08.05.2013 Views

Los métodos moleculares en el estudio de la sistemática y filogenia ...

Los métodos moleculares en el estudio de la sistemática y filogenia ...

Los métodos moleculares en el estudio de la sistemática y filogenia ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Lacerta schreiberi juv<strong>en</strong>iles<br />

L. J. Barbadillo<br />

Capítulo XI<br />

<strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> y filog<strong>en</strong>ia<br />

<strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles ibéricos<br />

Salvador CARRANZA


<strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> y filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles ibéricos<br />

Salvador CARRANZA<br />

1. <strong>Los</strong> inicios<br />

Durante ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> años los naturalistas han int<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>tectar, <strong>de</strong>scribir y explicar <strong>la</strong> diversidad biológica <strong>de</strong><br />

nuestro p<strong>la</strong>neta. Esta ardua tarea se conoce con <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>sistemática</strong>. Uno <strong>de</strong> los primeros avances <strong>en</strong> <strong>sistemática</strong><br />

fue <strong>la</strong> aparición d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura binomial <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por <strong>el</strong> naturalista sueco LINEO <strong>en</strong> 1758. Este<br />

sistema estableció <strong>el</strong> marco para <strong>de</strong>scribir y categorizar <strong>la</strong> diversidad biológica, id<strong>en</strong>tificando primero a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

especies para agrupar<strong>la</strong>s posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> categorías superiores (familia, c<strong>la</strong>se, ord<strong>en</strong>, fílum y reino). Inicialm<strong>en</strong>te<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría evolutiva, <strong>la</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura binomial <strong>de</strong> Lineo persistió hasta que pioneros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

evolución como Charles DARWIN (1809-1882), Carl GEGENBAUER (1826-1903), y Ernst HAECKEL (1834-1919) <strong>la</strong><br />

adoptaron y complem<strong>en</strong>taron con i<strong>de</strong>as personales (por ej. <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> recapitu<strong>la</strong>ción propuesta por Haeck<strong>el</strong>) para<br />

producir algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras c<strong>la</strong>sificaciones basadas <strong>en</strong> r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas. De todos modos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> época<br />

que podríamos l<strong>la</strong>mar post-Darwiniana hasta <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> siglo XX, no existieron ni cons<strong>en</strong>so ni criterios<br />

objetivos c<strong>la</strong>ros para <strong>la</strong> reconstrucción filog<strong>en</strong>ética, basándose ésta principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión personal <strong>de</strong> <strong>de</strong>votos<br />

especialistas que <strong>de</strong>stinaban años al <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> un grupo taxonómico. Aunque g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se aceptaba <strong>el</strong> concepto<br />

<strong>de</strong> evolución, no todos los ci<strong>en</strong>tíficos compartían exactam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> teoría propuesta por DARWIN (1859). La falta <strong>de</strong> un<br />

concepto común <strong>de</strong> evolución y una metodología <strong>de</strong> infer<strong>en</strong>cia filog<strong>en</strong>ética objetiva, estandarizada y unificadora,<br />

tuvo importantes consecu<strong>en</strong>cias, como por ejemplo que para cada grupo taxonómico toda <strong>la</strong> autoridad <strong>sistemática</strong> se<br />

c<strong>en</strong>trase <strong>en</strong> un grupo <strong>de</strong> personas reducido. La exist<strong>en</strong>cia y credibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> “autoridad <strong>sistemática</strong>” se veía reforzada<br />

por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to formalizado <strong>de</strong> corroboración y refutación <strong>de</strong> hipótesis. Otro aspecto importante<br />

fue <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> una c<strong>la</strong>ra ori<strong>en</strong>tación filosófica sobre qué aspectos evolutivos <strong>de</strong>bían ser reflejados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>sificaciones.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> aproximación casi puram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scriptiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> y <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> numerosos<br />

expertos y escu<strong>el</strong>as <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s grupos taxonómicos propició que se produjese un avance significativo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> catalogación <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad d<strong>el</strong> mundo natural, resultando <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación biológica tal y<br />

como <strong>la</strong> conocemos hoy <strong>en</strong> día.<br />

En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> herpetología, <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> reptiles y anfibios a niv<strong>el</strong> mundial aum<strong>en</strong>taba<br />

a medida que <strong>la</strong>s principales pot<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>en</strong>viaban expediciones alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> globo y traían a su regreso<br />

numerosos especím<strong>en</strong>es a los principales museos <strong>de</strong> historia natural <strong>de</strong> Europa y EEUU, don<strong>de</strong> se recopi<strong>la</strong>ban <strong>en</strong><br />

los cada vez más completos catálogos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fauna mundial. Entre <strong>la</strong>s obras europeas más importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera<br />

mitad d<strong>el</strong> siglo XVIII, <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los franceses FRANÇOIS DAUDIN (Histoire natur<strong>el</strong>le, générale et particulière<br />

<strong>de</strong>s reptiles, 9 volúm<strong>en</strong>es, 1802-1803) y <strong>la</strong> <strong>de</strong> Constante Duméril, su hijo AUGUSTE & GABRIEL BIBRON (Erpetologie<br />

générale ou historie natur<strong>el</strong>le complète <strong>de</strong>s reptiles, 9 volúm<strong>en</strong>es, 1834-1854). Entre <strong>la</strong>s obras más importantes publicadas<br />

durante <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XIX se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> monum<strong>en</strong>tal catálogo <strong>de</strong> los reptiles y anfibios d<strong>el</strong> British<br />

Museum (Natural History), realizado por GEORGE BOULENGER (Catalogue of the amphibians and reptiles of<br />

the British Museum, 9 volúm<strong>en</strong>es, 1882-1896), resumi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to herpetológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> época y convirtiéndose<br />

<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia imprescindible incluso <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad. En Norteamérica, <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras exploraciones<br />

fue <strong>el</strong> <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar catalogar <strong>la</strong> diversidad herpetológica <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte oeste d<strong>el</strong> país. La primera monografía sobre <strong>la</strong><br />

herpetología norteamericana fue publicada por John Holbrook <strong>en</strong> tres volúm<strong>en</strong>es <strong>en</strong>tre los años 1836 y 1838. La<br />

mayoría <strong>de</strong> especím<strong>en</strong>es recolectados durante esta primera época <strong>de</strong> exploración Norteamericana se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s colecciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>my of Natural Sci<strong>en</strong>ces of Phi<strong>la</strong>d<strong>el</strong>phia y <strong>en</strong> <strong>el</strong> National Museum of Natural History<br />

(Smithsonian Institution) <strong>en</strong> Washington, D.C. y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Museum of Comparative Zoology, Harvard University,<br />

habi<strong>en</strong>do sido una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>de</strong>scritos por EDWARD COPE, SPENCER BAIRD & CHARLES GIRARD, e incluidos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s cinco ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Check list of North American Amphibians and Reptiles realizadas por LEONHARD<br />

STEJNEGER & THOMAS BARBOUR <strong>en</strong>tre 1900 y 1950.<br />

A principios d<strong>el</strong> siglo XX, diversos herpetólogos empezaron a mostrar un interés cada vez mayor <strong>en</strong> inferir <strong>la</strong>s<br />

r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes grupos <strong>de</strong> reptiles y anfibios y utilizar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> sus c<strong>la</strong>sificaciones. En 1920,<br />

Boul<strong>en</strong>ger escribió <strong>en</strong> su monografía sobre <strong>el</strong> género Rana: “ha llegado <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar a un <strong>la</strong>do los <strong>métodos</strong><br />

empíricos que han prevalecido durante tanto tiempo <strong>en</strong> taxonomía y <strong>de</strong>dicarnos a agrupar a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes especies <strong>de</strong><br />

acuerdo con sus r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas” (BOULENGER, 1920a). Ese mismo año, <strong>en</strong> su Monograph of the Lacertidae,<br />

Boul<strong>en</strong>ger realizó un análisis morfológico <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do utilizando información sobre ontog<strong>en</strong>ia y paleontología para<br />

po<strong>la</strong>rizar caracteres e inferir r<strong>el</strong>aciones d<strong>el</strong> tipo ancestro <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> especie y expresar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> forma <strong>de</strong><br />

diagrama arboresc<strong>en</strong>te. En sus pa<strong>la</strong>bras: “<strong>el</strong> diagrama mostrado expresa mi concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre especies<br />

y varieda<strong>de</strong>s que constituy<strong>en</strong> esta sección” (pág. 38; BOULENGER, 1920b) (Fig. 1). Casi al mismo tiempo, al otro<br />

<strong>la</strong>do d<strong>el</strong> Atlántico se estaba produci<strong>en</strong>do una revolución simi<strong>la</strong>r que también estaba r<strong>el</strong>acionada con <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />

551


552<br />

At<strong>la</strong>s y Libro Rojo <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles <strong>de</strong> España<br />

abordar <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificar los reptiles y anfibios, int<strong>en</strong>tando consi<strong>de</strong>rar sus r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas. Esta revolución<br />

vino <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano d<strong>el</strong> jov<strong>en</strong> Charles L. Camp, <strong>el</strong> cual a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> 30 años publicó <strong>el</strong> libro C<strong>la</strong>ssification of the<br />

Lizards, s<strong>en</strong>tando <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> los escamosos y produci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> primera filog<strong>en</strong>ia d<strong>el</strong> grupo<br />

(pág. 333 <strong>de</strong> <strong>la</strong> reimpresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> CAMP <strong>de</strong> 1923; CAMP, 1971). En su trabajo, Camp mostró un gran interés<br />

<strong>en</strong> inferir <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes grupos <strong>de</strong> reptiles objeto <strong>de</strong> su <strong>estudio</strong>, recopi<strong>la</strong>ndo gran<br />

cantidad <strong>de</strong> información sobre su morfología, distribución geográfica, ontog<strong>en</strong>ia y paleontología, y discuti<strong>en</strong>do <strong>de</strong><br />

forma explícita los siempre difíciles conceptos <strong>de</strong> homología, converg<strong>en</strong>cia y paral<strong>el</strong>ismo que tan familiares se harían<br />

40 años más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> Willi H<strong>en</strong>nig (<strong>en</strong>tomólogo alemán que s<strong>en</strong>tó <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría c<strong>la</strong>dista). De<br />

todos modos, y pese al interés y los esfuerzos mostrados por Boul<strong>en</strong>ger <strong>en</strong> <strong>el</strong> Reino Unido y Camp <strong>en</strong> EEUU, pocos<br />

fueron los herpetólogos que siguieron sus pasos, provocando que durante los sigui<strong>en</strong>tes 20-30 años los esfuerzos se<br />

volvies<strong>en</strong> a c<strong>en</strong>trar básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> perfeccionar <strong>la</strong> alfa-taxonomía <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes grupos, sin mostrar gran interés<br />

<strong>en</strong> sus r<strong>el</strong>aciones evolutivas. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibles explicaciones <strong>de</strong> este “<strong>la</strong>pso filog<strong>en</strong>ético” fue <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia que <strong>la</strong> morfología<br />

a altos niv<strong>el</strong>es estaba <strong>de</strong>masiado afectada por f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> paral<strong>el</strong>ismos y converg<strong>en</strong>cias, imposibilitando <strong>la</strong><br />

correcta infer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas <strong>en</strong>tre organismos. Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibles razones es que todavía no se<br />

había <strong>de</strong>finido formalm<strong>en</strong>te un procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> análisis filog<strong>en</strong>ético sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te explícito <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong><br />

vista filosófico y metodológico. A pesar <strong>de</strong> estas limitaciones, a partir <strong>de</strong> los años cincu<strong>en</strong>ta se produjo un resurgir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as filog<strong>en</strong>éticas iniciales <strong>de</strong> Boul<strong>en</strong>ger y Camp <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> diversos ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong> <strong>la</strong> época como por<br />

ejemplo UNDERWOOD (1954), ETHERIDGE (1966) y sobretodo por Kluge, uno <strong>de</strong> los primeros herpetólogos <strong>en</strong><br />

adoptar <strong>la</strong> incipi<strong>en</strong>te metodología c<strong>la</strong>dista sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> HENNIG (1957, 1966) y <strong>en</strong> introducir nuevos criterios<br />

cuantitativos para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas hipótesis filog<strong>en</strong>éticas <strong>de</strong> diversos grupos <strong>de</strong> reptiles y anfibios<br />

(KLUGE, 1968, 1969). D<strong>el</strong> mismo modo que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> biología, <strong>la</strong> herpetología se b<strong>en</strong>efició <strong>en</strong> gran medida<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución metodológica (tanto c<strong>la</strong>dista como f<strong>en</strong>ética) ocurrida <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> infer<strong>en</strong>cia filog<strong>en</strong>ética<br />

durante los años set<strong>en</strong>ta y och<strong>en</strong>ta, abri<strong>en</strong>do un abanico <strong>de</strong> nuevas posibilida<strong>de</strong>s para <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> biología comparada<br />

y <strong>la</strong> evolución (FARRIS, 1982; FELSENSTEIN, 1981; KLUGE, 1969; NEI, 1972). Al mismo tiempo que se producían<br />

avances importantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo analítico, se le <strong>de</strong>dicaba mucho más tiempo y esfuerzos al <strong>estudio</strong> <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> biología <strong>de</strong> los reptiles y anfibios, obt<strong>en</strong>iéndose gran cantidad <strong>de</strong> caracteres morfológicos, fisiológicos y ontog<strong>en</strong>éticos<br />

con los que po<strong>de</strong>r inferir <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas. Como resultado <strong>de</strong> dichas investigaciones se publicaron<br />

numerosos artículos ci<strong>en</strong>tíficos y, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los reptiles, una magnífica obra <strong>de</strong> 19 volúm<strong>en</strong>es y más <strong>de</strong> 10.000<br />

páginas que empezó a editarse <strong>en</strong> 1969 por Carl Gans y co<strong>la</strong>boradores. Este trabajo incluye <strong>de</strong> una manera extremadam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da aspectos morfológicos (vol. 1-4, 6, 11 y 19), fisiológicos (vol. 5, 8, 12-13, y 18), ecológicos y <strong>de</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to (vol. 7 y 16), neurológicos (vol. 9-10 y 17) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> biología d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (vol. 14 y 15) <strong>de</strong> los repti-<br />

L. oc<strong>el</strong><strong>la</strong>ta<br />

L. oc<strong>el</strong><strong>la</strong>ta, v. pater<br />

L. viridis, v. major L. princeps<br />

L. viridis, v. strigata L. viridis, v. woosnami<br />

L. viridis, v. schreiberi L. viridis<br />

L. agilis L. agilis, v. spinalis<br />

L. agilis, v. cherson<strong>en</strong>sis L. agilis, v. exigua L. parva<br />

Ancestral type<br />

Figura 11. 1. R<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas <strong>de</strong> algunos <strong>la</strong>cértidos según Boul<strong>en</strong>ger 1920b.


<strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> y filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles ibéricos<br />

Salvador CARRANZA<br />

les. En otros campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> herpetología, <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s obras Physiology of the amphibia (3 volúm<strong>en</strong>es editados por<br />

JOHN MOORE (vol. 1) y BRIAN LOFTS (vol. 2 y 3)), Amphibian biology (editado por HAROLD HEATWOLE) y <strong>la</strong> obra<br />

Biology of amphibians (DUELLMAN y TRUEB, 1986), don<strong>de</strong> los autores recopi<strong>la</strong>n gran parte d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre<br />

<strong>la</strong> fisiología, biología, <strong>sistemática</strong> y biogeografía <strong>de</strong> los anfibios. Paral<strong>el</strong>am<strong>en</strong>te al int<strong>en</strong>sivo <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> biología<br />

(especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> morfología) numerosos sistemáticos empezaron a adoptar y aplicar <strong>la</strong>s nuevas metodologías <strong>de</strong><br />

infer<strong>en</strong>cia filog<strong>en</strong>ética <strong>en</strong> sus trabajos, <strong>en</strong>riqueci<strong>en</strong>do consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to tanto a niv<strong>el</strong> morfológico<br />

como evolutivo <strong>de</strong> diversos grupos <strong>de</strong> reptiles y anfibios, como por ejemplo los anuros y urod<strong>el</strong>os (DUELLMAN y<br />

TRUEB, 1986), cecilias (NUSSBAUM y WILKINSON, 1989), <strong>la</strong>cértidos (ARNOLD, 1989a, b), gecónidos (KLUGE, 1983),<br />

escíncidos (GREER, 1979), y varios grupos <strong>de</strong> reptiles (ESTES y PREGILL, 1988). Simultaneam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s filog<strong>en</strong>ias empezaron<br />

a aplicarse para investigar cuestiones biogeográficas (KLUGE, 1988; WATSON y LITTLEJOHN, 1985), ecológicas<br />

(SNELL et al., 1984) y gracias al pionero trabajo <strong>de</strong> GREENE (1986), para trazar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> caracteres morfológicos<br />

permiti<strong>en</strong>do, por ejemplo, difer<strong>en</strong>ciar <strong>en</strong>tre adaptaciones y exaptaciones (ARNOLD, 1994, 1995). Durante todo este<br />

periodo compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre los años set<strong>en</strong>ta y och<strong>en</strong>ta, gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> <strong>de</strong> los reptiles y anfibios (especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> los reptiles) se basó principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> caracteres morfológicos. Si <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> morfología<br />

<strong>en</strong> filog<strong>en</strong>ia t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> que obligaba al investigador a profundizar <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> biología, ecología<br />

y comportami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> grupo objeto <strong>de</strong> <strong>estudio</strong>, su mayor <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja era <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er un número<br />

sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> caracteres válidos para <strong>el</strong> análisis filog<strong>en</strong>ético. Debido a esto y a los increibles avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> biología molecu<strong>la</strong>r,<br />

ésta fue jugando cada vez un pap<strong>el</strong> más importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> herpetología, promovi<strong>en</strong>do su<br />

rápido avance y si<strong>en</strong>do hoy <strong>en</strong> día <strong>el</strong> método más utilizado <strong>en</strong> <strong>estudio</strong>s filog<strong>en</strong>éticos y biogeográficos.<br />

El increm<strong>en</strong>to expon<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> los últimos 10 años <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> datos <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> ha provocado que <strong>el</strong> número<br />

<strong>de</strong> filog<strong>en</strong>ias haya aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> una manera astronómica, haci<strong>en</strong>do posibles proyectos que hace unos años hubies<strong>en</strong><br />

parecido imp<strong>en</strong>sables, como por ejemplo <strong>el</strong> d<strong>el</strong> Tree of life (árbol <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida), cuyo objetivo principal es proporcionar<br />

información filog<strong>en</strong>ética sobre todos los grupos <strong>de</strong> organismos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra (http://tolweb.org/tree/phylog<strong>en</strong>y.html). Para<br />

un ejemplo con aplicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> herpetología <strong>de</strong> cómo funciona este proyecto que une más <strong>de</strong> 2000 páginas web <strong>de</strong> todo<br />

<strong>el</strong> mundo, véase: http://tolweb.org/tree/eukaryotes/animals/chordata/sali<strong>en</strong>tia/sali<strong>en</strong>tia.html. Otra iniciativa r<strong>el</strong>acionada<br />

con <strong>el</strong> Tree of life e igualm<strong>en</strong>te originada como resultado d<strong>el</strong> consi<strong>de</strong>rable aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> número y robustez <strong>de</strong> <strong>la</strong>s filog<strong>en</strong>ias<br />

publicadas <strong>en</strong> los últimos años es <strong>la</strong> d<strong>el</strong> PhyloCo<strong>de</strong> (http://www.ohiou.edu/phyloco<strong>de</strong>). Aunque su base teórica fue<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da hace más <strong>de</strong> 10 años (DE QUEIROZ & GAUTHIER, 1990), <strong>la</strong> preparación d<strong>el</strong> PhyloCo<strong>de</strong> no nació como iniciativa<br />

hasta agosto <strong>de</strong> 1998, a raíz <strong>de</strong> un congreso c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong> Harvard, USA. Como su nombre indica, <strong>el</strong> PhyloCo<strong>de</strong> es un<br />

sistema <strong>de</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura basado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas <strong>de</strong> los organismos. Su objetivo principal es sustituir <strong>el</strong> sistema<br />

<strong>de</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura propuesto por Lineo <strong>en</strong> 1758 y actualm<strong>en</strong>te regido por los códigos internacionales <strong>de</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura<br />

zoológica (ICZN), botánica (ICBN), etc. por un nuevo sistema <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual los difer<strong>en</strong>tes grupos se nombrarán únicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> base a sus r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas. Por <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to, <strong>la</strong>s normas d<strong>el</strong> PhyloCo<strong>de</strong> tan solo afectan a los c<strong>la</strong>dos<br />

(grupos monofiléticos), pero está previsto que d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> poco también se publiqu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s directrices para <strong>la</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura a<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> especie (CANTINO et al., 1999). Aunque se <strong>de</strong>sconoce <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> aceptación que t<strong>en</strong>drá <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> comunidad ci<strong>en</strong>tífica<br />

este nuevo sistema <strong>de</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura, esta iniciativa, al igual que <strong>la</strong> d<strong>el</strong> Tree of life, son un reflejo d<strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conci<strong>en</strong>cia filog<strong>en</strong>ética ocurrida <strong>en</strong> <strong>sistemática</strong> durante los últimos años. Así pues, <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> ha pasado <strong>de</strong> ser una ci<strong>en</strong>cia<br />

básicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scriptiva e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Lineo hasta mediados d<strong>el</strong> siglo XX (con algunas excepciones),<br />

a adoptar <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas como principio y base fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong><br />

los organismos.<br />

2. La revolución molecu<strong>la</strong>r<br />

Aproximadam<strong>en</strong>te durante <strong>la</strong> misma época que se estaba produci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> revolución metodológica que propició <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>dística y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas metodologías para <strong>el</strong> análisis filog<strong>en</strong>ético, otra revolución <strong>de</strong><br />

igual magnitud se estaba gestando <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> biología molecu<strong>la</strong>r. A principios <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta algunos investigadores<br />

empezaron a utilizar <strong>la</strong> información <strong>de</strong>rivada d<strong>el</strong> análisis cromosómico (citog<strong>en</strong>ética), <strong>de</strong> proteínas (inmunología<br />

y <strong>en</strong>zimas) y posteriorm<strong>en</strong>te, d<strong>el</strong> ADN (ácido <strong>de</strong>soxiribonucleico) para resolver problemas taxonómicos, evolutivos<br />

y biogeográficos, <strong>en</strong>tre otros.<br />

2.1. Aplicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> citog<strong>en</strong>ética <strong>en</strong> <strong>sistemática</strong> molecu<strong>la</strong>r<br />

La citog<strong>en</strong>ética ti<strong>en</strong>e sus oríg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> los años tr<strong>en</strong>ta y cuar<strong>en</strong>ta, cuando se empezaron a publicar los primeros<br />

cariotipos <strong>de</strong> organismos y diversos libros que s<strong>en</strong>taron sus bases iniciales (DARLINGTON, 1932; WHITE, 1945). La<br />

553


554<br />

At<strong>la</strong>s y Libro Rojo <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles <strong>de</strong> España<br />

citog<strong>en</strong>ética compr<strong>en</strong><strong>de</strong> diversas áreas dirigidas al <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura, función y evolución <strong>de</strong> los cromosomas<br />

y su posible aplicación <strong>en</strong> los campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ética clínica, biología comparada y <strong>sistemática</strong>, <strong>en</strong>tre otros. La importancia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> citog<strong>en</strong>ética <strong>en</strong> <strong>sistemática</strong> resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s observaciones que se hicieron durante los años set<strong>en</strong>ta sobre <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>orme efecto que t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong>s reorganizaciones cromosómicas, impidi<strong>en</strong>do o reduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> fertilidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

cruzami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre individuos con cariotipos difer<strong>en</strong>tes, creando una barrera al intercambio g<strong>en</strong>ético y, por tanto,<br />

resultando <strong>en</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> dichos individuos (pob<strong>la</strong>ciones) <strong>en</strong> especies difer<strong>en</strong>tes (JACKSON, 1971). La<br />

importancia d<strong>el</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre cariología y especiación influyó <strong>en</strong> gran medida a que<br />

<strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> citog<strong>en</strong>ética <strong>en</strong> <strong>sistemática</strong> se c<strong>en</strong>tras<strong>en</strong> principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> int<strong>en</strong>tar establecer<br />

<strong>el</strong> estatus taxonómico <strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada pob<strong>la</strong>ción, especie o grupo <strong>de</strong> especies <strong>en</strong> base a su organización cromosómica<br />

(lo que podría d<strong>en</strong>ominarse citotaxonomía). En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> herpetología, los primeros trabajos fueron<br />

dirigidos a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción y caracterización <strong>de</strong> cariotipos <strong>de</strong> diversos grupos <strong>de</strong> reptiles y anfibios, como por ejemplo<br />

los realizados <strong>en</strong> cocodrilos (COHEN y GANS, 1970), qu<strong>el</strong>onios (MEDRANO et al., 1987), escamosos (BECAK et al.,<br />

1972; KING, 1981; BECAK y BECAK, 1969), urod<strong>el</strong>os (MORESCALCHI et al., 1979) y anuros (MORESCALCHI, 1981).<br />

De todos modos, <strong>en</strong>seguida se vio que <strong>la</strong> citog<strong>en</strong>ética t<strong>en</strong>ía problemas fundam<strong>en</strong>tales: 1) <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas situaciones<br />

era bastante difícil id<strong>en</strong>tificar los difer<strong>en</strong>tes cromosomas; 2) únicam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> número cromosómico no era un<br />

bu<strong>en</strong> indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas <strong>en</strong>tre organismos, ya que <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to o reducción <strong>en</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> cromosomas<br />

podía originarse por múltiples vías. Es <strong>de</strong>cir, para po<strong>de</strong>r establecer <strong>la</strong>s homologías (reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes parejas <strong>de</strong> cromosomas hermanos <strong>en</strong> organismos diploi<strong>de</strong>s) y homeologías (reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pareja<br />

