13.05.2013 Views

las proyecciones de la medicina pretecnica y magica griega en el ...

las proyecciones de la medicina pretecnica y magica griega en el ...

las proyecciones de la medicina pretecnica y magica griega en el ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

46<br />

REVISIONES, ANÁLISIS Y REFLEXIONES<br />

LAS PROYECCIONES DE LA MEDICINA PRETECNICA Y MAGICA<br />

GRIEGA EN EL HIPOCRATISMO DEL SIGLO DE PERICLES<br />

Introducción<br />

El marco temporal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> pretécnica<br />

<strong>griega</strong> es muy prolongado: dos mil quini<strong>en</strong>tos años<br />

que estuvieron bajo <strong>la</strong> hégida <strong>de</strong> <strong>la</strong> magia y <strong>la</strong> teurgia,<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> cuales no <strong>de</strong>saparecieron a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

irrupción <strong>de</strong> <strong>la</strong> especu<strong>la</strong>ción racional <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> colonias<br />

<strong>griega</strong>s <strong>de</strong> Asia M<strong>en</strong>or y <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong><br />

balcánica, <strong>de</strong> manos <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>mados «observantes<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> estr<strong>el</strong><strong><strong>la</strong>s</strong>» o Perio<strong>de</strong>utas, y <strong>de</strong> los filósofos<br />

conocidos como «presocráticos».<br />

La <strong>medicina</strong> pretécnica <strong>griega</strong> a modo <strong>de</strong> una<br />

corri<strong>en</strong>te subterránea pasó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa cretomicénica,<br />

a <strong>la</strong> homérica y arcaica y <strong>de</strong> allí, al c<strong><strong>la</strong>s</strong>icismo<br />

<strong>de</strong>l Siglo Quinto a.C., proyectándose más<br />

tar<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Alejandría a Roma, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad<br />

Eterna a Bizancio, para llegar luego a Occi<strong>de</strong>nte.<br />

La fascinación por <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> mágica nunca <strong>de</strong>sapareció<br />

<strong>de</strong>l horizonte griego.<br />

El discutido racionalismo griego, no apagó <strong>el</strong><br />

cuño mágico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> ni pudo expulsar <strong>de</strong>l<br />

todo a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s olímpicas-divinida<strong>de</strong>s<br />

antropomórficas con más <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s y pasiones<br />

que los propios hombres, y que <strong>en</strong>fermaban como<br />

castigo a <strong><strong>la</strong>s</strong> transgresiones morales <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad-,<br />

ni <strong>de</strong> <strong>la</strong> terapéutica, como ocurriera con <strong>el</strong><br />

l<strong>la</strong>mado «sueño <strong>en</strong> <strong>el</strong> templo» o incubatio.<br />

En <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo hemos querido p<strong><strong>la</strong>s</strong>mar<br />

nuestro <strong>en</strong>foque acerca <strong>de</strong>l supuesto predominio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> especu<strong>la</strong>ción racional <strong>griega</strong> sobre <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to<br />

mágico-teúrgico, y <strong>la</strong> fa<strong>la</strong>cia que <strong>en</strong>traña <strong>la</strong><br />

rimbombante afirmación <strong>de</strong> que «Hipócrates expulsó<br />

a los dioses <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong>».<br />

La Medicina pretécnica y mágica y <strong>la</strong> <strong>medicina</strong><br />

racional <strong>griega</strong><br />

La <strong>medicina</strong> pretécnica <strong>griega</strong> abarca <strong>el</strong> período<br />

creto-micénico (3000-1200 a.C.), <strong>el</strong> período<br />

homérico (s.IX-VII a.C.) y <strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado período arcaico<br />

(s.VII-VI a.C.). Esta <strong>medicina</strong> primitiva <strong>de</strong>bió<br />

alcanzar un bu<strong>en</strong> niv<strong>el</strong>, con visos <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

mágicos, pero sin estar <strong>de</strong>masiado atada a lo<br />

teúrgico, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su etapa cret<strong>en</strong>se. Su<br />

m<strong>en</strong>talidad seg<strong>la</strong>r influyó seguram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunas<br />

prácticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> posterior «<strong>medicina</strong> homérica»,<br />

harto evi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ilíada y <strong>la</strong> Odisea <strong>de</strong> Homero.<br />

