13.05.2013 Views

Los sistemas de indicadores ambientales y su papel en la ...

Los sistemas de indicadores ambientales y su papel en la ...

Los sistemas de indicadores ambientales y su papel en la ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Los</strong> <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong><br />

<strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y <strong>su</strong> <strong>papel</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> información e integración<br />

<strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te<br />

MIGUEL-ÁLVARO AGUIRRE ROYUELA<br />

RESUMEN<br />

Con<strong>su</strong>ltor Ambi<strong>en</strong>tal. Punto Focal Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia<br />

Europea <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te. Subdirección G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Calidad Ambi<strong>en</strong>tal, Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te.<br />

miguel.aguirre@sgca.mma.es<br />

La pres<strong>en</strong>te comunicación pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ofrecer una visión g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l <strong>papel</strong><br />

<strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> como herrami<strong>en</strong>tas básicas <strong>en</strong> el<br />

<strong>su</strong>ministro <strong>de</strong> información ambi<strong>en</strong>tal y <strong>su</strong> utilización <strong>en</strong> el seguimi<strong>en</strong>to<br />

y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> integración. Esta información<br />

se complem<strong>en</strong>ta, a<strong>de</strong>más, con unas nociones muy g<strong>en</strong>erales sobre los<br />

<strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong>, pasando finalm<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>scribir el sistema <strong>de</strong><br />

<strong>indicadores</strong> <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong> concepción<br />

inicial hasta los últimos <strong>de</strong>sarrollos realizados.<br />

En el primer capítulo se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> relevancia <strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong> y <strong>su</strong><br />

<strong>papel</strong> al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración <strong>de</strong>l<br />

medio ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas sectoriales.<br />

El capítulo 2, conti<strong>en</strong>e una aproximación a los <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong><br />

analizando algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales <strong>de</strong>finiciones exist<strong>en</strong>tes sobre<br />

<strong>indicadores</strong>, índices y <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong>. También revisa los<br />

principales marcos <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> más<br />

habituales <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos por organismos internacionales <strong>de</strong> amplia trayectoria<br />

<strong>en</strong> el trabajo con <strong>indicadores</strong>.<br />

En el capítulo 3 se pres<strong>en</strong>ta el sistema <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong><br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por el Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te analizando el proceso<br />

que ha permitido <strong>su</strong> constitución.<br />

1231


1232<br />

I Congreso <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil, Territorio y Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />

A<strong>de</strong>más se establece una comparativa <strong>en</strong>tre los <strong>indicadores</strong> propuestos<br />

<strong>en</strong> el informe preliminar y los adoptados <strong>en</strong> el sistema tras los <strong>de</strong>sarrollos<br />

posteriores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas áreas <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> contemp<strong>la</strong>das.<br />

Por último, el capítulo 4 recoge <strong>la</strong>s líneas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> última propuesta<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por el Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te sobre <strong>indicadores</strong><br />

y que da continuidad a <strong>la</strong> <strong>de</strong>scrita <strong>en</strong> el capítulo anterior.<br />

Esta nueva propuesta da un giro <strong>en</strong> <strong>su</strong> p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to motivada por<br />

<strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te actual <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> informes sintéticos sobre el estado<br />

<strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones adoptadas<br />

con vistas a <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> criterios <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

sectoriales.


<strong>Los</strong> <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y <strong>su</strong> <strong>papel</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> información e integración...<br />

1. INTRODUCCIÓN<br />

Una máxima, ya ampliam<strong>en</strong>te aceptada sobre los <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> acerca <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong> utilidad principal, es <strong>la</strong> <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> haber alcanzado un <strong>papel</strong> especial como herrami<strong>en</strong>tas<br />

básicas <strong>de</strong> información para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> informes sobre el estado <strong>de</strong>l medio<br />

ambi<strong>en</strong>te. Sobre todo, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> aspectos <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

políticas sectoriales. Este <strong>papel</strong> facilita realizar <strong>la</strong> revisión regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los progresos<br />

realizados <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los objetivos establecidos y difundir los re<strong>su</strong>ltados tanto a<br />

los responsables <strong>de</strong> dichas políticas como al público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

Para este fin, son muchas <strong>la</strong>s iniciativas realizadas por distintos organismos internacionales.<br />

Entre otros, <strong>de</strong>stacan: <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> Naciones Unidas,<br />

<strong>la</strong> Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el Desarrollo Económico, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión<br />

Europea y <strong>su</strong> Oficina Estadística y <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Europea <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te. A estos organismos<br />

se <strong>de</strong>berían añadir una serie <strong>de</strong> instituciones específicas <strong>de</strong> otros tantos países.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, pue<strong>de</strong> ser muy interesante reseñar <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong> política actual<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> UE que i<strong>en</strong>e <strong>de</strong>sarrollándose <strong>de</strong> un tiempo a esta parte. En concreto, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

conclusiones <strong>de</strong> los Consejos Europeos1 celebrados <strong>en</strong> los últimos años se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong><br />

idoneidad <strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong> como herrami<strong>en</strong>tas para <strong>su</strong>ministro y producción <strong>de</strong> información<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> integración que se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong>.<br />

Así:<br />

En el Consejo Europeo <strong>de</strong> Cardiff (junio <strong>de</strong> 1998) se reafirmó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

integración <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas sectoriales. Entre <strong>su</strong>s conclusiones<br />

más importantes, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar:<br />

■ <strong>Los</strong> miembros <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> establecer <strong>su</strong>s propias estrategias para dar efecto a<br />

<strong>la</strong> integración medioambi<strong>en</strong>tal y al <strong>de</strong>sarrollo. <strong>Los</strong> progresos realizados <strong>de</strong>b<strong>en</strong> analizarse<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión y <strong>de</strong>terminando <strong>indicadores</strong>.<br />

Se invitó a los Consejos <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> Transporte, <strong>de</strong> Energía y <strong>de</strong> Agricultura<br />

a que inicias<strong>en</strong> este proceso.<br />

En esta mima línea, <strong>en</strong> el Consejo Europeo <strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>a (diciembre <strong>de</strong> 1998), se establecieron,<br />

<strong>en</strong>tre otras, <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes conclusiones:<br />

■ <strong>Los</strong> Consejos <strong>de</strong> Transportes, Energía y Agricultura <strong>de</strong>b<strong>en</strong> proseguir <strong>su</strong> <strong>la</strong>bor con vistas<br />

a pres<strong>en</strong>tar al Consejo Europeo <strong>de</strong> Helsinki estrategias globales para esos sectores,<br />

incluy<strong>en</strong>do un cal<strong>en</strong>dario <strong>de</strong> medidas adicionales y una serie <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong>.<br />

■ Entre otros temas, el Consejo Europeo <strong>de</strong>bería revisar, <strong>en</strong> <strong>su</strong> sesión <strong>de</strong> Helsinki, tal<br />

y como ya se ha dicho, el informe coordinado sobre <strong>indicadores</strong> pres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong><br />

Comisión<br />

En el Consejo Europeo celebrado <strong>en</strong> Helsinki (diciembre 1999), se puso <strong>de</strong> manifiesto<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> avanzar <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> integración, invitándose formalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

1 El Consejo Europeo se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ori<strong>en</strong>taciones políticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea y<br />

aborda, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación política europea, los problemas <strong>de</strong> actualidad internacional. Reúne a<br />

los Jefes <strong>de</strong> Estado y <strong>de</strong> Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión y al Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, <strong>de</strong> forma bianual.<br />

1233


Comisión a que preparara una propuesta a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo que integrara <strong>la</strong>s políticas para<br />

el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista económico, social y ecológico.<br />

Por último, <strong>en</strong> el Consejo Europeo <strong>de</strong> Gotemburgo (junio <strong>de</strong> 2001) se acordó <strong>la</strong> Estrategia<br />

<strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE. Dicha estrategia aña<strong>de</strong> una dim<strong>en</strong>sión ambi<strong>en</strong>tal<br />

a los aspectos sociales y económicos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>finidos <strong>en</strong> el Consejo<br />

Europeo <strong>de</strong> Estocolmo (marzo <strong>de</strong> 2001) que partían <strong>de</strong>l compromiso adquirido con<br />

arreglo Proceso <strong>de</strong> Lisboa (Consejo Europeo extraordinario <strong>de</strong> Lisboa <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2000).<br />

La Comisión <strong>de</strong>berá evaluar <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>en</strong> <strong>su</strong> informe <strong>de</strong> síntesis<br />

anual, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> principales que el Consejo <strong>de</strong>berá t<strong>en</strong>er<br />

<strong>de</strong>finidos con ante<strong>la</strong>ción al Consejo Europeo <strong>de</strong> primavera <strong>de</strong>l 2002 que se celebrará<br />

<strong>en</strong> Barcelona.<br />

Esta secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> actuaciones y compromisos, <strong>de</strong>ja c<strong>la</strong>ro el interés manifestado por<br />

<strong>la</strong>s instituciones europeas para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> así<br />

como el reconocimi<strong>en</strong>to al <strong>papel</strong> que éstos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición y seguimi<strong>en</strong>to,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> integración.<br />

2. INDICADORES AMBIENTALES: ALGUNOS ASPECTOS DE INTERÉS<br />

2.1. Concepto <strong>de</strong> Indicador Ambi<strong>en</strong>tal<br />

Son muchas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones sobre <strong>indicadores</strong> exist<strong>en</strong>tes. Sobre todo, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los parámetros o variables estadísticas asociados a temas <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong><br />

pue<strong>de</strong>n ser consi<strong>de</strong>rados como <strong>indicadores</strong> siempre que aport<strong>en</strong> m<strong>en</strong>sajes simples<br />

y c<strong>la</strong>ros sobre lo que está ocurri<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

De <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones exist<strong>en</strong>tes, es muy importante <strong>la</strong> establecida por <strong>la</strong> OCDE que<br />

consi<strong>de</strong>ra que un indicador es un parámetro, o valor <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> otros parámetros, dirigido<br />

a proveer información y <strong>de</strong>scribir el estado <strong>de</strong> un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o con un significado añadido mayor<br />

que el directam<strong>en</strong>te asociado a <strong>su</strong> propio valor. A <strong>su</strong> vez, este organismo <strong>de</strong>fine el concepto<br />

<strong>de</strong> índice como un conjunto agregado o pon<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> parámetros o <strong>indicadores</strong>.<br />

En esta misma línea, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición propuesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicación<br />

<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te Indicadores <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong>. Una propuesta para España<br />

y <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> anterior, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que:<br />

«Un indicador ambi<strong>en</strong>tal es una variable que ha sido socialm<strong>en</strong>te dotada <strong>de</strong> un significado<br />

añadido al <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> <strong>su</strong> propia configuración ci<strong>en</strong>tífica, con el fin <strong>de</strong> reflejar <strong>de</strong><br />

forma sintética una preocupación social con respecto al medio ambi<strong>en</strong>te e insertar<strong>la</strong> coher<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.»<br />

En esta misma publicación se contemp<strong>la</strong> el concepto <strong>de</strong> índice, que se pue<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar<br />

como <strong>la</strong> expresión numérica, <strong>de</strong> carácter adim<strong>en</strong>sional, obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> <strong>la</strong> fusión <strong>de</strong> varias<br />

variables <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> mediante criterios <strong>de</strong> pon<strong>de</strong>ración específicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finidos. Posee<br />

un carácter social más ac<strong>en</strong>tuado <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> int<strong>en</strong>cionalidad con que se establece el<br />

proceso <strong>de</strong> pon<strong>de</strong>ración. <strong>Los</strong> índices, por tanto, pue<strong>de</strong> hacer el <strong>papel</strong> <strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong>.<br />

