08.05.2013 Views

El préstamo y la usura en el Mediterráneo antiguo - RUA ...

El préstamo y la usura en el Mediterráneo antiguo - RUA ...

El préstamo y la usura en el Mediterráneo antiguo - RUA ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

EL PRÉSTAMO Y LA USURA EN EL MEDITERRÁNEO ANTIGUO<br />

JOSÉ MARÍA GARCÍA GONZÁLEZ<br />

Universidad de Alicante<br />

La regu<strong>la</strong>ción de <strong>préstamo</strong> con intereses <strong>en</strong> los distintos pueblos d<strong>el</strong> <strong>antiguo</strong> <strong>Mediterráneo</strong><br />

está condicionada no sólo por concepciones teóricas sobre <strong>la</strong> riqueza, <strong>el</strong> dinero<br />

y su tráfico, concepciones que, a veces, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso de Grecia y Roma, son muy simi<strong>la</strong>res,<br />

sino también por <strong>la</strong>s ideas políticas y por <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>res condiciones de vida<br />

<strong>en</strong> que cada uno de aqu<strong>el</strong>los pueblos se des<strong>en</strong>vu<strong>el</strong>ve. De ahí <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias de tratami<strong>en</strong>to<br />

que recibe <strong>el</strong> asunto <strong>en</strong> los derechos romano, griego, egipcio e isra<strong>el</strong>ita. Estos<br />

derechos serán, durante <strong>la</strong> expansión de Roma y por efecto de <strong>el</strong><strong>la</strong>, re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te homog<strong>en</strong>eizados<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> propio derecho romano. Finalm<strong>en</strong>te se superpondrá, tomando<br />

como vehículo a <strong>la</strong> propia Roma, <strong>la</strong> idea cristiana de <strong>la</strong> caridad y <strong>la</strong> hermandad<br />

universales.<br />

The regu<strong>la</strong>tion of loan with interest rates in the various popu<strong>la</strong>tions of the anci<strong>en</strong>t<br />

Mediterranean is conditioned not only by commerce (which are sometimes very simi<strong>la</strong>r,<br />

as is the case of Greece and Rome), but also by political ideas and by the charateristic<br />

conditions of exist<strong>en</strong>ce dev<strong>el</strong>oped in each of the popu<strong>la</strong>tions. This is the reason for the<br />

differ<strong>en</strong>t treatm<strong>en</strong>t giv<strong>en</strong> to this matter in Román, Greek, Egyptian and Isra<strong>el</strong>ite <strong>la</strong>w.<br />

These <strong>la</strong>ws were, during the expansión of Rome and by its effects, re<strong>la</strong>tiv<strong>el</strong>y homog<strong>en</strong>eous<br />

within Román Law its<strong>el</strong>f. The Christian ideas of universal charity and brotherhood<br />

will be superimposed on it, taking Rome its<strong>el</strong>f as their vehicle.<br />

<strong>El</strong> tema de <strong>la</strong> <strong>usura</strong> y su discontinua, espectacu<strong>la</strong>r y accid<strong>en</strong>tada suerte histórica se<br />

proyecta <strong>en</strong> áreas muy variadas de <strong>la</strong> vida social que, desde siempre, se han visto colonizadas<br />

por abundante y minuciosísima literatura. No hay para qué ponderar <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>da<br />

<strong>en</strong> los campos de <strong>la</strong> ética y <strong>la</strong> teología moral, de <strong>la</strong> economía, d<strong>el</strong> derecho... Aun <strong>la</strong> literatura<br />

de recreo, desde Aristót<strong>el</strong>es o P<strong>la</strong>uto hasta Moliere o Balzac, ha extraído de <strong>la</strong>s<br />

multifariae calliditates de los usureros inagotable pábulo para <strong>la</strong> hi<strong>la</strong>ridad de <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones;<br />

o para su estremecimi<strong>en</strong>to dramático, <strong>en</strong> que <strong>el</strong> sombrío horror de un Shylock es<br />

casi literal resonancia d<strong>el</strong> apostrofe s<strong>en</strong>equiano contra <strong>la</strong>s sanguinol<strong>en</strong>tae c<strong>en</strong>tesimae.<br />

Y, a su vez, como cerrando un círculo, estas criaturas de <strong>la</strong> ficción parec<strong>en</strong> retribuir a<br />

<strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias de <strong>la</strong> conducta humana parte d<strong>el</strong> <strong>préstamo</strong> que, al remedar<strong>la</strong>, toman de dicha<br />

conducta: los estudiosos, por ejemplo, de <strong>la</strong> antropología criminal, han obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong><br />

los estereotipos de <strong>la</strong> esc<strong>en</strong>a un repertorio riquísimo, y de no ma<strong>la</strong> calidad, para <strong>la</strong> confección<br />

de tipos criminológicos, tan interesantes a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia p<strong>en</strong>al.<br />

Entre los variadísimos problemas suscitados por <strong>la</strong> <strong>usura</strong>, uno de los datos que más<br />

inmediatam<strong>en</strong>te se observan es <strong>el</strong> de <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>sión que manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> todo tiempo<br />

conectados dos órd<strong>en</strong>es de desarrollos: <strong>el</strong> normativo, dominado por <strong>el</strong> rec<strong>el</strong>o hacia <strong>la</strong><br />

<strong>usura</strong> y <strong>la</strong> obsesión por cohibir o, al m<strong>en</strong>os, contro<strong>la</strong>r su ejercicio; y <strong>el</strong> de <strong>la</strong> vida práctica<br />

que, con no m<strong>en</strong>or t<strong>en</strong>acidad y con recurr<strong>en</strong>te y, a veces, l<strong>la</strong>mativo éxito, trata de<br />

bur<strong>la</strong>r a aquél. Supuesta <strong>la</strong> s<strong>en</strong>satez d<strong>el</strong> horaciano leges sine moribus vanae, <strong>el</strong> contraste<br />

299


<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s valoraciones de legis<strong>la</strong>dores o juristas y <strong>la</strong>s realidades vitales puede servir como<br />

un ilustrativo incid<strong>en</strong>te de <strong>la</strong> más g<strong>en</strong>eral y perpetua cuestión sobre <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre<br />

derecho y moral. Y aun, quizás, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te ilustrativo, pues versa sobre un material<br />

tan imp<strong>la</strong>cable, tan mal av<strong>en</strong>ido con <strong>la</strong> ambigüedad de matices, como es <strong>el</strong> dinero.<br />

<strong>El</strong> <strong>préstamo</strong> a interés no es <strong>la</strong> única, pero si <strong>la</strong> más frecu<strong>en</strong>te y significativa fu<strong>en</strong>te<br />

de <strong>usura</strong>s (1); <strong>la</strong> que pudiéramos l<strong>la</strong>mar su figura rectora y más agudam<strong>en</strong>te problemática<br />

ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>antiguo</strong> y que, hasta nuestros días, ha conservado s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

c<strong>en</strong>tro de <strong>la</strong> palestra. Por eso, <strong>la</strong>s páginas que sigu<strong>en</strong> se conc<strong>en</strong>tran sobre <strong>el</strong> <strong>préstamo</strong> a<br />

interés.<br />

Esta conc<strong>en</strong>tración pret<strong>en</strong>de conjugarse con lo que, a primera vista, parece una<br />

simplificación que a cualquier historiador resultaría intolerable: <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia al <strong>Mediterráneo</strong><br />

<strong>antiguo</strong>, como si se tratara de algo homogéneo. En ade<strong>la</strong>nte se verá que no pret<strong>en</strong>do<br />

sugerir tal cosa, sino aludir a un ámbito cultural, político, económico,<br />

comercial... que Roma <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra cuando accede a <strong>la</strong>s riberas de Nuestro Mar. Pues<br />

Roma no sólo <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra tal ámbito y lo incorpora a su dominio, sino que asimi<strong>la</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

d<strong>el</strong> mismo, los integra con sus propios hábitos y con <strong>el</strong> sistema de vida que <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

misma había desarrol<strong>la</strong>do, los metaboliza y los transmite. Sólo a este efecto de unificación<br />

final, <strong>en</strong> cuanto <strong>la</strong> concepción y disciplina d<strong>el</strong> <strong>préstamo</strong> que Roma nos lega lleva<br />

aglutinados materiales muy diversos, unos autóctonos, otros oriundos de <strong>la</strong>s sociedades<br />

anteriores y coetáneas, aludo cuando me refiero al <strong>Mediterráneo</strong> <strong>antiguo</strong> como algo indifer<strong>en</strong>ciado.<br />

Los factores económicos que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> asunto son, sin duda, importantísimos<br />

e insos<strong>la</strong>yables, y <strong>el</strong>lo requiere una advert<strong>en</strong>cia: no he creído que tal importancia<br />

obligase a ori<strong>en</strong>tar su estudio <strong>en</strong> términos, precisam<strong>en</strong>te, de ci<strong>en</strong>cia económica. Para<br />

empezar, <strong>el</strong>lo excedería de mis aptitudes: <strong>la</strong> economía es <strong>la</strong>bor de economistas, <strong>en</strong> cuya<br />

compet<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> figura d<strong>el</strong> «outsider» carece de legitimidad y de interés. Además, y por<br />

fortuna, cuando los propios <strong>antiguo</strong>s describieron f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os económicos (y lo hicieron<br />

con cierta frecu<strong>en</strong>cia y con notable exactitud) no sintieron que estuvieran «haci<strong>en</strong>do<br />

economía» ni, al parecer, necesidad de hacer<strong>la</strong>. La «Ley de Gresham» podría muy bi<strong>en</strong><br />

l<strong>la</strong>marse Ley de Aristófanes, pues <strong>el</strong> comediógrafo griego <strong>la</strong> había <strong>en</strong>unciado <strong>en</strong> Las<br />

Ranas, tan secu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te antes y <strong>en</strong> no peores términos que <strong>el</strong> político inglés (aunque<br />

sólo como parábo<strong>la</strong>, para explicar <strong>el</strong> apar<strong>en</strong>te predominio numérico, <strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>as de su<br />

tiempo, de los ciudadanos malos sobre los bu<strong>en</strong>os). También Aristót<strong>el</strong>es describió, <strong>en</strong><br />

La Política, los efectos de <strong>la</strong> devaluación monetaria (y también emplea, para explicarlo,<br />

una parábo<strong>la</strong>, <strong>la</strong> fábu<strong>la</strong> d<strong>el</strong> Rey Midas). Y <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada «Ley de Bodin», sobre <strong>el</strong> alza secu<strong>la</strong>r<br />

de los precios determinada por <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> metal precioso <strong>en</strong> circu<strong>la</strong>ción, pudo<br />

inspirarse <strong>en</strong> Plinio y quizás se hal<strong>la</strong>ba ya <strong>en</strong> Varron. Por mucho que estos ejemplos, y<br />

otros innumerables, puedan tildarse, incluso, probablem<strong>en</strong>te, no sean más, de lo que<br />

Schumpeter l<strong>la</strong>ma intuiciones «preci<strong>en</strong>tíficas», de <strong>la</strong>s que «sería absurdo que <strong>la</strong>s subrayásemos<br />

como si fues<strong>en</strong> descubrimi<strong>en</strong>tos», son, indiscutiblem<strong>en</strong>te, un dato y como tal<br />

(1) Empleo <strong>el</strong> término <strong>usura</strong> <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido clásico: <strong>el</strong> que tuvieron, <strong>en</strong> <strong>la</strong>tín, <strong>la</strong> voz <strong>usura</strong>e (p. ej. VA­<br />

RRON, De Lingua <strong>la</strong>tina, 5 V.° <strong>usura</strong>; o Digesto, 50, 16, 121), <strong>en</strong> griego xóxoc; (p. ej. ATISTOTE-<br />

LES, Política, 1, 7), <strong>en</strong> hebreo neshék (p. ej. Deuteronomio, XXIII, 19, 20); es decir, como sinónimo de interés<br />

debido por razón de <strong>préstamo</strong>, de todo suplem<strong>en</strong>to que <strong>el</strong> prestatario se obligue a pagar al prestamista<br />

además de <strong>la</strong> restitución d<strong>el</strong> capital prestado. No <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido moderno de interés abusivo o excesivo, ni con<br />

<strong>el</strong> color peyorativo que originariam<strong>en</strong>te no tuvo, pero con qué lo dejó definitivam<strong>en</strong>te teñido <strong>la</strong> omnímoda<br />

proscripción cristiana. Y por lo cual acabaron utilizándose <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras «interés», para designar ciertos suplem<strong>en</strong>tos<br />

legítimos, y «<strong>usura</strong>», para los excesivos, indebidos o ilícitos. En s<strong>en</strong>das glosas de AZON y<br />

ACURSIO se justifica como legítimo <strong>el</strong> id quod interest... quia loco interessepraestatur etfructuum (Glosa<br />

a <strong>la</strong> Ley Usuras emptor) y porque non <strong>usura</strong>re, sed ut interessepetuntur (Glosa a <strong>la</strong> Ley Cunctospopulos,<br />

C. I. 1, 1. De Summa Trinitate, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras Petrum Apostolum).<br />

300


lo alego (2). En fin, <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura moderna exist<strong>en</strong> también vigorosas corri<strong>en</strong>tes de<br />

reacción (3) contra <strong>la</strong> que podríamos l<strong>la</strong>mar superstición economicista como vía exclusiva<br />

o principal para <strong>la</strong> interpretación de <strong>la</strong> historia antigua, que tan ext<strong>en</strong>dida está, aún,<br />

<strong>en</strong>tre autores de uno u otro signo.<br />

Escapando, pues, de ese prejuicio, podemos partir de una s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> hipótesis negativa.<br />

D. Hume (1903, 415), minucioso lector y conocedor de los clásicos, hizo, a propósito<br />

de <strong>la</strong> economía de <strong>la</strong>s civilizaciones antiguas, esta interesante observación: «No recuerdo<br />

un pasaje de ningún autor <strong>antiguo</strong> <strong>en</strong> que <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to de una ciudad sea atribuido<br />

al establecimi<strong>en</strong>to de una manufactura. <strong>El</strong> comercio, d<strong>el</strong> que se dice que floreció,<br />

es principalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> intercambio de aqu<strong>el</strong>los artículos que se dan <strong>en</strong> distintos su<strong>el</strong>os y<br />

climas». Esta constatación y su inmediato coro<strong>la</strong>rio, de que <strong>la</strong>s economías de <strong>la</strong>s ciudades<br />

antiguas son economías de consumo, supon<strong>en</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s y, emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

metrópolis, <strong>la</strong> riqueza circu<strong>la</strong> <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido fijo: <strong>en</strong>tran, se importan mercancías, no para<br />

su transformación sino para su consumo; y sale <strong>el</strong> dinero con que se paga. Es decir: <strong>la</strong><br />

parte d<strong>el</strong> capital no gastada, que es <strong>la</strong> hipotéticam<strong>en</strong>te susceptible de <strong>préstamo</strong>, responde,<br />

a falta de otras solicitudes, al concepto exclusivo de «ahorro reservado». Respecto<br />

d<strong>el</strong> cual es coher<strong>en</strong>te <strong>el</strong> juicio de estéril que los p<strong>en</strong>sadores, como veremos, formu<strong>la</strong>n.<br />