Esto no significa que lo mágico-teúrgico <strong>de</strong>sapareciera<br />

<strong>de</strong>l horizonte <strong>de</strong> su <strong>medicina</strong> ni <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

Facultad <strong>de</strong> Medicina - Universidad Nacional <strong>de</strong> Tucumán<br />

Correo <strong>el</strong>ectrónico: jcgomezaranda1@yahoo.com.ar<br />

Pbro.Lic. Julio César Gómez Aranda<br />

cotidiana <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo <strong>de</strong> Hipócrates y Pericles. Continuó<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do sus a<strong>de</strong>ptos.<br />

Los aspectos míticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Creta antigua, especialm<strong>en</strong>te<br />

algunos hechos acaecidos al rey<br />

Minos, y su re<strong>la</strong>ción con Procris y Pasifae, escon<strong>de</strong>n<br />

aspectos édicos importantes. El re<strong>la</strong>to mítico<br />

seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad infecciosa v<strong>en</strong>érea <strong>de</strong> Minos<br />

y su consecu<strong>en</strong>te impot<strong>en</strong>cia para realizar <strong>el</strong> coito,<br />

ingección que Procris curó con <strong>el</strong> concurso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> magia y <strong>la</strong> herboristería, usando <strong>la</strong> raíz <strong>de</strong> una<br />

p<strong>la</strong>nta l<strong>la</strong>mada Moly -o raiz <strong>de</strong> Circe-, p<strong>la</strong>nta mágica<br />

y curativa. Indudablem<strong>en</strong>te, higi<strong>en</strong>e, <strong>medicina</strong><br />

y magia se <strong>en</strong>contraban estrecham<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionadas<br />

(1).<br />

Los antiguos cret<strong>en</strong>ses t<strong>en</strong>ían fama <strong>de</strong><br />

purificadores, <strong>de</strong> místicos que usaban <strong>el</strong> agua para<br />

los baños y purificaciones r<strong>el</strong>igiosas lustrales <strong>en</strong><br />

honor <strong>de</strong>l Minotauro. La salud corporal-con <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

costumbres higiénicas-, salía b<strong>en</strong>eficiada porque<br />

a<strong>de</strong>más poseyeron profundos conocimi<strong>en</strong>tos médicos<br />

(2). Los griegos que conocieron <strong>la</strong> <strong>medicina</strong><br />

pretécnica, y los <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa racional hipocrática,<br />

también echaron mano <strong>de</strong>l agua a guisa <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> purificación, continuando <strong>la</strong> tradición <strong>de</strong>l<br />

baño lustral, pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los templos <strong>de</strong> los dioses<br />

sanadores, <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> Hipócrates y aún<br />

post-hipocrática.<br />

La <strong>medicina</strong> <strong>griega</strong> iba a llegar, <strong>de</strong> manos <strong>de</strong>l<br />

racionalismo, mucho más lejos aun que <strong>la</strong> <strong>medicina</strong><br />

ori<strong>en</strong>tal. Arribó a <strong>la</strong> concepción racional y técnica,<br />

con <strong>el</strong> leg<strong>en</strong>dario Hipócrates, pero sin sacudirse<br />

<strong>de</strong>l todo <strong>la</strong> magia y <strong>la</strong> teurgia. En Hipócrates, <strong>la</strong><br />

figura más <strong>de</strong>stacada <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigüedad médica<br />

<strong>griega</strong> (3) y <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada «tradición hipocrática»,<br />

no había ninguna ruptura <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> y <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

disp<strong>en</strong>saciones divinas <strong>de</strong> Asklepios y Apolo (4).<br />

Hipócrates <strong>en</strong> «Sobre <strong>el</strong> Regim<strong>en</strong>», IV, 249-251<br />

creía que todo había sido disp<strong>en</strong>sado por los dioses.<br />

Si <strong>la</strong> naturaleza (Physis) es divina, <strong>el</strong>lo significa<br />

que todo es divino. No hay <strong>en</strong>tonces razón<br />

para distinguir <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s humanas y divinas<br />

pues todas <strong>el</strong><strong><strong>la</strong>s</strong> son ambas cosas. A<strong>de</strong>más <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

reacciones espontáneas <strong>de</strong>l cuerpo han <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse<br />

como una manifestación <strong>de</strong> <strong>la</strong> divina sabiduría.<br />