<strong>de</strong> cromosomas homólogos <strong>en</strong>tre organismos difer<strong>en</strong>tes) válidas para <strong>el</strong> análisis filog<strong>en</strong>ético, era necesario primero<br />

id<strong>en</strong>tificar los cromosomas implicados <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes procesos citog<strong>en</strong>éticos; y 3) se t<strong>en</strong>ía muy poco conocimi<strong>en</strong>to<br />

sobre <strong>la</strong>s bases <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura y función <strong>de</strong> los cromosomas y <strong>la</strong> función <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes mecanismos<br />

citog<strong>en</strong>éticos (transposición, retrotransposición, conversión génica, inversiones, translocaciones, etc.), implicados<br />

<strong>en</strong> su evolución. Esto propició que, aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong> aproximación morfológica al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los distintos<br />

cromosomas <strong>de</strong> un cariotipo (básicam<strong>en</strong>te tratami<strong>en</strong>to hipotónico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metafases y <strong>de</strong>terminación d<strong>el</strong> tamaño d<strong>el</strong><br />

cromosoma y posición d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>trómero), se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>s<strong>en</strong> otros <strong>métodos</strong> más sofisticados <strong>de</strong> tipo químico, <strong>en</strong>zimático<br />

y molecu<strong>la</strong>r dirigidos a facilitar los análisis citog<strong>en</strong>éticos como por ejemplo: 1) <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> heterocromatina mediante tinción con Feulgr<strong>en</strong> y otros reactivos clásicos; 2) <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición <strong>de</strong><br />

los organizadores nucleo<strong>la</strong>res (NOR) mediante tinción con nitrato <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta (HOWELL y BLACK, 1980); 3) observación<br />

<strong>de</strong> patrones <strong>de</strong> bandas -Q, -G, -R y -C utilizando <strong>métodos</strong> <strong>de</strong> tinción específicos (BICKMORE y SUMNER, 1989;<br />

COMINGS, 1978; SUMNER, 1990); 4) utilización <strong>de</strong> <strong>en</strong>zimas <strong>de</strong> restricción (por ej. AluI) para producir más patrones<br />

<strong>de</strong> bandas que facilitas<strong>en</strong> <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los cromosomas (MILLER et al., 1984); y 5) utilización <strong>de</strong> técnicas<br />

<strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> como <strong>la</strong> hibridación in situ (ISH) (MACGREGOR, 1993) e hibridación in situ con fluoresc<strong>en</strong>cia (FISH)<br />

(THERMAN y SUSMAN, 1993), para id<strong>en</strong>tificar <strong>de</strong> una forma más precisa los diversos cromosomas y regiones cromosómicas.<br />

Gracias a su precisión, esta última técnica se utilizó satisfactoriam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>sistemática</strong> para verificar <strong>la</strong>s<br />

homologías y homeologías hipotetizadas previam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> morfología cromosómica y técnicas <strong>de</strong> ban<strong>de</strong>o<br />

(STEINEMANN et al., 1984).<br />

La herpetología, al igual que muchos otros campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> biología y medicina, se b<strong>en</strong>efició <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong><br />

todos estos avances técnicos y metodológicos que, <strong>en</strong>tre otras cosas, facilitaron <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> homeologías y<br />

permitieron <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevos caracteres con aplicación taxonómica (por ej. <strong>la</strong> posición d<strong>el</strong> NOR). La citog<strong>en</strong>ética<br />

tuvo una especial repercusión <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> <strong>de</strong> los anfibios, repres<strong>en</strong>tando una alternativa<br />

muy útil a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> caracteres morfológicos válidos para <strong>la</strong> infer<strong>en</strong>cia filog<strong>en</strong>ética. Parte <strong>de</strong> este conocimi<strong>en</strong>to<br />

quedó reflejado <strong>en</strong> dos libros publicados <strong>en</strong> 1990 Cytog<strong>en</strong>etics of amphibians and reptiles (OLMO, 1990) y 1991<br />

Amphibian cytog<strong>en</strong>etics and evolution (GREEN y SESSIONS, 1991), don<strong>de</strong> se recopi<strong>la</strong>ron numerosas contribuciones<br />

<strong>de</strong> diverso cont<strong>en</strong>ido y que incluy<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>estudio</strong>s citotaxonómicos <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> reptiles y anfibios al <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>oma eucariótico, regu<strong>la</strong>ción génica y <strong>la</strong> función y evolución <strong>de</strong> ciertos fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ADN. De<br />

todos modos, a pesar d<strong>el</strong> auge <strong>de</strong> esta técnica durante los años och<strong>en</strong>ta, a partir <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta cayó <strong>en</strong> <strong>de</strong>suso<br />

<strong>de</strong>bido básicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacía tiempo <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> análisis proteico y al reci<strong>en</strong>te perfeccionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> amplificación y análisis <strong>de</strong> ADN. Por este y otros motivos, <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> citog<strong>en</strong>ética a<br />

<strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> <strong>de</strong> los reptiles y anfibios (especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los reptiles) fue <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>do, c<strong>en</strong>trándose los trabajos principalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>finir los limites <strong>en</strong>tre pob<strong>la</strong>ciones, subespecies y especies (CAPUTO et al., 1993; ODIERNA et al.,<br />

1996). Una posible explicación <strong>de</strong> este hecho resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> establecer homeologías por <strong>en</strong>cima d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> especie y a <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> codificar los caracteres <strong>de</strong> una manera satisfactoria y razonable para su posterior análisis<br />

filog<strong>en</strong>ético. Para una discusión sobre <strong>la</strong> aplicabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> citotaxonomía <strong>en</strong> filog<strong>en</strong>ia véase KLUGE (1994).


<strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> y filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles ibéricos<br />

Salvador CARRANZA<br />

2.2. Aplicaciones <strong>de</strong> los análisis <strong>de</strong> proteínas <strong>en</strong> <strong>sistemática</strong> molecu<strong>la</strong>r<br />

Si <strong>la</strong> citog<strong>en</strong>ética fue uno <strong>de</strong> los primeros <strong>métodos</strong> que permitió observar y obt<strong>en</strong>er información sobre <strong>el</strong> g<strong>en</strong>oma<br />

c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>r, los análisis <strong>de</strong> proteínas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos paral<strong>el</strong>am<strong>en</strong>te abrirían una v<strong>en</strong>tana <strong>en</strong> dicho g<strong>en</strong>oma para po<strong>de</strong>r<br />

obt<strong>en</strong>er información sobre <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias g<strong>en</strong>éticas. En 1955, SANGER y co<strong>la</strong>boradores <strong>de</strong>terminaron <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia<br />

aminoacídica <strong>de</strong> <strong>la</strong> proteína insulina d<strong>el</strong> cerdo, <strong>la</strong> oveja y <strong>la</strong> vaca y <strong>la</strong>s compararon para tratar <strong>de</strong> averiguar como estas<br />

especies habían divergido a niv<strong>el</strong> molecu<strong>la</strong>r. A partir <strong>de</strong> este trabajo sin preced<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> aminoácidos <strong>de</strong> una proteína pasó a ser, pese a <strong>la</strong>s limitaciones obvias <strong>de</strong> <strong>la</strong> redundancia d<strong>el</strong> código g<strong>en</strong>ético, <strong>la</strong><br />

forma más directa que existía <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er información sobre <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ADN. En los<br />

años sigui<strong>en</strong>tes, otros grupos ci<strong>en</strong>tíficos se <strong>de</strong>dicaron a secu<strong>en</strong>ciar más proteínas (hemoglobina, albúmina, mioglobinas<br />

y <strong>el</strong> citocromo C) <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes organismos y a utilizar su información para inferir r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas. De<br />

todos modos, su secu<strong>en</strong>ciación continuaba si<strong>en</strong>do un trabajo muy costoso que requería gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> proteína<br />

purificada <strong>de</strong> partida y meses <strong>de</strong> trabajo para obt<strong>en</strong>er unos pocos residuos aminoacídicos. Este hecho permitió<br />

y promovió que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>s<strong>en</strong> nuevas técnicas más asequibles (aunque fues<strong>en</strong> indirectas) dirigidas a aprovechar <strong>la</strong><br />

información que proporcionaban <strong>la</strong>s proteínas sobre <strong>el</strong> material hereditario (ADN). Entre <strong>la</strong>s más utilizadas para<br />

solv<strong>en</strong>tar numerosos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> <strong>de</strong> los reptiles y anfibios (y otros organismos) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s <strong>de</strong>rivadas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos inmunológicos y <strong>la</strong>s basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectroforesis <strong>de</strong> proteínas.<br />

2.2.1. <strong>Los</strong> <strong>en</strong>sayos inmunológicos<br />

<strong>Los</strong> <strong>en</strong>sayos inmunológicos ocupan un lugar privilegiado <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia por haber sido <strong>la</strong> primera técnica molecu<strong>la</strong>r<br />

empleada específicam<strong>en</strong>te para resolver un problema taxonómico <strong>en</strong> animales (NUTTALL, 1904). Pese al trabajo<br />

pionero <strong>de</strong> Nuttall, <strong>la</strong> inmunotaxonomía progresó muy poco <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas sigui<strong>en</strong>tes y no fue hasta bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>trados<br />

los años ses<strong>en</strong>ta y set<strong>en</strong>ta, inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> “revolución molecu<strong>la</strong>r”, que <strong>la</strong> inmunología volvió a jugar un pap<strong>el</strong><br />

r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong>. De hecho, <strong>la</strong> inmunología saltó <strong>de</strong> nuevo al primer p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>en</strong>a ci<strong>en</strong>tífica cuando <strong>en</strong><br />

1967, Sarich y Wilson, utilizando una versión actualizada d<strong>el</strong> método inmunológico empleado por Nuttall <strong>en</strong> 1904,<br />

consiguieron calibrar <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> albúmina sérica y <strong>de</strong>mostraron que, <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> lo propuesto por los<br />

análisis morfológicos, los humanos, chimpancés y gori<strong>la</strong>s formaban un grupo monofilético y que <strong>la</strong> separación <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong>los había ocurrido hacía tan solo 5 millones <strong>de</strong> años. A partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to, y <strong>de</strong>bido a <strong>estudio</strong>s posteriores que<br />

corroboraron que <strong>la</strong> albúmina evolucionaba aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a un supuesto “r<strong>el</strong>oj molecu<strong>la</strong>r” (MAX-<br />

SON & MAXSON, 1986; WILSON et al., 1977), los análisis inmunológicos ganaron importancia <strong>en</strong> <strong>estudio</strong>s <strong>en</strong> los que<br />

por diversas razones era necesario conocer <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s aproximadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s separaciones <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes taxones<br />

objeto <strong>de</strong> <strong>estudio</strong> para testar <strong>la</strong>s hipótesis p<strong>la</strong>nteadas (HEDGES et al., 1992).<br />

El principio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas inmunológicas (básicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong> <strong>la</strong> precipitina, inmuno<strong>el</strong>ectroforesis, fijación<br />

d<strong>el</strong> microcomplem<strong>en</strong>to (MCF) y utilización <strong>de</strong> anticuerpos monoclonales) es bastante s<strong>en</strong>cillo y se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

asunción <strong>de</strong> que <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> reacción <strong>en</strong>tre antíg<strong>en</strong>o y anticuerpo proporciona una medida d<strong>el</strong> grado <strong>de</strong> similitud<br />

g<strong>en</strong>ética <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s diversas proteínas antigénicas comparadas. Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista taxonómico, cuanto más<br />

diverg<strong>en</strong>tes sean dos organismos mayor será <strong>el</strong> número <strong>de</strong> sustituciones aminoacídicas exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre proteínas<br />

homólogas y por tanto m<strong>en</strong>or <strong>el</strong> número <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminantes antigénicos comunes. De ese modo, <strong>la</strong> distancia inmunológica<br />

repres<strong>en</strong>ta una medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminantes antigénicos reconocidos por los anticuerpos obt<strong>en</strong>idos<br />

a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmunización con antíg<strong>en</strong>os <strong>de</strong> un organismo (reacción homóloga), que son reconocidos por los<br />

mismos anticuerpos <strong>en</strong> una muestra <strong>de</strong> antíg<strong>en</strong>os <strong>de</strong> otros organismos (reacción heteróloga). Por tanto, <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> esta técnica <strong>de</strong> proporcionar distancias <strong>en</strong>tre taxones que sean útiles para <strong>la</strong> infer<strong>en</strong>cia filog<strong>en</strong>ética resi<strong>de</strong> justam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> cómo <strong>de</strong> estrecha y cierta sea <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre cantidad <strong>de</strong> anticuerpo unido y <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia<br />

aminoacídica <strong>en</strong>tre los antíg<strong>en</strong>os homólogos y heterólogos.<br />

Una crítica que a m<strong>en</strong>udo recib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s técnicas inmunológicas es que, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, los resultados son <strong>en</strong> forma <strong>de</strong><br />

matrices <strong>de</strong> distancias. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s técnicas inmunológicas proporcionan casi siempre datos cuantitativos, y por<br />

tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> casos son inaplicables para resolver cuestiones biológicas para <strong>la</strong>s que se necesitan datos cualitativos,<br />

como por ejemplo <strong>en</strong> análisis <strong>de</strong> paternidad, estimaciones <strong>de</strong> flujo g<strong>en</strong>ético <strong>en</strong>tre pob<strong>la</strong>ciones, id<strong>en</strong>tificación<br />

<strong>de</strong> híbridos, id<strong>en</strong>tificación for<strong>en</strong>se y análisis filog<strong>en</strong>éticos utilizando <strong>métodos</strong> <strong>de</strong> parsimonia y máxima verosimilitud.<br />

Aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> datos que proporciona, <strong>la</strong> inmunotaxonomía ti<strong>en</strong>e otras limitaciones<br />

<strong>de</strong> tipo logístico y <strong>de</strong> cantidad <strong>de</strong> tiempo requerido para realizar los experim<strong>en</strong>tos. Pese a <strong>la</strong>s limitaciones analíticas<br />

y experim<strong>en</strong>tales, <strong>la</strong>s diversas técnicas inmunológicas siguieron si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> método más aceptado para datar los difer<strong>en</strong>tes<br />

ev<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>dog<strong>en</strong>éticos <strong>de</strong> un árbol filog<strong>en</strong>ético y por tanto, muy utilizadas hasta principios <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta<br />

555


556<br />

At<strong>la</strong>s y Libro Rojo <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles <strong>de</strong> España<br />

para resolver tanto aspectos sistemáticos como biogeográficos <strong>en</strong> herpetología (BAVERSTOCK et al., 1993; HEDGES et<br />

al., 1992; JOGER 1984). La inmunología se <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> aplicar casi por completo <strong>en</strong> <strong>sistemática</strong> y biogeografía <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se perfeccionaron <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> amplificación y secu<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> ADN hacia mediados <strong>de</strong> los<br />

nov<strong>en</strong>ta, <strong>de</strong>sarrollándose nuevos <strong>métodos</strong> más precisos para <strong>la</strong> infer<strong>en</strong>cia filog<strong>en</strong>ética y <strong>la</strong> calibración <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ojes<br />

<strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> a partir d<strong>el</strong> ADN.<br />

2.2.2. La <strong>el</strong>ectroforesis <strong>de</strong> proteínas<br />

De todas <strong>la</strong>s técnicas <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das hasta los nov<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectroforesis <strong>de</strong> proteínas ha sido sin duda<br />

alguna <strong>la</strong> que más veces y con más éxito se ha aplicado a resolver diversos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong>, biogeografía y<br />

evolución <strong>de</strong> los reptiles y anfibios. Su simplicidad, bajo coste, tipo <strong>de</strong> datos que proporciona (tanto cualitativos<br />

como cuantitativos), <strong>el</strong>evado po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> resolución y aplicabilidad a un niv<strong>el</strong> taxonómico bajo (<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

subespecies, especies y géneros cercanos), son <strong>la</strong>s principales características que permitieron que esta técnica fuese<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s únicas que durante varios años pudiese competir con <strong>la</strong> incipi<strong>en</strong>te tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong> amplificación y secu<strong>en</strong>ciación<br />

<strong>de</strong> ADN, que cambiaría completam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> molecu<strong>la</strong>r a principios <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta<br />

(HILLIS et al., 1996). Las proteínas son uno <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes estructurales y regu<strong>la</strong>dores más importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

célu<strong>la</strong>s, si<strong>en</strong>do su secu<strong>en</strong>cia y estructura un reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> información g<strong>en</strong>ética cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> los g<strong>en</strong>es. La <strong>el</strong>ectroforesis<br />

<strong>de</strong> proteínas se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> propiedad que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s proteínas <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar una carga <strong>el</strong>éctrica (positiva, negativa o<br />

neutra <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do d<strong>el</strong> pH), tamaño y forma <strong>de</strong>terminados. La r<strong>el</strong>ación exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre pH y carga neta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proteínas<br />

resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho que <strong>de</strong> los 20 aminoácidos exist<strong>en</strong>tes (<strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> los cuales da <strong>la</strong>s cad<strong>en</strong>as polipeptídicas<br />

lineales que al adquirir estructura secundaria y terciaria se d<strong>en</strong>ominan proteínas), tres pres<strong>en</strong>tan carga positiva<br />

a pH bajos (arginina, lisina y histidina) y dos pres<strong>en</strong>tan carga negativa a pH altos (ácido aspártico y ácido<br />

glutámico). Por tanto, <strong>la</strong> carga neta <strong>de</strong> una proteína <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> d<strong>el</strong> número y carga <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> estos aminoácidos y,<br />

<strong>en</strong> última instancia, d<strong>el</strong> pH <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra. Cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ADN (mutaciones) pued<strong>en</strong> resultar <strong>en</strong> cambios<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> composición aminoacídica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proteínas (no siempre una mutación <strong>en</strong> <strong>el</strong> ADN resulta <strong>en</strong> un cambio <strong>de</strong><br />

aminoácido; ver más abajo) y <strong>en</strong> última instancia pued<strong>en</strong> afectar su carga <strong>el</strong>éctrica neta, forma y peso molecu<strong>la</strong>r.<br />

Mediante <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectroforesis, <strong>la</strong>s proteínas se separan <strong>en</strong> base a su difer<strong>en</strong>te movilidad a través <strong>de</strong> una matriz (almidón,<br />

acetato <strong>de</strong> c<strong>el</strong>ulosa, poliacri<strong>la</strong>mida o agarosa) situada <strong>en</strong> un campo <strong>el</strong>éctrico, lo que significa que, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, se<br />

separaran <strong>de</strong> acuerdo a su carga <strong>el</strong>éctrica neta, peso molecu<strong>la</strong>r o ambos según <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> matriz y condiciones utilizadas.<br />

En una <strong>el</strong>ectroforesis se pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>tectar muchos tipos <strong>de</strong> proteínas, muchas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s no aptas para su uso como<br />

marcadores <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong>. Las proteínas más comúnm<strong>en</strong>te utilizadas <strong>en</strong> <strong>sistemática</strong> son <strong>la</strong>s <strong>en</strong>zimas (proteínas con<br />

actividad catalítica). Para visualizar<strong>la</strong>s in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proteínas <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra se utiliza <strong>el</strong> método<br />

d<strong>en</strong>ominado <strong>de</strong> tinción histoquímica (HUNTER y MARKERT, 1957). Este método se basa <strong>en</strong> <strong>de</strong>tectar s<strong>el</strong>ectivam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>zimas mediante <strong>la</strong> adición <strong>de</strong> los substratos <strong>de</strong> <strong>la</strong> reacción bioquímica que catalizan y posterior<br />

tinción <strong>de</strong> los productos resultantes. Aunque pocas veces se analizan más <strong>de</strong> 15-50 loci difer<strong>en</strong>tes (posiciones d<strong>en</strong>tro<br />

d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>oma ocupadas por g<strong>en</strong>es difer<strong>en</strong>tes), actualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> número total <strong>de</strong> loci que pued<strong>en</strong> visualizarse utilizando<br />

técnicas <strong>de</strong> tinción histoquímicas supera los 200 (MANCHENKO, 1994). G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, estos incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong>zimas muy<br />

conservadas que realizan funciones básicas a niv<strong>el</strong> c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>r y que por tanto, acostumbran a <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> organismos a un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>tectable. Este hecho permite <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los mismos reactivos y técnicas <strong>de</strong> rev<strong>el</strong>ado<br />

<strong>en</strong>tre organismos muy separados filog<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te. Al patrón <strong>de</strong> bandas teñidas <strong>de</strong> una <strong>en</strong>zima se le d<strong>en</strong>omina<br />

zimograma. Las <strong>en</strong>zimas se difer<strong>en</strong>cian <strong>en</strong> dos c<strong>la</strong>ses y ambas proporcionan información aplicable <strong>en</strong> <strong>sistemática</strong><br />

molecu<strong>la</strong>r, alo<strong>en</strong>zimas e iso<strong>en</strong>zimas. Las alo<strong>en</strong>zimas son variaciones polipeptídicas que repres<strong>en</strong>tan difer<strong>en</strong>tes alternativas<br />

alélicas d<strong>el</strong> mismo locus génico (variantes <strong>de</strong> un g<strong>en</strong> <strong>en</strong> una posición <strong>de</strong>terminada d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>oma), mi<strong>en</strong>tras<br />

que los iso<strong>en</strong>zimas compr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s formas <strong>en</strong>zimáticas con función simi<strong>la</strong>r producidas por difer<strong>en</strong>tes loci<br />

génicos (<strong>en</strong>imas con función simi<strong>la</strong>r codificadas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes partes d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>oma).<br />

La <strong>el</strong>ectroforesis <strong>de</strong> alo e iso<strong>en</strong>zimas ha repercutido mucho <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> grupos biológicos<br />

(incluy<strong>en</strong>do los reptiles y anfibios) y <strong>en</strong> muchas áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> biología, como por ejemplo <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones y<br />

<strong>la</strong> taxonomía. Quizás uno <strong>de</strong> los aspectos que hizo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectroforesis <strong>de</strong> proteínas una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas más utilizadas<br />

durante <strong>la</strong> era pre-DNA fue <strong>la</strong> facilidad y bajo costo con <strong>el</strong> que se podían analizar ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> g<strong>en</strong>otipos (normalm<strong>en</strong>te<br />

referida a <strong>la</strong> composición génica <strong>de</strong> un organismo <strong>en</strong> un locus <strong>de</strong>terminado) <strong>en</strong> unos días, permiti<strong>en</strong>do obt<strong>en</strong>er<br />

<strong>en</strong> pocos años gran cantidad <strong>de</strong> datos sobre polimorfismos <strong>de</strong> proteínas <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ciones naturales <strong>de</strong> anfibios y<br />

reptiles, aplicables para inferir su estructura g<strong>en</strong>ética y, <strong>en</strong> caso necesario, sus r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas. Por citar algunos<br />

ejemplos, <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectroforesis <strong>de</strong> <strong>en</strong>zimas se ha aplicado con éxito <strong>en</strong> herpetología para analizar los límites <strong>en</strong>tre


<strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> y filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles ibéricos<br />

Salvador CARRANZA<br />

pob<strong>la</strong>ciones, subespecies y especies (ARNTZEN y GARCÍA-PARÍS, 1995; CAPULA, 1996), f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> hibridación<br />

<strong>en</strong>tre especies (GOOD, 1989), <strong>de</strong>ducir ev<strong>en</strong>tos históricos como por ejemplo efectos fundadores ocurridos <strong>en</strong> especies<br />

introducidas (ESTEAL, 1986), inferir patrones biogeográficos (ARANO et al., 1998; MATEO et al., 1996), así como <strong>en</strong><br />

<strong>estudio</strong>s <strong>de</strong> paternidad (HARRY y BRISCOE, 1988).<br />

Quizás una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas más importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectroforesis <strong>de</strong> proteínas respecto a otros <strong>métodos</strong> aplicados<br />

<strong>en</strong> <strong>sistemática</strong> molecu<strong>la</strong>r (incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> ADN), es que normalm<strong>en</strong>te se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> datos <strong>de</strong> múltiples<br />

loci g<strong>en</strong>éticos in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes con localizaciones g<strong>en</strong>ómicas difer<strong>en</strong>tes, disminuy<strong>en</strong>do así <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> artefactos <strong>de</strong>rivados<br />

d<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> uno o pocos loci (NICHOLS, 2001). <strong>Los</strong> tipos <strong>de</strong> datos que proporciona <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectroforesis <strong>de</strong> alo<strong>en</strong>zimas<br />

son analizados e interpretados <strong>de</strong> forma difer<strong>en</strong>te según <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> taxonómico. Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>estudio</strong>s <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones, <strong>la</strong> habilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectroforesis <strong>de</strong> proteínas <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar frecu<strong>en</strong>cias génicas nos permite<br />

calcu<strong>la</strong>r diversos parámetros importantes para <strong>de</strong>terminar si dos pob<strong>la</strong>ciones constituy<strong>en</strong> una única unidad g<strong>en</strong>ética<br />

o si contrariam<strong>en</strong>te están ais<strong>la</strong>das g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te y, por tanto, <strong>de</strong>berían ser consi<strong>de</strong>radas difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong><br />

vista taxonómico. A otro niv<strong>el</strong>, los datos alo<strong>en</strong>zimáticos pued<strong>en</strong> utilizarse para inferir r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas <strong>en</strong>tre<br />

pob<strong>la</strong>ciones/subespecies, especies y, ocasionalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre géneros difer<strong>en</strong>tes. Básicam<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong> dos <strong>métodos</strong> <strong>de</strong><br />

infer<strong>en</strong>cia filog<strong>en</strong>ética a partir <strong>de</strong> datos alo<strong>en</strong>zimáticos, los basados <strong>en</strong> matrices <strong>de</strong> distancias g<strong>en</strong>éticas (cuantitativos)<br />

y los basados <strong>en</strong> caracteres discretos (cualitativos). En <strong>el</strong> primer caso, los datos <strong>en</strong>zimáticos repres<strong>en</strong>tados por<br />

