las proyecciones de la medicina pretecnica y magica griega en el ...
las proyecciones de la medicina pretecnica y magica griega en el ...
las proyecciones de la medicina pretecnica y magica griega en el ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
46<br />
REVISIONES, ANÁLISIS Y REFLEXIONES<br />
LAS PROYECCIONES DE LA MEDICINA PRETECNICA Y MAGICA<br />
GRIEGA EN EL HIPOCRATISMO DEL SIGLO DE PERICLES<br />
Introducción<br />
El marco temporal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> pretécnica<br />
<strong>griega</strong> es muy prolongado: dos mil quini<strong>en</strong>tos años<br />
que estuvieron bajo <strong>la</strong> hégida <strong>de</strong> <strong>la</strong> magia y <strong>la</strong> teurgia,<br />
<strong><strong>la</strong>s</strong> cuales no <strong>de</strong>saparecieron a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
irrupción <strong>de</strong> <strong>la</strong> especu<strong>la</strong>ción racional <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> colonias<br />
<strong>griega</strong>s <strong>de</strong> Asia M<strong>en</strong>or y <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong><br />
balcánica, <strong>de</strong> manos <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>mados «observantes<br />
<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> estr<strong>el</strong><strong><strong>la</strong>s</strong>» o Perio<strong>de</strong>utas, y <strong>de</strong> los filósofos<br />
conocidos como «presocráticos».<br />
La <strong>medicina</strong> pretécnica <strong>griega</strong> a modo <strong>de</strong> una<br />
corri<strong>en</strong>te subterránea pasó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa cretomicénica,<br />
a <strong>la</strong> homérica y arcaica y <strong>de</strong> allí, al c<strong><strong>la</strong>s</strong>icismo<br />
<strong>de</strong>l Siglo Quinto a.C., proyectándose más<br />
tar<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Alejandría a Roma, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad<br />
Eterna a Bizancio, para llegar luego a Occi<strong>de</strong>nte.<br />
La fascinación por <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> mágica nunca <strong>de</strong>sapareció<br />
<strong>de</strong>l horizonte griego.<br />
El discutido racionalismo griego, no apagó <strong>el</strong><br />
cuño mágico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> ni pudo expulsar <strong>de</strong>l<br />
todo a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s olímpicas-divinida<strong>de</strong>s<br />
antropomórficas con más <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s y pasiones<br />
que los propios hombres, y que <strong>en</strong>fermaban como<br />
castigo a <strong><strong>la</strong>s</strong> transgresiones morales <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad-,<br />
ni <strong>de</strong> <strong>la</strong> terapéutica, como ocurriera con <strong>el</strong><br />
l<strong>la</strong>mado «sueño <strong>en</strong> <strong>el</strong> templo» o incubatio.<br />
En <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo hemos querido p<strong><strong>la</strong>s</strong>mar<br />
nuestro <strong>en</strong>foque acerca <strong>de</strong>l supuesto predominio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> especu<strong>la</strong>ción racional <strong>griega</strong> sobre <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to<br />
mágico-teúrgico, y <strong>la</strong> fa<strong>la</strong>cia que <strong>en</strong>traña <strong>la</strong><br />
rimbombante afirmación <strong>de</strong> que «Hipócrates expulsó<br />
a los dioses <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong>».<br />
La Medicina pretécnica y mágica y <strong>la</strong> <strong>medicina</strong><br />
racional <strong>griega</strong><br />
La <strong>medicina</strong> pretécnica <strong>griega</strong> abarca <strong>el</strong> período<br />
creto-micénico (3000-1200 a.C.), <strong>el</strong> período<br />
homérico (s.IX-VII a.C.) y <strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado período arcaico<br />
(s.VII-VI a.C.). Esta <strong>medicina</strong> primitiva <strong>de</strong>bió<br />
alcanzar un bu<strong>en</strong> niv<strong>el</strong>, con visos <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />
mágicos, pero sin estar <strong>de</strong>masiado atada a lo<br />
teúrgico, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su etapa cret<strong>en</strong>se. Su<br />
m<strong>en</strong>talidad seg<strong>la</strong>r influyó seguram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunas<br />
prácticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> posterior «<strong>medicina</strong> homérica»,<br />
harto evi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ilíada y <strong>la</strong> Odisea <strong>de</strong> Homero.<br />
Esto no significa que lo mágico-teúrgico <strong>de</strong>sapareciera<br />
<strong>de</strong>l horizonte <strong>de</strong> su <strong>medicina</strong> ni <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />
Facultad <strong>de</strong> Medicina - Universidad Nacional <strong>de</strong> Tucumán<br />
Correo <strong>el</strong>ectrónico: jcgomezaranda1@yahoo.com.ar<br />
Pbro.Lic. Julio César Gómez Aranda<br />
cotidiana <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo <strong>de</strong> Hipócrates y Pericles. Continuó<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do sus a<strong>de</strong>ptos.<br />
Los aspectos míticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Creta antigua, especialm<strong>en</strong>te<br />
algunos hechos acaecidos al rey<br />
Minos, y su re<strong>la</strong>ción con Procris y Pasifae, escon<strong>de</strong>n<br />
aspectos édicos importantes. El re<strong>la</strong>to mítico<br />
seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad infecciosa v<strong>en</strong>érea <strong>de</strong> Minos<br />
y su consecu<strong>en</strong>te impot<strong>en</strong>cia para realizar <strong>el</strong> coito,<br />
ingección que Procris curó con <strong>el</strong> concurso <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> magia y <strong>la</strong> herboristería, usando <strong>la</strong> raíz <strong>de</strong> una<br />
p<strong>la</strong>nta l<strong>la</strong>mada Moly -o raiz <strong>de</strong> Circe-, p<strong>la</strong>nta mágica<br />
y curativa. Indudablem<strong>en</strong>te, higi<strong>en</strong>e, <strong>medicina</strong><br />
y magia se <strong>en</strong>contraban estrecham<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionadas<br />
(1).<br />
Los antiguos cret<strong>en</strong>ses t<strong>en</strong>ían fama <strong>de</strong><br />
purificadores, <strong>de</strong> místicos que usaban <strong>el</strong> agua para<br />
los baños y purificaciones r<strong>el</strong>igiosas lustrales <strong>en</strong><br />
honor <strong>de</strong>l Minotauro. La salud corporal-con <strong><strong>la</strong>s</strong><br />
costumbres higiénicas-, salía b<strong>en</strong>eficiada porque<br />
a<strong>de</strong>más poseyeron profundos conocimi<strong>en</strong>tos médicos<br />
(2). Los griegos que conocieron <strong>la</strong> <strong>medicina</strong><br />
pretécnica, y los <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa racional hipocrática,<br />
también echaron mano <strong>de</strong>l agua a guisa <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> purificación, continuando <strong>la</strong> tradición <strong>de</strong>l<br />
baño lustral, pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los templos <strong>de</strong> los dioses<br />
sanadores, <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> Hipócrates y aún<br />
post-hipocrática.<br />
La <strong>medicina</strong> <strong>griega</strong> iba a llegar, <strong>de</strong> manos <strong>de</strong>l<br />
racionalismo, mucho más lejos aun que <strong>la</strong> <strong>medicina</strong><br />
ori<strong>en</strong>tal. Arribó a <strong>la</strong> concepción racional y técnica,<br />
con <strong>el</strong> leg<strong>en</strong>dario Hipócrates, pero sin sacudirse<br />
<strong>de</strong>l todo <strong>la</strong> magia y <strong>la</strong> teurgia. En Hipócrates, <strong>la</strong><br />
figura más <strong>de</strong>stacada <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigüedad médica<br />
<strong>griega</strong> (3) y <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada «tradición hipocrática»,<br />
no había ninguna ruptura <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> y <strong><strong>la</strong>s</strong><br />
disp<strong>en</strong>saciones divinas <strong>de</strong> Asklepios y Apolo (4).<br />
Hipócrates <strong>en</strong> «Sobre <strong>el</strong> Regim<strong>en</strong>», IV, 249-251<br />
creía que todo había sido disp<strong>en</strong>sado por los dioses.<br />
Si <strong>la</strong> naturaleza (Physis) es divina, <strong>el</strong>lo significa<br />
que todo es divino. No hay <strong>en</strong>tonces razón<br />
para distinguir <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s humanas y divinas<br />
pues todas <strong>el</strong><strong><strong>la</strong>s</strong> son ambas cosas. A<strong>de</strong>más <strong><strong>la</strong>s</strong><br />