Por último, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar que el Instituto francés <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te (IFEN)<br />

<strong>de</strong>fine los <strong>indicadores</strong> como:<br />

1234<br />

I Congreso <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil, Territorio y Medio Ambi<strong>en</strong>te


<strong>Los</strong> <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y <strong>su</strong> <strong>papel</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> información e integración...<br />

«...Un dato que ha sido seleccionado a partir <strong>de</strong> un conjunto estadístico más amplio<br />

por poseer una significación y una repres<strong>en</strong>tatividad particu<strong>la</strong>res. <strong>Los</strong> <strong>indicadores</strong> con<strong>de</strong>nsan<br />

<strong>la</strong> información y simplifican el acercami<strong>en</strong>to a los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os medio<strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong>,<br />

a m<strong>en</strong>udo complejos, lo que les hace muy útiles para <strong>la</strong> comunicación...»<br />

De <strong>en</strong>tre todas <strong>la</strong>s características o criterios para selección <strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong>,<br />

se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>stacar los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

■ Relevantes a esca<strong>la</strong> nacional (aunque pue<strong>de</strong>n ser utilizados a esca<strong>la</strong>s regionales<br />

o locales, sí fuera pertin<strong>en</strong>te).<br />

■ Pertin<strong>en</strong>tes fr<strong>en</strong>te a los objetivos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible u otros que se persigan.<br />

■ Compr<strong>en</strong>sibles, c<strong>la</strong>ros, simples y no ambiguos.<br />

■ Realizables <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong>l sistema estadístico nacional y disponibles<br />

con el m<strong>en</strong>or coste posible.<br />

■ Limitados <strong>en</strong> número, pero amparados con un criterio <strong>de</strong> <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to.<br />

■ Repres<strong>en</strong>tativos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> lo posible <strong>de</strong> un cons<strong>en</strong>so (internacional y nacional).<br />

Respecto a <strong>su</strong> utilidad, los <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s funciones principales<br />

sigui<strong>en</strong>tes:<br />

■ Proveer información sobre los problemas <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong>.<br />

■ Apoyar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas y el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s, i<strong>de</strong>ntificando<br />

los factores c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> presión sobre el medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

■ Contribuir al seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> respuesta y especialm<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> integración.<br />

■ Ser una herrami<strong>en</strong>ta para difusión <strong>de</strong> información <strong>en</strong> todos los niveles, tanto para<br />

responsables políticos, expertos o ci<strong>en</strong>tíficos y público g<strong>en</strong>eral.<br />

Así mismo, <strong>en</strong> un sistema <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong><br />

se <strong>de</strong>be ajustar a unos criterios básicos que se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>:<br />

■ Establecer <strong>indicadores</strong> cuya compresión sea s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> y accesible a los no especialistas.<br />

■ Que cada indicador constituya una expresión c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> estado y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, g<strong>en</strong>eralizable<br />

al área temática <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia (es <strong>de</strong>cir, el indicador se interpreta <strong>en</strong> el<br />

contexto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para el que ha sido <strong>de</strong>finido).<br />

■ Que el conjunto <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>de</strong>finidos sea compreh<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad ambi<strong>en</strong>tal<br />

a <strong>la</strong> que se refiere.<br />

La creación <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> Indicadores persigue los sigui<strong>en</strong>tes objetivos:<br />

■ Facilitar <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> un territorio o <strong>de</strong> una problemática<br />

específica.<br />

■ Proporcionar datos equival<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre sí <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes regiones y países, <strong>de</strong><br />

forma que puedan también agruparse para obt<strong>en</strong>er datos globales (nacionales e<br />

internacionales).<br />

■ Proporcionar información sistematizada y <strong>de</strong> fácil compr<strong>en</strong>sión para el público no<br />

experto <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia sobre <strong>la</strong> situación ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el ámbito que se contemple.<br />

1235


En <strong>de</strong>finitiva, los <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> se refier<strong>en</strong> siempre a problemas <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong><br />

socialm<strong>en</strong>te relevantes y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> comunicar y ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> un dato<br />

<strong>de</strong> tal modo que puedan ser útiles a los procesos <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />

constituyan una bu<strong>en</strong>a base <strong>de</strong> con<strong>su</strong>lta, completa y asequible, para un público amplio<br />

y no necesariam<strong>en</strong>te experto. En re<strong>su</strong>m<strong>en</strong>:<br />

Por tanto, los <strong>indicadores</strong> con<strong>de</strong>nsan <strong>la</strong> información, simplifican <strong>la</strong> aproximación a los<br />

problemas medio<strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> —a m<strong>en</strong>udo muy complejos— y sirv<strong>en</strong> <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>to útil<br />

para <strong>la</strong> comunicación <strong>de</strong> los mismos.<br />

2.2. Marco <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> Indicadores Ambi<strong>en</strong>tales<br />

Exist<strong>en</strong> distintos esquemas <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> que también<br />

se utilizan para c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong> que los constituy<strong>en</strong>. Aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actualidad son varios los mo<strong>de</strong>los exist<strong>en</strong>tes, los que pres<strong>en</strong>tan una mayor proyección<br />

son los sigui<strong>en</strong>tes<br />

1. Mo<strong>de</strong>lo Presión-Estado-Respuesta<br />

2. Mo<strong>de</strong>lo Fuerzas motrices-Presión-Estado-Impacto-Respuesta<br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> presión–estado–respuesta (PER), establecido por <strong>la</strong> Organización para<br />

<strong>la</strong> Cooperación y Desarrollo Económico (OCDE) obe<strong>de</strong>ce a una lógica según <strong>la</strong> cual <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s humanas ejerc<strong>en</strong> presiones sobre el <strong>en</strong>torno y los recursos <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y naturales,<br />

alterando, <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida, <strong>su</strong> estado inicial. La sociedad <strong>en</strong> <strong>su</strong> conjunto<br />

i<strong>de</strong>ntifica estas variaciones y pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir (objetivos <strong>de</strong> política) <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong><br />

medidas (respuestas) que tratarían <strong>de</strong> corregir <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias negativas <strong>de</strong>tectadas. Estas<br />

medidas se dirig<strong>en</strong> con carácter caute<strong>la</strong>r, contra los mismos mecanismos <strong>de</strong> presión, o<br />

bi<strong>en</strong>, con carácter corrector, directam<strong>en</strong>te sobre los factores afectados <strong>de</strong>l medio.<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas actuaciones se <strong>su</strong>pone, o espera, una mejoría <strong>de</strong>l estado<br />

<strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

1236<br />

I Congreso <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil, Territorio y Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />

Figura 1. Mo<strong>de</strong>lo Presión-Estado-Respuesta.


<strong>Los</strong> <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y <strong>su</strong> <strong>papel</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> información e integración...<br />

Otro marco <strong>de</strong> análisis <strong>en</strong> apari<strong>en</strong>cia más complejo que el mo<strong>de</strong>lo PER <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE,<br />

ha sido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Europea <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te (AEMA). Se trata <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo FPEIR: Fuerzas Motrices-Presión-Estado-Impacto-Respuesta.<br />

Figura 2. Mo<strong>de</strong>lo FPEIR.<br />

El mo<strong>de</strong>lo se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> una evolución secu<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el <strong>de</strong>sarrollo social<br />

y económico origina Presiones <strong>en</strong> el medio, que dan lugar a una serie <strong>de</strong> cambios<br />

<strong>en</strong> el Estado <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te. Consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos cambios es <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> Impactos<br />

sobre <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> recursos, los eco<strong>sistemas</strong> naturales, etc. Motivado<br />

por esto, se produc<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> Respuestas por parte <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes sociales<br />

y los po<strong>de</strong>res públicos <strong>de</strong>stinadas a mejorar <strong>la</strong> gestión económica y social, a eliminar o<br />

reducir esas presiones, a restaurar y recuperar el estado <strong>de</strong>l medio y <strong>la</strong>s alteraciones <strong>de</strong>rivadas<br />

<strong>de</strong> los impactos.<br />

Como pue<strong>de</strong> observarse, este mo<strong>de</strong>lo incorpora al anterior <strong>de</strong> P-E-R <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

sectoriales sociales y económicas ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te relevantes que son responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

situación (fuerzas motrices), así como los efectos adversos <strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong> estado <strong>de</strong>tectados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> salud y comportami<strong>en</strong>to humanos, el medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> economía y <strong>la</strong><br />

sociedad (impactos).<br />

Estos mo<strong>de</strong>los permit<strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntear <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> coher<strong>en</strong>tes que contempl<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> forma íntegra <strong>la</strong> problemática ambi<strong>en</strong>tal analizada con todas <strong>la</strong>s vincu<strong>la</strong>ciones<br />

e interre<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los problemas y <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias.<br />

2.3. Pres<strong>en</strong>tación y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

El formato <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong> es uno <strong>de</strong> los aspectos<br />

más importantes a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta ya que el éxito y el «grado <strong>de</strong> comunicación» que<br />

1237


se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> con ellos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> información que se <strong>su</strong>ministre y <strong>de</strong> cómo se organice<br />

<strong>la</strong> misma. No hay que olvidar que <strong>la</strong> función principal <strong>de</strong>l indicador es <strong>la</strong> <strong>de</strong> informar<br />

<strong>de</strong> forma c<strong>la</strong>ra y eficaz.<br />

Por tanto, se hace necesario establecer un cont<strong>en</strong>ido mínimo indisp<strong>en</strong>sable para<br />

pres<strong>en</strong>tar los <strong>indicadores</strong>, ya que éstos son sometidos habitualm<strong>en</strong>te a foros <strong>de</strong> discusión<br />

<strong>de</strong> diversa índole, tanto para procesos <strong>de</strong> selección <strong>de</strong> los propios <strong>indicadores</strong><br />

como para el análisis y validación <strong>de</strong> <strong>la</strong> información que conti<strong>en</strong><strong>en</strong>. Esto exige disponer<br />

<strong>de</strong> información muy concreta y concisa sobre los mismos, con el fin <strong>de</strong> evitar ambigüeda<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong> interpretación.<br />

Existe gran variedad <strong>de</strong> posibles formatos <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong>, modificándose<br />

<strong>su</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> información que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ofrecer. A <strong>su</strong> vez,<br />

distintos organismos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> establecidos formatos y cont<strong>en</strong>idos distintos basados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

características y tipos <strong>de</strong> informes que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n. Así, <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Europea <strong>de</strong> Medio<br />

Ambi<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> OCDE, Eurostat, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> Naciones Unidas,<br />

etc. son bu<strong>en</strong>as refer<strong>en</strong>cias que ofrec<strong>en</strong> ejemplos interesantes para consi<strong>de</strong>rar.<br />

No obstante, un cont<strong>en</strong>ido básico a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r pue<strong>de</strong> ser el que se pres<strong>en</strong>ta a continuación,<br />

y que, por <strong>su</strong>puesto, <strong>de</strong>be <strong>su</strong>frir <strong>la</strong>s modificaciones oportunas <strong>en</strong> función <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y disponibilidad <strong>de</strong> información.<br />

1238<br />

Título <strong>de</strong>l indicador<br />

I Congreso <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil, Territorio y Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />

1. Descripción y ámbito <strong>de</strong>l indicador<br />

Definición <strong>de</strong>l indicador.<br />

Objetivo para el que se p<strong>la</strong>ntea el indicador.<br />

Gráfico o diagrama que <strong>de</strong>be cont<strong>en</strong>er información sobre: años, unida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> medida, ley<strong>en</strong>da asociada, fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> información y notas<br />

ac<strong>la</strong>ratorias.<br />

M<strong>en</strong>saje c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do <strong>su</strong>cintam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> conclusión que pue<strong>de</strong><br />

obt<strong>en</strong>erse <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> información pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el gráfico y <strong>la</strong><br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia ofrecida por el indicador.<br />

Tipo <strong>de</strong> indicador, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />

el sistema al que pert<strong>en</strong>ece.<br />

Ámbito <strong>de</strong>l indicador: cobertura geográfica y temporal.


