25.04.2013 Views

Redalyc.La cumbia villera y el fin de la cultura del trabajo en la ...

Redalyc.La cumbia villera y el fin de la cultura del trabajo en la ...

Redalyc.La cumbia villera y el fin de la cultura del trabajo en la ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Red <strong>de</strong> Revistas Ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina, <strong>el</strong> Caribe, España y Portugal<br />

Eloísa Martín<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=82201205<br />

Sistema <strong>de</strong> Información Ci<strong>en</strong>tífica<br />

<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90<br />

Trans. Revista Trans<strong>cultura</strong>l <strong>de</strong> Música, núm. 12, julio, 2008<br />

Sociedad <strong>de</strong> Etnomusicología<br />

España<br />

Trans. Revista Trans<strong>cultura</strong>l <strong>de</strong> Música,<br />

ISSN (Versión <strong>el</strong>ectrónica): 1697-0101<br />

edicion@sibetrans.com<br />

Sociedad <strong>de</strong> Etnomusicología<br />

España<br />

¿Cómo citar? Fascículo completo Más información d<strong>el</strong> artículo Página <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista<br />

www.redalyc.org<br />

Proyecto académico sin <strong>fin</strong>es <strong>de</strong> lucro, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do bajo <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> acceso abierto


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

12<br />

Revista Trans<strong>cultura</strong>l <strong>de</strong> Mú<br />

Trans<strong>cultura</strong>l Music Rev<br />

#12 (2008) ISSN:1697-<br />

<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tin<br />

<strong>de</strong> los 90 [1]<br />

Eloísa Ma<br />

CONICET/ IDAES-UNS<br />

Resum<strong>en</strong><br />

El pres<strong>en</strong>te artículo pres<strong>en</strong>ta y contextualiza los nuevos usos <strong>de</strong> una categoría social, <strong>la</strong> <strong>de</strong> pibe--u<br />

categoría que <strong>en</strong> su uso actual es transversal a <strong>la</strong>s divisiones g<strong>en</strong>eracionales <strong>en</strong>tre infancia, juv<strong>en</strong><br />

y adultez--a partir <strong>de</strong> su lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong>. En <strong>la</strong> primera parte pres<strong>en</strong>to <strong>el</strong> contexto <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<br />

nace <strong>el</strong> género aquí analizado. En un segundo mom<strong>en</strong>to, propongo hacer un ejercicio comparat<br />

<strong>en</strong> que consi<strong>de</strong>raremos algunos tópicos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> género <strong>en</strong> contraste con los valo<br />

hegemónicos y con los que no siéndolo ori<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s prácticas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones previas <strong>de</strong><br />

sectores popu<strong>la</strong>res. Consi<strong>de</strong>raremos esta pres<strong>en</strong>cia <strong>villera</strong> vehicu<strong>la</strong>da por los pibes a través <strong>de</strong> e<br />

tipo <strong>de</strong> <strong>cumbia</strong> como disi<strong>de</strong>ncia fr<strong>en</strong>te a un i<strong>de</strong>al que ligaba <strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> y <strong>la</strong> familia como horizo<br />

masculino, y como disi<strong>de</strong>ncia fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> exclusión social. Veremos así una ambigüedad no resue<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> ruptura con un mundo disciplinario y <strong>la</strong> reacción contra <strong>la</strong> <strong>de</strong>sagregación social <strong>en</strong> <strong>la</strong> q<br />

<strong>el</strong>los no quier<strong>en</strong> ser contro<strong>la</strong>dos ni excluidos. Se trata <strong>de</strong> un ejercicio <strong>en</strong> que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> comparación<br />

horizontes se vu<strong>el</strong>ve más nítida <strong>la</strong> especificidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> categoría analizada y d<strong>el</strong> género musical que<br />

mismo tiempo, <strong>la</strong> rev<strong>el</strong>a y ayuda a construir<strong>la</strong>. Sin embargo, al ser este contexto estructuralme<br />

ambiguo, es posible que, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s letras como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas periodísticas a los músicos,<br />

pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación al tipo <strong>de</strong> disrupción con <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n dominante, interpretaciones difer<strong>en</strong>tes. E<br />

será analizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> tercera parte, don<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>raremos <strong>el</strong> rol que los medios han jugado <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong><strong>fin</strong>ición d<strong>el</strong> espacio social ocupado por <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>la</strong>s reacciones <strong>de</strong> los grupos que<br />

i<strong>de</strong>ntifican con <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: Sectores popu<strong>la</strong>res- Hegemonía- Resit<strong>en</strong>cia<br />

Abstract<br />

The pres<strong>en</strong>t article pres<strong>en</strong>ts and contextualizes the new uses of a social category, that of a “pibe”—<br />

category transversal to the g<strong>en</strong>erational divisions betwe<strong>en</strong> infancy, youth and adulthood—analyzing<br />

p<strong>la</strong>ce in <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong>. In the first part of the article I pres<strong>en</strong>t the context within which this mus<br />

g<strong>en</strong>re emerges. In the second part I propose a comparative exercise in which I consi<strong>de</strong>r some top<br />

pres<strong>en</strong>t in the g<strong>en</strong>re contrasting them not only with the hegemonic values but also with those ot<br />

values that, while they were not hegemonic, still ori<strong>en</strong>ted the social practices in previous g<strong>en</strong>eratio<br />

of the popu<strong>la</strong>r sectors in Arg<strong>en</strong>tina. We will consi<strong>de</strong>r this shanty town pres<strong>en</strong>ce, brought about by<br />

pibes through this kind of <strong>cumbia</strong>, as a diss<strong>en</strong>ting discourse regarding an i<strong>de</strong>al that linked work a<br />

family as a <strong>de</strong>sirable masculine horizon, and as diss<strong>en</strong>ting practice regarding social exclusion.<br />

will see some sort of unsolved ambiguity betwe<strong>en</strong> the rupture with a disciplinary world and the react<br />

against social segregation in which the pibes do not want to be controlled, but neither soci<br />

exclu<strong>de</strong>d. Through this comparison of horizons it becomes w<strong>el</strong>l marked the specificity of the categ<br />

at stake and the musical g<strong>en</strong>re that, at the same time, reveals it and h<strong>el</strong>ps to construct. Howev<br />

because this context is structurally ambiguous, it is possible that in both, the lyrics of the songs a<br />

the media interviews with the musicians, differ<strong>en</strong>t interpretations are staged regarding the type<br />

disruption with the dominant or<strong>de</strong>r <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> is attempting to <strong>en</strong>act. This will be analyzed in<br />

third part of the article, where we consi<strong>de</strong>r the role the media has p<strong>la</strong>yed in the <strong>de</strong><strong>fin</strong>ition of the so<br />

space that <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> occupies and the reactions of the groups that i<strong>de</strong>ntify thems<strong>el</strong>ves with<br />

g<strong>en</strong>re.<br />

Key words: Popu<strong>la</strong>r sectors-hegemony-resistance


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

Introducción<br />

<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> [2] surge <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong> los 90, como un género que reve<br />

permite constituir un cierto tipo <strong>de</strong> mundo: <strong>el</strong> <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los barrios más pobres <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Air<br />

<strong>el</strong> Gran Bu<strong>en</strong>os Aires. Pobres que no se consi<strong>de</strong>ran pobres, ni como car<strong>en</strong>ciados ni como pasible<br />

p<strong>en</strong>a, sino positivando aqu<strong>el</strong>lo que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mirada dominante, los estigmatiza. El adjetivo “ville<br />

utilizado con m<strong>en</strong>osprecio para caracterizar a los habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s – los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos más po<br />

<strong>de</strong> una ciudad – es levantado con orgullo y recuperado como marca difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este gén<br />

Ser villero es, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> los “otros”, peor que ser ap<strong>en</strong>as pobre: es gustar y merecer <strong>la</strong> pobreza<br />

una interp<strong>el</strong>ación estigmatizante, a algo o a algui<strong>en</strong> como un ser ontológicam<strong>en</strong>te inferior, incapa<br />

progresar.<br />

El pres<strong>en</strong>te artículo pres<strong>en</strong>ta y contextualiza los usos <strong>de</strong> una categoría social, <strong>la</strong> <strong>de</strong> pibe –una categ<br />

que, <strong>en</strong> su uso contemporáneo, es transversal a <strong>la</strong>s divisiones g<strong>en</strong>eracionales <strong>en</strong>tre infancia, juv<strong>en</strong>tu<br />

adultez—a partir <strong>de</strong> su lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong>. [3] Para <strong>el</strong>lo, partiré d<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> dos tipo<br />

discurso: por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s letras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>cumbia</strong>s y, por otro, los reportajes, noticias y <strong>en</strong>trevistas a<br />

grupos villeros [4] que han sido vehicu<strong>la</strong>das por los medios gráficos durante su aparición y auge, e<br />

1999 y <strong>fin</strong>es <strong>de</strong> 2001.<br />

Este artículo se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> tres partes. En <strong>la</strong> primera, pres<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> una breve síntesis, <strong>el</strong> contexto <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

nace <strong>el</strong> género aquí analizado. En un segundo mom<strong>en</strong>to, propongo hacer un ejercicio comparat<br />

adon<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>raremos algunos tópicos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> género <strong>en</strong> contraste con los val<br />

hegemónicos, no sólo <strong>de</strong> los sectores dominantes, sino los que ori<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s prácticas, <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eraciones previas, al interior <strong>de</strong> los sectores popu<strong>la</strong>res. Y consi<strong>de</strong>raremos esta pres<strong>en</strong>cia vil<br />

vehicu<strong>la</strong>da por los pibes a través <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>cumbia</strong>, <strong>en</strong> dos dim<strong>en</strong>siones. Por un <strong>la</strong>do, c<br />

disi<strong>de</strong>ncia fr<strong>en</strong>te a un i<strong>de</strong>al que ligaba <strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> y <strong>la</strong> familia como horizonte masculino. Y por o<br />

como disi<strong>de</strong>ncia fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> exclusión social, a partir <strong>de</strong> una posición externa a <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> o<br />

dominante —d<strong>el</strong> Estado, d<strong>el</strong> mercado, <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley y los valores hegemónicos – <strong>en</strong> dos s<strong>en</strong>tidos: 1<br />

<strong>de</strong>scontrol; 2) <strong>de</strong> voluntad <strong>de</strong> inclusión, <strong>en</strong> términos que no son los d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n dominante. Veremos,<br />

una ambigüedad no resu<strong>el</strong>ta <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> ruptura con un mundo disciplinario y <strong>la</strong> reacción contr<br />

<strong>de</strong>sagregación social <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong>los no quier<strong>en</strong> ser contro<strong>la</strong>dos ni excluídos. Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, ni <strong>la</strong>s r<br />

d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n hegemónico son tan rígidas ni se imp<strong>la</strong>ntan, siquiera <strong>en</strong> los sectores dominantes, con<br />

capi<strong>la</strong>ridad y una preemin<strong>en</strong>cia como lo propuesta aquí. Se trata <strong>de</strong> un ejercicio adon<strong>de</strong>, <strong>en</strong><br />

comparación <strong>de</strong> horizontes se vu<strong>el</strong>ve más nítida <strong>la</strong> especificidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> categoría analizada y d<strong>el</strong> gé<br />

musical que, al mismo tiempo, <strong>la</strong> rev<strong>el</strong>a y ayuda a construir<strong>la</strong>.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, propongo que <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> no “expresa” ni es “reflejo” <strong>de</strong> <strong>la</strong> “realidad” <strong>de</strong><br />

jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> barrios pobres <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires y d<strong>el</strong> Gran Bu<strong>en</strong>os Aires, sino que rev<strong>el</strong>a y permite const<br />

un cierto tipo <strong>de</strong> mundo (lo que no significa simplem<strong>en</strong>te “reflejarlo”) utilizando, <strong>de</strong> una ma<br />

creativa, los materiales disponibles <strong>en</strong> su contexto – <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido no sólo como una estructura sociológ<br />

<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido “objetivista”, sino también <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> mundo <strong>de</strong> significaciones y narrativas.<br />

embargo, al ser este contexto estructuralm<strong>en</strong>te ambiguo, es posible que, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s letras como <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>trevistas periodísiticas a los músicos, se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación al or<strong>de</strong>n dominante, disrupcio<br />

difer<strong>en</strong>tes: algunas cuestionarán <strong>la</strong> consumación d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n capitalista dominante, mi<strong>en</strong>tras que o<br />

parec<strong>en</strong> trabajar <strong>en</strong> un espacio y <strong>en</strong> una racionalidad más cercano al mismo. Esto será analizado e<br />

tercera parte, don<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>raremos <strong>el</strong> rol que los medios han jugado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong><strong>fin</strong>ición d<strong>el</strong> espacio so<br />

ocupado por <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong>. Veremos, así, <strong>de</strong> qué manera, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> los medios, los vill<br />

se v<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> “<strong>de</strong><strong>fin</strong>irse”, <strong>de</strong> tomar posiciones rígidas, muchas veces para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>erando una t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> reconocer <strong>la</strong> positividad creadora –no ap<strong>en</strong>as c<br />

reacción al or<strong>de</strong>n dominante, sino <strong>en</strong> lo que Guattari <strong>de</strong>nomina procesos <strong>de</strong> singu<strong>la</strong>rización:<br />

procesos disruptores <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> producción d<strong>el</strong> <strong>de</strong>seo: se trata <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protesta<br />

inconsci<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong> subjetividad capitalista, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> otras maneras <strong>de</strong> ser, o<br />

s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong>s, otra percepción, etc.” (Guattari & Rolnik 2000: 45).


