí y, acor<strong>de</strong> con los movimientos artísticos <strong>de</strong> su tiempo, evoluciona hacia el Art<br />
Decó, entonces cada vez más dominante y acor<strong>de</strong> con los movimientos <strong>de</strong> la escultura <strong>de</strong>l momento.<br />
No hay duda <strong>de</strong> que la formación y el ambiente castellonense más el que reina en la Terrassa don<strong>de</strong> pasa buena<br />
parte <strong>de</strong> su vida, crean a este escultor con el que ahora nos honramos en colaborar nuevamente.<br />
A lo largo <strong>de</strong> su vida, larga y fructífera como hemos indicado, ha ido <strong>de</strong>jando obras que nos ayudan a encontrar un<br />
poco <strong>de</strong> belleza en nuestro entorno.<br />
En la publicación que me complace presentar se pue<strong>de</strong> leer un esbozo <strong>de</strong> su biografía, así como unos estudios<br />
tanto <strong>de</strong>l ambiente en el que se mueve como un análisis <strong>de</strong> la escultura mo<strong>de</strong>rna relacionada con Carlos <strong>Armiño</strong>.<br />
Si, a<strong>de</strong>más, como parte importante <strong>de</strong>l volumen, tenemos un catálogo <strong>de</strong> las obras escultóricas <strong>de</strong>l autor, po<strong>de</strong>mos,<br />
sin lugar a dudas, congratularnos por poner en las manos <strong>de</strong> los castellonenses y <strong>de</strong> los lectores en general, las<br />
obras <strong>de</strong> un artista hasta ahora, <strong>de</strong>sgraciadamente, poco conocido entre nosotros.<br />
Así, pues, valga este volumen como reconocimiento <strong>de</strong> la parte <strong>de</strong> esta <strong>Diputación</strong> Provincial <strong>de</strong> <strong>Castellón</strong> que<br />
presido, a la obra <strong>de</strong> Carlos <strong>Armiño</strong>.<br />
Carlos Fabra Carreras<br />
Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la Excma. <strong>Diputación</strong> <strong>de</strong> <strong>Castellón</strong>
Introducció<br />
Introducción
Reunión familiar: Lolita, Pilar, Nati, hermanas; Miguel, Manolito, Hipólito, sobrinos; <strong>de</strong>lante Carlos <strong>Armiño</strong>.
Naix a Estepona (Màlaga) l’any 1906, acci<strong>de</strong>ntalment, ja que son pare, D. Pedro <strong>Armiño</strong>, <strong>de</strong><br />
professió capità <strong>de</strong> carrabiners ha <strong>de</strong> <strong>de</strong>splaçar-se on li or<strong>de</strong>nen els seus superiors. Sa mare<br />
D.ª Dolores Gómez, nascuda a Moncofa (Castelló) li dóna sis fi lls. La família resi<strong>de</strong>ix uns<br />
anys a Torreblanca (Castelló) i fi nalment a Castelló.<br />
Es tracta per tant d’una família <strong>de</strong> classe mitjana que no pot donar carrera a tots els<br />
seus fi lls.<br />
Carlos <strong>Armiño</strong> <strong>de</strong>mostra <strong>de</strong>s <strong>de</strong> molt jove les seues aptituds per al dibuix i mo<strong>de</strong>lar escultures,<br />
i té com a primer mestre al castellonenc D. Vicente Castell, conegut pintor.<br />
Carlos <strong>Armiño</strong> té un caràcter afable, educat i introvertit i es <strong>de</strong>dica en la seua joventut a<br />
qualsevol treball que li sorgisca, però sempre amb l’afi ció i vocació <strong>de</strong> ser escultor.<br />
Guanya unes oposicions en la Diputació <strong>de</strong> Castelló per anar a l’Escola <strong>de</strong> Belles Arts <strong>de</strong> Sant<br />
Fernando a Madrid, on coinci<strong>de</strong>ix amb altres pintors o escultors que han tingut renom nacional<br />
o mundial com Salvador Dalí, José Luis Florit, Hipólito Hidalgo <strong>de</strong> Cavie<strong>de</strong>s i d’altres.<br />
La Diputació <strong>de</strong> Castelló, l’any 1925, li va concedir una beca per ampliar els seus estudis<br />
a Barcelona.<br />
Durant la seua estada en l’acadèmia <strong>de</strong> Sant Fernando a Madrid ja va guanyar un primer<br />
premi d’escultura.<br />
L’any 1931 obté el títol <strong>de</strong> professor <strong>de</strong> dibuix <strong>de</strong> la ciutat <strong>de</strong> Terrasa on es troba ben acollit<br />
pels seus companys <strong>de</strong> professió.<br />
Nace en Estepona (Málaga) en el año 1906, acci<strong>de</strong>ntalmente, ya que su padre, D. Pedro<br />