<strong>el</strong> zimograma se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> distancias g<strong>en</strong>éticas utilizando difer<strong>en</strong>tes medidas como por ejemplo, <strong>la</strong> distancia<br />

g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> NEI (1972, 1978), o <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> similitud <strong>de</strong> ROGERS (1972). Posteriorm<strong>en</strong>te, estas medidas se utilizan<br />

para inferir árboles filog<strong>en</strong>éticos utilizando <strong>métodos</strong> <strong>de</strong> análisis basados <strong>en</strong> matrices <strong>de</strong> distancias, como por ejemplo<br />

neighbor-joining (SAITOU y NEI, 1987) y mínima evolución (RZHETSKY y NEI, 1992). En <strong>el</strong> segundo caso, los datos<br />

alo<strong>en</strong>zimáticos se codifican para po<strong>de</strong>rse utilizar <strong>en</strong> reconstrucciones filog<strong>en</strong>éticas utilizando <strong>la</strong> metodología c<strong>la</strong>dista<br />

y <strong>el</strong> criterio <strong>de</strong> parsimonia (SWOFFORD y BERLOCHER, 1987). Fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong> dos <strong>métodos</strong> <strong>de</strong> codificación<br />

<strong>de</strong> caracteres: 1) <strong>el</strong> que registra <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia-aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> al<strong>el</strong>os (criticado por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />

al<strong>el</strong>os y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que ningún al<strong>el</strong>o pueda ser reconstruido para <strong>el</strong> nodo ancestral, (SWOFFORD y OLSEN,<br />

1990)); y 2) <strong>el</strong> que consi<strong>de</strong>ra cada combinación <strong>de</strong> al<strong>el</strong>os difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> un locus <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r como un estado <strong>de</strong><br />

carácter discreto (BUTH, 1984), pudiéndose <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso que se crea oportuno, utilizar matrices <strong>de</strong> costos para conectar<br />

los difer<strong>en</strong>tes estados <strong>de</strong> carácter (MABEE y HUMPHRIES, 1993).<br />

Aunque <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectroforesis <strong>de</strong> proteínas ha jugado un pap<strong>el</strong> importantísimo <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> molecu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> reptiles<br />

y anfibios, diversos problemas <strong>de</strong> tipo técnico, metodológico y <strong>de</strong> aplicabilidad han hecho que, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> citog<strong>en</strong>ética y <strong>la</strong> inmunología, esta técnica haya sido sustituida casi por completo por otros <strong>métodos</strong> <strong>de</strong>rivados d<strong>el</strong><br />

análisis <strong>de</strong> ADN. En g<strong>en</strong>eral, se ha visto que para <strong>estudio</strong>s a un niv<strong>el</strong> taxonómico muy bajo (por ej. <strong>de</strong> estructura <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ciones), los análisis alo<strong>en</strong>zimáticos proporcionan m<strong>en</strong>os información que otros basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> ADN<br />

(secu<strong>en</strong>ciación, análisis <strong>de</strong> <strong>en</strong>zimas <strong>de</strong> restricción y especialm<strong>en</strong>te microsatélites) (HUGHES y QUELLER, 1993). Lo<br />

mismo ocurre a niv<strong>el</strong>es taxonómicos <strong>el</strong>evados (por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> género), don<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>evada diverg<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>ética provoca<br />

que <strong>la</strong>s especies comparadas compartan muy pocos o casi ningún al<strong>el</strong>o, con <strong>el</strong> p<strong>el</strong>igro añadido <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s pocas<br />

posiciones compartidas sean homoplásicas (SITES et al., 1984). Debido a esto, se consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectroforesis <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>zimas no es aplicable para inferir r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas <strong>en</strong>tre organismos que hayan divergido hace más <strong>de</strong> 50<br />

millones <strong>de</strong> años (AVISE, 1994). En g<strong>en</strong>eral, se ha observado que <strong>en</strong> vertebrados <strong>el</strong> rango i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>el</strong>ectroforesis <strong>de</strong> <strong>en</strong>zimas va d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> intraespecífico hasta <strong>el</strong> interg<strong>en</strong>érico (<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do d<strong>el</strong> grupo) (AVISE, 1994;<br />

NEI, 1987). Otro aspecto importante a consi<strong>de</strong>rar cuando se utiliza <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectroforesis <strong>de</strong> proteínas <strong>en</strong> <strong>estudio</strong>s <strong>de</strong> <strong>sistemática</strong><br />

molecu<strong>la</strong>r, es que <strong>la</strong> información resultante es <strong>de</strong> tipo indirecto. Es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> investigador ti<strong>en</strong>e que interpretar<br />

correctam<strong>en</strong>te los patrones <strong>de</strong> bandas (<strong>en</strong> algunos casos pue<strong>de</strong> ser complicado) y asumir que los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

movilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proteínas reflejan cambios reales <strong>en</strong> <strong>el</strong> ADN que <strong>la</strong>s codifica y viceversa, y esto no siempre se cumple.<br />

Por ejemplo, HERNÁNDEZ-JUVIEL et al. (1992) <strong>de</strong>mostraron que <strong>la</strong> movilidad d<strong>el</strong> <strong>en</strong>zima glutamato <strong>de</strong>shidrog<strong>en</strong>asa<br />

(GTDH) <strong>de</strong> extractos <strong>de</strong> hígado <strong>de</strong> serpi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cascab<strong>el</strong> variaba al increm<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> factor <strong>de</strong> dilución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra<br />

y FLOWERDEW y CRISP (1976) observaron que <strong>la</strong> variación <strong>en</strong>zimática d<strong>el</strong> crustaceo cirrípedo Ba<strong>la</strong>nus ba<strong>la</strong>noi<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> <strong>la</strong> estación d<strong>el</strong> año, <strong>la</strong> edad y <strong>la</strong> ecología <strong>de</strong> estos organismos. D<strong>el</strong> mismo modo, se ha observado que <strong>en</strong><br />

algunas situaciones, <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectroforesis <strong>de</strong> <strong>en</strong>zimas pue<strong>de</strong> subestimar <strong>la</strong> variabilidad g<strong>en</strong>ética real <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong>bido<br />

a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> al<strong>el</strong>os a niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> ADN con <strong>la</strong> misma movilidad <strong>el</strong>ectroforética (<strong>el</strong>ectromorfos) (MURPHY et al.,<br />

1996). Afortunadam<strong>en</strong>te, estos problemas pued<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te resolverse alterando alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>el</strong>ectroforesis, como por ejemplo <strong>la</strong> composición d<strong>el</strong> tampón, <strong>el</strong> pH d<strong>el</strong> tampón, <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> g<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectroforesis<br />

o <strong>el</strong> método <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectroforesis. Por último, existe también <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> compartim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>zimas<br />

557


558<br />

At<strong>la</strong>s y Libro Rojo <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles <strong>de</strong> España<br />

<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes tejidos y organ<strong>el</strong>as. Por ejemplo, <strong>el</strong> hígado, <strong>el</strong> corazón o <strong>el</strong> cerebro pued<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>zimas<br />

y activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>zimáticas (MURPHY y MATSON, 1986).<br />

2.3. Técnicas <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> ADN <strong>en</strong> <strong>sistemática</strong> molecu<strong>la</strong>r<br />

2.3.1. Acontecimi<strong>en</strong>tos más r<strong>el</strong>evantes<br />

En los años och<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ética molecu<strong>la</strong>r empezó a jugar un pap<strong>el</strong> importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> biología,<br />

incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong>. A partir <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, y gracias a importantísimos avances tecnológicos y<br />

metodológicos, <strong>el</strong> interés y <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> biología molecu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia empezó a crecer<br />

<strong>de</strong> forma expon<strong>en</strong>cial, culminando con <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>ciación d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>oma humano por dos grupos ci<strong>en</strong>tíficos in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

tan sólo 10 años más tar<strong>de</strong> (LANDER et al., 2001; VENTER et al., 2001). Entre los principales avances<br />

tecnológicos y metodológicos <strong>de</strong>stacan <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> reacción <strong>en</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> polimerasa (PCR,<br />

polymerase chain reaction). Inicialm<strong>en</strong>te puesta a punto para <strong>la</strong> amplificación <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ADN in vitro<br />

(MULLIS y FALOONA, 1987), <strong>en</strong>seguida se utilizó para <strong>la</strong> amplificación <strong>de</strong> marcadores <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> tanto nucleares<br />

como mitocondriales y <strong>de</strong> otras organ<strong>el</strong>as, permiti<strong>en</strong>do <strong>el</strong> acceso directo a toda <strong>la</strong> información filog<strong>en</strong>ética cont<strong>en</strong>ida<br />

<strong>en</strong> sus g<strong>en</strong>omas. La capacidad <strong>de</strong> esta técnica <strong>de</strong> amplificar segm<strong>en</strong>tos concretos <strong>de</strong> ADN a partir <strong>de</strong> cantida<strong>de</strong>s<br />

ínfimas <strong>de</strong> tejido fresco, conservado <strong>en</strong> diversas substancias (alcohol, DMSO, etc.), seco, cong<strong>el</strong>ado e incluso a partir<br />

<strong>de</strong> material subfósil, ha contribuido <strong>en</strong> gran medida a que esta técnica sea ampliam<strong>en</strong>te utilizada <strong>en</strong> <strong>sistemática</strong><br />

molecu<strong>la</strong>r y <strong>en</strong> muchos otros campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> biología (PALUMBI, 1996).<br />

Paral<strong>el</strong>am<strong>en</strong>te al auge <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> PCR, también se realizaron avances importantes <strong>en</strong> otras áreas muy<br />

r<strong>el</strong>acionadas como son <strong>el</strong> diseño y síntesis <strong>de</strong> cebadores (primers) universales tanto para g<strong>en</strong>es nucleares (HILLIS y<br />

DIXON, 1991) como mitocondriales (KOCHER et al., 1989) y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> secu<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> ADN (SCHARF et al.,<br />

1986). Si <strong>el</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> PCR (ga<strong>la</strong>rdonado con <strong>el</strong> premio Nob<strong>el</strong>) marcó un hito<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> biología molecu<strong>la</strong>r, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los primeros secu<strong>en</strong>ciadores automáticos a principios <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta facilitaron<br />

y ac<strong>el</strong>eraron <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> datos <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong>. <strong>Los</strong> mod<strong>el</strong>os actuales <strong>de</strong> secu<strong>en</strong>ciadores automáticos<br />

permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 250.000 pares <strong>de</strong> bases (pb) <strong>en</strong> 24 horas; <strong>el</strong> equival<strong>en</strong>te a aproximadam<strong>en</strong>te<br />

15 g<strong>en</strong>omas mitocondriales humanos al día. Así pues, <strong>en</strong> los últimos años, los aspectos técnicos han <strong>de</strong>jado <strong>de</strong><br />

ser los limitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> molecu<strong>la</strong>r, si<strong>en</strong>do hoy <strong>en</strong> día prioritario <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r programas informáticos capaces<br />

<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> máxima información posible <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme cantidad <strong>de</strong> datos <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> que se están g<strong>en</strong>erando<br />

(bioinformática). La sofisticación <strong>de</strong> los <strong>métodos</strong> <strong>de</strong> análisis filog<strong>en</strong>ético ha ido increm<strong>en</strong>tándose con <strong>el</strong> paso d<strong>el</strong><br />

tiempo, maximizándose su efici<strong>en</strong>cia, consist<strong>en</strong>cia, robustez y falseabilidad; propieda<strong>de</strong>s todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s inher<strong>en</strong>tes a<br />

cada unos <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes <strong>métodos</strong> filog<strong>en</strong>éticos y contrastables <strong>en</strong> base a simu<strong>la</strong>ciones, filog<strong>en</strong>ias conocidas, análisis<br />

estadísticos y <strong>estudio</strong>s <strong>de</strong> congru<strong>en</strong>cia (HILLIS, 1995; HUELSENBECK, 1995). Aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong> infer<strong>en</strong>cia filog<strong>en</strong>ética<br />

también se han producido avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>métodos</strong> y programas específicos para contrastar hipótesis<br />

biogeográficas, ecológicas, <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to, fisiológicas y epi<strong>de</strong>miológicas <strong>en</strong>tre otras a partir <strong>de</strong> filog<strong>en</strong>ias exist<strong>en</strong>tes<br />

(HARVEY et al., 1996).<br />

2.3.2. El ADN como base <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> molecu<strong>la</strong>r mo<strong>de</strong>rna. Tipos <strong>de</strong> marcadores <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> utilizados <strong>en</strong><br />

herpetología y bases fundam<strong>en</strong>tales<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes más importantes <strong>de</strong> cualquier proyecto <strong>de</strong> <strong>sistemática</strong> molecu<strong>la</strong>r es <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los marcadores<br />

<strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> a<strong>de</strong>cuados. Dicha <strong>el</strong>ección se basa principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> datos necesarios para <strong>el</strong> <strong>estudio</strong><br />

(cuantitativos o cualitativos), tipo <strong>de</strong> her<strong>en</strong>cia y tasa <strong>de</strong> evolución d<strong>el</strong> marcador. En cuanto al tipo <strong>de</strong> datos, actualm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> herpetología se utilizan <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ADN como método predilecto para inferir r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas<br />

a todos los niv<strong>el</strong>es taxonómicos, y los análisis <strong>de</strong> microsatélites (SCHLOTTERER & TAUTZ, 1992) y minisatélites<br />

(DNA fingerprinting) (JEFFREYS et al., 1985) para <strong>estudio</strong>s más precisos sobre <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones naturales,<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco, s<strong>el</strong>ección sexual, comportami<strong>en</strong>to reproductor y ecología <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones. <strong>Los</strong> distintos<br />

marcadores <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> se pued<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciar según su orig<strong>en</strong> (nuclear o mitocondrial) y según si codifican<br />

proteínas o no.<br />

2.3.2.1. Características d<strong>el</strong> ADN mitocondrial como marcador molecu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>sistemática</strong><br />

El ADN mitocondrial se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mitocondrias (organ<strong>el</strong>as que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> citop<strong>la</strong>sma <strong>de</strong> <strong>la</strong> célu<strong>la</strong><br />

eucariota) y está organizado <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> una doble hélice circu<strong>la</strong>, que <strong>en</strong> vertebrados ti<strong>en</strong>e un tamaño aproxima-


<strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> y filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles ibéricos<br />

Salvador CARRANZA<br />

do <strong>de</strong> 16.000 pares <strong>de</strong> bases. El ADN mitocondrial codifica para diversas proteínas implicadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> transporte <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>ectrones (citocromo b, citocromo oxidasa I, etc.), más <strong>de</strong> 20 RNAs <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia (tRNAs) y dos RNAs ribosómicos<br />

(12S rRNA y 16S rRNA). Su replicación es contro<strong>la</strong>da por una zona <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 1 kb d<strong>en</strong>ominada<br />

región contro<strong>la</strong>dora (control region) o D-loop. A difer<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>oma nuclear, <strong>la</strong> mayor parte d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>oma mitocondrial<br />

ti<strong>en</strong>e alguna función, y por tanto los g<strong>en</strong>es mitocondriales no pres<strong>en</strong>tan intrones y son muy pocos los ejemplos<br />

<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> espaciadores, secu<strong>en</strong>cias repetitivas y pseudog<strong>en</strong>es mitocondriales.<br />

El ADN mitocondrial pres<strong>en</strong>ta toda una serie <strong>de</strong> características que han influido <strong>en</strong> gran medida a que sea uno <strong>de</strong><br />

los marcadores <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> más utilizados <strong>en</strong> <strong>sistemática</strong> molecu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> reptiles y anfibios a difer<strong>en</strong>tes niv<strong>el</strong>es taxonómicos<br />

(GARCÍA-PARÍS y JOCKUSCH, 1999; HARRIS, et al., 1998; ZARDOYA y MEYER, 2001). G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> ADN<br />

mitocondrial <strong>de</strong> vertebrados evoluciona a una tasa bastante <strong>el</strong>evada. Se ha comprobado que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> algunos<br />

mamíferos esta tasa <strong>de</strong> evolución pue<strong>de</strong> ser <strong>en</strong>tre 5 y 10 veces más rápida que <strong>la</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es nucleares <strong>de</strong> copia única, por<br />

lo que <strong>el</strong> ADN mitocondrial es muy útil para inferir r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> especie e incluso <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Las mitocondrias su<strong>el</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> citop<strong>la</strong>sma <strong>en</strong> gran número y excepto <strong>en</strong> casos muy concretos pres<strong>en</strong>tan<br />

exactam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> misma secu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> todos los tejidos. Por tanto, <strong>en</strong> una célu<strong>la</strong> animal exist<strong>en</strong> múltiples g<strong>en</strong>omas mitocondriales<br />

todos <strong>el</strong>los iguales, por lo que es muy fácil obt<strong>en</strong>er ADN a partir <strong>de</strong> cantida<strong>de</strong>s muy pequeñas <strong>de</strong> tejido<br />

conservado <strong>en</strong> alcohol durante muchos años (CARRANZA et al., 2001; CARRANZA et al., 1999) e incluso a partir <strong>de</strong><br />

material subfósil (AUSTIN y ARNOLD, 2001). Por último, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características más importantes d<strong>el</strong> ADN mitocondrial<br />

como marcador molecu<strong>la</strong>r es que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral se hereda <strong>de</strong> forma unipar<strong>en</strong>tal a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea materna y por<br />

tanto es haploi<strong>de</strong>. Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundación <strong>la</strong>s únicas mitocondrias que pasaran a formar parte d<strong>el</strong><br />

zigoto son <strong>la</strong>s prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> óvulo (DAWID & BLACKLER, 1972). Tanto <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> her<strong>en</strong>cia como <strong>la</strong>s características<br />

g<strong>en</strong>éticas d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>oma mitocondrial son los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> amplia aplicación d<strong>el</strong> ADN mitocondrial como marcador<br />

molecu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>sistemática</strong>. Entre <strong>la</strong>s principales v<strong>en</strong>tajas que esto supone <strong>de</strong>stacan: 1) <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>contradas<br />

<strong>en</strong>tre individuos se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> única y exclusivam<strong>en</strong>te a f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> mutación y no son <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> recombinación;<br />

2) <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción don<strong>de</strong> machos y hembras se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> igual proporción <strong>el</strong> número efectivo <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es mitocondriales<br />

estará reducido por cuatro, increm<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>riva génica y <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación g<strong>en</strong>ética<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones (AVISE, 1994); 3) este último factor, junto con una <strong>el</strong>evada tasa <strong>de</strong> mutación, increm<strong>en</strong>tan <strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> variabilidad <strong>en</strong>tre pob<strong>la</strong>ciones, <strong>el</strong>iminando más rápido que los g<strong>en</strong>es nucleares los polimorfismos (al<strong>el</strong>os)<br />

ancestrales exist<strong>en</strong>tes a niv<strong>el</strong> inter e intraespecífico; y 4) <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> marcadores g<strong>en</strong>éticos unipar<strong>en</strong>tales (mitocondriales)<br />

versus bipar<strong>en</strong>tales (nucleares) podrá utilizarse para id<strong>en</strong>tificar casos <strong>de</strong> hibridación <strong>en</strong>tre organismos y<br />

<strong>de</strong>tectar difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre los dos sexos.<br />

2.3.2.2. Características d<strong>el</strong> ADN nuclear: marcadores <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> d<strong>el</strong> tipo microsatélite y minisatélite<br />

En comparación al g<strong>en</strong>oma mitocondrial, <strong>el</strong> g<strong>en</strong>oma nuclear <strong>de</strong> <strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s eucariotas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> ADN empaquetado<br />

<strong>en</strong> cromosomas. El g<strong>en</strong>oma nuclear eucariota conti<strong>en</strong>e una cantidad <strong>en</strong>orme <strong>de</strong> ADN con valores compr<strong>en</strong>didos<br />

<strong>en</strong>tre los mil y diez mil millones <strong>de</strong> pares <strong>de</strong> bases. Una bu<strong>en</strong>a proporción d<strong>el</strong> ADN nuclear es d<strong>el</strong> tipo no codificante<br />

y por tanto no ti<strong>en</strong>e una función <strong>de</strong>terminada c<strong>la</strong>ra. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mitocondrias, <strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s eucariotas<br />

acostumbran a ser diploi<strong>de</strong>s (es <strong>de</strong>cir, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dos conjuntos <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es, uno prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> padre y otro <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre)<br />

y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, cada prog<strong>en</strong>itor contribuye con aproximadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> misma cantidad <strong>de</strong> ADN <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. En<br />

vertebrados, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias nucleares no codificantes es <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral más <strong>el</strong>evada que <strong>la</strong>s codificantes.<br />

Como ejemplo <strong>de</strong> marcadores nucleares muy utilizados <strong>en</strong> <strong>sistemática</strong> molecu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> reptiles y anfibios a un bajo<br />

niv<strong>el</strong> taxonómico están los microsatélites y los minisatélites. <strong>Los</strong> microsatélites repres<strong>en</strong>tan una alternativa a <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectroforesis<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>zimas y poco a poco han ido ocupando su lugar como herrami<strong>en</strong>ta básica para <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones (BRUFORD y WAYNE, 1993).<br />

<strong>Los</strong> microsatélites forman parte d<strong>el</strong> ADN repetitivo no codificante y <strong>en</strong> principio son fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ADN<br />

compuestos por secu<strong>en</strong>cias nucleotídicas cortas (2-5 pb) repetidas <strong>en</strong> tán<strong>de</strong>m. Un ejemplo <strong>de</strong> microsatélite muy<br />

común es una repetición d<strong>el</strong> dinucleótido CA un número <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> veces (por ejemplo, cuatro veces:<br />

CACACACA). <strong>Los</strong> difer<strong>en</strong>tes al<strong>el</strong>os <strong>de</strong> los microsatélites se difer<strong>en</strong>cian <strong>en</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> repeticiones que conti<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />

<strong>la</strong>s cuales aum<strong>en</strong>tan o disminuy<strong>en</strong> variando <strong>en</strong> tamaño <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 2 y <strong>la</strong>s 50 repeticiones por locus mediante<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> como <strong>la</strong> mutación y <strong>el</strong> <strong>en</strong>trecruzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sigual, <strong>en</strong>tre otros. Varias características<br />

han hecho <strong>de</strong> los microsatélites uno <strong>de</strong> los marcadores favoritos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones naturales: 1) <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> amplificarlos utilizando <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> PCR, permiti<strong>en</strong>do <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> información a partir <strong>de</strong><br />

559


560<br />

At<strong>la</strong>s y Libro Rojo <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles <strong>de</strong> España<br />

cantida<strong>de</strong>s muy pequeñas <strong>de</strong> ADN e incluso a partir <strong>de</strong> restos <strong>de</strong> animales extinguidos (GROOMBRIDGE et al.,<br />

2000); 2) <strong>la</strong> facilidad y precisión con <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>tectan los difer<strong>en</strong>tes al<strong>el</strong>os utilizando cebadores fluoresc<strong>en</strong>tes<br />

combinados con técnicas específicas <strong>de</strong> secu<strong>en</strong>ciación automática (G<strong>en</strong>scan); 3) una <strong>el</strong>evada tasa <strong>de</strong> mutación<br />

(<strong>en</strong>tre 10 -2 y 10 -5 por gameto y por g<strong>en</strong>eración), que permite <strong>de</strong>tectar variabilidad incluso <strong>en</strong> organismos <strong>en</strong> los<br />

cuales no se <strong>de</strong>tectan polimorfismos a niv<strong>el</strong> alo<strong>en</strong>zimático (HUGHES y QUELLER, 1993); y 4) su her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tipo<br />

m<strong>en</strong>d<strong>el</strong>iana simple, evolución <strong>de</strong> tipo neutral, y codominancia facilitan <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> los<br />

datos. Algunos ejemplos <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> microsatélites <strong>en</strong> herpetología incluy<strong>en</strong> CIOFI y BRUFORD (1998),<br />

NEWMAN y SQUIRE (2001).<br />

<strong>Los</strong> minisatélites repres<strong>en</strong>tan otro tipo <strong>de</strong> ADN repetitivo no codificante d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>oma nuclear, más conocido bajo<br />

<strong>la</strong>s sig<strong>la</strong>s VNTR (variable number of tan<strong>de</strong>m repeats) o por su utilización <strong>en</strong> <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> DNA-fingerprinting<br />

(SINGH, 1995). Se cree que los minisatélites se originan <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera que los microsatélites pero difier<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

estos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia básica (core) es más <strong>la</strong>rga (hasta 200 pb <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> 2-5 pb) y <strong>en</strong> que estas unida<strong>de</strong>s pued<strong>en</strong><br />

repetirse a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> cromosoma alcanzando longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 30.000 pb. Debido a su <strong>el</strong>evada tasa <strong>de</strong> mutación<br />

(0,01–0,02 por gameto y por g<strong>en</strong>eración) se observan gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> al<strong>el</strong>os, difer<strong>en</strong>ciando organismos incluso<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción. Es justam<strong>en</strong>te esta <strong>el</strong>evada tasa <strong>de</strong> mutación ligada a un patrón simple <strong>de</strong> her<strong>en</strong>cia<br />

m<strong>en</strong>d<strong>el</strong>iana que ha hecho <strong>de</strong> los minisatélites una herrami<strong>en</strong>ta muy importante, aplicada <strong>en</strong> herpetología básicam<strong>en</strong>te<br />

para resolver problemas <strong>de</strong> paternidad y para analizar <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones naturales (FINCH y LAM-<br />

BERT, 1996; GALBRAITH et al., 1995). De todos modos, <strong>de</strong>bido al perfeccionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> caracterización<br />

y análisis y a <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> PCR, los microsatélites están substituy<strong>en</strong>do a los<br />

minisatélites <strong>en</strong> <strong>estudio</strong>s <strong>de</strong> g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones.<br />

2.3.2.3. G<strong>en</strong>es codificantes <strong>de</strong> proteínas como marcadores <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong><br />

Tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> núcleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> célu<strong>la</strong> eucariota como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mitocondrias, <strong>el</strong> ADN está organizado <strong>en</strong> una doble hélice<br />

formada por dos cad<strong>en</strong>as resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> 4 nucleótidos (ad<strong>en</strong>ina (A), timina (T), citosina (C) y guanina<br />

(G)) <strong>en</strong> una secu<strong>en</strong>cia concreta, estabilizada mediante <strong>en</strong><strong>la</strong>ces pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hidróg<strong>en</strong>o <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s bases A-T y C-G.<br />