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

<strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong><br />

<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> que llega a Arg<strong>en</strong>tina ya había pasado <strong>en</strong> Colombia, su país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, por algu<br />

modificaciones <strong>de</strong>rivadas, principalm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> su ingreso al circuito comercial. Este género, cuyo or<br />

se remonta a <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XIX, antes <strong>de</strong> llegar a nuestras tierras ya había <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> se<br />

estilo folk regional, había ocupado su lugar como uno <strong>de</strong> los símbolos nacionales <strong>de</strong> Colombia y, se<br />

Peter Wa<strong>de</strong> (2000: 236), se había “mo<strong>de</strong>rnizado”.<br />

Lo que hoy <strong>en</strong> día es posible i<strong>de</strong>ntificar como <strong>cumbia</strong> arg<strong>en</strong>tina reúne a un conjunto bastante amplio<br />

incluy<strong>en</strong> variaciones regionales o estilísticas –hay <strong>cumbia</strong> norteña, peruana, santafecina, santiagu<br />

cuartetera (ligada estilisticam<strong>en</strong>te al cuarteto cordobes), grupera o mexicana y romántica (Cragno<br />

1998: 299) y <strong>cumbia</strong> show, tradicional y <strong>villera</strong>, (Pérez 2004: 11), así como media doc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> variacio<br />

i<strong>de</strong>ntificables al interior <strong>de</strong> esta última. Este género, a simple vista tan amplio, es a su vez reagrupad<br />

un conjunto mayor: <strong>la</strong> “bai<strong>la</strong>nta”. “Bai<strong>la</strong>nta” <strong>de</strong><strong>fin</strong>e, para una lectura casi exclusivam<strong>en</strong>te no nativa<br />

los medios, <strong>de</strong> algunos analistas y d<strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido común dominante), a un conjunto <strong>de</strong> géneros músicales<br />

los espacios adon<strong>de</strong> es ejecutada y bai<strong>la</strong>da, así como adjetiva <strong>la</strong> estética, los productos y <strong>la</strong>s personas<br />

adhier<strong>en</strong> al mismo. Esta misma mirada <strong>la</strong> caracteriza como grotesca, humorística, picaresca (Elb<br />

1994: 194), vulgar, chabacana y poco creativa (Cragnolini 1998: 295). Una lectura más afín a <strong>la</strong> na<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>te al interior <strong>de</strong> esa sección específica d<strong>el</strong> mercado, <strong>de</strong><strong>fin</strong>e a lo que los o<br />

l<strong>la</strong>man “bai<strong>la</strong>nta” como “música tropical”, que incluye, junto con <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong>, ritmos heterogéneos y<br />

necesariam<strong>en</strong>te “tropicales” como <strong>el</strong> cuarteto cordobés y <strong>el</strong> chamamé.<br />

El “mercado tropical”, que aparece con fuerza hacia mediados <strong>de</strong> los años 80, <strong>en</strong> los 90 ya h<br />

g<strong>en</strong>erando una amplia red <strong>de</strong> producción y difusión [5] <strong>en</strong> especial a partir <strong>de</strong> dos s<strong>el</strong>los discográf<br />

(Lea<strong>de</strong>r y Mag<strong>en</strong>ta), programas <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión y <strong>de</strong> radio (muchos <strong>en</strong> FMs barriales o “truchas<br />

publicaciones especializadas, a los que se sumam, actualm<strong>en</strong>te, varios sitios <strong>de</strong>, Internet. A <strong>fin</strong>ales <strong>de</strong><br />

90, fr<strong>en</strong>te a esta <strong>cumbia</strong> <strong>de</strong>nominada “romántica” o “comercial”, otra aparece y rec<strong>la</strong>ma para s<br />

orgullo <strong>de</strong> l<strong>la</strong>marse “<strong>villera</strong>”.<br />

<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> surge <strong>en</strong> un contexto histórico <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se consolidan transformaciones estructur<br />

don<strong>de</strong> conviv<strong>en</strong> los resabios <strong>de</strong> una Arg<strong>en</strong>tina consi<strong>de</strong>rada <strong>el</strong> país más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>La</strong>tinoamé<br />

–<strong>de</strong><strong>fin</strong>ido, a gran<strong>de</strong>s rasgos, por <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico, <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> educación forma<br />

acceso a <strong>la</strong> salud pública, <strong>la</strong> politizacón <strong>de</strong> gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción— y una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

modificaciones sociales que, según <strong>la</strong> literatura (cf. Filmus, 1999) llevaba 25 años, pero que <strong>en</strong> lo<br />

adquirió una v<strong>el</strong>ocidad y una profundidad sin prece<strong>de</strong>ntes.<br />

En <strong>la</strong> década d<strong>el</strong> 90, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los índices <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo, <strong>la</strong> caída d<strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio real, <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ció<br />

flexibilización <strong>la</strong>boral, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sactivación <strong>de</strong> los servicios estatales <strong>de</strong> salud y retiro, <strong>el</strong> crecim<strong>en</strong>to d<br />

economia informal, <strong>en</strong>tre otros, resultó <strong>en</strong> <strong>el</strong> empobrecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses medias y <strong>la</strong> caíd<br />

<strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong> asc<strong>en</strong>so social via educación y empleo para <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses popu<strong>la</strong>res (cf. Minuji<br />

Kesler 1995; Beccaria & Lopez 1997; Merkl<strong>en</strong> 2000; Feijoó 2001). En este contexto, se consolid<br />

otros medios <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia como alternativas viables al empleo, a partir <strong>de</strong> algunas acciones paliat<br />

d<strong>el</strong> Estado – bolsas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos para familias, subsidios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo– <strong>en</strong> los interstícios d<strong>el</strong> merc<br />

–“changas”—<strong>trabajo</strong>s ev<strong>en</strong>tuales, ofrecimi<strong>en</strong>to o imposición, <strong>de</strong> servicios, algunas experi<strong>en</strong>cias<br />

intercambio sin <strong>la</strong> mediación d<strong>el</strong> dinero— y una faja <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s más o m<strong>en</strong>os ilícitas, que van d<br />

m<strong>en</strong>dicancia al robo y <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong> drogas. Hacia <strong>fin</strong>es d<strong>el</strong> 2002, <strong>la</strong> economía informal <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong><br />

llegaba al 50% d<strong>el</strong> PBI, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 40% <strong>de</strong> los asa<strong>la</strong>riados no estaba registrado y <strong>la</strong> utilizació<br />

servicios bancarios (cheques, tarjetas <strong>de</strong> crédito y débito) había bajado a los m<strong>en</strong>ores niv<strong>el</strong>es d<br />

década d<strong>el</strong> 80 y <strong>la</strong> <strong>de</strong>smonetarización se había visto agravada con <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tipo<br />

bonos (fe<strong>de</strong>rales y provinciales) y todo tipo <strong>de</strong> vales como si fueran circu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> curso legal. Es e<br />

cruce <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> mundo popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> y este “contexto sociológico” que <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> comie<br />

a tocar.<br />

Rechazado por <strong>la</strong>s grabadoras d<strong>el</strong> medio tropical, Pablo Lescano, seña<strong>la</strong>do como <strong>el</strong> “creador” d<br />

<strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong>, ahorra dinero para pagar <strong>el</strong> estudio y, con una edición “pirata” graba, <strong>en</strong> Agosto <strong>de</strong> 1<br />

<strong>el</strong> primer CD d<strong>el</strong> grupo Flor <strong>de</strong> Piedra. En <strong>la</strong> misma época, otros grupos aparec<strong>en</strong>: Yerba Br<br />

Guachín. Un tiempo <strong>de</strong>spués, <strong>el</strong> proprio Lescano li<strong>de</strong>raría Damas Gratis, también <strong>de</strong> su creación [6<br />

2000 vio surgir a Los Pibes Chorros, Meta Guacha , El Indio, Ma<strong>la</strong> Fama. Y <strong>en</strong> <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> 2


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

éxito comercial inesperado: v<strong>en</strong>dieron cerca <strong>de</strong> 300 mil CDs (cf. Iglesias, 2001) – lo que repres<strong>en</strong>t<br />

25% d<strong>el</strong> mercado discográfico arg<strong>en</strong>tino, según datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compañías grabadoras, sin contar<br />

ediciones piratas que constituirían <strong>el</strong> 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas (cf. Colonna, 2001) – y realizaron <strong>de</strong>c<strong>en</strong>a<br />

shows semanales, <strong>en</strong>tre pres<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> bailes popu<strong>la</strong>res y programas <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión.<br />

<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> no maquil<strong>la</strong> los rasgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza. Los retoma, los tematiza y hace <strong>de</strong> <strong>el</strong>los un i<br />

estético. Si <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada “<strong>cumbia</strong> romántica”, a inicios <strong>de</strong> los 90, productores profesionales esco<br />

jóv<strong>en</strong>es bonitos, d<strong>el</strong>gados y con trazos consi<strong>de</strong>rados “b<strong>la</strong>ncos” para formar los grupos, <strong>la</strong> vi<br />

preferirá a los “negros”.<br />

Géneros popu<strong>la</strong>res contemporáneos, como <strong>el</strong> reggae, <strong>el</strong> rap, <strong>el</strong> axê, han reivindicado <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad n<br />

<strong>en</strong> su repertorio, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> “negritud” refiere a un cont<strong>en</strong>ido étnico. <strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s letras y e<br />

estilo, asume no sólo <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido que “negro” ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina – cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se que incluye p<br />

que no se reduce a lo étnico – sino a <strong>la</strong> duplicación que significa ser, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> negro, villero. [7]<br />

Cumbia, <strong>cumbia</strong>/ esta es mi <strong>cumbia</strong> cabeza/ esto <strong>la</strong> bai<strong>la</strong>n los negros/ tomando coca y cerv<br />

Porque paro <strong>en</strong> <strong>la</strong> esquina con mis amigos a tomar un vino/ todos me empiezan a criticar/ que<br />

un villero, que soy un negro/ porque me gusta <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> (Flor <strong>de</strong> Piedra, “Cumbia cabeza”<br />

vanda más loca, 1999)<br />

En <strong>la</strong>s letras y <strong>en</strong> <strong>el</strong> estilo, <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> adopta <strong>la</strong> estética que ya ha sido avanzada por <strong>el</strong><br />

chabón. Los <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos con <strong>la</strong> policía, <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> drogas y alcohol, <strong>la</strong> sociabilidad mascu<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> esquina, ya aparecían <strong>en</strong> <strong>la</strong>s letras <strong>de</strong> grupos como Viejas Locas y 2 Minutos (cf. Semán &<br />

2002) y <strong>de</strong> Bersuit Vergarabat (cf. Citro 2000), así como <strong>la</strong> crítica a <strong>la</strong>s imposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> mod<br />

través d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> una indum<strong>en</strong>taria más “cotidiana” que espectacu<strong>la</strong>r: remeras, jeans, zapati<br />

conjuntos <strong>de</strong>portivos, <strong>de</strong> marcas famosas falsificadas, comprados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ferias libres <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cercanía<br />

<strong>la</strong>s estaciones <strong>de</strong> tr<strong>en</strong>.<br />

Investigaciones previas (Szulik & Kuasñosky 1994; Semán 2000; Semán & Vi<strong>la</strong> 2002; Citro, 20<br />

analizan grupos juv<strong>en</strong>iles <strong>en</strong> contextos sociales semejantes, que son interp<strong>el</strong>ados por <strong>la</strong> estética d<strong>el</strong><br />

nacional, metálico o chabón – estos últimos, <strong>en</strong> muchos casos, creados por músicos <strong>de</strong> una extrac<br />

social equival<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> – pero no por <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong>. Si <strong>el</strong> estilo es simi<strong>la</strong>r, s<br />

temáticas cantadas son <strong>la</strong>s mismas, si <strong>la</strong> extracción social <strong>de</strong> los músicos d<strong>el</strong> rock chabón es <strong>la</strong> mis<br />

<strong>en</strong>tonces ¿por qué esos jóv<strong>en</strong>es adhier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y no al rock chabón? ¿Por qué<br />

contrapartida, muchos <strong>de</strong> los oy<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> afirman no gustar d<strong>el</strong> rock?: [8]<br />

Yo soy etnoc<strong>en</strong>trista: para mí es <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> y nada más que <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> (Pablo Lescano, IN: R<br />

2001: 64)<br />

Acá [<strong>en</strong> <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona Norte d<strong>el</strong> Gran Bu<strong>en</strong>os Aires] ponés rock y al DJ lo <strong>de</strong>smayan d<br />

bot<strong>el</strong><strong>la</strong>zo. (Pablo Lescano, IN: B<strong>el</strong><strong>la</strong>s, 2001: 11)<br />

Vemos, así, que hay un plus <strong>de</strong> significado, que <strong>de</strong>be ser tomado <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> mú<br />

sea <strong>cumbia</strong> y no rock. <strong>La</strong> música no es un mero “medio” para <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> un “m<strong>en</strong>saje”, n<br />

“fondo” para un cont<strong>en</strong>ido que estaría so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s letras: <strong>de</strong> acuerdo con Fornäs (1997) <strong>la</strong> divi<br />

<strong>en</strong>tre letra y música es ap<strong>en</strong>as analítica. Así, si <strong>la</strong> comparación con otros géneros es una estrat<br />

metodológica válida, <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo no se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>el</strong>los sean intercambiables. El mismo “m<strong>en</strong>saje<br />

otro ritmo musical no sólo no “llega”, sino que pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar t<strong>en</strong>siones, como muestran <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bra<br />

Lescano.<br />

II- <strong>La</strong>s voces <strong>de</strong> <strong>la</strong> disi<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>La</strong>s voces <strong>de</strong> <strong>la</strong> disi<strong>de</strong>ncia pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> se hac<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> un contexto do<br />

confluy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias, por un <strong>la</strong>do, <strong>de</strong> un po<strong>de</strong>r disciplinador que alcanzó a los villeros <strong>de</strong> fo


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

<strong>de</strong>sintegración <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado tipo <strong>de</strong> organización y <strong>la</strong>zo social que se resist<strong>en</strong> a abandonar.<br />

En los apartados que sigu<strong>en</strong>, analizaré –a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras y <strong>de</strong> algunas <strong>en</strong>trevistas a los músicos<br />

qué modo los villeros p<strong>la</strong>ntean sus experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> contraste a dos <strong>de</strong> los aparatos d<strong>el</strong> p<br />

disciplinador que m<strong>en</strong>cionaba antes: <strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> y <strong>la</strong> familia. Veremos, primero, cómo <strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>de</strong>j<br />

ser <strong>la</strong> actividad “natural” y legítima <strong>en</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> recursos para <strong>la</strong> subsist<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong>s implicacio<br />

que su substitución por otras ativida<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong><strong>fin</strong>ición <strong>de</strong> <strong>la</strong> masculinidad <strong>de</strong> los pibes. Ensegu<br />

propongo que los nuevos matices que gana <strong>la</strong> sexualidad fem<strong>en</strong>ina, y que son tematizados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s le<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser consi<strong>de</strong>rados para rep<strong>en</strong>sar <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer –específicam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pibas—<strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>acio<br />

románticas y <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que pibes y pibas se r<strong>el</strong>acionan <strong>en</strong>tre sí.<br />

a- El <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> y un nuevo horizonte <strong>de</strong> valores<br />

Lejos <strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado <strong>la</strong> cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong> legitimidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong><strong>fin</strong>ición <strong>de</strong> los pap<strong>el</strong>es sociales y c<br />

fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>to económico, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong>, <strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> es consi<strong>de</strong>rado como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> explota<br />

y, sobre todo, como actividad propia <strong>de</strong> los otarios—término lunfardo que i<strong>de</strong>ntifica a los “tontos” [9]<br />

negativo, <strong>la</strong>s letras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> muestran que <strong>el</strong> mundo <strong>en</strong> que se asociaban <strong>trabajo</strong>, consu<br />

ocio y <strong>la</strong> masculinidad legítima es un mundo lejano o no se pres<strong>en</strong>ta como <strong>la</strong> alternativa única.<br />

En <strong>la</strong>s letras, se evi<strong>de</strong>nciarán tres puntos que refier<strong>en</strong> a ese nuevo lugar que <strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> adquiere e<br />

poética <strong>villera</strong>. Primero, se observará <strong>la</strong> caida d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o que asocia <strong>el</strong> ocio y <strong>el</strong> consumo al tra<br />

productivo y remunerado, apareci<strong>en</strong>do ambos separados. Se pres<strong>en</strong>ta, así, un quiebre <strong>en</strong> <strong>la</strong> concep<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> indisociabilidad <strong>en</strong>tre <strong>trabajo</strong> y ocio, d<strong>el</strong> criterio <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to como principio or<strong>de</strong>nador<br />

tiempo y d<strong>el</strong> espacio y d<strong>el</strong> principio <strong>de</strong> propriedad <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> producción y <strong>de</strong> consumo.<br />

En segundo término, se analizará <strong>la</strong> exaltación d<strong>el</strong> robo <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que r<strong>el</strong>ativiza <strong>el</strong> lugar<br />

<strong>trabajo</strong> como <strong>la</strong> principal práctica legítima para obt<strong>en</strong>er sust<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> cuanto aparece como<br />

posibilidad más – y no ap<strong>en</strong>as producto d<strong>el</strong> azar o <strong>de</strong> un acci<strong>de</strong>nte – <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> cualq<br />

sujeto. Por último, veremos <strong>la</strong> valoración difer<strong>en</strong>te que <strong>el</strong> dinero ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s – no má<br />

necesariam<strong>en</strong>te como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral y equival<strong>en</strong>te universal <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía capitalista, ni c<br />

repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un uso específico d<strong>el</strong> tiempo y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ergías personales. En <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> vil<br />

<strong>en</strong>contramos <strong>la</strong> i<strong>de</strong>alización <strong>de</strong> un tiempo sin reg<strong>la</strong>s, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual <strong>el</strong> <strong>trabajo</strong>, <strong>el</strong> ahorro, <strong>el</strong> sacrificio<br />

substituídos por <strong>el</strong> robo, <strong>el</strong> consumo y <strong>el</strong> ocio.<br />

