12.05.2013 Views

mitos de la cultura matsiguenka parte i

mitos de la cultura matsiguenka parte i

mitos de la cultura matsiguenka parte i

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

MITOS DE LA CULTURA MATSIGUENKA<br />

PARTE I<br />

Fr. Joaquín Barriales, OP<br />

Misionero Dominico, 1979<br />

Revista Antisuyo, N° 3, 1979, pp. 163-181<br />

Hace varios años, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que entré en contacto con <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> matsigenka me ha l<strong>la</strong>mado<br />

po<strong>de</strong>rosamente <strong>la</strong> atención, entre otras muchas observaciones, <strong>la</strong> facilidad que manifiestan sus<br />

miembros para expresar, tanto en narraciones como en canciones, su amplio conocimiento <strong>de</strong>l<br />

mundo que les ro<strong>de</strong>a. El constatar <strong>la</strong> inmensa variedad <strong>de</strong> <strong>mitos</strong>, cuentos y leyendas, expresados<br />

con una admirable creatividad, y bajo ciertas constantes i<strong>de</strong>ológicas, me impulso a llevar a cabo<br />

recopi<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> su transmisión oral. Ciertamente que no soy el primero que lo hace, ni con <strong>la</strong><br />

mejor técnica, pero he tratado con ello <strong>de</strong> acercarme un poco más a su mundo.<br />

He recogido innumerables narraciones, en diferentes ocasiones y circunstancias, grabando los<br />

originales en cinta magneto fónica. El equipo <strong>de</strong> grabación utilizado es una REVOX, mod. 7, <strong>de</strong><br />

dos velocida<strong>de</strong>s, y, posteriormente, una UHER variocord 263 Stereo. He utilizado,<br />

preferentemente, <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> 3.3/4, con el fin <strong>de</strong> aprovechar al máximo el material sonoro, en<br />

cintas <strong>de</strong> dos y cuatro horas <strong>de</strong> duración. La única técnica utilizada ha sido colocar el micrófono<br />

junto al narrador, en días especiales <strong>de</strong> fiestas, reuniones nocturnas y, algunas veces, solicitando<br />

expresamente co<strong>la</strong>boración. Posteriormente he llevado a cabo una transcripción literal escrita <strong>de</strong><br />

lo grabado, con todas sus repeticiones, oscurida<strong>de</strong>s y re<strong>la</strong>tiva ma<strong>la</strong> vocalización. Es por ello que<br />

conservo cuidadosamente los originales grabados para posteriores análisis y comprobaciones.<br />

Mis conocimientos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística matsigenka son aún limitados, por lo que muchas veces <strong>la</strong>s<br />

transcripciones pue<strong>de</strong>n adolecer <strong>de</strong> <strong>de</strong>fectos. No obstante, me he <strong>de</strong>cidido a ir presentando este<br />

material <strong>de</strong> campo en <strong>la</strong> forma más simple posible, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> ir or<strong>de</strong>nando, poco a poco<br />

el cúmulo <strong>de</strong> <strong>mitos</strong> y leyendas conseguidas hasta el momento. Son muchas horas <strong>de</strong> grabación,<br />

que aumentarán con el tiempo, ya que <strong>la</strong> similitud <strong>de</strong> los temas, ni su reiteración se contradicen,<br />

sino que continuamente se enriquecen. Quizá el conjunto <strong>de</strong> todo ello pueda ayudar a<br />

<strong>de</strong>sentrañar, en forma científica, su maravilloso contenido.<br />

En <strong>la</strong>s grabaciones realizadas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> indicar el nombre <strong>de</strong>l informante y el lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

grabación, anoto también todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más circunstancias que merezcan consi<strong>de</strong>ración: <strong>la</strong> hora, el<br />

motivo, el estado anímico <strong>de</strong>l narrador, el ambiente. De este modo queda enmarcado el texto<br />

para su mejor interpretación. Insisto que, hasta ahora, el material recogido es puramente<br />

etnográfico.<br />

La simple tarea <strong>de</strong> <strong>la</strong> transcripción no es fácil y, pese a <strong>la</strong>s imprecisiones cometidas, me ha.<br />

llevado mucho tiempo hasta <strong>de</strong>cidir su primera presentación. Las traducciones en idioma español<br />

no pue<strong>de</strong>n ser literarias, por razones obvias, y muchas expresiones <strong>la</strong>s transmito <strong>de</strong> acuerdo al<br />

uso común en el medio, tratando, en lo posible, <strong>de</strong> hacerles inteligibles. No cabe duda que un<br />

posterior estudio <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> material, ha <strong>de</strong> ser pulido y presentado en forma más científica.<br />

De todas formas, <strong>la</strong> improvisada presentación actual no creo que <strong>de</strong>smerezca como muestra <strong>de</strong>l<br />

acervo <strong>cultura</strong>l matsigenka.<br />

La intención es ir presentando progresivamente todas <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> este material, mientras que<br />

continúo enriqueciéndolo con nuevas grabaciones. Como ya he expresado en otra oportunidad,<br />

estoy plenamente convencido <strong>de</strong> que el Mito se repite, se <strong>de</strong>sdob<strong>la</strong>, se reproduce y,<br />

simultáneamente, aparece y <strong>de</strong>saparece. Está sustentado sobre una literatura oral, con estructura<br />

discontinua, jugando una estrategia específica que lo hace perdurar, pese a que su ropaje se


transforma, con realida<strong>de</strong>s profundas. Este mecanismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> oral es el que me anima a<br />

seguir recogiendo el mayor número posible <strong>de</strong> interpretaciones espontáneas<br />

En esta oportunidad presento cinco Mitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> matsigenka, tal como están en <strong>la</strong><br />

grabación, sin introducirme en mayores interpretaciones, salvo algunas notas c<strong>la</strong>rifícatorias <strong>de</strong><br />

términos, quizá no comunes. He tratado <strong>de</strong> numerarlos <strong>de</strong> acuerdo a períodos, situaciones o<br />

actitu<strong>de</strong>s para su posterior localización. Asimismo <strong>de</strong>bo advertir que no he tratado <strong>de</strong> hacer una<br />

selección especial por temas, precisamente por no haber intentado, ahora, su interpretación,<br />

interre<strong>la</strong>ción i<strong>de</strong>ológica y c<strong>la</strong>sificación. En el Archivo <strong>de</strong> nuestro Secretariado, en Lima, hay<br />

aproximadamente unas 96 horas <strong>de</strong> grabación original, en idioma matsigenka, que representan<br />

muchas horas <strong>de</strong> trabajo para su a<strong>de</strong>cuada transcripción. Si este esfuerzo ayuda en algo a<br />

conservar tan maravillosas tradiciones y mostrar, <strong>de</strong> alguna forma, <strong>la</strong> riqueza que encierran <strong>la</strong>s<br />