El ADN pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er función codificante (codifica para una proteína) o pue<strong>de</strong> no t<strong>en</strong>er una función <strong>de</strong>terminada o<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finida (ADN no codificante que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> los intrones, espaciadores, pseudog<strong>en</strong>es, etc.). A los fragm<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> ADN codificantes se les conoce con <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es codificantes <strong>de</strong> proteínas y están compuestos por<br />

una secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>terminada <strong>de</strong> nucleótidos que conti<strong>en</strong>e toda <strong>la</strong> información necesaria para formar una proteína.<br />

(primero se transcrib<strong>en</strong> a ARN [acido ribonucleico] y seguidam<strong>en</strong>te se traduc<strong>en</strong> a proteínas). Aparte <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>es<br />

codificantes <strong>de</strong> proteínas exist<strong>en</strong> otros tipos <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es, como por ejemplo los especificadores <strong>de</strong> ARN, que sólo se<br />

transcrib<strong>en</strong> pero no se traduc<strong>en</strong> (ver más ad<strong>el</strong>ante). Todo g<strong>en</strong> codificante ti<strong>en</strong>e un inicio y un final. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>es codificantes <strong>de</strong> los eucaritoas, <strong>el</strong> primer aminoácido acostumbra a ser una metionina y vi<strong>en</strong>e codificado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ADN por <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia ATG. A <strong>la</strong> metionina le sigu<strong>en</strong> una cantidad in<strong>de</strong>terminada <strong>de</strong> nucleótidos siempre <strong>en</strong> múltiplos<br />

<strong>de</strong> 3. Cada grupo <strong>de</strong> 3 nucleótidos, d<strong>en</strong>ominado triplete o codón, <strong>de</strong>termina cada uno <strong>de</strong> los aminoácidos que<br />

forman <strong>la</strong> proteína codificada. Por ejemplo, si <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ADN <strong>de</strong> un g<strong>en</strong> nuclear <strong>de</strong> un vertebrado es: ATG<br />

CTT CAT CAC CGT; <strong>la</strong> proteína correspondi<strong>en</strong>te estará formada por <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> aminoácidos: Metionina + Leucina<br />

+ Histidina + Histidina + Arginina (ver http://psyche.uthct.edu/shaun/SB<strong>la</strong>ck/g<strong>en</strong>eticd.html). Debido a que un<br />

<strong>de</strong>terminado aminoácido pue<strong>de</strong> estar codificado por distintos tripletes, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una proteína será<br />

imposible averiguar con certeza <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ADN. En total exist<strong>en</strong> 64 tripletes posibles que se pued<strong>en</strong> formar a<br />

partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> los cuatro tipos <strong>de</strong> nucleótidos (A, T, C y G). Según <strong>el</strong> código g<strong>en</strong>ético universal, 61 <strong>de</strong><br />

dichos tripletes codifican para aminoácidos y tres <strong>de</strong> <strong>el</strong>los lo hac<strong>en</strong> para codones <strong>de</strong> terminación. Debido a que exist<strong>en</strong><br />

61 tripletes posibles y tan solo 20 aminoácidos primarios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s proteínas, muchos aminoácidos son codificados<br />

por más <strong>de</strong> un codón. Por esta razón, se consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> código g<strong>en</strong>ético es <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erado. La <strong>de</strong>g<strong>en</strong>eración d<strong>el</strong> código<br />

g<strong>en</strong>ético es básica para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias codificantes. <strong>Los</strong> primeros, segundos y<br />

terceros nucleótidos <strong>de</strong> cada triplete se conoc<strong>en</strong> con <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> primeras, segundas y terceras posiciones. En g<strong>en</strong>eral,<br />

cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras y segundas posiciones génicas casi siempre resultan <strong>en</strong> un cambio <strong>de</strong> aminoácido (96%<br />

y 100% <strong>de</strong> los casos respectivam<strong>en</strong>te), mi<strong>en</strong>tras que cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s terceras posiciones no acostumbran a producir<br />

una sustitución aminoacídica (70% <strong>de</strong> los casos). Dado que los aminoácidos son <strong>la</strong> estructura básica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proteínas,<br />

un cambio <strong>en</strong> un aminoácido pue<strong>de</strong> producir un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> carga, peso molecu<strong>la</strong>r y estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> proteína y por<br />

tanto, una pérdida o alteración <strong>de</strong> su función. Aunque <strong>la</strong> mutación es <strong>el</strong> mecanismo principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución, <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> mutaciones son perjudiciales y por tanto se <strong>el</strong>iminarán antes <strong>de</strong> pasar a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eración (<strong>el</strong> orga-


<strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> y filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles ibéricos<br />

Salvador CARRANZA<br />

nismo portador muere sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia). De ese modo, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>es codificantes se <strong>de</strong>tectan muy pocas mutaciones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras y segundas posiciones <strong>de</strong> los tripletes, acumulándose <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s terceras posiciones<br />

(ver Fig. 2D, E). A los cambios <strong>de</strong> ADN que se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> un cambio <strong>de</strong> aminoácido se les d<strong>en</strong>omina cambios<br />

no sinónimos. A los cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> ADN que no produc<strong>en</strong> un cambio <strong>de</strong> aminoácido se les d<strong>en</strong>omina cambios<br />

sinónimos o sil<strong>en</strong>ciosos.<br />

2.3.2.4. G<strong>en</strong>es especificadores <strong>de</strong> ARN como marcadores <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong><br />

Las secu<strong>en</strong>cias no codificantes no conti<strong>en</strong><strong>en</strong> información para sintetizar proteínas. En <strong>sistemática</strong> molecu<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

reptiles y anfibios, <strong>de</strong> todos los tipos <strong>de</strong> secu<strong>en</strong>cias no codificantes exist<strong>en</strong>tes (intrones, espaciadores, pseudog<strong>en</strong>es,<br />

g<strong>en</strong>es ribosomales, g<strong>en</strong>es <strong>de</strong> ARN <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia, etc.), los g<strong>en</strong>es ribosomales (especialm<strong>en</strong>te los mitocondriales)<br />

son los más utilizados para inferir r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas a difer<strong>en</strong>tes niv<strong>el</strong>es taxonómicos (AUSTIN, 1998; MARS-<br />

HALL, 1992; GIRIBET et al., 2001; STEVEN, 1996; VIDAL et al., 2000; ZAJC y ARNTZEN, 1999). Estos compr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> los<br />

g<strong>en</strong>es 18S rDNA, 5.8S rDNA y 28S rDNA <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> nuclear y <strong>el</strong> 12S rDNA, 5S rDNA y 16S rDNA <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

mitocondrial. <strong>Los</strong> g<strong>en</strong>es ribosomales se transcrib<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong> cad<strong>en</strong>as <strong>de</strong> ADN <strong>en</strong> cad<strong>en</strong>as <strong>de</strong> ARN, <strong>la</strong>s cuales<br />

pasan posteriorm<strong>en</strong>te a formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> los ribosomas (molécu<strong>la</strong>s formadas por ARN y proteínas<br />

que juegan un pap<strong>el</strong> básico <strong>en</strong> <strong>la</strong> traducción <strong>de</strong> ARNs prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es codificantes <strong>de</strong> proteínas). Algunas<br />

partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> ADN <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>es ribosomales pued<strong>en</strong> variar librem<strong>en</strong>te sin que esto afecte a <strong>la</strong> función <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> molécu<strong>la</strong>, mi<strong>en</strong>tras que otras regiones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una función crucial y por tanto se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> muy simi<strong>la</strong>res incluso<br />

<strong>en</strong>tre organismos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a difer<strong>en</strong>tes órd<strong>en</strong>es, c<strong>la</strong>ses e incluso reinos. En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong><br />

ADN que están implicadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura secundaria (stems) están mucho más conservadas<br />

g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te (varían m<strong>en</strong>os) que <strong>la</strong>s partes que no lo están (loops). <strong>Los</strong> stems y loops están distribuidos <strong>de</strong> forma<br />

difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>es ribosomales, por lo que no existe un patrón universal <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> stems y<br />

loops a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ADN, y <strong>de</strong> hecho sólo se pued<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificar cuando se conoce <strong>la</strong> estructura<br />

secundaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong>. Como se verá más ad<strong>el</strong>ante, <strong>la</strong> información sobre <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> stems y loops <strong>en</strong> un<br />

ADN ribosomal es muy útil para establecer homologías <strong>en</strong>tre secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> organismos difer<strong>en</strong>tes (alineación <strong>de</strong><br />

secu<strong>en</strong>cias).<br />

2.3.3. Tipos <strong>de</strong> cambios nucleotídicos y saturación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ADN<br />

Debido a que sólo exist<strong>en</strong> 4 tipos <strong>de</strong> nucleótidos, <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cambio g<strong>en</strong>ético (mutación) son muy<br />

reducidas. Es <strong>de</strong>cir, dado un nucleótido <strong>de</strong>terminado como por ejemplo A, éste sólo pue<strong>de</strong> cambiar a T, C ó G (o<br />

también pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>saparecer). <strong>Los</strong> cambios <strong>en</strong>tre nucleótidos <strong>de</strong> simi<strong>la</strong>r naturaleza química, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong>tre purinas (A<br />

y G) o pirimidinas (C y T) recib<strong>en</strong> <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> transiciones, mi<strong>en</strong>tras que los cambios <strong>en</strong>tre nucleótidos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te<br />

naturaleza química (<strong>en</strong>tre purinas y pirimidinas) recib<strong>en</strong> <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> transversiones (Fig. 3). Aunque <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

uno esperaría observar <strong>el</strong> doble <strong>de</strong> transversiones que <strong>de</strong> transiciones, estas últimas su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser mucho más frecu<strong>en</strong>tes,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> ADN mitocondrial cuando se realizan comparaciones a bajo niv<strong>el</strong> taxonómico.<br />

Distinguir <strong>en</strong>tre transiciones y transversiones es importante, ya que <strong>de</strong>bido a su <strong>el</strong>evada tasa <strong>de</strong> cambio <strong>la</strong>s transiciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s terceras posiciones <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>es mitocondriales codificantes acostumbran a saturarse bastante rápido. La<br />

saturación es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que afecta a <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ADN y que es <strong>de</strong>bida al limitado número <strong>de</strong> estados posibles<br />

<strong>de</strong> los caracteres <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> (A, T, C, G). Esta se produce cuando una misma posición nucleotídica ha cambiado<br />

más <strong>de</strong> una vez <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que <strong>la</strong>s dos secu<strong>en</strong>cias se separaron <strong>de</strong> su ancestro común. Habitualm<strong>en</strong>te, para po<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong>tectar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> saturación <strong>en</strong> un tipo <strong>de</strong> sustitución <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r se compara <strong>la</strong> progresión <strong>de</strong> dichos cambios<br />

<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong>s distancias g<strong>en</strong>éticas <strong>en</strong>tre taxones cada vez más alejados g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te. En <strong>el</strong> ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fig.<br />

2L, M se pue<strong>de</strong> observar c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te como a partir <strong>de</strong> cierta distancia g<strong>en</strong>ética ya no se <strong>de</strong>tectan más sustituciones<br />

<strong>de</strong>bido a que los cambios ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> posiciones que ya habían cambiado anteriorm<strong>en</strong>te y que por tanto ya habían<br />

sido contabilizados.<br />

2.3.4. Características y aplicaciones <strong>de</strong> diversos marcadores nucleares y mitocondriales codificantes y no<br />

codificantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> <strong>de</strong> los reptiles y anfibios. Un ejemplo utilizando secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ADN y los<br />

<strong>la</strong>cértidos d<strong>el</strong> género Gallotia<br />

Uno <strong>de</strong> los aspectos más importantes cuando se diseña un <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>sistemática</strong> molecu<strong>la</strong>r es <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los<br />

marcadores <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> más apropiados. Para ilustrar mejor <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes características <strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> los marcadores<br />

<strong>de</strong>scritos anteriorm<strong>en</strong>te, se ha utilizado una matriz <strong>de</strong> datos compuesta por 72 individuos <strong>de</strong> Gallotia incluy<strong>en</strong>-<br />

561


562<br />

At<strong>la</strong>s y Libro Rojo <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles <strong>de</strong> España<br />

do repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> casi todas <strong>la</strong>s especies y subespecies (con <strong>la</strong> única excepción <strong>de</strong> G. gomerana), un individuo <strong>de</strong><br />

Lacerta lepida y uno <strong>de</strong> Psammodromus hispanicus, para los que se secu<strong>en</strong>ció un total <strong>de</strong> 2.381 pb proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 2<br />

g<strong>en</strong>es mitocondriales codificantes (786 pb d<strong>el</strong> citocromo b (Citb) y 501 pb <strong>de</strong> <strong>la</strong> citocromo oxidasa I (COI)), 2 g<strong>en</strong>es<br />

mitocondriales no codificantes (392 pb d<strong>el</strong> 12S rRNA y 349 pb d<strong>el</strong> 16S rRNA) y un g<strong>en</strong> nuclear (353 pb d<strong>el</strong> c-mos<br />

Figura 11. 2. Diverg<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>ética media <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>es 12S rRNA, 16S rRNA, COI, Citb y c-mos a difer<strong>en</strong>tes niv<strong>el</strong>es<br />

taxonómicos: A) comparaciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s subespecies <strong>de</strong> Gallotia; B) comparaciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> Gallotia;<br />

C) comparciones <strong>en</strong>tre los géneros Psammodromus, Gallotia y Lacerta. En <strong>la</strong>s comparaciones a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> género utilizando<br />

los g<strong>en</strong>es mitocondriales codificantes COI y Citb, se pue<strong>de</strong> observar que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los cambios se<br />

acumu<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong>s terceras posiciones <strong>de</strong> los codones: D) número <strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras (1a), segundas (2a) y terceras<br />

(3a) posiciones d<strong>el</strong> COI; E) número <strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras (1a), segundas (2a) y terceras (3a) posiciones<br />

d<strong>el</strong> Citb. D<strong>el</strong> mismo modo, es interesante observar <strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> transiciones y transversiones a<br />

medida que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> distancia g<strong>en</strong>ética para ver si existe signo <strong>de</strong> saturación: F) transversiones d<strong>el</strong> 12s rRNA; G)<br />

transversiones d<strong>el</strong> 16S rRNA; H) transversiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s terceras posiciones d<strong>el</strong> COI; I) transversiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s terceras<br />

posiciones d<strong>el</strong> Citb; J) transiciones d<strong>el</strong> 12S rRNA; K) transiciones d<strong>el</strong> 16S rRNA; L) transiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s terceras<br />

posiciones d<strong>el</strong> COI (pres<strong>en</strong>ta un poco <strong>de</strong> saturación a partir <strong>de</strong> distancias g<strong>en</strong>éticas superiores al 15% ); M) transiciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s terceras posiciones d<strong>el</strong> Citb (pres<strong>en</strong>ta saturación a partir <strong>de</strong> distancias g<strong>en</strong>éticas superiores al 15%). Si<br />

se analizan los tipos <strong>de</strong> transiciones ocurridos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s terceras posiciones tanto d<strong>el</strong> COI como d<strong>el</strong> Citb se pue<strong>de</strong><br />

observar que son principalm<strong>en</strong>te los cambios d<strong>el</strong> tipo A -> G; G -> A los que están saturados, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong>s transiciones<br />

d<strong>el</strong> tipo C -> T/T ->C pres<strong>en</strong>tan poca saturación incluso a distancias g<strong>en</strong>éticas superiores al 20%: O) transiciones<br />

d<strong>el</strong> tipo C -> T; T ->C <strong>en</strong> <strong>la</strong>s terceras posiciones d<strong>el</strong> COI; P) transiciones d<strong>el</strong> tipo A -> G; G -> A <strong>en</strong> <strong>la</strong>s terceras<br />

posiciones d<strong>el</strong> COI; Q) transiciones d<strong>el</strong> tipo C -> T; T ->C <strong>en</strong> <strong>la</strong>s terceras posiciones d<strong>el</strong> Citb; R) transiciones<br />

d<strong>el</strong> tipo A -> G; G -> A <strong>en</strong> <strong>la</strong>s terceras posiciones d<strong>el</strong> Citb. En todos los gráficos <strong>de</strong> saturación <strong>el</strong> cuadrado rojo indica<br />

<strong>la</strong>s comparaciones <strong>en</strong>tre los tres género <strong>de</strong> <strong>la</strong>cértidos (Psammodromus, Gallotia y Lacerta), mi<strong>en</strong>tras que los cuadrados<br />

negros repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s comparaciones d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Gallotia.


<strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> y filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles ibéricos<br />

Salvador CARRANZA<br />

[Saint et al., 1998]). Como se ha visto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s secciones anteriores, los difer<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>es mitocondriales y nucleares,<br />

codificantes y no codificantes pres<strong>en</strong>tan tasas y patrones evolutivos muy difer<strong>en</strong>tes que acotarán su rango <strong>de</strong> aplicabilidad<br />

para resolver problemas <strong>en</strong> <strong>sistemática</strong>, biogeografía, ecología, etc. En <strong>la</strong> Fig. 2A-C se pres<strong>en</strong>tan una serie <strong>de</strong><br />

análisis <strong>en</strong> los cuales se ha comparado <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>la</strong> diverg<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>ética que pres<strong>en</strong>ta cada uno <strong>de</strong> los marcadores<br />

utilizados (12S rRNA, 16S rRNA, COI, Citb y c-mos) a medida que increm<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> taxonómico d<strong>el</strong> <strong>estudio</strong>.<br />

Como se pue<strong>de</strong> observar, a todos los niv<strong>el</strong>es taxonómicos los 4 g<strong>en</strong>es mitocondriales pres<strong>en</strong>tan una mayor diverg<strong>en</strong>cia<br />

g<strong>en</strong>ética media que <strong>el</strong> g<strong>en</strong> nuclear codificante (c-mos). Un dato interesante es que a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> subespecie <strong>el</strong> cmos<br />

pres<strong>en</strong>ta una variabilidad d<strong>el</strong> 0%, es <strong>de</strong>cir, si se secu<strong>en</strong>cia y se compara <strong>el</strong> marcador nuclear c-mos <strong>de</strong> dos individuos<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a dos subespecies difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma especie <strong>de</strong> Gallotia, probablem<strong>en</strong>te estos no se<br />

difer<strong>en</strong>ciarán <strong>en</strong> ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 353 posiciones nucleotídicas secu<strong>en</strong>ciadas. Este resultado <strong>de</strong>muestra que <strong>el</strong> c-mos no<br />

es un marcador válido a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> subespecie <strong>en</strong> <strong>la</strong>cértidos. De hecho, incluso a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> especie se pue<strong>de</strong> ver que <strong>el</strong> cmos<br />

sigue pres<strong>en</strong>tando una variabilidad g<strong>en</strong>ética muy baja (1.3%), <strong>en</strong> comparación con otros marcadores <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong><br />

como <strong>el</strong> Citb (14%), <strong>el</strong> COI (14.2%), <strong>el</strong> 12S rRNA (5.8%) y <strong>el</strong> 16 rRNA (3.47%) (Fig. 2A-C). D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los<br />

marcadores mitocondriales, también se pued<strong>en</strong> observar difer<strong>en</strong>cias consi<strong>de</strong>rables <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> variabilidad a niv<strong>el</strong> subespecífico<br />

y específico <strong>de</strong> Gallotia que pres<strong>en</strong>tan los g<strong>en</strong>es codificantes respecto a los ribosomales. En ambos casos, los<br />

g<strong>en</strong>es codificantes (Citb y COI) pres<strong>en</strong>tan una variabilidad aproximadam<strong>en</strong>te tres veces superior que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>es<br />

ribosomales 12S rRNA y 16S rRNA (3.11 a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> subespecies y 3.06 a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> especies), y por tanto serán mucho<br />

más informativos <strong>en</strong> <strong>estudio</strong>s <strong>de</strong> <strong>sistemática</strong> molecu<strong>la</strong>r a bajos niv<strong>el</strong>es taxonómicos. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>es ribosomales<br />

y los g<strong>en</strong>es codificantes mitocondriales también se observan variaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> variabilidad g<strong>en</strong>ética según<br />

<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> taxonómico. Es <strong>de</strong>cir, a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> subespecie, <strong>el</strong> 12S rRNA y <strong>el</strong> 16S rRNA pres<strong>en</strong>tan una variabilidad g<strong>en</strong>ética<br />

muy simi<strong>la</strong>r (0.5% respecto al 0.4%), mi<strong>en</strong>tras que a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> especie <strong>el</strong> 12S rRNA es 1.6 veces más variable que <strong>el</strong><br />

16S rRNA. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>es codificantes, se pue<strong>de</strong> observar que mi<strong>en</strong>tras <strong>el</strong> Citb pres<strong>en</strong>ta una mayor variabilidad<br />

que <strong>el</strong> COI a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> subespecie, a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> especie los dos se comportan <strong>de</strong> manera muy simi<strong>la</strong>r.<br />

Quizás <strong>el</strong> cambio más importante se produce cuando se calcu<strong>la</strong> <strong>la</strong> variabilidad g<strong>en</strong>ética <strong>en</strong>tre los tres géneros <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>cértidos d<strong>el</strong> <strong>estudio</strong> (Lacerta, Psammodromus y Gallotia). El resultado (Fig. 2C) indica c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que incluso a<br />

este niv<strong>el</strong> taxonómico, <strong>el</strong> g<strong>en</strong> nuclear c-mos pres<strong>en</strong>ta una diverg<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>ética media mucho m<strong>en</strong>or que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>es mitocondriales (4.8 veces m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> media). Un aspecto interesante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comparaciones a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> género es<br />

que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los g<strong>en</strong>es mitocondriales codificantes (Citb y COI) y los dos g<strong>en</strong>es ribosomales (12S rRNA y<br />

16S rRNA) no es tan <strong>el</strong>evada como <strong>la</strong> que existe a niv<strong>el</strong>es específico y subespecífico (1.5 veces a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> género vs 3<br />

veces a niv<strong>el</strong>es específico y subespecífico). Esta difer<strong>en</strong>cia es <strong>de</strong>bida a los difer<strong>en</strong>tes patrones <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> sustituciones<br />

que pres<strong>en</strong>tan los difer<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>es mitocondriales. Como se pue<strong>de</strong> ver <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fig. 2D-E, y <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> los g<strong>en</strong>es codificantes com<strong>en</strong>tadas con anterioridad, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustituciones nucleotídicas<br />

<strong>de</strong>tectadas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a mutaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s terceras posiciones <strong>de</strong> los tripletes, si<strong>en</strong>do los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras y<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s segundas posiciones mucho m<strong>en</strong>os frecu<strong>en</strong>tes. De todos modos, si se analiza <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> sustituciones<br />

ocurridas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s terceras posiciones d<strong>el</strong> Citb y COI, dividiéndo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> transiciones y transversiones, con respecto<br />

a <strong>la</strong>s distancias g<strong>en</strong>éticas <strong>en</strong>tre todos los organismos d<strong>el</strong> <strong>estudio</strong> (Fig. 2H, I, L, M), se observa que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s terceras<br />

posiciones tanto d<strong>el</strong> Citb como d<strong>el</strong> COI, a partir <strong>de</strong> una cierta distancia g<strong>en</strong>ética ya no se <strong>de</strong>tectan más transiciones,<br />

indicando que existe saturación (Fig. 2L-M). Es más, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transiciones <strong>de</strong>tectadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comparaciones<br />

a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> género utilizando <strong>el</strong> Citb y <strong>el</strong> COI están saturadas (ver Fig. 2L-M, cuadrados rojos). Este dato contrasta<br />

con <strong>la</strong> curva que pres<strong>en</strong>tan los dos g<strong>en</strong>es ribosomales 12S rRNA y 16S rRNA, los cuales no pres<strong>en</strong>tan ningún símbolo<br />

<strong>de</strong> saturación, ni tan solo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comparaciones a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> género (Fig. 2J-K, cuadrados rojos). Debe <strong>de</strong>stacarse<br />

que <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> los casos <strong>la</strong>s transversiones parec<strong>en</strong> saturadas (Fig. 2F-I), <strong>de</strong>mostrando lo que ya se había com<strong>en</strong>tado<br />

anteriorm<strong>en</strong>te que, aunque a priori <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que se produzca una transversión es dos veces superior a<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> una transición (hay dos veces más transversiones que transiciones), éstas últimas acostumbran a acumu<strong>la</strong>rse<br />

mucho más rápidam<strong>en</strong>te, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s terceras posiciones <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>es mitocondriales codificantes a niv<strong>el</strong>es<br />

taxonómicos bajos. De todos modos, es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que exist<strong>en</strong> 4 tipos <strong>de</strong> transiciones (cambios A -<br />

> G, G -> A, T -> C, C -> T) (Fig. 3) y que por tanto pue<strong>de</strong> ser que no todos los cambios pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> saturación. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> ejemplo y como se pue<strong>de</strong> ver <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fig. 2O-R, <strong>la</strong>s transiciones d<strong>el</strong> tipo A -> G, G -> A<br />

pres<strong>en</strong>tan saturación incluso a un bajo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> diverg<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>ética, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s transiciones d<strong>el</strong> tipo T -> C, C<br />

-> T parec<strong>en</strong> no estar tan saturadas, ni tan solo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comparaciones a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> género. Esto es probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido<br />

a <strong>la</strong> baja proporción <strong>de</strong> guaninas (G) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s terceras posiciones <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>es codificantes Citb (5%) y COI (7.7%).<br />

Conocer todos estos datos sobre qué molécu<strong>la</strong>s se saturan más pronto y qué tipo <strong>de</strong> saturación pres<strong>en</strong>tan (transiciones,<br />

transversiones y sus difer<strong>en</strong>tes tipos) es básico y pue<strong>de</strong> servir como criterio para s<strong>el</strong>eccionar <strong>en</strong>tre los dife-<br />

563


564<br />

At<strong>la</strong>s y Libro Rojo <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles <strong>de</strong> España<br />

Figura 11. 3. Tipos <strong>de</strong> transiciones y transversiones<br />

posibles <strong>en</strong>tre los 4 nucleótidos.<br />

Nótese que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> transversiones<br />

posibles es <strong>el</strong> doble que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> transiciones.<br />

r<strong>en</strong>tes mod<strong>el</strong>os evolutivos al alcance d<strong>el</strong> investigador; <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> parsimonia, a utilizar matrices <strong>de</strong> costos<br />

que asign<strong>en</strong> pesos difer<strong>en</strong>tes a los cambios nucleotídicos; o simplem<strong>en</strong>te <strong>el</strong>iminar d<strong>el</strong> análisis <strong>la</strong>s posiciones saturadas.<br />