<strong>Armiño</strong>, <strong>de</strong> profesión capitán <strong>de</strong> carabineros tiene que <strong>de</strong>splazarse don<strong>de</strong> le or<strong>de</strong>nen sus<br />
superiores. Su madre D.ª Dolores Gómez, nacida en Moncófar (<strong>Castellón</strong>) le da seis hijos. La<br />
familia resi<strong>de</strong> unos años en Torreblanca (<strong>Castellón</strong>) y fi nalmente en <strong>Castellón</strong>.<br />
Se trata pues <strong>de</strong> una familia <strong>de</strong> clase media que no pue<strong>de</strong> dar carrera a todos sus hijos.<br />
Carlos <strong>Armiño</strong> <strong>de</strong>muestra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy joven sus aptitu<strong>de</strong>s para el dibujo y mo<strong>de</strong>lar esculturas,<br />
y tiene como primer maestro al castellonense D. Vicente Castell, conocido pintor.<br />
Carlos <strong>Armiño</strong> tiene un carácter afable, educado e introvertido y se <strong>de</strong>dica en su juventud a<br />
cualquier trabajo que le surja, pero siempre con la afi ción y vocación <strong>de</strong> ser escultor.<br />
Gana unas oposiciones en la <strong>Diputación</strong> <strong>de</strong> <strong>Castellón</strong> para ir a la Escuela <strong>de</strong> Bellas Artes <strong>de</strong><br />
San Fernando en Madrid, don<strong>de</strong> coinci<strong>de</strong> con otros pintores o escultores que han tenido<br />
renombre nacional o mundial como Salvador Dalí, José Luis Florit, Hipólito Hidalgo <strong>de</strong><br />
Cavie<strong>de</strong>s y otros.<br />
La <strong>Diputación</strong> <strong>de</strong> <strong>Castellón</strong>, en el año 1925, le concedió una beca para ampliar sus estudios<br />
en Barcelona.<br />
Durante su estancia en la aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> San Fernando en Madrid ya ganó un primer premio<br />
<strong>de</strong> escultura.<br />
En 1931 obtiene el título <strong>de</strong> profesor <strong>de</strong> dibujo <strong>de</strong> la ciudad <strong>de</strong> Terrasa don<strong>de</strong> se encuentra<br />
bien acogido por sus compañeros <strong>de</strong> profesión.<br />
<strong>Armiño</strong><br />
13
14<br />
Introducció<br />
Bajo relieve. Terrassa.<br />
Participa a Barcelona en l’exposició <strong>de</strong> primavera, i guanya un altre primer premi, l’obra <strong>de</strong>l<br />
qual és adquirida per l’Ajuntament <strong>de</strong> Barcelona.<br />
Però el 1936 esclata la guerra civil espanyola i <strong>Armiño</strong> acull a Terrasa el seu germà Luis, militar <strong>de</strong><br />
professió, a conseqüència <strong>de</strong> la qual cosa són els dos empresonats en la presó Mo<strong>de</strong>l <strong>de</strong> Barcelona;<br />
a continuació passa a patir interrogatoris per les txeques, amb enormes pallisses i fi ns i tot és<br />
con<strong>de</strong>mnat a mort; arribarà a cavar la seua pròpia fossa. Les tropes <strong>de</strong> Franco els van espentant fi ns<br />
a la frontera on són acollits per la seua germana Nati i el seu cunyat Hipólito Beltrán, a França.<br />
Acabada la contesa torna a Terrasa, i es troba amb la sorpresa que el seu títol <strong>de</strong> professor<br />
<strong>de</strong> Dibuix no li és reconegut fi ns a disset anys <strong>de</strong>sprés. Aquests anys els <strong>de</strong>dica a l’escultura<br />
i ensenyança particular <strong>de</strong> dibuix.<br />
En fi , anys difícils però que hi passen.<br />
Finalment, juntament amb el seu amic el pintor Isidre Ó<strong>de</strong>na, tenen un estudi on anar<br />
treballant les seues fi gures i encàrrecs particulars o <strong>de</strong> les institucions <strong>de</strong> Terrasa, fi ns i tot<br />
<strong>de</strong> Borriol (Castelló) tenen l’encàrrec <strong>de</strong> fer un Crist, ja que l’anterior havia sigut cremat.<br />
El seu títol <strong>de</strong> professor <strong>de</strong> Dibuix és fi nalment reconegut i és <strong>de</strong>stinat a Tortosa, on es<br />
troba amb un amic <strong>de</strong> la infància, el professor D. Paco Esteve.<br />
Per la seua afecció a Castelló procura passar tots els caps <strong>de</strong> setmana amb les seues tres<br />
germanes Lolita, Pilar, Nati i els seus marits José Bernat i Hipólito Beltrán, fent assídues<br />
visites al pintor Porcar i Gimeno Barón.<br />