Y, a su vez, como <strong>el</strong> destino natural de este dinero, una vez prestado, sería, <strong>en</strong> esta mecánica<br />

económica, <strong>la</strong> adquisición de bi<strong>en</strong>es para <strong>el</strong> consumo, son también compr<strong>en</strong>sibles<br />

los ev<strong>en</strong>tuales rec<strong>el</strong>os sobre <strong>la</strong> legitimidad de los intereses y <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia de someterlos<br />

a límite.<br />

Con esto queda anticipado cuáles son <strong>la</strong>s dos cuestiones fundam<strong>en</strong>tales que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

antigüedad se p<strong>la</strong>ntean acerca d<strong>el</strong> <strong>préstamo</strong> con interés: <strong>la</strong> primera, su posibilidad; <strong>la</strong> segunda,<br />

su medida. Prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ontológica y objetiva, <strong>la</strong> primera; típicam<strong>en</strong>te ética<br />

y especu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te jurídica, <strong>la</strong> segunda. Y jerárquicam<strong>en</strong>te escalonadas: sólo si <strong>la</strong> primera<br />

es contestada afirmativam<strong>en</strong>te, ti<strong>en</strong>e interés p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> segunda (4).<br />

(2) No sabría explicar, ni, afortunadam<strong>en</strong>te, interesa a mi propósito, por qué los griegos no racionalizaron<br />

estas intuiciones ni, como escribo líneas arriba, parecieron s<strong>en</strong>tir <strong>la</strong> necesidad de un análisis económico;<br />

ni siquiera <strong>la</strong> de «razonar por cifras sobre <strong>la</strong>s cosas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>el</strong> gobierno», como definía DAVE-<br />

NANT, lo que él l<strong>la</strong>maba «aritmética política», nosotros, «estadística» (WESTERGAARD, 1932, 40). La<br />

falta de interés por tal <strong>la</strong>bor parece <strong>la</strong> única explicación, pues si a <strong>la</strong> estirpe de los Pitágoras, Euclides, Apolonio...,<br />

sobraba algo, era, precisam<strong>en</strong>te, «números» y capacidad de análisis. <strong>El</strong> hecho de <strong>la</strong> falta de estadística,<br />

y aun de cómputos fiables con los que confeccionar<strong>la</strong>s, es uno de los obstáculos constantem<strong>en</strong>te seña<strong>la</strong>dos<br />

para <strong>la</strong> reconstrucción de <strong>la</strong>s antiguas economías. Un solo ejemplo: para un mismo período, <strong>el</strong> de <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>as clásica, y trabajando sobre <strong>la</strong>s mismas fu<strong>en</strong>tes, <strong>el</strong> cálculo, por los autores modernos, de <strong>la</strong> cifra total<br />

de esc<strong>la</strong>vos, fluctúa escandalosam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre 20.000 (cifra a que llega JONES, 1957, 76 ss.) y los 400.000<br />

(que aparece <strong>en</strong> Ath<strong>en</strong>aeus, VI, 272, c; vid. crítica de WESTERMANN, 1941, 451 ss.).<br />

(3) Como ejemplo <strong>en</strong>tre los más bril<strong>la</strong>ntes y prolíficos de tal ori<strong>en</strong>tación merece m<strong>en</strong>cionarse <strong>el</strong> <strong>en</strong>cabezado<br />

por FINLEY, que aborda <strong>el</strong> estudio de temas como <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, <strong>el</strong> capitalismo, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones de<br />

trabajo, <strong>el</strong> comercio... de los pueblos <strong>antiguo</strong>s, con criterios extraídos de los docum<strong>en</strong>tos de todo tipo, r<strong>el</strong>iquias<br />

arqueológicas, cualquier vestigio de los modos de vida de aquéllos; es decir, como desde <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o de <strong>la</strong>s<br />

propias sociedades analizadas, con un método que podríamos l<strong>la</strong>mar etonómico, más que económico.<br />

(4) Actualm<strong>en</strong>te los datos d<strong>el</strong> problema son distintos: concausas complejas, que se inician <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XV con <strong>la</strong> aflu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> oro americano y <strong>la</strong> primera inf<strong>la</strong>ción de los tiempos modernos y se consolidan con<br />

<strong>la</strong> revolución maquinista e industrial d<strong>el</strong> siglo XVII, dan orig<strong>en</strong> a una nueva concepción d<strong>el</strong> capital y a que,<br />

junto al ahorro reservado, aparezca una segunda categoría de capital ahorrado: <strong>el</strong> ahorro «creador» o para<br />

inversión productiva. De éste ya no se discute —ni, por definición, puede hacerse— su capacidad «natural»<br />

para producir más dinero. Y subsiste sólo <strong>la</strong> cuestión de los límites d<strong>el</strong> interés. Cambia, incluso, <strong>el</strong> concepto<br />

d<strong>el</strong> dinero: de res primo usufungibilis según <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> tradicional, <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido impropio de consumible,<br />

pasa a considerarse «peculiarm<strong>en</strong>te» fungible: desaparece para qui<strong>en</strong> compra un objeto, pero reaparece <strong>en</strong><br />

qui<strong>en</strong> lo v<strong>en</strong>de e, incluso, permanece <strong>en</strong> <strong>el</strong> comprador <strong>en</strong> <strong>la</strong> estimación financiera de <strong>la</strong> cosa. De donde <strong>el</strong> interés<br />

aparece como remuneración específica d<strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to productivo que es <strong>el</strong> capital. Más aún: algunos<br />

economistas dudan que <strong>el</strong> dinero sea adecuado al objeto d<strong>el</strong> contrato de <strong>préstamo</strong> y pi<strong>en</strong>san <strong>en</strong> <strong>el</strong> interés como<br />

remuneración d<strong>el</strong> «alquiler» d<strong>el</strong> capital.<br />

301


Situándonos, empero, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo «precapitalista» d<strong>el</strong> <strong>antiguo</strong> <strong>Mediterráneo</strong>, se<br />

nos aparece un mosaico de pueblos, un sistema de culturas, cuyo lugar común son <strong>la</strong>s<br />

aguas de Nuestro Mar; ámbito de re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> unos aspectos, barrera de separación <strong>en</strong><br />

otros. Es <strong>la</strong> impresión que P<strong>la</strong>tón (Fedón, 109) nos da d<strong>el</strong> mundo de su tiempo: «habitamos<br />

una pequeña porción de tierra, desde Fasis hasta <strong>la</strong>s Columnas de Hércules, alrededor<br />

d<strong>el</strong> mar, como hormigas y ranas <strong>en</strong> torno a una charca».<br />

Es hipótesis verosímil que <strong>la</strong>s economías de todos los inquilinos d<strong>el</strong> estanque mediterráneo<br />

se comportarían originariam<strong>en</strong>te de un modo muy semejante. En lo que atañe<br />

a los <strong>préstamo</strong>s, éstos se concertarían primero <strong>en</strong> especies y como un recurso para cubrir<br />

<strong>la</strong>s necesidades de consumo o cultivo (SEGRE, 1922, 38-43 y 112-115; 1924, 119-121).<br />

Pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te aparece y se g<strong>en</strong>eraliza <strong>el</strong> uso de <strong>la</strong> moneda, lo cual es un factor decisivo:<br />

de un <strong>la</strong>do, al proporcionar un módulo estable de valor que dota de agilidad y seguridad<br />

a <strong>la</strong>s transacciones; de otro, por su típica aptitud para ahorrarse, almac<strong>en</strong>ada, <strong>en</strong><br />

cantidades y por tiempo teóricam<strong>en</strong>te indefinidos (5).<br />

La economía monetaria es, además, de imp<strong>la</strong>ntación típicam<strong>en</strong>te urbana. Estrabón<br />

sumaría <strong>el</strong> acceso de los pueblos a <strong>la</strong> cultura <strong>en</strong> los consabidos escalones: vida nómada<br />

—caza y pastoreo—; vida sed<strong>en</strong>taria, mediante <strong>la</strong> agricultura; y «civilización» <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

de construcción de ciudades. Lo que no es sino insistir <strong>en</strong> un tópico de <strong>la</strong> tradición<br />

griega y romana —y que <strong>en</strong> tiempos modernos volvería a suscitar Sp<strong>en</strong>gler (1926, 129<br />

ss.)— muy significativos: <strong>el</strong> medio exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te de vida es, por antonomasia, <strong>la</strong> agricultura<br />

—no <strong>el</strong> comercio ni <strong>la</strong> manufactura—, pero <strong>la</strong> civilización requiere <strong>la</strong> ciudad. <strong>El</strong> complem<strong>en</strong>to<br />

de ambos aspectos se p<strong>la</strong>sma por primera vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> dualidad nókiq - x«pa<br />

de los estados griegos. La polis es <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro organizativo y de conviv<strong>en</strong>cia; <strong>la</strong> jora es<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>cargada de abastecerle. La perfección ideal d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o fue diseñada por P<strong>la</strong>tón<br />

(República, 370) y Aristót<strong>el</strong>es (Política, 25-31) a base de <strong>la</strong> autosufici<strong>en</strong>cia. Ahora<br />

bi<strong>en</strong>: <strong>la</strong> polis (y todas <strong>la</strong>s ciudades antiguas, como advertí) es, básicam<strong>en</strong>te, y Max<br />

Weber (1924, 1-288) hace de esta afirmación una especie de dogma, un c<strong>en</strong>tro de consumo.<br />

Y es muy difícil de imaginar e imposible de <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia un caso de autosufici<strong>en</strong>cia<br />

completa (DE SANCTIS, 1939, II, 154), lo que, históricam<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> concreto,<br />

quiere decir que <strong>la</strong> estabilidad d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o dep<strong>en</strong>derá de los medios con que cada<br />

pueblo cu<strong>en</strong>te para suplem<strong>en</strong>tar esas insufici<strong>en</strong>cias. Medios que se derivan de <strong>la</strong>s circunstancias<br />

geográficas, demográficas, históricas, de carácter..., de dicho pueblo. Son<br />

<strong>la</strong>s que Toynbee l<strong>la</strong>ma «incitaciones» (TOYNBEE, 1977, Introducción) y Marchal<br />

(1963, 565-597) «fuerzas motrices», que imprim<strong>en</strong> a cada <strong>en</strong>tidad política o nacional<br />

una fisonomía, unos hábitos de vida y, a <strong>la</strong> postre, una ética social y cívica peculiares.<br />

(5) Ambas funciones de <strong>la</strong> moneda, como facilitadora de los canjes, al nive<strong>la</strong>r los valores subjetivos<br />

de <strong>la</strong>s mercancías que se canjean y como «garantía» de futuros y ev<strong>en</strong>tuales canjes, <strong>en</strong> ARISTÓTELES<br />

(Et. a N. 5, 5, 10-14). En <strong>la</strong> mayoría de los manuales de teoría monetaria sigue proponiéndose como sufici<strong>en</strong>te<br />

y satisfactoria esta doctrina de <strong>la</strong> función dual d<strong>el</strong> dinero, que incluso es pasada sin discusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>te<br />

polémica que keynesianos y monetaristas manti<strong>en</strong><strong>en</strong> acerca de <strong>la</strong> interre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s variables reales<br />

y monetarias de <strong>la</strong> economía. En realidad, para <strong>la</strong>s economías antiguas y aun hasta los primeros compases<br />

d<strong>el</strong> capitalismo moderno, ap<strong>en</strong>as ti<strong>en</strong>e interés p<strong>la</strong>ntear cuestiones como <strong>la</strong> de <strong>la</strong> función d<strong>el</strong> dinero como<br />

capital, a partir d<strong>el</strong> uso difer<strong>en</strong>cial que d<strong>el</strong> mismo hac<strong>en</strong> los diversos factores económicos. Cuestión que, <strong>en</strong><br />

cambio, se hace insos<strong>la</strong>yable hoy, a causa d<strong>el</strong> protagonismo adquirido, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actuales economías de mercado<br />

capitalista, por <strong>la</strong>s grandes sociedades corporativas, <strong>en</strong> que aparec<strong>en</strong> disociadas <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ridad d<strong>el</strong> capital<br />

y <strong>la</strong> adopción de decisiones sobre su utilización. Este nuevo p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to sí supone modificar y complicar<br />

<strong>el</strong> esquema dual aristotélico. Vid. desarrol<strong>la</strong>das estas ideas <strong>en</strong> DUARTE CARBALLO (1983, 22-24).<br />

Por otro <strong>la</strong>do, líneas arriba acepto <strong>la</strong> hipótesis de una economía precapitalista. La aparición d<strong>el</strong> dinero,<br />

a exp<strong>en</strong>sas, sobre todo, de su aptitud para <strong>el</strong> ahorro y <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción, determina, sin embargo, un cierto<br />

capitalismo, que parece deteriorar <strong>la</strong> hipótesis inicial. En realidad, para los efectos de este trabajo, <strong>el</strong> deterioro<br />

sería muy leve, por lo que más ade<strong>la</strong>nte diré sobre <strong>la</strong>s limitadas funciones de los bancos <strong>antiguo</strong>s y<br />

sobre <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>te concepción real d<strong>el</strong> dinero, como cosa valiosa por sí misma.<br />

302


De esta manera, pued<strong>en</strong> distinguirse <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo mediterráneo los sigui<strong>en</strong>tes sistemas<br />

de regu<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> <strong>préstamo</strong>, según <strong>la</strong> licitud y <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión de los intereses: incondicionalm<strong>en</strong>te<br />

permisivo, <strong>el</strong> de Grecia; limitadam<strong>en</strong>te permisivos, los de Egipto y Roma;<br />

s<strong>el</strong>ectivam<strong>en</strong>te permisivo, <strong>el</strong> de Isra<strong>el</strong>; absolutam<strong>en</strong>te prohibitivo, <strong>el</strong> cristiano (6).<br />