La no pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> saturación <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>es 12S rRNA y 16S rRNA incluso a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> género (Fig. 2F, G, J, K),<br />

confirma que su aplicación para <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos filog<strong>en</strong>éticos a niv<strong>el</strong>es taxonómicos más <strong>el</strong>evados es superior<br />

a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>es mitocondriales codificantes. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> g<strong>en</strong> nuclear c-mos, su reducida tasa <strong>de</strong> evolución<br />

hace que éste no sea apto como marcador molecu<strong>la</strong>r para dilucidar <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones evolutivas internas d<strong>el</strong> género<br />

Gallotia. De todos modos, <strong>el</strong> c-mos parece un bu<strong>en</strong> marcador molecu<strong>la</strong>r a niv<strong>el</strong>es taxonómicos más <strong>el</strong>evados <strong>en</strong> escamosos<br />

(HARRIS et al., 1999; SAINT et al., 1998).<br />

Otra característica importante <strong>de</strong> los marcadores <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> es su grado <strong>de</strong> utilidad para inferir r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas<br />

a difer<strong>en</strong>tes niv<strong>el</strong>es taxonómicos. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> ejemplo pres<strong>en</strong>tado, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> taxonómico será intrag<strong>en</strong>érico y<br />

por tanto los resultados podrán variar según <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> taxonómico d<strong>el</strong> <strong>estudio</strong> (especialm<strong>en</strong>te a niv<strong>el</strong>es superiores). Es<br />

<strong>de</strong>cir, marcadores <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> que funcionan muy bi<strong>en</strong> a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> especie pued<strong>en</strong> no funcionar tan bi<strong>en</strong> a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> género<br />

e incluso pued<strong>en</strong> no servir para inferir r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas a un niv<strong>el</strong> superior al <strong>de</strong> familia u ord<strong>en</strong>. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

Gallotia, se pue<strong>de</strong> comparar <strong>la</strong> capacidad que ti<strong>en</strong>e cada uno <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>es <strong>de</strong> recuperar 7 c<strong>la</strong>dos (grupos monofiléticos)<br />

distribuidos a difer<strong>en</strong>tes niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> Gallotia muy bi<strong>en</strong> soportados tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te <strong>estudio</strong> (incluy<strong>en</strong>do<br />

72 especím<strong>en</strong>es y 2.381 pb <strong>de</strong> 5 g<strong>en</strong>es; ver Fig. 6A), como <strong>en</strong> <strong>estudio</strong>s anteriores (GONZÁLEZ et al., 1996; Rando et<br />

al., 1997). <strong>Los</strong> 7 c<strong>la</strong>dos consi<strong>de</strong>rados correctos son: 1.- Gallotia; 2.- G. at<strong>la</strong>ntica; 3.- G. galloti + G. caesaris + G. simonyi<br />

+ G. intermedia; 4.- G. intermedia + G. simonyi; 5.- G. galloti + G. caesaris; 6.- G. galloti; y 7.- G. caesaris. En <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> que un c<strong>la</strong>do esté soportado <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis filog<strong>en</strong>ético (utilizando <strong>el</strong> método <strong>de</strong> <strong>la</strong> mínima evolución), se computa <strong>el</strong><br />

valor <strong>de</strong> bootstrap para dicho nodo y <strong>de</strong> ese modo, sumando todos los valores <strong>de</strong> bootstrap para cada uno <strong>de</strong> los 7 c<strong>la</strong>dos<br />

y dividi<strong>en</strong>do por <strong>el</strong> número total <strong>de</strong> c<strong>la</strong>dos, se consigue una medida d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> robustez con <strong>el</strong> que cada uno <strong>de</strong> los<br />

g<strong>en</strong>es recupera <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas aceptadas como reales (CUNNINGHAM, 1997a, b). Debido a que <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia<br />

d<strong>el</strong> Citb es más <strong>la</strong>rga que <strong>la</strong> d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es, <strong>en</strong> estos análisis sólo se utilizaron los primeros 390 pb d<strong>el</strong> Citb (los más<br />

utilizados <strong>en</strong> análisis filog<strong>en</strong>éticos <strong>en</strong> reptiles y anfibios) para que tuviese una longitud simi<strong>la</strong>r a todo <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es.<br />

<strong>Los</strong> resultados pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 11. 1 <strong>de</strong>muestran c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que los dos g<strong>en</strong>es mitocondriales codificates son<br />

los mejores para inferir <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas d<strong>el</strong> género Gallotia y que a pesar <strong>de</strong> su bajo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> variabilidad, <strong>el</strong><br />

c-mos recupera con bastante robustez los 7 grupos que se han asumido monofiléticos (mucho mejor que <strong>el</strong> 16S rRNA<br />

que fal<strong>la</strong> <strong>en</strong> recuperar 3 d<strong>el</strong> los 7 c<strong>la</strong>dos). <strong>Los</strong> resultados también <strong>de</strong>muestran que <strong>la</strong>s mejores combinaciones <strong>de</strong> 2-3<br />

g<strong>en</strong>es para resolver <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> Gallotia son <strong>la</strong>s formadas por Citb + COI (98.7%), Citb + 12S rRNA (97%) y Citb<br />

+ COI + 12S rRNA (99.4%), y por este motivo combinaciones <strong>de</strong> estos tres g<strong>en</strong>es han sido <strong>la</strong>s preferidas <strong>en</strong> otros <strong>estudio</strong>s<br />

<strong>de</strong> reptiles a niv<strong>el</strong>es taxonómicos simi<strong>la</strong>res (CARRANZA et al., 2000, 2001). Para información sobre <strong>la</strong> aplicabilidad<br />

<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>es mitocondriales y nucleares para resolver filog<strong>en</strong>ias a un <strong>el</strong>evado niv<strong>el</strong> taxonómico véase SPRIN-<br />

GER et al. (2001) y ZARDOYA y MEYER (1996).<br />

2.4. Infer<strong>en</strong>cia filog<strong>en</strong>ética a partir <strong>de</strong> secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ADN<br />

La infer<strong>en</strong>cia filog<strong>en</strong>ética a partir <strong>de</strong> secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ADN es una forma <strong>de</strong> inferir <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones evolutivas <strong>en</strong>tre<br />

organismos. Otras posibilida<strong>de</strong>s incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> datos morfológicos, y otros marcadores <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> dife-


<strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> y filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles ibéricos<br />

Salvador CARRANZA<br />

Tab<strong>la</strong> 11. 1. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> robustez con <strong>el</strong> que los difer<strong>en</strong>tes marcadores <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> y combinaciones <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>los recuperan los 7 c<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> Gallotia consi<strong>de</strong>rados correctos.<br />

Marcadores Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> robustez Marcadores Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> robustez<br />

<strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> (%) <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> (%)<br />

Citb 96.8 COI + 16S rRNA 93.1<br />

COI 92.1 COI + 12S rRNA 94.2<br />

12S rRNA 79.8 16S rRNA + c-mos 61.1<br />

16S rRNA 44.0 12S rRNA + c-mos 78.0<br />

c-mos 58.0 12S rRNA + 16S rRNA 77.8<br />

Citb + c-mos 92.2 16S + COI + Citb 98.7<br />

Citb + COI 98.7 12S + COI + Citb 99.4<br />

Citb + 16S rRNA 90.4 12S + 16S + COI + Citb 99.4<br />

Citb + 12S rRNA 97.0 12S + 16S + COI + Citb + c-mos 99.7<br />

COI + c-mos 95.5<br />

r<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ADN (aminoácidos, microsatélites, alo<strong>en</strong>zimas, etc.). Aunque <strong>la</strong> metodología es muy<br />

parecida, <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> datos y por tanto <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición y codificación <strong>de</strong> los caracteres, <strong>la</strong>s asunciones y mod<strong>el</strong>os utilizados<br />

son difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada caso, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> morfología. Bu<strong>en</strong>os ejemplos <strong>de</strong> cómo realizar un <strong>estudio</strong> filog<strong>en</strong>ético<br />

utilizando datos morfológicos y <strong>la</strong> metodología c<strong>la</strong>dista pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> ARNEDO, (1999) y KITCHING<br />

et al. (1998), y utilizando todo tipo <strong>de</strong> datos <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> HILLIS et al. (1996).<br />

Dado un conjunto <strong>de</strong> secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ADN, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> análisis filog<strong>en</strong>ético compr<strong>en</strong><strong>de</strong> cuatro pasos<br />

básicos que normalm<strong>en</strong>te se ejecutan <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te ord<strong>en</strong>: 1) alineación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias, 2) <strong>de</strong>terminación d<strong>el</strong><br />

mod<strong>el</strong>o evolutivo, 3) infer<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> árbol filog<strong>en</strong>ético, y 4) evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> robustez <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes grupos. Debe<br />

t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta por eso que reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>métodos</strong> <strong>de</strong> infer<strong>en</strong>cia filog<strong>en</strong>ética que permit<strong>en</strong><br />

integrar los pasos 1-3 <strong>en</strong> un único proceso (WHEELER 1996).<br />

2.4.1. Alineación <strong>de</strong> secu<strong>en</strong>cias<br />

La alineación <strong>de</strong> secu<strong>en</strong>cias no es sólo <strong>el</strong> primer paso d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> infer<strong>en</strong>cia filog<strong>en</strong>ética, sino que a<strong>de</strong>más<br />

es uno <strong>de</strong> los más importantes ya que implica <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> homologías <strong>en</strong>tre los distintos nucleótidos.<br />

En <strong>el</strong> caso que se utilic<strong>en</strong> g<strong>en</strong>es codificantes, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>estudio</strong>s a bajo niv<strong>el</strong> taxonómico, <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias acostumbran<br />

a t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> misma longitud, y por tanto <strong>la</strong>s homologías <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes nucleótidos se pued<strong>en</strong> establecer<br />

<strong>de</strong> una forma inambigua. En los casos <strong>en</strong> los que se utilic<strong>en</strong> secu<strong>en</strong>cias no codificantes, como por ejemplo los g<strong>en</strong>es<br />

ribosomales mitocondriales 12S rRNA y 16S rRNA, <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes taxones no sigu<strong>en</strong> un patrón <strong>de</strong><br />

tripletes como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias codificantes, y por tanto <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> homologías pue<strong>de</strong> ser más<br />

complicado. Tanto si ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> misma longitud como si no, cuando se trata <strong>de</strong> secu<strong>en</strong>cias no codificantes existe <strong>la</strong><br />

posibilidad que se hayan producido f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> inserción y d<strong>el</strong>eción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s distintas secu<strong>en</strong>cias. En estos casos,<br />

<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> alineación se basará <strong>en</strong> reconocer <strong>la</strong>s posiciones don<strong>de</strong> se han producido dichas mutaciones e incorporar<br />

guiones (gaps) con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> conservar <strong>la</strong> homología posicional. Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista gráfico, los gaps<br />

su<strong>el</strong><strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tarse con <strong>el</strong> símbolo “-” <strong>en</strong> <strong>la</strong>s alineaciones e indican que <strong>en</strong> dicha posición se ha producido un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

ind<strong>el</strong> (inserción o d<strong>el</strong>eción).<br />

Las alineaciones pued<strong>en</strong> llevarse a cabo <strong>de</strong> forma manual o automática. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> alineación manual, lo que<br />

se int<strong>en</strong>ta es reconocer visualm<strong>en</strong>te regiones conservadas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias y minimizar <strong>la</strong> inserción <strong>de</strong> gaps.<br />

Una técnica muy utilizada cuando se realizan alineaciones manuales <strong>de</strong> g<strong>en</strong>es no codificantes como por ejemplo los<br />

ARN ribosomales es <strong>la</strong> <strong>de</strong> incorporar <strong>la</strong> información prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura secundaria <strong>de</strong> dichas molécu<strong>la</strong>s.<br />

En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> g<strong>en</strong> ribosomal 12S rRNA, y a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura secundaria conocida (HICKSON et al., 1996) se<br />

pued<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificar fácilm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s zonas complem<strong>en</strong>tarias implicadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura secundaria<br />

565


566<br />

At<strong>la</strong>s y Libro Rojo <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles <strong>de</strong> España<br />

(stems) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong> cad<strong>en</strong>a s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> no implicadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura (loops). En g<strong>en</strong>eral, y<br />

<strong>de</strong>bido a su falta <strong>de</strong> función estructural, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> mutaciones (ind<strong>el</strong>) se acumu<strong>la</strong>n <strong>en</strong> los loops dificultando su<br />

alineación (Fig. 4A-B). Cuando <strong>el</strong> número <strong>de</strong> mutaciones ocurridas <strong>en</strong> un fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ADN son muy <strong>el</strong>evadas, <strong>el</strong><br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> homología pue<strong>de</strong> resultar ambiguo y por tanto algunos autores recomi<strong>en</strong>dan excluir dichas<br />

regiones hipervariables (loops) <strong>de</strong> los análisis filog<strong>en</strong>éticos (SWOFFORD et al., 1996).<br />

En <strong>la</strong>s alineaciones automáticas se utilizan algoritmos matemáticos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta diversos parámetros,<br />

como por ejemplo <strong>el</strong> costo <strong>de</strong> introducir un gap, tasas <strong>de</strong> transiciones respecto a <strong>la</strong>s transversiones, etc., y se s<strong>el</strong>ecciona<br />

<strong>la</strong> alineación que optimize <strong>el</strong> criterio s<strong>el</strong>eccionado. Algunos <strong>de</strong> estos programas <strong>de</strong> alineación múltiple alinean<br />

<strong>en</strong> base a un criterio filog<strong>en</strong>ético explícito (“árbol guía”) inferido al principio d<strong>el</strong> proceso (por ej. CLUSTAL,<br />

PileUp y MALIGN). En otros programas, <strong>la</strong> alineación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias forma parte d<strong>el</strong> propio proceso optimizando<br />

simultáneam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> alineación y un árbol filog<strong>en</strong>ético (por ej. POY). A no ser que <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas<br />

sean conocidas <strong>de</strong> antemano, no existe una forma c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar qué tipo <strong>de</strong> alineación es <strong>la</strong> mejor y por tanto<br />

no hay manera <strong>de</strong> aconsejar sobre que método <strong>de</strong>bería utilizarse. La alineación manual es criticada básicam<strong>en</strong>te por<br />

su falta <strong>de</strong> objetividad y repetitividad, mi<strong>en</strong>tras que los criterios computacionales por <strong>la</strong> subjetividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación<br />

<strong>de</strong> valores a los difer<strong>en</strong>tes parámetros tales como <strong>la</strong> p<strong>en</strong>alización por <strong>la</strong> adición <strong>de</strong> gaps, coste <strong>de</strong> <strong>la</strong> sustitución <strong>en</strong>tre<br />

los difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> nucleótidos, etc.<br />

Figura 11. 4. A) Ejemplo <strong>de</strong> alineación <strong>de</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> g<strong>en</strong> mitocondrial 12S rRNA <strong>de</strong> cinco especies difer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> gecos <strong>en</strong> base a su estructura secundaria (Hickson et al., 1996). B) Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura secundaria <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región <strong>de</strong> los stems 45 – 45’ <strong>de</strong> T. b. bischoffi. Debido a <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> alinear <strong>la</strong> región d<strong>el</strong> loop, ésta no se<br />

incluiría <strong>en</strong> los análsis filog<strong>en</strong>éticos.


<strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> y filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles ibéricos<br />

Salvador CARRANZA<br />

2.4.2. Determinación d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> sustitución y matrices <strong>de</strong> costos<br />

Dado que sólo exist<strong>en</strong> cuatro tipos <strong>de</strong> nucleótidos (A, T, C, G), cuando <strong>la</strong> distancia g<strong>en</strong>ética es lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

gran<strong>de</strong> normalm<strong>en</strong>te se infraestima <strong>el</strong> número <strong>de</strong> cambios que han ocurrido <strong>de</strong>bido a que muchas posiciones<br />

han variado más <strong>de</strong> una vez (multiple hits). <strong>Los</strong> mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> sustitución fueron <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos justam<strong>en</strong>te para corregir<br />

<strong>la</strong>s distancias observadas, estimando los cambios evolutivos que no han sido contados. <strong>Los</strong> difer<strong>en</strong>tes mod<strong>el</strong>os<br />

evolutivos difier<strong>en</strong> principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> parámetros que incluy<strong>en</strong>. Entre los parámetros que acostumbran<br />

a variarse se incluy<strong>en</strong>: 1) <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> cambio <strong>en</strong>tre los distintos nucleótidos. Esta ti<strong>en</strong>e un único parámetro <strong>en</strong><br />

los mod<strong>el</strong>os más s<strong>en</strong>cillos (Jukes-Cantor); dos parámetros <strong>en</strong> los mod<strong>el</strong>os medianam<strong>en</strong>te complejos, permiti<strong>en</strong>do<br />

acomodar difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre transiciones y transversiones (por ej. Kimura 2-parameters y HKY85) y seis parámetros<br />

(uno para cada c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> cambio nucleotídico) <strong>en</strong> los mod<strong>el</strong>os más complejos como <strong>el</strong> G<strong>en</strong>eral Reversible Time Mod<strong>el</strong><br />

(REV); 2) <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los nucleótidos. La proporción <strong>de</strong> A, T, C y G variará según <strong>el</strong> g<strong>en</strong> y <strong>el</strong> organismo.<br />

Por ejemplo, <strong>en</strong> Gallotia, <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los nucleótidos d<strong>el</strong> g<strong>en</strong> mitocondrial ribosomal 12S<br />

rRNA es: A = 33.8%, T = 22.9%, C = 23.9%, G = 19.4%; mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> citb es: A = 28%, T = 27.1%, C =<br />

31.6%, G = 13.3%.; 3) variación <strong>en</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> sustitución <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes regiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> y 4) proporción<br />

<strong>de</strong> sitios invariables d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s.<br />

Ante tantos mod<strong>el</strong>os a nuestro alcance <strong>el</strong> dilema que se nos p<strong>la</strong>ntea es <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te: ¿Cuál es <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o evolutivo<br />

más apropiado para analizar nuestros datos? Una manera <strong>de</strong> s<strong>el</strong>eccionar <strong>el</strong> más apropiado es mediante un test <strong>de</strong><br />

máxima verosimilitud. Es <strong>de</strong>cir, dado un árbol que acostumbra a estimarse a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> datos utilizando<br />

un mod<strong>el</strong>o s<strong>en</strong>cillo (por ejemplo, Jukes-Cantor), se calcu<strong>la</strong> <strong>la</strong> verosimilitud <strong>de</strong> dicha topología utilizando <strong>el</strong> máximo<br />

número <strong>de</strong> mod<strong>el</strong>os evolutivos posibles. Al final d<strong>el</strong> proceso, los valores <strong>de</strong> verosimilitud (lik<strong>el</strong>ihood) calcu<strong>la</strong>dos a<br />

partir <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los mod<strong>el</strong>os se comparan dos a dos <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> complejidad creci<strong>en</strong>te (es <strong>de</strong>cir, d<strong>el</strong> m<strong>en</strong>os<br />

complejo al más complejo) mediante <strong>la</strong> utilización d<strong>el</strong> lik<strong>el</strong>ihood ratio test (LRT). El LRT proporciona un criterio<br />

para <strong>de</strong>cidir <strong>la</strong> complejidad d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o y cuántos parámetros se analizan, mediante una comparación <strong>de</strong> mod<strong>el</strong>os<br />

r<strong>el</strong>acionados jerárquicam<strong>en</strong>te. Cuando <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o más complejo es significativam<strong>en</strong>te mas versímil que <strong>el</strong> m<strong>en</strong>os<br />

complejo, se escoge, y se prosigue con <strong>el</strong> test hasta que <strong>la</strong> adición <strong>de</strong> complejidad o parámetros no increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

verosimilitud <strong>de</strong> una forma estadísticam<strong>en</strong>te significativa. Mod<strong>el</strong>test v. 3.06 (POSADA y CRANDALL, 1998) es un programa<br />

informático que permite comparar <strong>en</strong>tre 56 mod<strong>el</strong>os difer<strong>en</strong>tes y escoger <strong>el</strong> que mejor explica los datos.<br />

En principio, los análisis <strong>de</strong> parsimonia no utiliza mod<strong>el</strong>os evolutivos explícitos y por tanto, por <strong>de</strong>fecto se consi<strong>de</strong>ra<br />

que todos los cambios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> igual probabilidad. De todos modos también permit<strong>en</strong> acomodar difer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong>tre los tipos <strong>de</strong> cambios y se implem<strong>en</strong>tan utilizando difer<strong>en</strong>tes matrices <strong>de</strong> costos o pesos implícitos. Mediante<br />

matrices <strong>de</strong> costos pue<strong>de</strong> dárs<strong>el</strong>e difer<strong>en</strong>te peso a <strong>la</strong>s transiciones y <strong>la</strong>s transversiones, <strong>el</strong>iminar <strong>la</strong>s transiciones <strong>de</strong> los<br />

análisis (parsimonia <strong>de</strong> transversiones) e incluso asignar difer<strong>en</strong>tes valores a cada uno <strong>de</strong> los 12 tipos posibles <strong>de</strong><br />

cambios (parsimonia <strong>de</strong> 12 parámetros, 4 transiciones y 8 transversiones) (KITCHING et al., 1998), lo que se d<strong>en</strong>omina<br />

parsimonia <strong>de</strong> Sankoff.<br />

2.4.3. Métodos <strong>de</strong> infer<strong>en</strong>cia filog<strong>en</strong>ética<br />

<strong>Los</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>métodos</strong> <strong>de</strong> infer<strong>en</strong>cia filog<strong>en</strong>ética se pued<strong>en</strong> dividir <strong>en</strong> dos grupos: los basados <strong>en</strong> matrices <strong>de</strong><br />

distancias y los basados <strong>en</strong> caracteres. <strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>de</strong> distancias utilizan una matriz <strong>de</strong> distancias calcu<strong>la</strong>da a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> datos (alineación) y utilizando un mod<strong>el</strong>o evolutivo previam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminado para inferir <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones<br />

filog<strong>en</strong>éticas. <strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> basados <strong>en</strong> caracteres calcu<strong>la</strong>n los árboles filog<strong>en</strong>éticos que optimizan los patrones<br />

<strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los caracteres <strong>en</strong> base a un criterio <strong>de</strong>terminado.<br />

2.4.3.1. Métodos <strong>de</strong> distancias<br />

<strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>de</strong> distancias utilizan <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> disimi<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong>tre dos secu<strong>en</strong>cias para <strong>de</strong>rivar los árboles filog<strong>en</strong>éticos.<br />

En teoría, los <strong>métodos</strong> <strong>de</strong> distancias recuperarán <strong>el</strong> árbol filog<strong>en</strong>ético real si todos los procesos <strong>de</strong> diverg<strong>en</strong>cia<br />

han quedado registrados <strong>de</strong> forma concisa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias (SWOFFORD et al., 1996), es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

homop<strong>la</strong>sia. Sin embargo, <strong>la</strong> realidad es difer<strong>en</strong>te y normalm<strong>en</strong>te, a partir <strong>de</strong> una distancia <strong>de</strong>terminada, <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias<br />

se saturan y por tanto <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizarse mod<strong>el</strong>os evolutivos (ver más arriba) parar corregir <strong>la</strong>s estimaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

distancias observadas <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> homop<strong>la</strong>sia, exist<strong>en</strong>te. Una vez calcu<strong>la</strong>das, <strong>la</strong>s matrices <strong>de</strong> distancias se utilizan<br />

para inferir <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas <strong>la</strong>s cuales pued<strong>en</strong> llevarse a cabo mediante <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>métodos</strong> algorítmicos<br />

o <strong>métodos</strong> <strong>de</strong> optimización. El método algorítmico más utilizado es <strong>el</strong> <strong>de</strong> Neighbor joining (SAITOU y NEI,<br />

1987) y se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> un protocolo <strong>de</strong>terminado para unir los taxones <strong>en</strong> función <strong>de</strong> sus distancias<br />

567


568<br />

At<strong>la</strong>s y Libro Rojo <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles <strong>de</strong> España<br />

g<strong>en</strong>éticas. El método <strong>de</strong> <strong>la</strong> mínima evolución es <strong>el</strong> más utilizado <strong>de</strong> todos los que emplean un criterio <strong>de</strong> optimización<br />

para evaluar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes topologías (RZHETSKY y NEI, 1992).<br />

2.4.3.2. Métodos basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> caracteres, parsimonia y máxima verosimilitud<br />

Estos <strong>métodos</strong> utilizan <strong>la</strong> información prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alineaciones durante todo <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> infer<strong>en</strong>cia filog<strong>en</strong>ética,<br />

si<strong>en</strong>do los más utilizados <strong>la</strong> parsimonia (también d<strong>en</strong>ominada a veces máxima parsimonia (MP)) y <strong>la</strong> máxima<br />

verosimilitud (ML, d<strong>el</strong> inglés maximum lik<strong>el</strong>ihood). El criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong> parsimonia se basa <strong>en</strong> que <strong>la</strong> mejor explicación<br />

<strong>de</strong> los datos es <strong>la</strong> más simple, es <strong>de</strong>cir <strong>la</strong> que requiere m<strong>en</strong>os asunciones ad hoc, y se basa <strong>en</strong> <strong>el</strong> principio <strong>de</strong><br />

congru<strong>en</strong>cia. En términos prácticos, los <strong>métodos</strong> <strong>de</strong> parsimonia int<strong>en</strong>tan s<strong>el</strong>eccionar <strong>el</strong> árbol más corto o más parsimonioso,<br />

<strong>el</strong> cual a su vez será <strong>el</strong> que requiera m<strong>en</strong>os pasos para explicar <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> datos y por tanto <strong>el</strong> m<strong>en</strong>os<br />

homoplásico. La implem<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> método <strong>de</strong> parsimonia es bastante s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> ya que se basa <strong>en</strong> optimizar sobre un<br />