Participa en Barcelona en la exposición <strong>de</strong> primavera, y gana otro primer premio, cuya obra<br />
es adquirida por el Ayuntamiento <strong>de</strong> Barcelona.<br />
Pero en 1936 estalla la guerra civil española y <strong>Armiño</strong> acoge en Terrasa a su hermano Luis, militar<br />
<strong>de</strong> profesión, consecuencia <strong>de</strong> lo cual son los dos encarcelados en la cárcel Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Barcelona;<br />
seguidamente pasa a sufrir interrogatorios por las checas, con enormes palizas e incluso es<br />
con<strong>de</strong>nado a muerte; llegará a cavar su propia fosa. Las tropas <strong>de</strong> Franco los van empujando hasta<br />
la frontera don<strong>de</strong> son acogidos por su hermana Nati y su cuñado Hipólito Beltrán, en Francia.<br />
Terminada la contienda regresa a Terrasa, y se encuentra con la sorpresa que su título <strong>de</strong><br />
profesor <strong>de</strong> Dibujo no le es reconocido hasta diecisiete años <strong>de</strong>spués. Estos años los <strong>de</strong>dica<br />
a la escultura y enseñanza particular <strong>de</strong> dibujo.<br />
En fi n, años difíciles pero que pasan.<br />
Finalmente, junto con su amigo el pintor Isidre Ó<strong>de</strong>na, tienen un estudio don<strong>de</strong> ir trabajando<br />
sus fi guras y encargos particulares o <strong>de</strong> las instituciones <strong>de</strong> Terrasa, incluso <strong>de</strong> Borriol<br />
(<strong>Castellón</strong>) tienen el encargo <strong>de</strong> hacer un Cristo, ya que el anterior había sido quemado.<br />
Su título <strong>de</strong> profesor <strong>de</strong> Dibujo es fi nalmente reconocido y es <strong>de</strong>stinado a Tortosa, don<strong>de</strong><br />
se encuentra con un amigo <strong>de</strong> la infancia, el profesor D. Paco Esteve.<br />
Por su apego a <strong>Castellón</strong> procura pasar todos los fi nes <strong>de</strong> semana junto a sus tres hermanas<br />
Lolita, Pilar, Nati y sus maridos José Bernat e Hipólito Beltrán, haciendo asiduas visitas al<br />
pintor Porcar y Gimeno Barón.
Bajo relieve. Terrassa<br />
Bajo relieve. Terrassa<br />
Es fa soci <strong>de</strong>l Casino Antic <strong>de</strong> Castelló més prompte silenciós, però hi és ben acollit per una<br />
bona tertúlia.<br />
A Castelló fa una exposició individual en la Sala Estilo, entre els anys 1957 i 1958. Aquesta<br />
té un gran èxit i algunes <strong>de</strong> les seues obres són adquiri<strong>de</strong>s per Ramón Pascual, Gimeno<br />
Barbería, Ezequiel Dávalos, i fi ns i tot pel pintor J. B. Porcar i d’altres.<br />
Continua treballant en el taller <strong>de</strong>l seu amic Marmaneu i també en el taller d’Escoda fent<br />
obres plenes d’harmonia, senzillesa, elegància i sentiment, però sempre seguint-hi una<br />
escola mediterrània, grega o romana.<br />
Sol passar les festes nadalenques en casa <strong>de</strong> les seues germanes o nebots sempre amb la<br />
discreció que l’acompanyà.<br />
Els seus nebots José i Miguel solen passejar-lo amb cotxe per admirar tot el Baix Maestrat,<br />
Morella, Sant Mateu, Mirambel, Cantavieja, Iglesuela <strong>de</strong>l Cid, Mosqueruela, en fi , tots o<br />
quasi tots els pobles, que tenen una bellesa extraordinària.<br />
De Tortosa, passa a ser professor <strong>de</strong> Dibuix <strong>de</strong> l’Institut Femení <strong>de</strong> Castelló.<br />
Una vegada jubilat té afi ció a la pesca amb canya i allí, davant <strong>de</strong>l seu Mediterrani, hi fa<br />
gala <strong>de</strong> gran habilitat, i <strong>de</strong>sprés regala tot el que pesca al primer que li ho <strong>de</strong>mana.<br />
Quan arriben les primaveres <strong>de</strong>mana ser passejat amb cotxe per a veure fl orir els ametlers<br />
i a continuació els tarongers en fl or.<br />
Sent presi<strong>de</strong>nt <strong>de</strong> la Diputació el seu amic Pepito Ferrer Forns, li és encarregat un monument<br />
Se hace socio <strong>de</strong>l Casino Antiguo <strong>de</strong> <strong>Castellón</strong> más bien silencioso, pero es bien acogido<br />
por una buena tertulia.<br />
En <strong>Castellón</strong> hace una exposición individual en la Sala Estilo, entre los años 1957 y 1958.<br />