Es necesario ac<strong>la</strong>rar que <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> estos tópicos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s letras no pret<strong>en</strong><strong>de</strong> expresar t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

pue<strong>de</strong> asumirlos como filiaciones i<strong>de</strong>ntitarias totales. Es más, por ejemplo, que Pablo Lescano sea<br />

<strong>de</strong> los más radicales <strong>en</strong> su postura <strong>villera</strong>, él también, y apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a contramano <strong>de</strong> sus mús<br />

afirma que trabaja: “...yo no me gané <strong>la</strong> lotería: si hice p<strong>la</strong>ta, <strong>la</strong> hice <strong>la</strong>burando. (...) Yo no c<br />

ninguna. Yo <strong>trabajo</strong>.” (P. Lescano, IN: Riera 2001: 63). [10]<br />

Si es verdad que <strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> no perdió por completo su valoración positiva, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> <strong>el</strong> ac<br />

está puesto <strong>en</strong> <strong>el</strong> ocio, <strong>en</strong> <strong>el</strong> consumo o <strong>en</strong> <strong>el</strong> robo, como estrategias <strong>en</strong> un contexto don<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>trabajo</strong><br />

<strong>de</strong> ser <strong>el</strong> eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> masculinidad:<br />

D<strong>el</strong> baile me v<strong>en</strong>go, ay, qué pedo [borrachera] t<strong>en</strong>go!/ No puedo caminar <strong>de</strong> tanto ja<strong>la</strong>r. [inh<br />

cocaina)]/ Estoy re cantina [<strong>en</strong> este caso <strong>la</strong> voz refiere al turbación por abstin<strong>en</strong>cia que lo p<br />

<strong>en</strong> situación <strong>de</strong> “armar bardo”- protestar-], no t<strong>en</strong>go vitamina [cocaína]./ Yo quiero to<br />

vitamina, yo quiero tomar vitamina./ Me compro una bolsa y estoy pi<strong>la</strong>, pi<strong>la</strong>.[<strong>en</strong>ergizado] (Da<br />

Gratis, “Quiero vitamina”, Damas Gratis, 2000)<br />

Aqu<strong>el</strong> que impera <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> es un tiempo aj<strong>en</strong>o a <strong>la</strong> disciplina <strong>de</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a y <strong>el</strong> <strong>trabajo</strong><br />

administrado, <strong>la</strong> sucesión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s noches y <strong>la</strong>s mañanas y <strong>de</strong> los días <strong>de</strong> <strong>la</strong> semana no regu<strong>la</strong><br />

difer<strong>en</strong>cian <strong>el</strong> <strong>de</strong>scanso <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad. Al contrario, más que <strong>el</strong> r<strong>el</strong>oj o <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>dario, es <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong><br />

drogas y <strong>el</strong> alcohol – cuyo consumo se efectúa a cualquier hora y <strong>en</strong> cualquier día – <strong>el</strong> que <strong>de</strong>marc<br />

límite <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> vigilia y <strong>el</strong> sueño. Así, los villeros se pres<strong>en</strong>tan como dueños d<strong>el</strong> tiempo, don<strong>de</strong> cualq


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

Su<strong>en</strong>a <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong>/ y los tambores/ todo <strong>el</strong> villerio está <strong>de</strong> fiesta,/ traigan <strong>el</strong> vino, mucha cerv<br />

que <strong>el</strong> día es nuestro y hoy se festeja./ Como no hay monedas/ ni una “changuita”/ <strong>en</strong>cima llu<br />

me quedo <strong>en</strong> casa,/ poné una <strong>cumbia</strong> colombianita/ que <strong>la</strong> acompaña <strong>el</strong> ruido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cha<br />

(“Cumbia Chapa”, Meta Guacha Lona, Cartón y Chapa, 2000)<br />

<strong>La</strong> falta <strong>de</strong> <strong>trabajo</strong> – que aparece <strong>en</strong> su m<strong>en</strong>or <strong>de</strong>nominación y <strong>en</strong> su m<strong>en</strong>or valoración, ap<strong>en</strong>as como<br />

“changuita” que permite conseguir algunas monedas – no es <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tada, sino al contrario: <strong>el</strong> tiem<br />

cuya disponibilidad es para <strong>el</strong>los absoluta, se configura <strong>en</strong> <strong>la</strong> duración d<strong>el</strong> ocio ininterrumpido y d<br />

fiesta continua. No <strong>de</strong>bemos interpretar esto, sin embargo, como una romantización d<strong>el</strong> <strong>de</strong>semple<br />

como una situación <strong>de</strong>seada por los villeros. De lo que está dando cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> música es <strong>de</strong> que <strong>el</strong> tra<br />

no es más <strong>la</strong> parte naturalm<strong>en</strong>te más importante y or<strong>de</strong>nadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana, ni <strong>el</strong> soporte princ<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s masculinida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> los barrios más pobres. De <strong>la</strong>s letras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> vi<br />

emerge <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> otro tipo <strong>de</strong> configuración <strong>de</strong> prácticas y val<strong>en</strong>cias.<br />

En esa construcción, <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> drogas y alcohol (<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera que <strong>el</strong> robo, como vere<br />

<strong>en</strong>seguida) pasan a ocupar un espacio don<strong>de</strong> uno habitualm<strong>en</strong>te esperaría <strong>en</strong>contrar al <strong>trabajo</strong>, al me<br />

<strong>en</strong> dos niv<strong>el</strong>es. Por un <strong>la</strong>do, <strong>de</strong><strong>fin</strong>e <strong>el</strong> pasaje a <strong>la</strong> vida adulta, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>de</strong> forma difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>eraciones anteriores (que implicaba <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> <strong>trabajo</strong> y formar una familia), a parti<br />

un ocio difer<strong>en</strong>te al <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia.<br />

Se bebe, <strong>en</strong>tonces, <strong>en</strong>tre amigos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> esquina, <strong>en</strong> <strong>el</strong> baile:<br />

“<strong>La</strong> jarra seguía pasando <strong>de</strong> boca <strong>en</strong> boca,/ y mareados seguimos tomando, <strong>de</strong> esta jarra lo<br />

Empezamos a ver, dibujitos animados/ y todo <strong>el</strong> baile quedó...<br />

Descontro<strong>la</strong>do!!!!/Salt<strong>en</strong> todos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza,/ salt<strong>en</strong> todos,/ pintó <strong>el</strong> <strong>de</strong>scontrol.” (Flor <strong>de</strong> Pie<br />

“<strong>La</strong> jarra loca”, <strong>La</strong> vanda más loca, 1999)<br />

Por otro, <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> drogas y alcohol es parte importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una cierta i<strong>de</strong><br />

virilidad, <strong>en</strong> cuanto supone <strong>la</strong> virtud <strong>de</strong> “t<strong>en</strong>er aguante” para hacerlo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que, e<br />

consumo colectivo, <strong>de</strong><strong>fin</strong><strong>en</strong> un espacio <strong>de</strong> sociabilidad masculina. El “aguante”, término acuñado e<br />

jerga <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hinchadas <strong>de</strong> fútbol, <strong>de</strong><strong>fin</strong>e <strong>el</strong> valor c<strong>en</strong>tral d<strong>el</strong> mundo <strong>de</strong> los pibes. Refiere al coraje, al v<br />

y a <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia física y moral. Es una ar<strong>en</strong>ga, un grito <strong>de</strong> guerra y una exig<strong>en</strong>cia. T<strong>en</strong>er “aguante<br />

no retroce<strong>de</strong>r, no huir, no quejarse. Es soportar <strong>el</strong> dolor y aqu<strong>el</strong>lo que lo provoca. Es aceptar <strong>la</strong>s afron<br />

aún cuando se esté <strong>en</strong> inferioridad <strong>de</strong> condiciones. <strong>La</strong>s p<strong>el</strong>eas <strong>en</strong> los bailes o <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio, <strong>la</strong> participa<br />

<strong>en</strong> acciones <strong>de</strong> riesgo (como ir a robar armado) y <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> drogas y alcohol son situaciones do<br />

<strong>el</strong> aguante y, por consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> virilidad, son puestos a prueba. En este s<strong>en</strong>tido, beber solo es pr<br />

<strong>de</strong> “ratón” (mezquino, egoísta) o <strong>de</strong> algui<strong>en</strong> que no fue lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te hombre para “aguantar”<br />

efectos d<strong>el</strong> alcohol y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas y se vició, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> tomar parte d<strong>el</strong> ocio colectivo, d<strong>el</strong> “<strong>de</strong>scont<br />

<strong>en</strong>tre amigos, convirtiéndose <strong>en</strong> un signo <strong>de</strong> feminización:<br />

“Míralo cómo se ve/ tirado solo <strong>en</strong> <strong>la</strong> esquina/ fumando y tomando alcohol/ arruinándose <strong>la</strong> v<br />

Ya no te cabe patear [caminar] con <strong>la</strong> banda/ ir a <strong>la</strong> cancha a gritar con <strong>la</strong> hinchada/ vos q<br />

<strong>la</strong>s minas [mujeres] t<strong>en</strong>ías ahí/ solo quedaste y eso fue por dormir/ (...) Esa minita te pegó<br />

mal/ y ahora re pancho solo te quedás” (Yerba Brava, “Arruinado”, Cumbia Villera, 1999)<br />

En esta canción, que es como una fábu<strong>la</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> fracaso <strong>en</strong> <strong>el</strong> control d<strong>el</strong> uso d<strong>el</strong> alcohol y <strong>la</strong>s droga<br />

rev<strong>el</strong>a <strong>la</strong> especificidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> moralidad <strong>en</strong> juego. El protagonista acostumbraba a participar <strong>de</strong> práct<br />

típicam<strong>en</strong>te masculinas: t<strong>en</strong>ía un grupo <strong>de</strong> amigos con qui<strong>en</strong>es pasar <strong>el</strong> tiempo, jugaba al futbol, ib<br />

estadio a al<strong>en</strong>tar a su equipo, <strong>la</strong>s mujeres morian <strong>de</strong> amor por él. Ahora, por causa <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

quedó solo y “tirado”, pues sucumbió, no “aguantó” <strong>el</strong> <strong>de</strong>sprecio <strong>de</strong> una mujer, ni los efectos <strong>de</strong><br />

drogas y <strong>el</strong> alcohol que lo <strong>de</strong>jaron anestesiado, sin voluntad (“re pancho”). En <strong>el</strong> <strong>el</strong>ogio al “<strong>de</strong>scont<br />

hay una i<strong>de</strong>a implícita <strong>de</strong> control que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> grados tan importantes como <strong>la</strong> i<strong>de</strong><br />

“aguante ”. Hay límites que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> oponerse al <strong>de</strong>scontrol por que ce<strong>de</strong>r a <strong>el</strong> implicaría <strong>la</strong> caída d


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

Uno <strong>de</strong> los mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que <strong>el</strong> aguante es puesto a prueba, es durante los robos. Es por <strong>el</strong>lo que un<br />

<strong>la</strong>s ar<strong>en</strong>gas más usuales que los músicos dirig<strong>en</strong> a su público es, justam<strong>en</strong>te, “¡Aguant<strong>en</strong> los p<br />

chorros [<strong>la</strong>drones]!”:<br />

“En los discos no puedo <strong>de</strong>cir <strong>la</strong>s cosas muy ‘<strong>de</strong> fr<strong>en</strong>te mar’, pero <strong>en</strong> los <strong>de</strong>mos que hago para<br />

amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, está <strong>la</strong> frase <strong>en</strong>tera. Ahí sí me zarpo y canto: ‘Aguante los pibes chorr<br />

(Pablo Lescano, in B<strong>el</strong><strong>la</strong>s 2001c: 7)<br />

Quizás más <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> que <strong>en</strong> otros géneros popu<strong>la</strong>res, al análizar <strong>la</strong>s letras, <strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>rarse no sólo lo dicho, <strong>de</strong> lo que <strong>el</strong><strong>la</strong>s “hab<strong>la</strong>n”, sino también los sil<strong>en</strong>cios, los espacios <strong>de</strong>ja<br />

<strong>en</strong> b<strong>la</strong>nco a ser completados durante <strong>la</strong> ejecución. Esto se <strong>de</strong>be a que <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> no es sólo para ba<br />

sino también para ser cantada, y esos espacios <strong>de</strong> rimas no completadas –pero virtualm<strong>en</strong>te escrit<br />

serán completados, <strong>en</strong> <strong>el</strong> diálogo <strong>en</strong>tre músico y audi<strong>en</strong>cia, con insultos más o m<strong>en</strong>os evi<strong>de</strong>ntes.<br />

Los “pibes chorros” son <strong>la</strong> figura heroica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong>. Objeto predilecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía <strong>de</strong> Flo<br />

Piedra y Damas Gratis, cuyos cantantes, <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s canciones, gritan: “Vamo’ lo’ pibes chorro<br />

“Aguant<strong>en</strong> lo’ pibe’ chorros”, dieron también su nombre a un grupo. Nótese que no se trata <strong>de</strong> un ú<br />

héroe, un i<strong>de</strong>al individual, sino que refiere al colectivo: son los “pibes”, <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> “pibes”,<br />

repres<strong>en</strong>tan y con<strong>de</strong>nsan los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> masculinidad <strong>villera</strong>. Son los verda<strong>de</strong>ros villeros: “negr<br />

“cabezas”, <strong>la</strong>drones, vagos, locos. El reverso exacto <strong>de</strong> “<strong>la</strong> yuta” (<strong>la</strong> policía) y, <strong>en</strong> muchos casos, suje<br />

<strong>de</strong>stinatario <strong>de</strong> <strong>la</strong> poética <strong>villera</strong>.<br />

Sin embargo, los villeros reconoc<strong>en</strong> que <strong>el</strong> robo es mal visto y que <strong>la</strong> “<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa” que realizarían <strong>de</strong> é<br />

<strong>la</strong>s letras (consi<strong>de</strong>rada “apología d<strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito” por los medios) implica <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> reeditar <strong>la</strong> equivale<br />

<strong>en</strong>tre jóv<strong>en</strong>es pobres y d<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual no admit<strong>en</strong> participar por completo. Así, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cita arr<br />

vemos cómo Pablo Lescano es conci<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> riesgo que implica explicitar su apoyo a los <strong>la</strong>drone<br />

mismo tiempo que afirma que nunca robó, aún cuando tuvo oportunida<strong>de</strong>s, porque sus padre<br />

educaron para no hacerlo. Y aunque t<strong>en</strong>ga amigos presos, <strong>el</strong> subraya que antes <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> mús<br />

trabajaba <strong>en</strong> una fábrica <strong>de</strong> almohadas (cf. Riera,2001: 62). No se procura, <strong>en</strong>tonces, una i<strong>de</strong>ntifica<br />

total con <strong>el</strong> estigma <strong>de</strong> <strong>la</strong>drón: aunque se valore su coraje y su “aguante” y que se <strong>en</strong>arbole a “los p<br />

chorros” –<strong>de</strong><strong>fin</strong>idos también a distancia d<strong>el</strong> “malo” <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley burguesa – como ban<strong>de</strong>ra, no se reto<br />

como un mod<strong>el</strong>o ético a seguir.<br />

Existe, sí, una legitimación situacional para <strong>el</strong> robo y, aun más, una explicitación <strong>de</strong> una lógica<br />

evaluaciones que no es y no pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ser universalista. Tonkonoff (1999), trabajando con jóv<strong>en</strong>e<br />

barrios popu<strong>la</strong>res d<strong>el</strong> Gran Bu<strong>en</strong>os Aires, muestra que hay categorías nativas que inscrib<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

simbólico <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que, más o m<strong>en</strong>os todo <strong>el</strong> mundo, combina activida<strong>de</strong>s legales e ilegales e<br />

producción <strong>de</strong> su sust<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> su modo <strong>de</strong> vida, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> legalidad estatal no es <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> que or<strong>de</strong>na<br />

r<strong>el</strong>aciones. Así, y como explicita <strong>la</strong> canción que transcribimos mas abajo, <strong>la</strong> lógica d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n estatal<br />

castiga <strong>la</strong> ruptura <strong>de</strong> <strong>la</strong> legalidad con cárc<strong>el</strong> y se flexibiliza <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es, les es aj<strong>en</strong>a<br />

completo:<br />

“De caño [armado] salió/ una madrugada/ jugado <strong>el</strong> guacho/ se agazapó/ <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> un árbo<br />

esperaba/ no fue un cli<strong>en</strong>te <strong>el</strong> que apareció/ En una chata [camioneta policial]/ luces azule<br />

voz <strong>de</strong> alto empezó a escuchar/ sir<strong>en</strong>a y yuta [policía] por todo’ <strong>la</strong>do’/ no sabía pa’ don<strong>de</strong> r<br />

