13.05.2013 Views

Definición de la conjunción en la gramática grecolatina antigua ...

Definición de la conjunción en la gramática grecolatina antigua ...

Definición de la conjunción en la gramática grecolatina antigua ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Definición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco<strong>la</strong>tina <strong>antigua</strong>, medieval y<br />

r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tista'<br />

Autor(es):<br />

Fonte:<br />

Publicado por:<br />

URL<br />

persist<strong>en</strong>te:<br />

A navegação consulta e <strong>de</strong>scarregam<strong>en</strong>to dos títulos inseridos nas Bibliotecas Digitais UC Digitalis,<br />

UC Pombalina e UC Impactum, pressupõem a aceitação pl<strong>en</strong>a e sem reservas dos Termos e<br />

Condições <strong>de</strong> Uso <strong>de</strong>stas Bibliotecas Digitais, disponíveis em http://digitalis.uc.pt/termos.<br />

Conforme exposto nos referidos Termos e Condições <strong>de</strong> Uso, o <strong>de</strong>scarregam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> títulos <strong>de</strong><br />

acesso restrito requer uma lic<strong>en</strong>ça válida <strong>de</strong> autorização <strong>de</strong>v<strong>en</strong>do o utilizador ace<strong>de</strong>r ao(s)<br />

docum<strong>en</strong>to(s) a partir <strong>de</strong> um <strong>en</strong><strong>de</strong>reço <strong>de</strong> IP da instituição <strong>de</strong>t<strong>en</strong>tora da supram<strong>en</strong>cionada lic<strong>en</strong>ça.<br />

Ao utilizador é ap<strong>en</strong>as permitido o <strong>de</strong>scarregam<strong>en</strong>to para uso pessoal, pelo que o emprego do(s)<br />

título(s) <strong>de</strong>scarregado(s) para outro fim, <strong>de</strong>signadam<strong>en</strong>te comercial, carece <strong>de</strong> autorização do<br />

respetivo autor ou editor da obra.<br />

Na medida em que todas as obras da UC Digitalis se <strong>en</strong>contram protegidas pelo Código do Direito<br />

<strong>de</strong> Autor e Direitos Conexos e <strong>de</strong>mais legis<strong>la</strong>ção aplicável, toda a cópia, parcial ou total, <strong>de</strong>ste<br />

docum<strong>en</strong>to, nos casos em que é legalm<strong>en</strong>te admitida, <strong>de</strong>verá conter ou fazer-se acompanhar por<br />

este aviso.<br />

Faculda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Letras da Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Coimbra, Instituto <strong>de</strong> Estudos<br />

Clássicos<br />

http://hdl.handle.net/10316.2/8238<br />

Accessed : 13-May-2013 21:04:29<br />

digitalis.uc.pt


308<br />

José Carlos Martín Camacho<br />

Coraminas, J. y Pascual, J. A. (1980-91): Diccionario crítico etimológico castel<strong>la</strong>no e<br />

hispánico. Madrid, Credos.<br />

Coseriu, E. (1977): "Introducción al estudio estructural <strong>de</strong>l léxico", <strong>en</strong> Principios <strong>de</strong><br />

semántica estructural, Madrid, Gredos, págs, 87-142.<br />

González Calvo, J. M. (1988): "El género, ¿una categoría morfológica?", <strong>en</strong><br />

Estudios <strong>de</strong> morfología españo<strong>la</strong>, Cáceres, Universidad <strong>de</strong> Extremadura,<br />

pp. 39-58.<br />

Griffin, R. M. (1994): Gramática <strong>la</strong>tina <strong>de</strong> Cambridge. Versión españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> J.<br />

Hernán<strong>de</strong>z Vizuete. Sevil<strong>la</strong>, Universidad <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>.<br />

Gutiérrez Rodil<strong>la</strong>, B. M. (1998): La ci<strong>en</strong>cia empieza <strong>en</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra. Análisis e historia <strong>de</strong>l<br />

l<strong>en</strong>guaje ci<strong>en</strong>tífico, Barcelona, P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>.<br />

Hunt, R. W. (1980): The History of Grammar in the Middle Ages. Collected Papers. Ed.<br />

<strong>de</strong> G. L. Bursill-Hall. Amsterdam, John B<strong>en</strong>jamins.<br />

Marcos Marín, F. (1990): Introducción a <strong>la</strong> lingüística: Historia y mo<strong>de</strong>los. Madrid,<br />

Síntesis.<br />

Martín Camacho, J. C. (2004a): El vocabu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong>l discurso tecnoci<strong>en</strong>tífico. Madrid,<br />

Arco/Libros.<br />

Martín Camacho, J. C. (2004b): "Los procesos neológicos <strong>de</strong>l ámbito ci<strong>en</strong>tífico:<br />

esbozo <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación", <strong>en</strong> Anuario <strong>de</strong> Estudios Filológicos, XXVII, pp. 157-<br />

174.<br />

Montero Curiel, M a L. (1999): La prefijación negativa <strong>en</strong> español. Cáceres,<br />

Universidad <strong>de</strong> Extremadura.<br />

Real Aca<strong>de</strong>mia Españo<strong>la</strong> (1973): Esbozo <strong>de</strong> una nueva <strong>gramática</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua españo<strong>la</strong>.<br />

Madrid, Espasa Calpe.<br />

Real Aca<strong>de</strong>mia Españo<strong>la</strong> (2001): Diccionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua españo<strong>la</strong>. 22 a ed. Madrid,<br />

Espasa Caipe.<br />

Rey, A. (dir.) (1992): Dictíonnaire historique <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ngue francaise. Paris, Le Robert.<br />

Robins, R. H.: (1966): "The <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of the word c<strong>la</strong>ss system of the european<br />

grammatical tradición", <strong>en</strong> Foundatíons ofhanguage, 2, pp. 3-19.<br />

Robins, R. H.: (1992): Breve historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística. 6 § ed. Madrid, Paraninfo.<br />

Tusón, J. (1987): Aproximación a <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística. 2~ ed. Barcelona, Teí<strong>de</strong>.<br />

Vil<strong>la</strong>lba Álvarez, J. (2000): El metal<strong>en</strong>guaje <strong>en</strong> <strong>la</strong> Minerva <strong>de</strong>l Bróc<strong>en</strong>se. Cáceres,<br />

Diputación Provincial <strong>de</strong> Cáceres.<br />

r<br />

DEFINICIÓN DE LA CONJUNCIÓN EN LA GRAMÁTICA<br />

GRECOLATINA ANTIGUA, MEDIEVAL Y RENACENTISTA 1<br />

PEDRO JUAN GALáN SáNCHEZ<br />

Urtiversida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Extremadura<br />