1. En Grecia, <strong>la</strong>s incitaciones de <strong>la</strong> vida económica pued<strong>en</strong> resumirse: <strong>en</strong> su f<strong>el</strong>iz<br />

posición geográfica, <strong>el</strong> fácil acceso a <strong>la</strong>s floreci<strong>en</strong>tes colonias d<strong>el</strong> levante asiático, de<br />

Campania, de Sicilia, <strong>la</strong> especial aptitud de sus costas para <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción de puertos, <strong>en</strong><br />

que fue as<strong>en</strong>tándose un numeroso conting<strong>en</strong>te de marinos, comerciantes, pequeños empresarios,<br />

cambistas y argéntanos... (GIACCHERO, 1966, 160), <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es era<br />

normal <strong>el</strong> <strong>préstamo</strong> a interés, apr<strong>en</strong>dido de los f<strong>en</strong>icios. A importar <strong>la</strong> riqueza desde <strong>el</strong><br />

mar incitaba, por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> escasez de terr<strong>en</strong>o cultivable de <strong>la</strong> quebrada p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong><br />

h<strong>el</strong>énica, <strong>en</strong> su inm<strong>en</strong>sa mayoria apta, a lo más, para pastos y no de los más r<strong>en</strong>tables. A<br />

este modo de vida obligaban, además, <strong>la</strong> presión de los b<strong>el</strong>icosos vecinos d<strong>el</strong> norte y <strong>la</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los minúsculos estados, que hac<strong>en</strong> más natural <strong>la</strong> expansión maritima<br />

que <strong>la</strong> terrestre. Lo que no quiere decir que <strong>la</strong> autarquía agríco<strong>la</strong> no fuera un desiderátum<br />

(PLATÓN, República, 4, 2 ss.). Plutarco a<strong>la</strong>ba, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> sistema de vida<br />

de Pericles (PLUTARCO, Ferí<strong>el</strong>es, 1, 3-5). Pero, <strong>en</strong> contraste, cuando <strong>la</strong>s musas d<strong>el</strong><br />

H<strong>el</strong>icón se acercan a inspirar al pastor Hesiodo, no pued<strong>en</strong> dedicarle nada mejor que <strong>el</strong><br />

atroz apostrofe, tan poco «bucólico»: « noinévec; cxYpauÁoi., xax' sAéyxea, yacKÍpzc,<br />

olov...» (HESIODO, Teogonia, 25).<br />

<strong>El</strong> hábito social <strong>en</strong>g<strong>en</strong>drado, a <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga, es <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia de reservas acerca d<strong>el</strong> <strong>préstamo</strong><br />

a interés (d<strong>en</strong>ominado, Sáveíov, óáveía, óáveuciiov, XPIV;), así como acerca de <strong>la</strong> licitud<br />

y <strong>la</strong> cuantía de los intereses mismos (que se d<strong>en</strong>ominan TÓXO


corri<strong>en</strong>te o incorporado a instrum<strong>en</strong>tos negociables. Su actividad se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

de monedas <strong>en</strong> sótanos o bóvedas, <strong>en</strong> forma de depósitos sin intereses.<br />

Como coro<strong>la</strong>rios: los particu<strong>la</strong>res, como los propios establecimi<strong>en</strong>tos, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> rígidam<strong>en</strong>te<br />

limitada su posibilidad de conceder <strong>préstamo</strong>s por <strong>la</strong> cantidad real de efectivo<br />

exist<strong>en</strong>te, sin capacidad para crear dinero, aum<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> circu<strong>la</strong>nte, o sea, para operar<br />

con dinero fiduciario.<br />

Los tesoros de estos establecimi<strong>en</strong>tos, que, <strong>en</strong> ocasiones, fueron <strong>en</strong>ormes, constituyeron,<br />

por un <strong>la</strong>do, una importantísima arma política (11). Por otro, fueron, seguram<strong>en</strong>te,<br />

<strong>el</strong> fondo de reserva amortiguador de <strong>la</strong>s osci<strong>la</strong>ciones d<strong>el</strong> mercado (12). Lo que<br />

explica que los tipos medios de interés se mantuvieran bastante estables a través d<strong>el</strong><br />

tiempo (BILLETER, 1898, 20-29, <strong>préstamo</strong> ordinario; 30-41, <strong>préstamo</strong> marítimo).<br />

Sobre todo: <strong>el</strong> dinero sigue t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> esta época <strong>el</strong> concepto de cosa. Jurídicam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> nada se difer<strong>en</strong>cia de <strong>la</strong> cabeza de ganado que se da como precio, ni d<strong>el</strong> lingote<br />

de metal que, <strong>en</strong> igual concepto, se corta y se pesa; económicam<strong>en</strong>te, sólo <strong>en</strong> su re<strong>la</strong>tiva<br />

función de refer<strong>en</strong>cia de valor. Re<strong>la</strong>tiva, puesto que <strong>la</strong> conocida pasión de los<br />

griegos por <strong>la</strong>s monedas variadas y artísticas —como expresión de patriotismo, propaganda<br />

(KEYNES, 1930, I, 12) o id<strong>en</strong>tidad local— producía algún <strong>en</strong>torpecimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong><br />

lucro de los omnipres<strong>en</strong>tes cambistas que, parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, ejercían también <strong>la</strong> <strong>usura</strong>. La<br />

unificación, bajo Pericles, de todas <strong>la</strong>s monedas locales y <strong>el</strong> monopolio a favor de <strong>la</strong> at<strong>en</strong>i<strong>en</strong>se<br />

es un episodio más bi<strong>en</strong> excepcional, por lo ais<strong>la</strong>do y por su c<strong>la</strong>ra int<strong>en</strong>ción política<br />

de mostración de <strong>la</strong> supremacía de At<strong>en</strong>as (ERXLEBEN, 1969, 91-139; 1970, 66-132;<br />

1971, 145-162).<br />

Sí parec<strong>en</strong> haber conservado todos los estados <strong>antiguo</strong>s <strong>el</strong> monopolio de <strong>la</strong> fe pública<br />

d<strong>el</strong> cuño. Pero no complem<strong>en</strong>taron dicha prerrogativa con <strong>el</strong> compromiso de mant<strong>en</strong>er<br />

circu<strong>la</strong>ndo un abasto sufici<strong>en</strong>te de monedas, que dep<strong>en</strong>dió siempre de los aportes<br />

d<strong>el</strong> exterior, principalm<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> botín de <strong>la</strong>s guerras y d<strong>el</strong> <strong>la</strong>boreo de <strong>la</strong>s minas (REI-<br />

NACH, 1896, 531-533 y notas).<br />

Por fin, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o de los conceptos, d<strong>el</strong> dinero, considerado como módulo de<br />

valor, es estrictam<strong>en</strong>te cierto lo que es estrictam<strong>en</strong>te falso a propósito d<strong>el</strong> dinero como<br />

símbolo de valor: que es incapaz de multiplicarse. Por <strong>el</strong>lo es perfectam<strong>en</strong>te justo <strong>el</strong> famoso<br />

reproche aristotélico (13): ...con toda razón se repudia <strong>el</strong> <strong>préstamo</strong> a interés, pues<br />

(11) <strong>El</strong> tras<strong>la</strong>do a At<strong>en</strong>as, por Pericles, d<strong>el</strong> tesoro de Délos <strong>en</strong> que se guardaba <strong>la</strong> tesorería de <strong>la</strong> Liga<br />

(454 a. C.) es <strong>el</strong> ejemplo más c<strong>la</strong>ro de esta utilización política. Sobre <strong>el</strong> tema, p. ej. DE SANCTIS,<br />

1939, 192.<br />

(12) Como toda simplificación, <strong>la</strong> que v<strong>en</strong>go haci<strong>en</strong>do sobre <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> bancario de los tesores sil<strong>en</strong>cia<br />

aspectos interesantes; vid., p. ej., BODEI GIGLIONI, 1974, razona a base de <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes epigráficas, literarias,<br />

históricas y arqueológicas cómo los grandes trabajos fueron realizados <strong>en</strong> función de disponibilidades<br />

financieras «fortuitas» (utilización de tesoros de los templos y también <strong>el</strong> botín, impuestos, mec<strong>en</strong>azgo privado<br />

o público) que, como contrapeso a <strong>la</strong> conocida t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> tesaurización satisficieron <strong>la</strong> función social<br />

de crear empleo (libro interesante por <strong>la</strong> amplitud de períodos históricos que estudia: mundo griego desde<br />

<strong>la</strong>s tiranías arcaicas y épocas republicanas e imperial de Roma; y por <strong>la</strong> importante bibliografía que incluye).<br />

(13) Además de ser perfectam<strong>en</strong>te coher<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> concepción d<strong>el</strong> dinero d<strong>el</strong> propio ARISTÓTE­<br />

LES, que, a mi juicio (aunque <strong>la</strong> discusión sobre este punto es intemporal y lícita), es conv<strong>en</strong>cional <strong>en</strong> cuanto<br />

a <strong>la</strong> materia, pero c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te metalista <strong>en</strong> cuanto al valor, cf., Et. a N., 5, 5, 11: «... un medio de intercambio<br />

de <strong>la</strong> utilidad ( xpeíct) se ha vu<strong>el</strong>to a <strong>la</strong> moneda, xaxa auvdrJKr)v-.-»; Polít., 1, 6: «para efectuar<br />

los canjes los hombres convinieron <strong>en</strong>tre sí, para dar y tomar, una materia que, si<strong>en</strong>do útil por sí<br />

misma, fuese de fácil manejo... por ejemplo, <strong>el</strong> hierro o <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ta..., <strong>en</strong> un comi<strong>en</strong>zo, sólo por dim<strong>en</strong>sión<br />

o peso, pero luego con <strong>el</strong> agregado de una impresión particu<strong>la</strong>r, para evitar <strong>la</strong> continua medición».<br />

« 5 YftP xapciXTri v (<strong>el</strong> cuño) éxé-Qr) TOU nodou arpBÍov » (como señal d<strong>el</strong> cuánto, de manera que <strong>el</strong><br />

conv<strong>en</strong>io es acerca de <strong>la</strong> materia, pero con <strong>la</strong> condición de que ésta sea valiosa ya por sí; y, <strong>en</strong> cuanto<br />

al significado d<strong>el</strong> cuño, por mucha t<strong>en</strong>tación que se t<strong>en</strong>ga de atribuir a ARISTÓTELES ideas nominalistas,<br />

no veo <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or posibilidad de traducción <strong>en</strong> otro s<strong>en</strong>tido que <strong>el</strong> dicho: <strong>el</strong> cuño es certificado<br />

auténtico de <strong>la</strong> cantidad de sustancia valiosa que conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> pieza.<br />

304


por él <strong>el</strong> dinero mismo pret<strong>en</strong>de <strong>la</strong> calidad de productivo, desviándose de su fin, que es<br />

mediar <strong>en</strong> los cambios. Pues porque <strong>el</strong> interés multiplica <strong>el</strong> dinero, se le l<strong>la</strong>ma TÓKOC;<br />

( = hijo); y así como los hijos son de <strong>la</strong> misma naturaleza que sus padres, <strong>el</strong> interés es<br />

como dinero hijo de Otro dinero «... cóc-re naí nóAiOTa napa cpúciv OUTOC; TÜV xprpaTIOMSV<br />

éaxCv ». (ARISTÓTELES, Política, 1, 7). Lo que ya no resulta tan inocuo es tras<strong>la</strong>dar<br />

lo que <strong>en</strong> Aristót<strong>el</strong>es es, por una parte, una consideración ontológica —derivada de <strong>la</strong><br />

naturaleza inerte d<strong>el</strong> dinero— y, por otra, una advert<strong>en</strong>cia metódica —<strong>la</strong> crematística,<br />

una de cuyas fu<strong>en</strong>tes es <strong>el</strong> <strong>préstamo</strong> a interés, es materia aj<strong>en</strong>a a <strong>la</strong> verdadera<br />

economía—, al p<strong>la</strong>no de <strong>la</strong> ética, donde ti<strong>en</strong><strong>en</strong> preponderante pap<strong>el</strong> los móviles. Por<br />

eso, <strong>en</strong>tre los romanos que, <strong>en</strong> líneas g<strong>en</strong>erales, suscrib<strong>en</strong> <strong>el</strong> concepto aristotélico acerca<br />

d<strong>el</strong> dinero, no se reedita <strong>el</strong> rec<strong>el</strong>o aristotélico acerca d<strong>el</strong> interés (ARISTÓTELES, Política,<br />

1,6). Los verdaderos óbices morales que Aristót<strong>el</strong>es <strong>en</strong>uncia con ocasión de <strong>la</strong> <strong>usura</strong><br />

son, <strong>en</strong> realidad, reprobaciones g<strong>en</strong>erales contra <strong>la</strong> falta de ¿Aeutfepía, ¡i£YaA.onpsneia:<br />

«los que prestan a interés no aprecian a sus deudores» (ARISTÓTELES, Etica a Nicómaco,<br />

9, 7); o con <strong>la</strong> codicia: <strong>en</strong>tre los oficios indignos d<strong>el</strong> hombre libre <strong>en</strong>contramos<br />

«...xaí TOKLOxaC,;KaTá niKpóv ¿ni noAXoi..» (ARISTÓTELES, Et. a N., 4); <strong>el</strong> reproche,<br />

por tanto, va dirigido, más bi<strong>en</strong> que contra <strong>la</strong> <strong>usura</strong>, contra <strong>la</strong> avaricia de su<br />

exceso (14).<br />

<strong>El</strong> promedio de los intereses <strong>en</strong> Grecia es, comparativam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong>evado y, <strong>en</strong> números<br />

re<strong>la</strong>tivos, escasos los <strong>préstamo</strong>s hipotecarios. La explicación, aunque algo <strong>la</strong>boriosa,<br />

parece ser ésta: <strong>en</strong> todos los estados griegos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> época clásica, <strong>la</strong> división <strong>en</strong>tre ciudadanos<br />

y no ciudadanos es rígida y, con <strong>el</strong><strong>la</strong>, <strong>la</strong>s barreras <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> tierra y <strong>el</strong> capital mobiliario<br />

—proceso contrario al que Roma coronará <strong>en</strong> <strong>el</strong> 212 d. C. con <strong>la</strong> constitución<br />