[correr]/ ‘¡Aguante’ los pibes chorros!’/ gritaba <strong>el</strong> guacho por <strong>la</strong> tv/ si <strong>en</strong>tra y sale por<br />

puerta/ no es su problema, es <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley” (Yerba Brava, “Aguant<strong>en</strong>”, 100% Villero, 2001<br />

énfasis)<br />

Esta <strong>cumbia</strong> está contando una historia verídica que ocurrió a mediados <strong>de</strong> 2001, <strong>en</strong> un asalto<br />

reh<strong>en</strong>es. Fracasado <strong>el</strong> robo, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber sido <strong>de</strong>scubierto, y ro<strong>de</strong>ado por policías que lo condu<br />

al patrullero, <strong>el</strong> <strong>la</strong>drón vociferó para <strong>la</strong>s cámeras que cubrían <strong>el</strong> hecho: “¡Aguante’ los pibes chorr<br />

como un grito <strong>de</strong> guerra <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>, aún v<strong>en</strong>cido (preso), no c<strong>la</strong>udica. Al mismo tempo, al ser transmi<br />

por TV, <strong>la</strong> figura ambigua d<strong>el</strong> pibe, que combinaba <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> un adolesc<strong>en</strong>te muy jov<strong>en</strong> y d<strong>el</strong>g<br />

si<strong>en</strong>do llevado por <strong>la</strong> policía con <strong>la</strong> fuerza d<strong>el</strong> grito hizo <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> (y no d<strong>el</strong> jov<strong>en</strong>) un símbolo


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

En <strong>la</strong>s letras, se reconstruye <strong>el</strong> lugar que <strong>el</strong> robo ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana y, al mismo tiempo<br />

legitiman. Robar, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s, se ha transformado <strong>en</strong> una actividad casi natural y corri<strong>en</strong>te par<br />

obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> recursos, a punto <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r ser consi<strong>de</strong>rada, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>cumbia</strong>s, una “profesión”: [11]<br />

“Somos cinco amigos chorros <strong>de</strong> profesión/ No robamos a los pobres porque no somos rato<br />

Buscamos <strong>la</strong> fija [<strong>el</strong> dato exacto] y <strong>en</strong>tramos a un banco/ P<strong>el</strong>amos los fierros [sacamos nues<br />

armas] y todos abajo” (Los Pibes Chorros, “Los Pibes Chorros”, <strong>La</strong>s manos arriba, 2001)<br />

Ellos roban a los “ricos” porque son qui<strong>en</strong>es pose<strong>en</strong> dinero y no a los “pobres”, no necesariam<strong>en</strong>te<br />

causa <strong>de</strong> una solidarida<strong>de</strong> intrac<strong>la</strong>se – para <strong>la</strong> ética <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s lo que difer<strong>en</strong>cia robos aceptable<br />

aqu<strong>el</strong>los que no lo son es quién es <strong>la</strong> víctima, no si<strong>en</strong>do aceptados los robos a personas conocidas u o<br />

vecinos d<strong>el</strong> barrio – ni por una ética <strong>de</strong> bandidismo social – no roban, necesariam<strong>en</strong>te, para <strong>de</strong>sp<br />

repartir, a <strong>la</strong> Robin Hood – si no porque no son “ratones”, no son mezquinos – para robar, sólo do<br />

hay dinero – y son hombres, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> “aguante” para asumir <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> asaltar armados.<br />

<strong>La</strong> pres<strong>en</strong>tación frecu<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> armas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s canciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido específico. Esta pue<strong>de</strong><br />

leída como <strong>la</strong> t<strong>en</strong>tativa retórica <strong>de</strong> construir o pres<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> carácter corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un mod<strong>el</strong>o<br />

masculinidad que antes era extraordinario por ser ilegal (<strong>en</strong> algun mom<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> los sectores popu<strong>la</strong>re<br />

Arg<strong>en</strong>tina esa visión normativa estuvo más ext<strong>en</strong>dida). Un hombre “<strong>de</strong> verdad” ahora <strong>de</strong>be e<br />

preparado para un tiroteo –con <strong>la</strong> policía, con otros habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, o con <strong>el</strong> posible objeto <strong>de</strong> r<br />

Para un hombre “<strong>de</strong> verdad” <strong>la</strong> muerte es una alternativa posible, <strong>la</strong> cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> val<strong>en</strong>tía que se expr<br />

<strong>en</strong> un grito <strong>de</strong> afirmación y resist<strong>en</strong>cia: “¡Aguante’ los pibes chorros!”<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> casos extraordinarios, los robos redundan <strong>en</strong> una importante cantidad <strong>de</strong> dinero para<br />

pibes. Prov<strong>en</strong>ga d<strong>el</strong> robo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicancia o <strong>de</strong> pequeños <strong>trabajo</strong>s, <strong>el</strong> dinero se cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> mone<br />

Así, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cotidiano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s, <strong>el</strong> dinero no ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> misma circu<strong>la</strong>ción que <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciu<br />

Allí exist<strong>en</strong> otros modos <strong>de</strong> intercambio, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> dinero no es, necesariam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> “equival<br />

universal <strong>de</strong> intercambio” y no siempre se obti<strong>en</strong>e a través d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong>. Situación que se vio agravada<br />

<strong>el</strong> alcance y <strong>la</strong> profunidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis económica <strong>de</strong> <strong>fin</strong>ales <strong>de</strong> los 90. Exterior al empleo<br />

sobreviv<strong>en</strong>cia acontece <strong>en</strong> los intersticios d<strong>el</strong> mercado <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> “changas” y se va movi<strong>en</strong>do h<br />

una franja <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s más o m<strong>en</strong>os ilícitas, que van <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad al robo.<br />

En <strong>la</strong>s letras, <strong>el</strong> dinero aparece <strong>de</strong> dos maneras. En una lectura más tradicional, su pap<strong>el</strong> como medi<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales es cuestionado. Y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una mirada más reci<strong>en</strong>te, aparece <strong>en</strong> su mín<br />

<strong>de</strong>nominación, <strong>de</strong>sligado d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong>.<br />

En una lectura que ya se ha verificado <strong>en</strong> otros géneros popu<strong>la</strong>res [12] , <strong>el</strong> dinero pue<strong>de</strong> ser obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

mujeres:<br />

“El<strong>la</strong> es difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más/ usa tarjeta y c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>r/ me compra ropa <strong>de</strong> <strong>la</strong> mejor/ y hasta<br />

vicio’ <strong>el</strong><strong>la</strong> me bancó/ Y ahora estás, estás como querés/ tirado <strong>en</strong> <strong>la</strong> cama tomando vino/ juga<br />

a <strong>la</strong>s cartas con tus amigos/ gastándote <strong>la</strong> guita [p<strong>la</strong>ta] que <strong>el</strong><strong>la</strong> te dio” (Yerba Brava,<br />

mant<strong>en</strong>ido”, Cumbia Villera, 1999)<br />

En <strong>la</strong> misma línea, <strong>el</strong> dinero pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong>s capas superiores, que lo llevan a <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> a cambio <strong>de</strong> drog<br />

“Creía que con guita lo compraba todo/ (...) Odiaba los villeros, los negros le daban asco/<br />

<strong>cumbia</strong> jamás sonaría <strong>en</strong> su auto/ Concheto [ajustado a <strong>la</strong> norma, rico, “careta”, “straig<br />

arrep<strong>en</strong>tido/ vos sos un flor <strong>de</strong> mulo [subordinado <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong>rivado d<strong>el</strong> vocablo que <strong>de</strong>s<br />

al preso subordinado al servicio d<strong>el</strong> jefe <strong>de</strong> un pab<strong>el</strong>lón <strong>en</strong> <strong>la</strong> carc<strong>el</strong>]/ ahora tus billetes/ te<br />

metés <strong>en</strong> <strong>el</strong> culo/(...)Trató <strong>de</strong> seducir<strong>la</strong>/ B<strong>la</strong>nca no le dio cabida/ P<strong>en</strong>só que con su guita<br />

podía/ Te equivocaste macho/ concheto arrep<strong>en</strong>tido/ conquistar a una <strong>villera</strong>/ tu sucia guita n<br />

podido” (Bajo pa<strong>la</strong>bra, “Concheto arrep<strong>en</strong>tido”, Bajo Pa<strong>la</strong>bra, 2001)


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

compra <strong>la</strong> amistad, no gana <strong>el</strong> amor <strong>de</strong> una mujer, no hace <strong>de</strong> nadie un hombre “<strong>de</strong> verdad”. D<strong>en</strong>tr<br />

esta lectura, <strong>el</strong> dinero corrompe los valores villeros (que, por <strong>de</strong><strong>fin</strong>ición, son aj<strong>en</strong>os a <strong>el</strong>), haci<strong>en</strong>do<br />

se vu<strong>el</strong>van “conchetos”:<br />

“En los pasillos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> se com<strong>en</strong>ta/ que <strong>el</strong> pibe cantina [“bar<strong>de</strong>ro”, <strong>de</strong>sviado] se gan<br />

lotería/ Ya no pasea con su bici <strong>de</strong>spintada/ no usa su gorra/ zapatil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>satadas/ Y que v<br />

<strong>el</strong>egante/ todos lo v<strong>en</strong>/ luci<strong>en</strong>do su Rolex/ ese pibe anda bi<strong>en</strong>./ Pibe cantina <strong>de</strong> qué te <strong>la</strong> das/ s<br />

un <strong>la</strong>ucha borracho y haragán/ (...)/ Pibe cantina que andás con <strong>la</strong> cupé/ l<strong>en</strong>tes oscuros/ ay, c<br />

te ves!/ anillos <strong>de</strong> oro, ca<strong>de</strong>nas también/ ya no sos <strong>el</strong> mismo/ <strong>de</strong>jate <strong>de</strong> jo<strong>de</strong>r.” (Yerba Brava, “<br />

cantina”, Cumbia Villera, 1999)<br />

Para los <strong>de</strong> Yerba Brava, <strong>el</strong> “pibe cantina” <strong>de</strong> esta canción habría traicionado los valores villero<br />

ganar mucho dinero con poco esfuerzo o riesgo (a <strong>el</strong>lo se refiere cuando dice que “ganó <strong>la</strong> lotería”)<br />

utiliza <strong>en</strong> proprio b<strong>en</strong>eficio y disfrute, verificado <strong>en</strong> <strong>el</strong> abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> estética <strong>villera</strong>: comi<strong>en</strong><br />

vestirse <strong>el</strong>egantem<strong>en</strong>te, a usar anteojos oscuros, un r<strong>el</strong>oj Rolex y joyas (<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que <strong>de</strong><strong>fin</strong>irían, d<br />

su perspectiva, una estética “concheta”), <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zapatil<strong>la</strong>s y <strong>la</strong> gorra típicas <strong>de</strong> los “pibes”.<br />

Como veíamos arriba, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cita <strong>de</strong> “Cumbia Chapa”, <strong>el</strong> dinero también pue<strong>de</strong> aparecer <strong>en</strong> su fo<br />

m<strong>en</strong>or y m<strong>en</strong>os valorada, ap<strong>en</strong>as como monedas. <strong>La</strong> pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> dinero <strong>en</strong> esa forma dá cu<strong>en</strong>ta d<br />

cierto tipo <strong>de</strong> consumo – aqu<strong>el</strong> que pue<strong>de</strong> ser afrontado con monedas, como <strong>la</strong> cerveza comprada e<br />

quiosco – y <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que es obt<strong>en</strong>ido – a través d<strong>el</strong> “mangazo” (una categoria nativa (saqu<br />

expresión “bastante compleja”) que explicamos mas abajo) y <strong>de</strong> hurtos.<br />

De esta forma, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s letras, <strong>el</strong> dinero, necesario para <strong>el</strong> consumo y obt<strong>en</strong>ido porque ti<strong>en</strong><strong>en</strong> “aguan<br />

aparece <strong>de</strong>spegado d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong>, d<strong>el</strong> sacrifício, d<strong>el</strong> ahorro articu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfac<br />

diferida. Por <strong>el</strong> <strong>la</strong>do d<strong>el</strong> consumo porque, como vimos anteriorm<strong>en</strong>te, este se opone y explota <strong>la</strong> ló<br />

d<strong>el</strong> disciplinami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> tiempo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía que <strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> requiere. Y por <strong>el</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ció<br />

los recursos porque, ahora, son otras <strong>la</strong>s formas corri<strong>en</strong>tes y legítimas <strong>de</strong> hacerlo.<br />

Es <strong>el</strong> “aguante” <strong>el</strong> que vi<strong>en</strong>e a substituir, <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> masculinidad que realiza <strong>el</strong> su<br />

poético villero, <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que <strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> ocupaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> pap<strong>el</strong>es sociales legítimo<br />

valorados. De esa lógica participan <strong>el</strong> robo, como vimos <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto anterior, y <strong>el</strong> “mangueo” –<br />

variante <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad, que no ap<strong>el</strong>a a <strong>la</strong> figura d<strong>el</strong> “pobrecito” (a m<strong>en</strong>os que lo haga <strong>en</strong> término<br />

embuste), sino que dá cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> una forma <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er dinero <strong>en</strong> una r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> pidi<strong>en</strong>t<br />

coloca, mom<strong>en</strong>táneam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> una posición <strong>de</strong> fortaleza a través <strong>de</strong> tres estrategias: <strong>la</strong> trampa, <strong>la</strong> m<strong>en</strong><br />

específica al <strong>de</strong>savisado y <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza más o m<strong>en</strong>os v<strong>el</strong>ada. En <strong>el</strong> texto que sigue, <strong>el</strong> fracaso <strong>de</strong><br />

“mangueo” que un grupo <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es int<strong>en</strong>ta llevar a cabo a algui<strong>en</strong> que participa <strong>de</strong> ese mundo, reve<br />

código:<br />

Porque cuando iba a tu casa a buscarte, todo mal./ Tus amigos me pidieron pa’ <strong>la</strong> cerveza,/<br />

que soy cabeza [negro, pobre, per<strong>de</strong>dor./ Yo, que soy pol<strong>en</strong>ta [ fuerte, vali<strong>en</strong>te],/ les dije que<br />

<strong>la</strong> catanga [<strong>el</strong> lio] se me armó./ Y ahí nomás yo me p<strong>la</strong>nté/ y un arrebato [robar arrebatando<br />

pegué./ Les <strong>de</strong>mostré que me <strong>la</strong> aguanto,/ pero cobré como <strong>en</strong> un banco [mucho]. (Damas Gr<br />

“Todo roto”, Damas Gratis, 2000)<br />

El protagonista <strong>de</strong> esta <strong>cumbia</strong> es consi<strong>de</strong>rado una posible víctima, según alguna <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

estrategias: <strong>de</strong>sprev<strong>en</strong>ido, tonto o cobar<strong>de</strong>. Sin embargo, al negarse a respon<strong>de</strong>r al pedido, lo hace d<br />