Abstract: The aim of 'this article is to analyse the <strong>de</strong>finition of<br />

conjunction in the grammatical treatises of oíd greco-<strong>la</strong>tin, medieval and<br />

r<strong>en</strong>aissance aufhors (61 grammarians in all), from the greek stoícs (3rd c.<br />

b.C.) to the <strong>la</strong>st <strong>la</strong>tín grammarians of the R<strong>en</strong>aissance (17th c). The research<br />

reveáis two main i<strong>de</strong>as: on one hand, some grammarians, following<br />

Dionysius Thrax and Donatas, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>d that conjunction joins "s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ces",<br />

while others, following Apollonius Dyscolus and Priscian, think that it joins<br />

"words"; on the other hand, whereas the grammarians from the greco-<strong>la</strong>tin<br />

Antiquity assign to conjunction a double function, thas is, "connecting"<br />

and "or<strong>de</strong>ring", Petrus Helias, The Modístae and the majority of the<br />

R<strong>en</strong>aissance <strong>en</strong>d up by assigning conjunction an exclusive "connective"<br />

function.<br />

El término <strong>la</strong>tino coniunctío es <strong>la</strong> traducción <strong>de</strong>l vocablo griego<br />

oúvSeofios ("ligadura", "unión") 2 . Tal <strong>de</strong>nominación constituye el primer<br />

gran acierto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> griega, pues alu<strong>de</strong> con. precisión a <strong>la</strong> función<br />

g<strong>en</strong>uina y fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conjunciones: <strong>la</strong> función "conectiva". El<br />

vocablo griego oúvñeopo? aparece utilizado <strong>en</strong> Aristóteles cuando distingue<br />

<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes tres partes <strong>de</strong>l discurso: óvofia, pfjua y aí)v6ea¡ioi<br />

1<br />

Este artículo se inscribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>kProyecto <strong>de</strong> Investigación BFF2003-<br />

-03754 <strong>de</strong>l Ministerio español <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología.<br />

2<br />

QUINT. Inst. 1, 4, 18, propuso <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l término <strong>la</strong>tino 'convinctio'<br />

para traducir el oúv5eo(ios griego, pero su propuesta no tuvo fortuna.


310<br />

Pedro Juan Galán Sánchez<br />

(nombre, verbo y ligaduras) 3 . Pero esta división aristotélica es <strong>de</strong> naturaleza<br />

lógica más que propiam<strong>en</strong>te gramatical. A<strong>de</strong>más, el término "<strong>conjunción</strong>"<br />

no significa <strong>en</strong> Aristóteles lo que nosotros <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos por tal,<br />

sino que se trata <strong>de</strong> un concepto mucho más vago, una especie <strong>de</strong> cajón<br />

<strong>de</strong> sastre para <strong>de</strong>signar todos aquellos elem<strong>en</strong>tos oracionales <strong>de</strong>sprovistos<br />

<strong>de</strong> significado léxico (<strong>la</strong>s partes l<strong>la</strong>madas syncategoremata o consignificantia)<br />

y utilizadas, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, corno términos <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce: re<strong>la</strong>tivos,<br />

artículos, preposiciones, conjunciones, partícu<strong>la</strong>s, etc. 4<br />

Una primera etapa <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> es <strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tada por los gramáticos greco<strong>la</strong>rinos antiguos. Esta etapa se inicia<br />

con <strong>la</strong> aportación fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría lógico-gramatical <strong>de</strong> los<br />

filósofos estoicos. Estos, según Dióg<strong>en</strong>es Laercio, establec<strong>en</strong> ya cinco<br />

partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración: nombre ("nombre propio"), ape<strong>la</strong>ción ("nombre<br />

común"), verbo, <strong>conjunción</strong> y artículo 5 . Sin embargo, los estoicos incluy<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> tanto a <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> propiam<strong>en</strong>te dicha<br />

como a <strong>la</strong> preposición (a <strong>la</strong> que <strong>de</strong>nominan "<strong>conjunción</strong> prepositiva" 6 ),<br />

fundi<strong>en</strong>do así <strong>en</strong> una misma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración a <strong>la</strong>s dos partícu<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciónales<br />

por excel<strong>en</strong>cia. Pero, al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> esto, <strong>en</strong> los estoicos <strong>en</strong>contramos<br />

ya <strong>la</strong> primera <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> hecha <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto<br />

<strong>de</strong> vista estrictam<strong>en</strong>te gramatical: La <strong>conjunción</strong> es una parte no flexiva <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

oración, que une <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración 7 . La <strong>de</strong>finición estoica se basa <strong>en</strong> un<br />

criterio morfológico (el carácter "no flexiva" <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>) y <strong>en</strong> un<br />

criterio sintáctico (su función "conectiva"). Se trata, pues, cíe una <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> naturaleza puram<strong>en</strong>te lingüística. Sin embargo, pres<strong>en</strong>ta un<br />

<strong>de</strong>fecto importante: <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> sirve para unir •<br />

"partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración" (esto es, pa<strong>la</strong>bras), <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> oraciones o proposiciones.<br />

El error es bastante incompr<strong>en</strong>sible, ya que, como dice J. Lallot, es<br />

evi<strong>de</strong>nte que para los estoicos, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición, <strong>la</strong> función fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s conjunciones era <strong>la</strong> <strong>de</strong> unir proposiciones, no <strong>la</strong> <strong>de</strong> unir<br />

3<br />

Así nos lo transmit<strong>en</strong> D.H. Comp. 2 y QUINT. Inst 1, 4,18.<br />

4<br />

Vid. Arist. Po. 20,1457 a.<br />

5<br />

D.L. 7, 57.<br />

6<br />

La información aparece <strong>en</strong> A.D. Conj. 214, QUINT. Inst. 1, 4, 18-19 y Frise.<br />

Inst. (G.L II, 54),<br />

TOO lóyou.<br />

7 D.L. 7, 58: Súv5eo}ios Sé écm jiépos A,óyoi) «KTWTOV, OUVSOüV xa jiépr¡<br />

<strong>Definición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco<strong>la</strong>tina <strong>antigua</strong> 311<br />

pa<strong>la</strong>bras 8 . Pero, <strong>en</strong> todo caso, tal error habría <strong>de</strong> perdurar <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te<br />

durante mucho tiempo, al ser recogido, como veremos, por Apolonio<br />

Díscolo y, a partir <strong>de</strong> él, por el gramático <strong>la</strong>tino Prisciano, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong><br />

habría <strong>de</strong> pasar, a su vez, a un gran número <strong>de</strong> gramáticos medievales y<br />

r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tistas. Por otra parte, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición, los estoicos introdujeron<br />

dos conceptos que habrían <strong>de</strong> ser c<strong>la</strong>ves <strong>en</strong> <strong>la</strong> doctrina ulterior <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>. En primer lugar, el concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesaria «KOáOVQíCí o<br />

"consecu<strong>en</strong>cia" que se da <strong>en</strong> los <strong>en</strong>unciados <strong>de</strong>nominados continuativos<br />