Unicam<strong>en</strong>te más tar<strong>de</strong>, <strong>en</strong> época<br />

h<strong>el</strong><strong>en</strong>ística, se produjo una ruptura <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>medicina</strong><br />

racional <strong>en</strong> un marco r<strong>el</strong>igioso y un escepticismo<br />

reconocido (5).<br />

Se pi<strong>en</strong>sa que Hipócrates sólo buscaba <strong><strong>la</strong>s</strong> causas<br />

naturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad; cuando se atri-<br />

REVISTA DE LA FACULTAD DE MEDICINA - VOL. 8 - Nº 1 (2007)


uían a los dioses se hacía <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido puram<strong>en</strong>te<br />

formu<strong>la</strong>rio. La interv<strong>en</strong>ción divina se <strong>de</strong>scribía so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

como cosa que ocurría <strong>en</strong> sueños (6).<br />

Para conocer aspectos importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong><br />

pretécnica <strong>griega</strong>, los poemas <strong>de</strong> Homero,<br />

Iliada y Odisea (s.IX-VII a.C.), son imprescindibles<br />

como fu<strong>en</strong>tes ll<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> índole médico<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> primitiva y <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión <strong>griega</strong>s. La<br />

Ilíada y <strong>la</strong> Odisea muestran a los dioses<br />

omnipres<strong>en</strong>tes, haci<strong>en</strong>do fantasmales incursiones<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong> los hombres, pero no son difer<strong>en</strong>tes<br />

a <strong>el</strong>los <strong>en</strong> sus pasiones. Se citan <strong>en</strong> <strong>el</strong> Epos<br />

homérico más <strong>de</strong> treinta dioses, héroes, heroínas<br />

a los que consi<strong>de</strong>ra fundadores y cultivadores <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>medicina</strong>: Me<strong>la</strong>mpo, Quirón, Asklepios, Machaón<br />

y Polidario (7). Todos <strong>el</strong>los sin duda leg<strong>en</strong>darios,<br />

pero imprescindibles para curar.<br />

Aunque <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> pretécnica homérica es escasa<br />

como <strong>la</strong> bíblica, <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>cir que era es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

popu<strong>la</strong>r puesto que <strong>en</strong> los cantos<br />

homéricos comprobamos que los mismos héroes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra ejercían <strong>la</strong> <strong>medicina</strong>, y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> cirugía, aplicaban v<strong>en</strong>dajes y preparaban<br />

bebidas vigorizantes (8). Otras características dignas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar, fueron <strong>la</strong> simplicidad y <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> patología (9), así como <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que era<br />

también es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te pronóstica y profiláctica<br />

(10).<br />

En <strong>la</strong> Grecia primitiva poseyeron un culto a <strong>la</strong><br />

serpi<strong>en</strong>te como símbolo <strong>de</strong>l arte <strong>de</strong> curar (11)<br />

(como <strong>la</strong> diosa-madre <strong>de</strong> los cret<strong>en</strong>ses vincu<strong>la</strong>da<br />

seguram<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>medicina</strong>, dando o quitando <strong>la</strong><br />

salud a p<strong>la</strong>cer y con <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos mágicos <strong>en</strong> su<br />

culto). En <strong>el</strong> Epos también están pres<strong>en</strong>tes los dioses<br />

Olímpicos, que juegan a favor o <strong>en</strong> contra <strong>de</strong><br />

los protagonistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> Troya. En <strong>la</strong> Iliada,<br />

Asklepios era un simple mortal <strong>en</strong> los tiempos<br />

homéricos (Iliada, II). No era más que un médico<br />

hábil pero llegó a ser-como Imhotep y Am<strong>en</strong>hotep<br />

Hijo <strong>de</strong> Apu <strong>en</strong> Egipto- <strong>el</strong> dios griego <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong><br />

(12).<br />

Apolo, <strong>el</strong> dios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> con <strong>la</strong> serpi<strong>en</strong>te<br />

como atributo (M.Lurker 1998:37), aparece como<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>idad que <strong>en</strong>viaba pestes sobre <strong>la</strong> tierra cuando<br />

los mortales lo <strong>en</strong>fadaban (J.Gagé 1955). Sus<br />

flechazos podrían interpretarse como <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

mortales <strong>en</strong>viadas por <strong>el</strong> dios a guisa <strong>de</strong> castigo)<br />