reacciones espontáneas <strong>de</strong>l cuerpo han <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse<br />
como una manifestación <strong>de</strong> <strong>la</strong> divina sabiduría.<br />
Unicam<strong>en</strong>te más tar<strong>de</strong>, <strong>en</strong> época<br />
h<strong>el</strong><strong>en</strong>ística, se produjo una ruptura <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>medicina</strong><br />
racional <strong>en</strong> un marco r<strong>el</strong>igioso y un escepticismo<br />
reconocido (5).<br />
Se pi<strong>en</strong>sa que Hipócrates sólo buscaba <strong><strong>la</strong>s</strong> causas<br />
naturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad; cuando se atri-<br />
REVISTA DE LA FACULTAD DE MEDICINA - VOL. 8 - Nº 1 (2007)
uían a los dioses se hacía <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido puram<strong>en</strong>te<br />
formu<strong>la</strong>rio. La interv<strong>en</strong>ción divina se <strong>de</strong>scribía so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />
como cosa que ocurría <strong>en</strong> sueños (6).<br />
Para conocer aspectos importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong><br />
pretécnica <strong>griega</strong>, los poemas <strong>de</strong> Homero,<br />
Iliada y Odisea (s.IX-VII a.C.), son imprescindibles<br />
como fu<strong>en</strong>tes ll<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> índole médico<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> primitiva y <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión <strong>griega</strong>s. La<br />
Ilíada y <strong>la</strong> Odisea muestran a los dioses<br />
omnipres<strong>en</strong>tes, haci<strong>en</strong>do fantasmales incursiones<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong> los hombres, pero no son difer<strong>en</strong>tes<br />
a <strong>el</strong>los <strong>en</strong> sus pasiones. Se citan <strong>en</strong> <strong>el</strong> Epos<br />
homérico más <strong>de</strong> treinta dioses, héroes, heroínas<br />
a los que consi<strong>de</strong>ra fundadores y cultivadores <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>medicina</strong>: Me<strong>la</strong>mpo, Quirón, Asklepios, Machaón<br />
y Polidario (7). Todos <strong>el</strong>los sin duda leg<strong>en</strong>darios,<br />
pero imprescindibles para curar.<br />
Aunque <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> pretécnica homérica es escasa<br />
como <strong>la</strong> bíblica, <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>cir que era es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />
popu<strong>la</strong>r puesto que <strong>en</strong> los cantos<br />
homéricos comprobamos que los mismos héroes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra ejercían <strong>la</strong> <strong>medicina</strong>, y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> cirugía, aplicaban v<strong>en</strong>dajes y preparaban<br />
bebidas vigorizantes (8). Otras características dignas<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar, fueron <strong>la</strong> simplicidad y <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> patología (9), así como <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que era<br />
también es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te pronóstica y profiláctica<br />
(10).<br />
En <strong>la</strong> Grecia primitiva poseyeron un culto a <strong>la</strong><br />
serpi<strong>en</strong>te como símbolo <strong>de</strong>l arte <strong>de</strong> curar (11)<br />
(como <strong>la</strong> diosa-madre <strong>de</strong> los cret<strong>en</strong>ses vincu<strong>la</strong>da<br />
seguram<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>medicina</strong>, dando o quitando <strong>la</strong><br />
salud a p<strong>la</strong>cer y con <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos mágicos <strong>en</strong> su<br />
culto). En <strong>el</strong> Epos también están pres<strong>en</strong>tes los dioses<br />
Olímpicos, que juegan a favor o <strong>en</strong> contra <strong>de</strong><br />
los protagonistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> Troya. En <strong>la</strong> Iliada,<br />
Asklepios era un simple mortal <strong>en</strong> los tiempos<br />
homéricos (Iliada, II). No era más que un médico<br />
hábil pero llegó a ser-como Imhotep y Am<strong>en</strong>hotep<br />
Hijo <strong>de</strong> Apu <strong>en</strong> Egipto- <strong>el</strong> dios griego <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong><br />
(12).<br />
Apolo, <strong>el</strong> dios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> con <strong>la</strong> serpi<strong>en</strong>te<br />