("si es <strong>de</strong> día, hay luz") y subcontinuativos ("puesto' que es <strong>de</strong> día, hay<br />

luz"), <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que <strong>en</strong> ambos casos al antece<strong>de</strong>nte le sigue necesariam<strong>en</strong>te<br />

el consecu<strong>en</strong>te. En segundo lugar, el concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> imapi;is o<br />

"exist<strong>en</strong>cia" efectiva'<strong>de</strong>l antece<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> los <strong>en</strong>unciados subcontinuativos<br />

("puesto que es <strong>de</strong> día, hay luz"), íÍ7t-ap¡;is que no se da, <strong>en</strong> cambio, <strong>en</strong> ios<br />

continuativos, ya que <strong>en</strong> ellos el antece<strong>de</strong>nte es meram<strong>en</strong>te hipotético ("si<br />

es día, hay luz") 9 . Pues bi<strong>en</strong>, estos dos conceptos <strong>de</strong> los estoicos habrían<br />

<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una importante repercusión, como veremos, <strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>finiciones futuras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>.<br />

Un segundo mom<strong>en</strong>to importante para <strong>la</strong> doctrina <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Antigüedad es el protagonizado por el gramático griego Dionisio<br />

Tracio (s. II a.C), qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> su Té^vn ypuií\ia,T,iKr\f sigui<strong>en</strong>do a su maestro<br />

Aristarco, lleva a cabo una división —que terminaría si<strong>en</strong>do canónica— <strong>en</strong><br />

ocho partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración: nombre, verbo, participio, artículo, pronombre,<br />

preposición, adverbio y <strong>conjunción</strong>, estableci<strong>en</strong>do ya así una c<strong>la</strong>ra difer<strong>en</strong>ciación<br />

—fr<strong>en</strong>te a los estoicos— <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> preposición (npó8eois) y <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> (oúvSeojios) 10 . Dionisio Tracio, a<strong>de</strong>más, aporta una nueva<br />

<strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l oúv5eojj,os: La <strong>conjunción</strong> es una pa<strong>la</strong>bra que une el <strong>en</strong>unciado<br />

<strong>de</strong> acuerdo con un or<strong>de</strong>n, y que reve<strong>la</strong> los vacíos <strong>de</strong>l discurso 11 . La segunda<br />

8<br />

Jean LALLOT, La grammaire <strong>de</strong> D<strong>en</strong>ys le Thrace (trdduit et annotée) (Paris,<br />

1989) 237-8.<br />

9<br />

D.L. 7, 71. El término í)itap|;is no es empleado explícitam<strong>en</strong>te por los<br />

estoicos, pero <strong>la</strong> noción es recogida c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te por el vocablo h^eoxávai. Cf.<br />

Antonio SANCHO ROYO, "Aproximación al sistema conjuncional griego <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> los gramáticos antiguos", Hábis 15 (1984) 98-99.<br />

10<br />

Cf. Antonio SANCHO ROYO, art. cit. 95-6.<br />

11<br />

Ed. J. Lallot, La grammaire <strong>de</strong> D<strong>en</strong>ys le Thrace (traduñ et annotée) (Paris,<br />

1989) 64 (cap. 20): EúvSeouós écm Aé?w ouv&éouaa diávtnav ¡reros réSeas KOU<br />

Tó xfjs ép|ir)veÍ£K Ke^rivós 6r¡A,oíJoa.


312 Pedro Juan Galán Sánchez<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición ("que reveíalos vacíos <strong>de</strong>l discurso") es poco inteligible,<br />

no habi<strong>en</strong>do t<strong>en</strong>ido por ello eco alguno <strong>en</strong> los gramáticos posteriores,<br />

y habi<strong>en</strong>do merecido, por lo mismo, distintas interpretaciones<br />

<strong>en</strong>tre los estudiosos mo<strong>de</strong>rnos 12 . Limitándonos, pues, a <strong>la</strong> primera parte,<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Dionisio se basa <strong>en</strong> un criterio sintáctico, indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

función "conectiva" <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> ("pa<strong>la</strong>bra que une el <strong>en</strong>unciado"), y<br />

<strong>en</strong> un criterio lógico, que <strong>de</strong>signa su función "ordinativa" ("<strong>de</strong> acuerdo<br />

con un or<strong>de</strong>n"). Como ya hemos apuntado, esta alusión ai "or<strong>de</strong>n" (peta<br />

tarecos), que ahora aparece por primera vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>,<br />

es <strong>de</strong>udora <strong>de</strong> los presupuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lógica estoica 13 , <strong>la</strong> cual ya<br />

había establecido que <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados <strong>en</strong>unciados (los continuativos, por<br />

ejemplo, "si es <strong>de</strong> día, hay luz") el "or<strong>de</strong>n" o "consecu<strong>en</strong>cia" <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proposiciones<br />

es fundam<strong>en</strong>tal y no intercambiable, pues si se intercambiara<br />

•<strong>la</strong> oración resultante se convertiría <strong>en</strong> falsa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />

lógico 14 . De este modo, Dionisio Tracio incorpora a' su <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> un concepto, el <strong>de</strong> xá^is (sinónimo para él <strong>de</strong> «KoAoisBía), que<br />

los estoicos habían aplicado, con bu<strong>en</strong> criterio, únicam<strong>en</strong>te a dos tipos<br />

muy concretos <strong>de</strong> conjunciones. Y con ello Dionisio acaba adjudicando a<br />

todas <strong>la</strong>s conjunciones, sin excepción, una discutible "función ordinativa"<br />

que, como veremos, habría <strong>de</strong> pasar luego a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los gramáticos greco<strong>la</strong>tinos posteriores. Por<br />

contra, <strong>en</strong> el <strong>la</strong>do positivo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Dionisio corrige con acierto <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> los estoicos ai precisar algo fundam<strong>en</strong>tal: que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> une el<br />

"<strong>en</strong>unciado" (Siávoioc), no "partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración" o "pa<strong>la</strong>bras" 15 . T<strong>en</strong>emos<br />

así p<strong>la</strong>nteada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s controversias que aparecerá <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>finiciones futuras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>: para unos gramáticos, sigui<strong>en</strong>do a<br />

Dionisio Tracio, <strong>la</strong>s conjunciones un<strong>en</strong> "oraciones"; para otros, sigui<strong>en</strong>do<br />

a los estoicos, <strong>la</strong>s conjunciones un<strong>en</strong> "pa<strong>la</strong>bras".<br />

12 Para <strong>la</strong>s distintas interpretaciones <strong>de</strong> esta segunda parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

vid. Marc BARATEN, La naissance <strong>de</strong> <strong>la</strong> syntaxe a Rome (Paris, 1989) 31-41.<br />