Antoniniana—. Las reformas de SOLÓN <strong>en</strong> <strong>el</strong> 594 y PERICLES <strong>en</strong> <strong>el</strong> 450 a. C. restring<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ciudadanía a sólo los hijos de padre y madre at<strong>en</strong>i<strong>en</strong>ses y se c<strong>la</strong>sifica <strong>en</strong> cuatro categorías<br />

cerradas a los ciudadanos, según sus propiedades inmuebles. A su vez, <strong>la</strong> propiedad<br />

de <strong>la</strong> tierra es privativa de los ciudadanos, con alguna, contadísima y siempre individual,<br />

excepción. En tercer lugar, <strong>la</strong> proporción de no ciudadanos —los HÉTOLKCH —<br />

fue siempre muy alta: <strong>en</strong> At<strong>en</strong>as se ha calcu<strong>la</strong>do <strong>en</strong>tre seis y dos y medio ciudadanos varones<br />

por cada meteco de igual sexo (FINLEY, 1953, 249-268; 1981, 61-64) (15). Además,<br />

<strong>la</strong> mayoría de estos metecos se dedicaban al comercio, a <strong>la</strong> manufactura y, con frecu<strong>en</strong>cia,<br />

al <strong>préstamo</strong> a interés. Como consecu<strong>en</strong>cia, ni podían ofrecer garantía hipotecaria<br />

al pedir un <strong>préstamo</strong>, ni podían aceptar<strong>la</strong> cuando lo concedían —puesto que no t<strong>en</strong>ían<br />

derecho a juicio hipotecario—. Y, por evid<strong>en</strong>tes razones, <strong>el</strong> dinero sin garantía es<br />

más caro que con <strong>el</strong><strong>la</strong> (SEGRE, 1922, 95-97). Y se admite también, sin reservas, <strong>el</strong><br />

ávaTOKLomóco <strong>préstamo</strong> a interés compuesto.<br />

2. En Egipto, <strong>la</strong> «incitación» que determina fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> particu<strong>la</strong>r fisonomía<br />

d<strong>el</strong> <strong>préstamo</strong> a interés reside <strong>en</strong> <strong>la</strong> monop<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> Nilo, cuyo complejo sistema<br />

de riegos y explotación <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral exige un rígida interv<strong>en</strong>ción estatal. Como efecto,<br />

y desde <strong>antiguo</strong>, <strong>la</strong> hipertrofiada y omnipres<strong>en</strong>te burocracia faraónica lo contro<strong>la</strong> todo:<br />

también <strong>el</strong> interés de los <strong>préstamo</strong>s, que sujeta a tasa. Los testimonios papiriáceos, bastante<br />

abundantes —también era prolija y meticulosa <strong>la</strong> contabilidad de <strong>la</strong>s oficinas<br />

faraónicas— ofrec<strong>en</strong> extraordinario interés, no sólo porque permit<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der <strong>la</strong> fisonomía<br />

d<strong>el</strong> <strong>préstamo</strong> retribuido <strong>en</strong> Egipto <strong>en</strong> <strong>la</strong> época tolemaica y <strong>en</strong> <strong>la</strong> romana imperial,<br />

(14) <strong>El</strong> paral<strong>el</strong>o de estos dos reproches sí lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura <strong>la</strong>tina: al primero, por ejemplo,<br />

<strong>en</strong> SÉNECA, De b<strong>en</strong>ef., 7, 10; al segundo, casi literalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> tacha de illiberalis formu<strong>la</strong>da por CI­<br />

CERÓN, <strong>en</strong> De off., 1, 150, contra <strong>el</strong>f<strong>en</strong>us.<br />

(15) Sobre <strong>el</strong> estatuto jurídico de los metecos cfr. también MAFFI, A., 1972, 177 ss'.; MOSSE, C,<br />

1973, 179-185.<br />

305


sino porque, indirectam<strong>en</strong>te, sirv<strong>en</strong> para profundizar <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> mundo<br />

económico y social greco-romano, <strong>en</strong> su conjunto. Segre (SEGRE, 1924, 130-133;<br />

BINGEN, 1973, 215-219; BIEZUNSKA-MALOWIST, 1973, 253-265) seña<strong>la</strong> cómo,<br />

aún <strong>en</strong> <strong>la</strong> época imperial, Egipto manti<strong>en</strong>e su condición de mercado privilegiado de<br />

capitales, gracias a lo <strong>el</strong>evado d<strong>el</strong> interés —que inicialm<strong>en</strong>te era d<strong>el</strong> 24%, hasta que,<br />

probablem<strong>en</strong>te Augusto, lo rebajó al 12%, de manera que competía v<strong>en</strong>tajosam<strong>en</strong>te<br />

con Grecia <strong>en</strong> <strong>la</strong> atracción de dinero romano (ROSTOVTZEV, 1966, 425-427). Ahora<br />

bi<strong>en</strong>: una alta tasa de interés puede mant<strong>en</strong>erse sólo mi<strong>en</strong>tras hay escasez de capital privado,<br />

bajando aquél<strong>la</strong> a medida que <strong>el</strong> mercado se satisface y cesando, cuando se satura.<br />

Si, pues, durante siglos <strong>la</strong> retribución de los capitales se manti<strong>en</strong>e constantem<strong>en</strong>te alta,<br />

a pesar de su creci<strong>en</strong>te aflu<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong>lo vi<strong>en</strong>e a confirmar <strong>la</strong> anterior suposición de que<br />

<strong>la</strong>s arcas d<strong>el</strong> Estado atesorarían parte d<strong>el</strong> dinero, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do constante <strong>el</strong> circu<strong>la</strong>nte: o<br />

sea, artificialm<strong>en</strong>te bajo <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> de dinero privado. Que es otro modo de conjugar <strong>la</strong><br />

dialéctica consumo-reserva, característica, según dije, de <strong>la</strong>s economías antiguas.<br />

Ya hemos advertido que <strong>el</strong> <strong>préstamo</strong> de dinero ti<strong>en</strong>e su as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to primero <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

nótete;«que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s x«pca ; <strong>en</strong> cuanto al <strong>préstamo</strong> <strong>en</strong> especie, aun con m<strong>en</strong>or volum<strong>en</strong> e<br />

importancia, perdura t<strong>en</strong>azm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales egipcias alejadas de <strong>la</strong>s ciudades,<br />

aun después de <strong>la</strong> introducción de <strong>la</strong> moneda, marcando un curioso contraste con los<br />

contratos de óávsia alejandrinos, casi exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> dinero y por términos más<br />

<strong>la</strong>rgos. En cambio, los de especies, importados de Grecia, duraban g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te los<br />

meses transcurridos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> siembra y <strong>la</strong> recolección; su retribución consiste <strong>en</strong> <strong>el</strong> hemiolion,<br />

equival<strong>en</strong>te ( hiioXíal) a <strong>la</strong> mitad d<strong>el</strong> capital, a pagar al v<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to y conjuntam<strong>en</strong>te<br />

con aquél (16).<br />

3. En Roma, <strong>el</strong> fondo g<strong>en</strong>eral puede resumirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> base vigorosam<strong>en</strong>te rural y<br />

campesina que sosti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> cultura romana de todas <strong>la</strong>s épocas. Sobre este fondo se fijan,<br />

y quedan peculiarm<strong>en</strong>te condicionados por los factores autóctonos, los que Roma importa<br />

d<strong>el</strong> ámbito mediterráneo.<br />

<strong>El</strong> cuadro g<strong>en</strong>eral de <strong>la</strong> economía romana se nos pres<strong>en</strong>ta específicam<strong>en</strong>te basado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> autosufici<strong>en</strong>cia agríco<strong>la</strong>, no como una aspiración utópica o-añorante, sino como<br />

una finalidad natural posible e inmediata. Es instructivo observar cómo <strong>en</strong> Grecia,<br />

desde mediados d<strong>el</strong> siglo IV, al m<strong>en</strong>os, con los Poroi, de J<strong>en</strong>ofonte, y poco después<br />

con <strong>el</strong> pseudo-aristotélico Económico, nace una, aún balbuci<strong>en</strong>te, literatura económica.<br />

No ocurre lo mismo <strong>en</strong> Roma, cuyos legados de literatura técnica más <strong>antiguo</strong>s, datados<br />

a partir d<strong>el</strong> siglo III, versan sobre agronomía práctica (17). Más <strong>en</strong> concreto, ya he advertido<br />

que <strong>la</strong> aspiración a <strong>la</strong> autosufici<strong>en</strong>cia es un lugar común <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s literaturas<br />

primitivas. La romana, y <strong>el</strong>lo se percibe l<strong>la</strong>mativam<strong>en</strong>te por contraste con <strong>la</strong> griega, lo<br />

es de modo especialm<strong>en</strong>te int<strong>en</strong>so.<br />

<strong>El</strong> diseño p<strong>la</strong>toniano de autarquía puede t<strong>en</strong>er, quizás, como refer<strong>en</strong>cia ideal, <strong>el</strong> d<strong>el</strong>irio<br />

de una antigua Grecia feraz y silvana, cuyo profundo su<strong>el</strong>o «fertilizaban <strong>la</strong>s aguas<br />

que cada año llovía Zeus; no como hoy, que corr<strong>en</strong> sobre rocas pe<strong>la</strong>das rumbo al mar»<br />

(PLATÓN, Critias, 4). Pero <strong>la</strong> propuesta de medidas específicas para <strong>el</strong> logro actual de<br />

<strong>la</strong> autosufici<strong>en</strong>cia toma como datos los mismos míseros recursos naturales de <strong>la</strong> Hé<strong>la</strong>de<br />

(16) Contra <strong>el</strong> hemiolion —y <strong>el</strong>lo da fe de su t<strong>en</strong>acidad— todavía predicaron los padres occid<strong>en</strong>tales:<br />

S. Jerónimo, Comm. in Ezech., VI, 18 (P. L. 25, 176-177); S. Agustín, Enarrat. in Psalm. XXXVI, Sermo<br />

III, 6 (P. L. 36, 386-387).<br />

(17) <strong>El</strong> De agri cultura, de CATÓN, inaugura <strong>la</strong> serie, <strong>en</strong> que van incluyéndose los de VARRON, los<br />

SASERNA, SCROFA, COLUMELA, PLINIO... Es de obligada cita <strong>en</strong> este lugar <strong>el</strong> libro de MARTIN,<br />

1971, Recherches sur les agronomes <strong>la</strong>tins et leurs conceptions économiques et sociales, París.<br />

306


que m<strong>en</strong>udean aludidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comedias de Aristófanes. Ni La República, ni Las Leyes,<br />

consideran siquiera <strong>la</strong> posibilidad de di<strong>la</strong>tar <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong>; al contrario, parec<strong>en</strong><br />

dar por irremediable su cortedad. Y se aplican al estudio de <strong>la</strong> mejor ubicación de <strong>la</strong><br />

ciudad con vistas a los suministros; y, sobre todo, a <strong>la</strong> obsesiva fijación d<strong>el</strong> número máximo<br />

de sus habitantes (PLATÓN, República, 4 y 5); y al porm<strong>en</strong>or de <strong>la</strong>s restricciones<br />

a <strong>la</strong> nupcialidad y <strong>la</strong> natalidad, para mant<strong>en</strong>er estable ese número (PLATÓN, Rep., 2,<br />

2; Leyes, 5, 10-11) (18).<br />

<strong>El</strong> contraste con Roma no puede ser más diametral: los agronomistas romanos escrib<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> confortables términos de actualidad, detal<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s técnicas que, comprobadam<strong>en</strong>te,<br />

iban permiti<strong>en</strong>do extraer cada vez mayor fruto de <strong>la</strong> tierra (MARTIN, 1971,<br />

387 ss.); aunque no indefinidam<strong>en</strong>te. La parcimonia, <strong>el</strong> hábito de vida frugal, le vi<strong>en</strong>e<br />

inducido al romano por su propia experi<strong>en</strong>cia de que <strong>la</strong> tierra da sust<strong>en</strong>to re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />

seguro, pero limitado, <strong>en</strong> último término, por <strong>la</strong> capacidad de reproducción de <strong>la</strong>s especies<br />

biológicas. En contraste, <strong>el</strong> comerciante puede aspirar a un lucro teóricam<strong>en</strong>te ilimitado,<br />

a cambio de una m<strong>en</strong>or seguridad.<br />

<strong>El</strong> acceso de Roma al mundo d<strong>el</strong> comercio y d<strong>el</strong> mercado monetario es l<strong>la</strong>mativam<strong>en</strong>te<br />

tardío. At<strong>en</strong>as t<strong>en</strong>ía, desde <strong>el</strong> s. V, por iniciativa de Temístocles, su gran puerto<br />

<strong>en</strong> <strong>El</strong> Píreo. Cartago, nada m<strong>en</strong>os que dos siglos antes de convertirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> gran rival,<br />

había festoneado, a bordo de <strong>la</strong>s naves de Hannón, <strong>la</strong>s costas atlánticas de África hasta<br />

<strong>la</strong> línea ecuatorial. En cambio, Roma no se ori<strong>en</strong>ta decididam<strong>en</strong>te hacia <strong>el</strong> mar hasta <strong>el</strong><br />

siglo III. Mi<strong>en</strong>tras, aunque ya es grande y populosa y ha impuesto su hegemonía <strong>en</strong> toda<br />

<strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> (desde <strong>el</strong> año 265), sigue solv<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> equilibrio producción-consumo a<br />

exp<strong>en</strong>sas de <strong>la</strong> periferia agríco<strong>la</strong>, <strong>el</strong> botín de <strong>la</strong>s guerras, los tributos y <strong>el</strong> aporte de algunas<br />

mercancías <strong>en</strong> pequeños barcos que, desde <strong>la</strong> bahía de Ñapóles, costeaban hasta <strong>la</strong><br />

boca d<strong>el</strong> Tíber y remontaban luego hacia <strong>la</strong> Ciudad. (Este me parece un importantísimo<br />

dato difer<strong>en</strong>cial que contribuye a hacer de Roma una ciudad atípica <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s de su tiempo).<br />