<strong>Los</strong> <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y <strong>su</strong> <strong>papel</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> información e integración...<br />

2. Análisis y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> información ofrecida por el indicador<br />

Definición <strong>de</strong>l problema ambi<strong>en</strong>tal al que se refiere y relevancia <strong>de</strong>l<br />

mismo para analizar el problema. Amplía el objetivo para el que se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> el indicador pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> punto 1.<br />

Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> información ofrecida por el indicador <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con el problema con el que se asocia.<br />

3. Datos base<br />

Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> datos que permite <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l gráfico<br />

inicial.<br />

4. Datos complem<strong>en</strong>tarios e información técnica<br />

Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> datos.<br />

Descripción <strong>de</strong> los datos.<br />

Cobertura geográfica y temporal <strong>de</strong> los datos básicos.<br />

Metodología y frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> captura <strong>de</strong> datos.<br />

Metodología <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metodologías empleadas y posibilidad <strong>de</strong> comparación<br />

(cuando sean distintas).<br />

Trabajos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes o futuros <strong>de</strong>sarrollos que mejorarían <strong>la</strong> información.<br />

Marco legis<strong>la</strong>tivo o normativa vincu<strong>la</strong>da al indicador con especificación<br />

<strong>de</strong> valores límite.<br />

Notas ac<strong>la</strong>ratorias, observaciones, etc.<br />

5. Indicadores complem<strong>en</strong>tarios y <strong>su</strong>b<strong>indicadores</strong><br />

Siempre que se consi<strong>de</strong>re necesario pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>indicadores</strong> <strong>de</strong>rivados o<br />

complem<strong>en</strong>tarios al indicador principal con el fin <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong> información que este <strong>su</strong>ministra<br />

o matizar aspectos específicos.<br />

1239


En este caso <strong>la</strong> estructura y cont<strong>en</strong>ido que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>be ser <strong>la</strong> básica (expuesta<br />

<strong>en</strong> este apartado) aunque sin repetir los campos que pudieran ser reiterativos.<br />

En cualquier caso, <strong>de</strong>be existir un campo <strong>de</strong>scriptivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción con el indicador<br />

principal o al que complem<strong>en</strong>tan y que sirva <strong>de</strong> nexo con el mismo.<br />

3. EL SISTEMA DE INDICADORES AMBIENTALES DEL<br />

MINISTERIO DE MEDIO AMBIENTE<br />

3.1. Pres<strong>en</strong>tación<br />

La necesidad <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> información sintética sobre el estado y <strong>la</strong> evolución<br />

<strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> mera recogida <strong>de</strong> datos y e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> estadísticas,<br />

ha <strong>de</strong>rivado <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> como herrami<strong>en</strong>tas<br />

específicas <strong>de</strong> información. A ello ha contribuido también el hecho <strong>de</strong> que hoy <strong>en</strong><br />

día, es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>cillo disponer <strong>de</strong> abundante información y <strong>de</strong> datos estadísticos<br />

sobre temas <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong>, pero se <strong>de</strong>tecta que, <strong>en</strong> muchas ocasiones se ha puesto<br />

un mayor esfuerzo <strong>en</strong> <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, que <strong>en</strong> <strong>su</strong> análisis y <strong>su</strong> a<strong>de</strong>cuada pres<strong>en</strong>tación.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> información pres<strong>en</strong>tada bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> permitirá completar<br />

los informes periódicos sobre el estado <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te, e incluso e<strong>la</strong>borarlos<br />

con una perspectiva totalm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te, contribuy<strong>en</strong>do así a <strong>la</strong> <strong>su</strong>pervisión <strong>de</strong> los progresos<br />

registrados <strong>en</strong> política medioambi<strong>en</strong>tal y a <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s directrices <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas sectoriales. De igual forma, esto hará posible revisar <strong>de</strong> forma<br />

regu<strong>la</strong>r y sistemática el progreso t<strong>en</strong><strong>de</strong>nte al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los objetivos políticos y<br />

a <strong>la</strong> comunicación <strong>de</strong> los re<strong>su</strong>ltados a los ag<strong>en</strong>tes interesados, incluy<strong>en</strong>do <strong>en</strong>tre éstos al<br />

público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

Estas y otras razones más técnicas han contribuido a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar un<br />

conjunto <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> que, estructurados <strong>en</strong> áreas temáticas específicas y repres<strong>en</strong>tativas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática ambi<strong>en</strong>tal españo<strong>la</strong>, sean capaces <strong>de</strong> configurar un sistema<br />

coher<strong>en</strong>te y dotado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te consist<strong>en</strong>cia y lógica interna para asegurar <strong>su</strong> estabilidad.<br />

El procedimi<strong>en</strong>to seguido <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta inicial <strong>de</strong>l Sistema Español<br />

<strong>de</strong> Indicadores Ambi<strong>en</strong>tales, pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse habitual <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> trabajos<br />

y se caracteriza porque <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong> se materializa <strong>en</strong> un foro <strong>de</strong> discusión<br />

multidisciplinar, con el fin <strong>de</strong> asegurar <strong>la</strong> mayor participación <strong>de</strong> los diversos<br />

ag<strong>en</strong>tes y contribuir a lograr un amplio cons<strong>en</strong>so social. Esta condición garantiza una<br />

visión lo <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te amplia y re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te objetiva sobre el conjunto <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

analizados.<br />

A gran<strong>de</strong>s rasgos este modo <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> tres fases c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciadas:<br />

1240<br />

I Congreso <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil, Territorio y Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />

Fase 1: estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas simi<strong>la</strong>res <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das por otros organismos, tanto<br />

nacionales como internacionales. De forma parale<strong>la</strong>, también <strong>de</strong>be realizarse<br />

una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> <strong>su</strong>ministro <strong>de</strong> información que, con<br />

base legal, están establecidas <strong>en</strong> nuestro país, ya que una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>de</strong> un bu<strong>en</strong> indicador ambi<strong>en</strong>tal es <strong>la</strong> posibilidad real <strong>de</strong> cálculo.


<strong>Los</strong> <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y <strong>su</strong> <strong>papel</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> información e integración...<br />

Fase 2: estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática ambi<strong>en</strong>tal españo<strong>la</strong>, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s áreas c<strong>la</strong>ve re<strong>la</strong>cionadas<br />

con el medio ambi<strong>en</strong>te y analizando, para cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, <strong>su</strong><br />

estado g<strong>en</strong>eral y los factores que lo condicionan, junto con <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

causa-efecto que se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> cada ámbito.<br />

Fase 3: e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> una propuesta inicial para ser sometida a discusión ante un grupo<br />

<strong>de</strong> expertos. Este foro <strong>de</strong> discusión se configura t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta razones<br />

<strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia profesional ya sea <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración,<br />

<strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> investigación, etc. También es importante contar, <strong>en</strong> esta<br />

fase, con un <strong>en</strong>foque territorial cuidando <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> el foro <strong>de</strong><br />

expertos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a los organismos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s<br />

Autónomas con el fin <strong>de</strong> que puedan aportar <strong>su</strong> punto <strong>de</strong> vista sobre <strong>la</strong>s<br />

características territoriales y, por tanto, <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong>, exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s.<br />

Esta tercera fase permite una primera aproximación al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l estado y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática más significativa <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te, permiti<strong>en</strong>do así <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

una lista provisional <strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong>. Una vez <strong>de</strong>finidos éstos y<br />

comprobada <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> información para <strong>su</strong> cálculo, se vuelve a recabar, <strong>en</strong><br />

una segunda ronda <strong>de</strong> con<strong>su</strong>ltas, <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los expertos, lo que permite <strong>de</strong>sembocar<br />

<strong>en</strong> una lista <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>de</strong>finitiva. Este proceso pue<strong>de</strong> ampliarse, si fuese necesario,<br />

con otras reuniones específicas sobre aspectos concretos que, por <strong>su</strong> complejidad<br />

o falta <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so, exijan <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r estudios posteriores hasta llegar a un<br />

acuerdo.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> este procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> análisis y cons<strong>en</strong>so, <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l Sistema<br />

Español <strong>de</strong> Indicadores Ambi<strong>en</strong>tales se han t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, como acabamos <strong>de</strong><br />

seña<strong>la</strong>r, no sólo <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> otros países, sino también <strong>la</strong> metodología más difundida,<br />

contrastada y <strong>de</strong> mayor imp<strong>la</strong>ntación <strong>en</strong> los organismos internacionales.<br />

Respecto a <strong>la</strong> aportación internacional a <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l Sistema, se ha llevado a<br />

cabo <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales iniciativas exist<strong>en</strong>tes hasta <strong>la</strong> fecha. Entre el<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>staca<br />

el estudio <strong>de</strong> los trabajos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos por <strong>la</strong> Organización para <strong>la</strong> Cooperación y<br />

Desarrollo Económico (OCDE), <strong>la</strong> Unión Europea y <strong>la</strong> Comisión Económica para Europa<br />

<strong>de</strong> Naciones Unidas (CEPE). También se ha contemp<strong>la</strong>do algunas iniciativas <strong>de</strong><br />

los principales países con experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> como<br />

Canadá, Suecia y los Países Bajos.<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista metodológico, es necesario <strong>de</strong>stacar que el marco <strong>de</strong> análisis<br />

elegido para <strong>la</strong> estructuración <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> es el <strong>de</strong>nominado «Presión-<br />

Estado-Respuesta (PER)», adoptado por <strong>la</strong> OCDE y basado <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> causalidad<br />

<strong>en</strong> el que <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s humanas ejerc<strong>en</strong> presiones sobre el medio cambiando <strong>la</strong> calidad<br />

y cantidad <strong>de</strong> los recursos naturales. A <strong>su</strong> vez, <strong>la</strong> sociedad respon<strong>de</strong> a estos cambios<br />

a través <strong>de</strong> políticas <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong>, sectoriales y económicas, que inci<strong>de</strong>n tanto <strong>en</strong><br />

los factores <strong>de</strong> presión que originan <strong>la</strong> alteración como <strong>en</strong> el propio estado <strong>de</strong>l medio<br />

con actuaciones <strong>de</strong> restauración <strong>de</strong> <strong>su</strong>s condiciones naturales.<br />

La selección <strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong> se ha realizado i<strong>de</strong>ntificando, <strong>en</strong> primer lugar, los<br />

principales problemas o preocupaciones <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> asociadas a cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />

<strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> contemp<strong>la</strong>das. De esta forma, se dispone <strong>de</strong> una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática<br />

<strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> una forma <strong>de</strong> evaluación o seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> estos<br />

problemas mediante los <strong>indicadores</strong> adoptados.<br />

1241


Aunque una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones para elegir un indicador ambi<strong>en</strong>tal, es <strong>la</strong> disponibilidad<br />

<strong>de</strong> información para po<strong>de</strong>r calcu<strong>la</strong>rlo, <strong>en</strong> muchas ocasiones <strong>la</strong> información con que<br />

se <strong>de</strong>bería contar para este propósito no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra disponible a corto o medio p<strong>la</strong>zo.<br />

Cuando esto ha <strong>su</strong>cedido se ha optado por incluirlo <strong>en</strong> el Sistema, consi<strong>de</strong>rando<br />

que <strong>de</strong> este modo se pue<strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar <strong>su</strong> <strong>de</strong>sarrollo y e<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> el futuro.<br />

3.2. Primera propuesta <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> y <strong>su</strong> <strong>de</strong>sarrollo posterior<br />

El Sistema inicial <strong>de</strong> Indicadores Ambi<strong>en</strong>tales<br />

De re<strong>su</strong>ltas <strong>de</strong> este trabajo se obtuvo <strong>la</strong> primera propuesta <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> que sirvió<br />

<strong>de</strong> base para <strong>la</strong> versión inicial <strong>de</strong>l sistema y que se p<strong>la</strong>smó <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Ministerio<br />

<strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te Indicadores <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong>. Una propuesta para España.<br />

Esta obra establece un sistema <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong>, c<strong>la</strong>sificados por áreas temáticas,<br />

que pres<strong>en</strong>tan un especial interés para nuestro país. A<strong>de</strong>más, conti<strong>en</strong>e una revisión<br />

<strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> empleados por los principales Organismos Internacionales<br />

y por diversos países con amplia trayectoria <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>indicadores</strong>.<br />

El sistema propuesto pres<strong>en</strong>ta un esquema s<strong>en</strong>cillo, fácil <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> nuevas<br />

áreas y respon<strong>de</strong> a una organización analítica coher<strong>en</strong>te con un <strong>en</strong>foque basado <strong>en</strong> el<br />

seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> objetivos <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad. El esquema propuesto consta <strong>de</strong> cuatro áreas<br />

principales, dividiéndose, a <strong>su</strong> vez, el área «Recursos naturales» <strong>en</strong> 6 <strong>su</strong>báreas:<br />

1. Atmósfera<br />

2. Residuos<br />

3. Medio Urbano<br />

4. Recursos Naturales<br />

4.1. Biodiversidad<br />

4.2. Bosques<br />

4.3. Costas<br />

4.4. Medio Marino<br />

4.5. Suelo<br />

4.6. Agua<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estas áreas <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> propiam<strong>en</strong>te dichas, <strong>la</strong> publicación contemp<strong>la</strong><br />

los principales sectores <strong>de</strong> actividad responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s presiones que se originan sobre<br />

el medio ambi<strong>en</strong>te. De esta forma el sistema cu<strong>en</strong>ta con información sintética sobre<br />

<strong>la</strong> integración <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>raciones <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas sectoriales, información<br />

que <strong>de</strong>bería ser básica para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración<br />

<strong>de</strong> dichas políticas.<br />

Estos sectores <strong>de</strong> presión son los que originan <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas «Fuerzas motrices»<br />

adoptadas por <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Europea <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>su</strong> marco <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los<br />

<strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong>.<br />

<strong>Los</strong> sectores analizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicación son el sector <strong>en</strong>ergético y el <strong>de</strong>l transporte.<br />

También se contemp<strong>la</strong> un capítulo con información sobre <strong>indicadores</strong> <strong>de</strong> inte-<br />

1242<br />

I Congreso <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil, Territorio y Medio Ambi<strong>en</strong>te


<strong>Los</strong> <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y <strong>su</strong> <strong>papel</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> información e integración...<br />

gración <strong>de</strong> aspectos <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> política económica, mediante <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> gasto público <strong>en</strong> medio ambi<strong>en</strong>te, cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>l agua y <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas ecológicas<br />

<strong>de</strong>l transporte.<br />

<strong>Los</strong> <strong>de</strong>sarrollos específicos por áreas <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong>: primera revisión<br />

<strong>de</strong>l sistema<br />

En una segunda etapa, se inició <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> profundizar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> establecidas<br />

<strong>en</strong> esa primera publicación, realizando una investigación a fondo sobre <strong>la</strong>s<br />

mismas, y proporcionando información tanto cualitativa, como cuantitativa sobre los<br />

<strong>indicadores</strong> que se <strong>su</strong>pon<strong>en</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> constituir<strong>la</strong>s.<br />

Sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> misma metodología com<strong>en</strong>tada, aunque ya parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l listado <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong><br />

cons<strong>en</strong><strong>su</strong>ado, se com<strong>en</strong>zaron a realizar una serie <strong>de</strong> estudios particu<strong>la</strong>res y<br />

específicos publicados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes monografías:<br />

■ Biodiversidad y bosques (publicado <strong>en</strong> 1996).<br />

■ Suelo y agua (publicado <strong>en</strong> 1998).<br />

■ Atmósfera y residuos (publicado <strong>en</strong> 1999).<br />

■ Medio ambi<strong>en</strong>te urbano (publicado <strong>en</strong> 2000).<br />

■ Costas y medio marino (publicado <strong>en</strong> 2001).<br />

Estos trabajos son el re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> estudios individualizados <strong>en</strong> los que se ha contado<br />

con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> expertos <strong>de</strong>stacados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas materias. De re<strong>su</strong>ltas<br />

<strong>de</strong> estas co<strong>la</strong>boraciones y tras una serie <strong>de</strong> <strong>de</strong>bates iniciados con <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

inicial y <strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong> propuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s monografías, se<br />

configuró el conjunto <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas y se procedió a <strong>su</strong> cálculo<br />

posterior.<br />

El análisis comparativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l sistema, tanto <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong>s<br />

áreas <strong>en</strong> que se estructuraba como a los <strong>indicadores</strong> propuestos inicialm<strong>en</strong>te, es el que<br />

se pres<strong>en</strong>ta a continuación <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 1. La última columna es <strong>la</strong> que conti<strong>en</strong>e los <strong>indicadores</strong><br />

finalm<strong>en</strong>te adoptados y calcu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> los <strong>de</strong>sarrollos específicos <strong>de</strong> cada una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas.<br />

Con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s monografías correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s distintas áreas y <strong>su</strong>báreas<br />

<strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong>, pue<strong>de</strong>n darse por terminados los <strong>de</strong>sarrollos individualizados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

9 áreas y <strong>su</strong>báreas <strong>en</strong> el que se estructuraba el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to inicial <strong>de</strong>l Sistema.<br />

Cabe seña<strong>la</strong>r, sin embargo, que <strong>la</strong>s características dinámicas propias <strong>de</strong> cualquier<br />

sistema <strong>de</strong> información exig<strong>en</strong> <strong>la</strong> continua actualización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series <strong>de</strong> datos cont<strong>en</strong>idas,<br />

así como <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura organizativa <strong>de</strong>l sistema y <strong>de</strong> <strong>su</strong>s cont<strong>en</strong>idos.<br />

Se hace por ello necesario p<strong>la</strong>ntear una nueva etapa <strong>de</strong>l sistema <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se revis<strong>en</strong> estos<br />

aspectos y se configure una actualización <strong>de</strong>l mismo.<br />

1243


1244<br />

I Congreso <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil, Territorio y Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />

Tab<strong>la</strong> 1. Evolución <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong>: propuesta inicial y <strong>de</strong>sarrollos<br />

Propuesta inicial Desarrollos específicos<br />

Áreas Ti- Indicadores Ti- Indicadores<br />

<strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> po propuestos po seleccionados<br />

1. Atmósfera<br />

2. Residuos<br />

E<br />

E<br />

E<br />

E<br />

E<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

p<br />

R<br />

R<br />

R<br />

R<br />

R<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

R<br />

R<br />

R<br />

Espesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa <strong>de</strong> ozono<br />

Conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto<br />

inverna<strong>de</strong>ro<br />

Cambio <strong>de</strong> temperatura media <strong>de</strong><br />

España<br />

PH <strong>en</strong> precipitación<br />

Conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> ozono troposférico<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>torno periurbano<br />

Producción y con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> CFC’s y<br />

halones<br />

Emisiones <strong>de</strong> CO 2<br />

Emisiones <strong>de</strong> CH 4<br />

Indice <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

global<br />

Emisiones <strong>de</strong> SO 2<br />

Emisiones <strong>de</strong> NO 2<br />

Inmisión <strong>de</strong> NO 2 <strong>en</strong> medio urbano<br />

Recuperación <strong>de</strong> CFC’s y halones<br />

Int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong>ergética<br />

Participación <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergías r<strong>en</strong>ovables<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>ergía primaria<br />

Capacidad <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> SO 2 <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes fijas<br />

% <strong>de</strong>l parque <strong>de</strong> vehículos dotado<br />

don catalizador<br />

Producción neta <strong>de</strong> residuos tóxicos<br />

y peligroso<br />

Residuos radiactivos acumu<strong>la</strong>dos<br />

Producción <strong>de</strong> residuos sólidos urbanos<br />

per capita<br />

Residuos tóxicos y peligrosos incontro<strong>la</strong>dos<br />

Volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> fangos g<strong>en</strong>erados <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>puradoras<br />

Tasa <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>papel</strong> y<br />

cartón<br />

Tasa <strong>de</strong> compostaje <strong>de</strong> residuos sólidos<br />

urbanos<br />

Residuos sólidos urbanos con tratami<strong>en</strong>to<br />

contro<strong>la</strong>do<br />

E<br />

E<br />

E<br />

E<br />

E<br />

E<br />

E<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

R<br />

R<br />

R<br />

R<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

R<br />

R<br />

R<br />

R<br />

R<br />

R<br />

Conc<strong>en</strong>tración global <strong>de</strong> CO 2<br />

Variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura hemisférica<br />

Espesor medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa <strong>de</strong> ozono<br />

Índice medio anual <strong>de</strong> radiación ultravioleta<br />

B<br />

PH medio anual <strong>en</strong> precipitación<br />

Conc<strong>en</strong>tración media anual <strong>de</strong> SO 2<br />

Conc<strong>en</strong>tración media anual <strong>de</strong> NO 2<br />

Emisiones anuales <strong>de</strong> CO 2 por sector<br />

Emisiones totales <strong>de</strong> metano por<br />

sector<br />

Emisiones <strong>de</strong> N 2 O por sector<br />

Producción y con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>su</strong>stancias<br />

que agotan <strong>la</strong> capa <strong>de</strong> ozono<br />

Emisiones <strong>de</strong> SO 2 <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes fijas y<br />

móviles<br />

Emisiones <strong>de</strong> NO x <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes fijas y<br />

móviles<br />

Emisiones <strong>de</strong> NH 3<br />

Emisiones <strong>de</strong> COV no metánicos<br />

Int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong>ergética<br />

Participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ergías r<strong>en</strong>ovables<br />

y <strong>la</strong> cog<strong>en</strong>eración<br />

Tasa <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> CFCs<br />

Esfuerzo <strong>en</strong> <strong>de</strong>scontaminación <strong>en</strong><br />

fu<strong>en</strong>tes fijas<br />

Producción <strong>de</strong> residuos peligrosos<br />

Producción <strong>de</strong> residuos urbanos per<br />

capita<br />

Residuos totales producidos por sector<br />

Con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>vases <strong>de</strong> vidrio y<br />

plástico<br />

Tasa <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> vidrio y<br />

<strong>papel</strong>-cartón<br />

Tasa <strong>de</strong> recic<strong>la</strong>do <strong>de</strong> materia orgánica<br />