13 Cf. Marc BARATEN, op. cít. 31.<br />

14 Así, fr<strong>en</strong>te a "si es <strong>de</strong> día, hay luz", el <strong>en</strong>unciado inverso, "si hay luz, es<br />

<strong>de</strong> día", no sería ya verda<strong>de</strong>ro.<br />

15 No obstante, el empleo <strong>de</strong>l término óiávoia (propiam<strong>en</strong>te "p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to"<br />

o "juicio") parece constituir, <strong>de</strong> nuevo, un resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva "logicista"<br />

heredada.<br />

T<br />

í<br />

i<br />

<strong>Definición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco<strong>la</strong>tina <strong>antigua</strong> 313<br />

Un tercer hito <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> época,<br />

<strong>antigua</strong> lo constituye <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> Apoionio Díscolo (s. II d.C), el primer<br />

autor que escribió un tratado sistemático (aunque conservado sólo fragm<strong>en</strong>tariam<strong>en</strong>te)<br />

<strong>de</strong>dicado específicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s conjunciones 16 . Su <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> no se nos ha transmitido directam<strong>en</strong>te, pero suele<br />

consi<strong>de</strong>rarse suya <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te, citada por el escoliasta bizantino Heliodoro:<br />

La <strong>conjunción</strong> es una parte no flexiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración, que une <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> oración, con <strong>la</strong>s cuales co-significa, indicando un or<strong>de</strong>n o un valor 17 . Sea o no<br />

<strong>de</strong> Apoionio, esta <strong>de</strong>finición es fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>, por el hecho <strong>de</strong> haber sido <strong>la</strong> adoptada por Prisciano, <strong>de</strong><br />

qui<strong>en</strong> habría <strong>de</strong> pasar luego a un bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> gramáticos medievales<br />

y r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tistas. Como se ve, <strong>la</strong> primera parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición reproduce<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> los estoicos, con <strong>la</strong> que comparte el criterio morfológico ("parte no<br />

flexiva") 18 y el criterio sintáctico (función "conectiva"), así como <strong>la</strong><br />

dudosa afirmación <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> une "partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración". De<br />

nuevo, como <strong>en</strong> los estoicos, tal afirmación resulta bastante incompr<strong>en</strong>sible,<br />

pues por numerosos pasajes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> Apoionio sabemos que<br />

también para él <strong>la</strong> función fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conjunciones era <strong>la</strong> <strong>de</strong> unir<br />

<strong>en</strong>unciados, no pa<strong>la</strong>bras 19 . Más aún, a Apoionio le cabe el mérito <strong>de</strong> haber<br />

sido el primer gramático <strong>en</strong> explicar satisfactoriam<strong>en</strong>te aquellos casos <strong>en</strong><br />

los que <strong>la</strong>s conjunciones copu<strong>la</strong>tivas parec<strong>en</strong> unir sólo pa<strong>la</strong>bras ("el gra-<br />

16 El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> por parte <strong>de</strong> Apoionio ha sido muy bi<strong>en</strong><br />

estudiado por Catherine DALIMIER, Apollonius Dyscole. Traite <strong>de</strong>s conjonctions.<br />

Introduction, texte, traduction ef comm<strong>en</strong>taire (París, 2001).<br />

'cSúvSeoiicre éaxi ¡lépos Aóyoü «KáITOV, ouvSexiKdv xáv TOM Aóyou<br />

jiepwv, oí«5 KKI ouoor¡u«ív6i, í¡ rájiv rj 5úvap,iv Jiapiarwv, <strong>en</strong> Grammatici<br />

Graeci, Leipzig 1878-1910 (reimpr. Olms, Hil<strong>de</strong>sheim, 1965), 1, 3,15-18 (p. 102).<br />

18 Esta precisión no es <strong>en</strong> absoluto impertin<strong>en</strong>te, pues el pronombre re<strong>la</strong>tivo,<br />

que sí es una "parte flexiva", comparte con <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> su función "conectiva",<br />

como el propio Apoionio seña<strong>la</strong> expresam<strong>en</strong>te (Synt. 117-118). Cf. al respecto,<br />

Catherine DALIMIER, Apollonius Dyscole, Traite <strong>de</strong>s conjonctions. Introduction, texte,<br />

traduction el comm<strong>en</strong>taire (Paris, 2001) 229.<br />

19 Así, por poner algunos ejemplos, <strong>en</strong> Synt. 11 y 14 (ed. J. Lallot, Apollonius<br />

Dyscole. De <strong>la</strong> construction (Syntaxe) vol. I, 99) Apoionio afirma que <strong>la</strong>s<br />

conjunciones un<strong>en</strong> oraciones. En Synt. 17 (ed. cit. 100) dice que cuando se pone<br />

una <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> una oración se exige necesariam<strong>en</strong>te el añadido <strong>de</strong> una nueva<br />

oración; <strong>en</strong> Synt. 334 (ed. cit. 231) asegura que lo propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> es unir<br />

una frase sigui<strong>en</strong>te.


314 Pedro Juan Galán Sánchez <strong>Definición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco<strong>la</strong>tina <strong>antigua</strong> 315<br />

mático vino y habló"), haci<strong>en</strong>do ver que <strong>en</strong> realidad <strong>en</strong> estos casos el<br />

sintagma "el gramático" afecta <strong>en</strong> común a los dos verbos, <strong>de</strong> modo que<br />

lo que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> une no son dos pa<strong>la</strong>bras, sino dos proposiciones ("el<br />

gramático vino y [el gramático] habló") 20 . La segunda parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> Apolonio obe<strong>de</strong>ce a un "criterio semántico" —ya anunciado por<br />

Aristóteles— el <strong>de</strong> <strong>la</strong> "co-significación", consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> negarle a <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong><br />

<strong>la</strong> posesión por sí so<strong>la</strong> <strong>de</strong> significado 21 , pues <strong>la</strong>s conjunciones, <strong>en</strong><br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras, no pue<strong>de</strong>n expresar nada 22 . Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />

el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración, cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s sí posee ya, para Apolonio, un<br />

<strong>de</strong>terminado significado, y es <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> el que se dice que <strong>la</strong>s<br />

conjunciones "co-significan". Por lo <strong>de</strong>más, tal significado se <strong>de</strong>termina,<br />

como se dice <strong>en</strong> <strong>la</strong> tercera y última parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición, a partir <strong>de</strong> dos<br />

rasgos que obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a un doble criterio "lógico" y "semántico": <strong>la</strong> indicación<br />

<strong>de</strong> xáE,i


318 Pedro Juan Galán Sánchez<br />

propiam<strong>en</strong>te dichas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> 27 , que ejemplificaremos con <strong>la</strong>s<br />

transmitidas por ios dos autores <strong>de</strong> mayor repercusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong><br />

medieval y r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tista: Donato y Prisciano. El primero <strong>de</strong> ellos, Donato<br />

