mitos de la cultura matsiguenka parte i
mitos de la cultura matsiguenka parte i
mitos de la cultura matsiguenka parte i
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
MITOS DE LA CULTURA MATSIGUENKA<br />
PARTE I<br />
Fr. Joaquín Barriales, OP<br />
Misionero Dominico, 1979<br />
Revista Antisuyo, N° 3, 1979, pp. 163-181<br />
Hace varios años, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que entré en contacto con <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> matsigenka me ha l<strong>la</strong>mado<br />
po<strong>de</strong>rosamente <strong>la</strong> atención, entre otras muchas observaciones, <strong>la</strong> facilidad que manifiestan sus<br />
miembros para expresar, tanto en narraciones como en canciones, su amplio conocimiento <strong>de</strong>l<br />
mundo que les ro<strong>de</strong>a. El constatar <strong>la</strong> inmensa variedad <strong>de</strong> <strong>mitos</strong>, cuentos y leyendas, expresados<br />
con una admirable creatividad, y bajo ciertas constantes i<strong>de</strong>ológicas, me impulso a llevar a cabo<br />
recopi<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> su transmisión oral. Ciertamente que no soy el primero que lo hace, ni con <strong>la</strong><br />
mejor técnica, pero he tratado con ello <strong>de</strong> acercarme un poco más a su mundo.<br />
He recogido innumerables narraciones, en diferentes ocasiones y circunstancias, grabando los<br />
originales en cinta magneto fónica. El equipo <strong>de</strong> grabación utilizado es una REVOX, mod. 7, <strong>de</strong><br />
dos velocida<strong>de</strong>s, y, posteriormente, una UHER variocord 263 Stereo. He utilizado,<br />
preferentemente, <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> 3.3/4, con el fin <strong>de</strong> aprovechar al máximo el material sonoro, en<br />
cintas <strong>de</strong> dos y cuatro horas <strong>de</strong> duración. La única técnica utilizada ha sido colocar el micrófono<br />
junto al narrador, en días especiales <strong>de</strong> fiestas, reuniones nocturnas y, algunas veces, solicitando<br />
expresamente co<strong>la</strong>boración. Posteriormente he llevado a cabo una transcripción literal escrita <strong>de</strong><br />
lo grabado, con todas sus repeticiones, oscurida<strong>de</strong>s y re<strong>la</strong>tiva ma<strong>la</strong> vocalización. Es por ello que<br />
conservo cuidadosamente los originales grabados para posteriores análisis y comprobaciones.<br />
Mis conocimientos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística matsigenka son aún limitados, por lo que muchas veces <strong>la</strong>s<br />
transcripciones pue<strong>de</strong>n adolecer <strong>de</strong> <strong>de</strong>fectos. No obstante, me he <strong>de</strong>cidido a ir presentando este<br />
material <strong>de</strong> campo en <strong>la</strong> forma más simple posible, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> ir or<strong>de</strong>nando, poco a poco<br />
el cúmulo <strong>de</strong> <strong>mitos</strong> y leyendas conseguidas hasta el momento. Son muchas horas <strong>de</strong> grabación,<br />
que aumentarán con el tiempo, ya que <strong>la</strong> similitud <strong>de</strong> los temas, ni su reiteración se contradicen,<br />
sino que continuamente se enriquecen. Quizá el conjunto <strong>de</strong> todo ello pueda ayudar a<br />
<strong>de</strong>sentrañar, en forma científica, su maravilloso contenido.<br />
En <strong>la</strong>s grabaciones realizadas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> indicar el nombre <strong>de</strong>l informante y el lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
grabación, anoto también todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más circunstancias que merezcan consi<strong>de</strong>ración: <strong>la</strong> hora, el<br />
motivo, el estado anímico <strong>de</strong>l narrador, el ambiente. De este modo queda enmarcado el texto<br />
para su mejor interpretación. Insisto que, hasta ahora, el material recogido es puramente<br />
etnográfico.<br />
La simple tarea <strong>de</strong> <strong>la</strong> transcripción no es fácil y, pese a <strong>la</strong>s imprecisiones cometidas, me ha.<br />
llevado mucho tiempo hasta <strong>de</strong>cidir su primera presentación. Las traducciones en idioma español<br />
no pue<strong>de</strong>n ser literarias, por razones obvias, y muchas expresiones <strong>la</strong>s transmito <strong>de</strong> acuerdo al<br />
uso común en el medio, tratando, en lo posible, <strong>de</strong> hacerles inteligibles. No cabe duda que un<br />
posterior estudio <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> material, ha <strong>de</strong> ser pulido y presentado en forma más científica.<br />
De todas formas, <strong>la</strong> improvisada presentación actual no creo que <strong>de</strong>smerezca como muestra <strong>de</strong>l<br />
acervo <strong>cultura</strong>l matsigenka.<br />
La intención es ir presentando progresivamente todas <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> este material, mientras que<br />
continúo enriqueciéndolo con nuevas grabaciones. Como ya he expresado en otra oportunidad,<br />
estoy plenamente convencido <strong>de</strong> que el Mito se repite, se <strong>de</strong>sdob<strong>la</strong>, se reproduce y,<br />
simultáneamente, aparece y <strong>de</strong>saparece. Está sustentado sobre una literatura oral, con estructura<br />
discontinua, jugando una estrategia específica que lo hace perdurar, pese a que su ropaje se
transforma, con realida<strong>de</strong>s profundas. Este mecanismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> oral es el que me anima a<br />
seguir recogiendo el mayor número posible <strong>de</strong> interpretaciones espontáneas<br />
En esta oportunidad presento cinco Mitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> matsigenka, tal como están en <strong>la</strong><br />
grabación, sin introducirme en mayores interpretaciones, salvo algunas notas c<strong>la</strong>rifícatorias <strong>de</strong><br />