<strong>cultura</strong>s nativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> selva, daré por bien hecho este intento.<br />

I. TASORINTSI<br />

1. Tasorintsi ineiro magatiro yantabayeigira Tasorintsi 1 ve todo lo que hacen los<br />

matsigenka Matsigenka<br />

2. ontir-i inaigakera inkenishiku aún cuando estén en <strong>la</strong> selva.<br />

3. ogari imanchaki onti okutatake ruta Su kushma 2 es b<strong>la</strong>nco, muy b<strong>la</strong>nco<br />

okyainkatari amatankicha acabada <strong>de</strong> tejer<br />

4. ogari ichokuro tera iroro papiro aikiro su corona no es <strong>de</strong> caña, ni es <strong>de</strong> plumas<br />

ibanki onti okoboreatake es bril<strong>la</strong>nte como el sol<br />

okaatakari poreatsiri<br />

5. yoakerora ígito ogari ichokuro okayemati si mueve su cabeza caen relámpagos<br />

kareti<br />

6. yogari Tasorintsi onti itimi pañiro vive sólo<br />

7. onti itimi enoku yabisaigakeri maganiro vive arriba, más alto que todos los que viven.<br />

timaigatsirira<br />

1 Tasorintsi. Personaje mitológico, no i<strong>de</strong>ntificable fácilmente con un ser todopo<strong>de</strong>roso. Aunque<br />

en el mito presente aparezca como tal, en diferentes narraciones matsigenka que hemos podido<br />

recoger, se presenta con formas contradictorias. Las versiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Biblia, editadas por el<br />

Instituto Lingüístico <strong>de</strong> Verano, utilizan este personaje i<strong>de</strong>ntificándolo con Dios. Nos parece<br />

excesivamente arriesgado. (Cfr. "Iriniane Tasorintsi" Liga Bíblica Mundial <strong>de</strong>l Hogar; 1ra.<br />

edición, 1976 Editorial Gráfica Pacific Press S.A.)<br />

2 Kushma. Túnica <strong>de</strong> algodón tejido, hecha <strong>de</strong> una o <strong>de</strong> dos piezas, frecuente en <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

matsigenka y Ashianinka, así como en <strong>la</strong> Piro. Va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los hombros hasta casi los tobillos y es<br />

normal teñir<strong>la</strong> con achiote rojo <strong>de</strong> diferentes tonalida<strong>de</strong>s, según <strong>la</strong>s zonas.


8. yogari pairaninirira matsigenka ineaigakeri Los antiguos matsigenka le han visto ;<br />

9. ineakeri aikiro seripigari también lo ve el brujo 3 .<br />

10. yogari Tasorintsi yagabeiro yobetsikirora Tasorintsi pue<strong>de</strong> todo,<br />

magatiro<br />

11. mameri itsinanetsite no tiene mujer,<br />

12. ikametibayeti es bien bueno<br />

13. yobetsikake tsamairintsi omarane patiro ha hecho chacra 4 gran<strong>de</strong> con un<br />

itasonkakera soplo 5<br />

14. yobiika shitea tera ishinkitempa bebe masato 6 , pero él no sabe emborracharse<br />

15. aikiro itamporati imatiki itosoti y toca tambora 7 , canta, bai<strong>la</strong>.<br />

16. maganiro matsigenkaeigi ipaitaigíri A todo matsigenka l<strong>la</strong>ma hijo.<br />

itomi.<br />

17. ikanomaigiri maganiro gara yoga- A dicho a todos: no se maten uno a otro<br />

bakagaiga pashini paniro pashini<br />

18. ipaigakiri shitea yogotagaigakeri Les ha dado masato y ha enseñado a tocar<br />

itamporaigira itosoigira tambora y bai<strong>la</strong>r<br />

19. yogari terira inkametite ikanomairi No les hab<strong>la</strong> a los malos<br />

20. itasonkakera yobetsikakeri impokiro De lo que ha sop<strong>la</strong>do ha hecho estrel<strong>la</strong>s,<br />

nenkaigirira tsitsi nia aire, fuego, agua;<br />

3 Brujo. El "seripigari" <strong>de</strong> los matsigenka, en ocasiones muy especiales, tiene <strong>la</strong> prerrogativa <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r hab<strong>la</strong>r con los espíritus, bien sea para proporcionar curaciones u otras necesida<strong>de</strong>s<br />

espirituales <strong>de</strong>l grupo. Denominamos "espíritus" a aquel<strong>la</strong>s personas o seres que estando vivos,<br />

no pue<strong>de</strong>n ser fácilmente vistos por el común <strong>de</strong> los mortales sin especiales riesgos.<br />

4 Chacra. En castel<strong>la</strong>no podríamos <strong>de</strong>cir: sembrío, huerto, campo agríco<strong>la</strong>. En el idioma<br />

matsigenka <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra "tsamaire" se hace verbo para significar también el trabajo.<br />

5 Soplo. Alusión común en estas <strong>cultura</strong>s a po<strong>de</strong>res especiales. Así mismo el brujo también suele<br />

"sop<strong>la</strong>r" para efectuar curaciones y alejar maleficios.<br />

6 (6) Masato. Bebida fermentada que se prepara masticando <strong>la</strong> yuca o mandioca (Manihot<br />

pálma<strong>la</strong>), mezc<strong>la</strong>da con otros ingredientes.<br />

7 (7) Tambora. Instrumento musical hecho con el vaciado <strong>de</strong> un tronco y con <strong>la</strong> piel <strong>de</strong> mono.<br />

I<strong>de</strong>ntificable con el tambor, aunque un poco más a<strong>la</strong>rgado y <strong>de</strong> sonido más grave que éste.<br />

Instrumento imprescindible en toda fiesta matsigenka.