Ostia no fue sino un punto de paso, hasta que <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo IV se fortificó, por necesidades<br />

de def<strong>en</strong>sa.<br />

Cuando <strong>la</strong> confrontación con Cartago exige <strong>el</strong> control d<strong>el</strong> mar, Roma se ve obligada<br />

a improvisar; no había <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> (POLIBIO, 1, 20-21) qui<strong>en</strong> supiera algo sobre <strong>la</strong><br />

guerra naval, ni sobre remos, ni sobre ve<strong>la</strong>s; no había un solo navio de combate ni conocimi<strong>en</strong>tos<br />

acerca de su construcción o manejo. La improvisación fue rápida y eficaz, com<strong>en</strong>zando<br />

por <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Ostia (<strong>el</strong> punto más adecuado y cercano de <strong>la</strong> costa)<br />

de un puerto militar, sigui<strong>en</strong>do con <strong>la</strong> construcción y organización de una armada y<br />

concluy<strong>en</strong>do, a fines d<strong>el</strong> siglo III, con <strong>la</strong> victoria sobre Cartago (THIEL, 1954). Sólo <strong>en</strong>tonces<br />

comi<strong>en</strong>za a desarrol<strong>la</strong>rse Ostia (MEIGGS, 1969, cap. 3) como ciudad portuaria<br />

comercial y a partir de ahí arranca <strong>el</strong> protagonismo mediterráneo de Roma, con su incorporación<br />

al tráfico ambi<strong>en</strong>te basado <strong>en</strong> una utilización g<strong>en</strong>eralizada y re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />

homogénea d<strong>el</strong> dinero (19).<br />

La propia realidad d<strong>el</strong> dinero es concebida <strong>en</strong> Roma de un modo peculiar: los<br />

textos romanos carec<strong>en</strong> de un equival<strong>en</strong>te de <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción aristotélica d<strong>el</strong> vóutdua<br />

(18) Curiosa similitud con MALTHUS, 1951, 91-92, acerca de un país, <strong>el</strong>Tibet, de condiciones naturales<br />

también severas. Preocupaciones d<strong>el</strong> mismo estilo, aunque más at<strong>en</strong>uadas <strong>en</strong> ARISTÓTELES, Pol.,<br />

2, 6, 4.<br />

(19) De todos modos, siempre quedó un residuo de <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> autosufici<strong>en</strong>cia alim<strong>en</strong>ticia (aunque<br />

ampliado <strong>el</strong> primitivo ámbito de suministro a toda <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>). Pues, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s grandes importaciones<br />

de grano de Sicilia, Cerdeña y África valieron a estas regiones <strong>la</strong> designación tópica de graneros de Italia,<br />

<strong>la</strong>s posibilidades de interrupción de los suministros por <strong>la</strong> piratería y <strong>la</strong>s guerras hac<strong>en</strong> sospechar que<br />

una gran parte d<strong>el</strong> grano repartido <strong>en</strong> Roma debía de prov<strong>en</strong>ir de <strong>la</strong> propia Italia; de lo contrario, y <strong>en</strong> concreto,<br />

gran parte de <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción no habría sobrevivido <strong>en</strong> los años 43 a 36, <strong>en</strong> que estuvo casi continuam<strong>en</strong>te<br />

interrumpido <strong>el</strong> suministro de ultramar; así argum<strong>en</strong>ta BRUNT, 1981, 105.<br />

307


(ARISTÓTELES, Et. a N., 5, 5, 11); por <strong>el</strong> contrario, <strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominación pecunia perpetúa,<br />

<strong>en</strong> su etimología, su orig<strong>en</strong>: <strong>la</strong> cabeza de ganado; y <strong>la</strong>s formu<strong>la</strong>ciones de los jurisconsultos<br />

perseveran <strong>en</strong> abarcar, junto a <strong>la</strong>s especies monetarias, <strong>la</strong>s naturales:<br />

app<strong>el</strong><strong>la</strong>tione autem pecuniae omnes res in ea lege significantur; itaque (et) si<br />

vinum v<strong>el</strong> frum<strong>en</strong>tum aut sifundum v<strong>el</strong> homin<strong>en</strong> stipulemur, haec lex observando<br />

est. (GAYO, Instituciones, 3, 124) (20).<br />

La propia fórmu<strong>la</strong> con que <strong>el</strong> jurista Paulo describe <strong>la</strong> «inv<strong>en</strong>ción» d<strong>el</strong> dinero, que<br />

su<strong>el</strong>e citarse, y con razón, como un ejemplo de <strong>la</strong> homog<strong>en</strong>eización d<strong>el</strong> concepto con <strong>el</strong><br />

griego aristotélico, manifiesta significativas difer<strong>en</strong>cias:<br />

Origo em<strong>en</strong>di v<strong>en</strong>d<strong>en</strong>dique apermutationibus coepit. Olim <strong>en</strong>im non ita erat<br />

nummus, ñeque aliud merx aliud pretium vocabatur, sed unusquisque secundum<br />

necessitatem temporum ac rerum utilibus inutilia permutabat, quando<br />

plerumque ev<strong>en</strong>it, ut quod alteri superest alteri desit. Sed quod non semper<br />

nec facile concurrebat ut haberes quod ego desiderarem, invicem haberem<br />

quod tu accipere v<strong>el</strong> les, <strong>el</strong>ecta materia est, cuius publica ac perpetua aestimatio<br />

difficultatibus permutationum aequalitate quantitatis subv<strong>en</strong>iret, eaque<br />

materia forma publica percussa usum dominiumque non tam ex substantia<br />

praebet quam ex quantitate, nec ultra merx utrumque, sed alterum pretium<br />

vocatur (D. 18, 1, pr.).<br />

La inspiración de Paulo <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo primero de La Política de Aristót<strong>el</strong>es puede<br />

t<strong>en</strong>erse por indudable, si<strong>en</strong>do también común a ambos pasajes <strong>la</strong> finalidad de manifestar<br />

<strong>la</strong> función de <strong>la</strong> moneda como igua<strong>la</strong>dora de utilidades <strong>en</strong> los cambios, superando <strong>la</strong><br />

injusticia de <strong>la</strong> permuta. (En <strong>el</strong> texto de Paulo se observa, para empezar, una apar<strong>en</strong>te<br />

mayor economía expresiva, que quizás pueda atribuirse a un puro efecto estilístico). En<br />

lo sustantivo se advierte también que es <strong>la</strong> cantidad, más que <strong>la</strong> materia, <strong>la</strong> conformadora<br />

d<strong>el</strong> precio. Pero lo que sobre todo me interesa destacar es <strong>la</strong> falta, <strong>en</strong> <strong>el</strong> texto romano,<br />

d<strong>el</strong> rigor terminológico y de <strong>la</strong> univocidad que se observan <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>unciación aristotélica.<br />

En efecto: ...<strong>el</strong>ecta materia ...eaque materia forma publica percussa... son expresiones<br />

que conjugan un equívoco g<strong>en</strong>ial <strong>en</strong> cuanto a su fecundidad jurídica porque, mediante<br />

<strong>la</strong>s dos traducciones que dichas expresiones admit<strong>en</strong>, ambas de igual legitimidad<br />

literal, quedan definidas todas <strong>la</strong>s operaciones, tanto no formales como rituales, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

que intervi<strong>en</strong>e <strong>la</strong> pecunia (aunque <strong>el</strong> texto de Paulo se refiere a <strong>la</strong> comprav<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> función<br />

d<strong>el</strong> dinero que describe es universal, también aplicable al <strong>préstamo</strong>): <strong>el</strong>ecta materia<br />

puede traducirse como <strong>el</strong> bronce, oro o p<strong>la</strong>ta monetarios, pero también como <strong>el</strong> bronce<br />

ritual que golpea sobre <strong>la</strong> libra; y a su vez, forma publica percussa puede traducirse,<br />

tanto por «troque<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma oficial» (acuñada) como «golpeada <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma solemne»<br />

(<strong>el</strong> rito aere et libra) (21).<br />

La actitud de tal pueblo hacia <strong>el</strong> <strong>préstamo</strong> puede sintetizarse muy esquemáticam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> estas notas: su propia d<strong>en</strong>ominación, mutui datio, de<strong>la</strong>ta <strong>el</strong> lugar preciso que se le<br />

(20) Entre <strong>la</strong>s otras muchas, recogidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Digesto, merece citarse, como más repres<strong>en</strong>tativa, por razón<br />

de su sedes, <strong>la</strong> de HERMOGENIANO: pecuniae nomine non solum numerata pecunia, sed omnes res<br />

tam soli quam mobiles et tam corpora quam iura contin<strong>en</strong>tur (D. 50, 16, 222).<br />

(21) Se trata de <strong>la</strong> forma solemne, constitutiva, de ciertos negocios pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al más <strong>antiguo</strong> derecho<br />

de Roma. Consistía <strong>en</strong> <strong>la</strong> percusión con un trozo de bronce sobre uno de los p<strong>la</strong>tillos de una ba<strong>la</strong>nza<br />

(per aes et libram) <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia de un pesador, que sujetaba <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza, y de cinco testigos, a <strong>la</strong> vez que se<br />

profería <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> oral adecuada al negocio concreto. Es <strong>el</strong> residuo estilizado d<strong>el</strong> trámite d<strong>el</strong> pesaje real d<strong>el</strong><br />

metal que se daba como precio antes de aparecer <strong>el</strong> dinero acuñado.<br />

308


asigna, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s actividades de cooperación recíproca, mutua (22). <strong>El</strong> repudio hacia los<br />

intereses radica, no ya <strong>en</strong> su condición de antinaturales, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> de indec<strong>en</strong>tes: <strong>la</strong><br />

tacha aristotélica de napa cpúcav no reaparece <strong>en</strong> los autores <strong>la</strong>tinos sino de modo más<br />

bi<strong>en</strong> ocasional, muy retorizado, casi como simple ga<strong>la</strong>nura de estilo (23). Es natural que<br />

sea así, pues Roma conoce <strong>el</strong> tráfico monetario ya <strong>en</strong> acto y, <strong>en</strong> él, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración de intereses<br />

por <strong>el</strong> dinero es un dato; para <strong>el</strong> tal<strong>en</strong>to utilitario de los romanos no es un problema<br />

a p<strong>la</strong>ntear, sino una práctica a valorar. Que dicha valoración es negativa, y con qué int<strong>en</strong>sidad,<br />

queda más que pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong><strong>en</strong>co de adjetivos que Catón, Cicerón, Séneca... dedican<br />

al f<strong>en</strong>us: inhonestum, sordidum, illiberale, sanguinol<strong>en</strong>tum... (24); y, <strong>en</strong> lo jurídico,<br />

por <strong>la</strong> formal y es<strong>en</strong>cial exclusión d<strong>el</strong> dev<strong>en</strong>go de intereses de <strong>la</strong> mutui daño como tal,<br />

debi<strong>en</strong>do acudirse para exigirlos al subsidio de un negocio verbal separado, <strong>la</strong> stipu<strong>la</strong>tio<br />

(25). Habría que añadir que <strong>el</strong> propio dúctilísimo idioma <strong>la</strong>tino se ve comprometido <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> trance: <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras f<strong>en</strong>us, f<strong>en</strong>eratio... (con que se designa <strong>la</strong> operación compleja de<br />

mutui datio y stipu<strong>la</strong>tio <strong>usura</strong>rum), se confeccionan a base de <strong>la</strong> adaptación de una raíz,<br />

<strong>la</strong> misma de fecundidad, y sus empar<strong>en</strong>tados, de tan innegable resonancia agríco<strong>la</strong> (26).<br />

La voz <strong>usura</strong> es, igualm<strong>en</strong>te, utilizada <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido metafórico <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo d<strong>el</strong> mutuo: ab<br />

usu v<strong>en</strong>it, dice Varrón, si<strong>en</strong>do así que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mutui datio no se transmite <strong>el</strong> uso, sino <strong>el</strong><br />

domjnio; y éste, no aquél, es <strong>el</strong> que retribuy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>usura</strong>e (27).<br />

La sumisión a tasa de <strong>la</strong>s <strong>usura</strong>e es un nuevo dato omnipres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> Derecho Romano<br />

y que falta <strong>en</strong> Grecia. Los historiadores romanos remit<strong>en</strong> expresam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> razón<br />

de esta tasa a los abusos cometidos por los f<strong>en</strong>eratores (28). No es éste <strong>el</strong> lugar de detal<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> evolución de este límite, sino de insinuar <strong>la</strong> razón de esta difer<strong>en</strong>cia de regím<strong>en</strong>es,<br />

(22) VARRON, D<strong>el</strong>ingua<strong>la</strong>tina, 5, 179: Sidaturquodreddaturmutuum, quodSiculi uoixov ...;<br />

probablem<strong>en</strong>te derivado de <strong>la</strong> raíz indo-germánica «moi» o «mei», que indica intercambio. Vid.<br />

MEILLET-ERNOUT, 1951, Dictionnarie étymologique de <strong>la</strong> <strong>la</strong>ngue <strong>la</strong>tine, PAEZ y POKORNY, 1949, Indogermanisches<br />

etymologisches Wórterbuch, Berna. <strong>El</strong> mismo VARRON, <strong>en</strong> <strong>el</strong> pasaje citado, empar<strong>en</strong>ta<br />

mutuum con uno de los s<strong>en</strong>tidos de munus: quod mutuo ánimos quisunt dant, officii causa, lo que refuerza<br />

<strong>la</strong> idea de intercambio a impulsos de un s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to de bu<strong>en</strong>a voluntad y cooperación (así CICERÓN, ad<br />

fam, 5, 2: pro mutuo ... animo ... hoc arbitror, quumpar voluntas accipitur et redditur). Puede verse también<br />

GARCÍA GONZÁLEZ, J. M., 1984, cap. II.<br />

(23) Por ejemplo, <strong>en</strong> SÉNECA, Deb<strong>en</strong>ef., 7, 10, 3: ...quid<strong>en</strong>im istasunt, quid f<strong>en</strong>us et kal<strong>en</strong>darium<br />

et <strong>usura</strong>, nisi humanae cupiditatis extra naturam quaesita nomina?<br />

(24) CATÓN, De agri cult. Proem. Est interdum... f<strong>en</strong>erari, si tam honestum siet. CICERÓN, De<br />

officiis, 1, 150: Iam de artificiis et quaestibus, qui liberales hab<strong>en</strong>di, qui sordidi sint, haecfere accepimus.<br />

Primum improb.antur ii quaestus qui in odia hominum incurrunt utportitorum, ut f<strong>en</strong>eratorum... SÉNE­<br />