como atributo (M.Lurker 1998:37), aparece como<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>idad que <strong>en</strong>viaba pestes sobre <strong>la</strong> tierra cuando<br />
los mortales lo <strong>en</strong>fadaban (J.Gagé 1955). Sus<br />
flechazos podrían interpretarse como <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
mortales <strong>en</strong>viadas por <strong>el</strong> dios a guisa <strong>de</strong> castigo)<br />
(Iliada I,43), o <strong>en</strong> su <strong>de</strong>fecto, epi<strong>de</strong>mias mortales.<br />
Existía a<strong>de</strong>más un culto todavía más oscuro:<br />
<strong>la</strong> magia médica asociada a <strong>la</strong> invocación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />
l<strong>la</strong>madas divinida<strong>de</strong>s ctónicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y <strong>de</strong>l otro<br />
mundo, héroes <strong>de</strong>ificados (como Hércules) y médicos<br />
convertidos <strong>en</strong> héroes («heroi iatroi») y <strong>el</strong><br />
perturbado espíritu <strong>de</strong> los muertos. Los dioses infernales<br />
también podían <strong>en</strong>fermar a los hom-<br />
REVISTA DE LA FACULTAD DE MEDICINA - VOL. 8 - Nº 1 (2007)<br />
bres (13).<br />
En <strong>la</strong> Odisea es evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />
<strong>medicina</strong> <strong>de</strong> corte teúrgico y <strong>de</strong>moníaco, siempre<br />
<strong>en</strong> primer p<strong>la</strong>no (Odisea IV), mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Ilíada hay prepon<strong>de</strong>rancia <strong>de</strong>l empirismo, por lo<br />
que <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> no es ni mágica ni sacerdotal<br />
como <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to terapéutico. Habría ya una<br />
evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mística y teurgia a un cuño más<br />
<strong>la</strong>ico y pragmático, muy c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa<br />
hipocrática, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que abre una nueva panorámica<br />
para <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> <strong>griega</strong>, que va <strong>de</strong>jando su infancia<br />
<strong>en</strong> aras <strong>de</strong> su maduración.<br />
A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigÜedad<br />
que t<strong>en</strong>ían sus ashipu (exorcistas <strong>de</strong> Babilonia) y<br />
sus médicos (Egipto),<strong>en</strong> Grecia, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los tiempos<br />
más antiguos <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l Iatros (o curador o<br />
médico), aparece perfectam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finida y aun diríamos<br />
secu<strong>la</strong>rizada (14). Supieron difer<strong>en</strong>ciarlo<br />
perfectam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l mantis o adivino y <strong>de</strong>l hiereus o<br />
sacerdote. Probablem<strong>en</strong>te esta sea una her<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad cret<strong>en</strong>se que t<strong>en</strong>día a <strong>la</strong> secu<strong>la</strong>rización.<br />
Sin embargo, los sacerdotes <strong>de</strong><br />
Asklepios tuvieron un especial influjo e<strong>la</strong>boraron<br />
un ritual especial para <strong>la</strong> terapéutica que aun <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
etapa racional era usado por <strong>el</strong> pueblo griego.<br />
Los médicos y cirujanos <strong>la</strong>icos eran in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> los sacerdotes que servían a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s<br />
olímpicas y, aunque los «asklepia<strong>de</strong>s» no se<br />
m<strong>en</strong>cionan <strong>en</strong> <strong>el</strong> Epos homérico, seguram<strong>en</strong>te trabajaron<br />
aunados durante los tiempos <strong>de</strong> paz (15).<br />
Los <strong>de</strong>nominados «médicos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> dol<strong>en</strong>cias»<br />
eran servidores <strong>de</strong>l pueblo a <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> los ambu<strong>la</strong>ntes<br />
trovadores <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> tradiciones ancestrales,<br />
y también t<strong>en</strong>ían su lugar los adivinos. Su práctica<br />
era <strong>de</strong> corte empírico a través <strong>de</strong> brebajes<br />
tonificantes y ungü<strong>en</strong>tos. El poeta Píndaro (Oda<br />