términos, quizá no comunes. He tratado <strong>de</strong> numerarlos <strong>de</strong> acuerdo a períodos, situaciones o<br />
actitu<strong>de</strong>s para su posterior localización. Asimismo <strong>de</strong>bo advertir que no he tratado <strong>de</strong> hacer una<br />
selección especial por temas, precisamente por no haber intentado, ahora, su interpretación,<br />
interre<strong>la</strong>ción i<strong>de</strong>ológica y c<strong>la</strong>sificación. En el Archivo <strong>de</strong> nuestro Secretariado, en Lima, hay<br />
aproximadamente unas 96 horas <strong>de</strong> grabación original, en idioma matsigenka, que representan<br />
muchas horas <strong>de</strong> trabajo para su a<strong>de</strong>cuada transcripción. Si este esfuerzo ayuda en algo a<br />
conservar tan maravillosas tradiciones y mostrar, <strong>de</strong> alguna forma, <strong>la</strong> riqueza que encierran <strong>la</strong>s<br />
<strong>cultura</strong>s nativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> selva, daré por bien hecho este intento.<br />
I. TASORINTSI<br />
1. Tasorintsi ineiro magatiro yantabayeigira Tasorintsi 1 ve todo lo que hacen los<br />
matsigenka Matsigenka<br />
2. ontir-i inaigakera inkenishiku aún cuando estén en <strong>la</strong> selva.<br />
3. ogari imanchaki onti okutatake ruta Su kushma 2 es b<strong>la</strong>nco, muy b<strong>la</strong>nco<br />
okyainkatari amatankicha acabada <strong>de</strong> tejer<br />
4. ogari ichokuro tera iroro papiro aikiro su corona no es <strong>de</strong> caña, ni es <strong>de</strong> plumas<br />
ibanki onti okoboreatake es bril<strong>la</strong>nte como el sol<br />
okaatakari poreatsiri<br />
5. yoakerora ígito ogari ichokuro okayemati si mueve su cabeza caen relámpagos<br />
kareti<br />
6. yogari Tasorintsi onti itimi pañiro vive sólo<br />
7. onti itimi enoku yabisaigakeri maganiro vive arriba, más alto que todos los que viven.<br />
timaigatsirira<br />
1 Tasorintsi. Personaje mitológico, no i<strong>de</strong>ntificable fácilmente con un ser todopo<strong>de</strong>roso. Aunque<br />
en el mito presente aparezca como tal, en diferentes narraciones matsigenka que hemos podido<br />
recoger, se presenta con formas contradictorias. Las versiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Biblia, editadas por el<br />
Instituto Lingüístico <strong>de</strong> Verano, utilizan este personaje i<strong>de</strong>ntificándolo con Dios. Nos parece<br />
excesivamente arriesgado. (Cfr. "Iriniane Tasorintsi" Liga Bíblica Mundial <strong>de</strong>l Hogar; 1ra.<br />
edición, 1976 Editorial Gráfica Pacific Press S.A.)<br />
2 Kushma. Túnica <strong>de</strong> algodón tejido, hecha <strong>de</strong> una o <strong>de</strong> dos piezas, frecuente en <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />
matsigenka y Ashianinka, así como en <strong>la</strong> Piro. Va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los hombros hasta casi los tobillos y es<br />
normal teñir<strong>la</strong> con achiote rojo <strong>de</strong> diferentes tonalida<strong>de</strong>s, según <strong>la</strong>s zonas.
8. yogari pairaninirira matsigenka ineaigakeri Los antiguos matsigenka le han visto ;<br />
9. ineakeri aikiro seripigari también lo ve el brujo 3 .<br />
10. yogari Tasorintsi yagabeiro yobetsikirora Tasorintsi pue<strong>de</strong> todo,<br />
magatiro<br />
11. mameri itsinanetsite no tiene mujer,<br />
12. ikametibayeti es bien bueno<br />
13. yobetsikake tsamairintsi omarane patiro ha hecho chacra 4 gran<strong>de</strong> con un<br />
itasonkakera soplo 5<br />
14. yobiika shitea tera ishinkitempa bebe masato 6 , pero él no sabe emborracharse<br />
15. aikiro itamporati imatiki itosoti y toca tambora 7 , canta, bai<strong>la</strong>.<br />
16. maganiro matsigenkaeigi ipaitaigíri A todo matsigenka l<strong>la</strong>ma hijo.<br />
itomi.<br />
17. ikanomaigiri maganiro gara yoga- A dicho a todos: no se maten uno a otro<br />
bakagaiga pashini paniro pashini<br />
18. ipaigakiri shitea yogotagaigakeri Les ha dado masato y ha enseñado a tocar<br />
itamporaigira itosoigira tambora y bai<strong>la</strong>r<br />
19. yogari terira inkametite ikanomairi No les hab<strong>la</strong> a los malos<br />
20. itasonkakera yobetsikakeri impokiro De lo que ha sop<strong>la</strong>do ha hecho estrel<strong>la</strong>s,<br />
nenkaigirira tsitsi nia aire, fuego, agua;<br />
3 Brujo. El "seripigari" <strong>de</strong> los matsigenka, en ocasiones muy especiales, tiene <strong>la</strong> prerrogativa <strong>de</strong><br />
po<strong>de</strong>r hab<strong>la</strong>r con los espíritus, bien sea para proporcionar curaciones u otras necesida<strong>de</strong>s<br />
espirituales <strong>de</strong>l grupo. Denominamos "espíritus" a aquel<strong>la</strong>s personas o seres que estando vivos,<br />
no pue<strong>de</strong>n ser fácilmente vistos por el común <strong>de</strong> los mortales sin especiales riesgos.<br />
4 Chacra. En castel<strong>la</strong>no podríamos <strong>de</strong>cir: sembrío, huerto, campo agríco<strong>la</strong>. En el idioma<br />
matsigenka <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra "tsamaire" se hace verbo para significar también el trabajo.<br />
5 Soplo. Alusión común en estas <strong>cultura</strong>s a po<strong>de</strong>res especiales. Así mismo el brujo también suele<br />
"sop<strong>la</strong>r" para efectuar curaciones y alejar maleficios.<br />
6 (6) Masato. Bebida fermentada que se prepara masticando <strong>la</strong> yuca o mandioca (Manihot<br />
pálma<strong>la</strong>), mezc<strong>la</strong>da con otros ingredientes.<br />
7 (7) Tambora. Instrumento musical hecho con el vaciado <strong>de</strong> un tronco y con <strong>la</strong> piel <strong>de</strong> mono.<br />
I<strong>de</strong>ntificable con el tambor, aunque un poco más a<strong>la</strong>rgado y <strong>de</strong> sonido más grave que éste.<br />
Instrumento imprescindible en toda fiesta matsigenka.