<strong>la</strong> misma lógica <strong>en</strong> que dicho pedido fue realizado: él, que es “cabeza” porque ti<strong>en</strong>e “aguante”,<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó y soportó <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias: “cobró como <strong>en</strong> un banco” (fue muy golpeado). Así, <strong>el</strong> valor<br />

dinero se mi<strong>de</strong> no tanto por <strong>la</strong> cantidad, sino por <strong>el</strong> modo <strong>en</strong> que fue obt<strong>en</strong>ido y, a partir <strong>de</strong> este, h<br />

sobre <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> que dá y <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> que recibe.<br />

Es <strong>en</strong> ese contexto que <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rada <strong>la</strong> lectura que los músicos realizan <strong>de</strong> su <strong>trabajo</strong> y <strong>de</strong><br />

ganancias que obti<strong>en</strong><strong>en</strong> por él. Por un <strong>la</strong>do, <strong>el</strong>los son absorbidos por <strong>el</strong> mercado, <strong>la</strong> música se vu<br />

“profesión” y <strong>el</strong>los empleados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s grabadoras. En <strong>el</strong> número <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> Yerba Br<br />

Lea<strong>de</strong>rmusic.con [13] cu<strong>en</strong>ta que seis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s músicas que faltaban para completar <strong>la</strong>s once que <strong>de</strong>bía t


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

cumplir lo estipu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> contrato que acababan <strong>de</strong> firmar.<br />

Aún así, por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong>los no parec<strong>en</strong> acop<strong>la</strong>rse por completo a los cánones d<strong>el</strong> mercado. A pesar<br />

éxito <strong>en</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas y <strong>en</strong> los medios, los dueños <strong>de</strong> los salones <strong>de</strong> baile no siempre los contratan<br />

shows, <strong>de</strong>bido al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras y al tipo <strong>de</strong> público que –<strong>el</strong>los supon<strong>en</strong>—atraerían. Según J<br />

Carlos “Monito” Ponce, <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> Yerba Brava:<br />

…<strong>en</strong> muchos boliches no po<strong>de</strong>mos tocar por nuestras letras... por <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que convocam<br />

g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> niv<strong>el</strong> económicam<strong>en</strong>te bajo. Los discriminan por ser villeros, porque van con zapat<br />

gastadas o un pantalón roto. Cre<strong>en</strong> que vas a ir a un baile a p<strong>el</strong>ear o a robar...<br />

Lea<strong>de</strong>rmusic.com)<br />

Si los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> fueran <strong>en</strong> los intersticios d<strong>el</strong> mercado (recor<strong>de</strong>mos que <strong>la</strong>s prim<br />

grabaciones eran ‘piratas’), su difusión, <strong>en</strong> parte, todavía continúa transitando esos caminos. El pr<br />

Pablo Lescano facilita los <strong>de</strong>mos <strong>de</strong> sus grupos a los piratas aún antes <strong>de</strong> que sean <strong>la</strong>nzados por<br />

grabadoras:<br />

<strong>La</strong> piratería no es mi problema, es un problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compañías. A <strong>el</strong><strong>la</strong>s les du<strong>el</strong>e más <strong>el</strong> bol<br />

por <strong>el</strong> asunto. Por mí, que se vayan a cagar. Me dan dos mangos por disco, <strong>en</strong>tonces que se<br />

metan <strong>en</strong> <strong>el</strong> culo... No me interesa. Prefiero dárs<strong>el</strong>os a un pirata y que llegu<strong>en</strong> a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te.<br />

Riera 2001: 63)<br />

Lescano expresa, aquí, una r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> exterioridad con <strong>el</strong> dinero. Aunque él ganaría más dinero s<br />

acabara con <strong>la</strong> piratería, no le importa porque hacerlo implicaría mezquindad <strong>de</strong> su parte. Al contrari<br />

rega<strong>la</strong>r sus <strong>de</strong>mos, participa <strong>de</strong> una ética <strong>de</strong> <strong>la</strong> solidaridad masculina <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual es mal visto quie<br />

preocupa <strong>de</strong>masiado por <strong>el</strong> dinero.<br />

b- Mujeres ¿objeto?<br />

En sus letras, <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> rev<strong>el</strong>a matices que <strong>la</strong> femineidad, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, y <strong>la</strong> sexualidad fem<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, actualm<strong>en</strong>te expresa. Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer que los sujetos poét<br />

villeros realizan, es posible com<strong>en</strong>zar a p<strong>en</strong>sar que exist<strong>en</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> rol fem<strong>en</strong>ino <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>acio<br />

<strong>de</strong> pareja y, por lo tanto, <strong>en</strong> un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> familia que, según <strong>la</strong> bibliografia sobre grupos popu<strong>la</strong>re<br />

<strong>de</strong><strong>fin</strong>ido como jerárquico, holista y tradicional. El pap<strong>el</strong> activo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer nos pone fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>safí<br />

rep<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> configuración implicada <strong>de</strong> familia <strong>en</strong> los sectores popu<strong>la</strong>res.<br />

Enamorar a una muchacha virtuosa, casarse y t<strong>en</strong>er hijos con <strong>el</strong><strong>la</strong>, no parece ser <strong>el</strong> horizonte <strong>de</strong>seado<br />

los pibes, por lo m<strong>en</strong>os según lo que aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong>s letras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong>. Lo que para <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>ntea es, al mismo tempo, una <strong>de</strong><strong>fin</strong>ición más tradicional d<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> su r<strong>el</strong>ación co<br />

hombre y una reevaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad fem<strong>en</strong>ina, <strong>de</strong>splegada tanto por los sujetos poét<br />

villeros [14] como por <strong>la</strong>s propias mujeres.<br />

El mod<strong>el</strong>o “tradicional” <strong>de</strong> familia, según <strong>la</strong> bibliografia sobre c<strong>la</strong>ses popu<strong>la</strong>res y sobre música pop<br />

contemporánea, estaría fundam<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> una repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> i<strong>de</strong>al o patrón <strong>de</strong> femineidad – y<br />

correspondi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>svíos – que po<strong>de</strong>mos ver ejemplificado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Música Popu<strong>la</strong>r Brasileña:<br />

En <strong>el</strong> imaginario masculino tal como es repres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Música Popu<strong>la</strong>r Brasileña, es <strong>la</strong> m<br />

que figura como pivot <strong>de</strong> ese conflicto <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> necesidad o <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> trabajar y <strong>el</strong> <strong>de</strong>se<br />

p<strong>la</strong>cer. El<strong>la</strong> <strong>de</strong>sempeña simultáneam<strong>en</strong>te dos pap<strong>el</strong>es. Primero, <strong>el</strong> <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tante d<strong>el</strong> mundo<br />

or<strong>de</strong>n – consubstanciado <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia – que funciona como ag<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> princ<br />

<strong>de</strong> realidad, o sea, símbolo <strong>de</strong> <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> llevar dinero a casa y <strong>de</strong> <strong>la</strong> monotonía d<br />

cotidiano. En <strong>el</strong> polo opuesto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> amante, repres<strong>en</strong>ta una fu<strong>en</strong>te pot<strong>en</strong>cia<br />

p<strong>la</strong>cer. En este caso, sin embargo, es un personaje p<strong>el</strong>igroso: no estando inserta <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

transformarlo <strong>en</strong> otario, <strong>el</strong> reverso d<strong>el</strong> ma<strong>la</strong>ndra. (Oliv<strong>en</strong>, 2001: 4, mi traducción) [15]<br />

En Arg<strong>en</strong>tina, un argum<strong>en</strong>to simi<strong>la</strong>r podría aplicarse tanto al tango como a <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> romántica<br />

cuando ésta tematice con picardía una sexualidad m<strong>en</strong>os púdica que <strong>la</strong> d<strong>el</strong> tango), tanto al cuarteto c<br />

a <strong>la</strong> música folklorica (cf. Cejas et. all., 1995). En <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong>, <strong>la</strong> mujer también aparecería, d<br />

esa perspectiva, como prostituta<br />

Ay, Andrea! vos si que sos ligera/ Ay, Andrea, qué astuta [puta] que sos/ Ay, Andrea! te gust<br />

fija [<strong>el</strong> p<strong>en</strong>e]/ Ay Andrea! qué astuta que sos/ Si pinta [aparece] una <strong>cumbia</strong>, revoleas<br />

ca<strong>de</strong>ras/ Si pintan los tragos, vos perdés <strong>el</strong> control/ Si pintan los pibes, revoleas tu cartera/<br />

pinta <strong>la</strong> guita, nunca <strong>de</strong>cís que no. (Los Pibes Chorros, “Andrea”, <strong>La</strong>s manos arriba, 2001)<br />

Están también <strong>la</strong>s interesadas:<br />

Me dijiste que me amabas/ que tu amor era in<strong>fin</strong>ito/ que <strong>la</strong> guita no era nada/ que no te impor<br />

un pito/ Pero conociste a un trucho [falso] que <strong>la</strong> va <strong>de</strong> diputado/ Ahora sos una chica coun<br />

vivís <strong>en</strong> barrio privado (Bajo Pa<strong>la</strong>bra, “Chica country”, Bajo Pa<strong>la</strong>bra, 2001)<br />

Y <strong>la</strong>s traidoras:<br />

Y ahora que estás más gorda/ me dic<strong>en</strong> papá garrón/si conmigo no lo hiciste/ no, no digas que<br />

mi amor (Flor <strong>de</strong> Piedra, “Papá garrón”, <strong>La</strong> vanda más loca, 1999)<br />

En esta lógica, los hijos no necesariam<strong>en</strong>te son ‘prueba’ <strong>de</strong> masculinidad y hasta pue<strong>de</strong>n resulta<br />

contrario. Ese es <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> “papá garrón”: t<strong>en</strong>er que asumir al hijo <strong>de</strong> otro, como<br />

otario. Así, si <strong>la</strong>s mujeres son traidoras y <strong>en</strong>gañan, es preferible que <strong>en</strong>gañ<strong>en</strong> con él, y no a él:<br />

Y otra vez, y otra vez, y otra vez, por <strong>de</strong>jar so<strong>la</strong> a tu mujer./ Y otra vez, y otra vez, y otra ve<br />

guampa chata [los cuernos] te va a crecer./ Y otra vez, y otra vez, y otra vez, a tu mujer m<br />

c<strong>la</strong>vé./ Y otra vez, y otra vez, y otra vez, papá garrón te voy a hacer./ Y otra vez, y otra vez, y<br />

vez, por <strong>de</strong>jar so<strong>la</strong> a tu mujer./ Y otra vez, y otra vez, y otra vez, a tu mujer <strong>la</strong> serruché. (M<br />

Fama, “Guampa Chata”, Ritmo y Sustancia, 2000)<br />

Aunque <strong>la</strong>s “bu<strong>en</strong>as mujeres”, como i<strong>de</strong>al mítico o como horizonte a ser alcanzado, están aus<strong>en</strong>tes e<br />

<strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong>, <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre permanece como <strong>la</strong> única figura fem<strong>en</strong>ina valorizada positivam<strong>en</strong>te:<br />

Hablá <strong>de</strong> mi que soy un vago y atorrante/ Pero no <strong>de</strong> <strong>la</strong> vieja, que es lo más importante/ per<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vieja, sagrado y lo más gran<strong>de</strong> (Meta Guacha , “No me toques <strong>la</strong> vieja”, Lona Cartó<br />

Chapa, 2000)<br />

Tematizada, <strong>de</strong> un modo semejante a lo que acontece <strong>en</strong> <strong>el</strong> tango o <strong>el</strong> rock, <strong>en</strong> canciones como “A<br />

<strong>de</strong> madre” (Guachín, <strong>La</strong>s dos caras <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>) y “Mamá soltera” (Meta Guacha , Lona Cartón y Cha<br />

<strong>la</strong> maternidad preserva <strong>la</strong> figura fem<strong>en</strong>ina, proveyéndo<strong>la</strong> <strong>de</strong> un aura <strong>de</strong> sacralidad. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta lec<br />

más tradicional, <strong>la</strong> mujer es <strong>el</strong> eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia o pot<strong>en</strong>cial disruptora <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, pero siempre objeto pa<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>seo sexual masculino.<br />

<strong>La</strong> novedad que <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> expone radica <strong>en</strong> los matices que, junto a <strong>el</strong><strong>la</strong> y sin negar<strong>la</strong><br />

completo, esa repres<strong>en</strong>tación p<strong>la</strong>ntea. Precisam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> activo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>acio<br />

sexuales. El<strong>la</strong> ya no espera <strong>el</strong> cortejo d<strong>el</strong> hombre, es dueña <strong>de</strong> su <strong>de</strong>seo y, si cambia <strong>de</strong> compañ<br />

sexuales, lo hace <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer:


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

llev<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano, que te invit<strong>en</strong> a un hot<strong>el</strong>./ No lo hace por dinero, solo lo hace por p<strong>la</strong><br />

(Damas Gratis, “Se te ve <strong>la</strong> tanga”, Damas Gratis, 2000)<br />

<strong>La</strong> mujer, como sujeto activo <strong>de</strong> <strong>de</strong>seo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación sexual, <strong>de</strong>be ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un cont<br />

don<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>za a ser valorada <strong>la</strong> mujer sexualm<strong>en</strong>te experim<strong>en</strong>tada: “Yo <strong>la</strong>s quiero turras, vivas (...)<br />

gustan así, aunque me t<strong>en</strong>ga que bancar <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias.” (P. Lescano, IN: Dillon 2001:2)<br />

Según Francisco Romano <strong>La</strong>bate, dueño y escritor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras <strong>de</strong> Meta Guacha ,<br />

<strong>La</strong> mujer ha cambiado su rol <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad, antes t<strong>en</strong>ía un rol inmacu<strong>la</strong>do y <strong>en</strong> realidad hací<br />

todo y <strong>el</strong> hombre sufría. Des<strong>de</strong> Gard<strong>el</strong> para acá los hombres somos cornudos, bu<strong>en</strong>o, ahora s<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que bancar. Porque ahora disfrutan d<strong>el</strong> <strong>en</strong>gaño y ya nadie quiere vírg<strong>en</strong>es, ahora cu<br />

más experi<strong>en</strong>cia sexual, mejor. (IN: Dillon,2001: 4)<br />

<strong>La</strong> sexualidad masculina aparece con cierta ambigüedad, manifestada <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

femineidad activa, aunque no más necesariam<strong>en</strong>te or<strong>de</strong>nadora. Si, fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura materna, no ex<br />

otra cosa que <strong>la</strong>s tradicionales mujeres fáciles, éstas pue<strong>de</strong>n, sin embargo, ser valoradas exactam<strong>en</strong>te<br />

aqu<strong>el</strong>lo que son: mujeres sexualm<strong>en</strong>te activas, am<strong>en</strong>azantes y, tal vez por <strong>el</strong>lo, atractivas. <strong>La</strong> apari<br />

<strong>de</strong> un matiz específico <strong>en</strong> <strong>la</strong> sexualidad fem<strong>en</strong>ina – y su corr<strong>el</strong>ato <strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> hombre –<br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar a <strong>la</strong> familia t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> evaluación situacional d<br />

posibilidad <strong>de</strong> que todas <strong>la</strong>s mujeres sean “putas” y que esto, a veces sea consi<strong>de</strong>rado estigma y, o<br />

sea positivam<strong>en</strong>te valorizado.<br />

III. ¿Hacia una i<strong>de</strong>ntidad <strong>villera</strong>?<br />

Paral<strong>el</strong>o al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras, es <strong>en</strong> <strong>el</strong> diálogo con los medios <strong>de</strong> comunicación que los mús<br />

parec<strong>en</strong> sucumbir a <strong>la</strong> t<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> reducir <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s que <strong>la</strong> cum<br />