21. aikiro shima ontiri inchato y peces y árboles, todo ha hecho con solo<br />

itasonkakera yobetsikakero magatiro sop<strong>la</strong>r.<br />

22. intiri matsigenkaeigi gagutabayetaka A <strong>la</strong> gente ha vestido con kushma roja y<br />

manchakintsi kiraari itsirinkakero posante ha pintado bonito<br />

23. Kentibakori yobetsikakeri Kentibákori 8 hizo <strong>la</strong> enfermedad<br />

mantsigarintsi<br />

24. neetsi intiri maranke aikiro eto ontiri tanko piojo, víbora, araña, hortiga;<br />

25. tera inintaigiri matsigenka no quiere a <strong>la</strong> gente.<br />

26. itentagaigabetarira matsigenka ineaigiri Cuando le ven los que están reunidos les<br />

ikanti nanti Tasorintsi dice: soy Tasorintsi,<br />

27. ontiryo itsoigakara ineantakarira pero es mentiroso, y si ve a Tasorintsi<br />

Tasorintsi yagutake sabi se escon<strong>de</strong> abajo.<br />

28. ipionaka enoku ikantiri matiz Cuando ha venido <strong>de</strong> arriba le dice:<br />

biro Tasorintsi ¿Acaso tu eres Tasorintsi?,<br />

29. yobuiyokakeri sabi lo bota bien abajo 9 .<br />

30. paniro Tasorintsi ikametiti aikiro Único Tasorintsi es bueno y quiete a <strong>la</strong> gente<br />

inintiri matsigenkaeigi<br />

31. maika tsongataka. Ahora se acaba.<br />

Informante: Benjamín Pereira 10<br />

Lugar: Koribeni<br />

Fecha: 12 <strong>de</strong> Setiembre <strong>de</strong> 1971<br />

8 Kentibákori. Personaje mitológico, que aparece como Tasorintsi en diferentes aspectos<br />

contradictorios por lo que es difícil i<strong>de</strong>ntificarlo con algún espíritu muy <strong>de</strong>terminado. Aparece<br />

aquí como fuerza opositora.<br />

9 Abajo. En <strong>la</strong> cosmogonía matsigenka hay seres distribuídos en muy diferentes p<strong>la</strong>nos y en una<br />

esca<strong>la</strong> que podríamos seña<strong>la</strong>r entre el arriba-aquí-abajo. Normalmente los po<strong>de</strong>res malos suelen<br />

i<strong>de</strong>ntificarse con el abajo, aunque existe intercomunicación.<br />

10 Benjamín Pereira. Natural <strong>de</strong> Ma<strong>la</strong>nkyato (Alto Urubamba) y nieto <strong>de</strong>l conocido Fi<strong>de</strong>l<br />

Pereira. Ha realizado sus primeros estudios en Quil<strong>la</strong>bamba. Inteligente y hab<strong>la</strong>dor, ha sido uno<br />

<strong>de</strong> los mejores co<strong>la</strong>boradores en mi aprendizaje <strong>de</strong>l idioma matsigenka. Es por ello que <strong>de</strong>jo<br />

constancia y porque el mito transcrito quizá involucre otras i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> su "a<strong>cultura</strong>ción".


II. KASHIRI<br />

1. Pairani Tnameri sekatsi shinki parianti Antiguamente no había yuca 11 , maíz,<br />

plátano;<br />

2. onti yogaiga kipatsi kiraari comían tierra roja, <strong>de</strong> hacer ol<strong>la</strong>s,<br />

obetsikantaganirira kobiti<br />

3. itashigakero impo yogaigakaro <strong>la</strong> tostaban y comían.<br />

4. otimake tsinane omanaka opuntakerira iri Vivía escondida 12 por su padre una mujer<br />

5. paníro apuntaka onei ipokapaye estaba so<strong>la</strong> cuando ha visto venir un hombre<br />

matsigenka imarane gran<strong>de</strong><br />

6. inti Kashiri Es Luna 13<br />

7. yamanakerora sekatsi posari oga kempara trae yuca asada para que coma.<br />

8. ogari tsinane okametibayeti La mujer es muy bonita,<br />

9. yogari Kashiri inintakero irorori Kashiri <strong>la</strong> quiere a el<strong>la</strong>.<br />

10. tera ogote ogyempara sekatsi No sabe comer yuca;<br />

11. ikantiro gara pogimata kipatsi kiraari le dice: no vas a comer tierra roja, yo te<br />

naro namakempi sekatsi gara pikaniantanti daré yuca, pero no vas a <strong>de</strong>cir a nadie.<br />

12. yogari írieigi yamaigakenero kipatsi Su papá le trae tierra;<br />

13. irorori tera ogyemparo ikoakotagantiro el<strong>la</strong> no lo come, y su papá le interroga<br />

iri tyoka tera pogyem paro por qué no come;<br />

14. irorori okanti tera nontasegye el<strong>la</strong> dice: no tengo hambre.<br />

15. Kashiri ipigaa ineaterora tsinane Ha vuelto Luna a ver a <strong>la</strong> mujer y le dice:<br />

ikantiro maika pinkamantakerira piri ahora le vas a <strong>de</strong>cir a tu papá por qué no<br />

tera pisekatempa comes,<br />

11 Yuka o yuca. Tubérculo, <strong>de</strong>nominado también 'mandioca"(Manihot pálma<strong>la</strong>). Existen muchas<br />

especies <strong>de</strong> yuca, inclusive venenosas. Es el alimento principal <strong>de</strong>l matsigenka. Simi<strong>la</strong>rmente a <strong>la</strong><br />

pa<strong>la</strong>bra "tsamaire", <strong>la</strong> yuca o "sekatsi" también se hace verbo para indicar <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> comer.<br />

12 Vivía escondida. Alusión a un ritual matsigenka. Cuando a <strong>la</strong> joven le llega su primera<br />

menstruación, comienza su pubertad mediante unos ritos especiales: encierro en casa,<br />

incomunicación, corte <strong>de</strong> pelo, prohibición <strong>de</strong> ciertas comidas, etc.<br />

13 Luna. La Luna o Kashiri, es personaje vivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitología matsigenka. Es varón y por el<br />

texto se podrá compren<strong>de</strong>r alguno <strong>de</strong> sus atributos y cualida<strong>de</strong>s.