III,47-53) manifiesta <strong>la</strong> estima <strong>en</strong> que eran t<strong>en</strong>idos<br />
los médicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong>l c<strong><strong>la</strong>s</strong>icismo <strong>de</strong>l s.V a.C.<br />
como siervos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Naturaleza, como lo habían<br />
sido los médicos primitivos.<br />
Colegimos <strong>en</strong>tonces que <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> que<br />
trasunta <strong>la</strong> Ilíada es empírica, <strong>la</strong>ica y con aristas<br />
racionales, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> Odisea predomina<br />
<strong>el</strong> cuño mágico-teúrgico. La <strong>medicina</strong> hipocrática,<br />
<strong>en</strong> cambio, es racional y técnica y convive con una<br />
terapéutica mística y con algunas aristas racionales,<br />
ya insinuadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa pretécnica.<br />
La práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> pretécnica <strong>griega</strong>,<br />
aunque dominada por <strong>el</strong> empirismo y <strong>la</strong> magia supersticiosa<br />
alcanzó un niv<strong>el</strong> bastante<br />
alto-especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cirugía-, inc<strong>en</strong>tivada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> una sociedad guerrera y b<strong>el</strong>icosa como<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong> los Aqueos (Iliada, canto V verso 65; XVI,<br />
481; XX,481.485; XXII,328). En <strong>la</strong> Grecia aquea,<br />
tan bi<strong>en</strong> reflejada <strong>en</strong> <strong>el</strong> Epos homérico, <strong>la</strong> dualidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> terapia simultánea y fluctuantem<strong>en</strong>te<br />
47
empírico-racional y mágico-r<strong>el</strong>igiosa, dualidad que<br />
conserva también <strong>la</strong> honda raíz mágica <strong>de</strong> unos<br />
conceptos <strong>de</strong> «remedio», «v<strong>en</strong><strong>en</strong>o» expresión <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> voz media pharmakon que indiscrimina su acción,<br />
a no ser que vaya acompañada <strong>de</strong> los adjetivos<br />
«calmantes», «exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te», «nocivo»,<br />
«pernicioso»,»funesto», «mortal» (16).<br />
Se discute si <strong>el</strong> término pharmakon es exclusivam<strong>en</strong>te<br />
mágico <strong>en</strong> <strong>el</strong> Epos Homérico (Osthoff<br />
1922) o es so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te v<strong>en</strong><strong>en</strong>o «medicam<strong>en</strong>to» o<br />
«remedio» médico (Albarracin y Arlett 1997). Parece<br />
ser que <strong>en</strong>» Los Trabajos y Los Días» <strong>de</strong><br />
Hesíodo «pharmakon» pier<strong>de</strong> ya su caracter mágico<br />
para convertirse <strong>en</strong> «remedio» con pl<strong>en</strong>a significación<br />
médica. Pero sigue si<strong>en</strong>do <strong>de</strong> corte<br />
mágico <strong>en</strong> Eurípi<strong>de</strong>s y Aristófanes (17) <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o<br />
c<strong><strong>la</strong>s</strong>icismo griego. Fue a <strong><strong>la</strong>s</strong> c<strong>la</strong>ras un concepto<br />
dual, mágico y medicam<strong>en</strong>toso. No perdió esta<br />
connotación bajo Hipócrates y su tradición posterior.<br />
No <strong>de</strong>bemos per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista que durante siglos<br />
médicos y herboristas (o «rizothomos») prácticam<strong>en</strong>te<br />
se confundieron, como lo hicieron <strong>la</strong> <strong>medicina</strong><br />
y <strong>la</strong> magia, <strong>el</strong> médico y <strong>el</strong> mago, <strong>el</strong> sanador<br />
y <strong>el</strong> exorcista.<br />
Hay ciertas nociones a saber que se modificaron<br />
o mantuvieron su s<strong>en</strong>tido original:<br />
-PHYSIS no es <strong>la</strong> noción que han <strong>de</strong> manejar<br />
Hipócrates y sus sucesores. Acá consiste <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir humano: nacer, crecer, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse hasta<br />
<strong>la</strong> muerte («tanatos»), ya natural ya súbita. Los<br />
hipocráticos consi<strong>de</strong>ran a <strong>la</strong> Physis divina y <strong>la</strong><br />
curadora por exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia. Era lo justo, lo b<strong>el</strong>lo, lo<br />
óptimo, lo armónico, lo verda<strong>de</strong>ro (A.Pergo<strong>la</strong>-O.<br />
Okner 1986).<br />