21. aikiro shima ontiri inchato y peces y árboles, todo ha hecho con solo<br />
itasonkakera yobetsikakero magatiro sop<strong>la</strong>r.<br />
22. intiri matsigenkaeigi gagutabayetaka A <strong>la</strong> gente ha vestido con kushma roja y<br />
manchakintsi kiraari itsirinkakero posante ha pintado bonito<br />
23. Kentibakori yobetsikakeri Kentibákori 8 hizo <strong>la</strong> enfermedad<br />
mantsigarintsi<br />
24. neetsi intiri maranke aikiro eto ontiri tanko piojo, víbora, araña, hortiga;<br />
25. tera inintaigiri matsigenka no quiere a <strong>la</strong> gente.<br />
26. itentagaigabetarira matsigenka ineaigiri Cuando le ven los que están reunidos les<br />
ikanti nanti Tasorintsi dice: soy Tasorintsi,<br />
27. ontiryo itsoigakara ineantakarira pero es mentiroso, y si ve a Tasorintsi<br />
Tasorintsi yagutake sabi se escon<strong>de</strong> abajo.<br />
28. ipionaka enoku ikantiri matiz Cuando ha venido <strong>de</strong> arriba le dice:<br />
biro Tasorintsi ¿Acaso tu eres Tasorintsi?,<br />
29. yobuiyokakeri sabi lo bota bien abajo 9 .<br />
30. paniro Tasorintsi ikametiti aikiro Único Tasorintsi es bueno y quiete a <strong>la</strong> gente<br />
inintiri matsigenkaeigi<br />
31. maika tsongataka. Ahora se acaba.<br />
Informante: Benjamín Pereira 10<br />
Lugar: Koribeni<br />
Fecha: 12 <strong>de</strong> Setiembre <strong>de</strong> 1971<br />
8 Kentibákori. Personaje mitológico, que aparece como Tasorintsi en diferentes aspectos<br />
contradictorios por lo que es difícil i<strong>de</strong>ntificarlo con algún espíritu muy <strong>de</strong>terminado. Aparece<br />
aquí como fuerza opositora.<br />
9 Abajo. En <strong>la</strong> cosmogonía matsigenka hay seres distribuídos en muy diferentes p<strong>la</strong>nos y en una<br />
esca<strong>la</strong> que podríamos seña<strong>la</strong>r entre el arriba-aquí-abajo. Normalmente los po<strong>de</strong>res malos suelen<br />
i<strong>de</strong>ntificarse con el abajo, aunque existe intercomunicación.<br />
10 Benjamín Pereira. Natural <strong>de</strong> Ma<strong>la</strong>nkyato (Alto Urubamba) y nieto <strong>de</strong>l conocido Fi<strong>de</strong>l<br />
Pereira. Ha realizado sus primeros estudios en Quil<strong>la</strong>bamba. Inteligente y hab<strong>la</strong>dor, ha sido uno<br />
<strong>de</strong> los mejores co<strong>la</strong>boradores en mi aprendizaje <strong>de</strong>l idioma matsigenka. Es por ello que <strong>de</strong>jo<br />
constancia y porque el mito transcrito quizá involucre otras i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> su "a<strong>cultura</strong>ción".
II. KASHIRI<br />
1. Pairani Tnameri sekatsi shinki parianti Antiguamente no había yuca 11 , maíz,<br />
plátano;<br />
2. onti yogaiga kipatsi kiraari comían tierra roja, <strong>de</strong> hacer ol<strong>la</strong>s,<br />
obetsikantaganirira kobiti<br />
3. itashigakero impo yogaigakaro <strong>la</strong> tostaban y comían.<br />
4. otimake tsinane omanaka opuntakerira iri Vivía escondida 12 por su padre una mujer<br />
5. paníro apuntaka onei ipokapaye estaba so<strong>la</strong> cuando ha visto venir un hombre<br />
matsigenka imarane gran<strong>de</strong><br />
6. inti Kashiri Es Luna 13<br />
7. yamanakerora sekatsi posari oga kempara trae yuca asada para que coma.<br />
8. ogari tsinane okametibayeti La mujer es muy bonita,<br />
9. yogari Kashiri inintakero irorori Kashiri <strong>la</strong> quiere a el<strong>la</strong>.<br />
10. tera ogote ogyempara sekatsi No sabe comer yuca;<br />
11. ikantiro gara pogimata kipatsi kiraari le dice: no vas a comer tierra roja, yo te<br />
naro namakempi sekatsi gara pikaniantanti daré yuca, pero no vas a <strong>de</strong>cir a nadie.<br />
12. yogari írieigi yamaigakenero kipatsi Su papá le trae tierra;<br />
13. irorori tera ogyemparo ikoakotagantiro el<strong>la</strong> no lo come, y su papá le interroga<br />
iri tyoka tera pogyem paro por qué no come;<br />
14. irorori okanti tera nontasegye el<strong>la</strong> dice: no tengo hambre.<br />
15. Kashiri ipigaa ineaterora tsinane Ha vuelto Luna a ver a <strong>la</strong> mujer y le dice:<br />
ikantiro maika pinkamantakerira piri ahora le vas a <strong>de</strong>cir a tu papá por qué no<br />
tera pisekatempa comes,<br />
11 Yuka o yuca. Tubérculo, <strong>de</strong>nominado también 'mandioca"(Manihot pálma<strong>la</strong>). Existen muchas<br />
especies <strong>de</strong> yuca, inclusive venenosas. Es el alimento principal <strong>de</strong>l matsigenka. Simi<strong>la</strong>rmente a <strong>la</strong><br />
pa<strong>la</strong>bra "tsamaire", <strong>la</strong> yuca o "sekatsi" también se hace verbo para indicar <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> comer.<br />
12 Vivía escondida. Alusión a un ritual matsigenka. Cuando a <strong>la</strong> joven le llega su primera<br />
menstruación, comienza su pubertad mediante unos ritos especiales: encierro en casa,<br />
incomunicación, corte <strong>de</strong> pelo, prohibición <strong>de</strong> ciertas comidas, etc.<br />
13 Luna. La Luna o Kashiri, es personaje vivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitología matsigenka. Es varón y por el<br />
texto se podrá compren<strong>de</strong>r alguno <strong>de</strong> sus atributos y cualida<strong>de</strong>s.