16. namake sekatsi irashieigi okamantiri traeré yuca para ellos y les das un poco<br />

magatiro opaigiri maani sekatsi posari asado.<br />

17. ikanti okoagebayeti Le dice que <strong>la</strong> quiere mucho.<br />

18. impogini ipinkaiganakiro kipatsi Cuando van a comer tierra ya no les gusta.<br />

obashi tera irogaigaemparo<br />

19. Kashiri ipigaa yamakera okitsoki Luna regresa trayendo semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> yuca; <strong>de</strong><br />

sekatsi parianti shinki tera iromanaempa plátano y maíz no ha traído.<br />

20. yogari iririeigi tsinane kametiri Sus papas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer están ya contentos<br />

ishineigaka tobaiti iragakerora Kashiri porque <strong>la</strong> ha hecho su mujer.<br />

impegakerora itsinanete<br />

21. impogini yabisabetanakara pankotsiku Después Luna ha pasado junto a otra casa<br />

ineapake paniro tsinane don<strong>de</strong> hay una mujer.<br />

22. onebitakerira sekatsi posari Le ha pedido yuca asada a él.<br />

23. Kashiri tera irine tera inkoge Luna no le hab<strong>la</strong>, ni le da yuca.<br />

24. imperora tsinane okisanakara ompatsagakeri La mujer se enojó y agarró barro y le ha<br />

ainpobatsaku obashi ipotsitashitake Kashiri tirado manchándole a Luna.<br />

25. maika potsitatanatsi enoku Aún se le ve manchado, arriba.<br />

26. sekatsi parianti shinki koriti onti La yuca, el látano, el maíz y el camote 14 son<br />

irishintoeigi Kashiri sus hijas <strong>de</strong> Luna;<br />

27. irirori atai enoku ineabayetairora Él ha subido al cielo pero allí está mirando<br />

irishintoeigi a sus hijas.<br />

28. ineantaigarira matsigenkaeigi tera Mira a <strong>la</strong> gente para que no se <strong>de</strong>scui<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

irobuiokaegyero itsamaitakotaigiro lo sembrado, y mira si se quejan sus hijas.<br />

gararika oneigintetagani onkamantakeri iri<br />

29. Kashiri antari itsomankaigirora ibatsa Luna sabe que su hija, cuando <strong>la</strong> comen, le<br />

okamantiri iri okanti noshinetaka tobaiti dice: estoy muy contenta.<br />

30. ogari okoasanotirira onti shitea A <strong>la</strong> yuca le gusta ser masticada y fermentada<br />

otinkasetakara<br />

31. yogari Kashiri inkisanakempa oba Luna se enfada (si <strong>la</strong> gente no trata bien a sus<br />

shi iramaiganaero irishintoeigi hijas), y se <strong>la</strong>s pue<strong>de</strong> llevar otra vez arriba.<br />

enoku<br />

32. matsigenkaeigi irogaigaemparokari Los matsigenka comerán otra vez tierra asada<br />

kipatsi tashiri<br />

14 (14) Camote. En España también se le l<strong>la</strong>ma "boniato" o "patata dulce"; en América se le dice<br />

"batata". P<strong>la</strong>nta oconvolvulácea <strong>de</strong> raíz con tubérculos comestibles. (Ipomaea batatas).


33. intagati. Nada más.<br />

Informante: Benjamín Pereira<br />

Lugar: Koribeni<br />

Fecha: 12 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1971<br />

III. MANIRO<br />

1. Aiño itimake paniro Hay una persona que vive 15 ,<br />

2. pairani pairo itimashitiri maniro antiguamente le gustaba esperar venado 16 .<br />

3. ipiribentanakerira ipogyereaba Siempre lo mismo, y ya casi los está<br />

kara acabando.<br />

4. ikantasanoigabetakari gara Le han dicho que no haga trampas para<br />

pitimashitasanotiri itimagyeti kara cazar venado,<br />

5. kata shintori akya itingaranti pero él hasta sajinos 17 está cazando.<br />

6. ikanti intingarantanakera irirori Dice: ¿Acaso me van a hacer algo?<br />

ariomba nokamantabetakempira<br />

7. impo irakanaira potogoku iatake Después, cuando ha madurado el fruto <strong>de</strong>l<br />

itimashitarira ipogyereanairira kara ojé 18 , ha seguido cazando y terminándolos<br />

8. impo ipiribentanakerira kara Cuando acabó aquí, ha ido más lejos<br />

ishongashigyematari samani ikentake flechándolos;<br />

9. yamanakeri ongotakeri itsinanetsite los ha traído, para que su mujer los cocine,<br />

isekataera para comerlos.<br />

10. impo ineapakero sateitare kara Después ha <strong>de</strong>scubierto un lugar don<strong>de</strong> come<br />

isekataigara maniro kaataka pampatei el venado, estaba bien limpio, como barrido.<br />

ario imengotaka<br />

11. enoku ítimashitakera osama yantetapai En lo alto ha hecho su trampa para esperarlo<br />

ikentiri inebakotapakaro y flecharlo.<br />

15<br />

Que vive. Aunque <strong>la</strong> narración se va a referir a un antiguo morador, <strong>de</strong>ja constancia <strong>de</strong> que<br />

aún vive.<br />

16 Venado. Cariacus campestris. Para los matsigenka el venado es animal mitológico y<br />

normalmente está prohibido comerlo. Siempre se le i<strong>de</strong>ntifica con gente o personas.<br />

17 Sajinos. Dicoteles torquatus. En España se le pue<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar con una especie <strong>de</strong> jabalí.<br />

18 Oje. Árbol con hojas cordiformes con nervación parale<strong>la</strong> (ficus anthelminthica). Vive en <strong>la</strong>s<br />

oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los ríos. El látex <strong>de</strong> su tronco es b<strong>la</strong>nco y muy utilizado como medicinal, especialmente<br />

en parasitosis, e incluso como abortivo.


12. imati pashi ario ikatagaro irirori Le ha tirado, pero <strong>la</strong> flecha ha pasado lejos;<br />

sishiringa parikoti<br />

13. kontetanat-si pashini ikirapioba sabi han venido más venados, pero también ha<br />

fal<strong>la</strong>do<br />

14. kara itsongatiro ichakopite pa' se le acabaron <strong>la</strong>s flechas y ha venido<br />

nogapakoniro manada <strong>de</strong> venados.<br />

15. osama itisatisabatsikani ochapinitanake Después ha cantado el ma<strong>la</strong>güero 19 y<br />

itsaroganake en <strong>la</strong> noche ha tenido miedo;<br />

16. írapo itibabirengakoigakeri han venido más y han sacudido todos su<br />

yogashiriaigakeri yogasenaigakerira trampa,<br />

iposanteigakerira<br />

17. impo yapakuaígakeri akya ipotea naka lo han hecho caer entre todos, y el ha gritado:<br />

ikaemanakera ee ee ee! ee!<br />

18. yogarieigi maniro akya ipatimaiganakeri Todos los venados corren <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> él:<br />

kara terok terok terok, terok 20<br />

19. okemiri itsinanetsite ikaemapake ee ee Su mujer lo ha escuchado cuando gritaba:<br />