árbol todos y cada uno <strong>de</strong> los caracteres <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> datos, reconstruy<strong>en</strong>do sus estados ancestrales y contando <strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> pasos d<strong>el</strong> carácter a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes ramas d<strong>el</strong> árbol filog<strong>en</strong>ético. Este proceso se repite para cada<br />

uno <strong>de</strong> los caracteres <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> datos. La suma <strong>de</strong> los pasos <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los caracteres <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz repres<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> longitud total d<strong>el</strong> árbol. Finalm<strong>en</strong>te, para “todos” los posibles árboles filog<strong>en</strong>éticos (ver más abajo), se s<strong>el</strong>ecciona<br />

<strong>el</strong>/los que requiera/n <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> pasos.<br />

El principio d<strong>el</strong> método <strong>de</strong> ML se basa <strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> árbol filog<strong>en</strong>ético que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> verosimilitud más alta <strong>de</strong><br />

producir los datos observados (alineación). La verosimilitud se calcu<strong>la</strong> <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> probabilidad que <strong>el</strong> patrón <strong>de</strong><br />

variación observado <strong>en</strong> una posición <strong>de</strong>terminada <strong>de</strong> <strong>la</strong> alineación haya sido producido, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta un proceso<br />

<strong>de</strong> sustitución <strong>de</strong>finido (mod<strong>el</strong>o evolutivo) y un árbol filog<strong>en</strong>ético <strong>de</strong>terminado. Las verosimilitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> alineación se multiplican para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> verosimilitud global d<strong>el</strong> árbol filog<strong>en</strong>ético (<strong>la</strong><br />

probabilidad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er los datos a partir <strong>de</strong> un árbol y un mod<strong>el</strong>o evolutivo). Este proceso se repite para “todos”<br />

(ver más abajo) los posibles árboles y <strong>de</strong> <strong>el</strong>los se escoge <strong>el</strong>/los que pres<strong>en</strong>te/n un valor <strong>de</strong> verosimilitud más <strong>el</strong>evado.<br />

Si los datos no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> señal filog<strong>en</strong>ética, esperaremos que árboles escogidos al azar t<strong>en</strong>gan verosimilitu<strong>de</strong>s simi<strong>la</strong>res.<br />

De <strong>la</strong> misma manera, <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o evolutivo ti<strong>en</strong>e que optimizarse para ajustarse lo mejor posible a los datos observados.<br />

Por ejemplo, si los datos pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral una proporción muy <strong>el</strong>evada <strong>de</strong> algún tipo <strong>de</strong> base nucleotídica<br />

(por ej. A y T), <strong>la</strong> verosimilitud <strong>de</strong> un árbol <strong>de</strong>terminado calcu<strong>la</strong>da utilizando un mod<strong>el</strong>o evolutivo que asuma igual<br />

frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cuatro bases nucleotídicas (por ej. Jukes-Cantor o Kimura 2-parámetros), será más bajo que uno<br />

que contemple posibles variaciones <strong>en</strong> dichas frecu<strong>en</strong>cias. De ese modo, <strong>el</strong> árbol filog<strong>en</strong>ético que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> máxima<br />

verosimilitud bajo un mod<strong>el</strong>o evolutivo pue<strong>de</strong> disminuir su verosimilitud si <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o es distinto e incluso <strong>de</strong>jar <strong>de</strong><br />

ser <strong>el</strong> <strong>de</strong> “máxima verosimilitud”. Por esta razón es básico obt<strong>en</strong>er siempre <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o evolutivo que mejor se ajuste<br />

a nuestros datos (POSADA y CRANDALL, 1998, 2001).<br />

2.4.4. Construcción y evaluación <strong>de</strong> árboles filog<strong>en</strong>éticos<br />

Cuando se utilizan <strong>métodos</strong> como <strong>la</strong> MP y <strong>el</strong> ML que incorporan un criterio <strong>de</strong> optimalidad (<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> MP<br />

será <strong>el</strong> árbol con <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> pasos y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> ML <strong>el</strong> árbol con <strong>la</strong> máxima verosimilitud), <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r<br />

<strong>el</strong> mejor árbol comporta <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los árboles y su evaluación. El número <strong>de</strong> árboles filog<strong>en</strong>éticos posibles<br />

increm<strong>en</strong>ta expon<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> número <strong>de</strong> taxones incluidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis, pasando <strong>de</strong> 3 posibles árboles <strong>en</strong>raizados<br />

para 3 taxones (o secu<strong>en</strong>cias) a más <strong>de</strong> 34 millones para tan solo 10 taxones (FELSENSTEIN 1978). Debido a<br />

limitaciones <strong>de</strong> tipo computacional es imposible evaluar todos los árboles posibles para tan sólo unas pocas <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as<br />

<strong>de</strong> taxones y por tanto se explora so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te una fracción <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. La exploración <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes árboles implica su<br />

construcción y su evaluación, por lo que <strong>el</strong> número máximo <strong>de</strong> árboles que podremos explorar v<strong>en</strong>drá influ<strong>en</strong>ciado<br />

por <strong>el</strong> número <strong>de</strong> taxones d<strong>el</strong> análisis, <strong>el</strong> criterio <strong>de</strong> optimalidad aplicado, los algoritmos heurísticos implem<strong>en</strong>tados,<br />

<strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> los mod<strong>el</strong>os y <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> computación. Por ejemplo, <strong>la</strong> MP es un método mucho más rápido que<br />

<strong>el</strong> ML porque no requiere cálculos <strong>de</strong> longitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ramas. De <strong>la</strong> misma manera, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los criterios<br />

<strong>de</strong> optimalidad <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> computación <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> los mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> matrices <strong>de</strong> costos utilizados.<br />

Si los datos no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estructura filog<strong>en</strong>ética o si hay mucha homop<strong>la</strong>sia, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> árboles subóptimos<br />

que t<strong>en</strong>drán que ser evaluados será mucho mayor, increm<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> búsqueda.<br />

Exist<strong>en</strong> varios <strong>métodos</strong> <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> árboles que se difer<strong>en</strong>cian según <strong>el</strong> algoritmo que utilizan. Dos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los<br />

(branch-and-bound y exhaustivo) son los únicos que garantizan <strong>en</strong>contrar <strong>el</strong> árbol óptimo, pero <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral no son<br />

aplicables a matrices <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 20 taxones/secu<strong>en</strong>cias (SWOFFORD et al., 1996). El método exhaustivo evalúa<br />

cada uno <strong>de</strong> los posibles árboles <strong>de</strong> acuerdo al criterio <strong>de</strong> optimalidad escogido mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> branch-andbound<br />

utiliza un método lógico para <strong>de</strong>cidir qué árboles <strong>de</strong>b<strong>en</strong> evaluarse y cuáles pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>scartarse directam<strong>en</strong>te.


<strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> y filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles ibéricos<br />

Salvador CARRANZA<br />

El método <strong>de</strong> branch-and-bound es por tanto mucho más rápido que <strong>el</strong> exhaustivo. Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

los análisis se utiliza lo que se d<strong>en</strong>omina <strong>métodos</strong> heurísticos. <strong>Los</strong> algoritmos para búsquedas heurísticas se basan <strong>en</strong><br />

dos procesos que son: 1) <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un árbol inicial y 2) <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> dicho árbol intercambiando <strong>el</strong><br />

ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> sus ramas con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar topologías más cortas. <strong>Los</strong> difer<strong>en</strong>tes algoritmos <strong>de</strong> reord<strong>en</strong>ación<br />

comúnm<strong>en</strong>te aplicados (conocidos por <strong>la</strong>s sig<strong>la</strong>s SPR y TBR) se difer<strong>en</strong>cian por <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> reord<strong>en</strong>aciones a partir <strong>de</strong><br />

un árbol original que pued<strong>en</strong> ser g<strong>en</strong>eradas y por tanto evaluadas. De los dos <strong>métodos</strong>, <strong>el</strong> TBR (tree bisection and<br />

reconnection) es <strong>el</strong> más utilizado, pero <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s reord<strong>en</strong>aciones son <strong>la</strong>s más exhaustivas <strong>de</strong> los dos, éste es<br />

también más costoso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista computacional.<br />

2.4.5. Grado <strong>de</strong> soporte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agrupaciones e hipótesis obt<strong>en</strong>idas<br />

Exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>métodos</strong> para evaluar <strong>la</strong> robustez <strong>de</strong> los c<strong>la</strong>dos recuperados <strong>en</strong> un análisis filog<strong>en</strong>ético (bootstrap,<br />

Bremer support, jackknife y parametric bootstraping) y <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los <strong>el</strong> más comúnm<strong>en</strong>te utilizado es <strong>el</strong> <strong>de</strong> bootstrap<br />

(FELSENSTEIN, 1985). El proceso d<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> bootstrap pue<strong>de</strong> dividirse <strong>en</strong> tres partes: 1) g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> nuevas<br />

matrices <strong>de</strong> datos (normalm<strong>en</strong>te se g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong>tre 100 y 1.000 matrices difer<strong>en</strong>tes) por muestreo con reemp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to;<br />

con lo cual pue<strong>de</strong> ser que algunas matrices sean iguales a <strong>la</strong> original y otras sean difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>bido a que algunas<br />

posiciones <strong>de</strong>terminadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> alineación estén repetidas varias veces y otras ninguna.; 2) cálculo d<strong>el</strong> árbol filog<strong>en</strong>ético<br />

(por ej. <strong>el</strong> más parsimonioso para <strong>el</strong> método <strong>de</strong> MP, <strong>el</strong> que t<strong>en</strong>ga <strong>la</strong> verosimilitud más alta <strong>en</strong> ML, o <strong>el</strong> inferido a<br />

partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distancias g<strong>en</strong>éticas) <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matrices g<strong>en</strong>eradas; y 3) comparación respecto al número<br />

total <strong>de</strong> matrices g<strong>en</strong>eradas, <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> veces que <strong>el</strong> grupo <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual estamos interesados está repres<strong>en</strong>tado.<br />

El valor <strong>de</strong> bootstrap se expresa normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> tanto por ci<strong>en</strong>to.<br />

2.4.6. Conceptos básicos sobre árboles filog<strong>en</strong>éticos<br />

El árbol filog<strong>en</strong>ético es una repres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas que int<strong>en</strong>tamos estimar (Fig.<br />

5A). El árbol consiste <strong>en</strong> nodos los cuales están conectados por ramas o internodos. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los nodos se distingu<strong>en</strong><br />

dos tipos, los nodos terminales que repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias g<strong>en</strong>éticas u organismos objeto <strong>de</strong> <strong>estudio</strong> y los<br />

nodos internos que repres<strong>en</strong>tan los ancestros hipotéticos. El ancestro <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias/organismos que compon<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> árbol se d<strong>en</strong>omina raíz (root). Si <strong>el</strong> árbol carece <strong>de</strong> raíz se d<strong>en</strong>omina árbol sin <strong>en</strong>raizar (unrooted tree), y su<br />

característica principal es <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> direccionalidad evolutiva. Es <strong>de</strong>cir, no se pue<strong>de</strong> saber cuáles <strong>de</strong> los nodos son<br />

antepasados y cuáles <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Para evitar confusiones, muchas veces los árboles sin <strong>en</strong>raizar se repres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong><br />

forma <strong>de</strong> red. <strong>Los</strong> nodos y <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> un árbol pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> información. Por ejemplo, <strong>métodos</strong><br />

como <strong>la</strong> MP reconstruy<strong>en</strong> para cada posición <strong>de</strong> <strong>la</strong> alineación los caracteres <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los hipotéticos nodos<br />

ancestrales. La mayoría <strong>de</strong> los <strong>métodos</strong> también pued<strong>en</strong> estimar <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> evolución que ha t<strong>en</strong>ido lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

ramas d<strong>el</strong> árbol filog<strong>en</strong>ético. Ésta se refleja <strong>en</strong> árboles aditivos no ultramétricos, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

ramas son proporcionales a <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> evolución que ha t<strong>en</strong>ido lugar <strong>en</strong> dichas ramas (a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

árboles ultramétricos, don<strong>de</strong> los dos <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes son equidistantes <strong>de</strong> su ancestro). Si <strong>de</strong> todos los nodos <strong>de</strong> un<br />

árbol filog<strong>en</strong>ético sólo part<strong>en</strong> dos ramas, <strong>el</strong> árbol se dice que está totalm<strong>en</strong>te resu<strong>el</strong>to. Si por <strong>el</strong> contrario, <strong>de</strong> algún<br />

nodo d<strong>el</strong> árbol part<strong>en</strong> más <strong>de</strong> dos ramas <strong>en</strong>tonces se consi<strong>de</strong>ra que ese nodo repres<strong>en</strong>ta una politomía y que por<br />

tanto <strong>el</strong> árbol está parcialm<strong>en</strong>te resu<strong>el</strong>to (Fig. 5A). Las politomías pued<strong>en</strong> ser <strong>de</strong> dos tipos, duras (cuando son <strong>el</strong><br />

resultado <strong>de</strong> varios linajes divergi<strong>en</strong>do al mismo tiempo y por tanto no hay evid<strong>en</strong>cia sufici<strong>en</strong>te para reconstruir <strong>el</strong><br />

ord<strong>en</strong> exacto <strong>de</strong> separación) y b<strong>la</strong>ndas (cuando <strong>en</strong> realidad los linajes no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> porqué haber divergido al mismo<br />

tiempo, pero se <strong>de</strong>sconoce <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> diverg<strong>en</strong>cia). En principio uno esperaría resolver una politomía b<strong>la</strong>nda<br />

mediante <strong>la</strong> adición <strong>de</strong> nueva evid<strong>en</strong>cia, mi<strong>en</strong>tras que por <strong>de</strong>finición una politomía dura no se pue<strong>de</strong> resolver.<br />

2.4.7. Conceptos básicos sobre caracteres y agrupaciones filog<strong>en</strong>éticas<br />

Dado un árbol filog<strong>en</strong>ético y una matriz <strong>de</strong> datos, es posible distinguir <strong>en</strong>tre estados <strong>de</strong> caracteres homólogos u<br />

homologías (caracteres idénticos compartidos <strong>en</strong>tre linajes y heredados a partir <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>ación ancestro-<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te)<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s homop<strong>la</strong>sias (estados <strong>de</strong> caracteres idénticos adquiridos <strong>en</strong> dos linajes <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te) (Fig. 5B). D<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s homologías se difer<strong>en</strong>cian dos tipos <strong>de</strong> estados <strong>de</strong> carácter: ancestral o plesiomórfico y <strong>de</strong>rivado o apomórfico. Si<br />

un repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> un c<strong>la</strong>do <strong>de</strong>terminado (un grupo monofilético) ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> mismo estado <strong>de</strong> carácter (<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ADN los difer<strong>en</strong>tes estados <strong>de</strong> carácter son <strong>la</strong>s cuatro bases nucleotídicas, A, T, C y G) que <strong>el</strong> ancestro<br />

d<strong>el</strong> grupo, <strong>en</strong>tonces se dice que dicho estado <strong>de</strong> carácter es plesiomórfico y por tanto repres<strong>en</strong>ta una plesiomorfía. Si<br />

por <strong>el</strong> contrario, <strong>el</strong> carácter es difer<strong>en</strong>te al d<strong>el</strong> ancestro d<strong>el</strong> grupo éste se d<strong>en</strong>ominará carácter apomórfico o apomorfía.<br />

569


570<br />

At<strong>la</strong>s y Libro Rojo <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles <strong>de</strong> España<br />

Figura 11. 5. A) Difer<strong>en</strong>tes partes <strong>de</strong> un árbol filog<strong>en</strong>ético. B) Difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> homologías y homop<strong>la</strong>sias <strong>en</strong> función<br />

d<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> carácter (ancestral o <strong>de</strong>rivado) que pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> ejemplo, <strong>el</strong> carácter sería por tanto <strong>la</strong><br />

posición d<strong>el</strong> alineami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ADN y los difer<strong>en</strong>tes estados <strong>de</strong> carácter los nucleótidos (A y T). Nótese<br />

que <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejemplo, A siempre repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> estado ancestral y T <strong>el</strong> <strong>de</strong>rivado. C) Interpretación <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

tipos <strong>de</strong> grupos (monofilético, parafilético y polifilético) <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> topología d<strong>el</strong> árbol filog<strong>en</strong>ético.<br />

Exist<strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> apomorfías: <strong>la</strong>s autapomorfías (estados <strong>de</strong> carácter <strong>de</strong>rivados únicos) y <strong>la</strong>s sinapomorfías (estados<br />

<strong>de</strong> carácter <strong>de</strong>rivados compartidos). A los estados <strong>de</strong> carácter ancestrales compartidos se les d<strong>en</strong>omina sinplesiomorfías<br />

(Fig. 5B). Las homop<strong>la</strong>sias a su vez se difer<strong>en</strong>cian <strong>en</strong> tres tipos: converg<strong>en</strong>cias, paral<strong>el</strong>ismos y reversiones (Fig. 5B).<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s converg<strong>en</strong>cias y paral<strong>el</strong>ismos los dos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como resultado <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> mismo estado <strong>de</strong> carácter


<strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> y filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles ibéricos<br />

Salvador CARRANZA<br />

<strong>en</strong> dos organismos/secu<strong>en</strong>cias no r<strong>el</strong>acionadas, <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia es que <strong>la</strong>s converg<strong>en</strong>cias evolucionan a partir <strong>de</strong> una condición<br />

ancestral difer<strong>en</strong>te y los paral<strong>el</strong>ismos evolucionan a partir <strong>de</strong> una misma condición ancestral.<br />

Las filog<strong>en</strong>ias constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación, es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> nombres a los difer<strong>en</strong>tes grupos<br />

taxonómicos. Según <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación c<strong>la</strong>dista los únicos grupos válidos son los que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>finidos <strong>en</strong> base a estados<br />

<strong>de</strong> carácter <strong>de</strong>rivados compartidos (sinapomorfías). Es <strong>de</strong>cir, un conjunto <strong>de</strong> taxones que compart<strong>en</strong> una apomorfía<br />

constituy<strong>en</strong> un grupo monofilético; un conjunto <strong>de</strong> taxones con una plesiomorfía común (es <strong>de</strong>cir una simplesiomorfía)<br />

forma un grupo d<strong>en</strong>ominado parafilético; finalm<strong>en</strong>te, un conjunto <strong>de</strong> taxones agrupados <strong>en</strong> base a una analogía<br />

(homop<strong>la</strong>sia o carácter homoplásico) forma lo que se d<strong>en</strong>omina un grupo polifilético. A efectos prácticos, los<br />

grupos monofiléticos, parafiléticos y polifiléticos pued<strong>en</strong> reconocerse fácilm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> topología d<strong>el</strong> árbol<br />

filog<strong>en</strong>ético. Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> base a una filog<strong>en</strong>ia, un grupo monofilético es aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> agrupación <strong>de</strong> taxones que compart<strong>en</strong><br />

un ancestro común y que incluye todos los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> dicho ancestro; un grupo parafilético es aqu<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

agrupación <strong>de</strong> taxones que compart<strong>en</strong> un ancestro común pero que no incluye todos los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> dicho<br />

ancestro; por último, un grupo polifilético es aqu<strong>el</strong> que no incluye <strong>el</strong> ancestro común <strong>de</strong> todos sus miembros<br />

(Fig. 5C).<br />

3. Aplicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> biología molecu<strong>la</strong>r al <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> biogeografía<br />

<strong>de</strong> los Reptiles y Anfibios: los <strong>la</strong>cértidos d<strong>el</strong> género Gallotia como ejemplo<br />

En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> biogeografía, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> permitió añadir una nueva dim<strong>en</strong>sión<br />

(tiempo) al eterno e irresoluble <strong>de</strong>bate sobre cuál <strong>de</strong> los dos procesos, vicarianza (vicariance biogeography) o dispersión<br />

(dispersal biogeography) era <strong>el</strong> más apropiado para explicar patrones biogeográficos. Bajo <strong>el</strong> criterio <strong>de</strong> vicarianza,<br />

<strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas <strong>en</strong>tre los miembros <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> organismos que pres<strong>en</strong>tan una distribución<br />

disjunta coincid<strong>en</strong> con <strong>la</strong> historia y acontecimi<strong>en</strong>tos geológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones que ocupan, atribuyéndose los difer<strong>en</strong>tes<br />

patrones filog<strong>en</strong>éticos observados principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> barreras geofísicas, como por ejemplo <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> montañas, ríos, etc. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> vicarianza predice que <strong>el</strong> c<strong>la</strong>dograma <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> especies ha <strong>de</strong><br />

coincidir con <strong>el</strong> c<strong>la</strong>dograma <strong>de</strong> áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones que ocupan. La vicarianza fue principalm<strong>en</strong>te impulsada por <strong>el</strong><br />

creci<strong>en</strong>te auge <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología c<strong>la</strong>dista a principios <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> dotó <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas analíticas<br />

que le permitieron establecer un procedimi<strong>en</strong>to formalizado <strong>de</strong> corroboración y refutación <strong>de</strong> hipótesis (HUMPH-<br />

RIES, 1986; NELSON y PLATNICK, 1981). Hasta ese mom<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> dispersión había sido consi<strong>de</strong>rada <strong>el</strong> principal mecanismo<br />

para explicar los patrones biogeográficos <strong>de</strong> los seres vivos (DARLINGTON, 1957, 1965). <strong>Los</strong> partidarios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vicarianza <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dieron <strong>la</strong> superioridad <strong>de</strong> su método argum<strong>en</strong>tando que <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> ser contrastada,<br />

<strong>la</strong> dispersión no era una hipótesis ci<strong>en</strong>tífica válida. El <strong>de</strong>bate continuó hasta que a principios <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

aplicación <strong>de</strong> <strong>métodos</strong> <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> biogeografía (especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría d<strong>el</strong> r<strong>el</strong>oj molecu<strong>la</strong>r para<br />

inferir <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes nodos <strong>de</strong> una filog<strong>en</strong>ia molecu<strong>la</strong>r), proporcionó una metodología válida para contrastar<br />

los difer<strong>en</strong>tes patrones biogeográficos <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> estructura d<strong>el</strong> árbol filog<strong>en</strong>ético y distancias g<strong>en</strong>éticas,<br />

<strong>de</strong>mostrando que muchos <strong>de</strong> los patrones biogeográficos <strong>de</strong>ducidos a partir <strong>de</strong> patrones <strong>de</strong> vicarianza eran incorrectos<br />

(AVISE, 1994, 2000; HEDGES et al., 1992; RAXWORTHY et al., 2002). En <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong>s técnicas <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> han servido<br />

para <strong>de</strong>mostrar <strong>de</strong> una forma <strong>de</strong>finitiva que los organismos pued<strong>en</strong> jugar un pap<strong>el</strong> importante y activo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> su patrón biogeográfico, <strong>en</strong> algunos casos dispersando <strong>la</strong>rgas distancias a través <strong>de</strong> barreras geográficas<br />

consi<strong>de</strong>rables (CARRANZA et al., 2000; HEWITT, 2000; LISTON et al., 1989). El hecho <strong>de</strong> aceptar <strong>la</strong> dispersión<br />

como un proceso más e incluir una esca<strong>la</strong> temporal <strong>en</strong> los análisis filog<strong>en</strong>éticos, ha permitido dar una nueva dim<strong>en</strong>sión<br />

a <strong>la</strong> biogeografía combinando conceptos <strong>de</strong> vicarianza, dispersión y extinción (RONQUIST, 1997).<br />

En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> casos, <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia constituye <strong>el</strong> patrón a partir d<strong>el</strong> cual se infier<strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes procesos biogeográficos.<br />

Por tanto, si <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia es errónea o imprecisa <strong>en</strong> algunos puntos, los procesos que se <strong>de</strong>duzcan <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma serán igualm<strong>en</strong>te incorrectos o imprecisos. Otro aspecto importante es difer<strong>en</strong>ciar <strong>en</strong>tre los procesos <strong>de</strong>ducidos<br />

a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia y los inferidos a partir <strong>de</strong> información adicional no filog<strong>en</strong>ética. Para ilustrar <strong>de</strong> una<br />

manera s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> como se pue<strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong> información filog<strong>en</strong>ética <strong>en</strong> biogeografía, y <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciar<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> información <strong>de</strong>rivada a partir d<strong>el</strong> árbol filog<strong>en</strong>ético <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> evid<strong>en</strong>cias empíricas adicionales, se ha<br />

utilizado <strong>de</strong> nuevo <strong>el</strong> ejemplo <strong>de</strong> Gallotia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Canarias. En <strong>la</strong> Fig. 6A se repres<strong>en</strong>ta simplificadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

resultado d<strong>el</strong> análisis filog<strong>en</strong>ético realizado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> 5 marcadores <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> (Citb, COI, 12S<br />

rRNA, 16S rRNA y c-mos) <strong>de</strong> 74 individuos. El primer paso d<strong>el</strong> análisis consistirá <strong>en</strong> <strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s áreas biogeográficas.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> este ejemplo, y para simplificar los análisis, se han <strong>de</strong>finido tan sólo 4 áreas biogeográficas, <strong>el</strong> área<br />

contin<strong>en</strong>tal (Psammodromus, Lacerta), y 3 áreas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Canarias s<strong>el</strong>eccionadas <strong>en</strong> base a los 3 linajes más diver-<br />

571


572<br />

At<strong>la</strong>s y Libro Rojo <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles <strong>de</strong> España<br />

g<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Gallotia que allá habitan: 1) is<strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>tales (Fuertev<strong>en</strong>tura y Lanzarote; G. at<strong>la</strong>ntica); 2) Gran Canaria (G.<br />

stehlini); y 3) is<strong>la</strong>s occid<strong>en</strong>tales (T<strong>en</strong>erife, La Gomera, La Palma y El Hierro; G. galloti, G. caesaris, G. simonyi, G.<br />

intermedia). Es importante resaltar <strong>en</strong> este punto que <strong>la</strong>s conclusiones que se <strong>de</strong>duzcan d<strong>el</strong> análisis biogeográfico<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rán totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong>finidas a priori. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> ejemplo, al simplificar y <strong>de</strong>finir tan sólo 3 áreas<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Canarias (este, c<strong>en</strong>tro y oeste), no se podrán resolver por ejemplo los procesos biogeográficos<br />

d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> grupo G. galloti – G. caesaris <strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s occid<strong>en</strong>tales, a pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia cont<strong>en</strong>ga toda <strong>la</strong> información<br />

necesaria para hacerlo. De todos modos, esto siempre pue<strong>de</strong> hacerse a posteriori realizando un análisis simi<strong>la</strong>r<br />

al aquí ilustrado. Una vez <strong>de</strong>finidas <strong>la</strong>s áreas biogeográficas, éstas se consi<strong>de</strong>ran como estados <strong>de</strong> carácter y se<br />

reconstruy<strong>en</strong> <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> topología d<strong>el</strong> árbol filog<strong>en</strong>ético. Esto se pue<strong>de</strong> hacer a mano o bi<strong>en</strong> utilizando programas<br />

informáticos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos específicam<strong>en</strong>te para este propósito, como por ejemplo MacC<strong>la</strong><strong>de</strong> (MADDISON y MAD-<br />