(Iliada I,43), o <strong>en</strong> su <strong>de</strong>fecto, epi<strong>de</strong>mias mortales.<br />

Existía a<strong>de</strong>más un culto todavía más oscuro:<br />

<strong>la</strong> magia médica asociada a <strong>la</strong> invocación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

l<strong>la</strong>madas divinida<strong>de</strong>s ctónicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y <strong>de</strong>l otro<br />

mundo, héroes <strong>de</strong>ificados (como Hércules) y médicos<br />

convertidos <strong>en</strong> héroes («heroi iatroi») y <strong>el</strong><br />

perturbado espíritu <strong>de</strong> los muertos. Los dioses infernales<br />

también podían <strong>en</strong>fermar a los hom-<br />

REVISTA DE LA FACULTAD DE MEDICINA - VOL. 8 - Nº 1 (2007)<br />

bres (13).<br />

En <strong>la</strong> Odisea es evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

<strong>medicina</strong> <strong>de</strong> corte teúrgico y <strong>de</strong>moníaco, siempre<br />

<strong>en</strong> primer p<strong>la</strong>no (Odisea IV), mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Ilíada hay prepon<strong>de</strong>rancia <strong>de</strong>l empirismo, por lo<br />

que <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> no es ni mágica ni sacerdotal<br />

como <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to terapéutico. Habría ya una<br />

evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mística y teurgia a un cuño más<br />

<strong>la</strong>ico y pragmático, muy c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa<br />

hipocrática, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que abre una nueva panorámica<br />

para <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> <strong>griega</strong>, que va <strong>de</strong>jando su infancia<br />

<strong>en</strong> aras <strong>de</strong> su maduración.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigÜedad<br />

que t<strong>en</strong>ían sus ashipu (exorcistas <strong>de</strong> Babilonia) y<br />

sus médicos (Egipto),<strong>en</strong> Grecia, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los tiempos<br />

más antiguos <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l Iatros (o curador o<br />

médico), aparece perfectam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finida y aun diríamos<br />

secu<strong>la</strong>rizada (14). Supieron difer<strong>en</strong>ciarlo<br />

perfectam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l mantis o adivino y <strong>de</strong>l hiereus o<br />

sacerdote. Probablem<strong>en</strong>te esta sea una her<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad cret<strong>en</strong>se que t<strong>en</strong>día a <strong>la</strong> secu<strong>la</strong>rización.<br />

Sin embargo, los sacerdotes <strong>de</strong><br />

Asklepios tuvieron un especial influjo e<strong>la</strong>boraron<br />

un ritual especial para <strong>la</strong> terapéutica que aun <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

etapa racional era usado por <strong>el</strong> pueblo griego.<br />

Los médicos y cirujanos <strong>la</strong>icos eran in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> los sacerdotes que servían a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s<br />

olímpicas y, aunque los «asklepia<strong>de</strong>s» no se<br />

m<strong>en</strong>cionan <strong>en</strong> <strong>el</strong> Epos homérico, seguram<strong>en</strong>te trabajaron<br />

aunados durante los tiempos <strong>de</strong> paz (15).<br />

Los <strong>de</strong>nominados «médicos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> dol<strong>en</strong>cias»<br />

eran servidores <strong>de</strong>l pueblo a <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> los ambu<strong>la</strong>ntes<br />

trovadores <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> tradiciones ancestrales,<br />

y también t<strong>en</strong>ían su lugar los adivinos. Su práctica<br />

era <strong>de</strong> corte empírico a través <strong>de</strong> brebajes<br />

tonificantes y ungü<strong>en</strong>tos. El poeta Píndaro (Oda<br />

III,47-53) manifiesta <strong>la</strong> estima <strong>en</strong> que eran t<strong>en</strong>idos<br />

los médicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong>l c<strong><strong>la</strong>s</strong>icismo <strong>de</strong>l s.V a.C.<br />

como siervos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Naturaleza, como lo habían<br />

sido los médicos primitivos.<br />

Colegimos <strong>en</strong>tonces que <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> que<br />

trasunta <strong>la</strong> Ilíada es empírica, <strong>la</strong>ica y con aristas<br />

racionales, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> Odisea predomina<br />

<strong>el</strong> cuño mágico-teúrgico. La <strong>medicina</strong> hipocrática,<br />