Esta tiene un gran éxito y algunas <strong>de</strong> sus obras son adquiridas por Ramón Pascual, Gimeno<br />
Barbería, Ezequiel Dávalos, e incluso por el pintor J. B. Porcar y otros.<br />
Continúa trabajando en el taller <strong>de</strong> su amigo Marmaneu y también en el taller <strong>de</strong> Escoda<br />
haciendo obras llenas <strong>de</strong> armonía, sencillez, elegancia y sentimiento, pero siempre siguiendo<br />
una escuela mediterránea, griega o romana.<br />
Suele pasar las fi estas navi<strong>de</strong>ñas en casa <strong>de</strong> sus hermanas o sobrinos siempre con la<br />
discreción que le acompañó.<br />
Sus sobrinos José y Miguel suelen pasearlo en coche para admirar todo el Bajo Maestrazgo,<br />
Morella, San Mateo, Mirambel, Cantavieja, Iglesuela <strong>de</strong>l Cid, Mosqueruela, en fi n, todos o<br />
casi todos los pueblos, que tienen una belleza extraordinaria.<br />
De Tortosa, pasa a ser profesor <strong>de</strong> Dibujo <strong>de</strong>l Instituto Femenino <strong>de</strong> <strong>Castellón</strong>.<br />
Una vez jubilado tiene afi ción a la pesca con caña y allí, <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> su Mediterráneo, hace gala<br />
<strong>de</strong> gran habilidad para ello, y <strong>de</strong>spués regala todo lo pescado al primero que se lo pi<strong>de</strong>.<br />
Cuando llegan las primaveras pi<strong>de</strong> ser paseado en coche para ver fl orecer los almendros y<br />
seguidamente los naranjos en fl or.<br />
Siendo presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la <strong>Diputación</strong> su amigo Pepito Ferrer Forns, le es encargado un<br />
<strong>Armiño</strong><br />
15
Introducció<br />
Bajo relieve. Terrassa.<br />
Bajo relieve. Terrassa.<br />
16<br />
en homenatge al Dr. Clara <strong>de</strong> més <strong>de</strong> dos metres d’alçària, que hui es troba col·locat en el<br />
carrer <strong>de</strong> la República Argentina, en l’entrada a l’Hospital Provincial. També a Castelló hi ha<br />
quatre baixos relleus en el templet <strong>de</strong>l Passeig <strong>de</strong> Ribalta.<br />
Els seus amics artistes pintors li regalen afectuosament quadros; és el cas <strong>de</strong> Ramón Cortes,<br />
J. B. Porcar, M. Puja<strong>de</strong>s, M. Comós, F. Peris (París 1931) i Gimeno Barón.<br />
El seu nebot Miguel Bernat <strong>Armiño</strong>, que va viatjar molts anys a França, solia passar per ferli<br />
alguna visita, i hui se sent amb l’obligació d’intentar fer-li un homenatge en el centenari<br />
<strong>de</strong>l seu naixement, perquè la seua obra siga reconeguda a Castelló, oferint per aquesta raó<br />
algunes obres al Museu.<br />
És també el meu <strong>de</strong>sig que amb la publicació d’aquest llibre, amb presència <strong>de</strong> la majoria<br />
<strong>de</strong> les seues obres i dibuixos o esbossos, la personalitat d’aquest artista siga més coneguda<br />
a Castelló.<br />
Miguel Bernat <strong>Armiño</strong><br />
monumento en homenaje al Dr. Clara <strong>de</strong> más <strong>de</strong> dos metros <strong>de</strong> altura, que hoy se encuentra<br />
colocado en la calle República Argentina, en la entrada al Hospital Provincial. También en<br />
<strong>Castellón</strong> hay cuatro bajorrelieves en el templete <strong>de</strong>l Paseo <strong>de</strong> Ribalta.<br />
Sus amigos artistas pintores le regalan afectuosamente cuadros; es el caso <strong>de</strong> Ramón<br />
Cortes, J. B. Porcar, M. Puja<strong>de</strong>s, M. Comós, F. Peris (París 1931) y Gimeno Barón.<br />
Su sobrino Miguel Bernat <strong>Armiño</strong>, que viajó muchos años a Francia, solía pasar para hacerle<br />
alguna visita, y hoy se siente con la obligación <strong>de</strong> intentar hacerle un homenaje en el<br />
centenario <strong>de</strong> su nacimiento, para que su obra sea reconocida en <strong>Castellón</strong>, ofreciendo por<br />
esta razón algunas obras al Museo.<br />
Es también mi <strong>de</strong>seo que con la publicación <strong>de</strong> este libro, con presencia <strong>de</strong> la mayoría <strong>de</strong> sus<br />
obras y dibujos o bocetos, la personalidad <strong>de</strong> este artista sea más conocida en <strong>Castellón</strong>.<br />
Miguel Bernat <strong>Armiño</strong>
Visita <strong>de</strong> un familiar a su estudio.