<strong>villera</strong> abre <strong>de</strong> afirmar y construir un mundo disi<strong>de</strong>nte al dominante y positivo <strong>en</strong> su original<br />

creativa –esto es, no como una mera resist<strong>en</strong>cia. En algunas <strong>en</strong>trevistas, parec<strong>en</strong> conce<strong>de</strong>r<br />

posibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sobrecodificación <strong>en</strong> una <strong>de</strong> sus pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cias i<strong>de</strong>ntitarias –<strong>la</strong> <strong>de</strong> villero—al reconoc<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> espejo que les es ofrecido para cont<strong>en</strong>erlos y exorcizarlos. Se acog<strong>en</strong> a un estereotipo <strong>de</strong> exclui<br />

al consi<strong>de</strong>rar a <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> como simple crónica, a <strong>el</strong>los mismos como “negros” o al to<br />

distancia d<strong>el</strong> modo <strong>en</strong> que tratan al robo y al consumo <strong>de</strong> drogas y alcohol <strong>en</strong> <strong>la</strong>s letras y <strong>en</strong> los sho<br />

<strong>en</strong> un int<strong>en</strong>to, que se manifiesta fragm<strong>en</strong>tario, <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>de</strong> <strong>la</strong> estigmatización y <strong>de</strong> resignifica<br />

categorías por <strong>la</strong>s cuales son estigmatizados.<br />

1) Demonizada o g<strong>la</strong>mourizada, <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> remitiría <strong>fin</strong>alm<strong>en</strong>te, para los medios, al context<br />

crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> <strong>fin</strong> d<strong>el</strong> mil<strong>en</strong>io. Tratami<strong>en</strong>to que los propios villeros asum<strong>en</strong> y re<strong>el</strong>abora<br />

referirse a su producción músical como un testimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>:<br />

<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> es más testimonial, es ver <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, <strong>la</strong>s viv<strong>en</strong>cias. Son cosas<br />

les pasan a los <strong>de</strong>más y que uno aprovecha para ir rescatando algunas letras. (Yerba Brava,<br />

http://ciudadtropical.con.ar/reportajes.asp?not=356, bajado 03/02/02)<br />

<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong>, <strong>en</strong> este fragm<strong>en</strong>to, se pres<strong>en</strong>ta como una crónica <strong>de</strong> lo que ocurre <strong>en</strong> los bar<br />

pobres <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, dando cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> marginalidad a <strong>la</strong> que están con<strong>de</strong>nados los “ne<br />

villeros”. De forma simi<strong>la</strong>r a lo que L. Vianna (1998) seña<strong>la</strong> <strong>en</strong> los sambas <strong>de</strong> Bezerra da Silva<br />

categoría <strong>de</strong> negro no es necesariam<strong>en</strong>te atribuída a aqu<strong>el</strong>los <strong>de</strong> cuya pi<strong>el</strong> es oscura (no-b<strong>la</strong>ncos)<br />

contrario, “[<strong>la</strong>] i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> negro – víctima <strong>de</strong> <strong>la</strong> exclusión y <strong>el</strong> prejuicio– se confun<strong>de</strong> con <strong>la</strong> <strong>de</strong> pu<br />

– excluído <strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong> justicia social.” (Vianna 1998: 48). En <strong>el</strong> caso arg<strong>en</strong>tino, pa<br />

imperar una i<strong>de</strong>ntificación con <strong>el</strong> pueblo <strong>de</strong> <strong>la</strong> narrativa populista <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong><strong>fin</strong>iciones que <strong>el</strong>los hace<br />

sí mismos, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza es situacional, no <strong>el</strong>egida y es, sobre todo, “digna”. Es, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido,


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

Los que componemos ‘Meta Guacha ’ logramos hacer un material discográfico para q<br />

aqu<strong>el</strong>los que no viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s sepan como vivimos, qué s<strong>en</strong>timos y qué cosa necesitam<br />

quizás <strong>de</strong> esta manera logr<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que somos iguales a cualquier ser humano,<br />

trabajamos, muchas veces explotados por una sociedad corrupta y que <strong>la</strong>s pocas monedas que<br />

dan solo alcanzan para mortad<strong>el</strong>a, queso y si algo queda nos sirve para lona, cartón y ch<br />

materiales con los que construimos nuestras dignas pero precarias vivi<strong>en</strong>das. (Meta Gua<br />

pres<strong>en</strong>tacion <strong>de</strong> su primer CD: “Lona, cartón y chapa” <strong>en</strong> su sitio <strong>de</strong> inter<br />

http://metaguacha.tripod.con.ar/discografia.htm, bajado 03/02/02)<br />

Lo que se completa <strong>en</strong> <strong>la</strong> letra <strong>de</strong> “El discriminado”, que p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> marginación como un <strong>de</strong>s<br />

sociológicam<strong>en</strong>te construido:<br />

Su suerte ya estaba escrita/ <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que nació/ hijo <strong>de</strong> padres villeros/ con <strong>la</strong> cum<br />

se crió/ Y ahora que está más gran<strong>de</strong>/ y al baile quiere co<strong>la</strong>r/ <strong>el</strong> rati con bronca grita/ “¡n<br />

vil<strong>la</strong>, vos no <strong>en</strong>trás!”/ Todos se hac<strong>en</strong> los giles/ te <strong>de</strong>jan siempre tirado/ que por ser negro vil<br />

él estaba con<strong>de</strong>nado/ (...) <strong>La</strong> sociedad no le dio salida/ y <strong>el</strong> mal camino él <strong>en</strong>caró/ y <strong>en</strong> una no<br />

pesada/ <strong>la</strong> muerte se lo llevó. (Yerba Brava, “El discriminado”, Cumbia Villera, 1999)<br />

El carácter testimonial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> parece construirse, así, como una crónica <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobrez<br />

sufrimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> discriminación producidos por un “sistema” injusto, y procura, por medio <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, l<strong>la</strong><br />

a at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una “sociedad” poco solidaria. De <strong>la</strong> misma manera que los medios sobrecodif<br />

sociologizando, los propios villeros quedan capturados <strong>en</strong> esa operación, haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> su pr<br />

narrativa, <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> una “forma <strong>de</strong> ser” que acoge <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>itud <strong>de</strong> su exist<strong>en</strong>cia. No siempr<br />

sociologización corroe <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r y, <strong>en</strong> este caso, ayuda a confirmarlo.<br />

2) Ser negro <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>, necesariam<strong>en</strong>te, d<strong>el</strong> color <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong>, <strong>de</strong> los rasgos fisionómi<br />

aunque los incluye sin reducirlos <strong>en</strong> una construcción <strong>en</strong> <strong>la</strong> que también operan <strong>de</strong><strong>fin</strong>iciones <strong>de</strong> c<strong>la</strong><br />

cualida<strong>de</strong>s morales.<br />

Mi cara me v<strong>en</strong><strong>de</strong>. Me v<strong>en</strong> pinta <strong>de</strong> ‘secuestro’, t<strong>en</strong>go cara <strong>de</strong> chorro y por más que t<strong>en</strong>ga<br />

docum<strong>en</strong>tos y los pap<strong>el</strong>es d<strong>el</strong> auto, igual me llevan. (Pablo Lescano, IN: Correa & <strong>La</strong>bate 2<br />

56)<br />

A mí no me <strong>de</strong>jan <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> los boliches por portación <strong>de</strong> cara, pero <strong>en</strong> Coyote o Bu<strong>en</strong>os A<br />

News [discoteca <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se media alta <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires] bai<strong>la</strong>n mis canciones. (P. Lescano,<br />

Bazán 2001: 93, énfasis mío)<br />

En los trazos andinos, mestizos o indíg<strong>en</strong>as, <strong>en</strong> los rostros <strong>de</strong> los “cabezas”, <strong>el</strong> imaginario <strong>de</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina europea y b<strong>la</strong>nca, <strong>de</strong> <strong>la</strong> excepcionalidad arg<strong>en</strong>tina (esta vez, racial) <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> Amé<br />

<strong>La</strong>tina, es negado. El juego <strong>de</strong> equival<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre moral y fisonomía, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> “b<strong>la</strong>nco” incorpora<br />

valores positivos y <strong>el</strong> “negro” los negativos, es llevado hasta <strong>la</strong>s últimas consecu<strong>en</strong>cias: <strong>la</strong> b<strong>la</strong>nqu<br />

que cu<strong>en</strong>ta es <strong>la</strong> d<strong>el</strong> “alma”. Los villeros parec<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntificarse con <strong>el</strong> discurso dominante sobre<br />

negros y asumir <strong>el</strong> lugar que les es asignado. Así, Meta Guacha retoma ese discurso y lo invierte, p<br />

sin escapar <strong>de</strong> su lógica:<br />

Qué me estás dici<strong>en</strong>do/ me estás of<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do/ No me digas negro/ soy igual que tú./ No vale<br />

si<strong>en</strong>tas/ que ti<strong>en</strong>es dinero/ que vivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> barro/ y tú <strong>en</strong> <strong>la</strong> gran ciudad./ Soy negro <strong>de</strong> abajo/ co<br />

alma b<strong>la</strong>nca,/ yo soy <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong>,/ soy <strong>de</strong> <strong>la</strong> resaca,/ tú <strong>de</strong> los boliches/ <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital. (M<br />

Guacha , “Alma b<strong>la</strong>nca”, Lona, cartón y chapa, 2000)<br />

En esta canción hay una concesión a <strong>la</strong> reificación <strong>en</strong> cuanto negro y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

universalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología dominante que, como afirma Guattari (2000), reduce los proceso


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias individuales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que sea aceptada como neutra <strong>la</strong> siempre discutible episteme que<br />

produce y, sobre todo, <strong>la</strong>s reconcilia – imaginado que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias son magnitu<strong>de</strong>s diversas <strong>de</strong><br />

misma sustancia y no <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> regím<strong>en</strong>es difer<strong>en</strong>tes.<br />

3) Fr<strong>en</strong>te a acusaciones <strong>de</strong> “apología d<strong>el</strong> d<strong>el</strong>ito”, o aún <strong>de</strong> d<strong>el</strong>ito, y retomando <strong>el</strong> tópico <strong>de</strong> <strong>la</strong> crónica<br />

villeros se sitúan como meros narradores <strong>de</strong> una realidad – <strong>el</strong> robo, <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> estupefaci<strong>en</strong>tes –<br />

no los incluye o que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una lectura que resulta <strong>de</strong> una sobrecodificación sociologizante, los obli<br />

hacer aqu<strong>el</strong>lo que, caso no fuese vitalm<strong>en</strong>te necesario, no sería efectuado:<br />

Qué mejor que “Guachin” para reflejar <strong>en</strong> su música y letras, <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong> todos los días, a tr<br />

<strong>de</strong> este nuevo estilo <strong>de</strong> <strong>cumbia</strong> que dá <strong>en</strong> l<strong>la</strong>marse: Cumbia <strong>villera</strong>. (...)<strong>La</strong> vil<strong>la</strong> no es todo lo<br />

se muestra. Tampoco está todo mal, ni le damos al escabio todo <strong>el</strong> día. (...) Pero no soy partid<br />

<strong>de</strong> festejar a los pibes que roban o que toman o que son drogadictos. (...) Nuestra música ref<br />

lo que vivimos, pero no lo festejamos, esa es <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia con los otros grupos. (Reporta<br />

Guachín, IN: http://ciudadtropical.con.ar/reportajes.asp?not=356, bajado 03/02/02)<br />

Los villeros, <strong>en</strong> estos testimonios, parec<strong>en</strong> <strong>de</strong>slizarse a una <strong>de</strong><strong>fin</strong>ición i<strong>de</strong>ntitaria <strong>de</strong> sí mismos,<br />

cristaliza experi<strong>en</strong>cias que son inher<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te inasibles e inasimi<strong>la</strong>bles. Lejos <strong>de</strong> afirmarse <strong>en</strong><br />

posición política disi<strong>de</strong>nte, parece <strong>en</strong>tonces que <strong>la</strong> lógica <strong>villera</strong>, convertida <strong>en</strong> “i<strong>de</strong>ntidad”, pue<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>gullida por <strong>el</strong> sistema y <strong>de</strong>vu<strong>el</strong>ta sea institucionalizándo<strong>la</strong>, sea <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> una minoría c<strong>la</strong>sifica<br />

domesticada y no más perturbadora.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong>s afirmaciones prece<strong>de</strong>ntes no <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos, consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa que<br />

otros artículos y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s letras <strong>de</strong> sus <strong>cumbia</strong>s, hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> vagancia y d<strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> drogas y alco<br />

Aún así, <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rado que estos testimonios fueron realizados, <strong>en</strong> su mayoría, <strong>en</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o<br />

“otro” – <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> los medios masivos –y bajo sus reg<strong>la</strong>s y lógicas, lo que nos permite p<strong>en</strong>sar<br />

hubo, efectivam<strong>en</strong>te, una manipu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> sus pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cias i<strong>de</strong>ntitarias fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa.<br />

expectativa gana una esperanza <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que – fuera d<strong>el</strong> cuadro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s letras<br />

<strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>taciones, don<strong>de</strong> los símbolos <strong>de</strong> su “ma<strong>la</strong> vida” son izados - <strong>el</strong>los continuaron invirti<strong>en</strong>do e<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y glorificación <strong>de</strong> los “pibes chorros”. Por otra parte, esas concesiones a <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa no ocurri<br />

<strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to, sino <strong>en</strong> <strong>el</strong> período <strong>en</strong> que <strong>el</strong> cuestionami<strong>en</strong>to mediático-policial era más fuerte<br />

<strong>La</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> creer <strong>en</strong> una manipu<strong>la</strong>ción fr<strong>en</strong>te a los medios aparece con mayor niti<strong>de</strong>z <strong>en</strong> <strong>el</strong> aná<br />

a continuación, don<strong>de</strong> los villeros, más allá <strong>de</strong> una int<strong>en</strong>cionalidad consci<strong>en</strong>te, huy<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

sobrecodificación i<strong>de</strong>ntitaria <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que, haci<strong>en</strong>do emerger otra lógica, se constitu<br />

políticam<strong>en</strong>te. Así, aún cuando por <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> sus letras, <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> haya<br />

calificada por los medios como música <strong>de</strong> protesta, los villeros niegan que lo sea: “No t<strong>en</strong>emo<br />

int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia, somos apolíticos.” (Fabián Gamarra, cantante <strong>de</strong> Yerba Brava, IN: Pavón,200<br />

A difer<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> rock nacional, [16] <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> no se propone como un vehículo para <strong>la</strong> “reb<strong>el</strong>dí<br />

<strong>la</strong> “toma <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia”. No admite ninguna int<strong>en</strong>ción política. Fr<strong>en</strong>te a un rock <strong>de</strong> protesta qu<br />

ningún caso era para bai<strong>la</strong>r, su única pret<strong>en</strong>sión es divertir. <strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> es música para bai<strong>la</strong>r y<br />

para construir una oposición:<br />

Aunque t<strong>en</strong>go cero onda con <strong>la</strong> política, mataría que los políticos hagan <strong>la</strong>s cosas bi<strong>en</strong> (...)<br />

corrupción] “no me afecta <strong>en</strong> nada. ¿Qué puedo hacer? ¿Una manifestación <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za con<br />

jubi<strong>la</strong>dos? ¿Para qué? Si eso no cambia nada. (P. Lescano, IN: Correa & <strong>La</strong>bate 2001)<br />

Ellos realizan una lectura “crítica” que, por un <strong>la</strong>do (tal como aparece explicitado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s c<br />

prece<strong>de</strong>ntes), no configura una simple “resist<strong>en</strong>cia”, <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> no ser meras reacciones contr<br />