<strong>en</strong> cambio, es racional y técnica y convive con una<br />

terapéutica mística y con algunas aristas racionales,<br />

ya insinuadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa pretécnica.<br />

La práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> pretécnica <strong>griega</strong>,<br />

aunque dominada por <strong>el</strong> empirismo y <strong>la</strong> magia supersticiosa<br />

alcanzó un niv<strong>el</strong> bastante<br />

alto-especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cirugía-, inc<strong>en</strong>tivada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> una sociedad guerrera y b<strong>el</strong>icosa como<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> los Aqueos (Iliada, canto V verso 65; XVI,<br />

481; XX,481.485; XXII,328). En <strong>la</strong> Grecia aquea,<br />

tan bi<strong>en</strong> reflejada <strong>en</strong> <strong>el</strong> Epos homérico, <strong>la</strong> dualidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> terapia simultánea y fluctuantem<strong>en</strong>te<br />

47


empírico-racional y mágico-r<strong>el</strong>igiosa, dualidad que<br />

conserva también <strong>la</strong> honda raíz mágica <strong>de</strong> unos<br />

conceptos <strong>de</strong> «remedio», «v<strong>en</strong><strong>en</strong>o» expresión <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> voz media pharmakon que indiscrimina su acción,<br />

a no ser que vaya acompañada <strong>de</strong> los adjetivos<br />

«calmantes», «exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te», «nocivo»,<br />

«pernicioso»,»funesto», «mortal» (16).<br />

Se discute si <strong>el</strong> término pharmakon es exclusivam<strong>en</strong>te<br />

mágico <strong>en</strong> <strong>el</strong> Epos Homérico (Osthoff<br />

1922) o es so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te v<strong>en</strong><strong>en</strong>o «medicam<strong>en</strong>to» o<br />

«remedio» médico (Albarracin y Arlett 1997). Parece<br />

ser que <strong>en</strong>» Los Trabajos y Los Días» <strong>de</strong><br />

Hesíodo «pharmakon» pier<strong>de</strong> ya su caracter mágico<br />

para convertirse <strong>en</strong> «remedio» con pl<strong>en</strong>a significación<br />

médica. Pero sigue si<strong>en</strong>do <strong>de</strong> corte<br />

mágico <strong>en</strong> Eurípi<strong>de</strong>s y Aristófanes (17) <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o<br />

c<strong><strong>la</strong>s</strong>icismo griego. Fue a <strong><strong>la</strong>s</strong> c<strong>la</strong>ras un concepto<br />

dual, mágico y medicam<strong>en</strong>toso. No perdió esta<br />

connotación bajo Hipócrates y su tradición posterior.<br />

No <strong>de</strong>bemos per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista que durante siglos<br />

médicos y herboristas (o «rizothomos») prácticam<strong>en</strong>te<br />

se confundieron, como lo hicieron <strong>la</strong> <strong>medicina</strong><br />

y <strong>la</strong> magia, <strong>el</strong> médico y <strong>el</strong> mago, <strong>el</strong> sanador<br />

y <strong>el</strong> exorcista.<br />

Hay ciertas nociones a saber que se modificaron<br />

o mantuvieron su s<strong>en</strong>tido original:<br />

-PHYSIS no es <strong>la</strong> noción que han <strong>de</strong> manejar<br />

Hipócrates y sus sucesores. Acá consiste <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir humano: nacer, crecer, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse hasta<br />

<strong>la</strong> muerte («tanatos»), ya natural ya súbita. Los<br />

hipocráticos consi<strong>de</strong>ran a <strong>la</strong> Physis divina y <strong>la</strong><br />

curadora por exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia. Era lo justo, lo b<strong>el</strong>lo, lo<br />

óptimo, lo armónico, lo verda<strong>de</strong>ro (A.Pergo<strong>la</strong>-O.<br />

Okner 1986).<br />

-PATHOS o <strong>en</strong>fermedad aparece como sinónimo<br />

<strong>de</strong> dardos <strong>de</strong> los airados dioses olímpicos, ante<br />

los pecados <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad. Para los<br />

hipocráticos, <strong>en</strong> cambio, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad era <strong>el</strong> fruto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> «diskrasía» o <strong>de</strong>sequilibrio <strong>de</strong> los humores<br />

corpóreos. Como po<strong>de</strong>mos apreciar hay un<br />

<strong>en</strong>foque natural y racional <strong>de</strong>l morbo. Ya no se trataba<br />