DISON, 1996). En <strong>la</strong> Fig. 6B se pue<strong>de</strong> ver como <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes estados <strong>de</strong> carácter<br />

(áreas biogeográficas) a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> Gallotia se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> unas zonas d<strong>el</strong> c<strong>la</strong>dograma don<strong>de</strong> <strong>la</strong> reconstrucción<br />

d<strong>el</strong> carácter es inambigua (zonas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un color <strong>de</strong>terminado) y otras zonas d<strong>el</strong> c<strong>la</strong>dograma don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

reconstrucción d<strong>el</strong> carácter es equívoca (zonas ral<strong>la</strong>das). La reconstrucción <strong>de</strong> los caracteres se realiza <strong>en</strong> base al criterio<br />

<strong>de</strong> parsimonia, que <strong>en</strong> este caso concreto consiste <strong>en</strong> inferir a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> colonización<br />

que implique <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> colonizaciones posible.<br />

Es importante no cometer <strong>el</strong> error <strong>de</strong> suponer que a partir <strong>de</strong> una filog<strong>en</strong>ia siempre se podrá reconstruir <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> colonización al 100%. Lo único que <strong>la</strong>s filog<strong>en</strong>ias nos permit<strong>en</strong> es escoger <strong>en</strong>tre toda una serie <strong>de</strong><br />

hipótesis posibles <strong>la</strong>s que sean más p<strong>la</strong>usibles <strong>en</strong> base a un criterio <strong>de</strong>terminado (<strong>en</strong> este caso <strong>el</strong> <strong>de</strong> parsimonia). A<br />

partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fig. 6A-B po<strong>de</strong>mos postu<strong>la</strong>r que <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Canarias han sido colonizadas una única vez, probablem<strong>en</strong>te<br />

por <strong>el</strong> ancestro común <strong>de</strong> Psammodromus y Gallotia. Esto vi<strong>en</strong>e indicado por <strong>la</strong> reconstrucción inequívoca d<strong>el</strong><br />

orig<strong>en</strong> contin<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> grupo (<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> ejemplo se indica con <strong>el</strong> color azul <strong>en</strong> <strong>la</strong> raíz d<strong>el</strong> árbol). Ahora bi<strong>en</strong>,<br />

como se pue<strong>de</strong> observar <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes dos reconstrucciones son equívocas, lo que nos indica que sin más datos no<br />

podremos inferir cual <strong>de</strong> los tres conjuntos <strong>de</strong> is<strong>la</strong>s (occid<strong>en</strong>tales, c<strong>en</strong>tro u oeste) fueron colonizadas primero<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te, y cual fue <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> colonización posterior <strong>en</strong>tre los tres conjuntos <strong>de</strong> is<strong>la</strong>s. Para ilustrar<br />

mejor este punto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fig. 6B se pres<strong>en</strong>tan los 12 patrones <strong>de</strong> colonización posibles <strong>en</strong>tre los 3 conjuntos <strong>de</strong> is<strong>la</strong>s<br />

oceánicas, indicándose aqu<strong>el</strong>los que son incompatibles con <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fig. 6A. Como se pue<strong>de</strong> observar, 8<br />

<strong>de</strong> los 12 patrones posible son incompatibles con <strong>la</strong> hipótesis filog<strong>en</strong>ética (Fig. 6A) mi<strong>en</strong>tras que 4 son equiprobables.<br />

Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia y sin más datos, es igual <strong>de</strong> probable que primero se colonizas<strong>en</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s<br />

ori<strong>en</strong>tales, posteriorm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> éstas se colonizase Gran Canaria y a partir <strong>de</strong> Gran Canaria se colonizas<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s occid<strong>en</strong>tales, que <strong>el</strong> ancestro <strong>de</strong> Gallotia hubiese llegado primero a <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s occid<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong> ahí hubiese<br />

colonizado primero <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>tales y posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> una dispersión in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, hubiese colonizado<br />

Gran Canaria. De <strong>la</strong> misma manera, es fácil <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r como un patrón d<strong>el</strong> tipo 3 -> 2 -> 1 es incompatible con<br />

<strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fig. 6A-B, ya que este patrón implica que <strong>el</strong> último proceso <strong>de</strong> colonización ocurrido fue <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>tales a partir <strong>de</strong> Gran Canaria y si esto fuese cierto <strong>en</strong> <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia G. stehlini (Gran Canaria) t<strong>en</strong>dría<br />

que ser grupo hermano <strong>de</strong> G. at<strong>la</strong>ntica (is<strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>tales) y esto no es así. Aunque <strong>en</strong> este ejemplo parece que <strong>la</strong><br />

filog<strong>en</strong>ia no está ayudando mucho, éste acostumbra a ser <strong>el</strong> caso <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>estudio</strong>s biogeográficos y existe<br />

una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a confundir <strong>en</strong>tre lo que se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducir a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia y lo que <strong>de</strong>ducimos utilizando<br />

información adicional <strong>de</strong> tipo no filog<strong>en</strong>ético (ver más abajo). En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> ejemplo, para po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>terminar cuál<br />

<strong>de</strong> los cuatro procesos <strong>de</strong> colonización es <strong>el</strong> más probable t<strong>en</strong>dremos que utilizar información <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> evid<strong>en</strong>cias<br />

empíricas adicionales que carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>te histórico, como por ejemplo <strong>la</strong> edad geológica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

is<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes y vi<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> distancia total <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> colonización y <strong>la</strong> habilidad <strong>de</strong><br />

dispersión <strong>de</strong> los organismos. Para utilizar <strong>la</strong> edad geológica lo primero que <strong>de</strong>be hacerse es datar los nodos r<strong>el</strong>evantes<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> árbol filog<strong>en</strong>ético y compararlos con <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s para ver si es posible <strong>el</strong>iminar alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

hipótesis igualm<strong>en</strong>te probables <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista filog<strong>en</strong>ético. Las dataciones <strong>de</strong> los diversos nodos se realizaron<br />

a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> calibración d<strong>el</strong> r<strong>el</strong>oj molecu<strong>la</strong>r utilizando <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> El Hierro (0.8 – 1 millón <strong>de</strong><br />

años) y <strong>la</strong> distancia g<strong>en</strong>ética <strong>en</strong>tre G. caesaris caesaris (El Hierro) y G. caesaris gomerae (La Gomera). En este<br />

caso, <strong>la</strong> información geológica no nos permite invalidar ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes hipótesis posibles ya que <strong>la</strong>s<br />

eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres áreas (is<strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>tales 15-23 millones <strong>de</strong> años (ma); Gran Canaria 14-16 ma; is<strong>la</strong>s occid<strong>en</strong>tales<br />

1.1-16 ma) son superiores a <strong>la</strong> edad mínima d<strong>el</strong> primer proceso <strong>de</strong> colonización calcu<strong>la</strong>do a partir <strong>de</strong> los datos filog<strong>en</strong>éticos<br />

(12.6 ma, Fig. 6B). En cuanto a <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes y distancia total d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> colonización,<br />

éstas se han repres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fig. 6C in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 4 posibilida<strong>de</strong>s compatibles<br />

con <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia. Debido a <strong>la</strong>s distancias r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te simi<strong>la</strong>res que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes áreas y éstas con <strong>el</strong>


<strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> y filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles ibéricos<br />

Salvador CARRANZA<br />

Figura 11. 6. A) Repres<strong>en</strong>tación simplificada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones filog<strong>en</strong>éticas <strong>de</strong> Gallotia inferidas a partir <strong>de</strong> 2.381 pb.<br />

B) Diagrama <strong>de</strong> áreas dibujado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> Gallotia (A) y dividi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Canarias <strong>en</strong> tres regiones:<br />

1.- is<strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>tales; 2.- Gran Canaria; y 3.- is<strong>la</strong>s occid<strong>en</strong>tales. La reconstrucción <strong>de</strong> los estados <strong>de</strong> carácter (0, 1, 2, y<br />

3) se realizó con <strong>el</strong> programa MacC<strong>la</strong><strong>de</strong> v. 4.0. De <strong>la</strong>s 12 hipótesis posibles <strong>de</strong> colonización a partir <strong>de</strong> 3 is<strong>la</strong>s, ocho<br />

son incompatibles con <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> 6A. C) Para <strong>de</strong>cidir cual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro hipótesis restantes es <strong>la</strong> más<br />

probable se ha <strong>de</strong> recurrir a evid<strong>en</strong>cias empíricas adicionales como por ejemplo <strong>la</strong> edad geológica, <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

corri<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong> distancia total recorrida. En base a <strong>la</strong> distancia total recorrida <strong>la</strong> hipótesis más parsimoniosa es 1 -> 2<br />

-> 3. D) Ejemplo <strong>de</strong> una topología filog<strong>en</strong>ética compatible únicam<strong>en</strong>te con una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 12 posibles hipótesis <strong>de</strong> colonización<br />

exist<strong>en</strong>tes para 3 is<strong>la</strong>s. En este caso <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia sería sufici<strong>en</strong>te para inferir <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> colonización sin<br />

necesidad <strong>de</strong> utilizar evid<strong>en</strong>cias adicionales.<br />

contin<strong>en</strong>te se ha consi<strong>de</strong>rado un valor común “n” que correspon<strong>de</strong> a cualquier tipo <strong>de</strong> trayecto <strong>en</strong>tre dos is<strong>la</strong>s<br />

vecinas o <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>tales y <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te. Como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fig. 6C, es difícil <strong>de</strong>ducir qué<br />

patrones <strong>de</strong> colonización pued<strong>en</strong> estar más favorecidos por <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s cuales fluy<strong>en</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />

perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s y por tanto <strong>en</strong> principio t<strong>en</strong>drían que t<strong>en</strong>er un efecto simi<strong>la</strong>r sobre <strong>la</strong>s rutas<br />

<strong>de</strong> colonización <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido ori<strong>en</strong>te – occid<strong>en</strong>te como sobre <strong>la</strong>s <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido opuesto. En cuanto a <strong>la</strong> longitud d<strong>el</strong> trayecto,<br />

ésta parece m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer caso (3n) que <strong>en</strong> los tres restantes (4n - 6n). De este modo, <strong>en</strong> base a <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>a-<br />

573


574<br />

At<strong>la</strong>s y Libro Rojo <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles <strong>de</strong> España<br />

ciones filog<strong>en</strong>éticas <strong>de</strong> Gallotia y a <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia empírica adicional <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud d<strong>el</strong> trayecto y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te baja capacidad <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong> los <strong>la</strong>cértidos <strong>en</strong> comparación con otros reptiles (ARNOLD,<br />

2000; CARRANZA et al. 2000), pue<strong>de</strong> concluirse que lo más probable es que <strong>la</strong> colonización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Canarias<br />

por parte <strong>de</strong> Gallotia fuese <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido este-oeste, colonizándose <strong>la</strong>s tres áreas biogeográficas una a continuación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> otra (sigui<strong>en</strong>do un mod<strong>el</strong>o tipo stepping stone). Aunque normalm<strong>en</strong>te no se pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>ducir todos lo procesos<br />

biogeográficos acontecidos tan sólo con <strong>la</strong> información filog<strong>en</strong>ética, ésto no significa que sea imposible. Por<br />

ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fig. 6D se muestran los conjuntos <strong>de</strong> is<strong>la</strong>s 1 y 2 parafiléticos. En este caso hipotético, y aplicando<br />

<strong>el</strong> principio <strong>de</strong> parsimonia, se pue<strong>de</strong> observar que <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 12 hipótesis posibles <strong>de</strong> colonización sólo <strong>la</strong> 1 -> 2 -> 3<br />

es compatible con <strong>la</strong> filog<strong>en</strong>ia inv<strong>en</strong>tada.<br />

Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />

Agra<strong>de</strong>zco <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> T. Luque, G. Giribet, E. N. Arnold y M. A. Arnedo por toda <strong>la</strong> ayuda e información<br />

prestadas durante <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> este capítulo.<br />

Bibliografía<br />

ARANO, B., G. A. LLORENTE, A. MONTORÍ, D. BUCKLEY & P. HERRERO. (1998): Diversification in north-west Afri-<br />

can water frogs: molecu<strong>la</strong>r and morphological evid<strong>en</strong>ce. Herpetol. J. 8: 57-64.<br />

ARNEDO, M. A. (1999): C<strong>la</strong>dismo: <strong>la</strong> reconstruccion filog<strong>en</strong>etica basada <strong>en</strong> parsimonia. Pag. 57-84 <strong>en</strong> Evolución y<br />

Filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> Arthropoda (A. M<strong>el</strong>ic, J. J. <strong>de</strong> Haro, M. Mén<strong>de</strong>z & I. Ribera, eds.). Zaragoza: Sociedad Entomológica<br />

Aragonesa.<br />

ARNHEIM, N. T., T. WHITE & W. E. RAINEY. (1990): Applications of PCR: organismal and popu<strong>la</strong>tions biology.<br />

Biosci<strong>en</strong>ce 40: 174-182.<br />

ARNOLD, E. N. (1989a): Systematics and adaptive radiation of equatorial african lizards assigned to the g<strong>en</strong>era Adolfus,<br />

Bedriagaia, Gastropholis, Ho<strong>la</strong>spis and Lacerta (Reptilia, Lacertidae). J. Nat. Hist. 23: 525-555.<br />

ARNOLD, E. N. (1989b): Towards a phylog<strong>en</strong>y and biogeography of the Lacertidae: r<strong>el</strong>ationships within an Old-<br />

World family of lizards <strong>de</strong>rived from morphology. Bull. Brit. Mus. 55: 209-257.<br />

ARNOLD, E. N. (1994): Investigating the origins of performance advantage: adaptation, exaptation and lineage<br />

effects. Pag. 123-168 in Phylog<strong>en</strong>etics and ecology (P. Eggleton, and R. I. Vane-Wright, eds.). Aca<strong>de</strong>mic Press.<br />

ARNOLD, E. N. (1995): Id<strong>en</strong>tifying the effects of history on adaptation: origins of differ<strong>en</strong>t sand-diving techniques<br />

in lizards. J. Zool. 235: 351-388.<br />

ARNOLD, E. N. (2000): Using fossils and phylog<strong>en</strong>ies to un<strong>de</strong>rstand evolution of reptile communities on is<strong>la</strong>nds.<br />

Bonn. Zool. Mono. 46: 309-323.<br />

ARNTZEN, J. W. & M. GARCÍA-PARÍS. (1995): Morphological and allozyme studies of midwife toads (g<strong>en</strong>us Alytes),<br />

including the <strong>de</strong>scription of 2 new taxa from spain. Cont. Zool. 65: 5-34.<br />

AUSTIN, C. C. (1998): Phylog<strong>en</strong>etic r<strong>el</strong>ationships of Lipinia (Scincidae) from New Guinea based on DNA sequ<strong>en</strong>ce<br />

variation from the mitochondrial 12S rRNA and nuclear c-mos g<strong>en</strong>es. Hamadryad 23: 93-102.<br />

AUSTIN, J. & E. N. ARNOLD. (2001): Anci<strong>en</strong>t mitochondrial DNA and morphology <strong>el</strong>ucidate an extinct is<strong>la</strong>nd<br />

radiation of Indian Ocean giant tortoises (Cylindraspis). Proc. R. Soc. Lond. B 268: 2515-2523.<br />

AVISE, J. C. (1994): Molecu<strong>la</strong>r markers, natural history and evolution. Chapman and Hall, New York.<br />

AVISE, J. C. (2000): Phylogeography, the history and formation of species. Harvard University Press, Cambridge,<br />

Massachussets.<br />

BAVERSTOCK, P. R., D. KING, M. KING, J. BIRRELL & M. KRIEG. (1993): The evolution of species of the Varanidae:<br />

microcomplem<strong>en</strong>t fixation analysis of serum albumins. Australian J. Zool. 41: 621-638.<br />

BECAK, M. L., W. BECAK & L. DENARO. (1972): Chromosome polymorphism, geographical variation and karyotypes<br />

in Sauria. Caryologia 25: 313-26.<br />

BECAK, W. & M. L. BECAK. (1969): Cytotaxonomy and chromosomal evolution in serp<strong>en</strong>ts. Cytog<strong>en</strong>etics 8: 247-62.<br />

BICKMORE, W. A. & A. T. SUMNER. 1989. Mammalian chromosome banding - an expression of g<strong>en</strong>ome organization.<br />

Tr<strong>en</strong>ds G<strong>en</strong>et. 5: 144-48.<br />

BOULENGER, G. A. (1920a): A monograph of the South Asian, Papuan, M<strong>el</strong>anesian and Australian frogs of the g<strong>en</strong>us<br />

Rana. Rec. Indian. Mus. 20: 1-226<br />

BOULENGER, G. A. (1920b): Monograph of the Lacertidae. Johnson Reprint Corporation, London.


<strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> y filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles ibéricos<br />

Salvador CARRANZA<br />

BRUFORD, M. W. y R. K. WAYNE. (1993): Microsat<strong>el</strong>lites and their application to popu<strong>la</strong>tion g<strong>en</strong>etic studies. Curr.<br />

Opin. G<strong>en</strong>et. Dev. 3: 939-943.<br />

BUSACK, S. D. (1986): Biogeographic analysis of the herpetofauna separated by the formation of the Strait of Gibraltar.<br />

Nat. Geograph. Res. 2: 17-36.<br />

BUTH, D. G. (1984): The aplication of <strong>el</strong>ectrophoretic data in systematic studies. Ann. Rev. Ecol. Syst. 15: 501-522.<br />

CAMP, C. L. (1971): Camp’s c<strong>la</strong>ssification of the lizards. Facsimile reprint by the Society for the study of amphibians<br />

and reptiles.<br />

CANTINO, D., N. B. HAROLD, K. DE QUEIROZ, M. J. DONOGHUE, T. ERIKSSON, D. M. HILLIS & M. S. Y. LEE.<br />

(1999): Species Names in Phylog<strong>en</strong>etic Nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>ture. Syst. Biol. 48: 790-807.<br />

CAPULA, M. (1996): Evolutionary g<strong>en</strong>etics of the insu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>certid lizard Podarcis tiliguerta: g<strong>en</strong>etic structure and<br />

popu<strong>la</strong>tion heterog<strong>en</strong>eity in a geographically fragm<strong>en</strong>ted species. Heredity 77: 518-529.<br />

CAPUTO, V., G. ODIERNA & G. APREA. (1993): Karyological comparison of Sph<strong>en</strong>ops sepsoi<strong>de</strong>s, Chalci<strong>de</strong>s chalci<strong>de</strong>s,<br />

and Chalci<strong>de</strong>s oc<strong>el</strong><strong>la</strong>tus (Reptilia: Scincidae): taxonomic implications. Copeia 4: 1.180-1.184.<br />

CARRANZA, S., E. N. ARNOLD, J. A. MATEO & L. F. LÓPEZ-JURADO. (2000): Long-distance colonization and radiation<br />

in gekkonid lizards, Tar<strong>en</strong>to<strong>la</strong> (Reptilia: Gekkonidae), revealed by mitochondrial DNA sequ<strong>en</strong>ces. Proc. R.<br />

Soc. Lond. B 267: 637-649.<br />

CARRANZA, S., E. N. ARNOLD, J. A. MATEO & L. F. LÓPEZ-JURADO. (2001): Parall<strong>el</strong> gigantism and complex colonization<br />

patterns in Cape Ver<strong>de</strong> scincid lizards Mabuya and Macroscincus (Reptilia: Scincidae) rev<strong>el</strong>ed by mitochondrial<br />

DNA sequ<strong>en</strong>ces. Proc. R. Soc. Lond. B 268: 1.595-1.603.<br />

CARRANZA, S., E. N. ARNOLD, R. H. THOMAS, J. A. MATEO & L. F. LÓPEZ JURADO. (1999): Status of the extinct<br />

giant <strong>la</strong>certid lizard Gallotia simonyi simonyi (Reptilia: Lacertidae) assessed using mtDNA sequ<strong>en</strong>ces from<br />

museum specim<strong>en</strong>s. Herpetol. J. 9: 83-86.<br />

CIOFI, C. & M. W. BRUFORD. (1998): Iso<strong>la</strong>tion and characterization of microsat<strong>el</strong>lite loci in the Komodo dragon<br />

Varanus komodo<strong>en</strong>sis. Mol. Ecol. 7: 134-136.<br />

COHEN, M. M. & C. GANS. (1970): The cromosomes of the or<strong>de</strong>r Crocodilia. Cytog<strong>en</strong>etics 9: 81-105.<br />

COMINGS, D. E. (1978): Mechanisms of chromosome banding and implications for chromosome structure. Ann.<br />

Rev. G<strong>en</strong>et. 12: 25-46.<br />

CUNNINGHAM, C. W. (1997a): Can three incongru<strong>en</strong>ce tests predict wh<strong>en</strong> data should be combined? Mol. Biol.<br />

Evol. 14: 733-740.<br />

CUNNINGHAM, C. W. (1997b): Is congru<strong>en</strong>ce betwe<strong>en</strong> data partitions a r<strong>el</strong>iable predictor of phylog<strong>en</strong>etic accuracy?<br />

Empirically testing an iterative procedure for choosing among phylog<strong>en</strong>etic methods. Syst. Biol. 46: 464-478.<br />

DARLINGTON, C. D. (1932): Rec<strong>en</strong>t advances in cytology. J & A Churchill, London.<br />

DARLINGTON, P. J. J. (1957): Zoogeography: The geological distributions of animals. John Wiley and Sons, New<br />

York.<br />

DARLINGTON, P. J. J. (1965): Biogeography of the southern <strong>en</strong>d of the world. Harvard University Press, Cambridge, MA.<br />

DARWIN, C. (1859): On the origin of Species by means of Natural S<strong>el</strong>ection. J. Murray, London.<br />

DAWID, I. B. & A. W. BLACKLER. (1972): Maternal and cytop<strong>la</strong>smic inheritance of mitochondrial DNA in X<strong>en</strong>opus.<br />

Dev. Biol. 29: 152-161.<br />

DE QUEIROZ, K. & J. GAUTHIER. (1990): Phylog<strong>en</strong>y as a c<strong>en</strong>tral principle in taxonomy: Phylog<strong>en</strong>etic <strong>de</strong>finitions of<br />

taxon names. Syst. Zool. 39: 307-322.<br />

DUELLMAN, W. E. & L. TRUEB. (1986): The biology of amphibians. McGraw-Hill.<br />

ESTEAL, S. (1986): The ecological g<strong>en</strong>etics of introduced popu<strong>la</strong>tions of the giant Toad, Bufo marinus. IV. G<strong>en</strong>e flow<br />

estimated from a mixture in Australian popu<strong>la</strong>tions. Heredity 56: 145-156.<br />

ESTES, R. & G. PREGILL. (1988): Phylog<strong>en</strong>etic r<strong>el</strong>ationships of the lizard families. Stanford University Press, Stanford,<br />

California.<br />

ETHERIDGE, R. (1966): The systematic r<strong>el</strong>ationships of West Indian and South American lizards referred to the iguanid<br />

g<strong>en</strong>us Leiocephalus. Copeia 1966: 79-91.<br />

FARRIS, J. S. (1982): The logical basis of phylog<strong>en</strong>etic systematics. Pag. 7-36 in Advances in c<strong>la</strong>distics, Volume 2. Proceedings<br />

of the scond meeting of the Willi H<strong>en</strong>nig Society (N. P<strong>la</strong>tnick, and R. A. Funk, eds.). Columbia University<br />

Press, New York.<br />

FELSENSTEIN, J. (1978): The number of evolutionary trees. Syst. Zool. 27: 27-33.<br />

FELSENSTEIN, J. 1981. Evolutionary trees from DNA sequ<strong>en</strong>ces: a maximum lik<strong>el</strong>ihood approach. J. Mol. Evol. 17:<br />

368-376.<br />

575


576<br />

At<strong>la</strong>s y Libro Rojo <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles <strong>de</strong> España<br />

FELSENSTEIN, J. (1985): Confid<strong>en</strong>ce-limits on phylog<strong>en</strong>ies - an approach using the bootstrap. Evolution 39: 783-791.<br />

FINCH, M. O. & D. M. LAMBERT. (1996): Kinship and g<strong>en</strong>etic diverg<strong>en</strong>ce among popu<strong>la</strong>tions of tuatara Sph<strong>en</strong>odon<br />

punctatus as revealed by minisat<strong>el</strong>lite DNA profiling. Mol. Ecol. 5: 651-658.<br />

FLOWERDEW, M. W. & D. J. CRISP. (1976): All<strong>el</strong>ic esterase isozymes, their variation within season, position on<br />

the shore and stage of <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t in the cirripe<strong>de</strong> Ba<strong>la</strong>nus ba<strong>la</strong>noi<strong>de</strong>s. Mar. Biol. 35: 319-325.<br />

GALBRAITH, D. A., B. N. WHITE, R. J. BROOKS, J. H. KAUFMANN & P. T. BOAG. (1995): DNA fingerprinting of turtles.<br />

J. Herpetol. 29: 285-291.<br />

GANS, C. (editor). (1969-1998): Biology of the Reptilia. Diecinueve volúm<strong>en</strong>es <strong>en</strong> total. (vol. 1-13) Aca<strong>de</strong>mic Press,<br />

London, U.K.; (Vol. 14, 15) John Wiley and Sons, New York; (Vol. 16) Liss, New York; (vol 17, 18 y 19) University<br />

of Chicago Press, Chicago.<br />

GARCÍA-PARÍS, M. & E. L. JOCKUSCH. (1999): A mitochondrial DNA perspective on the evolution of Iberian Discoglossus<br />