Carlos <strong>Armiño</strong>, l’home, l’artista<br />
El hombre, el artista
Dibujo.
Relive sobre marfi l.<br />
Un artista <strong>de</strong>stacat i molt meritori, que visqué durant més <strong>de</strong> vint-i-cinc anys immers en<br />
l’ambient no sempre grat i a vega<strong>de</strong>s fi ns i tot incòmo<strong>de</strong> <strong>de</strong> la Terrassa <strong>de</strong> mitjans <strong>de</strong>l segle<br />
actual, Carlos <strong>Armiño</strong> y Gómez, és rescatat d’un oblit injust per un grup <strong>de</strong> terrassencs<br />
il·lusionats en aquesta tasca <strong>de</strong> fer reviure personatges <strong>de</strong> la nostra ciutat oblidats i fi ns i<br />
tot ignorats per les generacions actuals.<br />
Vaig ésser <strong>de</strong>ixeble ofi cial seu —un mal <strong>de</strong>ixeble, evi<strong>de</strong>ntment— com a estudiant <strong>de</strong><br />
batxillerat a l’Institut Elemental d’Ensenyament Mitjà <strong>de</strong> Terrassa, i ara que se’l recupera<br />
i honora merescudament voldria amb aquestes ratlles recollir i or<strong>de</strong>nar alguns trets <strong>de</strong> la<br />
seva biografi a, ni massa complicada ni massa sobresortint, pròpia d’un home amb molt<br />
sentit comú i equilibri, esperit sensible i <strong>de</strong>licat enmig d’una societat terrassenca pròdiga<br />
en materialisme i criteris elementals no precisament massa cultivats.<br />
LA SEVA JOVENTUT<br />
Nasqué Carlos <strong>Armiño</strong> (en les seves targes <strong>de</strong> gala o compromís, hi fi gura el seu nom<br />
complet: Carlos Alonso <strong>de</strong> <strong>Armiño</strong> y Gómez) circumstancialment a Estepona (Màlaga) l’any<br />
1906. Era fi ll d’una familia amb tradició militar, originària <strong>de</strong> Castelló <strong>de</strong> la Plana, i als seus<br />
dos anys (1908) ja va passar a viure en aquesta ciutat valenciana.<br />
Molt aviat, per les seves clares afeccions pel dibuix i la pintura, inicià estudis en el taller <strong>de</strong>l<br />
Un artista <strong>de</strong>stacado y muy meritorio, que vivió durante más <strong>de</strong> veinticinco años inmerso<br />
en el ambiente no siempre grato y a veces incluso incómodo <strong>de</strong> la Terrassa <strong>de</strong> mediados<br />
<strong>de</strong>l siglo actual, Carlos <strong>Armiño</strong> y Gómez, es rescatado <strong>de</strong> un olvido injusto por un grupo <strong>de</strong><br />
egarenses ilusionados en esta tarea <strong>de</strong> hacer revivir personajes <strong>de</strong> nuestra ciudad olvidados<br />
e incluso ignorados por las generaciones actuales.<br />
Fui discípulo ofi cial suyo —un mal discípulo, evi<strong>de</strong>ntemente— como estudiante <strong>de</strong><br />
bachillerato en el Instituto Elemental <strong>de</strong> Enseñanza Media <strong>de</strong> Terrassa, y ahora que se<br />
le recupera y honora merecidamente querría con estas líneas recoger y or<strong>de</strong>nar algunos<br />
rasgos <strong>de</strong> su biografía, ni muy complicada ni excesivamente sobresaliente, propia <strong>de</strong> un<br />
hombre con mucho sentido común y equilibrio, espíritu sensible y <strong>de</strong>licado en medio <strong>de</strong><br />
una sociedad tarrasense pródiga en materialismo y criterios elementales no precisamente<br />
<strong>de</strong>masiado cultivados.<br />
SU JUVENTUD<br />
Nació Carlos <strong>Armiño</strong> (en sus tarjetas <strong>de</strong> gala o compromiso, fi gura su nombre completo:<br />
Carlos Alonso <strong>de</strong> <strong>Armiño</strong> y Gómez) circunstancialmente en Estepona (Málaga) el año 1906.<br />
Era hijo <strong>de</strong> una familia con tradición militar, originaria <strong>de</strong> <strong>Castellón</strong> <strong>de</strong> la Plana, y a sus dos<br />
años (1908) ya pasó a vivir en esta ciudad valenciana.<br />
<strong>Armiño</strong><br />
21
Carlos <strong>Armiño</strong>, l’home, l’artista<br />
Retrato plumilla.<br />
Boceto<br />
22<br />