ee! ee!<br />

20. onganiosoterilTiera yagaigabakero ha querido seguirlo pero <strong>la</strong> gente le ha<br />

otobairite ikantaigiro iriota gakeri maniro dicho: ya le agarró el venado.<br />

21. impo oneaigiri ikyaitapaakeri imanirote Han vuelto a escucharle lo que gritaba,<br />

ikisabuingani yogabiseingani y le seguían los venados enojándole;<br />

22. akya yabisanake katongonikya más abajo se le ha escuchado aún gritar:<br />

ikaemanake ee ee ee! ee!<br />

23. akya yogiaiganakeri maniro impo los venados le siguen y cuando lo han<br />

yagaigabakeri yagasenaigakerira obashi agarrado, entonces se ha convertido él<br />

ipeganaka maniro mismo en venado.<br />

24. impo yagakeri matsontsori yogakarí Después lo ha agarrado el tigre y se lo ha<br />

comido.<br />

25. maika ario Así acaba.<br />

19 Ma<strong>la</strong>güero. Normalmente se entien<strong>de</strong> por ma<strong>la</strong>güero el canto <strong>de</strong> un ave o pajarillo<br />

<strong>de</strong>terminado. En <strong>la</strong> amazonia recibe diversos nombres como "tunchi". Los matsigenka conocen<br />

muy diversos ma<strong>la</strong>güero: "tseibatatsírira", "machamporoni". En otras <strong>parte</strong>s es simi<strong>la</strong>r al<br />

"aymama". El canto <strong>de</strong> tales aves es portador <strong>de</strong> toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> noticias, alegres o tristes.<br />

20<br />

Terok terok. Onomatopéyico <strong>de</strong>l sonido que producen los venados al correr entre <strong>la</strong> maleza<br />

<strong>de</strong>.<strong>la</strong> selva.


Informante: Bautista Melchor 21 .<br />

Lugar: Sanganato.<br />

Fecha: 27 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1974<br />

IV. PORENKI<br />

1. Nonkenkyake maíka pairaní okisa- Yo cuento <strong>de</strong> una mujer antigua que ha<br />

nibayetirora oketyoirini porenki soñado con palillo 22 .<br />

2. impo okatanaka okantiri okisabisatsare Después, cuando le ha contado a su esposo<br />

nokisanibayetake porenki maika ikantiro eeje lo que ha soñado con palillo,él dice: ¿sí?<br />

3. ario irorobenti maika pikisanitakerora entonces ahora el palillo te va a enojar;<br />

porenki<br />

4. maika noatake naneibayetera gara yo voy a salir a pasear, pero tu no vas a<br />

paneibayetai okanti eeje salir. El<strong>la</strong> ha dicho: está bien.<br />

5. aifío opiratari ogoshirite Tiene una cría <strong>de</strong> mono.<br />

6. maika pintentaerita arisanorira gara Ahora tu no vas a pasear y yo sí me voy<br />

paneiti noata naneibayeteitira arisano ga a ir a pasear.<br />

paneiti oka eeje<br />

7. osama yagapaa ichakopite osama ikanti Después agarró sus flechas y le ha repetido:<br />

maika noateta arisano nonkantimpi gara no vas a salir, para que no te agarre palillo<br />

paneitai eeje akya itsitake yagabayetanaka y a mi tampoco.<br />

8. paita iroro tsinane obetsikabayetanaka Después <strong>la</strong> mujer le ha dicho al monito que<br />

oka aityota porenki atsi nagiteta okantiri tenía como su hijo:<br />

oshitone opegiri otomi<br />

9. notomi tsame parnanipitenara nagera hijo mío yo quiero ir a coger palillo; y él<br />

porenki ogoshirite ikanti eeje ha dicho: sí.<br />

21 Bautista Melchor. Joven matsigenka, <strong>de</strong> unos 23 años. Aprendió castel<strong>la</strong>no, en el contacto<br />

con <strong>la</strong> Misión Koribeni, asistiendo durante muy poco tiempo a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. Co<strong>la</strong>boró ampliamente<br />

conmigo en diversos programas en idioma matsigenka a través <strong>de</strong> Radio Quil<strong>la</strong>bamba.<br />

Conocedor <strong>de</strong> muchos <strong>mitos</strong> y canciones e incansable en el trabajo. De él he podido recoger<br />

innumerables grabaciones.<br />

22 Palillo. En idioma matsigenka "porenki". (Campomanesia muitiflora). Esta bel<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta da<br />

unos pequeños tubérculos a<strong>la</strong>rgados y con anillos. Es apreciado como colorante por su intenso<br />

amarillo y también se usa como guisador. El matsigenka también lo emplea para pintarse <strong>la</strong> cara,<br />

especialmente en los niños.


10. tera irogote pa'ikemake irirori inti El<strong>la</strong> no sabe hacer caso a lo que su esposo<br />

ikemasanotake agatata obetsi kabayeta le avisó;<br />

11. okantiri tsame ikena yaneitana ikena El<strong>la</strong> le dice: vamos a caminar y vamos a<br />

itsitabayetake aganaka oti mira porenki llegar hasta don<strong>de</strong> vive palillo. Y se han ido.<br />

12. akya otsitakero opotsitataibayetaka Después ha escuchado que alguien está<br />

aganagyetake apatoitagyabayetake okemi cortando ramas. Escucha: tsein, tsein! 23<br />

tsein tsein obateia pa oshi porenki oshongaka y caen hojas <strong>de</strong> palillo.<br />

13. ikenapai ipampogianakero kaata Se ha vuelto el<strong>la</strong> y ha visto un hombre, igual<br />

oseiraritsite que su esposo;<br />

14. osama ariompa yagapaa iniapakero <strong>de</strong>spués le ha hab<strong>la</strong>do: antes te he dicho que<br />

kogapa nonkantimpira ingara Marka te va a enojar el palillo,<br />

kogapaa ikantana nokisanibayetake porenki<br />

15. maika pokabayetakebi matsi tera pinkeme ahora has venido, y te he dicho que fueras<br />

nonkantakempira inkara matsi te obediente, pero no me has hecho caso;<br />

pinkematsatena<br />

16. okanti notaseganake negake porenki le dice el<strong>la</strong>: he tenido hambre y he venido<br />

eeje ario irobe tsa a coger palillo. El le dice: pues vamos.<br />

17. shigabaye yobateiabayetapake porenki Largo rato están cortando <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong>l<br />

tsein tsein yontaikiro palillo.<br />

18. osama paita akya ikaemakero ikanti Más <strong>de</strong>spués, él ha dicho: ven! Pero el<strong>la</strong><br />

taina tera oninti no lo ha escuchado.<br />

19. osama oshiganaka akya otsitakero Cuando ya está cansada han venido venados<br />

osama paita akya itsitakero y <strong>la</strong> han agarrado.<br />

20. inti ogoshirite yatagutanake inchatoku El monito se ha subido a un árbol y ha<br />

imayempibayetakero visto todo.<br />

21. osama paita yapatotapara maniro akya Después han venido muchos más venados<br />

itsitakero isemisemitakotakeri y <strong>la</strong> han agarrado entre todos.<br />