CA, De b<strong>en</strong>ef., 7, 10, 1-4: Quid agis, avritia? quot rerum caritate aurum tuum victum est!... Video istic diplóma<strong>la</strong>,<br />

et syngrafas et cautiones: vacua hab<strong>en</strong>di simu<strong>la</strong>cro, umbram avarítiae quaedam <strong>la</strong>borantis, per<br />

quae decipiat animum inanium... quid sunt itae tab<strong>el</strong><strong>la</strong>e quid computationes et v<strong>en</strong>ale tempus et sanguinol<strong>en</strong>tae<br />

c<strong>en</strong>tesimae?<br />

(25) Existe otra probable forma arcaica de <strong>préstamo</strong>, <strong>el</strong> nexum, que, al m<strong>en</strong>os teóricam<strong>en</strong>te, sería apto<br />

para g<strong>en</strong>erar intereses. Omito aquí su tratami<strong>en</strong>to por lo dudoso de su fisonomía y funciones, por ser, seguram<strong>en</strong>te,<br />

connatural a una fase pre o incipi<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te monetaria y porque me he ocupado con cierta ext<strong>en</strong>sión<br />

de él <strong>en</strong> mi trabajo citado <strong>en</strong> nota 23.<br />

(26) En griego, <strong>en</strong> cambio, TÓKOQ , designa indistintam<strong>en</strong>te, y de ahí <strong>el</strong> dicterio de ARISTÓTE­<br />

LES, <strong>el</strong> parto de los seres vivos y <strong>el</strong> de <strong>la</strong>s monedas.<br />

(27) La utilización de <strong>la</strong> voz <strong>usura</strong> es propia y exacta <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a los iudicia bonae fidei como<br />

comp<strong>en</strong>sación, previam<strong>en</strong>te conv<strong>en</strong>ida, o acordada officio iudicis, de ciertos «usos». CERVENCA, C,<br />

1969, 1-11.<br />

(28) TÁCITO, Ann. 6, 16, ... primo Duodecim Tabulis... cum antea ex libídine locupletum agitaretur;<br />

y líneas más abajo, 6, 22, ... vetus urbi f<strong>en</strong>ebre malum et seditionum creberrima causa...; causa frecu<strong>en</strong>tísima,<br />

pero no única. Leemos, por ejemplo, <strong>en</strong> TITO LIVIO, 4, 12, 13: causa seditionum quaesita,<br />

etc., cómo <strong>la</strong> causa resulta ser, <strong>en</strong> esa ocasión, una reivindicación agraria. En efecto, <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>usura</strong>,<br />

por <strong>el</strong> reparto de tierras y por <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong>s magistraturas aparec<strong>en</strong> constantem<strong>en</strong>te acumu<strong>la</strong>das, reforzándose<br />

como motor de <strong>la</strong>s revu<strong>el</strong>tas de <strong>la</strong> plebe urbana contra <strong>el</strong> patriciado.<br />

309


si<strong>en</strong>do así que <strong>la</strong> valoración moral de <strong>la</strong> <strong>usura</strong> coincide sustancialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Grecia y <strong>en</strong><br />

Roma. Posiblem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre estas causas hayan de conjugarse <strong>la</strong>s comparativam<strong>en</strong>te<br />

mucho m<strong>en</strong>ores dim<strong>en</strong>siones de <strong>la</strong>s nókeiq griegas que harian corre<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or <strong>el</strong><br />

número y <strong>el</strong> peso social y político de <strong>la</strong>s masas de inopes, que más habrían de sufrir los<br />

abusos de los usureros. Que esto sea así se conecta con <strong>el</strong> hecho de que <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación<br />

d<strong>el</strong> límite máximo d<strong>el</strong> unciarium f<strong>en</strong>us (29) es una conquista de <strong>la</strong> plebe urbana. De<br />

todos modos, y cualquiera que sea <strong>el</strong> juicio acerca de <strong>la</strong> narración tradicional de <strong>la</strong> confección<br />

de <strong>la</strong>s XII Tab<strong>la</strong>s y de su inspiración <strong>en</strong> <strong>la</strong> reforma de Solón (vid. DE MARTI-<br />

NO, 1972, 297 ss.), <strong>la</strong> limitación no pudo importarse de Grecia, pues <strong>la</strong> oeíoáx&zia soloniana<br />

no significó abolición, ni limitación temporal, ni sumisión a tasa, de los intereses,<br />

sino sólo <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación de <strong>la</strong> prisión por deudas.<br />

Al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> cuanto al límite máximo {c<strong>en</strong>tessimae <strong>usura</strong>e, supra sortis summam,<br />

ultra alterum tantum) hay una corri<strong>en</strong>te doctrinal que <strong>la</strong> sugiere importada de Egipto a<br />

fines de <strong>la</strong> época republicana, sigui<strong>en</strong>do un texto de Plutarco que atribuye a Lúculo, durante<br />

su gobernación, <strong>el</strong> límite d<strong>el</strong> 12% al año (que sería <strong>el</strong> preced<strong>en</strong>te de <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tésima),<br />

y que, de Asia, habría sido traído luego a Roma (PLUTARCO, Lúculo, 20). Diodoro<br />

Sículo también postu<strong>la</strong> <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> egipcio de <strong>la</strong> tasa máxima, pero remitiéndolo al derecho<br />

<strong>antiguo</strong>, autóctono, de aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> región, durante <strong>el</strong> siglo VIII a. C. (30).<br />

M<strong>en</strong>ción aparte merece <strong>la</strong> especial forma de <strong>préstamo</strong> l<strong>la</strong>mada epavoc; que, con<br />

razón, Paoli dec<strong>la</strong>ra fuori di questioni (PAOLI, 1930, 73). P<strong>la</strong>tón se manifiesta favorable<br />

a este <strong>préstamo</strong>, <strong>en</strong> cuya virtud qui<strong>en</strong> lo necesita puede acudir <strong>en</strong> busca de socorro a<br />

los pari<strong>en</strong>tes y amigos y éstos deb<strong>en</strong> prestarlo sin que por <strong>el</strong>lo adquieran derecho a pedir<br />

ni siquiera <strong>la</strong> restitución d<strong>el</strong> capital (PLATÓN, Leyes, 11,2, 915). Digo que debe m<strong>en</strong>cionarse<br />

aparte, <strong>en</strong> primer lugar, porque no afecta a nuestro tema. Se trata de un deber<br />

de piedad reconocido <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>la</strong>titudes y singu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Roma, donde de <strong>la</strong>pieias<br />

familiar se había hecho una especie de virtud nacional (sobre epavoi <strong>en</strong> Roma, DE RO-<br />

BERTIS, 1971, II, 20-23); <strong>en</strong> segundo lugar, <strong>la</strong> idea p<strong>la</strong>tónica d<strong>el</strong> epavoc; se funda <strong>en</strong><br />

presupuestos filosófico-ideales: P<strong>la</strong>tón escribe acerca de «su» República, donde están<br />

proscritos <strong>el</strong> oro, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ta y todo tipo de dinero (Leyes, 5, 742). En P<strong>la</strong>tón <strong>el</strong> problema<br />

moral supera y trasci<strong>en</strong>de <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to económico-jurídico; y se tiñe, incluso, de rec<strong>el</strong>os<br />

de exclusivismo nacionalista, ante <strong>el</strong> vivo p<strong>el</strong>igro que para su patria pueda suponer <strong>el</strong><br />

cosmopolitismo financiero. (Sobre <strong>la</strong> moneda usada como símbolo, República, II, 12,<br />

371; contra <strong>el</strong> interés <strong>en</strong> los <strong>préstamo</strong>s, Rep., VIII, 555; Leyes, 5, 743).<br />

La m<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> epavoc; es, sin embargo, necesaria, porque, con cierta insist<strong>en</strong>cia se<br />

ha conectado con <strong>la</strong>s ideas humanitarias d<strong>el</strong> estoicismo romano e, incluso, como incid<strong>en</strong>te<br />

d<strong>el</strong> exagerado «p<strong>la</strong>tonismo» que al cristianismo se atribuye, se ha hecho de este<br />

epavoc; un preced<strong>en</strong>te de <strong>la</strong> limosna evangélica. Muy poco ti<strong>en</strong>e que ver con ésta, pues<br />

mi<strong>en</strong>tras aquél es un deber de solidaridad cívica, familiar o corporativa (31), <strong>la</strong> limosna<br />

(29) <strong>El</strong> establecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> límite unciario se atribuye por TÁCITO a <strong>la</strong>s XII Tab<strong>la</strong>s (Ann. 6, 16) y<br />

por LIVIO a una Lex Duilia M<strong>en</strong><strong>en</strong>ia, (a. U. c. 7, 16, 1). La cuestión de prefer<strong>en</strong>cia, p<strong>la</strong>nteada ya por<br />

MONTESQUIEU (<strong>El</strong> espíritu de <strong>la</strong>s leyes, XXII, 22), su<strong>el</strong>e resolverse hoy <strong>en</strong>t<strong>en</strong>diéndose <strong>la</strong> ley citada por<br />

TITO LIVIO como confirmatoria de <strong>la</strong> disposición dec<strong>en</strong>viral, quizás poco observada o caída <strong>en</strong> desuso.<br />

(30) CERVENCA, C, 1971, 299, notas 2 y 3, <strong>en</strong> que s<strong>el</strong>ecciona de <strong>la</strong> nómina de los autores integrantes<br />

de <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te doctrinal aludida a WINDSCHEID y GLUCK, <strong>en</strong>tre los pandectistas, y MITTEIS y SE-<br />

GRE, <strong>en</strong>tre los modernos.<br />

(31) Los significados de los términos griegos son netam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes y bastante fijos a lo <strong>la</strong>rgo<br />

de toda <strong>la</strong> literatura: Epavoc, de <strong>la</strong> raíz éop-rr) =«pique-nique, quote-part, service charitable»; fr<strong>en</strong>te a<br />

óáveíov de <strong>la</strong> raíz do = «créance -dette», <strong>en</strong> BOISACQ, Dictionn. ethymol. <strong>la</strong>ngue grecque, París,<br />

1923. Compruébese <strong>la</strong> fijeza de estos significados <strong>en</strong> los léxica, tanto <strong>el</strong> de ASTIUS, F., 1835, Lexicón<br />

P<strong>la</strong>tonicum, sive vocum p<strong>la</strong>tonicarum, Lipsiae, como <strong>el</strong> de BETANT, E. A., 1961, Lexicón Thucydideum,<br />

Hildesheim, como <strong>el</strong> de NAUCK, A. 1892, Trágica dictionis índex spectans ad tragicorum graecorum<br />

fragm<strong>en</strong>ta, Petersburg, como <strong>el</strong> de WYTTENBACH, D., 1830, Lexicón Plutarcheum, I, Oxford.<br />

310


ti<strong>en</strong>e su principal característica <strong>en</strong> ser un deber desinteresado, despersonalizado y de<br />

misericordia. Séneca, de qui<strong>en</strong> con igual legitimidad puede decirse que es un óptimo<br />

<strong>en</strong>unciador de los ideales d<strong>el</strong> Pórtico medio (DOBSON, A., 1957, 207; ELORDUY, E.,<br />

1972), como que converge <strong>en</strong> muchos puntos con <strong>la</strong>s ideas cristianas (32) y, <strong>en</strong> concreto,<br />

con <strong>la</strong> predicación d<strong>el</strong> propio SAN PABLO (BENOIT, P., 1946, 7-36), difer<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong><br />

términos bi<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ros y sin marg<strong>en</strong> para <strong>el</strong> equívoco, <strong>la</strong> <strong>la</strong>udable clem<strong>en</strong>cia estoica, de su<br />

corrupción, <strong>la</strong> despreciable misericordia:<br />

...per speciem <strong>en</strong>im severitatis in crud<strong>el</strong>itatem incidimus, per speciem clem<strong>en</strong>tiae<br />

in misericordiam. In hoc leviore periculo erratur, sed par error est a<br />

vero reced<strong>en</strong>tium.<br />

Ergo quemadmodum r<strong>el</strong>igio déos colit, superstitio vio<strong>la</strong>t, ita clem<strong>en</strong>tiam<br />

mansuetudinemque omnes boni viri praestabunt, misericordiam autem<br />

vitabunt; est <strong>en</strong>im vitium pusilli animi ad speciem ali<strong>en</strong>orum malorum succid<strong>en</strong>tis.<br />

Itaque, pessimo cuique familiarissima est; anus et muliercu<strong>la</strong>e sunt<br />

quae <strong>la</strong>crimis noc<strong>en</strong>tissimorum mov<strong>en</strong>tur, quae, si liceret, carcerem effringer<strong>en</strong>t.<br />

Misericordia non causam, sedfortunam spectat; clem<strong>en</strong>tia rationi accedit.<br />

Misericordia vicina est miseriae; habet <strong>en</strong>im aliquid trahitque ex ea. Imbecillos<br />

oculos esse scias qui ad ali<strong>en</strong>am lippitudinem et ipsi suffunduntur...<br />

misericordia vitium est animorum nimis miseria par<strong>en</strong>tium, quam si quis a<br />

sapi<strong>en</strong>te exigit, prope est, ut <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tationem exigat et ali<strong>en</strong>is funeribus gemitus.<br />

(SÉNECA, De clem<strong>en</strong>tia, 2, 3, 3 y 2, 4, 4).<br />

Circu<strong>la</strong> <strong>en</strong> estas líneas no una clem<strong>en</strong>cia inspirada por <strong>la</strong> pura calidad de hombre<br />

d<strong>el</strong> necesitado, sino <strong>la</strong> convivial y utilitaria causam spectans, rationi acced<strong>en</strong>s, de vigorosa<br />

prog<strong>en</strong>ie estoica, cuyo límite es un «desapego» aristocrático, no m<strong>en</strong>os utilitario y<br />

también g<strong>en</strong>uinam<strong>en</strong>te estoico, mediante <strong>el</strong> cual <strong>el</strong> clem<strong>en</strong>te evita <strong>el</strong> propio sufrimi<strong>en</strong>to.<br />

Es <strong>el</strong> mismo utilitarismo que dictó <strong>la</strong> frase de Epicteto {Disertaciones, 3, 24, 85-88):<br />

«...si besáis a un hijo... nunca os dejéis llevar sin fr<strong>en</strong>o por <strong>el</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to o por vuestras<br />

emociones... Realm<strong>en</strong>te no está mal musitar al niño, mi<strong>en</strong>tras se le besa: mañana morirás».<br />

Desapego como medio para evitar <strong>el</strong> dolor que, <strong>en</strong> pa<strong>la</strong>bras de Toynbee (TOYN-<br />

BEE, A. J., 1977, II, 242), si como logro int<strong>el</strong>ectual es impon<strong>en</strong>te, como logro moral es<br />

abrumador. No es de esta estirpe <strong>el</strong> «Bi<strong>en</strong>av<strong>en</strong>turados los misericordiosos», ni es casual,<br />

ni permite continuidad ninguna con este ambi<strong>en</strong>te moral, <strong>el</strong> que <strong>el</strong> cristianismo prefiriera<br />

<strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra limosna (éAeeuooúvr),deeAeeOia) que conecta con <strong>el</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to de lástima,<br />

de compasión, precisam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> estéril, <strong>la</strong> d<strong>en</strong>ostada misericordia, que hace sufrir<br />

a qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>ta. Por <strong>el</strong> contrario, sólo a partir de una revolucionaria concepción<br />

antropológica logrará <strong>el</strong> cristianismo superar esta aporía d<strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to estoico<br />

(33).<br />

(32) Así, <strong>la</strong> idea de fraternidad universal: ... membra sumus corporis magni. Natura nos cognatos<br />

edidit... Haec nobis amorem indidit mutuum... (Ep. 95, 52).<br />

La m<strong>en</strong>ción, precisam<strong>en</strong>te de SÉNECA, es por razón d<strong>el</strong> contraste con <strong>el</strong> fragm<strong>en</strong>to de De clem<strong>en</strong>tia<br />

cuya cita sigue. Pero <strong>la</strong> idea de cognación <strong>en</strong>tre todos los hombres no es, ni mucho m<strong>en</strong>os exclusiva, ni especialm<strong>en</strong>te<br />

int<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> este autor. Al contrario, su perfusión <strong>en</strong>tre los p<strong>en</strong>sadores romanos es vastísima; por<br />

ejemplo —y sigue si<strong>en</strong>do sólo un ejemplo—, CICERÓN, Definibus, 5, 23, 5; De officiis, 1, 17, 56. Y aun<br />

<strong>en</strong>tre los juristas: por ejemplo, FLORENTINO, <strong>en</strong> D. 1, 1, 3: ... et cum internos cognationem quamdam<br />

natura constituit...<br />

(33) A difer<strong>en</strong>cia de otras filosofías y concepciones antiguas, que t<strong>en</strong>dían a anegar al hombre <strong>en</strong> <strong>el</strong> exterior<br />

(ya sea <strong>en</strong> <strong>el</strong> universo, o <strong>en</strong> <strong>la</strong> especie, o <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo social), <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia antropológica d<strong>el</strong> hombre<br />

cristiano es autoconci<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> hombre como ser primordialm<strong>en</strong>te personal, fin <strong>en</strong> sí mismo; sólo a partir de<br />

esta idea se puede <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der <strong>la</strong> mutua, y ya para siempre perdurable, imbibición <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> cultura romana y <strong>la</strong><br />

cristiana; ver sobre este asunto, <strong>el</strong> reci<strong>en</strong>te e interesantísimo trabajo de DAZA, J., 1982, 97.<br />

311


4. No int<strong>en</strong>taré siquiera una síntesis de esa revolución antropológica, pues <strong>la</strong> erección<br />

d<strong>el</strong> hombre nuevo cristiano <strong>en</strong> protagonista de los, también nuevos, tiempos supone<br />

un cambio cualitativo, cuyo exam<strong>en</strong> requeriría una ruptura d<strong>el</strong> método que v<strong>en</strong>go sigui<strong>en</strong>do<br />

(34). Y también requeriría un exceso de formato.<br />

No obstante, <strong>la</strong> doctrina cristiana sobre <strong>el</strong> <strong>préstamo</strong> y <strong>la</strong> <strong>usura</strong>, <strong>en</strong> cuanto producto<br />

histórico, ofrece evid<strong>en</strong>tes nexos con <strong>la</strong>s concepciones de <strong>la</strong>s sociedades <strong>en</strong> que surge y<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se integra. Jesús, <strong>en</strong> efecto, predica <strong>en</strong> Palestina y ti<strong>en</strong>e como auditorio inmediato<br />

al pueblo de Isra<strong>el</strong>. Por <strong>el</strong>lo, deberá contarse con <strong>la</strong> doctrina d<strong>el</strong> Antiguo Testam<strong>en</strong>to,<br />

tanto más cuando <strong>la</strong> Nueva Ley no v<strong>en</strong>ía a derogar, sino a dar pl<strong>en</strong>itud a <strong>la</strong><br />

Vieja. En segundo lugar, se trata de una Palestina fuertem<strong>en</strong>te impregnada de h<strong>el</strong><strong>en</strong>ismo<br />

y romanismo, de manera que debe contarse también con esos dos factores (35).<br />

Cualificadam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> segundo, <strong>el</strong> romano, porque <strong>la</strong> difusión d<strong>el</strong> cristianismo tuvo<br />

como foco <strong>la</strong> propia ciudad de Roma.<br />

La explicación de cómo, a partir de los sistemas anteriores, se pase al cristianismo<br />

de omnímoda (y duradera, salvo matices, desde los Santos Padres hasta 1745, con <strong>la</strong><br />

Encíclica Vix perv<strong>en</strong>it) prohibición de todo interés <strong>en</strong> los <strong>préstamo</strong>s, es asunto sumam<strong>en</strong>te<br />

complejo. Aquí me limitaré a <strong>en</strong>unciar, a modo de síntomas, los principios y<br />

los textos fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> que, a mi parecer, esa mutación se manifiesta (36).. Procedi<strong>en</strong>do<br />

desde lo más s<strong>en</strong>cillo, hay ciertas c<strong>la</strong>ves léxicas muy evocadoras. La riqueza,<br />

para griegos y romanos, es algo bu<strong>en</strong>o y deseable: vÁovaíoc, y locuples, respectivam<strong>en</strong>te,<br />

expresan, <strong>en</strong> sus raíces, <strong>la</strong> idea de pl<strong>en</strong>itud (y dives, empar<strong>en</strong>tado con diu; con divus,<br />

según Varrón). La pobreza, <strong>en</strong> cambio, es despreciable y vergonzosa: o TTTOXÓC; <strong>el</strong> verdadero<br />

pobre (37), comparte raíz con urnoau, <strong>en</strong>cogerse de miedo o de vergü<strong>en</strong>za. Otro<br />

tanto pasa <strong>en</strong> <strong>la</strong>tín con pauper y paveo. <strong>El</strong> pobre es indigno y no hay ninguna obligación<br />

de ayuda hacia él. Exist<strong>en</strong> <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>erosidad, pero no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>el</strong><br />

tema (38). Falta por completo <strong>la</strong> noción de caridad como deber (39).<br />

Pues bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> doctrina de Jesús subvierte por <strong>en</strong>tero esta jerarquía de estimaciones.<br />

La riqueza es un óbice para <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> su Reino, comparable a <strong>la</strong> corpul<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> cam<strong>el</strong>lo<br />

(34) También aquí se precisa un util<strong>la</strong>je especializado, <strong>el</strong> de <strong>la</strong> teología, acerca d<strong>el</strong> cual debo hacer<br />

una confesión de limitaciones simétrica a <strong>la</strong> que, acerca de <strong>la</strong> economía, escribí <strong>en</strong> los primeros párrafos.<br />

(35) Me parece superfluo indicar textos concretos. La propia predicación de Jesús, ambu<strong>la</strong>nte y mediante<br />

parábo<strong>la</strong>s, recuerda muy c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> de ciertos filósofos griegos. En los re<strong>la</strong>tos evangélicos se razona<br />

por tal<strong>en</strong>tos, minas, dracmas, óbolos, d<strong>en</strong>arios; comparec<strong>en</strong> c<strong>en</strong>turiones y publícanos; y esc<strong>la</strong>vos (Isra<strong>el</strong><br />

desconocía esa institución, incluso carecía de vocablo para designar<strong>la</strong>). En <strong>la</strong> parábo<strong>la</strong> de los tal<strong>en</strong>tos (o<br />

minas, según se lea <strong>en</strong> S. Lucas o <strong>en</strong> S. Mateo) hay algo semejante a una constitución de peculio y una refer<strong>en</strong>cia<br />

finar a nummu<strong>la</strong>rii y <strong>usura</strong>.<br />

(36) Una bu<strong>en</strong>a explicación de cómo <strong>el</strong> Nuevo Testam<strong>en</strong>to y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, los Evang<strong>el</strong>ios sinópticos<br />

y los Hechos de los Apóstoles, constituy<strong>en</strong> una fu<strong>en</strong>te necesaria para reconstruir <strong>la</strong> historia jurídica de <strong>la</strong>s<br />

provincias a partir d<strong>el</strong> siglo I, puede verse <strong>en</strong> SERWIN-WHITE, A. N., 1963, 204 y ss. La riqueza liberadora;<br />

para dedicarse a <strong>la</strong>s actividades «nobles», vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> idea de ocio: VEBLEN, T., Teoría de <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se<br />

ociosa, Méjico, p. 19. Como situación d<strong>el</strong> que no dep<strong>en</strong>de económicam<strong>en</strong>te de otro, ARISTÓTELES,<br />

1367, 32.<br />

(37) En cambio, 6 rtévec; , <strong>el</strong> pobre <strong>la</strong>borioso, que trabaja para vivir (névonat 1 ), suieto a un sa<strong>la</strong>rio,<br />

no ti<strong>en</strong>e equival<strong>en</strong>te <strong>la</strong>tino; se aproxima a <strong>la</strong> condición de los merc<strong>en</strong>arii, de qui<strong>en</strong>es CICERÓN, <strong>en</strong><br />

De off., 1, 150, cit., dice que no son libres porque merces ipsa est auctoram<strong>en</strong>tum servitutis.<br />

En nAoúxoc; , <strong>la</strong> última comedia de ARISTÓFANES, <strong>la</strong> imaginaria diosa nevía ilustra <strong>la</strong> distinción<br />

cuando protesta indignada contra <strong>la</strong> suger<strong>en</strong>cia de que <strong>el</strong><strong>la</strong> y ¡Trcoxeíct sean hermanas (v. 552 ss).<br />

(38) Fi<strong>la</strong>ntropía es, originariam<strong>en</strong>te, una cualidad divina, o <strong>el</strong> b<strong>en</strong>eficio concedido por un dios. Luego<br />

se usó analógicam<strong>en</strong>te para designar los favores concedidos g<strong>en</strong>erosam<strong>en</strong>te por personas de posición <strong>el</strong>evada.<br />

Vid. HUNGER, 1963, p. 20.<br />

(39) «Al que no da, no le deis», escribe HESIODO, T. y D., v. 355, cuyo s<strong>en</strong>tido abarca al que no<br />

puede dar; <strong>el</strong> testimonio no vi<strong>en</strong>e, como con frecu<strong>en</strong>cia, de un miembro de <strong>la</strong> aristocracia o de <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses<br />

económicam<strong>en</strong>te acomodadas.<br />

312


para <strong>en</strong>hebrarse <strong>en</strong> una aguja. (Sólo por eso dejaría ya de ser legítima <strong>la</strong> especu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>usura</strong>ria, como cualquier otro medio de conseguir riqueza). Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> hermandad<br />

<strong>en</strong>tre todos los hombres se impone, no <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido ideal y metafísico de <strong>la</strong> comunidad<br />

de naturaleza, sino <strong>en</strong> <strong>el</strong> concreto y personal de <strong>la</strong> filiación común con <strong>el</strong> Padre C<strong>el</strong>estial.<br />

Esta condición personal (40) de ser hijos de Dios es <strong>el</strong> nuevo timbre de aristocracia<br />

que <strong>el</strong> cristianismo opone a los mod<strong>el</strong>os anteriores. A base de él, los pobres aparec<strong>en</strong><br />

liberados <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido distinto d<strong>el</strong> clásico: no para <strong>el</strong> ocio, sino para <strong>el</strong> servicio de Dios;<br />

cuyo servicio es incompatible con <strong>el</strong> de <strong>la</strong>s riquezas. Se les dec<strong>la</strong>ra bi<strong>en</strong>av<strong>en</strong>turados. <strong>El</strong><br />

amor, como consecu<strong>en</strong>cia de <strong>la</strong> hermandad es, cabalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> mandami<strong>en</strong>to nuevo. He<br />

ahí <strong>la</strong> caridad hacia todo prójimo, aun hacia <strong>el</strong> <strong>en</strong>emigo, insta<strong>la</strong>da como distintivo d<strong>el</strong><br />

humanismo cristiano. Los dos signos que Jesús dec<strong>la</strong>ra como específicam<strong>en</strong>te distintivos<br />

de su doctrina son: <strong>El</strong> Evang<strong>el</strong>io se predica a los pobres, y los hombres conocerán<br />

que sois mis discípulos <strong>en</strong> esto: <strong>en</strong> que os amáis los unos a los otros.<br />

5. <strong>El</strong> pueblo de Isra<strong>el</strong> había observado, <strong>en</strong> cuanto al <strong>préstamo</strong> a interés, un sistema<br />

particu<strong>la</strong>r, que podríamos l<strong>la</strong>mar permisivo s<strong>el</strong>ectivo, que ti<strong>en</strong>e su razón de ser <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

propias necesidades de cohesión interna de una nación errante, a m<strong>en</strong>udo <strong>en</strong> condiciones<br />

de subsist<strong>en</strong>cia precarias, rodeada de <strong>en</strong>emigos y con c<strong>la</strong>ra conci<strong>en</strong>cia de su exclusividad<br />

como pueblo de Dios. A <strong>la</strong> finalidad «política», de evitar t<strong>en</strong>siones disgregadoras<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o de <strong>la</strong> comunidad y, complem<strong>en</strong>tariam<strong>en</strong>te, preservar<strong>la</strong> de <strong>la</strong> confusión con<br />

los otros pueblos con los que ocasionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>traba <strong>en</strong> contacto, obedece <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> materia:<br />

Non f<strong>en</strong>erabis fratri tuo ad <strong>usura</strong>m pecuniam, nec fruges, nec quamlibet<br />

aliam rem: Sed ali<strong>en</strong>o. Fratri tuo absque <strong>usura</strong> id quod indiget commodabis<br />

(41).<br />

F<strong>en</strong>erabis cunctos populos (42).<br />

Con <strong>el</strong>lo se prohibe, pues, cualquier exig<strong>en</strong>cia de un plus <strong>en</strong> <strong>la</strong> restitución de los<br />

<strong>préstamo</strong>s a los compatriotas (43), pero se permite, y aun se ofrece como un privilegio<br />

divino, <strong>la</strong> explotación <strong>usura</strong>ria sobre los extranjeros, infi<strong>el</strong>es (44). Pero <strong>la</strong> predicha proc<strong>la</strong>mación<br />

cristiana de <strong>la</strong> hermandad de todos deja sin s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre frater<br />

y ali<strong>en</strong>us, <strong>en</strong>tre compatriota y extranjero, produce <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización automática, a todos<br />

los hombres, de <strong>la</strong>s prohibiciones f<strong>en</strong>eraticias cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Antiguo Testam<strong>en</strong>to.<br />