16. namake sekatsi irashieigi okamantiri traeré yuca para ellos y les das un poco<br />
magatiro opaigiri maani sekatsi posari asado.<br />
17. ikanti okoagebayeti Le dice que <strong>la</strong> quiere mucho.<br />
18. impogini ipinkaiganakiro kipatsi Cuando van a comer tierra ya no les gusta.<br />
obashi tera irogaigaemparo<br />
19. Kashiri ipigaa yamakera okitsoki Luna regresa trayendo semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> yuca; <strong>de</strong><br />
sekatsi parianti shinki tera iromanaempa plátano y maíz no ha traído.<br />
20. yogari iririeigi tsinane kametiri Sus papas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer están ya contentos<br />
ishineigaka tobaiti iragakerora Kashiri porque <strong>la</strong> ha hecho su mujer.<br />
impegakerora itsinanete<br />
21. impogini yabisabetanakara pankotsiku Después Luna ha pasado junto a otra casa<br />
ineapake paniro tsinane don<strong>de</strong> hay una mujer.<br />
22. onebitakerira sekatsi posari Le ha pedido yuca asada a él.<br />
23. Kashiri tera irine tera inkoge Luna no le hab<strong>la</strong>, ni le da yuca.<br />
24. imperora tsinane okisanakara ompatsagakeri La mujer se enojó y agarró barro y le ha<br />
ainpobatsaku obashi ipotsitashitake Kashiri tirado manchándole a Luna.<br />
25. maika potsitatanatsi enoku Aún se le ve manchado, arriba.<br />
26. sekatsi parianti shinki koriti onti La yuca, el látano, el maíz y el camote 14 son<br />
irishintoeigi Kashiri sus hijas <strong>de</strong> Luna;<br />
27. irirori atai enoku ineabayetairora Él ha subido al cielo pero allí está mirando<br />
irishintoeigi a sus hijas.<br />
28. ineantaigarira matsigenkaeigi tera Mira a <strong>la</strong> gente para que no se <strong>de</strong>scui<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
irobuiokaegyero itsamaitakotaigiro lo sembrado, y mira si se quejan sus hijas.<br />
gararika oneigintetagani onkamantakeri iri<br />
29. Kashiri antari itsomankaigirora ibatsa Luna sabe que su hija, cuando <strong>la</strong> comen, le<br />
okamantiri iri okanti noshinetaka tobaiti dice: estoy muy contenta.<br />
30. ogari okoasanotirira onti shitea A <strong>la</strong> yuca le gusta ser masticada y fermentada<br />
otinkasetakara<br />
31. yogari Kashiri inkisanakempa oba Luna se enfada (si <strong>la</strong> gente no trata bien a sus<br />
shi iramaiganaero irishintoeigi hijas), y se <strong>la</strong>s pue<strong>de</strong> llevar otra vez arriba.<br />
enoku<br />
32. matsigenkaeigi irogaigaemparokari Los matsigenka comerán otra vez tierra asada<br />
kipatsi tashiri<br />
14 (14) Camote. En España también se le l<strong>la</strong>ma "boniato" o "patata dulce"; en América se le dice<br />
"batata". P<strong>la</strong>nta oconvolvulácea <strong>de</strong> raíz con tubérculos comestibles. (Ipomaea batatas).
33. intagati. Nada más.<br />
Informante: Benjamín Pereira<br />
Lugar: Koribeni<br />
Fecha: 12 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1971<br />
III. MANIRO<br />
1. Aiño itimake paniro Hay una persona que vive 15 ,<br />
2. pairani pairo itimashitiri maniro antiguamente le gustaba esperar venado 16 .<br />
3. ipiribentanakerira ipogyereaba Siempre lo mismo, y ya casi los está<br />
kara acabando.<br />
4. ikantasanoigabetakari gara Le han dicho que no haga trampas para<br />
pitimashitasanotiri itimagyeti kara cazar venado,<br />
5. kata shintori akya itingaranti pero él hasta sajinos 17 está cazando.<br />
6. ikanti intingarantanakera irirori Dice: ¿Acaso me van a hacer algo?<br />
ariomba nokamantabetakempira<br />
7. impo irakanaira potogoku iatake Después, cuando ha madurado el fruto <strong>de</strong>l<br />
itimashitarira ipogyereanairira kara ojé 18 , ha seguido cazando y terminándolos<br />
8. impo ipiribentanakerira kara Cuando acabó aquí, ha ido más lejos<br />
ishongashigyematari samani ikentake flechándolos;<br />
9. yamanakeri ongotakeri itsinanetsite los ha traído, para que su mujer los cocine,<br />
isekataera para comerlos.<br />
10. impo ineapakero sateitare kara Después ha <strong>de</strong>scubierto un lugar don<strong>de</strong> come<br />
isekataigara maniro kaataka pampatei el venado, estaba bien limpio, como barrido.<br />
ario imengotaka<br />
11. enoku ítimashitakera osama yantetapai En lo alto ha hecho su trampa para esperarlo<br />
ikentiri inebakotapakaro y flecharlo.<br />
15<br />
Que vive. Aunque <strong>la</strong> narración se va a referir a un antiguo morador, <strong>de</strong>ja constancia <strong>de</strong> que<br />
aún vive.<br />
16 Venado. Cariacus campestris. Para los matsigenka el venado es animal mitológico y<br />
normalmente está prohibido comerlo. Siempre se le i<strong>de</strong>ntifica con gente o personas.<br />
17 Sajinos. Dicoteles torquatus. En España se le pue<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar con una especie <strong>de</strong> jabalí.<br />
18 Oje. Árbol con hojas cordiformes con nervación parale<strong>la</strong> (ficus anthelminthica). Vive en <strong>la</strong>s<br />
oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los ríos. El látex <strong>de</strong> su tronco es b<strong>la</strong>nco y muy utilizado como medicinal, especialmente<br />
en parasitosis, e incluso como abortivo.