(s. IV) <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te modo: Parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que une<br />

y or<strong>de</strong>na el <strong>en</strong>unciado 28 . Tal <strong>de</strong>finición, con pequeñas variantes 29 , es <strong>la</strong><br />

empleada también por <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los gramáticos <strong>la</strong>tinos antiguos:<br />

Sacerdos, M. Victorino, Carisio (qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> atribuye a los gramáticos <strong>de</strong>l<br />

s. I d.C. Cominiano y Palemón), Diome<strong>de</strong>s (que también <strong>la</strong> atribuye a<br />

Palemón), Dositeo, Audax, Ps. Áspero, Ps. Probo, Agustín, Áspero, Pedro<br />

el Gramático y el hispanogodo Julián <strong>de</strong> Toledo 30 , Se trata, como se ve, <strong>de</strong><br />

una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>udora <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Dionisio Tracio: "La <strong>conjunción</strong> es una pa<strong>la</strong>bra que<br />

une el <strong>en</strong>unciado <strong>de</strong> acuerdo con un or<strong>de</strong>n". La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Donato se<br />

construye, <strong>en</strong> efecto —igual que <strong>la</strong> <strong>de</strong> Dionisio— sobre un criterio<br />

sintáctico (función "conectiva") y sobre un criterio lógico (función<br />

"ordinativa"). En lo que se refiere a <strong>la</strong> función "conectiva", son muchos<br />

los gramáticos <strong>la</strong>tinos que insist<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<strong>la</strong> cuando llevan a. cabo <strong>la</strong><br />

explicación etimológica <strong>de</strong>l término contundió. Citaremos solo, a. modo <strong>de</strong><br />

ejemplo, <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> Servio: "Se <strong>de</strong>nominaron 'conjunciones' por lo<br />

27<br />

A propósito <strong>de</strong> estas dos <strong>de</strong>finiciones vid. Marc BARATEN, op. cit. 48-60.<br />

Por su parte, Marco Antonio GUTIÉRREZ GALINDO, <strong>en</strong> op. cit. 70-120, y <strong>en</strong> "Las<br />

<strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> los gramáticos <strong>la</strong>tinos: un capítulo importante <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sintaxis", RSEL, 19/2 (1989) 389-419, distingue cinco tipos <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>finiciones, pero <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas tipos C, D y E, son, más bi<strong>en</strong>, explicaciones<br />

etimológicas <strong>de</strong>l término coniunctio,<br />

28<br />

Don. Ars Gramm. (G.L, IV, 364 y 388): Pars orationis adnect<strong>en</strong>s ordinansque<br />

s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiam.<br />

19<br />

Nect<strong>en</strong>s, conect<strong>en</strong>s o copu<strong>la</strong>ns, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> adnect<strong>en</strong>s; y s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tias y dictionem,<br />

<strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiam.<br />

30<br />

Sacerdos, Art. Gramm. (G.L.-VI, 444); M. Víctor. Ars Gramm. (G.L. VI, 202);<br />

Charis. Inst. Gramm. (G.L. I, 224); Diom. Art. Gramm. (G.L. I, 415); Dosith. Ars<br />

Gramm. (G.L. VII, 417); Audax, Excerpta (G.L. VII, 349); Ps. Asper, Ars (G.L. V,<br />

553); Ps. Probus, Instituía artium (G.L. IV, 143); August. Ars (G.L. V, 495 y 520);<br />

Asper, Ars (G.L. VIII, 57); Petrus Grammaticus, Excerpta (G.L. VIII, 168); Iulian.<br />

Tolet. Ars (ed. M.A.H. Maestre Y<strong>en</strong>es, Ars Iuliani Toletani episcopi. Una <strong>gramática</strong><br />

<strong>la</strong>tina <strong>de</strong> <strong>la</strong> España visigoda. Estudio y edición crítica, Toledo, 1973, 94). La <strong>de</strong>finición<br />

aparece también <strong>en</strong> el propio Prisciano, pero no <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Instítutiones, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

Partñioncs (G.L III, 465, 478, 488 y 493).<br />

<strong>Definición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco<strong>la</strong>tina <strong>antigua</strong> 317<br />

sigui<strong>en</strong>te, porque un<strong>en</strong> el <strong>en</strong>unciado" 31 . Y a continuación aña<strong>de</strong>: "pues si<br />

<strong>de</strong>cimos 'ego tu eamus' el <strong>en</strong>unciado está <strong>de</strong>sunido, mi<strong>en</strong>tras que si<br />

interca<strong>la</strong>mos et y <strong>de</strong>cimos 'ego ei tu eamus', comi<strong>en</strong>za a unirse" 32 . En lo<br />

que se refiere a <strong>la</strong> función "ordinativa", el Comm<strong>en</strong>tum Einsidl<strong>en</strong>se <strong>la</strong><br />

explica, como era <strong>de</strong> esperar, <strong>en</strong> los mismos términos que <strong>la</strong> lógica<br />

estoica, haci<strong>en</strong>do ver que <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas oraciones, como, por ejemplo,<br />

"si ronca, duerme", ei or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proposiciones no se pue<strong>de</strong> invertir,<br />

pues <strong>de</strong> hacerlo ("si duerme, ronca"), <strong>la</strong> oración resultante sería falsa 33 .<br />

Vemos, <strong>de</strong> este modo, cómo el criterio <strong>de</strong>l "or<strong>de</strong>n", proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

31 Serv. Comm. in Donatum (G.L. IV, 418): Coniunctiones dictae sunt ab eo, quod<br />

coniungant elocutionem. La misma explicación, con pequeñas variantes ('coniungaf,<br />

'coniungit', 'iungaí', 'adnectit', '<strong>de</strong>vincif, 'stringai et t<strong>en</strong>eaf para el término "unir"; y<br />

'elocutionem', ' oraiionem", 'sermonem', 'verba', 'alias partes' 'verbum et s<strong>en</strong>sum',<br />

's<strong>en</strong>sum et locutionem', 's<strong>en</strong>sus s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiasque" para el término "<strong>en</strong>unciado") se repite<br />

<strong>en</strong> Diom. Art. Gramm. (G.L. I, 415); Ps. Serg. Exp<strong>la</strong>nat. in Donatum (G.L. IV, 515);<br />

Cledpn, Ars (G.L. V, 24 y 73); Pompeius, Comm<strong>en</strong>tum (G.L. V, 264); Serg. Primae<br />

expositiones Sergii <strong>de</strong> prioribus Donati Grammatici (G.L. VIII, 156); Comm<strong>en</strong>tum<br />

Einsidl<strong>en</strong>se in Donati artem maiorem (G.L. VIII, 263); Petrus Grammaticus, Excerpta<br />

(G.L. VIII, 168); Isid. Orig, 1, 12, 1 (ed. J. Oroz Reta y M.A. Marcos Casquero,<br />