Prohibición que, de modo directo, se conti<strong>en</strong>e también <strong>en</strong> los Evang<strong>el</strong>ios:<br />

(40) Las re<strong>la</strong>ciones d<strong>el</strong> hombre con Dios adquier<strong>en</strong> categoría de cuestión personal (<strong>el</strong> pecado, concepto<br />

también nuevo, es uno de los episodios de <strong>el</strong><strong>la</strong>); también, a través de <strong>la</strong> caridad, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre aquél<br />

y los demás hombres. Vid. sobre <strong>la</strong> novedad de esta concepción, DEMPF, 1952, cap. II y III.<br />

(41) Deut., XXII, 19-20.<br />

(42) Reg<strong>la</strong> reiterada y complem<strong>en</strong>tada <strong>en</strong>: Ex., XXII, 25; Lev. XXV, 35, 36, 37; Psalm., XIV, 5; Ez.,<br />

XVIII, 8, 13; XXII, 12; LIV, 12. Véase <strong>en</strong> todos <strong>el</strong>los <strong>la</strong> restricción de <strong>la</strong> prohibición sólo al frater. También<br />

<strong>la</strong> falta de fijeza <strong>en</strong> <strong>el</strong> modo de designar <strong>la</strong>s <strong>usura</strong>s: amplius quam dedisti, superabundantia, amplius accipere...<br />

Esta g<strong>en</strong>eralidad se reproduce <strong>en</strong> los predicadores cristianos, que perseveran <strong>en</strong> <strong>la</strong> cond<strong>en</strong>a de cualquier<br />

plus accipere quam datum, quodcumque sorti accedit, supplem<strong>en</strong>tum, superabundantiam... y por<br />

cualquier título, etiamsi sub contractus speci aut transactionis hos fortasse factum sit: S. AMBROSIO (Libro<br />

de Tobías, con <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada excepción ambrosiana, ubi ius b<strong>el</strong>li ibi ius <strong>usura</strong>e); S. JERÓNIMO {Ezequi<strong>el</strong>,<br />

XVIII, 6).<br />

(43) Compatriota o connacional es <strong>el</strong> significado d<strong>el</strong> hebreo ah, que <strong>el</strong> frater <strong>la</strong>tino traduce sólo aproximadam<strong>en</strong>te.<br />

(44) En hebreo nokri= extranjero, ali<strong>en</strong>us. Y f<strong>en</strong>erari, <strong>usura</strong>, son neshék, que literalm<strong>en</strong>te significa<br />

mordisco de serpi<strong>en</strong>te. Como mera curiosidad, señalo <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia con <strong>el</strong> angloamericano «loanshark»,<br />

<strong>en</strong> que sólo varía <strong>el</strong> animal que metafóricam<strong>en</strong>te muerde, que aquí es un tiburón.<br />

313


Et si mutuum dederitis iis a quibus speratis recipere quae gratia est vobis,<br />

nam etpeccatorespeccatoribusf<strong>en</strong>erantur ut recipiant aequalia (45). Verumtamem<br />

diligite inimicos vestros... et mutuum date, nihil inde sperantes (46).<br />

Los judíos que no aceptaron <strong>el</strong> Evang<strong>el</strong>io quedaron, de esta manera, convertidos<br />

<strong>en</strong> monopolistas d<strong>el</strong> comercio <strong>usura</strong>rio (47), pues mi<strong>en</strong>tras los judíos y comunidades<br />

judías que vivían incrustados <strong>en</strong> otras de cristianos seguían considerando a éstos como<br />

infi<strong>el</strong>es y ali<strong>en</strong>i, los cristianos, <strong>en</strong> cambio, t<strong>en</strong>ían vedada toda posibilidad de actuar recíprocam<strong>en</strong>te.<br />

He aquí cómo un punto de interpretación jurídica y no una predisposición<br />

racial de los judíos a <strong>la</strong> codicia ha facilitado, a modo de incitación histórica, su tradicional<br />

dedicación a los negocios y a <strong>la</strong> Banca. Y ha cooperado a mode<strong>la</strong>r <strong>el</strong> estereotipo popu<strong>la</strong>r<br />

que id<strong>en</strong>tifica al judío con <strong>el</strong> prestamista ávido, despiadado y acumu<strong>la</strong>dor de riquezas;<br />

estigma que tanta malquer<strong>en</strong>cia, sangre y diáspora adicionales han costado, a lo<br />

<strong>la</strong>rgo de <strong>la</strong> historia, al pueblo de <strong>la</strong> Diáspora.<br />

(45) F<strong>en</strong>erari, ut recipiant aequalia. Sin embargo, <strong>en</strong> términos jurídicos, prestar para recibir otro tanto<br />

es mutuo daré (p. ej. D. 2, 14, 17). F<strong>en</strong>erari es prestar a interés, con <strong>usura</strong>e. De manera que <strong>en</strong> este pasaje<br />

de S. LUCAS parece haber una utilización figurada átf<strong>en</strong>us como contrapuesto, no a simple <strong>préstamo</strong> gratuito,<br />

sino a dación desinteresada. Al modo que SÉNECA, De b<strong>en</strong>ef., 1, 1,9: demus b<strong>en</strong>eficia, non f<strong>en</strong>eremus:<br />

ibid. 3, 15, 4: qui dat déos imitatur, qui repetit f<strong>en</strong>eratores. O CICERÓN, Definibus, 2, 35, 117: nec<br />

<strong>en</strong>im cum tua causa cui commodes b<strong>en</strong>eficium illud hab<strong>en</strong>dum est, sed f<strong>en</strong>erado.<br />

(46) S. LUCAS, VI, 34, 35. Parece confirmar lo dicho <strong>en</strong> <strong>la</strong> nota anterior <strong>en</strong> texto griego de <strong>la</strong> parte<br />

final, que reza M-ri&áv áneAní£,ovT£


BIBLIOGRAFÍA<br />

BEAUCHET, L. 1897, Le droit privé de <strong>la</strong> République Athéni<strong>en</strong>ne, IV, París.<br />

BENOIT, P. 1946, «Sénéque et St. Paul», Revue Bibligue, 23, 7-36.<br />

BIEZUNSKA-MALOVIST, I. 1973, La propriété fonciére dans l'Egipte romain et le role de l'élém<strong>en</strong>t<br />

romain, París.<br />

BILLETER, G. 1898, Geschichte des Zinsfusses im griechisch-rómich<strong>en</strong> Alíerum bis auf Justinian,<br />

Leipzig.<br />

BINGEN, J. 1973, «Prés<strong>en</strong>ce grecque et milieu rural ptolemai'que», París.<br />

BISCARDI, A. 1936, La struttura c<strong>la</strong>ssica d<strong>el</strong> «f<strong>en</strong>us nauticum», Studi in onore Albertoni, Padua, 345 ss.<br />

BODEI GIGLIONI, G. 1974, Lavori pubblici e occupazione n<strong>el</strong>l'Antichitá c<strong>la</strong>ssica, Bolonia.<br />

BOGAERT, B. 1965, «Banquiers, courtiers et prets maritimes á Aléxandrie», Chronique d'Egipte, 40, 140-<br />

156.<br />

— 1966, Les origines antiques de <strong>la</strong> banque de dépdt, Leid<strong>en</strong>.<br />

— 1968, Banques et banquiers dans les cites grecques, Leid<strong>en</strong>.<br />

BRUNT, P. A. 1981, «La plebe romana», Estudios sobre historia antigua, Madrid, 87-117.<br />

CASTRESANA, A. 1983, <strong>El</strong> <strong>préstamo</strong> marítimo griego y <strong>la</strong> pecunia traiecticia romana, Sa<strong>la</strong>manca.<br />

CERVENCA, G. 1969, Contributo alio studio d<strong>el</strong>le <strong>usura</strong>e considette legali n<strong>el</strong> diritto romano, Milán.<br />

— 1971, «Sul divieto d<strong>el</strong>le cosi dette <strong>usura</strong>e supra duplum», Index, 2.<br />

CICOTTI, E. 1905, L'interesse d<strong>el</strong> d<strong>en</strong>naro n<strong>el</strong>l'antiquitá c<strong>la</strong>ssica, Roma.<br />

DAZA MARTÍNEZ, J. 1982, «Aequitatis ratio», Anales de <strong>la</strong> Facultad de Derecho de <strong>la</strong> Universidad de<br />

Alicante, 1, 97 ss.<br />

DEMPF, A. 1952, Christliche Philosophie. Der M<strong>en</strong>sch zwisch<strong>en</strong> Gott und W<strong>el</strong>t, Bonn.<br />

DOBSON, A. 1957, La morale sociale des derniers sto'ici<strong>en</strong>s, París.<br />

DUARTE CARBALLO, A. 1983, «¿Qué es <strong>el</strong> dinero?» Campus, Revista de <strong>la</strong> Universidad de Alicante, 22-<br />

24.<br />

ELORDUY, E. 1972, <strong>El</strong> estoicismo, Madrid.<br />

ERXLEBEN, E. 1969, 1970, 1971, «Das Münzgesetz des d<strong>el</strong>isch-attisch<strong>en</strong> Seebundes», Archiv Für Papyrusforschung,<br />

19, 91-139; 20, 66-132; 21, 145-162.<br />

FINLEY, M. I. 1953, «Land, Debt and the Man of Property in Ath<strong>en</strong>s», Political Sci<strong>en</strong>ce quarterly, 68,<br />

249-268.<br />

— 1981 «Demagogos at<strong>en</strong>i<strong>en</strong>ses». Estudios sobre historia antigua, Madrid, 11-85.<br />

GARCÍA GONZÁLEZ, J. M. 1984, Creditum-fides, Alicante.<br />

GIACCHERO, J. 1966, «L'influsso di Plutarco sul<strong>la</strong> condanna basiliana d<strong>el</strong> prestito ad interesse», Tetraonyma,<br />

160 ss.<br />

HUME, D. 1903, Of the Populousness of Anci<strong>en</strong>t Nations, <strong>en</strong> Essays, Londres, World's C<strong>la</strong>ssics.<br />

HUNGER, H. 1963, «4>iA.av9pWTua.; eine griechische Wortprágung auf ihr<strong>en</strong> Wege von Aischilos bis<br />

Theodoros Metochites». Anzeiger des Ost<strong>en</strong>rreichisch<strong>en</strong> Akademie d. Wiss. Phil. hist.<br />

K<strong>la</strong>ss., 20 ss.<br />

JONES, A. H. M. 1957, Ath<strong>en</strong>ian Democracy, Oxford.<br />

JONES, J. W. 1956, The Law and legal Theory of the Greeks, Oxford.<br />

KEYNES, J. M. 1930, A Treatise ofMoney, Londres.<br />

LEÓN, H. 1960, «The Jews of Anci<strong>en</strong>t Rome», The Jewish Publication Society of America (The Morris<br />

Loch Series). Fi<strong>la</strong>d<strong>el</strong>fia.<br />

MAFFI, A. 1972, «La capacita di diritto privato dei meteci n<strong>el</strong> mondo greco c<strong>la</strong>ssico», Studi in onore di<br />

G. Scherillo, I, Milán, 177 ss.<br />

MALONEY, R. P. 1971, «Usury in Greek, Román and Rabbinic Thought», Traditio, 27, 79-109.<br />

MALTHUS, R. 1951, Ensayos sobre <strong>el</strong> principio de pob<strong>la</strong>ción, México.<br />

MARCHAL, A. 1973, Systémes et structures économiques, París.<br />

MARTIN, R. 1971, Recherches sur les agronomes <strong>la</strong>tins et leurs conceptions économiques et sociales,<br />

París.<br />

MARTINO, F. DE, 1936, Ancora sul «f<strong>en</strong>us nauticum», Rivista di diritto d<strong>el</strong><strong>la</strong> navigazione, II, 443 ss.<br />

— 1972, Storia d<strong>el</strong><strong>la</strong> Constituzione Romana, Ñapóles.<br />

MEIGSS, R. 1969, Román Ostia, Oxford.<br />

MOSSE, C. 1973, «Le statut des paysans <strong>en</strong> Attique au IV siécle», Problémes de <strong>la</strong> terre <strong>en</strong> Gréce anci<strong>en</strong>ne,<br />

París, 179-185.<br />

PAOLI, V. E. 1930, Studi di Diritto Attico, Flor<strong>en</strong>cia.<br />

PERNAUT ARDANAZ, 1958, Economía Política, II, Madrid.<br />

REINACH, TH. 1896, «Une crise monétaire au III siécle de l'ére chréti<strong>en</strong>ne». Bull. Con. H<strong>el</strong>l. XX, 531 ss.<br />

ROBERTIS, F. M. DE, 1971, Storia d<strong>el</strong>le corporazioni e d<strong>el</strong> regime associativo n<strong>el</strong> mondo romano, Barí.<br />

ROSTOVTZEV, M. 1966, Storia económica e sociale d<strong>el</strong> mondo <strong>el</strong>l<strong>en</strong>istico, Flor<strong>en</strong>cia.<br />

SANCTIS, G. DE, 1939, Storia dei Greci. Flor<strong>en</strong>cia.<br />

315


SEGRE, A. 1922, Circo<strong>la</strong>zione monetaria e prezzi n<strong>el</strong> mondo antico, Roma.<br />

— 1924, «II mutuo e il tasso d'interesse n<strong>el</strong>l'Egitto greco-romano», At<strong>en</strong>ee Roma, N. S e , V, 119 ss.<br />

SERWIN-WHITE, A. N. 1963, «Román Society and Román Law in the New Testam<strong>en</strong>t», The Sarum Leetures,<br />

1960-61, 204 ss.<br />

THIEL, J. H. 1954, A History of Román Sea-Power before the Second Punic War. Amsterdam.<br />

TOYNBEE, A. 1977, Estudio de <strong>la</strong> Historia. Comp<strong>en</strong>dio, Madrid.<br />

VEBLEN, T. Teoría de <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se ociosa, Méjico (s. f.).<br />

WEBER, M. 1924, «Agrarverháltnisse im Altertum», Gesammte Aufsátze zur Sozial und Wirtschaftsgeschichte,<br />

Tubinga, 1-288.<br />

WESTERGAARD, H. 1932, Contribution to the History of Statistics, Londres.<br />

WESTERMANN, W. L. 1941, «Ath<strong>en</strong>aeus and the S<strong>la</strong>ves of Ath<strong>en</strong>s», Harvard Studies in C<strong>la</strong>ssical Philology,<br />

451 ss.<br />

316

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!