12. imati pashi ario ikatagaro irirori Le ha tirado, pero <strong>la</strong> flecha ha pasado lejos;<br />
sishiringa parikoti<br />
13. kontetanat-si pashini ikirapioba sabi han venido más venados, pero también ha<br />
fal<strong>la</strong>do<br />
14. kara itsongatiro ichakopite pa' se le acabaron <strong>la</strong>s flechas y ha venido<br />
nogapakoniro manada <strong>de</strong> venados.<br />
15. osama itisatisabatsikani ochapinitanake Después ha cantado el ma<strong>la</strong>güero 19 y<br />
itsaroganake en <strong>la</strong> noche ha tenido miedo;<br />
16. írapo itibabirengakoigakeri han venido más y han sacudido todos su<br />
yogashiriaigakeri yogasenaigakerira trampa,<br />
iposanteigakerira<br />
17. impo yapakuaígakeri akya ipotea naka lo han hecho caer entre todos, y el ha gritado:<br />
ikaemanakera ee ee ee! ee!<br />
18. yogarieigi maniro akya ipatimaiganakeri Todos los venados corren <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> él:<br />
kara terok terok terok, terok 20<br />
19. okemiri itsinanetsite ikaemapake ee ee Su mujer lo ha escuchado cuando gritaba:<br />
ee! ee!<br />
20. onganiosoterilTiera yagaigabakero ha querido seguirlo pero <strong>la</strong> gente le ha<br />
otobairite ikantaigiro iriota gakeri maniro dicho: ya le agarró el venado.<br />
21. impo oneaigiri ikyaitapaakeri imanirote Han vuelto a escucharle lo que gritaba,<br />
ikisabuingani yogabiseingani y le seguían los venados enojándole;<br />
22. akya yabisanake katongonikya más abajo se le ha escuchado aún gritar:<br />
ikaemanake ee ee ee! ee!<br />
23. akya yogiaiganakeri maniro impo los venados le siguen y cuando lo han<br />
yagaigabakeri yagasenaigakerira obashi agarrado, entonces se ha convertido él<br />
ipeganaka maniro mismo en venado.<br />
24. impo yagakeri matsontsori yogakarí Después lo ha agarrado el tigre y se lo ha<br />
comido.<br />
25. maika ario Así acaba.<br />
19 Ma<strong>la</strong>güero. Normalmente se entien<strong>de</strong> por ma<strong>la</strong>güero el canto <strong>de</strong> un ave o pajarillo<br />
<strong>de</strong>terminado. En <strong>la</strong> amazonia recibe diversos nombres como "tunchi". Los matsigenka conocen<br />
muy diversos ma<strong>la</strong>güero: "tseibatatsírira", "machamporoni". En otras <strong>parte</strong>s es simi<strong>la</strong>r al<br />
"aymama". El canto <strong>de</strong> tales aves es portador <strong>de</strong> toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> noticias, alegres o tristes.<br />
20<br />
Terok terok. Onomatopéyico <strong>de</strong>l sonido que producen los venados al correr entre <strong>la</strong> maleza<br />
<strong>de</strong>.<strong>la</strong> selva.
Informante: Bautista Melchor 21 .<br />
Lugar: Sanganato.<br />
Fecha: 27 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1974<br />
IV. PORENKI<br />
1. Nonkenkyake maíka pairaní okisa- Yo cuento <strong>de</strong> una mujer antigua que ha<br />
nibayetirora oketyoirini porenki soñado con palillo 22 .<br />
2. impo okatanaka okantiri okisabisatsare Después, cuando le ha contado a su esposo<br />
nokisanibayetake porenki maika ikantiro eeje lo que ha soñado con palillo,él dice: ¿sí?<br />
3. ario irorobenti maika pikisanitakerora entonces ahora el palillo te va a enojar;<br />
porenki<br />
4. maika noatake naneibayetera gara yo voy a salir a pasear, pero tu no vas a<br />
paneibayetai okanti eeje salir. El<strong>la</strong> ha dicho: está bien.<br />
5. aifío opiratari ogoshirite Tiene una cría <strong>de</strong> mono.<br />
6. maika pintentaerita arisanorira gara Ahora tu no vas a pasear y yo sí me voy<br />
paneiti noata naneibayeteitira arisano ga a ir a pasear.<br />
paneiti oka eeje<br />
7. osama yagapaa ichakopite osama ikanti Después agarró sus flechas y le ha repetido:<br />
maika noateta arisano nonkantimpi gara no vas a salir, para que no te agarre palillo<br />
paneitai eeje akya itsitake yagabayetanaka y a mi tampoco.<br />
8. paita iroro tsinane obetsikabayetanaka Después <strong>la</strong> mujer le ha dicho al monito que<br />
oka aityota porenki atsi nagiteta okantiri tenía como su hijo:<br />
oshitone opegiri otomi<br />
9. notomi tsame parnanipitenara nagera hijo mío yo quiero ir a coger palillo; y él<br />
porenki ogoshirite ikanti eeje ha dicho: sí.<br />
21 Bautista Melchor. Joven matsigenka, <strong>de</strong> unos 23 años. Aprendió castel<strong>la</strong>no, en el contacto<br />
con <strong>la</strong> Misión Koribeni, asistiendo durante muy poco tiempo a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. Co<strong>la</strong>boró ampliamente<br />
conmigo en diversos programas en idioma matsigenka a través <strong>de</strong> Radio Quil<strong>la</strong>bamba.<br />
Conocedor <strong>de</strong> muchos <strong>mitos</strong> y canciones e incansable en el trabajo. De él he podido recoger<br />
innumerables grabaciones.<br />
22 Palillo. En idioma matsigenka "porenki". (Campomanesia muitiflora). Esta bel<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta da<br />
unos pequeños tubérculos a<strong>la</strong>rgados y con anillos. Es apreciado como colorante por su intenso<br />
amarillo y también se usa como guisador. El matsigenka también lo emplea para pintarse <strong>la</strong> cara,<br />
especialmente en los niños.
10. tera irogote pa'ikemake irirori inti El<strong>la</strong> no sabe hacer caso a lo que su esposo<br />
ikemasanotake agatata obetsi kabayeta le avisó;<br />
11. okantiri tsame ikena yaneitana ikena El<strong>la</strong> le dice: vamos a caminar y vamos a<br />
itsitabayetake aganaka oti mira porenki llegar hasta don<strong>de</strong> vive palillo. Y se han ido.<br />
12. akya otsitakero opotsitataibayetaka Después ha escuchado que alguien está<br />
aganagyetake apatoitagyabayetake okemi cortando ramas. Escucha: tsein, tsein! 23<br />
tsein tsein obateia pa oshi porenki oshongaka y caen hojas <strong>de</strong> palillo.<br />
13. ikenapai ipampogianakero kaata Se ha vuelto el<strong>la</strong> y ha visto un hombre, igual<br />
oseiraritsite que su esposo;<br />
14. osama ariompa yagapaa iniapakero <strong>de</strong>spués le ha hab<strong>la</strong>do: antes te he dicho que<br />
kogapa nonkantimpira ingara Marka te va a enojar el palillo,<br />
kogapaa ikantana nokisanibayetake porenki<br />
15. maika pokabayetakebi matsi tera pinkeme ahora has venido, y te he dicho que fueras<br />
nonkantakempira inkara matsi te obediente, pero no me has hecho caso;<br />
pinkematsatena<br />
16. okanti notaseganake negake porenki le dice el<strong>la</strong>: he tenido hambre y he venido<br />
eeje ario irobe tsa a coger palillo. El le dice: pues vamos.<br />
17. shigabaye yobateiabayetapake porenki Largo rato están cortando <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong>l<br />
tsein tsein yontaikiro palillo.<br />
18. osama paita akya ikaemakero ikanti Más <strong>de</strong>spués, él ha dicho: ven! Pero el<strong>la</strong><br />
taina tera oninti no lo ha escuchado.<br />
19. osama oshiganaka akya otsitakero Cuando ya está cansada han venido venados<br />
osama paita akya itsitakero y <strong>la</strong> han agarrado.<br />
20. inti ogoshirite yatagutanake inchatoku El monito se ha subido a un árbol y ha<br />
imayempibayetakero visto todo.<br />
21. osama paita yapatotapara maniro akya Después han venido muchos más venados<br />
itsitakero isemisemitakotakeri y <strong>la</strong> han agarrado entre todos.<br />
22. osama ishiganaka ipokaira pangotsiku Después ha corrido hasta <strong>la</strong> casa y ha<br />
yagake ipokaira pankotsiku itsasetapairo agarrado el algodón que el<strong>la</strong> estaba<br />
omampctsate magatiro itsongatakero preparando y lo ha <strong>de</strong>satado todo<br />
yabuiasebayetakero pankotsiku esparciéndolo por toda <strong>la</strong> casa.<br />
23. osama paita pai ikenapake oime Después ha llegado a <strong>la</strong> casa su esposo y<br />
imatsagataka komaginaro ikenapake le ha preguntado al mono por su mamá y le<br />
ogarityo piniro tyara oatakera kara ha dicho que el<strong>la</strong> ha salido.<br />
yokoti ceje<br />
23 Tsein tsein. Onomatopéyico <strong>de</strong>l sonido que produce el sable o machete al cortar <strong>la</strong> maleza.
