08.05.2013 Views

El préstamo y la usura en el Mediterráneo antiguo - RUA ...

El préstamo y la usura en el Mediterráneo antiguo - RUA ...

El préstamo y la usura en el Mediterráneo antiguo - RUA ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s valoraciones de legis<strong>la</strong>dores o juristas y <strong>la</strong>s realidades vitales puede servir como<br />

un ilustrativo incid<strong>en</strong>te de <strong>la</strong> más g<strong>en</strong>eral y perpetua cuestión sobre <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre<br />

derecho y moral. Y aun, quizás, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te ilustrativo, pues versa sobre un material<br />

tan imp<strong>la</strong>cable, tan mal av<strong>en</strong>ido con <strong>la</strong> ambigüedad de matices, como es <strong>el</strong> dinero.<br />

<strong>El</strong> <strong>préstamo</strong> a interés no es <strong>la</strong> única, pero si <strong>la</strong> más frecu<strong>en</strong>te y significativa fu<strong>en</strong>te<br />

de <strong>usura</strong>s (1); <strong>la</strong> que pudiéramos l<strong>la</strong>mar su figura rectora y más agudam<strong>en</strong>te problemática<br />

ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>antiguo</strong> y que, hasta nuestros días, ha conservado s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

c<strong>en</strong>tro de <strong>la</strong> palestra. Por eso, <strong>la</strong>s páginas que sigu<strong>en</strong> se conc<strong>en</strong>tran sobre <strong>el</strong> <strong>préstamo</strong> a<br />

interés.<br />

Esta conc<strong>en</strong>tración pret<strong>en</strong>de conjugarse con lo que, a primera vista, parece una<br />

simplificación que a cualquier historiador resultaría intolerable: <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia al <strong>Mediterráneo</strong><br />

<strong>antiguo</strong>, como si se tratara de algo homogéneo. En ade<strong>la</strong>nte se verá que no pret<strong>en</strong>do<br />

sugerir tal cosa, sino aludir a un ámbito cultural, político, económico,<br />

comercial... que Roma <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra cuando accede a <strong>la</strong>s riberas de Nuestro Mar. Pues<br />

Roma no sólo <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra tal ámbito y lo incorpora a su dominio, sino que asimi<strong>la</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

d<strong>el</strong> mismo, los integra con sus propios hábitos y con <strong>el</strong> sistema de vida que <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

misma había desarrol<strong>la</strong>do, los metaboliza y los transmite. Sólo a este efecto de unificación<br />

final, <strong>en</strong> cuanto <strong>la</strong> concepción y disciplina d<strong>el</strong> <strong>préstamo</strong> que Roma nos lega lleva<br />

aglutinados materiales muy diversos, unos autóctonos, otros oriundos de <strong>la</strong>s sociedades<br />

anteriores y coetáneas, aludo cuando me refiero al <strong>Mediterráneo</strong> <strong>antiguo</strong> como algo indifer<strong>en</strong>ciado.<br />

Los factores económicos que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> asunto son, sin duda, importantísimos<br />

e insos<strong>la</strong>yables, y <strong>el</strong>lo requiere una advert<strong>en</strong>cia: no he creído que tal importancia<br />

obligase a ori<strong>en</strong>tar su estudio <strong>en</strong> términos, precisam<strong>en</strong>te, de ci<strong>en</strong>cia económica. Para<br />

empezar, <strong>el</strong>lo excedería de mis aptitudes: <strong>la</strong> economía es <strong>la</strong>bor de economistas, <strong>en</strong> cuya<br />

compet<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> figura d<strong>el</strong> «outsider» carece de legitimidad y de interés. Además, y por<br />

fortuna, cuando los propios <strong>antiguo</strong>s describieron f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os económicos (y lo hicieron<br />

con cierta frecu<strong>en</strong>cia y con notable exactitud) no sintieron que estuvieran «haci<strong>en</strong>do<br />

economía» ni, al parecer, necesidad de hacer<strong>la</strong>. La «Ley de Gresham» podría muy bi<strong>en</strong><br />

l<strong>la</strong>marse Ley de Aristófanes, pues <strong>el</strong> comediógrafo griego <strong>la</strong> había <strong>en</strong>unciado <strong>en</strong> Las<br />

Ranas, tan secu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te antes y <strong>en</strong> no peores términos que <strong>el</strong> político inglés (aunque<br />

sólo como parábo<strong>la</strong>, para explicar <strong>el</strong> apar<strong>en</strong>te predominio numérico, <strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>as de su<br />

tiempo, de los ciudadanos malos sobre los bu<strong>en</strong>os). También Aristót<strong>el</strong>es describió, <strong>en</strong><br />

La Política, los efectos de <strong>la</strong> devaluación monetaria (y también emplea, para explicarlo,<br />

una parábo<strong>la</strong>, <strong>la</strong> fábu<strong>la</strong> d<strong>el</strong> Rey Midas). Y <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada «Ley de Bodin», sobre <strong>el</strong> alza secu<strong>la</strong>r<br />

de los precios determinada por <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> metal precioso <strong>en</strong> circu<strong>la</strong>ción, pudo<br />

inspirarse <strong>en</strong> Plinio y quizás se hal<strong>la</strong>ba ya <strong>en</strong> Varron. Por mucho que estos ejemplos, y<br />

otros innumerables, puedan tildarse, incluso, probablem<strong>en</strong>te, no sean más, de lo que<br />

Schumpeter l<strong>la</strong>ma intuiciones «preci<strong>en</strong>tíficas», de <strong>la</strong>s que «sería absurdo que <strong>la</strong>s subrayásemos<br />

como si fues<strong>en</strong> descubrimi<strong>en</strong>tos», son, indiscutiblem<strong>en</strong>te, un dato y como tal<br />

(1) Empleo <strong>el</strong> término <strong>usura</strong> <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido clásico: <strong>el</strong> que tuvieron, <strong>en</strong> <strong>la</strong>tín, <strong>la</strong> voz <strong>usura</strong>e (p. ej. VA­<br />

RRON, De Lingua <strong>la</strong>tina, 5 V.° <strong>usura</strong>; o Digesto, 50, 16, 121), <strong>en</strong> griego xóxoc; (p. ej. ATISTOTE-<br />

LES, Política, 1, 7), <strong>en</strong> hebreo neshék (p. ej. Deuteronomio, XXIII, 19, 20); es decir, como sinónimo de interés<br />

debido por razón de <strong>préstamo</strong>, de todo suplem<strong>en</strong>to que <strong>el</strong> prestatario se obligue a pagar al prestamista<br />

además de <strong>la</strong> restitución d<strong>el</strong> capital prestado. No <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido moderno de interés abusivo o excesivo, ni con<br />

<strong>el</strong> color peyorativo que originariam<strong>en</strong>te no tuvo, pero con qué lo dejó definitivam<strong>en</strong>te teñido <strong>la</strong> omnímoda<br />

proscripción cristiana. Y por lo cual acabaron utilizándose <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras «interés», para designar ciertos suplem<strong>en</strong>tos<br />

legítimos, y «<strong>usura</strong>», para los excesivos, indebidos o ilícitos. En s<strong>en</strong>das glosas de AZON y<br />

ACURSIO se justifica como legítimo <strong>el</strong> id quod interest... quia loco interessepraestatur etfructuum (Glosa<br />

a <strong>la</strong> Ley Usuras emptor) y porque non <strong>usura</strong>re, sed ut interessepetuntur (Glosa a <strong>la</strong> Ley Cunctospopulos,<br />

C. I. 1, 1. De Summa Trinitate, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras Petrum Apostolum).<br />

300

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!