13.05.2013 Views

Definición de la conjunción en la gramática grecolatina antigua ...

Definición de la conjunción en la gramática grecolatina antigua ...

Definición de la conjunción en la gramática grecolatina antigua ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

338<br />

Pedro Juan Galán Sánchez<br />

Una tercera etapa <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> es <strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tista. No todos los gramáticos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

época abordan <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>. Concretam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong> los treinta y ocho autores revisados por nosotros, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> solo aparece <strong>en</strong> veintiséis 103 . Pues bi<strong>en</strong>, <strong>de</strong> ellos, siete<br />

adoptan <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Donato, dos sigu<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Prísciano,<br />

mi<strong>en</strong>tras que los diecisiete restantes ofrec<strong>en</strong> una <strong>de</strong>finición propia 104 .<br />

De los siete gramáticos que sigu<strong>en</strong> a Donato, tres <strong>de</strong> ellos, Juan Despauterio<br />

105 , Manuel Alvares 106 y Juan <strong>de</strong> Ávi<strong>la</strong> 1117 , transmit<strong>en</strong> exactam<strong>en</strong>te<br />

103 No hac<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> dos gramáticos tan importantes<br />

como A. Saturnio, Mercurius Maior, Basileae, 1546 (ed. M. Mañas Núñez,<br />

Augustimts Saturnius. Mercurius Maior sive Grammaticae Institutiones. Introducción,<br />

edición crítica, traducción y notas, Cáceres, 1997) y Lily-Erasmo <strong>de</strong> Rotterdam,<br />

Libellus <strong>de</strong> constructione ocio pariium orationis, Basileae, 1515 [I a ed. 1513] (ed. M,<br />

Cytowska, Opera omnia Desi<strong>de</strong>rü Erasmí Roterodami, Amsterdam, 1973, 1-4). Ese es<br />

también el caso <strong>de</strong> los españoles P.P. Sy<strong>de</strong>rato, Ars constructionis ordinandae,<br />

Salmanticae, 1499; Bernabé <strong>de</strong>l Busto, Introductiones grammaticas, breves y<br />

comp<strong>en</strong>diosas, Sa<strong>la</strong>manca, 1533 (<strong>en</strong> español); Francisco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fu<strong>en</strong>te, Grammaticae<br />

Methodicae, Compluti, 1541; B<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Serna, Expositiones in quartum líbrum Antonñ<br />

Nebriss<strong>en</strong>sis, Compluti, 1556; Juan Torrel<strong>la</strong>, Brevis ac comp<strong>en</strong>diaría syntaxis, pariium<br />

orationis institritio, ex variis scriptoribus collecta, Val<strong>en</strong>tiae, 1649 [I a ed. 1564]; J.L.<br />

Palmir<strong>en</strong>o-Agesi<strong>la</strong>o, Antonii Nebriss<strong>en</strong>sis syntaxis, quibusdam locis paraphrasi ei<br />

exemplis Ciceronis ílhistrata, Val<strong>en</strong>tiae, 1571; Bartolomé Barri<strong>en</strong>tes, Partium<br />

orationis syntaxeos líber, Salmanticae, 1574 (ed. M.J. Alonso, mem. <strong>de</strong> lie. inédita,<br />

Cáceres, 1997); Diego López, Comm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l libro quarto <strong>de</strong>l maestro<br />

Antonio <strong>de</strong> Nebrissa, Sa<strong>la</strong>manca, 1610 (ed. G. Morcillo, La <strong>gramática</strong> <strong>de</strong> Diego López.<br />

Estudio y edición, Cáceres, 2002); Martín Segura, Grammatica Institutio, Compluti,<br />

1589 [I a ed. 1580]; y Bartolomé Bravo, Líber <strong>de</strong> octo partium orationis constructione,<br />

impresso <strong>en</strong> Val<strong>la</strong>dolid por Alonso <strong>de</strong>l Riego, 1714.<br />

104 Sobre el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> los principales gramáticos<br />

r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tistas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> su sintaxis o construcción, vid. Bernard<br />

COLOM.BAT, La grammaíre <strong>la</strong>tine <strong>en</strong> Frunce a <strong>la</strong> R<strong>en</strong>aissance et a l'áge c<strong>la</strong>ssique:<br />

théories et pédagogie (Gr<strong>en</strong>oble, 1999) 455-463.<br />

105 1. Despauterio, Rudim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> octo partibus orationis (secunda editio), Parisiis,<br />

1514, f. 3 v y f. 8 v. En sus otras dos obras gramaticales, Syntaxis, Parisiis, 1509, y<br />