<strong>de</strong> un castigo <strong>de</strong> los dioses airados con los<br />

pecados <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad, pero para curar<strong><strong>la</strong>s</strong> se<br />

ape<strong>la</strong>ba a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s sanadoras, Apolo y<br />

Asklepios, <strong>en</strong> cuyo templo los paci<strong>en</strong>tes hacían<br />

sus abluciones, ofr<strong>en</strong>das y dormían <strong>en</strong> <strong>el</strong> templo.<br />

-INCUBATIO o sueño <strong>en</strong> <strong>el</strong> templo. Contrariam<strong>en</strong>te<br />

a lo que po<strong>de</strong>mos p<strong>en</strong>sar los griegos no<br />

fueron sus inv<strong>en</strong>tores sino más bi<strong>en</strong> aparece con<br />

los egipcios, que acostumbraban a dormir <strong>en</strong> los<br />

templos para curarse <strong>de</strong> sus males. Los griegos,<br />

como otros pueblos antiguos, poseyeron su curación<br />

mágica, ligada al templo , que continuó su<br />

trayectoria subrepticia a posteriori <strong>de</strong> <strong>la</strong> irrupción<br />

48<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> técnica y racional hipocrática.<br />

-ASKLEPIOS aparece como una <strong>de</strong>idad fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes <strong>de</strong> curar (M.Lurker 1998:42),<br />

m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Epos homérico si bi<strong>en</strong> no como<br />

un dios sino como un mortal tesalio, padre <strong>de</strong> Machaón,<br />

experto <strong>en</strong> <strong>medicina</strong>, y poseedor <strong>de</strong>l símbolo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> serpi<strong>en</strong>te <strong>en</strong>roscada <strong>en</strong> un báculo (símbolo<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> virtu<strong>de</strong>s curativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza) (K<br />

Kerényi 1948). Sus hijos fueron todos asociadas<br />

al acto curador (V. Robinson 1947). Asklepios era<br />

consi<strong>de</strong>rado a <strong>la</strong> vez como <strong>el</strong> patrono <strong>de</strong> los médicos<br />

y como <strong>el</strong> dios b<strong>en</strong>éfico que actuaba directam<strong>en</strong>te<br />

para sanar a los suplicantes (18). Los magos<br />

invocaban los dioses mi<strong>la</strong>greros y qui<strong>en</strong>es<br />

pret<strong>en</strong>dían realizar mi<strong>la</strong>gros eran acusados por sus<br />

<strong>de</strong>tractores <strong>de</strong> practicar magia (19). Magia, r<strong>el</strong>igión<br />

y <strong>medicina</strong> estaban <strong>en</strong>samb<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong> antigüedad<br />

<strong>griega</strong>.<br />

El factor más importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

curaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> templo era <strong>la</strong> fe <strong>en</strong> <strong>el</strong> dios sanador,<br />

reforzada por <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te místico y ricam<strong>en</strong>te sugestivo<br />

(20). Este tipo <strong>de</strong> curación, con <strong>el</strong> paso <strong>de</strong>l<br />

tiempo, fue mudando <strong>de</strong> carácter sagrado a lo profano<br />

(s.VIII-V a.C.) y pasó <strong>de</strong> <strong>la</strong> admiración ll<strong>en</strong>a<br />

<strong>de</strong> fervor r<strong>el</strong>igioso a <strong>la</strong> befa e ironía, por <strong>el</strong> <strong>en</strong>gaño<br />

y falsedad <strong>de</strong>svergonzada que ro<strong>de</strong>aba a <strong><strong>la</strong>s</strong> curaciones,<br />

que se notan <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> Aristófanes,<br />

por ejemplo, y qui<strong>en</strong> ridiculiza tales curaciones<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> templo.<br />

La m<strong>en</strong>talidad <strong>griega</strong> fue <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus oríg<strong>en</strong>es<br />

mucho más especu<strong>la</strong>tiva y crítica que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los pueblos<br />

vecinos, pero compartía con <strong>el</strong>los <strong>la</strong> fascinación<br />

por <strong>la</strong> magia. Por eso <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas r<strong>el</strong>igiosas<br />

y médicas se <strong>en</strong>tremezc<strong>la</strong>ban i<strong>de</strong>as popu<strong>la</strong>res<br />

con otras más complejas (21).<br />

Conclusión<br />

Hay que t<strong>en</strong>er sumo cuidado <strong>de</strong> hacer afirmaciones<br />

rotundas <strong>en</strong> lo que a <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> racional<br />

h<strong>el</strong>énica se refiere <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> su racionalidad<br />

especu<strong>la</strong>tiva y crítica con carácter excluy<strong>en</strong>te.<br />