-PATHOS o <strong>en</strong>fermedad aparece como sinónimo<br />
<strong>de</strong> dardos <strong>de</strong> los airados dioses olímpicos, ante<br />
los pecados <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad. Para los<br />
hipocráticos, <strong>en</strong> cambio, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad era <strong>el</strong> fruto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> «diskrasía» o <strong>de</strong>sequilibrio <strong>de</strong> los humores<br />
corpóreos. Como po<strong>de</strong>mos apreciar hay un<br />
<strong>en</strong>foque natural y racional <strong>de</strong>l morbo. Ya no se trataba<br />
<strong>de</strong> un castigo <strong>de</strong> los dioses airados con los<br />
pecados <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad, pero para curar<strong><strong>la</strong>s</strong> se<br />
ape<strong>la</strong>ba a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s sanadoras, Apolo y<br />
Asklepios, <strong>en</strong> cuyo templo los paci<strong>en</strong>tes hacían<br />
sus abluciones, ofr<strong>en</strong>das y dormían <strong>en</strong> <strong>el</strong> templo.<br />
-INCUBATIO o sueño <strong>en</strong> <strong>el</strong> templo. Contrariam<strong>en</strong>te<br />
a lo que po<strong>de</strong>mos p<strong>en</strong>sar los griegos no<br />
fueron sus inv<strong>en</strong>tores sino más bi<strong>en</strong> aparece con<br />
los egipcios, que acostumbraban a dormir <strong>en</strong> los<br />
templos para curarse <strong>de</strong> sus males. Los griegos,<br />
como otros pueblos antiguos, poseyeron su curación<br />
mágica, ligada al templo , que continuó su<br />
trayectoria subrepticia a posteriori <strong>de</strong> <strong>la</strong> irrupción<br />
48<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> técnica y racional hipocrática.<br />
-ASKLEPIOS aparece como una <strong>de</strong>idad fundam<strong>en</strong>tal<br />
<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes <strong>de</strong> curar (M.Lurker 1998:42),<br />
m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Epos homérico si bi<strong>en</strong> no como<br />
un dios sino como un mortal tesalio, padre <strong>de</strong> Machaón,<br />
experto <strong>en</strong> <strong>medicina</strong>, y poseedor <strong>de</strong>l símbolo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> serpi<strong>en</strong>te <strong>en</strong>roscada <strong>en</strong> un báculo (símbolo<br />
<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> virtu<strong>de</strong>s curativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza) (K<br />
Kerényi 1948). Sus hijos fueron todos asociadas<br />
al acto curador (V. Robinson 1947). Asklepios era<br />
consi<strong>de</strong>rado a <strong>la</strong> vez como <strong>el</strong> patrono <strong>de</strong> los médicos<br />
y como <strong>el</strong> dios b<strong>en</strong>éfico que actuaba directam<strong>en</strong>te<br />
para sanar a los suplicantes (18). Los magos<br />
invocaban los dioses mi<strong>la</strong>greros y qui<strong>en</strong>es<br />
pret<strong>en</strong>dían realizar mi<strong>la</strong>gros eran acusados por sus<br />
<strong>de</strong>tractores <strong>de</strong> practicar magia (19). Magia, r<strong>el</strong>igión<br />
y <strong>medicina</strong> estaban <strong>en</strong>samb<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong> antigüedad<br />
<strong>griega</strong>.<br />
El factor más importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />
curaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> templo era <strong>la</strong> fe <strong>en</strong> <strong>el</strong> dios sanador,<br />
reforzada por <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te místico y ricam<strong>en</strong>te sugestivo<br />
(20). Este tipo <strong>de</strong> curación, con <strong>el</strong> paso <strong>de</strong>l<br />
tiempo, fue mudando <strong>de</strong> carácter sagrado a lo profano<br />
(s.VIII-V a.C.) y pasó <strong>de</strong> <strong>la</strong> admiración ll<strong>en</strong>a<br />
<strong>de</strong> fervor r<strong>el</strong>igioso a <strong>la</strong> befa e ironía, por <strong>el</strong> <strong>en</strong>gaño<br />
y falsedad <strong>de</strong>svergonzada que ro<strong>de</strong>aba a <strong><strong>la</strong>s</strong> curaciones,<br />
que se notan <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> Aristófanes,<br />
por ejemplo, y qui<strong>en</strong> ridiculiza tales curaciones<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> templo.<br />
La m<strong>en</strong>talidad <strong>griega</strong> fue <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus oríg<strong>en</strong>es<br />