24. akya otsitakero anta oseire ariotyo Ahora va a per<strong>de</strong>r su alma 24 , por no<br />
oatake maika nokantirora inkara tera haber hecho caso a lo que le he dicho, y<br />
onkematsatena atakeniriro tyo irotari <strong>la</strong> va a enojar mucho el palillo.<br />
okisanitakera porenki<br />
25. atanachatyo oatakera yogitapairi Como el<strong>la</strong> se ha ido, le dice el mono:<br />
ikomaginarote ikanti tsame vamos nosotros.<br />
26. tyakara itentar-akari yokoti itsi- Con el monito han ido a buscar<strong>la</strong> muy lejos,<br />
tagabayetakeri inebentapara parikoti<br />
27. ine kirapiosetake maniro tyarika allá don<strong>de</strong>, seguramente, <strong>la</strong> han agarrado<br />
yagakarai samaka teronk los venados.<br />
28. ishonga inei matsagataka iporokantanaka Cuando ha llegado ha visto que han corrido<br />
ishiganaka ikanti tyarika ikantaka ikantiro los venados y todo ha sido como él lo dijo:<br />
maika nonkantimpira ignara<br />
29. maika pokakebiniro maika imatakempi ahora <strong>la</strong> encuentra como muerta según <strong>la</strong> han<br />
teranakya imabetanaka ario irobenti tsame <strong>de</strong>jado ellos.<br />
ontinaemera pa'itingara garabayetakero<br />
30. irnpo ikyairora yogita yogitanayeimairo Después han venido y <strong>la</strong> han llevado a <strong>la</strong> casa<br />
yogongyetagaro pankotsiku<br />
31. ikoapairo tsitsi yogisashitakerora osama Mucho <strong>de</strong>spués, él ha juntado leña para que<br />
paita inti irirori yogapinitake magatiro ikantiro el<strong>la</strong> prepare comida, y le dice: ahora me voy.<br />
ja maika no ata<br />
32. nongogakera tsitsi maika pongotakera El<strong>la</strong> no ha podido hacer fuego para cocinar,<br />
komaginaro irori tyamba okantakempa por lo que le han hecho los venados;<br />
mataimatakerotari<br />
33. osamanitanake maika iniagyempitatiri <strong>de</strong>spués, ahora, el<strong>la</strong> ha querido disimu<strong>la</strong>r<br />
igoshirite itsitake lo que le han hecho;<br />
34. ibatanakera niateniku anta irirori su esposo también ha disimu<strong>la</strong>do y a ido<br />
yamatagaka yogapinitake ishibogate yogake a traer agua <strong>de</strong>l río.<br />
niaku<br />
35. osamanitanake ipokati yobegotyake Después que ha venido, ha amontonado <strong>la</strong><br />
tsitsi yogisashitakero ineapa iatapinitake leña para cocinar, y ha juntado todas sus<br />
iporongaengaba yetanake maniro kara irirori cosas, por lo que le han hecho a el<strong>la</strong> los<br />
yamerenganara akya iporokaengatanai venados;<br />
36. osama yagatakerori itsongata ikantiro <strong>de</strong>spués que ha terminado le dice: voy a traer<br />
maikani maika noatake niaku más leña <strong>de</strong> <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> <strong>de</strong>l río.<br />
nombegakitempara nongogake tsitsi<br />
24 Alma. La pa<strong>la</strong>bra matsigenka "seire" traducida aquí por "alma" contiene una inmensa variedad<br />
<strong>de</strong> significados, v.gr.: pensamiento, salud, recuerdo, i<strong>de</strong>a, ilusión, imaginación, inteligencia,<br />
<strong>de</strong>seo, etc.