22. osama ishiganaka ipokaira pangotsiku Después ha corrido hasta <strong>la</strong> casa y ha<br />

yagake ipokaira pankotsiku itsasetapairo agarrado el algodón que el<strong>la</strong> estaba<br />

omampctsate magatiro itsongatakero preparando y lo ha <strong>de</strong>satado todo<br />

yabuiasebayetakero pankotsiku esparciéndolo por toda <strong>la</strong> casa.<br />

23. osama paita pai ikenapake oime Después ha llegado a <strong>la</strong> casa su esposo y<br />

imatsagataka komaginaro ikenapake le ha preguntado al mono por su mamá y le<br />

ogarityo piniro tyara oatakera kara ha dicho que el<strong>la</strong> ha salido.<br />

yokoti ceje<br />

23 Tsein tsein. Onomatopéyico <strong>de</strong>l sonido que produce el sable o machete al cortar <strong>la</strong> maleza.


24. akya otsitakero anta oseire ariotyo Ahora va a per<strong>de</strong>r su alma 24 , por no<br />

oatake maika nokantirora inkara tera haber hecho caso a lo que le he dicho, y<br />

onkematsatena atakeniriro tyo irotari <strong>la</strong> va a enojar mucho el palillo.<br />

okisanitakera porenki<br />

25. atanachatyo oatakera yogitapairi Como el<strong>la</strong> se ha ido, le dice el mono:<br />

ikomaginarote ikanti tsame vamos nosotros.<br />

26. tyakara itentar-akari yokoti itsi- Con el monito han ido a buscar<strong>la</strong> muy lejos,<br />

tagabayetakeri inebentapara parikoti<br />

27. ine kirapiosetake maniro tyarika allá don<strong>de</strong>, seguramente, <strong>la</strong> han agarrado<br />

yagakarai samaka teronk los venados.<br />

28. ishonga inei matsagataka iporokantanaka Cuando ha llegado ha visto que han corrido<br />

ishiganaka ikanti tyarika ikantaka ikantiro los venados y todo ha sido como él lo dijo:<br />

maika nonkantimpira ignara<br />

29. maika pokakebiniro maika imatakempi ahora <strong>la</strong> encuentra como muerta según <strong>la</strong> han<br />

teranakya imabetanaka ario irobenti tsame <strong>de</strong>jado ellos.<br />

ontinaemera pa'itingara garabayetakero<br />

30. irnpo ikyairora yogita yogitanayeimairo Después han venido y <strong>la</strong> han llevado a <strong>la</strong> casa<br />

yogongyetagaro pankotsiku<br />

31. ikoapairo tsitsi yogisashitakerora osama Mucho <strong>de</strong>spués, él ha juntado leña para que<br />

paita inti irirori yogapinitake magatiro ikantiro el<strong>la</strong> prepare comida, y le dice: ahora me voy.<br />

ja maika no ata<br />

32. nongogakera tsitsi maika pongotakera El<strong>la</strong> no ha podido hacer fuego para cocinar,<br />

komaginaro irori tyamba okantakempa por lo que le han hecho los venados;<br />

mataimatakerotari<br />

33. osamanitanake maika iniagyempitatiri <strong>de</strong>spués, ahora, el<strong>la</strong> ha querido disimu<strong>la</strong>r<br />

igoshirite itsitake lo que le han hecho;<br />

34. ibatanakera niateniku anta irirori su esposo también ha disimu<strong>la</strong>do y a ido<br />

yamatagaka yogapinitake ishibogate yogake a traer agua <strong>de</strong>l río.<br />

niaku<br />

35. osamanitanake ipokati yobegotyake Después que ha venido, ha amontonado <strong>la</strong><br />

tsitsi yogisashitakero ineapa iatapinitake leña para cocinar, y ha juntado todas sus<br />

iporongaengaba yetanake maniro kara irirori cosas, por lo que le han hecho a el<strong>la</strong> los<br />

yamerenganara akya iporokaengatanai venados;<br />

36. osama yagatakerori itsongata ikantiro <strong>de</strong>spués que ha terminado le dice: voy a traer<br />

maikani maika noatake niaku más leña <strong>de</strong> <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> <strong>de</strong>l río.<br />

nombegakitempara nongogake tsitsi<br />

24 Alma. La pa<strong>la</strong>bra matsigenka "seire" traducida aquí por "alma" contiene una inmensa variedad<br />

<strong>de</strong> significados, v.gr.: pensamiento, salud, recuerdo, i<strong>de</strong>a, ilusión, imaginación, inteligencia,<br />

<strong>de</strong>seo, etc.


37. okanti eoje okanti pimpigaera nogiakempi El<strong>la</strong> le dice: sí, regresa para que comamos.<br />

38. yagabayetanakero osa yagapake shintipoa Cuando ha llegado al río ha saltado sobre<br />

iparigatakopa nigankya <strong>la</strong> balsa y remado al medio <strong>de</strong>l río.<br />

39. osama poparigapai itsinanetsite irori Cuando el<strong>la</strong> ha caído en <strong>la</strong> cuenta le ha<br />

okaemanake ee ee pokapayetanakena gritado: ee! ee! regresa, no me abandones,<br />

kantakaniriratyo tera pagabayetena no me tengas enojada.<br />

kantakani nokisabintsatimpi<br />

40. tera inkeme akya itsitakoba kamatikya No le ha hecho caso y ha escapado hacia el<br />

yagabayeta ishishigaa río abajo.<br />

41. iporakaenkatapai maniro ineimatiro Ha aparecido manada <strong>de</strong> venados, y é ha<br />

tyarika iposantetanakara manironiro tateitarika visto montón <strong>de</strong> venados diablo, que <strong>la</strong><br />

akya itsitakero agarraban;<br />

42. ikantiro iro.ta pikafiobintsatakara y ha dicho: así es como el<strong>la</strong> lo ha querido,<br />

piniashitempa akya itsitakoba así le han hecho.<br />

43. kamatikya i tenia igoshirite Se ha ido abajo, don<strong>de</strong> vive su suegro, y<br />

yagabayetanakero ikemiro ibikonkirite le han recibido;<br />

ineaigapairi<br />

44. ikantiri notineri pokakebi ikanti eeje le dice: ¿Has venido? Y le contesta: si.<br />