'Madrid 1982, 296); Iulian. Tolet. Ars (ed. cit. 94).<br />

32 Serv. Comm. in Donatum (G.L. IV, 418). Parecidas explicaciones se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> Ps. Serg. Exp<strong>la</strong>nat. in Donatum (G.L. IV, 515); Cledon, Ars (G.L. V,<br />

24); Serg. Primae expositiones Sergii <strong>de</strong> prioribus Donati grammatici (G.L. VIII, 156); y<br />

Pompeius, Comm<strong>en</strong>tum (G.L. V, 264). Este último gramático indica que si <strong>la</strong>s<br />

conjunciones no se interca<strong>la</strong>ran se producirían solecismos, pero que <strong>en</strong> ocasiones<br />

se admite el tropo <strong>de</strong>l asyn<strong>de</strong>tos. Ahora bi<strong>en</strong> ello sólo es posible —dice— cuando <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> une frases <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido completo (seMsws), pero no cuando une pa<strong>la</strong>bras<br />

(verba). Y así será .un solecismo 'ego tu eamus", mi<strong>en</strong>tras que será posible, <strong>en</strong><br />

cambio, el asín<strong>de</strong>ton <strong>en</strong> este período virgiliano: 'ite, ferie citi f<strong>la</strong>mmas, date te<strong>la</strong>,<br />

impellite remos", porque "una cosa es unir pa<strong>la</strong>bras y otra cosa unir frases <strong>de</strong><br />

s<strong>en</strong>tido completo". Y <strong>de</strong> este modo Pompeyo es el único gramático <strong>de</strong>l corpus <strong>de</strong><br />

KEIL que atribuye a <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> dos funciones: <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras y <strong>la</strong> unión<br />

<strong>de</strong> oraciones.<br />

33 G.L. VIII, 264: Ordinans i. ordinate componit, at quae praece<strong>de</strong>re <strong>de</strong>beant,<br />

praecedant, et quae seqiü, sequantur, Verbi gratia: 'si dies est, lucet' et 'si stertit, dormit',<br />

'sí ambu<strong>la</strong>t, movetur' non possunt convertí, quia sic coniunctio ordinal s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiam. Non<br />

potes <strong>en</strong>ím dícere: 'si lucet, dies est' et celera.<br />

tn/tnx C7 CXirWl QOQ.QRfl


318 Pedro Juan Galán Sánchez <strong>Definición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco/atina <strong>antigua</strong> 319<br />

doctrina lógica estoica 34 , terminó pasando, por el intermedio —directo o<br />

indirecto— <strong>de</strong> Dionisio Tracio, a los gramáticos <strong>la</strong>tinos, llegando a ser uno<br />

<strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>la</strong>tina <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>.<br />

Solo Cledonio, <strong>en</strong>tre los gramáticos <strong>la</strong>tinos antiguos, supo escapar a este<br />

criterio "logicista", ofreci<strong>en</strong>do una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> carácter estrictam<strong>en</strong>te<br />

sintáctico: La <strong>conjunción</strong> es una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que une 35 . Como afirma<br />

M.A. Gutiérrez Galindo, esta <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Cledonio ti<strong>en</strong>e una<br />

importancia fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> Itisteria <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>,<br />

pues indica <strong>la</strong> posesión por parte <strong>de</strong>l autor <strong>de</strong> un "fino espíritu crítico<br />

capaz <strong>de</strong> llevarle a intuir <strong>de</strong> forma más o m<strong>en</strong>os consci<strong>en</strong>te <strong>la</strong> inutilidad<br />

<strong>de</strong> ordinans" 36 . Pero, <strong>en</strong> todo caso, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Donato, como <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que se inspira -Dionisio Tracio- pres<strong>en</strong>ta el acierto <strong>de</strong> afirmar que<br />

<strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> sirve para unir el "<strong>en</strong>unciado" (s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia), no "pa<strong>la</strong>bras". En<br />

este s<strong>en</strong>tido, lo único objetable es que el término s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia -traducción<br />

directa <strong>de</strong>l término Siávoia empleado por Dionisio ("p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to",<br />

"juicio")- constituye un último vestigio <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva dialéctica<br />

heredada. En este s<strong>en</strong>tido, únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Sacerdos (s. III)<br />

logró escapar a dicha influ<strong>en</strong>cia "logicista": Coniunctio esi pars orationis<br />

adnect<strong>en</strong>s ordinansque dictionem 37 , <strong>de</strong>finición <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el término 'dictio'<br />

parece recoger algo mejor que el término 's<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia' <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

"<strong>en</strong>unciado". No obstante, lo cierto es que tampoco este término<br />

resultaba excesivam<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>cuado, dado que el vocablo dictio era el<br />

habitualm<strong>en</strong>te utilizado <strong>en</strong> <strong>la</strong>tín para referirse a <strong>la</strong> categoría lingüística <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> "pa<strong>la</strong>bra". Términos más a<strong>de</strong>cuados eran sin duda elocutio, locutio u<br />

oratio, empleados por algunos gramáticos <strong>la</strong>tinos antiguos <strong>en</strong> sus<br />

explicaciones etimológicas <strong>de</strong>l vocablo coniunctio 38 .<br />

34 Y ello a pesar <strong>de</strong> que, como dice Marco Antonio GUTIÉRREZ GALINDO,<br />

"Las <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> los gramáticos <strong>la</strong>tinos: un capítulo<br />

importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sintaxis", RSEL 19/2 (1989) 395, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

estoica no emplea, curiosam<strong>en</strong>te, el término xá^ii, y toda el<strong>la</strong> contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista estrictam<strong>en</strong>te sintáctico.<br />

35 Cledon. Ars (G.L. V, 73): Coniunctio estpars orationis adnect<strong>en</strong>s.<br />

36 Marco Antonio GUTIÉRREZ GALINDO, "Las <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong><br />

<strong>en</strong> los gramáticos <strong>la</strong>tinos: un capítulo importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sintaxis",<br />

RSEL 19/2 (1989) 398.<br />

37 Sacerd. Art. Gramm. (G.L. VI, 444).<br />

38 Ese es el caso <strong>de</strong> Servio, Ps. Sergio, Cledonio, Pompeyo (elocutio), Julián <strong>de</strong><br />

Toledo (locutio), y Sergio (oratio).<br />

Si <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Donato parece estar empar<strong>en</strong>tada, como hemos<br />

dicho, con <strong>la</strong> <strong>de</strong> Dionisio Tracio, el segundo tipo <strong>la</strong>tino <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong>, <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>da por Prísciano (s. VI), traduce directam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

atribuida a Apolonio Díscolo: La <strong>conjunción</strong> es una parte no flexiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración,<br />

que une <strong>la</strong>s otras partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración, con <strong>la</strong>s cuales co-significa, indicando<br />

un valor o un or<strong>de</strong>n 39 . Sólo otro autor <strong>la</strong>tino, Diome<strong>de</strong>s (s. IV), había adoptado,<br />

antes que Prisciano, este segundo tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición, si bi<strong>en</strong><br />

medíante una formu<strong>la</strong>ción incompleta, contradictoria e imprecisa: La<br />