37. okanti eoje okanti pimpigaera nogiakempi El<strong>la</strong> le dice: sí, regresa para que comamos.<br />
38. yagabayetanakero osa yagapake shintipoa Cuando ha llegado al río ha saltado sobre<br />
iparigatakopa nigankya <strong>la</strong> balsa y remado al medio <strong>de</strong>l río.<br />
39. osama poparigapai itsinanetsite irori Cuando el<strong>la</strong> ha caído en <strong>la</strong> cuenta le ha<br />
okaemanake ee ee pokapayetanakena gritado: ee! ee! regresa, no me abandones,<br />
kantakaniriratyo tera pagabayetena no me tengas enojada.<br />
kantakani nokisabintsatimpi<br />
40. tera inkeme akya itsitakoba kamatikya No le ha hecho caso y ha escapado hacia el<br />
yagabayeta ishishigaa río abajo.<br />
41. iporakaenkatapai maniro ineimatiro Ha aparecido manada <strong>de</strong> venados, y é ha<br />
tyarika iposantetanakara manironiro tateitarika visto montón <strong>de</strong> venados diablo, que <strong>la</strong><br />
akya itsitakero agarraban;<br />
42. ikantiro iro.ta pikafiobintsatakara y ha dicho: así es como el<strong>la</strong> lo ha querido,<br />
piniashitempa akya itsitakoba así le han hecho.<br />
43. kamatikya i tenia igoshirite Se ha ido abajo, don<strong>de</strong> vive su suegro, y<br />
yagabayetanakero ikemiro ibikonkirite le han recibido;<br />
ineaigapairi<br />
44. ikantiri notineri pokakebi ikanti eeje le dice: ¿Has venido? Y le contesta: si.<br />
45. iparo isekataigaka ikanti ogarityo Después que han comido le ha contado todo<br />
noshinto ikanti nokisabintsatirora sa lo que ha pasado <strong>de</strong> su hija y él ha dicho:<br />
nogamagakerotyo ikanti ario está bien;<br />
46. osama ikemisanti ikanti ariompa así le ha pasado, por no haber escuchado lo<br />
okisanitakera porenki naro noabayetakera que le he dicho <strong>de</strong>l palillo, y se ha empeñado<br />
nokenabayetira nokantiro gara payaneibayeti en salir a caminar;<br />
47. nopokaira noneapa tsasebayete oshitone yo he venido cuando he visto el algodón, que<br />
oinampetsate nokanti oga piniro yokonti anta ha esparcido el monito, y aquí te lo digo;<br />
48. noati noneapakirapiosetake maniro me he ido por todo lo que le han hecho a el<strong>la</strong><br />
pa'intirakero los venados.<br />
49. ikanti arioratyo tera nogobayete Está bien lo que le ha ocurrido a mi hija y<br />
noneogari okataka noshinto okuta itimaira ahora vivirá así siempre.<br />
kara kantanakani<br />
50. impo ikaimanaigakari Marka Después, ahora, así lo ha contado.<br />
51. notsengatake pinkisaniterora porenki Yo termino lo que ha soñado mujer con<br />
tera onkametite palillo malo.<br />
52. mataka nonkyenkitsatake Ya no cuento más.
Informante: Miguel Yaverire 25<br />
Lugar: Koribeni<br />
Fecha: 26 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1974<br />
V. INAENKA<br />
1. Moritoni maika inti tsimeri Morítoni 26 ahora es un pájaro,<br />
2. karanki inti matsigenka antes ha sido matsigenka.<br />
3. itobaiganake irirentíeigi itimaigi Vive junto con sus hermanos, que son<br />
muchos;<br />
4. iriniro ipaitaka Inaenka su mamá se l<strong>la</strong>ma Inaenka 27 .<br />
5. patiro ishiteaigapa pitotsiku Ahora están surcando en una canoa,<br />
itigaenkaigapakero tigarontsiku empujándose con tanganas 28 ,<br />
6. inebentakoiga paniro matsigenka han visto a un matsigenka que está en <strong>la</strong><br />
ipitake imparekeku ishimaatakera oril<strong>la</strong> <strong>de</strong>l río pescando,<br />
7. inti seripigari ikantiri pine abisanake le ha dicho el brujo: si ves su canoa <strong>de</strong><br />
pitotsi ashi Inaenka gara pikaemakotiro Inaenka no <strong>la</strong> vas a l<strong>la</strong>mar.<br />
8. ishimaabetanakara tsagarontsiku Ha pescado en su anzuelo un súngaro 29<br />
paniro omarane omani bien gran<strong>de</strong>,<br />
25 Miguel Yaverire. Nacido en Koribeni y actualmente resi<strong>de</strong> en Timpía (Bajo Urubamba).<br />
Co<strong>la</strong>boró ampliamente conmigo en <strong>la</strong> programación, en idioma matsigenka, <strong>de</strong> Radio<br />
Quil<strong>la</strong>bamba. Conocedor <strong>de</strong> innumerables tradiciones y canclones <strong>de</strong> su pueblo.<br />
26 Moritoni. Pájaro negro, gregario, que vive en los pastales y oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l río. Conocido también<br />
con el nombre <strong>de</strong> "vacamuchacho" porque le gusta acompañar al ganado cuando pasta.<br />
27 Inaenka. Se pue<strong>de</strong> traducir esta pa<strong>la</strong>bra por "virue<strong>la</strong>". La narración está p<strong>la</strong>gada <strong>de</strong> alusiones a<br />
esta enfermedad que probablemente ha diezmado a muchos grupos nativos. Inaenka es, por tanto,<br />
<strong>la</strong> personificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> enfermedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> virue<strong>la</strong>.<br />
28 Tanganas. Caña <strong>la</strong>rga, <strong>de</strong> aproximadamente 2 m., utilizada frecuentemente en los ríos<br />
amazónicos para empujar <strong>la</strong>s canoas apoyando el extremo en el fondo <strong>de</strong>l río.<br />
29 Súngaro. Pez liso <strong>de</strong> enorme tamaño (P<strong>la</strong>tystoma fasciatum) y peso; sabrosa carne. En Loreto<br />
afirman que los hay <strong>de</strong> 4 metros <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y <strong>de</strong> diversas especies: saltón, surubin, pirauaca, etc.