<strong>cultura</strong> hegemónica. Por otro, es anti-partidaria y, más, se niega a cualquier inscripción <strong>de</strong>ntro<br />

sistema político – aún <strong>en</strong> una cartografia más amplia, aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que cu<strong>en</strong>ta no sólo con partidos,<br />

también, con movimi<strong>en</strong>tos sociales. Sin embargo, <strong>el</strong>los tampoco son anarquistas: <strong>la</strong> afirmación<br />

apoliticismo es fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> externalidad que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes formas <strong>de</strong> asociación política o sindical t<br />

<strong>en</strong> sus vidas. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eraciones anteriores, <strong>la</strong> política no es ya un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> mundo. Aún así, y quizás por eso mismo, sean políticam<strong>en</strong>te significativos: es e


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

semil<strong>la</strong>.<br />

El efecto disruptor está pres<strong>en</strong>te, a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> <strong>el</strong> quiebre <strong>de</strong> una concepción <strong>de</strong> lucha política, e<br />

“<strong>de</strong>stete” d<strong>el</strong> Estado, al quebrarse una posición <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y reivindicadora. En <strong>la</strong>s <strong>cumbia</strong>s, no p<br />

<strong>trabajo</strong>, no rec<strong>la</strong>man “justicia social”, no pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n una mejor distribución d<strong>el</strong> ingreso, no <strong>en</strong>tran e<br />

lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> movilidad social asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte. “Simplem<strong>en</strong>te” positivan, <strong>en</strong> <strong>la</strong> música, una forma<br />

experi<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> mundo. Como también se <strong>de</strong>spegan d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que están si<strong>en</strong>do, c<br />

vez más, empujados hacia fuera <strong>de</strong> cualquier red <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción social <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> sistema, <strong>la</strong> cum<br />

<strong>villera</strong> expresa, al mismo tempo, una ruptura con un cierto juego disciplinario dominante, d<strong>el</strong> cual<br />

los jugadores m<strong>en</strong>os favorecidos, y con una especie <strong>de</strong> nostalgia por un or<strong>de</strong>n que – aunque no<br />

privilegiara, <strong>de</strong> alguna manera los protegia – ya no existe más. A partir <strong>de</strong> esta doble refer<strong>en</strong><br />

necesariam<strong>en</strong>te ambigua, <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> una experi<strong>en</strong>cia no necesariam<strong>en</strong>te asociad<br />

or<strong>de</strong>n dominante y al horizonte disciplinario que liga <strong>trabajo</strong> y familia como i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> masculini<br />

rev<strong>el</strong>ando un mundo que florece <strong>en</strong> los intersticios d<strong>el</strong> sistema dominante.<br />

Notas<br />

[1] Una versión pr<strong>el</strong>iminar <strong>de</strong> este artículo fue pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> IV Reunión <strong>de</strong> Antropología d<strong>el</strong> Mercosur,<br />

2001. Si bi<strong>en</strong>, casi <strong>en</strong>trando <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2008, <strong>el</strong> contexto socioconómico arg<strong>en</strong>tino da muestras <strong>de</strong> mejoría y l<br />

<strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> no ocupa un espacio tan prepon<strong>de</strong>rante como a inicios d<strong>el</strong> año 2000, los tópicos analizad<br />

así como los cambios estructurales más g<strong>en</strong>erales, aún permanec<strong>en</strong>.<br />

[2] Hab<strong>la</strong>ré, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> ‘<strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong>’, aún cuando <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma se señal<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias. <strong>La</strong> cumb<br />

‘cabeza” reivindicaría principalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> drogas y alcohol, <strong>en</strong> cuanto que <strong>la</strong> ‘<strong>villera</strong>’ <strong>de</strong>nunc<br />

<strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s. Pue<strong>de</strong>n contarse, también, <strong>la</strong> “<strong>cumbia</strong> rapera”, “<br />

barrio”, “callejera”, “gangsta” o “chabón”. Miguez (2006:39) analiza <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad temática al int<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong>, focalizando <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> prototipos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad y alteridad. Dic<br />

heterog<strong>en</strong>eidad, aunque pertin<strong>en</strong>tes para los nativos, no será analizada <strong>en</strong> este <strong>trabajo</strong>.<br />

[3] <strong>La</strong> noción <strong>de</strong> pibes connota los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los que no asum<strong>en</strong> posiciones adultas, pero<br />

no son niños: actuan con una libertad que correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> edad, pero también al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> sus pap<strong>el</strong><br />

sociales (<strong>de</strong> los “pibes” se espera m<strong>en</strong>os disciplina <strong>de</strong> un jov<strong>en</strong> or<strong>de</strong>nado, <strong>en</strong>cuadrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> disciplina<br />

educativa y <strong>la</strong>boral). Podría p<strong>en</strong>sarse que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> voz “pibes” acompaña tanto <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sió<br />

etaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud como <strong>la</strong> re<strong>de</strong><strong>fin</strong>ición <strong>de</strong> los pap<strong>el</strong>es sociales <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> arg<strong>en</strong>tina<br />

contemporánea (<strong>el</strong> peso creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los pap<strong>el</strong>es extraños al mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> dsiciplina esco<strong>la</strong>r y <strong>la</strong>boral<br />

acreci<strong>en</strong>ta ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a jóv<strong>en</strong>es=“pibes” al punto que <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> estos pap<strong>el</strong>es, al ext<strong>en</strong>d<br />

a grupos etarios antes no consi<strong>de</strong>rados jóv<strong>en</strong>es, da lugar a <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los“pibes gran<strong>de</strong>s”).<br />

[4] Utilizaré <strong>el</strong> término “villero” para referirme a aqu<strong>el</strong>los que escuchan, bai<strong>la</strong>n o produc<strong>en</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong>,<br />

difer<strong>en</strong>ciarlos <strong>de</strong> los que adhierem a otros tipos <strong>de</strong> <strong>cumbia</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo s<strong>en</strong>tido que, por ejemplo,<br />

“tanguero”, “funkero”, “roquero” o “chamamecero”, sin cualquier connotación negativa<br />

[5] Según una nota d<strong>el</strong> diario C<strong>la</strong>rin (Almi, 1999), <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> discos y <strong>en</strong>tradas a bailes <strong>de</strong> <strong>cumbia</strong> g<strong>en</strong>erab<br />

<strong>fin</strong>es <strong>de</strong> los 90, 130 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res por año. V<strong>en</strong>tas que llegaban a 6 millones <strong>de</strong> discos <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> p<br />

y 1500 <strong>en</strong>tradas por <strong>fin</strong> <strong>de</strong> semana <strong>en</strong> los salones <strong>de</strong> Capital y Grand Bu<strong>en</strong>os Aires. Los dueños <strong>de</strong> los se<br />

que conc<strong>en</strong>tran <strong>la</strong> edición <strong>de</strong> los discos <strong>de</strong> <strong>cumbia</strong>, Lea<strong>de</strong>r e Mag<strong>en</strong>ta, son también propietarios <strong>de</strong> algun<br />

<strong>de</strong> los muchos salones <strong>de</strong> baile <strong>en</strong> Capital y Gran Bu<strong>en</strong>os Aires (suman cerca <strong>de</strong> 300, segun <strong>la</strong> nota),<br />

programas <strong>de</strong> radio y t<strong>el</strong>evisión y revistas especializadas. A <strong>fin</strong>es <strong>de</strong> 1996, surgió <strong>el</strong> primer programa <strong>de</strong><br />

<strong>cumbia</strong> <strong>en</strong> un canal <strong>de</strong> aire (pues ya t<strong>en</strong>ían prgramas <strong>en</strong> <strong>el</strong> cable): se trataba <strong>de</strong> “A pl<strong>en</strong>o sábado”, espac<br />

tres horas <strong>de</strong> duración por don<strong>de</strong> pasaban difer<strong>en</strong>tes grupos para promocionarse. Posteriorm<strong>en</strong>te surge<br />

“Pasión Tropical”, por canal Azul, emitido sábados y domingos <strong>de</strong> 18 a 21.<br />

[6] <strong>La</strong> actividad <strong>de</strong> P. Lescano como productor musical no se <strong>de</strong>tuvo allí. Creó y produjo otros dos grupos:<br />

Jimmy y su combo negro (<strong>de</strong> <strong>cumbia</strong> colombiana) y Amar y yo (que ti<strong>en</strong>e un estilo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong><br />

romántica y <strong>la</strong> <strong>villera</strong>).<br />

[7] <strong>La</strong> categoria social “negro” <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina no refiere necesariam<strong>en</strong>te a lo afro-arg<strong>en</strong>tino o afro america<br />

sino que hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia f<strong>en</strong>otípica indig<strong>en</strong>a <strong>de</strong> una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>cion arg<strong>en</strong>tina,<br />

todo <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias d<strong>el</strong> noroeste y d<strong>el</strong> nor<strong>de</strong>ste d<strong>el</strong> pais(<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> que, a<strong>de</strong>mas, no están totalm<strong>en</strong>te<br />

aus<strong>en</strong>tes trazos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro que . Se los conocio originariam<strong>en</strong>te como “cabecitas<br />

negras” y se los ligo politicam<strong>en</strong>te al peronismo cuando, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> interior d<strong>el</strong> pais llegaron a Bu<br />

Aires como mano <strong>de</strong> obra <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> sustitucion <strong>de</strong> importaciones <strong>de</strong> los anios 40s. Con <strong>el</strong> tiempo<br />

categoria pasa a repres<strong>en</strong>tar, <strong>de</strong> alguna manera, a los “pobres sin dignidad”, aqu<strong>el</strong>los que no trabajan po


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

son <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s miserias, <strong>de</strong> ahí que lo “villero” y lo “negro” est<strong>en</strong> altam<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>acionados.<br />

[8] Esto no <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rarse, sin embargo, como una marca i<strong>de</strong>ntitaria excluy<strong>en</strong>te. En los barrios se escuch<br />

otros géneros y, <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es, también rock y versiones “híbridas” <strong>de</strong> <strong>cumbia</strong> con otros géneros: con<br />

con reggae, con samba y hasta con rok chabón: <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong>stone. En este s<strong>en</strong>tido, y a partir <strong>de</strong> mi <strong>trabajo</strong><br />

campo <strong>en</strong> un barrio pobre d<strong>el</strong> norte d<strong>el</strong> GBA, <strong>la</strong> <strong>de</strong><strong>fin</strong>ición d<strong>el</strong> rock “legítimo” (esto es, apreciado y<br />

escuchado por los villeros) es s<strong>el</strong>ectiva y pue<strong>de</strong> incluir al grupo arg<strong>en</strong>tino Patricio Rey y sus Redonditos<br />

Ricota y al británico Rolling Stones, pero excluir a roqueros arg<strong>en</strong>tinos como Charly García o Alberto<br />

Spinetta y a <strong>la</strong> banda americana Aerosmith.<br />

[9] Refer<strong>en</strong>cias semejantes pue<strong>de</strong>n ser <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> <strong>el</strong> samba brasileño, tal como muestran los <strong>trabajo</strong>s <strong>de</strong><br />

Vianna (1998) y R. Oliv<strong>en</strong> (1989, 2001).<br />

[10] Esta afirmación <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rada, a<strong>de</strong>más, como contrapunto a otra, referida a <strong>la</strong>s bandas “fabricad<br />

por <strong>la</strong>s grabadoras, a qui<strong>en</strong>es él consi<strong>de</strong>ra verda<strong>de</strong>ros <strong>la</strong>drones: “...iba a ver a Commanche y me golpeab<br />

cabeza contra <strong>la</strong> pared... ¡Cómo podían ser tan chorros! Un mini-disc, una coreografia y cinco mogólic<br />

que se llevaban toda <strong>la</strong> torta.” (IN: B<strong>el</strong><strong>la</strong>s, 2001b:11). En este s<strong>en</strong>tido, y como veremos <strong>en</strong>seguida, lo qu<br />

vale <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> masculinidad <strong>villera</strong> – sea para los trabajadores, sea para los <strong>la</strong>drones – es<br />

esfuerzo y <strong>el</strong> riesgo que se pone <strong>en</strong> juego para obt<strong>en</strong>er lo que se ti<strong>en</strong>e.<br />

[11] Szulik & Kuasñosky también seña<strong>la</strong>n al robo como <strong>la</strong> principal actividad ‘productiva’ <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong><br />

jóv<strong>en</strong>es con que trabajaron (1994: 265).<br />

[12] En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Música Popu<strong>la</strong>r Brasileña, pue<strong>de</strong>n consultarse los <strong>trabajo</strong>s <strong>de</strong> Rub<strong>en</strong> Oliv<strong>en</strong>, 1997.<br />

[13] Lea<strong>de</strong>rmusic.com es uma publicación, <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> bancas <strong>de</strong> jornal, <strong>de</strong> <strong>la</strong> grabadora Lea<strong>de</strong>r y que adju<br />

un CD d<strong>el</strong> grupo al que está <strong>de</strong>dicado <strong>el</strong> número. <strong>La</strong> misma editora publica, con idéntico formato,<br />

sitiotropical.com, que <strong>en</strong> una <strong>en</strong>trevista <strong>en</strong> <strong>el</strong> número 3, ad<strong>el</strong>anta los argum<strong>en</strong>tos que reproduzco a<br />

continuación.<br />

[14] Los letristas son todos hombres. Con excepción <strong>de</strong> <strong>La</strong> Piba, que afirmaba escribir <strong>la</strong>s canciones con su<br />

productor aunque, es posible p<strong>en</strong>sar, que su productor ap<strong>en</strong>as firmase <strong>la</strong>s canciones, tanto para “apoyarl<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> grabadora como para b<strong>en</strong>eficiarse <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> autor. Esta es una práctica bastante<br />

corri<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los artistas que aún no se han establecido <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado tropical.<br />

[15] Ver também Oliv<strong>en</strong>, 1989.<br />

[16] P. Vi<strong>la</strong> (1989) muestra cómo, a través d<strong>el</strong> rock nacional, los jóv<strong>en</strong>es (<strong>en</strong> los años posteriores a <strong>la</strong> dictad<br />

“crean y sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> nuevos valores” (id:123) <strong>en</strong> contraposición a los <strong>de</strong> <strong>la</strong> “sociedad impuesta y lo<br />

establecido” (id.:124). El autor muestra cómo <strong>el</strong> rock se establece “fr<strong>en</strong>te a un sistema social caracteriza<br />

como hipócrita, represivo, viol<strong>en</strong>to, materialista, individualista, rutinario, ali<strong>en</strong>ado, superfluo y autoritar<br />

(id.).<br />

Fu<strong>en</strong>tes<br />

Lea<strong>de</strong>rmusic.con: “Yerba Brava”. Año 1, n. 1, marzo <strong>de</strong> 2001. Bu<strong>en</strong>os Aires, Tercer Mil<strong>en</strong>io Editores.<br />

Sitiotropical.con. Año 1, n. 3, noviembre <strong>de</strong> 2000. Bu<strong>en</strong>os Aires, Tercer Mil<strong>en</strong>io Editores.<br />

PUNTODOC (2001): “Para los Pibes Chorros”. En Cumbia Villera.Doc, Programa n. 73 (emitido por<br />

América, canal 2: 21/06/2001), http://www.puntodoc.con/informes/73_<strong>cumbia</strong>_<strong>villera</strong>.htm. ©<br />

2001 Cuatro cabezas.<br />

Artículos periodísticos<br />

“El <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong>?”. Suplem<strong>en</strong>to Sí (C<strong>la</strong>rín), 27 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2001: 7.<br />

“Entrar <strong>en</strong> <strong>La</strong> Cava”. Revista (<strong>La</strong> Nación): 18 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2001. http://<strong>la</strong>nacionline.con.ar<br />

“Se inspiran <strong>en</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> para asaltar”. <strong>La</strong> Voz d<strong>el</strong> Interior (Córdoba), sección “Policiales”, 6 <strong>de</strong> julio d<br />

2001. http://www.<strong>la</strong>vozd<strong>el</strong>interior.con/2001/0706/sucesos/nota42608_1.htm<br />

Almi, Gabri<strong>el</strong>a. 1999. “<strong>La</strong> bai<strong>la</strong>nta, un negocio que produce millones”. C<strong>la</strong>rin.<br />

http://www.c<strong>la</strong>rin.con.ar/diario/99-02-08/e-03001d.htm<br />

Andra<strong>de</strong>, Juan. 2001. “Damas gratis, pero maltratadas”. Tres Puntos, 13 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2001: 58- 62.<br />

Bazán, Osvaldo. 2001. “Orgullo marginal”. Noticias, 10 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2001: 92-94.