45. iparo isekataigaka ikanti ogarityo Después que han comido le ha contado todo<br />

noshinto ikanti nokisabintsatirora sa lo que ha pasado <strong>de</strong> su hija y él ha dicho:<br />

nogamagakerotyo ikanti ario está bien;<br />

46. osama ikemisanti ikanti ariompa así le ha pasado, por no haber escuchado lo<br />

okisanitakera porenki naro noabayetakera que le he dicho <strong>de</strong>l palillo, y se ha empeñado<br />

nokenabayetira nokantiro gara payaneibayeti en salir a caminar;<br />

47. nopokaira noneapa tsasebayete oshitone yo he venido cuando he visto el algodón, que<br />

oinampetsate nokanti oga piniro yokonti anta ha esparcido el monito, y aquí te lo digo;<br />

48. noati noneapakirapiosetake maniro me he ido por todo lo que le han hecho a el<strong>la</strong><br />

pa'intirakero los venados.<br />

49. ikanti arioratyo tera nogobayete Está bien lo que le ha ocurrido a mi hija y<br />

noneogari okataka noshinto okuta itimaira ahora vivirá así siempre.<br />

kara kantanakani<br />

50. impo ikaimanaigakari Marka Después, ahora, así lo ha contado.<br />

51. notsengatake pinkisaniterora porenki Yo termino lo que ha soñado mujer con<br />

tera onkametite palillo malo.<br />

52. mataka nonkyenkitsatake Ya no cuento más.


Informante: Miguel Yaverire 25<br />

Lugar: Koribeni<br />

Fecha: 26 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1974<br />

V. INAENKA<br />

1. Moritoni maika inti tsimeri Morítoni 26 ahora es un pájaro,<br />

2. karanki inti matsigenka antes ha sido matsigenka.<br />

3. itobaiganake irirentíeigi itimaigi Vive junto con sus hermanos, que son<br />

muchos;<br />

4. iriniro ipaitaka Inaenka su mamá se l<strong>la</strong>ma Inaenka 27 .<br />

5. patiro ishiteaigapa pitotsiku Ahora están surcando en una canoa,<br />

itigaenkaigapakero tigarontsiku empujándose con tanganas 28 ,<br />

6. inebentakoiga paniro matsigenka han visto a un matsigenka que está en <strong>la</strong><br />

ipitake imparekeku ishimaatakera oril<strong>la</strong> <strong>de</strong>l río pescando,<br />

7. inti seripigari ikantiri pine abisanake le ha dicho el brujo: si ves su canoa <strong>de</strong><br />

pitotsi ashi Inaenka gara pikaemakotiro Inaenka no <strong>la</strong> vas a l<strong>la</strong>mar.<br />

8. ishimaabetanakara tsagarontsiku Ha pescado en su anzuelo un súngaro 29<br />

paniro omarane omani bien gran<strong>de</strong>,<br />

25 Miguel Yaverire. Nacido en Koribeni y actualmente resi<strong>de</strong> en Timpía (Bajo Urubamba).<br />

Co<strong>la</strong>boró ampliamente conmigo en <strong>la</strong> programación, en idioma matsigenka, <strong>de</strong> Radio<br />

Quil<strong>la</strong>bamba. Conocedor <strong>de</strong> innumerables tradiciones y canclones <strong>de</strong> su pueblo.<br />

26 Moritoni. Pájaro negro, gregario, que vive en los pastales y oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l río. Conocido también<br />

con el nombre <strong>de</strong> "vacamuchacho" porque le gusta acompañar al ganado cuando pasta.<br />

27 Inaenka. Se pue<strong>de</strong> traducir esta pa<strong>la</strong>bra por "virue<strong>la</strong>". La narración está p<strong>la</strong>gada <strong>de</strong> alusiones a<br />

esta enfermedad que probablemente ha diezmado a muchos grupos nativos. Inaenka es, por tanto,<br />

<strong>la</strong> personificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> enfermedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> virue<strong>la</strong>.<br />

28 Tanganas. Caña <strong>la</strong>rga, <strong>de</strong> aproximadamente 2 m., utilizada frecuentemente en los ríos<br />

amazónicos para empujar <strong>la</strong>s canoas apoyando el extremo en el fondo <strong>de</strong>l río.<br />

29 Súngaro. Pez liso <strong>de</strong> enorme tamaño (P<strong>la</strong>tystoma fasciatum) y peso; sabrosa carne. En Loreto<br />

afirman que los hay <strong>de</strong> 4 metros <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y <strong>de</strong> diversas especies: saltón, surubin, pirauaca, etc.


9. impo inoshikakeria ashi niaku cuando lo estaban sacando fuera <strong>de</strong>l río,<br />

inei ashi intati abisanake pitotsi ashi Inaenka al frente, ha visto <strong>la</strong> canoa <strong>de</strong> Inaenka y<br />

impo Moritoni sus hijos.<br />

10. matsigenka ineabakeri patiro cuando él <strong>la</strong> visto ha silbado una vez y <strong>la</strong><br />

ishibatabakeri impo pitotsi ashi Inaenka canoa ya está cruzando;<br />

opokapae intati<br />

11. yaneitapae omparayeku ipitakera ha bajado en <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya, don<strong>de</strong> está el<br />

matsigenka impo yoganake Moritoni matsigenka, y el<strong>la</strong> se ha quedado, sus<br />

iinaiganaero yanaitaiganaera inti hijos se han ido.<br />

yogaiganake Inaenka tera onkaemenkani<br />

12. Inaenka ikanti matsigenka gatabiteri Inaenka le dice que lleve el pescado a <strong>la</strong><br />

omani pibankoku naro tsikyata nonkotakeri casa que el<strong>la</strong> lo va a cocinar;<br />