<strong>en</strong> residuos urbanos<br />

Destino <strong>de</strong> los residuos urbanos<br />

Tasa <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> aceites usados<br />

Tasa <strong>de</strong> eliminación <strong>de</strong> PCB y PCT<br />

Residuos peligroso importados y exportados


<strong>Los</strong> <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y <strong>su</strong> <strong>papel</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> información e integración...<br />

Tab<strong>la</strong> 1. Continuación<br />

Propuesta inicial Desarrollos específicos<br />

Áreas Ti- Indicadores Ti- Indicadores<br />

<strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> po propuestos po seleccionados<br />

3. Medio<br />

3. urbano<br />

4. Recursos naturales<br />

4.1. Biodiver-<br />

4.1. sidad<br />

4.2. Bosques<br />

E<br />

E<br />

E<br />

E<br />

E<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

R<br />

R<br />

E<br />

E<br />

E<br />

P<br />

P<br />

R<br />

R<br />

R<br />

R<br />

R<br />

E<br />

E<br />

P<br />

P<br />

R<br />

R<br />

Inmisones <strong>de</strong> SO 2 respecto a valores<br />

legis<strong>la</strong>dos<br />

Inmisones <strong>de</strong> NO 2 respecto a valores<br />

legis<strong>la</strong>dos<br />

Inmisones <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s respecto a<br />

valores legis<strong>la</strong>dos<br />

Pob<strong>la</strong>ción afectada por niveles <strong>de</strong><br />

ruido <strong>su</strong>periores a 65 dB<br />

Superficie <strong>de</strong> zonas ver<strong>de</strong>s por habitante<br />

Emisiones <strong>de</strong> SO 2<br />

Emisiones <strong>de</strong> NO 2<br />

Turismos por habitante<br />

D<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

Gastos per capita <strong>en</strong> medio ambi<strong>en</strong>te<br />

por los Ayuntami<strong>en</strong>tos<br />

% <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción con Or<strong>de</strong>nanzas<br />

municipales <strong>de</strong> ruido<br />

Especies vulnerables y <strong>en</strong> peligro <strong>de</strong><br />

extinción<br />

Indice <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

Especies <strong>de</strong> vertebrados introducidas<br />

Indice <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sificación agríco<strong>la</strong><br />

Importación <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra tropical<br />

Inversión <strong>en</strong> conservación<br />

Superficie protegida con p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> recursos naturales<br />

Visitantes <strong>en</strong> parques nacionales<br />

Especies <strong>en</strong> peligro con p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

recuperación<br />

Número <strong>de</strong> especies y <strong>en</strong>tradas <strong>en</strong><br />

bancos <strong>de</strong> germop<strong>la</strong>sma<br />

% <strong>de</strong> <strong>su</strong>perficie forestal con daños<br />

Superficie arbo<strong>la</strong>da<br />

Tasa <strong>de</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa forestal<br />

Superficie arbo<strong>la</strong>da inc<strong>en</strong>diada<br />

Repob<strong>la</strong>ción con fines <strong>de</strong> conservación<br />

Superficie forestal protegida<br />

E<br />

E<br />

E<br />

E<br />

E<br />

E<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

R<br />

R<br />

R<br />

E<br />

E<br />

P<br />

P<br />

R<br />

R<br />

R<br />

E<br />

E<br />

P<br />

P<br />

R<br />

R<br />

Niveles <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> ozono<br />

Niveles <strong>de</strong> inmisión <strong>de</strong> NO x<br />

Niveles <strong>de</strong> inmisión <strong>de</strong> PM10<br />

Superficie <strong>de</strong> <strong>su</strong>elo vacante urbano<br />

% <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das según <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie útil<br />

Nº <strong>de</strong> víctimas por acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico<br />

urbano<br />

Emisiones <strong>de</strong> NO x<br />

Turismos por habitante<br />

Pob<strong>la</strong>ción urbana<br />

Suelo edificado por habitante<br />

Emisiones <strong>de</strong> COVNM<br />

Gasto <strong>de</strong> los Ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> protección<br />

<strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> reducción<br />

<strong>de</strong>l ruido<br />

Imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> políticas e instrum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da Local 21<br />

Gasto <strong>de</strong> los Ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> educación<br />

y formación ambi<strong>en</strong>tal<br />

Especies am<strong>en</strong>azadas sobre el total<br />

<strong>de</strong> especies<br />

Índice <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tación<br />

Introducción <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> vertebrados<br />

Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> carreteras por unidad<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>perficie<br />

Espacios protegidos con P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación<br />

<strong>de</strong> Recursos Naturales<br />

Especies <strong>en</strong> peligro con P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

recuperación<br />

Inversión <strong>en</strong> conservación<br />

Daños <strong>en</strong> los bosques<br />

Superficie arbo<strong>la</strong>da<br />

Producción total <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra<br />

Superficie arbo<strong>la</strong>da inc<strong>en</strong>diada<br />

Repob<strong>la</strong>ción forestal<br />

Superficie forestal protegida<br />

1245


Tab<strong>la</strong> 1. Continuación<br />

1246<br />

I Congreso <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil, Territorio y Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />

Propuesta inicial Desarrollos específicos<br />

Áreas Ti- Indicadores Ti- Indicadores<br />

<strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> po propuestos po seleccionados<br />

4.3. Costas<br />

4.4. Medio<br />

4.4. marino<br />

4.5. Suelo<br />

4.6. Agua<br />

E<br />

E<br />

P<br />

P<br />

R<br />

E<br />

P<br />

P<br />

P<br />

R<br />

E<br />

E<br />

P<br />

R<br />

R<br />

E<br />

E<br />

E<br />

E<br />

E<br />

E<br />

% <strong>de</strong> p<strong>la</strong>yas sin accesos<br />

Contaminación <strong>de</strong> mejillones por E.<br />

Coli<br />

% <strong>de</strong> <strong>su</strong>perficie <strong>de</strong> costa ocupada<br />

por construcciones<br />

% <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción sin tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

aguas residuales<br />

% <strong>de</strong> costa protegida<br />

Contaminación <strong>de</strong> mejillones por<br />

metales pesados e hidrocarburos<br />

N. o <strong>de</strong> puertos <strong>de</strong>portivos y amarres<br />

Capacidad <strong>de</strong> pesca <strong>en</strong> aguas jurisdiccionales<br />

Capacidad <strong>de</strong> pesca fuera <strong>de</strong> aguas<br />

jurisdiccionales<br />

Reservas marinas <strong>de</strong> interés pesquero<br />

Suelos con grave riesgo <strong>de</strong> erosión<br />

Emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos contaminados<br />

Superficie total inc<strong>en</strong>diada<br />

Repob<strong>la</strong>ción hidrológica forestal<br />

Inversión <strong>en</strong> lucha contra <strong>la</strong> erosión<br />

Longitud <strong>de</strong> rió con calidad <strong>de</strong> agua<br />

ma<strong>la</strong><br />

Acuíferos contaminados por nitratos<br />

Acuíferos contaminados por cloruros<br />

Superficie <strong>de</strong> embalses eutrofizados<br />

Sobreexplotación <strong>de</strong> acuíferos<br />

E<br />

E<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

P<br />

R<br />

R<br />

R<br />

R<br />

R<br />

E<br />

E<br />

E<br />

P<br />

P<br />

R<br />

R<br />

R<br />

R<br />

E<br />

E<br />

E<br />

E<br />

Costa con problemas <strong>de</strong> erosión<br />

Contaminación <strong>en</strong> puntos críticos<br />

Turistas extranjeros al año<br />

Barcos <strong>de</strong> <strong>la</strong> flota Españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> el ca<strong>la</strong><strong>de</strong>ro<br />

nacional<br />

Superficie <strong>de</strong> costa <strong>de</strong>snaturalizada<br />

Pob<strong>la</strong>ción costera at<strong>en</strong>dida por <strong>de</strong>puradoras<br />

Vertidos contaminantes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cu<strong>en</strong>cas al mar<br />

Inci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico marítimo <strong>en</strong><br />

aguas territoriales<br />

Contaminación marina proce<strong>de</strong>nte<br />

<strong>de</strong> dragados<br />

Espacios marinos <strong>de</strong> interés pesquero<br />

protegidos<br />

Arrecifes artificiales<br />

Costa <strong>de</strong>slindada<br />

Regiones con Programas <strong>de</strong> Gestión<br />

Integrada <strong>de</strong> Zonas Costeras<br />

Capacidad <strong>de</strong> recogida <strong>de</strong> residuos<br />

oleosos <strong>de</strong> barcos<br />

Suelos afectados por <strong>la</strong> erosión<br />

Número <strong>de</strong> emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to s contaminados<br />

Superficie afectada por riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sertificación<br />

Superficie inc<strong>en</strong>diada<br />

P<strong>la</strong>guicidas utilizados<br />

Superficie restaurada<br />

Superficie <strong>de</strong> <strong>su</strong>elo protegido por<br />

acuerdos <strong>de</strong> conservación<br />

Gasto público <strong>en</strong> <strong>de</strong>scontaminación<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>elos<br />

Gasto público <strong>en</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />

erosión<br />

Acuíferos contaminados por nitratos<br />

Acuíferos costeros salinizados por<br />

intrusión marina<br />

Ríos con bu<strong>en</strong>a calidad según índices<br />

bióticos<br />

Ríos con bu<strong>en</strong>a calidad según ICG


<strong>Los</strong> <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y <strong>su</strong> <strong>papel</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> información e integración...<br />

Tab<strong>la</strong> 1. Continuación<br />

Propuesta inicial Desarrollos específicos<br />

Áreas Ti- Indicadores Ti- Indicadores<br />

<strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> po propuestos po seleccionados<br />

4.6. Agua<br />

E<br />

P<br />

P<br />

R<br />

R<br />

R<br />

Superficie con ba<strong>la</strong>nce hídrico <strong>de</strong>ficitario<br />

Recursos disponibles por habitante<br />

Pob<strong>la</strong>ción sin tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas<br />

residuales<br />

Int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l agua<br />

Inversiones públicas <strong>en</strong> <strong>de</strong>scontaminacón<br />

<strong>de</strong> aguas residuales<br />

Tasa <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> pérdidas <strong>en</strong><br />

conducciones<br />

Tasa <strong>de</strong> variación <strong>de</strong>l precio <strong>de</strong>l<br />

agua<br />

<strong>Los</strong> Indicadores Ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l Sector Turístico Español<br />