<strong>conjunción</strong> es una parte no flexiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración, que <strong>en</strong>garza el discurso y que<br />

une el valor y el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración 40 . Da <strong>la</strong> impresión <strong>de</strong> que<br />

Diome<strong>de</strong>s no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> bi<strong>en</strong> el concepto <strong>de</strong> co-significación (por lo que<br />

habría optado por suprimirlo) y que tampoco compr<strong>en</strong><strong>de</strong> cabalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia ai "valor" y el "or<strong>de</strong>n", lo que le lleva a emplear una expresión<br />

imprecisa que a. <strong>la</strong> postre se torna ininteligible 41 . Por contra, supera a<br />

Prisciano cuando afirma que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> sirve para "<strong>en</strong>garzar el discurso"<br />

(copu<strong>la</strong>ns sermonem'), empleando a<strong>de</strong>más un término, 'sermo', más<br />

apropiado que el término logicista 's<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia' que <strong>en</strong>contrábamos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Donato. Sin embargo, arruina todo lo anterior cuando <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

misma <strong>de</strong>finición afirma, al mismo tiempo, que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> "une el<br />

valor y el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración". De este modo, acaba atribuy<strong>en</strong>do<br />

a <strong>la</strong>. <strong>conjunción</strong>, contradictoriam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> unión <strong>de</strong>l sermo, <strong>en</strong> un<br />

caso, y <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes orationis, <strong>en</strong> otro. En cualquier caso, es evi<strong>de</strong>nte<br />

que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> Diome<strong>de</strong>s y Prisciano están mo<strong>de</strong><strong>la</strong>das<br />

sobre <strong>la</strong> atribuida, a Apolonio Díscolo. La <strong>de</strong> Prisciano, <strong>en</strong> concreto, es<br />

39 Prisc. Inst. (G.L. III, 93): Coniunctio est pars orationis in<strong>de</strong>clinabilis,<br />

coniunctiva aliarum partium orationis, quibus consignificat, vim vel ordinationem<br />

<strong>de</strong>monstrans.<br />

40 Diom. Art. Gramm. (G.L. I, 415): Coniunctio est pars orationis in<strong>de</strong>clinabilis<br />

copu<strong>la</strong>ns sermonem et coniung<strong>en</strong>s vim et ordinem partium orationis. Diome<strong>de</strong>s recoge<br />

también, junto a esta, el primer tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>la</strong>tina. (Coniunctio esi pars<br />

orationis coneci<strong>en</strong>s ordinansque s<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tiam), si<strong>en</strong>do el único gramático <strong>la</strong>tino,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l propio Prisciano (G.L. III, 465, 478, 488 y 493), que m<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong>s dos<br />

variantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>.<br />

« Cf. Marco Antonio GUTIÉRREZ GALINDO, "Las <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> los gramáticos <strong>la</strong>tinos: un capítulo importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sintaxis", RSEL 19/2 (1989) 407. En todo caso, para un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> explicación <strong>de</strong><br />

esta expresión confusa, vid. Marc BARATIN, op. cit. 51.<br />

omfcac i;7 íMifKi snQ-ssn


T<br />

320 Pedro Juan Galán Sánchez <strong>Definición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> grecoiatirsa <strong>antigua</strong> 321<br />

prácticam<strong>en</strong>te idéntica a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l gramático griego, basándose, cómoda <strong>de</strong><br />

él, <strong>en</strong>. un criterio morfológico ("parte no flexiva"), un criterio sintáctico<br />

(función "conectiva"), un criterio semántico ("co-significación" 42 ) y un<br />

criterio lógico-semántico (indicación <strong>de</strong> "valor" y "or<strong>de</strong>n"). Prisciano<br />

manti<strong>en</strong>e a<strong>de</strong>más, sigui<strong>en</strong>do a Apolonio, <strong>la</strong> dudosa afirmación <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> une "<strong>la</strong>s otras partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración". Y, <strong>en</strong> su caso, no se trata<br />

sólo -a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que ocurría <strong>en</strong> Apolonio- <strong>de</strong> una mera formu<strong>la</strong>ción<br />

teórica, sino que el autor <strong>la</strong>tino llega incluso a <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>r, con ejemplos,<br />

qué partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración pue<strong>de</strong>n ser unidas por <strong>la</strong>s conjunciones, a saber:<br />

nombres, adjetivos, participios, pronombres, verbos y adverbios 43 , por lo<br />

que no cabe duda <strong>de</strong> que, para él, <strong>la</strong>s conjunciones un<strong>en</strong> "pa<strong>la</strong>bras". Por<br />

lo <strong>de</strong>más, hay un aspecto puntual <strong>en</strong> el que Prisciano parece <strong>en</strong>contrarse<br />

más próximo a ios estoicos y a Dionisio Tracio que a Apolonio Díscolo: el<br />

referido a <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> vis (Súvap.is) y ordo (ra£is). Así, aunque es<br />

evi<strong>de</strong>nte que su <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> es un calco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> Apolonio,<br />

sin embargo, a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> explicar estos dos términos c<strong>la</strong>ves, Prisciano<br />

dice que vis equivale a "exist<strong>en</strong>cia" (<strong>la</strong>t. ess<strong>en</strong>tia, gr. íraapCis) y que<br />

ordo equivale a "conseai<strong>en</strong>cia" (<strong>la</strong>t. consequ<strong>en</strong>tia, gr. áKolouBía) 44 . De este<br />

modo, <strong>la</strong> visión <strong>de</strong>l gramático <strong>la</strong>tino parece ajustarse a <strong>la</strong> perspectiva más<br />

"logicista" y restrictiva <strong>de</strong> Dionisio antes que a <strong>la</strong> perspectiva más<br />

amplia, "lógico-semántica", <strong>de</strong> Apolonio, autor <strong>en</strong> el que los conceptos<br />

<strong>de</strong> óúvapis ("valor semántico") y tá^is ("or<strong>de</strong>n") iban mucho más allá,<br />

42 El único autor <strong>la</strong>tino antiguo, aparte <strong>de</strong> Prisciano, don<strong>de</strong> aparece una<br />

alusión al,carácter co-significativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> es Isidoro <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>, (Orig. 1,<br />

12, 1), cuando afirma que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> "por sí so<strong>la</strong> no ti<strong>en</strong>e valor alguno, pero<br />

uni<strong>en</strong>do unas pa<strong>la</strong>bras se pres<strong>en</strong>ta como aglutinante <strong>de</strong> <strong>la</strong> frase" (ed. y trad. J.<br />