13. maika yatagutanake piteniro inti el matsigenka carga con el pescado para<br />

matsigenka imasabitanake ikyanakiria omani meterlo en su casa;<br />

14. yogonkebayetanapa ibankoku cuando está llegando a <strong>la</strong> casa se le ha caído<br />

yashiriapitsatanakeri omani sabiku al suelo el pescado;<br />

15. impo itsagatanakeroa kipatsi ipi cuando ha tocado <strong>la</strong> tierra se ha quedado<br />

take impo itagianaka kantaka isaatenkani sin piel, como si le hubieran echado agua<br />

nia katsirinkaari hirviendo;<br />

16. inti matsigenka aikiro yashiriana también el matsigenka ha caído como<br />

ka sabiku ikamanake ashirianaka aikiro muerto y se ha pe<strong>la</strong>do su piel.<br />

imeshina<br />

17. Inaenka aityo oboreku patiro Inaenka tiene en su cara como una ampol<strong>la</strong>,<br />

omorekeshitake shiatekataka llena <strong>de</strong> agua hirviendo;<br />

okiteakishitakera katsirinkaari<br />

18. impo yogonkebetara ibankoku yo cuando estaban para llegar a <strong>la</strong> casa, el<strong>la</strong> ha<br />

gashirianake nia katsirinkare irashi omani <strong>de</strong>jado caer su agua sobre el súngaro y sobre<br />

impo matsigenka el matsigenka:<br />

19. Inaenka inti ash.i mantsigarintsi el<strong>la</strong> es dueña <strong>de</strong> <strong>la</strong> enfermedad que mata<br />

onintakerika ogamagakempi sintsi bien rápido.<br />

20. muiani okamagite seirari intiririka Siempre mira a los hombres como si fueran<br />

shintori maika okamagitiri impo onintake chanchos 30 y quiere matarlos para<br />

ogamagakeria ashi ogakemparia comerlos<br />

21. paita onintake ogyemparía seripigari Después, también ha querido comer al brujo;<br />

22. impo paniro matsigenka ipaitaka Potsotiki y a un matsigenka que se l<strong>la</strong>ma Potsótiki 31<br />

30 Chanchos. Pa<strong>la</strong>bra americana para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong>l cerdo y jabalí. En <strong>la</strong> amazonia<br />

se les conoce con los nombres <strong>de</strong> huanganas y sajinos.


23. inti piteniro aityo irashi otsa taka itsanoku pero los dos han tenido colgado al cuello un<br />

patíro iserepito impo tera agaberi ogakyemparia amuleto 32 y no ha podido comérselos.<br />

24. Inaenka okantiri ashi oani tera inkamaige Inaenka los ha bañado con su agua hirviendo<br />

pero no han muerto.<br />

25. potsotiki íshiganaka ipoteanaka ikamantitera Potsótiki ha corrido para avisar a sus<br />

irashi ipapitobairitene.matsigenka familiares matsigenka<br />

26. intiri seripigari nianatsi inti itagianaka El brujo se ha quedado hab<strong>la</strong>ndo, y ha<br />

inti okoneatanake iramporetsa impo comenzado a pe<strong>la</strong>rse; ya se ven sus tripas,<br />

okoneatanake iraganigake ikamanake su corazón, casi está muriendo.<br />

27. Potsotiki ikantaigiri matsigenkaeigi Potsótiki les dice que va a llevar a Inaenka<br />

inti iriatakera iramanakera Inaenka anta lejos, don<strong>de</strong> él vive;<br />

otsitiku tiakara itimera<br />

28. anta otsonkanakara impogini niaku allá don<strong>de</strong> se juntan todos los ríos, y hacen<br />

tyakara maganiro níapake omarapage un río grandísimo, y don<strong>de</strong> se acaba toda <strong>la</strong><br />

apatoatara impo otsonkata pakara kipatsi tierra.<br />

29. ipigaa pankotsiku irashi matsigenka Ha vuelto a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong>l matsigenka.<br />

30. tyakara Inaenka opitake oshinkotakera Inaenka está asando a los que han muerto y<br />

kamaigankitsirira impo onkotanake potsoti cocinando achiote.<br />

31. obiika potsoti okoobakera impo ikantiro El se ha bebido todo el achiote hirviendo y<br />

Inaenka mampianakena nobankoku le dice a Inaenka: acompáñame a mi casa.<br />

32. yokanakero otsityaku impo yatagutae enoku La <strong>de</strong>jó allá, al final <strong>de</strong>l todo, y él se ha<br />

subido a lo alto.<br />

33. inti matsigenka tsitenigeku ineakeri Por <strong>la</strong> noche le han visto en el cielo, a<br />

Potsotiki anta enoku ipitake ikiraatake ashi Potsótiki, y estaba bien rojo, por el achiote<br />

potsoti inti yobiikakaroa que había bebido.<br />

34. maika tera tsini matsigenka yogamagi Ahora ni uno solo <strong>de</strong> los matsigenka mata<br />

paniro moritoni irogamagakerika un Morítoni para comerlo,<br />

35. inti onkontetanake shiomporekitanatsi le van a salir ampol<strong>la</strong>s con agua hirviendo<br />

aityo nía katsirinkaari impo agabeake y pue<strong>de</strong>n morir.<br />

ogamagantakera<br />

31 Potsótiki. Personificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong>l "achiote" (bixa orel<strong>la</strong>na). Arbolito bixáceo <strong>de</strong> flores<br />

gran<strong>de</strong>s, medicinal, protector <strong>de</strong>l calor y rayos ultravioleta. Se usa en tintura para los vestidos y<br />

para <strong>la</strong> cara, su color es rojo-anaranjado intenso.<br />

32 (32) Amuleto. Los <strong>de</strong>nominados en matsigenka como "iserepito" o amuletos, son muy<br />

variados. Pue<strong>de</strong>n ser ma<strong>de</strong>ras, p<strong>la</strong>ntas, huesos, dientes, plumas, pieles, etc. teniendo cada uno<br />

propieda<strong>de</strong>s muy especiales. (Cfr. "Matsigenka", P. Joaquín Barriales, Edil. Secretariado <strong>de</strong><br />

Misiones, Madrid, 1977; pgs. 35 y 58).


36. nero. Ya está.<br />

Informante: Santiago Manugari 33<br />

Lugar: Chirumbia<br />

Fecha: 20 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1971<br />

33 Santiago Manugari. Natural <strong>de</strong> Chirumbia. Estudió con los misioneros en <strong>la</strong> Granja <strong>de</strong><br />

Quil<strong>la</strong>bamba. Actualmente vive en Matoriato. Co<strong>la</strong>boró ampliamente como re<strong>la</strong>tor <strong>de</strong> <strong>mitos</strong>,<br />

escuchados a sus papas y abuelos, y en fiestas familiares.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!