Como ya se ha seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> párrafos anteriores, el carácter dinámico con el que se ha<br />

p<strong>la</strong>nteado el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l sistema permite contemp<strong>la</strong>r, e incorporar al mismo, nuevos<br />

aspectos que se consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> <strong>de</strong> interés y que puedan <strong>en</strong>cajar <strong>en</strong> <strong>su</strong>s pre<strong>su</strong>puestos básicos.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> inquietud hacia <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico que<br />

se ha puesto <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n mundial, y que se ha p<strong>la</strong>smado <strong>de</strong> forma específica<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias políticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE, ha dado lugar a una mayor integración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> tipo medioambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas sectoriales.<br />

Este p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to —que ya se contemp<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> <strong>la</strong> propuesta inicial <strong>de</strong>l sistema español<br />

<strong>de</strong> <strong>indicadores</strong>— fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do anteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los sectores <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía y <strong>de</strong>l transporte, aunque <strong>de</strong> forma muy g<strong>en</strong>eral. Sigui<strong>en</strong>do esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, el<br />

Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te ha iniciado reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te un estudio específico para <strong>la</strong><br />

«e<strong>la</strong>boración y aplicación <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> el sector turístico español».<br />

Este trabajo ti<strong>en</strong>e como objetivo básico conocer <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad turística<br />

<strong>en</strong> el medio ambi<strong>en</strong>te y —simultáneam<strong>en</strong>te— difundir una metodología <strong>de</strong> recogida<br />

<strong>de</strong> datos y <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> los mismos que permita seguir <strong>su</strong> posterior<br />

<strong>de</strong>sarrollo.<br />

No es necesario recordar <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong>e el turismo <strong>en</strong> nuestro país: <strong>en</strong> el<br />

año 1999 España ocupó el segundo lugar <strong>de</strong>l mundo por el número <strong>de</strong> llegadas <strong>de</strong> turistas,<br />

situándose <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> Francia y por <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong> Estados Unidos, convirtiéndose así<br />

<strong>la</strong> actividad turística <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los principales motores <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía españo<strong>la</strong>, tanto<br />

<strong>en</strong> creación <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ta como <strong>de</strong> empleo, con una contribución media al PIB cercana al<br />

11%. La actividad turística, que ocupa el lugar más importante <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sector servicios,<br />

afecta <strong>de</strong> manera horizontal al conjunto <strong>de</strong> todos los sectores productivos <strong>de</strong> un<br />

país o región, con inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>su</strong>s aspectos sociales, territoriales y <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong>.<br />

E<br />

E<br />

E<br />

E<br />

P<br />

P<br />

R<br />

R<br />

Embalse eutrofizado<br />

Especies piscíco<strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azadas o <strong>en</strong><br />

extinción<br />

Sobreexplotación <strong>de</strong> acuíferos<br />

Recursos hídricos por habitante<br />

Int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l agua<br />

Pob<strong>la</strong>ción con tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas<br />

residuales<br />

Gasto público <strong>en</strong> gestión <strong>de</strong> aguas<br />

residuales<br />

Cauces <strong>de</strong>slindados<br />

1247


El sector turístico —que ya fue consi<strong>de</strong>rado <strong>en</strong> el V Programa <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> Medio<br />

Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE como un sector <strong>de</strong> interés— es tratado <strong>en</strong> capítulo aparte <strong>en</strong> el último<br />

informe anual <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> producido por <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Europea <strong>de</strong><br />

Medio Ambi<strong>en</strong>te (Environm<strong>en</strong>tal Signals 2001). También ti<strong>en</strong>e un lugar <strong>de</strong> relieve <strong>en</strong> los<br />

programas <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el Desarrollo Económico<br />

(OCDE), concretam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong>dicados a información y prospectiva<br />

ambi<strong>en</strong>tal. El interés <strong>de</strong> estos organismos internacionales <strong>de</strong> conce<strong>de</strong>r un lugar<br />

prioritario al turismo <strong>en</strong> <strong>su</strong> re<strong>la</strong>ción con el medio ambi<strong>en</strong>te (junto con los sectores <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía, transporte, industria, agricultura y pesca) resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> el hecho <strong>de</strong> que el turismo<br />

se está convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> una actividad g<strong>en</strong>eradora <strong>de</strong> fuertes presiones sobre el<br />

medio y los recursos naturales.<br />

Aunque no se pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> duda los efectos b<strong>en</strong>eficiosos <strong>de</strong>l turismo —<strong>en</strong>tre los que<br />

cabe seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo, <strong>la</strong> activación <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía e incluso un mayor<br />

interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión y recuperación <strong>de</strong>l medio natural— es necesario advertir sobre los<br />

impactos que provoca <strong>de</strong>bido al con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> recursos naturales (<strong>en</strong>ergía, agua, espacio<br />

y <strong>su</strong>elo), a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> residuos y a <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong>l medio por emisiones a<br />

<strong>la</strong> atmósfera y vertidos al agua, todo lo cual conlleva <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

vida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> los <strong>de</strong>stinos turísticos. Tampoco hay que olvidar<br />

que el con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>su</strong>elo y <strong>la</strong>s edificaciones ina<strong>de</strong>cuadas o poco integradas <strong>en</strong> el paisaje,<br />

pue<strong>de</strong> producir un <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> los aspectos paisajísticos, precisam<strong>en</strong>te uno <strong>de</strong> los<br />

mayores atractivos para los turistas a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> elegir <strong>su</strong> lugar <strong>de</strong> vacaciones.<br />

Por todo ello, parecía necesario abordar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te, el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> <strong>de</strong> turismo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Sistema español <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong><br />

<strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong>, <strong>de</strong>sarrollo que se está llevando a cabo —sigui<strong>en</strong>do el esquema<br />

básico <strong>de</strong> trabajo— <strong>en</strong> estrecha co<strong>la</strong>boración con los ag<strong>en</strong>tes implicados y que se prevé<br />

pres<strong>en</strong>tar próximam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el año 2002, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l semestre <strong>de</strong> presi<strong>de</strong>ncia españo<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea.<br />

4. HACIA UN NUEVO PLANTEAMIENTO EN EL USO DE LOS INDICADORES:<br />

EL TRONCO COMÚN DE INDICADORES AMBIENTALES<br />

El Tratado <strong>de</strong> Amsterdam puso <strong>de</strong> relieve <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l medio<br />

ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas comunitarias, con el objeto <strong>de</strong> lograr un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible.<br />

Esta consi<strong>de</strong>ración s<strong>en</strong>tó <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> un nuevo p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> política europea<br />

actual <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> medio ambi<strong>en</strong>te. Sin duda fue <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cumbre Europea <strong>de</strong> Cardiff<br />

(15 y 16 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1998) <strong>en</strong> don<strong>de</strong> realm<strong>en</strong>te se inició el proceso <strong>de</strong> integración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticos sectoriales y productivas. En <strong>la</strong>s conclusiones<br />

<strong>de</strong> los Consejos Europeos celebrados posteriorm<strong>en</strong>te (Vi<strong>en</strong>a, Colonia, Helsinki y<br />

Santa María da Feira), este p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to se ha consolidado como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

preocupaciones y a formado parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> los mismos. En concreto, este<br />

proceso ha permitido que <strong>en</strong> el Consejo Europeo <strong>de</strong> Gotemburgo (15 y 16 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong><br />

2001) haya sido aprobada <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible para <strong>la</strong> Unión Europea.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, uno <strong>de</strong> los aspectos que se han puesto <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> estos Consejos<br />

Europeos y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más reuniones celebradas, establece que para realizar el seguimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los avances que se produzcan, es necesario disponer <strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong><br />

a<strong>de</strong>cuados. Esto implica e<strong>la</strong>borar y disponer <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes conjuntos <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> sec-<br />

1248<br />

I Congreso <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil, Territorio y Medio Ambi<strong>en</strong>te


<strong>Los</strong> <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y <strong>su</strong> <strong>papel</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> información e integración...<br />

toriales, medio<strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Tales <strong>indicadores</strong> <strong>de</strong>berán servir<br />

<strong>en</strong> primer lugar para contribuir a los difer<strong>en</strong>tes procesos <strong>de</strong>cisorios <strong>en</strong> el ámbito político,<br />

pero también para tras<strong>la</strong>dar m<strong>en</strong>sajes importantes a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y asegurar así<br />

<strong>su</strong> participación <strong>en</strong> los mismos.<br />

Se <strong>de</strong>staca, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> idoneidad <strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong> como herrami<strong>en</strong>tas para <strong>su</strong>ministro<br />

y producción <strong>de</strong> información. Así, <strong>de</strong> una forma sintética se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar:<br />

En el Consejo Europeo <strong>de</strong> Cardiff (junio <strong>de</strong> 1998) se reafirmó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

integración <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas sectoriales. Entre <strong>su</strong>s conclusiones<br />

más importantes, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>su</strong>pervisar los progresos<br />

realizados mediante el empleo <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong>.<br />

En este mismo s<strong>en</strong>tido, <strong>en</strong> el Consejo Europeo <strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>a (diciembre <strong>de</strong> 1998), se<br />

estableció que los Consejos <strong>de</strong> Transportes, Energía y Agricultura <strong>de</strong>b<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar al<br />

Consejo Europeo <strong>de</strong> Helsinki estrategias globales para esos sectores, incluy<strong>en</strong>do un cal<strong>en</strong>dario<br />

<strong>de</strong> medidas adicionales y una serie <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong>.<br />

Por último, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar que <strong>en</strong> el Consejo Europeo celebrado <strong>en</strong> Helsinki<br />

(diciembre 1999) para <strong>de</strong> avanzar <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> integración se propuso estudiar el<br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> específicos por sector <strong>en</strong> el nivel a<strong>de</strong>cuado —nacional o<br />

comunitario.<br />

También, <strong>la</strong> OCDE establece una serie <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> información<br />

ambi<strong>en</strong>tal (docum<strong>en</strong>to (C98)67/FINAL, «Recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong>l Consejo <strong>en</strong><br />

información ambi<strong>en</strong>tal» adoptado el <strong>de</strong> 3 abril <strong>de</strong> 1998) <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>stacar:<br />

■ <strong>Los</strong> Estados miembros adoptarán <strong>la</strong>s acciones necesarias, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>su</strong> legis<strong>la</strong>ción,<br />

para increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> disponibilidad al público <strong>de</strong> información ambi<strong>en</strong>tal<br />

proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Administraciones Públicas y favorecer <strong>su</strong> divulgación.<br />

■ En este s<strong>en</strong>tido, los Estados miembros promoverán <strong>la</strong> divulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

ambi<strong>en</strong>tal mediante, por ejemplo, <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> informes periódicos sobre<br />

<strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te o publicaciones sobre <strong>indicadores</strong><br />

<strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong>.<br />

Para ello los Estados miembros <strong>de</strong>berán:<br />

1. Int<strong>en</strong>sificar esfuerzos para mejorar <strong>la</strong> calidad y relevancia <strong>de</strong> los datos y <strong>de</strong> los<br />

<strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> información.<br />

2. Mayor <strong>de</strong>sarrollo y uso <strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> para el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones<br />

<strong>en</strong> el medio ambi<strong>en</strong>te. En concreto, sería necesario:<br />

■ Establecer <strong>indicadores</strong> <strong>de</strong>l progreso experim<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> políticas<br />

<strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong>, <strong>de</strong> eco-efici<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible.<br />