Grammatica, Lugduni, 1526, no da <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>.<br />

106 M. Alvares, De institutione grammatica libri tres, Olyssippone, 1572, f. 60 v.<br />

107 J. <strong>de</strong> Ávi<strong>la</strong>, Aelii Antonii Nebriss<strong>en</strong>sis Grammatica, Caesaraugustae, 1613,<br />

lib. I, f. 29.<br />

<strong>Definición</strong> <strong>de</strong> ¡a <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco<strong>la</strong>tína <strong>antigua</strong> 337<br />

<strong>la</strong>s mismas pa<strong>la</strong>bras que el gramático antiguo, <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong><br />

—según <strong>la</strong> conocida doble función "conectiva" y "ordinativa"— como<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que une y or<strong>de</strong>na el <strong>en</strong>unciado. Los otros cuatro, Nicolás<br />

Perotto 108 , Antonio <strong>de</strong> Nebríja 109 , Aldo Manucio 110 y Máximo <strong>de</strong> Sousa,<br />

aña<strong>de</strong>n a<strong>de</strong>más un criterio "morfológico" (tomado esta vez seguram<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Prísciano), re<strong>la</strong>tivo al carácter invariable <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>:<br />

Parte no flexiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que une y or<strong>de</strong>na el <strong>en</strong>unciado. A<strong>de</strong>más,<br />

también parec<strong>en</strong> estar tomadas <strong>de</strong> Prísciano <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras ac<strong>la</strong>ratorias<br />

(pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Despauterio, Manucio y Nebríja) acerca <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong><br />

"une <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración" 112 . De ese modo, estos tres<br />

autores afirman, por un <strong>la</strong>do, que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> "une el <strong>en</strong>unciado"<br />

(s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiam), y, por otro, que "une <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración" (ca<strong>de</strong>ras<br />

partes orationis). Tal contradicción parece explicarse por <strong>la</strong> doble naturaleza<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes manejadas: Donato para <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición, Prísciano para<br />

<strong>la</strong> explicación <strong>de</strong>l término 'coniunctio'. Por lo <strong>de</strong>más, <strong>en</strong> lo que se refiere<br />

concretam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Alvares y Nebríja, su fu<strong>en</strong>te directa, más<br />

que Donato, es Diome<strong>de</strong>s 113 . Así lo ac<strong>la</strong>ra, expresam<strong>en</strong>te, el primero 114 . En<br />

cuanto a Nebrija, eso es lo que se <strong>de</strong>duce <strong>de</strong> su empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> variante<br />

connect<strong>en</strong>s (utilizada únicam<strong>en</strong>te por Diome<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre todos los gramáti-<br />

108 N. Perotto, Rudím<strong>en</strong>ia grammatices, Napoli, 1475, f. [33 r].<br />

109 A. <strong>de</strong> Nebrija, Introductiones Latinae, Salmanticae, 1481, f. [25 r]; id.<br />

Introducciones <strong>la</strong>tinas, contrapuesto el romance al <strong>la</strong>tín (c. 1488) [reimp. 1491] (ed.<br />

M.A. Esparza-V. Calvo, Münster, 1996, p. 124); id., Introductiones Latinae<br />

[Recognitio], Salmanticae, 1495, p. [194].<br />

110 A. Manucio, Institutionum grammaticarum libri quatuor, V<strong>en</strong>etiis, 1508, lib.<br />

II, i, v(v.)[l a ed.l500].<br />

111 Máximo <strong>de</strong> Sousa, Institutiones tura luci<strong>de</strong>, tum comp<strong>en</strong>dióse, Latinarum<br />

literarum, Colimbrie, 1535, f. 48.<br />

112 I. Despauterio, op. cit. f. 8 v; A. Manucio, op. cit. lib. II, i, vi (r); A. <strong>de</strong><br />

Nebrija, Introductiones <strong>la</strong>tinas, contrapuesto el romance al <strong>la</strong>tín [reimp. 1491] (ed. cit.<br />

p. 36); id. Introductiones Latinae (Recognitio), Salmanticae, 1495, p. [194].<br />

113 Diome<strong>de</strong>s, como ya hemos dicho, es el único autor <strong>la</strong>tino antiguo<br />

(a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l propio Prísciano) que recoge los dos mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong>, el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Donato y el <strong>de</strong> Prísciano.<br />

114 Ed. cit. p. 61: Definido coniunctionis, qua usi sumus, Pa<strong>la</strong>emonis esi, ut refert<br />

Diome<strong>de</strong>s.<br />

w K"7 i">nnc\ ina OKA

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!