mucho más especu<strong>la</strong>tiva y crítica que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los pueblos<br />
vecinos, pero compartía con <strong>el</strong>los <strong>la</strong> fascinación<br />
por <strong>la</strong> magia. Por eso <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas r<strong>el</strong>igiosas<br />
y médicas se <strong>en</strong>tremezc<strong>la</strong>ban i<strong>de</strong>as popu<strong>la</strong>res<br />
con otras más complejas (21).<br />
Conclusión<br />
Hay que t<strong>en</strong>er sumo cuidado <strong>de</strong> hacer afirmaciones<br />
rotundas <strong>en</strong> lo que a <strong>la</strong> <strong>medicina</strong> racional<br />
h<strong>el</strong>énica se refiere <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> su racionalidad<br />
especu<strong>la</strong>tiva y crítica con carácter excluy<strong>en</strong>te.<br />
En efecto, <strong><strong>la</strong>s</strong> reminisc<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>medicina</strong><br />
pretécnica y mágica <strong>griega</strong> perduró durante <strong>el</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>icismo<br />
griego <strong>de</strong>l siglo V a.C. y muchos siglos<br />
<strong>de</strong>spués. La fascinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> magia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> curación<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> templo ha perdurado hasta hoy, y se<br />
pone <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> peregrinaciones a los<br />
gran<strong>de</strong>s santuarios marianos <strong>en</strong> diversas <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l mundo.<br />
BIBLIOGRAFIA<br />
1. Faure, Paul. La Vida cotidiana <strong>en</strong> <strong>la</strong> Creta Minoica. Barc<strong>el</strong>ona<br />
(España): Argos Vergara; 1984.p.251.<br />
2. Faure, Paul. Ib i<strong>de</strong>m.p.252.<br />
3. Kee, Howard C. Medicina Mi<strong>la</strong>gro y Magia <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong>l Nuevo<br />
Testam<strong>en</strong>to. Cordoba (España): El Alm<strong>en</strong>dro; 1992.p.49.<br />
REVISTA DE LA FACULTAD DE MEDICINA - VOL. 8 - Nº 1 (2007)
4. E<strong>de</strong>lstein L. Greek Medicine and its re<strong>la</strong>tion to R<strong>el</strong>igion and Magic.<br />
En: Anci<strong>en</strong>t Medicine. New York: Johns and Hopkins Press;<br />
1967.p.217-246.<br />
5. Kee, Howard C. Op cit.p.50.<br />
6. Hei<strong>de</strong>l, W.A. Hippocratic Medicine. Its epirit and Method. New<br />
York: Columbia University Press; 1941.p. 125-126.<br />
7. Romo, Ignacio R. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina. Barc<strong>el</strong>ona: Vergara;<br />
1971.p.171-172.<br />
8. Diepg<strong>en</strong>, Paul. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina. Barc<strong>el</strong>ona: Salvat;<br />
1932.p.31.<br />
9. Robinson, Victor. La Medicina a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia. Bu<strong>en</strong>os<br />
Aires: El Tri<strong>de</strong>nte; 1947.p.36.<br />
10. Garrison Fi<strong>el</strong>ding H. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina. Bu<strong>en</strong>os Aires:<br />
Interamericana: 1966.p.51.<br />
11. Guthrie, Doug<strong><strong>la</strong>s</strong>. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina. Bu<strong>en</strong>os Aires:<br />
Atlántida; 1947.p.29.<br />
REVISTA DE LA FACULTAD DE MEDICINA - VOL. 8 - Nº 1 (2007)<br />
12. Robinson, Victor. Op cit.p.37.<br />
13. Garrison Fi<strong>el</strong>ding H. Op cit.<br />
14. Gil Fernan<strong>de</strong>z, Luis. La Medicina Pretecnica Griega. En: Lain<br />
Entralgo et al. Historia Universal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina I. Barc<strong>el</strong>ona: Salvat;<br />
1972.p. 276.<br />
15. Garrison Fi<strong>el</strong>ding H. Op cit.p.54.<br />
16. Albarracin, Agustín et al. Historia <strong>de</strong>l Medicam<strong>en</strong>to. Barc<strong>el</strong>ona:<br />
Doyma; 1987.p.43.<br />
17. Albarracin, Agustín. Ib i<strong>de</strong>m.p.43-45.<br />
18. Kee, Howard C. Op cit.p.17.<br />
19. Rivers WHR. Medicine, Magic and R<strong>el</strong>igion. London: Kegan<br />
Paul; 1924.<br />
20. Pergo<strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>rico, Ockner Osvaldo H. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina.<br />
Bu<strong>en</strong>os Aires: Ed. Médicas; 1986.p.107.<br />
21. García Valdés Alberto. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina. Barc<strong>el</strong>ona-Mexico-Bu<strong>en</strong>os<br />
Aires: Interamericana; 1987.p.17.<br />
49