■ Realizar <strong>de</strong> forma sistemática una comparación <strong>de</strong> los re<strong>su</strong>ltados alcanzados<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los<br />

compromisos internacionales.<br />

■ Prestar especial at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> disponibilidad, exactitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> información y<br />

comparabilidad <strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los aspectos internacionales<br />

medio<strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong>.<br />

1249


3. Establecer mecanismos efectivos para mejorar <strong>la</strong> información dirigida al público<br />

<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y a los responsables políticos y autorida<strong>de</strong>s <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible<br />

4. Promover el acceso publico a <strong>la</strong> información no confi<strong>de</strong>ncial.<br />

5. Promover campañas educativas dirigidas a facilitar el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> información ambi<strong>en</strong>tal.<br />

Todas estas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias sobre política <strong>de</strong> información se v<strong>en</strong> complem<strong>en</strong>tadas con<br />

<strong>la</strong>s diversas líneas <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> estadística e información ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> diversos<br />

organismos e instituciones <strong>de</strong> ámbito internacional. En concreto, <strong>la</strong> Comisión<br />

Mediterránea <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> Naciones Unidas, <strong>la</strong> Comisión Europea y <strong>su</strong><br />

oficina estadística (Eurostat) y <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Europea <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre otros, están<br />

c<strong>en</strong>trando <strong>su</strong>s esfuerzos <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> que permitan<br />

ofrecer una información sobre el estado y <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te así como<br />

analizar y evaluar el proceso <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas sectoriales.<br />

Sigui<strong>en</strong>do estas directrices, el Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> un docum<strong>en</strong>to que recogiera con información sobre el estado<br />

<strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te basado <strong>en</strong> <strong>indicadores</strong>, que repres<strong>en</strong>tara <strong>la</strong> situación ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />

nuestro país y permitiera fundam<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y evaluar <strong>la</strong> integración<br />

<strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los principales sectores <strong>de</strong> actividad.<br />

Con este objetivo, el Ministerio se propuso llegar a <strong>de</strong>finir un tronco común <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong><br />

<strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y sectoriales, cons<strong>en</strong><strong>su</strong>ado con todas <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas<br />

tratando así <strong>de</strong> satisfacer <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> coordinación, homologación y comparabilidad<br />

que siempre han puesto <strong>de</strong> manifiesto los expertos <strong>en</strong> esta materia.<br />

Para ello, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar los últimos trabajos <strong>en</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />

por los organismos antes m<strong>en</strong>cionados, se han t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los <strong>de</strong>sarrollos<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> iniciados <strong>en</strong> 1996 por el propio Ministerio<br />

que, como ya se ha com<strong>en</strong>tado, han dado lugar a una serie <strong>de</strong> publicaciones <strong>en</strong> forma<br />

<strong>de</strong> monografías, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes a facilitar herrami<strong>en</strong>tas para el análisis y evaluación <strong>de</strong> los<br />

problemas <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> españoles.<br />

El proceso <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el foro<br />

<strong>de</strong>l Grupo <strong>de</strong> U<strong>su</strong>arios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red EIONET españo<strong>la</strong> 2 , con participación <strong>de</strong> los C<strong>en</strong>tros<br />

Nacionales <strong>de</strong> Refer<strong>en</strong>cia y Puntos Focales Autonómicos.<br />

1250<br />

I Congreso <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil, Territorio y Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />

2 La Red Europea <strong>de</strong> Información y Observación <strong>de</strong>l Medio Ambi<strong>en</strong>te (EIONET), creada como parte integrante<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Europea <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te (AEMA), se compone <strong>de</strong>:<br />

■ Puntos Focales Nacionales: Organismos <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> consolidar <strong>la</strong> Red <strong>en</strong> el ámbito territorial <strong>de</strong><br />

cada país. Constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> puerta <strong>de</strong> acceso <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> «EIONET internacional» y <strong>la</strong>s Re<strong>de</strong>s Nacionales<br />

<strong>de</strong> Información <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los países integrantes.<br />

■ C<strong>en</strong>tros Temáticos Europeos: Constituidos por un consorcio <strong>de</strong> Instituciones <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes países,<br />

realizan tareas <strong>de</strong>finidas por <strong>la</strong> AEMA <strong>en</strong> <strong>su</strong> Programa <strong>de</strong> Trabajo Multianual, proporcionándole apoyo<br />

técnico y ci<strong>en</strong>tífico <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas áreas.<br />

■ Principales Elem<strong>en</strong>tos Compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red: Son proveedores regu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> datos a nivel nacional.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta categoría se incluy<strong>en</strong> los C<strong>en</strong>tros Nacionales <strong>de</strong> Refer<strong>en</strong>cia (CNR’s) y, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong><br />

España, los Puntos Focales Autonómicos (PFA’s). <strong>Los</strong> CNR’s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> cooperación con<br />

<strong>su</strong>s respectivos C<strong>en</strong>tros Temáticos mi<strong>en</strong>tras que los PFA’s organizan los flujos <strong>de</strong> información <strong>en</strong> el<br />

ámbito territorial que les compete.


<strong>Los</strong> <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y <strong>su</strong> <strong>papel</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> información e integración...<br />

<strong>Los</strong> criterios básicos contemp<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir los <strong>indicadores</strong> y <strong>la</strong>s áreas<br />

<strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y sectoriales <strong>en</strong> que se estructuran han sido:<br />

■ Establecer <strong>la</strong>s áreas o capítulos <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> que permitan realizar un diagnóstico<br />

sobre <strong>la</strong> evolución y el estado <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te y sobre <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> integración<br />

sectorial. De hecho, se estructura <strong>en</strong> dos capítulos; uno para <strong>indicadores</strong><br />

<strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y otro para Indicadores sectoriales o socio-económicos<br />

■ Procurar, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> lo posible, disponer <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>de</strong> presión, estado<br />

y respuesta, para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas contemp<strong>la</strong>das, pero sobre todo <strong>en</strong> el conjunto<br />

<strong>de</strong> los <strong>indicadores</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong> s<strong>en</strong>tido amplio<br />

■ Procurar reducir al máximo el número <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> propuestos, con el fin <strong>de</strong><br />

configurar un docum<strong>en</strong>to sintético, que permita disponer <strong>de</strong> información sobre<br />

cada área con miras a i<strong>de</strong>ntificar el estado y evolución <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, es necesario <strong>de</strong>stacar que esta iniciativa no pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ser una guía<br />

ni un método para analizar con profundidad cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes áreas o sectores<br />

contemp<strong>la</strong>dos (objetivo <strong>de</strong>l sistema español antes com<strong>en</strong>tado), sino un esquema <strong>de</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia que permita realizar el seguimi<strong>en</strong>to y evolución <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te<br />

y <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> integración que se adopt<strong>en</strong>.<br />

Esta propuesta es <strong>la</strong> que se pres<strong>en</strong>ta re<strong>su</strong>mida <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> 2.<br />

Actualm<strong>en</strong>te se está trabajando <strong>en</strong> el cálculo <strong>de</strong> dichos <strong>indicadores</strong>, lo que permitirá<br />

a medio p<strong>la</strong>zo disponer <strong>de</strong> un informe sobre el estado <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te basado<br />

<strong>en</strong> <strong>indicadores</strong>.<br />

Tab<strong>la</strong> 2. Tronco común: Indicadores <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y socio-económicos y sectoriales<br />

AIRE<br />

Indicadores <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong><br />

Áreas y <strong>su</strong>báreas Indicadores<br />

Calidad <strong>de</strong> aire<br />

Zonas urbanas y 1 Niveles <strong>de</strong> inmisión. Conc<strong>en</strong>traciones medias anuales <strong>de</strong><br />

periurbanas NO 2, partícu<strong>la</strong>s (PM10) y ozono <strong>en</strong> estaciones urbanas y<br />

periurbanas.<br />

Zonas rurales 2 Niveles <strong>de</strong> inmisión. Conc<strong>en</strong>traciones medias anuales <strong>de</strong><br />

SO 2, NO 2 , partícu<strong>la</strong>s (PM10) y ozono<br />

3 AOT 40, calcu<strong>la</strong>da a partir <strong>de</strong> valores unihorarios <strong>de</strong> mayo<br />

a julio<br />

Cambio climático 4 Emisiones anuales <strong>de</strong> CO 2 , CH 4 , y N 2 O por sectores <strong>de</strong><br />

producción<br />

Acidificación 5 Emisiones <strong>de</strong> SO 2 , NO x , NH 3 , COV's e hidrocarburos por<br />

tipo <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>te<br />

1251


Tab<strong>la</strong> 2. Continuación<br />

AIRE<br />

1252<br />

I Congreso <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil, Territorio y Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />

Indicadores <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong><br />

Áreas y <strong>su</strong>báreas Indicadores<br />

Agotami<strong>en</strong>to capa 6 Producción y con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>su</strong>stancias que agotan <strong>la</strong> capa <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> ozono ozono: CFCs, HCFCs, halones y tetracloruro <strong>de</strong> carbono.<br />

AGUAS<br />

Calidad <strong>de</strong>l agua 7 Pob<strong>la</strong>ción sin tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas residuales o con<br />

tratami<strong>en</strong>to no conforme con <strong>la</strong> Directiva 91/271<br />

8 Unida<strong>de</strong>s Hidrogeológicas contaminadas por nitratos<br />

9 Contaminación por <strong>su</strong>stancias peligrosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> «Lista<br />

Prioritaria»<br />

10 Salinización <strong>de</strong> acuíferos (costeros y <strong>de</strong> interior) <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

antrópica<br />

11 Embalse eutrofizado<br />

12 Ríos con bu<strong>en</strong>a calidad según índices bióticos<br />

13 Contaminación orgánica<br />

Recursos hídricos 14 Índice <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> agua por sectores (agríco<strong>la</strong>,<br />

<strong>en</strong>ergético,industria , turismo y servicios), si<strong>en</strong>do el índice<br />

el coci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda con<strong>su</strong>ntiva (<strong>de</strong>traccionesretornos)<br />

y el recurso pot<strong>en</strong>cial<br />

15 Disponibilidad <strong>de</strong> los recursos hídricos regu<strong>la</strong>dos: reservas<br />

<strong>de</strong> agua embalsada<br />

16 Mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> agua<br />

17 Sequías: variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> precipitación anual <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />

<strong>la</strong> precipitación media a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo<br />

18 Otras alternativas <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> agua: Agua potabilizada<br />

mediante técnicas <strong>de</strong> <strong>de</strong>salinización y Agua recogida<br />

proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> lluvia<br />

COSTAS Y MEDIO MARINO<br />

19 Pob<strong>la</strong>ción costera sin tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>puración <strong>de</strong> aguas<br />

residuales<br />

20 Número <strong>de</strong> barcos y pot<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> flota pesquera españo<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> el Ca<strong>la</strong><strong>de</strong>ro Nacional<br />

21 Longitud <strong>de</strong> arrecife artificial<br />

22 Imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> Programas <strong>de</strong> Gestión Integrada <strong>de</strong> Zonas<br />

Costeras<br />

23 Vertidos contaminantes al mar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cu<strong>en</strong>cas hidrográficas<br />

24 Contaminación <strong>en</strong> puntos críticos<br />

25 Costa <strong>de</strong>snaturalizada<br />

26 Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> baño marinas


<strong>Los</strong> <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y <strong>su</strong> <strong>papel</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> información e integración...<br />