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

http://www.c<strong>la</strong>rin.con/suplem<strong>en</strong>tos/zona/2001-02-11/z-00505.htm<br />

______ 2001b. “Caminando por <strong>el</strong> <strong>la</strong>do salvaje”. Suplem<strong>en</strong>to Sí (C<strong>la</strong>rín), 12 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2001:10-12.<br />

______ 2001c. “Los Reyes d<strong>el</strong> Ritmo”. Suplem<strong>en</strong>to Sí (C<strong>la</strong>rín), 16 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2001: 6-7.<br />

Bilbao, Guido. 2001. “Fascinación Villera”. Noticias, 30 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 2001: 58-60.<br />

Colonna, Lucas. 2001. “El sonido tropical que pasó <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bai<strong>la</strong>ntas a <strong>la</strong>s discotecas”. <strong>La</strong> Nación 25 <strong>de</strong> Marz<br />

2001: 29.<br />

Correa, Nicolás y <strong>La</strong>bate, Cecilia. 2001. “Filosofía Villera”. Veintitrés, 17 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2001: 53-57.<br />

Dillon, Marta. 2001. “Lona, cartón y chapa”. En Suplem<strong>en</strong>to <strong>La</strong>s/12. (Página 12) Mujeres <strong>en</strong> Página 12, año<br />

162, 18 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2001: 1-4.<br />

Ferna<strong>de</strong>z Cicco, Emilio. 2001. “F<strong>el</strong>ices como Guillermo Andino”. Noticias, 14 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 2001: 54.<br />

Ferrer, Christian (2001): “<strong>La</strong> autoafirmación <strong>cultura</strong>l con tangos d<strong>el</strong> subsu<strong>el</strong>o”. Suplem<strong>en</strong>to Zona (C<strong>la</strong>rín)<br />

http://www.c<strong>la</strong>rin.con/suplem<strong>en</strong>tos/zona/2001-02-11/z-00403.htm<br />

Gorodischer, Julián (2000): “Pasión bai<strong>la</strong>ntera”. Tres Puntos, 21 <strong>de</strong> Septiembre <strong>de</strong> 2000.<br />

http://www.3puntos.con/seccion.php3?numero=231&archivo=168soc01&seccion=arch<br />

Hierro, Gustavo. 2001. “<strong>La</strong> ba<strong>la</strong>da d<strong>el</strong> policía y <strong>el</strong> villero”. Noticias, 30 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2001: 74-75.<br />

Iglesias, Hernán. 2001a) “<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> combativa <strong>en</strong>candi<strong>la</strong> a los bonaer<strong>en</strong>ses”, IN: El País, 25 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> 20<br />

(Madrid, España). http://www.ud<strong>el</strong>.edu/leipzig/270500/<strong>el</strong>a250401.htm<br />

_______ 2001b. “Cumbia <strong>villera</strong>. Bu<strong>en</strong>os Aires. Viceversa”. Hecho <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, año 2, n. 13, Agosto:<br />

15-17.<br />

Mayer, Marcos. 2001. “Ellos bai<strong>la</strong>n solos”. Tres Puntos.<br />

http://www.3puntos.con/seccion.php3?numero=231&archivo=201not01&seccion=arch<br />

Pavon, Héctor y Ferreyra, Pi<strong>la</strong>r. 2001. “<strong>La</strong> Arg<strong>en</strong>tina saca <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua”, Suplem<strong>en</strong>to Zona (C<strong>la</strong>rín)<br />

http://www.c<strong>la</strong>rin.con/suplem<strong>en</strong>tos/zona/2001-04-01/z-00315.htm.<br />

Pavon, Héctor. 2001. “Canciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Horqueta y <strong>La</strong> Cava”. Suplem<strong>en</strong>to Zona (C<strong>la</strong>rín).<br />

http://www.c<strong>la</strong>rin.con/suplem<strong>en</strong>tos/zona/2001-02-11/z-00315.htm<br />

Riera, Dani<strong>el</strong>. 2001. “El ritmo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>”. Rolling Stone, Julio 2001: 58- 64, 94.<br />

Bibliografía<br />

Cejas, Rina et. all. 1995. “Los cuarteteros <strong>en</strong> Córdoba, un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad socio<strong>cultura</strong>l”. Revista <strong>de</strong><br />

Investigaciones Folkóricas vol. 10, Bu<strong>en</strong>os Aires, pp. 20-27.<br />

Citro, Silvia. 2000. “Estéticas d<strong>el</strong> Rock <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires: Carnavalización, Fútbol y Antim<strong>en</strong>emismo”. Pesq<br />

Rec<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Estudos Músicais no Mercosul n. 4. Porto Alegre. p. 115-140.<br />

Cragnolini, Alejandra. 1998. “Reflexiones acerca d<strong>el</strong> circuito <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> música <strong>de</strong> <strong>la</strong> ‘bai<strong>la</strong>nta’ y d<br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación y recreación <strong>de</strong> estilos”. En Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s IX Jornadas Arg<strong>en</strong>tinas <strong>de</strong> Musicolog<br />

VII Confer<strong>en</strong>cia Anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> A.A.M, ed, Ruiz, Irma, Roig, Elisabeth & Cragnolini, Alejandra. Bu<strong>en</strong>os Ai<br />

Instituto Nacional <strong>de</strong> Musicología ‘Carlos Vega’.<br />

Elbaum, Jorge. 1994. “Los bai<strong>la</strong>nteros. <strong>La</strong> fiesta urbana <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> popu<strong>la</strong>r”. En <strong>La</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche. L<br />

vida nocturna <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, ed, Margulis, Mario et. All, 181-210. Bu<strong>en</strong>os Aires: Espa<br />

Hoy.<br />

Feijoó, María d<strong>el</strong> Carm<strong>en</strong>. 2001. Nuevo país, nueva pobreza. Bu<strong>en</strong>os Aires: Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

Filmus, Dani<strong>el</strong>. 1999. “Pres<strong>en</strong>tación”. En Los nov<strong>en</strong>ta. Política, sociedad y <strong>cultura</strong> <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina y<br />

Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> siglo, ed, Filmus, Dani<strong>el</strong>, 7– 10. Bu<strong>en</strong>os Aires: FLACSO, EUDEBA,.<br />

Fornas, Johan. 1997. “Text and Music Revisited”. Theory, Culture & Society vol. 14, n. 3 pp.109- 123.<br />

Frigerio, Alejandro. 2002 a, “‘A alegria es som<strong>en</strong>te brasileira’. A exotización dos migrantes brasileiros <strong>en</strong><br />

Bu<strong>en</strong>os Aires”. Arg<strong>en</strong>tinos e Brasileiros: Encontros, imag<strong>en</strong>s, estereótipos, ed, Frigerio, Alejandro y Li<br />

Ribeiro, Gustavo, 15-40. Petrópolis: Vozes.<br />

Frigerio, Alejandro. 2002 b. “ ‘Negros’ y ‘B<strong>la</strong>ncos’ <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires: Rep<strong>en</strong>sando nuestras categorías racial<br />

Confer<strong>en</strong>cia dictada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Jornadas “Bu<strong>en</strong>os Aires Negra: Memorias, repres<strong>en</strong>taciones y prácticas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunida<strong>de</strong>s Afro”. Bu<strong>en</strong>os Aires: C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Museos <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

Guattari, Félix y Rolnik, Su<strong>el</strong>y. 2000. Micropolítica. Cartografias do Desejo. Petrópolis, Vozes.<br />

Guber, Rosana. 1999.: “‘El Cabecita Negra’ o <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación etnográfica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina”<br />

Revista <strong>de</strong> Investigaciones Folclóricas vol. 14. 108- 120.


<strong>La</strong> <strong>cumbia</strong> <strong>villera</strong> y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> d<strong>el</strong> <strong>trabajo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> los 90 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art05.htm<br />

Sin <strong>trabajo</strong>. <strong>La</strong>s características d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo y sus efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad arg<strong>en</strong>tina, ed,: Beccaria, Lui<br />

Néstor López, . 111-160. Bu<strong>en</strong>os Aires: UNICEF/ Losada.<br />

Lewin, Hugo. 1994.: “Siga <strong>el</strong> baile. El f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o social <strong>de</strong> <strong>la</strong> bai<strong>la</strong>nta, nacimi<strong>en</strong>to y apogeo”. <strong>La</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong><br />

noche. <strong>La</strong> vida nocturna <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires. Bu<strong>en</strong>os Aires, ed, Margulis, Mario et. all. 211-<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires: Espasa Hoy.<br />

Lima, Ari. 1997. “O f<strong>en</strong>ôm<strong>en</strong>o timba<strong>la</strong>da: <strong>cultura</strong> músical afro-pop e juv<strong>en</strong>tu<strong>de</strong> baiana negro-mestiça”. Ritm<br />

Trânsito. Sócio-Antropologia da Música Baiana, ed, Sansone, L. y Santos, J, 161-180. São Paulo, Dyn<br />

Editorial; Salvador, Programa A Cor da Bahia e Projeto S.A.M.BA.<br />

Merkl<strong>en</strong>, D<strong>en</strong>is. 2000. “Vivir <strong>en</strong> los márg<strong>en</strong>es: <strong>la</strong> lógica d<strong>el</strong> cazador. Notas sobre sociabilidad y <strong>cultura</strong> <strong>en</strong> lo<br />

as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> Gran Bu<strong>en</strong>os Aires hacia <strong>fin</strong>es <strong>de</strong> los 90”. Des<strong>de</strong> abajo. <strong>La</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s sociales, ed, Svampa, Marist<strong>el</strong><strong>la</strong>, 81-119. Bu<strong>en</strong>os Aires: Universidad Nacional <strong>de</strong> G<strong>en</strong>eral<br />

Sarmi<strong>en</strong>to/ Editorial Biblos.<br />

Minujin, Alberto y Kesler, Gabri<strong>el</strong>. 1995. <strong>La</strong> nueva pobreza <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina. Bu<strong>en</strong>os Aires: P<strong>la</strong>neta<br />

Oliv<strong>en</strong>, Rub<strong>en</strong> George. 1989. “A ma<strong>la</strong>ndragem na Música Popu<strong>la</strong>r Brasileira”, Violência e <strong>cultura</strong> no Brasi<br />

Petrópolis, Vozes.<br />

____ 1997. “O Vil Metal: o Dinero na Música Popu<strong>la</strong>r Brasileira”, Revista Brasileira <strong>de</strong> Ciências Sociais, a<br />

12, no. 33.<br />

_____ 2001. “O imaginário masculino na música popu<strong>la</strong>r brasileira” Trabalho apres<strong>en</strong>tado no Seminário<br />

Temático Cultura e Arte na Socieda<strong>de</strong> Contemporânea: novos <strong>de</strong>safios, novas estratégias na XXV Reu<br />

Anual da Asociación Nacional <strong>de</strong> Pesquisa e Pós-Graduación <strong>en</strong> Ciências Sociais. Caxambu, MG.<br />

Ratier, Hugo. 1971. El cabecita negra. Bu<strong>en</strong>os Aires: C<strong>en</strong>tro Editor <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina.<br />

Seman, Pablo y Vi<strong>la</strong>, Pablo. 2002. “Rock chabón. The Contemporary National Rock of Arg<strong>en</strong>tina”. From<br />

Tejano to Tango. <strong>La</strong>tin American Popu<strong>la</strong>r Music, ed, C<strong>La</strong>rk, Walter Aaron, 70- 94. New York & Lond<br />

Routlege.<br />

Seman, Pablo. 2000. “Los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los sectores popu<strong>la</strong>res d<strong>el</strong> Gran Bu<strong>en</strong>os Aires y <strong>el</strong> <strong>fin</strong> d<strong>el</strong> mil<strong>en</strong>io”. Tr<br />

pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> XXIV Reunión Anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> ANPOCS, Petrópolis, RJ.<br />

Szulik, Dalia y Kuasñosky, Silvia. 1994. “Los extraños <strong>de</strong> p<strong>el</strong>o <strong>la</strong>rgo. Vida cotidiana y consumos <strong>cultura</strong>les<br />

<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche. <strong>La</strong> vida nocturna <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires. Bu<strong>en</strong>os Aires, ed, Margulis, Mari<br />

all. 211-234. Bu<strong>en</strong>os Aires: Espasa Hoy.<br />

Tonkonoff, Sergio. 1991.: “Desviación, diversidad e ilegalismos: comportami<strong>en</strong>tos juv<strong>en</strong>iles <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gran Bue<br />

Aires – un estudio <strong>de</strong> caso”. D<strong>el</strong>ito y Sociedad n. 9, Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

Vianna, Letícia Costa Rodrigues. 1998. O v<strong>en</strong>cedor <strong>de</strong> <strong>de</strong>mandas. A trajetória e obra <strong>de</strong> un artista popu<strong>la</strong>r.<br />

<strong>de</strong> doutorado. Rio <strong>de</strong> Janeiro, PPGAS MN/ UFRJ<br />

Vi<strong>la</strong>, Pablo. 1989. “Rock Nacional, crónicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia juv<strong>en</strong>il”. El movimi<strong>en</strong>to por los <strong>de</strong>rechos hum<br />

y <strong>la</strong> política arg<strong>en</strong>tina, ed, Leis, Héctor, 83- 148. Bu<strong>en</strong>os Aires: CEAL.<br />

Wa<strong>de</strong>, Peter. 2000. Música, Race, and Nation. Música Tropical in Colombia. Chicago & Londres: The<br />

University of Chicago Pres.<br />

Los artículos publicados <strong>en</strong> TRANS están (si no se indica lo contrario) bajo una lic<strong>en</strong>cia Reconocimi<strong>en</strong>to-NoComercial-SinObraDerivada 2.5 Espa<br />

Creative Commons. Pue<strong>de</strong> copiarlos, distribuirlos y comunicarlos públicam<strong>en</strong>te siempre que cite su autor y m<strong>en</strong>cione <strong>en</strong> un lugar visible que h<br />

tomado <strong>de</strong> TRANS agregando <strong>la</strong> dirección URL y/o un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce a este sitio: http://www.sibetrans.com/trans/in<strong>de</strong>x.htm No utili<br />

cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> esta revista para <strong>fin</strong>es comerciales y no haga con <strong>el</strong>los obra <strong>de</strong>rivada. <strong>La</strong> lic<strong>en</strong>cia completa se pue<strong>de</strong> consult<br />

http://creativecommons.org/lic<strong>en</strong>ses/by-nc-nd/2.5/es/<strong>de</strong>ed.es<br />

All the materials in TRANS-Trans<strong>cultura</strong>l Music Review are published un<strong>de</strong>r a Creative Commons l<br />

(Attribution-NonCommercial-NoDerivs 2.5) You can copy, distribute, and transmit the work, provi<strong>de</strong>d that you m<strong>en</strong>tion the author and the source<br />

material, either by adding the URL address of the article and/or a link to the webpage http://www.sibetrans.com/trans/in<strong>de</strong>x.htm<br />

not allowed to use the cont<strong>en</strong>ts of this journal for comercial purposes and you may not alter, transform, or build upon this work. You can che<br />

complete lic<strong>en</strong>ce agreem<strong>en</strong>t in the following link : http://creativecommons.org/lic<strong>en</strong>ses/by-nc-nd/2.5/es/<strong>de</strong>ed.<strong>en</strong>

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!