9. impo inoshikakeria ashi niaku cuando lo estaban sacando fuera <strong>de</strong>l río,<br />
inei ashi intati abisanake pitotsi ashi Inaenka al frente, ha visto <strong>la</strong> canoa <strong>de</strong> Inaenka y<br />
impo Moritoni sus hijos.<br />
10. matsigenka ineabakeri patiro cuando él <strong>la</strong> visto ha silbado una vez y <strong>la</strong><br />
ishibatabakeri impo pitotsi ashi Inaenka canoa ya está cruzando;<br />
opokapae intati<br />
11. yaneitapae omparayeku ipitakera ha bajado en <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya, don<strong>de</strong> está el<br />
matsigenka impo yoganake Moritoni matsigenka, y el<strong>la</strong> se ha quedado, sus<br />
iinaiganaero yanaitaiganaera inti hijos se han ido.<br />
yogaiganake Inaenka tera onkaemenkani<br />
12. Inaenka ikanti matsigenka gatabiteri Inaenka le dice que lleve el pescado a <strong>la</strong><br />
omani pibankoku naro tsikyata nonkotakeri casa que el<strong>la</strong> lo va a cocinar;<br />
13. maika yatagutanake piteniro inti el matsigenka carga con el pescado para<br />
matsigenka imasabitanake ikyanakiria omani meterlo en su casa;<br />
14. yogonkebayetanapa ibankoku cuando está llegando a <strong>la</strong> casa se le ha caído<br />
yashiriapitsatanakeri omani sabiku al suelo el pescado;<br />
15. impo itsagatanakeroa kipatsi ipi cuando ha tocado <strong>la</strong> tierra se ha quedado<br />
take impo itagianaka kantaka isaatenkani sin piel, como si le hubieran echado agua<br />
nia katsirinkaari hirviendo;<br />
16. inti matsigenka aikiro yashiriana también el matsigenka ha caído como<br />
ka sabiku ikamanake ashirianaka aikiro muerto y se ha pe<strong>la</strong>do su piel.<br />
imeshina<br />
17. Inaenka aityo oboreku patiro Inaenka tiene en su cara como una ampol<strong>la</strong>,<br />
omorekeshitake shiatekataka llena <strong>de</strong> agua hirviendo;<br />
okiteakishitakera katsirinkaari<br />
18. impo yogonkebetara ibankoku yo cuando estaban para llegar a <strong>la</strong> casa, el<strong>la</strong> ha<br />
gashirianake nia katsirinkare irashi omani <strong>de</strong>jado caer su agua sobre el súngaro y sobre<br />
impo matsigenka el matsigenka:<br />
19. Inaenka inti ash.i mantsigarintsi el<strong>la</strong> es dueña <strong>de</strong> <strong>la</strong> enfermedad que mata<br />
onintakerika ogamagakempi sintsi bien rápido.<br />
20. muiani okamagite seirari intiririka Siempre mira a los hombres como si fueran<br />
shintori maika okamagitiri impo onintake chanchos 30 y quiere matarlos para<br />
ogamagakeria ashi ogakemparia comerlos<br />
21. paita onintake ogyemparía seripigari Después, también ha querido comer al brujo;<br />
22. impo paniro matsigenka ipaitaka Potsotiki y a un matsigenka que se l<strong>la</strong>ma Potsótiki 31<br />
30 Chanchos. Pa<strong>la</strong>bra americana para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong>l cerdo y jabalí. En <strong>la</strong> amazonia<br />
se les conoce con los nombres <strong>de</strong> huanganas y sajinos.
23. inti piteniro aityo irashi otsa taka itsanoku pero los dos han tenido colgado al cuello un<br />
patíro iserepito impo tera agaberi ogakyemparia amuleto 32 y no ha podido comérselos.<br />
24. Inaenka okantiri ashi oani tera inkamaige Inaenka los ha bañado con su agua hirviendo<br />
pero no han muerto.<br />
25. potsotiki íshiganaka ipoteanaka ikamantitera Potsótiki ha corrido para avisar a sus<br />
irashi ipapitobairitene.matsigenka familiares matsigenka<br />
26. intiri seripigari nianatsi inti itagianaka El brujo se ha quedado hab<strong>la</strong>ndo, y ha<br />
inti okoneatanake iramporetsa impo comenzado a pe<strong>la</strong>rse; ya se ven sus tripas,<br />
okoneatanake iraganigake ikamanake su corazón, casi está muriendo.<br />
27. Potsotiki ikantaigiri matsigenkaeigi Potsótiki les dice que va a llevar a Inaenka<br />
inti iriatakera iramanakera Inaenka anta lejos, don<strong>de</strong> él vive;<br />
otsitiku tiakara itimera<br />
28. anta otsonkanakara impogini niaku allá don<strong>de</strong> se juntan todos los ríos, y hacen<br />
tyakara maganiro níapake omarapage un río grandísimo, y don<strong>de</strong> se acaba toda <strong>la</strong><br />
apatoatara impo otsonkata pakara kipatsi tierra.<br />
29. ipigaa pankotsiku irashi matsigenka Ha vuelto a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong>l matsigenka.<br />
30. tyakara Inaenka opitake oshinkotakera Inaenka está asando a los que han muerto y<br />
kamaigankitsirira impo onkotanake potsoti cocinando achiote.<br />
31. obiika potsoti okoobakera impo ikantiro El se ha bebido todo el achiote hirviendo y<br />
Inaenka mampianakena nobankoku le dice a Inaenka: acompáñame a mi casa.<br />
32. yokanakero otsityaku impo yatagutae enoku La <strong>de</strong>jó allá, al final <strong>de</strong>l todo, y él se ha<br />
subido a lo alto.<br />
33. inti matsigenka tsitenigeku ineakeri Por <strong>la</strong> noche le han visto en el cielo, a<br />
Potsotiki anta enoku ipitake ikiraatake ashi Potsótiki, y estaba bien rojo, por el achiote<br />
potsoti inti yobiikakaroa que había bebido.<br />
34. maika tera tsini matsigenka yogamagi Ahora ni uno solo <strong>de</strong> los matsigenka mata<br />
paniro moritoni irogamagakerika un Morítoni para comerlo,<br />
35. inti onkontetanake shiomporekitanatsi le van a salir ampol<strong>la</strong>s con agua hirviendo<br />
aityo nía katsirinkaari impo agabeake y pue<strong>de</strong>n morir.<br />
ogamagantakera<br />
31 Potsótiki. Personificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong>l "achiote" (bixa orel<strong>la</strong>na). Arbolito bixáceo <strong>de</strong> flores<br />
gran<strong>de</strong>s, medicinal, protector <strong>de</strong>l calor y rayos ultravioleta. Se usa en tintura para los vestidos y<br />
para <strong>la</strong> cara, su color es rojo-anaranjado intenso.<br />
32 (32) Amuleto. Los <strong>de</strong>nominados en matsigenka como "iserepito" o amuletos, son muy<br />
variados. Pue<strong>de</strong>n ser ma<strong>de</strong>ras, p<strong>la</strong>ntas, huesos, dientes, plumas, pieles, etc. teniendo cada uno<br />
propieda<strong>de</strong>s muy especiales. (Cfr. "Matsigenka", P. Joaquín Barriales, Edil. Secretariado <strong>de</strong><br />
Misiones, Madrid, 1977; pgs. 35 y 58).
36. nero. Ya está.<br />
Informante: Santiago Manugari 33<br />
Lugar: Chirumbia<br />
Fecha: 20 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1971<br />
33 Santiago Manugari. Natural <strong>de</strong> Chirumbia. Estudió con los misioneros en <strong>la</strong> Granja <strong>de</strong><br />
Quil<strong>la</strong>bamba. Actualmente vive en Matoriato. Co<strong>la</strong>boró ampliamente como re<strong>la</strong>tor <strong>de</strong> <strong>mitos</strong>,<br />
escuchados a sus papas y abuelos, y en fiestas familiares.