pintor local Vicenç Castell, estudis que amplià més tard a la Escuela <strong>de</strong> Bellas Artes <strong>de</strong> San<br />
Fernando <strong>de</strong> Madrid, on, segons informació <strong>de</strong> la seva familia, fou <strong>de</strong>ixeble, entre d’altres<br />
professors, <strong>de</strong> Moreno Carbonero i <strong>de</strong> Julio Romero <strong>de</strong> Torres.<br />
L’any 1925 obté una beca <strong>de</strong> la Diputació <strong>de</strong> Castelló per seguir estudis d’escultura a París<br />
i cap als anys <strong>de</strong> l’Exposició Universal (1929) es trasllada a Barcelona, on amplia estudis en<br />
diferents centres.<br />
La seva obra començarà a ésser coneguda i valorada i es veurà distingida amb un important<br />
guardó al Saló <strong>de</strong> Barcelona <strong>de</strong> l’Exposició <strong>de</strong> Primavera <strong>de</strong> l’any 1935.<br />
Però abans, la vida <strong>de</strong> Carlos <strong>Armiño</strong> s’ha entrecreuat ja amb la ciutat <strong>de</strong> Terrassa, en<br />
aconseguir, per oposicions, la càtedra <strong>de</strong> Dibuix —artístic i lineal— <strong>de</strong> l’acabat <strong>de</strong> crear<br />
Institut Elemental d’Ensenyament Mitjà <strong>de</strong> Terrassa, ubicat en unes aules i <strong>de</strong>pendències <strong>de</strong><br />
l’Escola Industrial <strong>de</strong> Terrassa. Era el curs 1931-32 i el jove professor <strong>de</strong> dibuix tenia llavors<br />
vint-i-cinc anys.<br />
PROFESSOR DE DIBUIX A L’INSTITUT DE TERRASSA<br />
L’any 1931, doncs, ja tenim a Carlos <strong>Armiño</strong> professor <strong>de</strong> Dibuix en propietat <strong>de</strong> l’Institut<br />
<strong>de</strong> Terrassa. El nou centre docent era una creació ràpida i ben intencionada <strong>de</strong> la República<br />
que, malauradament, també va morir amb ella. Era un Institut Elemental, podríem dir-ne<br />
Muy pronto, por sus claras afi ciones por el dibujo y la pintura, inició estudios en el taller <strong>de</strong>l<br />
pintor local Vicente Castell, estudios que amplió más tar<strong>de</strong> en la Escuela <strong>de</strong> Bellas Artes <strong>de</strong><br />
San Fernando <strong>de</strong> Madrid, don<strong>de</strong>, según información <strong>de</strong> su familia, fue discípulo, entre otros<br />
profesores, <strong>de</strong> Moreno Carbonero y <strong>de</strong> Julio Romero <strong>de</strong> Torres.<br />
El año 1925 obtiene una beca <strong>de</strong> la <strong>Diputación</strong> <strong>de</strong> <strong>Castellón</strong> para seguir estudios <strong>de</strong> escultura<br />
en París y hacia los años <strong>de</strong> la Exposición Universal (1929) se traslada a Barcelona, don<strong>de</strong><br />
amplía estudios en diferentes centros.<br />
Su obra comenzará a ser conocida y valorada y se verá distinguida con un importante<br />
galardón en el Salón <strong>de</strong> Barcelona <strong>de</strong> la Exposición <strong>de</strong> Primavera <strong>de</strong>l año 1935.<br />
Pero antes, la vida <strong>de</strong> Carlos <strong>Armiño</strong> se ha entrecruzado ya con la ciudad <strong>de</strong> Terrassa, al<br />
lograr, por oposiciones, la cátedra <strong>de</strong> Dibujo —artístico y lineal— <strong>de</strong>l recién creado Instituto<br />
Elemental <strong>de</strong> Enseñanza Media <strong>de</strong> Terrassa, ubicado en unas aulas y <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> la<br />
Escuela Industrial <strong>de</strong> Terrassa. Era el curso 1931-32 y el joven profesor <strong>de</strong> dibujo tenía<br />
veinticinco años.<br />
PROFESOR DE DIBUJO EN EL INSTITUTO DE TERRASSA<br />
El año 1931, pues, ya tenemos a Carlos <strong>Armiño</strong> profesor <strong>de</strong> Dibujo en propiedad <strong>de</strong>l<br />
Instituto <strong>de</strong> Terrassa. El nuevo centro docente era una creación rápida y bienintencionada
Boceto. Terrassa.<br />