(Amphibia: Anura). J. Zool. 248: 209-218.<br />

GIRIBET, G., G. D. EDGECOMBE & W. C. WHEELER. (2001): Arthropod phylog<strong>en</strong>y based on eight molecu<strong>la</strong>r loci and<br />

morphology. Nature 413: 157-161.<br />

GONZÁLEZ, P., F. PINTO, M. NOGALES, A. J. JIMENEZ, M. HERNANDEZ & V. M. CABRERA. (1996): Phylog<strong>en</strong>etic r<strong>el</strong>ationships<br />

of the Canary Is<strong>la</strong>nds <strong>en</strong><strong>de</strong>mic lizard g<strong>en</strong>us Gallotia (Sauria: Lacertidae), inferred from mitochondrial<br />

DNA sequ<strong>en</strong>ces. Mol. Phyl. Evol. 6: 63-71.<br />

GOOD, D. A. (1989): Hybridization and cryptic species in Dicamptodon (Caudata: Dicamptodontidae). Evolution<br />

43: 728-744.<br />

GREEN, D. M. & S. K. SESSIONS (eds) (1991): Amphibian cytog<strong>en</strong>etics and evolution. Aca<strong>de</strong>mic Press, Inc., San<br />

Diego, California.<br />

GREENE, H. W. (1986): Diet and arboreality in the emerald monitor, Varanus prasinus, with comm<strong>en</strong>ts on the study<br />

of adaptation. Fi<strong>el</strong>diana Publication 1970: 1-12.<br />

GREER, A. E. (1979): A phylog<strong>en</strong>etic subdivision of Australian skinks. Rec. Aust. Mus. 32: 339-371.<br />

GROOMBRIDGE, J. J., M. W. BRUFFORD, C. JONES & R. A. NICHOLS. (2000): Conservation biology- “Ghost” all<strong>el</strong>es<br />

of the Mauritius kestr<strong>el</strong>. Nature 403: 616-616.<br />

HARRIS, D. J., E. N. ARNOLD & R. H. THOMAS. (1998): R<strong>el</strong>ationships of <strong>la</strong>certid lizards (Reptilia: Lacertidae) estimated<br />

from mitochondrial DNA sequ<strong>en</strong>ces and morphology. Proc. R. Soc. Lond. B. 265: 1939-1948.<br />

HARRIS, D. J., E. A. SINCLAIR, N. L. MERCADER, J. C. MARSHALL & K. A. CRANDALL. (1999): Squamate r<strong>el</strong>ationships<br />

based on C-mos nuclear DNA sequ<strong>en</strong>ces. Herpetol. J. 9: 147-151.<br />

HARRY, J. L. & D. A. BRISCOE. (1988): Multiple paternity in the loggerhead turtle (Caretta caretta). J. Heredity 79: 96-<br />

99.<br />

HARVEY, P. H., A. J. LEIGH BROWN, J. M. SMITH & S. NEE. (1996): New uses for new phylog<strong>en</strong>ies. Oxford University<br />

Press, Oxford.<br />

HEATHWOLE, H. (editor). (1994, 1995): Amphibian biology (2 vol.). Surrey Beatty, Chipping Norton, NSW, Australia.<br />

HEDGES, S. B., C. A. Hass & L. R. Maxson. (1992): Caribbean biogeography - molecu<strong>la</strong>r evid<strong>en</strong>ce for dispersal in<br />

west-indian terrestrial vertebrates. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 89: 1.909-1.913.<br />

HENNIG, W. (1957): Systematik und Phylog<strong>en</strong>ese. Ber. Hun<strong>de</strong>rtj dtsch. <strong>en</strong>t. Ges. 1956: 50-71.<br />

HENNIG, W. (1966): Phylog<strong>en</strong>etic systematics. University of Illinois Press, Urbana, Chicago, London.<br />

HERNANDEZ-JUVIEL, J. M., D. J. MORAFKA, I. DELGADO, G. D. SCOTT & R. W. MURPHY. (1992): Effect of <strong>en</strong>zyme<br />

dilution on the r<strong>el</strong>ative mobility of glutamate <strong>de</strong>hydrog<strong>en</strong>ase isozymes in the prairie rattlesnake, Crotalus viridis<br />

viridis. Copeia 1992: 1117-1119.<br />

HEWITT, G. M. (2000): The g<strong>en</strong>etic legacy of the quaternary ice ages. Nature 402: 907-913.<br />

HICKSON, R. E., SIMON, C., COOPER, A., SPICER, G. S., SULLIVAN, J. & PENNY, D. (1996): Conserved sequ<strong>en</strong>ce<br />

motifs, alignm<strong>en</strong>t and secondary structure for the third domain of animal 12S rRNA. Mol. Biol. Evol. 13: 150-<br />

169.<br />

HILLIS, D. M. (1995): Approaches for assessing phylog<strong>en</strong>etic accuracy. Syst. Biol. 44: 3-16.<br />

HILLIS, D. M. & M. T. DIXON. (1991): Ribosomal DNA: Molecu<strong>la</strong>r evolution and phylog<strong>en</strong>etic infer<strong>en</strong>ce. Quart.<br />

Rev. Biol. 66: 411-453.<br />

HILLIS, D. M., C. MORITZ & B. K. MABLE. (1996): Molecu<strong>la</strong>r systematics. Sinauer Associates, Inc, Sun<strong>de</strong>r<strong>la</strong>nd, Massachusetts,<br />

USA.<br />

HOWELL, M. W. & D. A. BLACK. (1980): Conrolled silver-staining of nucleo<strong>la</strong>r organizer regions with protective<br />

colloidal <strong>de</strong>v<strong>el</strong>oper: a 1-step method. Experi<strong>en</strong>tia 36: 1.014.


<strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> y filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles ibéricos<br />

Salvador CARRANZA<br />

HUELSENBECK, J. P. 81995): Performance of phylog<strong>en</strong>etic methods in simu<strong>la</strong>tions. Syst. Biol. 44: 17-48.<br />

HUGHES, C. R. & D. C. QUELLER. (1993): Detection of highly polymorphic microsat<strong>el</strong>lite loci in a species with little<br />

allozyme polymorphism. Mol. Ecol. 2: 131-138.<br />

HUMPHRIES, C. J. (1986): C<strong>la</strong>distic biogeography. The C<strong>la</strong>r<strong>en</strong>don Press, Oxford.<br />

HUNTER, R. L. & C. L. MARKERT. (1957): Histochemical <strong>de</strong>monstration of <strong>en</strong>zymes separated by zone <strong>el</strong>ectrophoresis<br />

in starch g<strong>el</strong>s. Sci<strong>en</strong>ce 125: 1.294-1.295.<br />

JACKSON, R. C. (1971): The karyotype in systematics. Ann. Rev. Ecol. Syst. 2: 327-368.<br />

JEFFREYS, A. J., V. WILSON & S. L. THEIN. (1985 . Individual-specific “fingerprints” of human DNA. Nature 316:<br />

76-79.<br />

JOGER, U. (1984): Die Radiation <strong>de</strong>r Gattung Tar<strong>en</strong>to<strong>la</strong> in Makaronesi<strong>en</strong> (Reptilia: Sauria: Gekkonidae). Courier<br />

Forsch. -Inst. S<strong>en</strong>ck<strong>en</strong>berg. 71: 91-111.<br />

KING, M. (1981): Chromosome change and speciation in lizards. Pag. 262-286 <strong>en</strong> Evolution and speciation (W. R.<br />

Atchley & D. S. Woodruff, eds.). Essays in honor of M.J.D. White. Cambridge University Press, Cambridge,<br />

London etc.<br />

KITCHING, I. J., P. L. FOREY, C. J. HUMPHRIES & D. M. WILLIAMS. (1998): C<strong>la</strong>distics. Oxford University Press,<br />

Oxford.<br />

KLUGE, A. G. (1968):. Phylog<strong>en</strong>etic r<strong>el</strong>ationships of the gekkonid lizard g<strong>en</strong>era Lepidodactylus fitzinger, Hemiphyllodactylus<br />

bleeker, and Pseudogekko taylor. The Philipine J. Sci. 95: 331-352.<br />

KLUGE, A. G. (1969): Quantitative phylog<strong>en</strong>etics and the evolution of anurans. Syst. Zool. 18: 1-32.<br />

KLUGE, A. G. (1983): C<strong>la</strong>distic r<strong>el</strong>ationships among gekkonid lizards. Copeia: 465-475.<br />

KLUGE, A. G. (1988): Parsimony in vicariance biogeography: a quantitative method and a Greater Antillean example.<br />

Syst. Zool. 37: 315-328.<br />

KLUGE, A. G. (1994): Principles of phylog<strong>en</strong>etic systematics and the informativ<strong>en</strong>ess of the karyotype in docum<strong>en</strong>ting<br />

gekkotan lizard r<strong>el</strong>ationships. Herpetologica 50: 210-221.<br />

KOCHER, T. D., W. K. THOMAS, A. MEYER, S. V. EDWARDS, S. PAABO, F. X. VILLABLANCA & A. C. WILSON. (1989):<br />

Dynamics of mitochondrial DNA evolution in animals: amplification and sequ<strong>en</strong>cing with conserved primers.<br />

Proc. Natl. Acad. Sci. USA 86: 6.196-6.200.<br />

LANDER, E. S., et al. (2001): Initial sequ<strong>en</strong>cing and analysis of the human g<strong>en</strong>ome. Nature 409: 860-921.<br />

LISTON, A., L. H. RIESEBERG & T. S. ELIAS. (1989): G<strong>en</strong>etic simi<strong>la</strong>rity is high betwe<strong>en</strong> intercontin<strong>en</strong>tal disjunct species<br />

of S<strong>en</strong>ecio (Asteraceae). Amer. J. Bot. 76: 383-388.<br />

LOFTS, B. (editor). (1974): 1976. Physiology of the Amphibia. Vol. 2, 3. Aca<strong>de</strong>mic Press, New York.<br />

MABEE, P. M. & J. HUMPHRIES. (1993): Coding polymorphic data: examples from allozimes and ontog<strong>en</strong>y. Syst. Biol.<br />

42: 166-181.<br />

MACEY, J. R., N. B. ANANJEVA, Y. WANG & T. J. PAPENFUSS. (2000): Phylog<strong>en</strong>etic r<strong>el</strong>ationships among Asian Gekkonid<br />

lizards formerly of the g<strong>en</strong>us Cyrtodactylus based on c<strong>la</strong>distic analyses of allozymic data: monophyly of<br />

Cyrtopodion and Mediodactylus. J. Herpetol. 34: 258-265.<br />

MACGREGOR, H. C. (1993): An introduction to animal cytog<strong>en</strong>etics. Chapman and Hall, London.<br />

MADDISON, W. P. & D. R. MADDISON. (1996): MacC<strong>la</strong><strong>de</strong> 3.06. Sinauer, Sun<strong>de</strong>r<strong>la</strong>nd, Massachusets.<br />

MANCHENKO, G. P. 1994. Handbook of <strong>de</strong>tection of ezymes on <strong>el</strong>ectrophoretic g<strong>el</strong>s. C. R. C. Press, Ann Arbor.<br />

MAO, S. H., W. FRAIR, F. Y. YIN & Y. W. GUO. (1987): R<strong>el</strong>ationships of some cryptodiran turtles as suggested by<br />

immunological cross-reactivity of serum albumins. Biochem. Syst. Ecol. 15: 621-624.<br />

MARSHALL, C. R. (1992): Substitution bias, weighted parsimony, and amniote phylog<strong>en</strong>y as inferred from 18S<br />

rRNA sequ<strong>en</strong>ces. Mol. Biol. Evol. 9: 370-373.<br />

MATEO, J. A., J. L. F. LÓPEZ & C. P. GUILLAUME. (1996): Proteic and morphological variations in oc<strong>el</strong><strong>la</strong>ted lizards<br />

(Lacertidae): a complex of species across the Strait of Gibraltar. Comptes R<strong>en</strong>dus De L’Aca<strong>de</strong>mie Des Sci<strong>en</strong>ces<br />

Serie III Sci<strong>en</strong>ces De La Vie 319: 737-746.<br />

MAXSON, L. R. & R. D. MAXSON. (1986): Micro-complem<strong>en</strong>t fixation: A quantitative estimator of protein evolution.<br />

Mol. Biol. Evol. 3: 375-388.<br />

MAXSON, L. R. & R. D. MAXSON. (1990): Proteins II: Immunological techniques. pp. 127-155 <strong>en</strong> Molecu<strong>la</strong>r systematics<br />

(D. M. Hillis y C. Moritz, eds.). Sinauer Inc., Sun<strong>de</strong>r<strong>la</strong>nd, Massachusetts, USA.<br />

MEDRANO, L., M. DORIZZI, F. RIMBLOT & C. PIEAU. (1987): Karyotype of the sea-turtle Dermoch<strong>el</strong>ys coriacea (Vand<strong>el</strong>li,<br />

1761). Amphibia Reptilia 8: 171-178.<br />

577


578<br />

At<strong>la</strong>s y Libro Rojo <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles <strong>de</strong> España<br />

MILLER, D. A., J. R. GOSDEN, N. D. HASTIE & H. J. EVANS. (1984): Mechanism of <strong>en</strong>donuclease banding of chromosomes.<br />

Exp. C<strong>el</strong>l. Res. 15: 294-98.<br />

MOORE, J. A. (editor) (1964): Physiology of the Anphibia. Vol. 1. Aca<strong>de</strong>mic Press, New York.<br />

MORESCALCHI, A. (1981): Karyology of the main groups of African frogs. Mon. Zool. Ital. Sup. 15: 41-53.<br />

MORESCALCHI, A., G. ODIERNA & E. OLMO. (1979): Karyology of the primitive sa<strong>la</strong>man<strong>de</strong>rs, family Hynobiidae.<br />

Experi<strong>en</strong>tia 35: 1.434-1.436.<br />

MULLIS, K. B. & F. FALOONA, A. (1987): Specific synthesis of DNA in vitro via polymerase catalyzed chain reaction.<br />

Meth. Enzymol. 155: 335-350.<br />

MURPHY, R. W. & R. H. MATSON. (1986): G<strong>en</strong>e expression in the tuatara, Sph<strong>en</strong>odon punctatus. New Z<strong>el</strong>and J. Zool.<br />

13: 573-581.<br />

MURPHY, R. W., J. W. SITES, D. G. BUTH & C. H. HAUFLER. (1996): Proteins: isozyme <strong>el</strong>ectrophoresis <strong>en</strong> Molecu<strong>la</strong>r<br />

Systematics (D. M. Hillis, C. Moritz y B. K. Mable, eds.). Sinauer Associates, Inc., Sun<strong>de</strong>r<strong>la</strong>nd, Massachusetts.<br />

NEI, M. (1972): G<strong>en</strong>etic distance betwe<strong>en</strong> popu<strong>la</strong>tions. Amer. Nat. 106: 283-292.<br />

NEI, M. (1978): Estimation of average heterozigosity and g<strong>en</strong>etic distance from a small numbe of individuals. G<strong>en</strong>etics<br />

89: 583-590.<br />

NEI, M. (1987): Molecu<strong>la</strong>r Evolutionary G<strong>en</strong>etics. Columbia University Press, New York.<br />

NELSON, G. J. & N. I. PLATNICK. (1981): Systematics and biogeography. Columbia Univ. Press., New York.<br />

NEWMAN, R. A. & T. SQUIRE. (2001): Microsat<strong>el</strong>lite variation and fine-scale popu<strong>la</strong>tion structure in the wood frog<br />

(Rana sylvatica). Mol. Ecol. 10: 1.087-1.100.<br />

NICHOLS, R. (2001): G<strong>en</strong>e trees and species trees are not the same. TREE 16: 358-364.<br />

NUSSBAUM, R. A. & M. WILKINSON. (1989): On the c<strong>la</strong>ssification and phylog<strong>en</strong>y of caecilians (Amphibia: Gymnophiona),<br />

a critical review. Herpetol. Mon. 3: 1-42.<br />

NUTTALL, G. H. F. (1904): Blood immunity and blood r<strong>el</strong>ationshisps. A <strong>de</strong>monstration of certain blood r<strong>el</strong>ationships<br />

among animals by means of the precipitin test for blood. Cambridge University Press, Cambridge.<br />

ODIERNA, G., G. APREA, O. J. ARRIBAS, T. CAPRIGLIONE, V. CAPUTO & E. OLMO. (1996): The karyology of the Iberian<br />

rock lizards. Herpetologica 52: 542-550.<br />

OLMO, E. (ed) (1990): Cytog<strong>en</strong>etics of amphibians and reptiles. Birkhauser Ver<strong>la</strong>g, Bas<strong>el</strong>.<br />

PALUMBI, S. R. (1996): The Polymerase chain reaction. pp. 205-247 <strong>en</strong> Molecu<strong>la</strong>r Systematics (D. M. Hillis, C.<br />

Moritz y B. K. Mable, eds.). Sinauer Associates, Sun<strong>de</strong>r<strong>la</strong>nd, MA.<br />

POSADA, D. & K. A. CRANDALL. (1998): Mod<strong>el</strong>test: testing the mod<strong>el</strong> of DNA substitution. Bioinformatics 14: 817-<br />

818.<br />

POSADA, D. & K. A. CRANDALL. (2001): S<strong>el</strong>ecting mod<strong>el</strong>s of nucleoti<strong>de</strong> substitution: an application to human<br />

immuno<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cy virus 1 (HIV-1). 18: 897-906.<br />

RANDO, J. C., E. HERNANDEZ, M. LÓPEZ & A. M. GONZÁLEZ. (1997): Phylog<strong>en</strong>etic r<strong>el</strong>ationships of the Canary<br />

Is<strong>la</strong>nds <strong>en</strong><strong>de</strong>mic lizard g<strong>en</strong>us Gallotia inferred from mitochondrial DNA sequ<strong>en</strong>ces: Incorporation of a new<br />

subspecies. Mol. Phyl. Evol. 8: 114-116.<br />

RAXWORTHY, C. J., M. R. J. FORSTNER & R. A. NUSSBAUM. (2002): Cham<strong>el</strong>eon radiation by oceanic dispersal. Nature<br />

415: 784-787.<br />

ROGERS, J. S. (1972): Measures of g<strong>en</strong>etic simi<strong>la</strong>rity and g<strong>en</strong>etic distance. Univ. Texas Publs. 7213: 145-153.<br />

RONQUIST, F. (1997): Dispersal-vicariance analysis: a new approach to the quantification of historical biogeography.<br />

Syst. Biol. 46: 195-203.<br />

RZHETSKY, A. & M. NEI. (1992): A simple method for estimating and testing minimum-evolution trees. Mol. Biol.<br />

Evol. 9: 945-967.<br />

SAINT, K. M., C. C. AUSTIN, S. C. DONNELLAN & M. N. HUTCHINSON. (1998): C-mos, a nuclear marker useful for<br />

squamate phylog<strong>en</strong>etic analysis. Mol. Phyl. Evol. 10: 259-263.<br />

SAITOU, N. y M. NEI. (1987): The neighbor-joining method: a new method for reconstructing phylog<strong>en</strong>etic trees.<br />

Mol. Biol. Evol. 4: 406-425.<br />

SCHARF, S. J., G. T. HORN & H. A. ERLICH. (1986): Direct cloning and sequ<strong>en</strong>ce analysis of <strong>en</strong>zymatically amplified<br />

g<strong>en</strong>omic sequ<strong>en</strong>ces. Sci<strong>en</strong>ce 233: 1.076-1.078.<br />

SCHLOTTERER, C. & D. TAUTZ. (1992): Slippage synthesis of simple sequ<strong>en</strong>ce DNA. Nucl. Acids Res. 20: 211-215.<br />

SINGH, L. 1995. Biological significance of minisat<strong>el</strong>lites. Electrophoresis 16: 1.586-1.595.<br />

SITES, J. W., JR., J. W. BICKHAM, B. A. PYTEL, I. F. GREENBAUM & B. A. BATES. (1984): Biochemical characters and<br />

the reconstruction of turtle phylog<strong>en</strong>ies: r<strong>el</strong>ationships among batagurine g<strong>en</strong>era. Syst. Zool. 33: 137-158.


<strong>Los</strong> <strong>métodos</strong> <strong>molecu<strong>la</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sistemática</strong> y filog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> los Anfibios y Reptiles ibéricos<br />

Salvador CARRANZA<br />

SNELL, H. L., H. M. SNELL & C. R. TRACY. (1984): Variation among popu<strong>la</strong>tions of Ga<strong>la</strong>pagos <strong>la</strong>nd iguanas (Conolophus):<br />

contrasts of phylog<strong>en</strong>y and ecology. Biol. J. Linnean Soc. 21: 185-207.<br />

SPRINGER, M. S., R. W. DEBRY, C. DOUADY, H. M. AMRINE, O. MADSEN, W. W. JONG & M. J. STANHOPE. (2001):<br />

Mitochondrial versus nuclear g<strong>en</strong>e sequ<strong>en</strong>ces in <strong>de</strong>ep-lev<strong>el</strong> mammalian phylog<strong>en</strong>y reconstruction. Mol. Biol.<br />

Evol. 18: 132-143.<br />

STEINEMANN, M., W. PINSKER & D. SPERLICH. (1984): Chromosome homologies within the Drosophi<strong>la</strong> obscura<br />

group probed by in-situ hybridization. Chromosoma 91: 46-53.<br />

STEVEN, P. (1996): Data set incongru<strong>en</strong>ce and the phylog<strong>en</strong>y of crocodilians. Syst. Biol. 45: 393-414.<br />

SUMNER, A. T. (1990): Chromosome banding. Unwin Hyman, London.<br />

SWOFFORD, D. L. & S. H. BERLOCHER. (1987): Inferring evolutionary trees from g<strong>en</strong>e frequ<strong>en</strong>cy data un<strong>de</strong>r the<br />

principle of maximum parsimony. Syst. Zool. 36: 293-325.<br />

SWOFFORD, D. L. & G. J. OLSEN. (1990): Phylog<strong>en</strong>y reconstruction. pp. 411-501 <strong>en</strong> Molecu<strong>la</strong>r Systematics (D. M.<br />

Hillis y C. Moritz, eds.). Sinauer Associates, Sun<strong>de</strong>r<strong>la</strong>nd, Massachusets.<br />

SWOFFORD, D. L., G. J. OLSEN, P. J. WADDELL & D. M. HILLIS. (1996): Phylog<strong>en</strong>etic infer<strong>en</strong>ce. pp. 407-514 <strong>en</strong> Molecu<strong>la</strong>r<br />

Systematics (D. M. Hillis, C. Moritz y B. K. Mable, eds.). Sinauer Associates, Sun<strong>de</strong>r<strong>la</strong>nd, MA.<br />

THERMAN, E. & M. SUSMAN. (1993): Human chromosome, structure, behavior, and effects. Springer-Ver<strong>la</strong>g, New<br />

York.<br />

UNDERWOOD, G. (1954): On the c<strong>la</strong>ssification and evolution of geckos. Proc. Zool. Soc. London 124: 469-492.<br />

VENTER, J. C., et al. (2001): The sequ<strong>en</strong>ce of the human g<strong>en</strong>ome. Sci<strong>en</strong>ce 291: 1304-51.<br />

VIDAL, N., S. G. KINDL, A. WONG & S. B. HEDGES. (2000): Phylog<strong>en</strong>etic r<strong>el</strong>ationships of x<strong>en</strong>odontine snakes inferred<br />

from 12S and 16S ribosomal RNA sequ<strong>en</strong>ces. Mol. Phyl. Evol. 14: 389-402.<br />

WATSON, G. F. & M. J. LITTLEJOHN. (1985): Patterns of distribution, speciation and vicariance biogeography of southeastern<br />

Australian amphibians. Grigg, G., Shine, R. y Ehmann, H. [Eds]. Biology of Australian frogs and reptiles.<br />

Surrey Beatty & Sons Pty & the Royal Zoological Society of New South Wales, Chipping Norton.<br />

WHEELER, W. C. (1996): Optimization alignm<strong>en</strong>t: the <strong>en</strong>d of multiple sequ<strong>en</strong>ce alignm<strong>en</strong>t in phylog<strong>en</strong>etics? C<strong>la</strong>distics<br />

12, 1-9.<br />

WHEELER, W. & D. S. GLADSTEIN. (2000): POY: The optimization of alignm<strong>en</strong>t characters. American Museum of<br />

Natural History, New York. Program and docum<strong>en</strong>tation avai<strong>la</strong>ble at: ftp://ftp.amnh.org/pub/molecu<strong>la</strong>r/poy/.<br />

WHITE, M. J. D. (1945): Animal cytology and evolution. Cambridge University Press, Cambridge.<br />

WILSON, A. C., S. S. CARLSON & T. J. WHITE. (1977):Biochemical evolution. Ann. Rev. Biochem. 46: 473-639.<br />

WRIGHT, D. A., C. M. RICHARDS, J. S. FROST, A. M. CAMOZZI & B. J. KIUNZ. (1983): G<strong>en</strong>etic mapping in amphibians<br />

<strong>en</strong> Isozymes: curr<strong>en</strong>t topics in biological and medical research, vol. 7. molecu<strong>la</strong>r structure and regu<strong>la</strong>tion<br />

(J. Ratazzi, G. Scandalios y G. S. Whitt, eds.). A. R. Liss, New York.<br />

ZAJC, I. & J. W. ARNTZEN. (1999): Phylog<strong>en</strong>etic r<strong>el</strong>ationships of the European newts (g<strong>en</strong>us Triturus) tested with<br />

mitochondrial DNA sequ<strong>en</strong>ce data. Contributions to Zool. 68: 73-81.<br />

ZARDOYA, R. & A. MEYER. (1996): Phylog<strong>en</strong>etic performance of mitochondrial protein-coding g<strong>en</strong>es in resolving<br />

r<strong>el</strong>ationships among vertebrates. Mol. Biol. Evol. 13: 933-942.<br />

ZARDOYA, R. & A. MEYER. (2001): On the origin of and phylog<strong>en</strong>etic r<strong>el</strong>ationships among ling amphibians. Proc.<br />

Natl. Acad. Sci. USA 98: 7.380-7.383.<br />

579

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!