En efecto, <strong><strong>la</strong>s</strong> reminisc<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong><br />

pretécnica y mágica <strong>griega</strong> perduró durante <strong>el</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>icismo<br />

griego <strong>de</strong>l siglo V a.C. y muchos siglos<br />

<strong>de</strong>spués. La fascinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> magia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> curación<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> templo ha perdurado hasta hoy, y se<br />

pone <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> peregrinaciones a los<br />

gran<strong>de</strong>s santuarios marianos <strong>en</strong> diversas <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l mundo.<br />

BIBLIOGRAFIA<br />

1. Faure, Paul. La Vida cotidiana <strong>en</strong> <strong>la</strong> Creta Minoica. Barc<strong>el</strong>ona<br />

(España): Argos Vergara; 1984.p.251.<br />

2. Faure, Paul. Ib i<strong>de</strong>m.p.252.<br />

3. Kee, Howard C. Medicina Mi<strong>la</strong>gro y Magia <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong>l Nuevo<br />

Testam<strong>en</strong>to. Cordoba (España): El Alm<strong>en</strong>dro; 1992.p.49.<br />

REVISTA DE LA FACULTAD DE MEDICINA - VOL. 8 - Nº 1 (2007)


4. E<strong>de</strong>lstein L. Greek Medicine and its re<strong>la</strong>tion to R<strong>el</strong>igion and Magic.<br />

En: Anci<strong>en</strong>t Medicine. New York: Johns and Hopkins Press;<br />

1967.p.217-246.<br />

5. Kee, Howard C. Op cit.p.50.<br />

6. Hei<strong>de</strong>l, W.A. Hippocratic Medicine. Its epirit and Method. New<br />

York: Columbia University Press; 1941.p. 125-126.<br />

7. Romo, Ignacio R. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina. Barc<strong>el</strong>ona: Vergara;<br />

1971.p.171-172.<br />

8. Diepg<strong>en</strong>, Paul. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina. Barc<strong>el</strong>ona: Salvat;<br />

1932.p.31.<br />

9. Robinson, Victor. La Medicina a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia. Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires: El Tri<strong>de</strong>nte; 1947.p.36.<br />

10. Garrison Fi<strong>el</strong>ding H. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina. Bu<strong>en</strong>os Aires:<br />

Interamericana: 1966.p.51.<br />

11. Guthrie, Doug<strong><strong>la</strong>s</strong>. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina. Bu<strong>en</strong>os Aires:<br />

Atlántida; 1947.p.29.<br />

REVISTA DE LA FACULTAD DE MEDICINA - VOL. 8 - Nº 1 (2007)<br />

12. Robinson, Victor. Op cit.p.37.<br />

13. Garrison Fi<strong>el</strong>ding H. Op cit.<br />

14. Gil Fernan<strong>de</strong>z, Luis. La Medicina Pretecnica Griega. En: Lain<br />

Entralgo et al. Historia Universal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina I. Barc<strong>el</strong>ona: Salvat;<br />

1972.p. 276.<br />

15. Garrison Fi<strong>el</strong>ding H. Op cit.p.54.<br />

16. Albarracin, Agustín et al. Historia <strong>de</strong>l Medicam<strong>en</strong>to. Barc<strong>el</strong>ona:<br />

Doyma; 1987.p.43.<br />

17. Albarracin, Agustín. Ib i<strong>de</strong>m.p.43-45.<br />

18. Kee, Howard C. Op cit.p.17.<br />

19. Rivers WHR. Medicine, Magic and R<strong>el</strong>igion. London: Kegan<br />

Paul; 1924.<br />

20. Pergo<strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>rico, Ockner Osvaldo H. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina.<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires: Ed. Médicas; 1986.p.107.<br />

21. García Valdés Alberto. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina. Barc<strong>el</strong>ona-Mexico-Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires: Interamericana; 1987.p.17.<br />

49

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!