com <strong>de</strong> segona categoría, per distingir aquesta fornada <strong>de</strong> nous Instituts <strong>de</strong>ls ja existents,<br />
que eren els Nacionals. A Terrassa, el segon ensenyament es cursava majoritàriament i<br />
tradicional en col·legis religiosos com els Escolapis, les Carmelites o la Puríssima; els seus<br />
alumnes eren lliures i acudien a examinar-se a algun Institut <strong>de</strong> Barcelona o al <strong>de</strong> Manresa.<br />
Però a partir <strong>de</strong>l 1931 podien cursar els seus estudis com alumnes ofi cials a l’Institut <strong>de</strong><br />
Terrassa i així ho van fer la gairebé totalitat d’alumnes d’aquells centres religiosos que<br />
nodrien la major part <strong>de</strong> matriculats <strong>de</strong> l’Institut; assistien a les seves classes al matí i a la<br />
tarda als col·legis respectius feien repassos, ampliacions, aclariments, pràctiques, etc.<br />
Cal dir que la categoría <strong>de</strong>l professorat <strong>de</strong> l’Institut <strong>de</strong> Terrassa era molt bona i entre<br />
ells hi féu molt bon paper el professor <strong>Armiño</strong>, seriós, exigent i comprensiu al mateix<br />
temps, al costat <strong>de</strong> professors <strong>de</strong> més edad i força renom com eren Aguilar, Ventosa,<br />
Abellan, Chinchilla i també el jove i brillant professor <strong>de</strong> Geografi a i Història Santiago<br />
Sobrequés, <strong>de</strong>stinat a ésser, anys <strong>de</strong>sprés, un <strong>de</strong>ls grans investigadors i erudits <strong>de</strong> la<br />
història <strong>de</strong> Catalunya.<br />
Amb en Sobrequés, féu <strong>Armiño</strong> una profunda i estreta amistat, potser per ésser els<br />
dos professors més joves i també perquè residien tots dos a l’Hotel Victòria <strong>de</strong>l carrer<br />
Sant Pere.<br />
L’Institut s’extingí en començar l’any 1939, coincidint amb el fi nal <strong>de</strong> la Guerra Civil; amb el<br />
nou règim vencedor ja no es restaurà, tornant el segon ensenyament a les ordres religioses<br />
<strong>de</strong> la República que, por <strong>de</strong>sgracia, también murió con ella. Era un Instituto Elemental,<br />
podríamos <strong>de</strong>cir como <strong>de</strong> segunda categoría, por distinguir esta hornada <strong>de</strong> nuevos<br />
Institutos <strong>de</strong> los ya existentes, que eran los Nacionales. A Terrassa, la segunda enseñanza<br />
se cursaba mayoritaria y tradicionalmente en colegios religiosos como los Escolapios, las<br />
Carmelitas o la Purísima; sus alumnos eran libres y acudían a examinarse a algún Instituto<br />
<strong>de</strong> Barcelona o al <strong>de</strong> Manresa. Pero a partir <strong>de</strong>l 1931 podían cursar sus estudios como<br />
alumnos ofi ciales en el Instituto <strong>de</strong> Terrassa y así lo hicieron la casi totalidad <strong>de</strong> alumnos<br />
<strong>de</strong> aquellos centros religiosos que nutrían la mayor parte <strong>de</strong> matriculados <strong>de</strong>l Instituto;<br />
asistían a sus clases por la mañana y por la tar<strong>de</strong> en los colegios respectivos hacían repasos,<br />
ampliaciones, aclaraciones, prácticas, etc.<br />
Hay que <strong>de</strong>cir que la categoría <strong>de</strong>l profesorado <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Terrassa era muy buena<br />
y entre ellos hizo muy buen papel el profesor <strong>Armiño</strong>, serio, exigente y comprensivo al<br />
mismo tiempo, al lado <strong>de</strong> profesores <strong>de</strong> más edad y renombre como eran Aguilar, Ventosa,<br />
Abellan, Chinchilla y también el joven y brillante profesor <strong>de</strong> Geografía y Historia Santiago<br />
Sobrequés, <strong>de</strong>stinado a ser, años <strong>de</strong>spués, uno <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s investigadores y eruditos <strong>de</strong><br />
la historia <strong>de</strong> Cataluña.<br />
Con Sobrequés, hizo <strong>Armiño</strong> una profunda y estrecha amistad, quizá por ser los dos<br />