Tab<strong>la</strong> 2. Continuación<br />

Indicadores <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong><br />

Áreas y <strong>su</strong>báreas Indicadores<br />

RESIDUOS<br />

SUELO<br />

27 Producción anual <strong>de</strong> residuos sólidos urbanos.<br />

28 Tratami<strong>en</strong>to (<strong>de</strong>stino) <strong>de</strong> los residuos sólidos urbanos.<br />

29 Producción y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> residuos peligrosos.<br />

30 Tasa <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>papel</strong>/cartón y vidrio<br />

31 Tasa <strong>de</strong> valorización <strong>de</strong> <strong>en</strong>vases y emba<strong>la</strong>jes<br />

32 G<strong>en</strong>eración y <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> lodos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>puración<br />

<strong>de</strong> aguas residuales<br />

Suelos contaminados 33 Emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos contaminados<br />

Degradación <strong>de</strong>l <strong>su</strong>elo 34 Cambio <strong>en</strong> los usos <strong>de</strong>l <strong>su</strong>elo<br />

35 Superficie <strong>de</strong> <strong>su</strong>elo afectado por erosión<br />

36 Superficie <strong>de</strong> <strong>su</strong>elo con riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sertificación<br />

NATURALEZA<br />

Biodiversidad<br />

Especies 37 Especies <strong>de</strong> interés comunitario sobre el total <strong>de</strong> especies<br />

autóctonas (%)<br />

38 Especies am<strong>en</strong>azadas sobre el total <strong>de</strong> especies autóctonas (%)<br />

39 Especies exóticas sobre el total <strong>de</strong> especies autóctonas (%)<br />

40 Especies am<strong>en</strong>azadas con p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción (todas <strong>la</strong>s<br />

categorías <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza y todos los tipos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción)<br />

41 Especies exist<strong>en</strong>tes por regiones biogeográficas y grado <strong>de</strong><br />

am<strong>en</strong>aza<br />

42 Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> especies am<strong>en</strong>azadas exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Espacios<br />

Naturales Protegidos<br />

Hábitats 43 Número y <strong>su</strong>perficie total <strong>de</strong> hábitats <strong>de</strong> interés comunitario.<br />

Especificación <strong>de</strong> los prioritarios<br />

44 Número y <strong>su</strong>perficie <strong>de</strong> los Espacios Protegidos<br />

45 Nº y <strong>su</strong>perficie <strong>de</strong> humedales<br />

46 Gestión <strong>de</strong> los Espacios Naturales Protegidos: % <strong>de</strong> ENP<br />

con P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación y <strong>de</strong> Uso y Gestión aprobados<br />

Eco<strong>sistemas</strong><br />

Bosques 47 Superficie forestal por tipo <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s o asociaciones<br />

vegetales<br />

48 Repob<strong>la</strong>ción forestal<br />

49 Superficie forestal inc<strong>en</strong>diada<br />

50 Daños <strong>en</strong> los bosques<br />

1253


Tab<strong>la</strong> 2. Continuación<br />

RUIDO<br />

1254<br />

I Congreso <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil, Territorio y Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />

Indicadores <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong><br />

Áreas y <strong>su</strong>báreas Indicadores<br />

MEDIO AMBIENTE URBANO<br />

ACCIDENTES Y SUSTANCIAS QUIMICAS<br />

51 N. o <strong>de</strong> municipios con p<strong>la</strong>nificación y políticas para<br />

protección contra el ruido<br />

52 Inversiones <strong>en</strong> <strong>sistemas</strong> para at<strong>en</strong>uación <strong>de</strong>l ruido<br />

53 N. o vehículos (turismos, motocicletas y autobuses) por<br />

habitante<br />

54 Pob<strong>la</strong>ción urbana<br />

55 Superficie <strong>de</strong> <strong>su</strong>elo vacante urbano<br />

56 Superficie <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da por habitante<br />

57 Longitud <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taformas específicas para transporte público<br />

58 Imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> políticas e instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da<br />

Local 21<br />

59 Comercialización y uso <strong>de</strong> <strong>su</strong>stancias químicas peligrosas<br />

60 Acci<strong>de</strong>ntes y catástrofes con emisión o vertido <strong>de</strong> <strong>su</strong>stancias<br />

peligrosas<br />

Indicadores socio-económicos y sectoriales<br />

Áreas Indicadores<br />

PRODUCTO INTERIOR BRUTO Y POBLACIÓN<br />

1 Producto interior bruto, total y per cápita<br />

2 Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. D<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

3 Indice <strong>de</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (pob<strong>la</strong>ción>64/pob<strong>la</strong>ción>15)<br />

4 Tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico<br />

5 Tasa neta <strong>de</strong> migración (difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el número <strong>de</strong> inmigrantes y el <strong>de</strong><br />

emigrantes <strong>en</strong> un periodo epecífico <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona)<br />

ENERGÍA<br />

6 Emisión <strong>de</strong> contaminantes (SO 2 , NO x ,CO 2 , CO y COVs) proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y como % <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> emisiones<br />

7 Evolución <strong>de</strong>l precio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía y <strong>de</strong> los impuestos asociados<br />

8 Con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía primaria «per cápita» y por tipo <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>te: hidráulica,<br />

térmica, nuclear y alternativa (so<strong>la</strong>r, eolica, geotérmica y biomasa)


<strong>Los</strong> <strong>sistemas</strong> <strong>de</strong> <strong>indicadores</strong> <strong>ambi<strong>en</strong>tales</strong> y <strong>su</strong> <strong>papel</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> información e integración...<br />

Tab<strong>la</strong> 2. Continuación<br />

Indicadores socio-económicos y sectoriales<br />

Áreas Indicadores<br />

TRANSPORTE<br />

9 Emisión <strong>de</strong> contaminantes a <strong>la</strong> atmósfera proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l sector: emisiones<br />

totales proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l transporte y <strong>su</strong> proporción respecto al total<br />

10 Transporte <strong>de</strong> pasajeros por modos <strong>de</strong> transporte: carretera, ferrocarril, avión,<br />

bicicleta y paseo (Pasajerosxkm)<br />

11 Transporte <strong>de</strong> mercancías por modos <strong>de</strong> transporte: carretera, ferrocarril,<br />

avión, mar, ríos y tubería (tonxkm)<br />

12 N. o <strong>de</strong> vehículos «per cápita» por tipo <strong>de</strong> vehículos<br />

13 D<strong>en</strong>sidad (km/ha) y longitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> carreteras (carreteras y vías rápidas)<br />

y ferrocarriles<br />

14 Evolución <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> los combustibles y <strong>de</strong> los impuestos asociados<br />

AGRICULTURA<br />

15 Con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> fertilizantes: N y P (ton/ha)<br />

16 Con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>guicidas por tipo <strong>de</strong> ingredi<strong>en</strong>te activo (ton/ha y ton/ton<br />

producida)<br />

17 Int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> producción gana<strong>de</strong>ra: n. o <strong>de</strong> cabezas <strong>de</strong> ganado (bovino, porcino<br />

y ovino-caprino) por unidad <strong>de</strong> <strong>su</strong>perficie gana<strong>de</strong>ra<br />

18 Superficie <strong>de</strong> regadio fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie agríco<strong>la</strong> total<br />

19 Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong> agricultura ecológica por tipo <strong>de</strong><br />

cultivos<br />

20 Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie <strong>de</strong> cultivos forzados bajo plástico<br />

INDUSTRIA<br />

21 Emisión <strong>de</strong> contaminantes (SO 2 , NO x ,CO 2 , CO y COVs) proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> actividad industrial y como % <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> emisiones<br />

TURISMO<br />

22 N. o <strong>de</strong> noches por habitante (total y <strong>en</strong> temporada alta)<br />

23 N. o <strong>de</strong> camas por tipo <strong>de</strong> alojami<strong>en</strong>to por habitante<br />

24 N. o <strong>de</strong> turistas internacionales por habitante<br />

GASTO EN MEDIO AMBIENTE<br />

25 Gasto público <strong>en</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te por activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> protección ambi<strong>en</strong>tal<br />

26 Gasto público <strong>en</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te como % <strong>de</strong>l gasto público total<br />

27 Gasto <strong>en</strong> protección <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te como % <strong>de</strong>l Producto Interior Bruto<br />

1255


5. REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />

EEA (1999). Environm<strong>en</strong>tal indicators: Typology and overview, European Environm<strong>en</strong>t<br />

Ag<strong>en</strong>cy, Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>. 1999.<br />

EEA (1999). Information for improving Europe’s <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t. European Environm<strong>en</strong>t<br />

Ag<strong>en</strong>cy, Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>, 1999.<br />

EEA (2000). Environm<strong>en</strong>tal signals 2000. European Environm<strong>en</strong>t Ag<strong>en</strong>cy, Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>,<br />

2000.<br />

EEA (2000). Are we moving in the right direction? Indicators on transport and <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t<br />

integration in the EU. TERM 2000. European Environm<strong>en</strong>t Ag<strong>en</strong>cy, Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>,<br />

2000.<br />

EEA (2001): Environm<strong>en</strong>tal signals 2001. European Environm<strong>en</strong>t Ag<strong>en</strong>cy, Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>,<br />

2001.<br />

COMISIÓN EUROPEA. Conclusiones <strong>de</strong> los Consejos Europeos.<br />

En página web: http://www.europa.eu.int/council/off/conclu<br />

NACIONES UNIDAS (1996). Indicadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Marco y metodología. Comisión<br />

<strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> Naciones Unidas, Nueva York, 1996.<br />

MMA (1996). Indicadores Ambi<strong>en</strong>tales. Una propuesta para España. Ministerio <strong>de</strong> Medio<br />

Ambi<strong>en</strong>te, Madrid, 1996.<br />

MMA (1996). Sistema Español <strong>de</strong> Indicadores Ambi<strong>en</strong>tales: <strong>su</strong>báreas <strong>de</strong> biodiversidad y<br />

bosques. Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te, Madrid, 1996<br />

MMA (1998): Sistema Español <strong>de</strong> Indicadores Ambi<strong>en</strong>tales: <strong>su</strong>báreas <strong>de</strong> agua y <strong>su</strong>elo. Ministerio<br />

<strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te, Madrid, 1998.<br />

MMA (1999): Sistema Español <strong>de</strong> Indicadores Ambi<strong>en</strong>tales: <strong>su</strong>báreas <strong>de</strong> atmósfera y residuos.<br />

Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te, Madrid, 1999.<br />

MMA (2000): Sistema Español <strong>de</strong> Indicadores Ambi<strong>en</strong>tales: área <strong>de</strong> medio urbano. Ministerio<br />

<strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te, Madrid, 2001.<br />

MMA (2001): Sistema Español <strong>de</strong> Indicadores Ambi<strong>en</strong>tales: <strong>su</strong>bárea <strong>de</strong> costas y medio marino.<br />

Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te, Madrid, 2001.<br />

OECD (1993): Environm<strong>en</strong>tal indicators for <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal performance reviews. Organización<br />

para <strong>la</strong> Cooperación y Desarrollo Económico, París.<br />

OECD (1998): Recomm<strong>en</strong>dation of the Council on Environm<strong>en</strong>tal Information (Adopted<br />

by the Council at its 922 nd Session on 3 April 1998). Organización para <strong>la</strong> Cooperación<br />

y Desarrollo Económico, París.<br />

1256<br />

I Congreso <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil, Territorio y Medio Ambi<strong>en</strong>te

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!