profesores más jóvenes y también porque residían ambos en el Hotel Victoria <strong>de</strong> la calle<br />
San Pedro.<br />
<strong>Armiño</strong><br />
23
Carlos <strong>Armiño</strong>, l’home, l’artista<br />
Relieve aplicado a lámpara.<br />
24<br />
abans cita<strong>de</strong>s. Els estudis cursats durant la guerra, fou obligat convalidar-los amb nous<br />
exàmens i revàli<strong>de</strong>s o repetir-los.<br />
Els darrers mesos <strong>de</strong> la contesa civil foren especialment dolorosos per al nostre artista que,<br />
per pertànyer a una familia <strong>de</strong> militars i ésser buscat el seu germà, militar professional,<br />
fou empresonat, conegué els violents maltractaments d’una xeca barcelonesa i, magullat i<br />
<strong>de</strong>primit, estigué reclòs a la presó Mo<strong>de</strong>l fi ns al seu alliberament el 26 <strong>de</strong> gener <strong>de</strong>l 1939.<br />
ARTISTA TERRASSENC<br />
Passat el daltabaix <strong>de</strong> la Guerra Civil i retornada la pau, trobem a Carlos <strong>Armiño</strong> ancorat<br />
a Terrassa, si bé sense càtedra i per consegüent sense sou i vivint <strong>de</strong> nou, inicialment i<br />
fi ns que <strong>de</strong>saparegué, a l’Hotel Victòria. <strong>Armiño</strong>, com feren altres professors, entre ells<br />
Sobrequés, hauria pogut continuar, més tard o més d’hora, la seva tasca docent en un<br />
altre institut <strong>de</strong> batxillerat; però <strong>de</strong>uria veure negres o poc prometedores les perspectives<br />
d’escalafó i el seu probable trasllat lluny <strong>de</strong> Terrassa, a l’altre extrem d’Espanya, i <strong>de</strong>cidí<br />
sol·licitar l’excedència i afi ncar-se a la nostra ciutat. I aquí romandrà fi ns l’any 1957.<br />
Va peregrinar, i sens dubte passà necessitats apremiants, per l’Hotel Victòria, per unes<br />
habitacions <strong>de</strong>l Restaurant Sport, tempora<strong>de</strong>s a casa d’en Salvador Salvatella —consol i<br />
refugi <strong>de</strong> tants artistes <strong>de</strong> l’època—, com a dispeser en un domicili <strong>de</strong>l carrer <strong>de</strong> Sant<br />
El Instituto se extinguió al comenzar el año 1939, coincidiendo con el fi nal <strong>de</strong> la Guerra<br />
Civil; con el nuevo régimen vencedor ya no se restauró, regresando la segunda enseñanza<br />
a las ór<strong>de</strong>nes religioses antes citadas. Los estudios cursados durante la guerra, fue obligado<br />
convalidarlos con nuevos exámenes y reválidas o repetirlos.<br />
Los últimos meses <strong>de</strong> la contienda civil fueron especialmente dolorosos para nuestro artista<br />
que, por pertenecer a una familia <strong>de</strong> militares y ser buscado su hermano, militar profesional,<br />
fue encarcelado, conoció los violentos maltratos <strong>de</strong> una checa barcelonesa y, magullado y<br />
<strong>de</strong>primido, estuvo recluido en la prisión Mo<strong>de</strong>lo hasta su liberación el 26 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong>l 1939.<br />
ARTISTA TARRASENSE<br />
Pasado el <strong>de</strong>scalabro <strong>de</strong> la Guerra Civil y retornada la paz, encontramos a Carlos <strong>Armiño</strong><br />
anclado en Terrassa, si bien sin cátedra y por consiguiente sin sueldo, y viviendo <strong>de</strong> nuevo,<br />
inicialmente y hasta que <strong>de</strong>sapareció, en el Hotel Victoria. <strong>Armiño</strong>, como hicieran otros<br />
profesores, entre ellos Sobrequés, habría podido continuar, más tar<strong>de</strong> o más pronto, su tarea<br />
docente en otro instituto <strong>de</strong> bachillerato; pero <strong>de</strong>bería <strong>de</strong> ver negras o poco prometedoras<br />
las perspectivas <strong>de</strong> escalafón y su probable traslado lejos <strong>de</strong> Terrassa, al otro extremo <strong>de</strong><br />
España, y <strong>de</strong>cidió solicitar la exce<strong>de</strong>ncia y afi ncarse en nuestra ciudad. Y ahí permanecerá<br />
hasta el año 1957.