Oroz Reta y M.A. Marcos Casquero, Madrid, 1982, 296).<br />

43 Frise. Inst, (G.L. II, 56). Por su parte, el Comm<strong>en</strong>tum Einsídl<strong>en</strong>se in Donait<br />

artem maiorem —<strong>la</strong> única <strong>gramática</strong> <strong>la</strong>tina, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> Prisciano, que afirma<br />

que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> sirve para unir 'alias partes'— asegura que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> pue<strong>de</strong><br />

unir todas <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración, incluidas <strong>la</strong> preposición, <strong>la</strong> interjección y <strong>la</strong><br />

propia <strong>conjunción</strong> (G.L. VIII, 263). También Isidoro <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong> alu<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s partes<br />

que une <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>: nombres, verbos y pronombres (ed. cit. 296).<br />

44 Prisc. Inst (G.L. III, 93): Vim, quando simul esse res aliquas significat, ut 'el<br />

pius etfortisfuit A<strong>en</strong>eas'; ordinem, quando consequ<strong>en</strong>tiam aliquarum <strong>de</strong>monstrat rerurn,<br />

ut 'si ambu<strong>la</strong>t, movetur'. Sequitur eriím ambu<strong>la</strong>tionem motus, non tom<strong>en</strong> etíatn motum<br />

omnímodo sequitur ambu<strong>la</strong>tio.<br />

como hemos dicho, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrictas nociones <strong>de</strong> "exist<strong>en</strong>cia" o "consecu<strong>en</strong>cia".<br />

De todos modos, hay que <strong>de</strong>cir que Prisciano —igual que Apolonio<br />

y a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Dionisio Tracio— no aplica el concepto <strong>de</strong> ess<strong>en</strong>tia<br />

únicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s continuativas y subcontinuativas, sino que lo aplica<br />

explícitam<strong>en</strong>te también, por ejemplo, a <strong>la</strong>s copu<strong>la</strong>tivas, <strong>de</strong>finidas como<br />

aquel<strong>la</strong>s "que expresan exist<strong>en</strong>cia, simultánea", o <strong>la</strong>s disyuntivas, <strong>de</strong>finidas<br />

como aquel<strong>la</strong>s "que indican que una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos cosas existe, pero <strong>la</strong> otra<br />

no" 45 . De este modo, el gramático <strong>la</strong>tino se esfuerza, como Apolonio, por<br />

aplicar el criterio <strong>de</strong> "exist<strong>en</strong>cia" {vis) al mayor número posible <strong>de</strong><br />

conjunciones, a fin <strong>de</strong> ajustarse a <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral recogida <strong>en</strong>. <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>finición 46 .<br />

Recapitu<strong>la</strong>ndo lo dicho hasta aquí, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco<strong>la</strong>tina <strong>antigua</strong><br />

asistimos, por un <strong>la</strong>do, a una t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong>tre los gramáticos que<br />

afirman que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> une "pa<strong>la</strong>bras" y los que dic<strong>en</strong> que une<br />

"oraciones"; y una segunda t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong> "función<br />

conectiva" <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> y los que le aña<strong>de</strong>n a esta una "función ordinativa"<br />

(<strong>de</strong> naturaleza lógica, más que gramatical). Por otro <strong>la</strong>do, a partir<br />

<strong>de</strong> Apolonio Díscolo, se le asigna a <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> un carácter "co-significativo"<br />

y un "valor semántico" <strong>de</strong>terminado (oúvapis, vis) que, junto al<br />

"valor lógico" (Tetáis, ordinatio) proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Dionisio Tracio y los estoicos,<br />

servirá para c<strong>la</strong>sificar <strong>la</strong>s conjunciones <strong>en</strong> copu<strong>la</strong>tivas, continuativas,<br />

causales, etc. Con ello Apolonio superaba los dos conceptos anteriores,<br />

más restrictivos, <strong>de</strong> «icap^is o ess<strong>en</strong>tia y


322<br />

Pedro Juan Galán Sánchez<br />

Doctrinal <strong>de</strong> Alejandro <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>-Dei/. otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>gramática</strong>s importantes<br />

<strong>de</strong> época medieval,, recoge algunas "construcciones particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

conjunciones", pero no trata el asunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición 48 . Y algo simi<strong>la</strong>r<br />

ocurre con <strong>la</strong> obra <strong>de</strong>l gramático medieval Roberto Kilwardby, escrita <strong>en</strong><br />

torno a 1250, c<strong>en</strong>trada únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong>l nombre y el verbo,<br />

sin lugar alguno para <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> 49 .<br />

Hugo <strong>de</strong> San Víctor escribió <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l siglo XII una<br />

obra titu<strong>la</strong>da De grammatica, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que trata, muy brevem<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> 50 . El autor medieval se limita a adoptar directam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Prisciano: La <strong>conjunción</strong> es una parte no flexiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración,<br />

que une <strong>la</strong>s otras, con <strong>la</strong>s cuales co-significa, indicando un valor o un or<strong>de</strong>n 5 "'.<br />

Como Prisciano, <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> une pa<strong>la</strong>bras, no oraciones,<br />

y, como el gramático antiguo, especifica también <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses concretas <strong>de</strong><br />

pa<strong>la</strong>bras que pue<strong>de</strong>n ser unidas por el<strong>la</strong>: nombres, pronombres, verbos,<br />

participios y adverbios, aportando un ejemplo <strong>de</strong> cada caso 52 . Nada<br />

nuevo, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva.<br />

La obra gramatical <strong>de</strong> Petrus Helias, Summa super Priscianum 53 , es,<br />

como su propio nombre indica, un Com<strong>en</strong>tario a <strong>la</strong>s Institution.es <strong>de</strong> Prisciano,<br />

<strong>en</strong> el que el gramático medieval sigue muy estrecham<strong>en</strong>te <strong>la</strong> doctrina<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> obra que com<strong>en</strong>ta, tratando <strong>de</strong> explicar<strong>la</strong> con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Lógica aristotélica. En lo que se refiere concretam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong>, el autor asume, com<strong>en</strong>tándo<strong>la</strong> y explicándo<strong>la</strong>, <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />

48 Vid. Marco Antonio GUTIÉRREZ GALINDO, Alejandro <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong><strong>de</strong>i, El<br />

Doctrinal Introducción, traducción y notas (Madrid, 1993) 148-9.<br />

49 Roberto Kilwardby (pseudo), Comm<strong>en</strong>ti super Priscianum maiorem extracta<br />

(ed. K.M. Predborg, N.J. Gre<strong>en</strong>-Pe<strong>de</strong>rs<strong>en</strong>, Lauge Niels<strong>en</strong> y í- Pingborg, The<br />

Comm<strong>en</strong>tary on 'Priscianus Maior' ascribed to Robert Kihoardby, University oí<br />

Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>, 1975).<br />

50 Hugo <strong>de</strong> San Víctor, De grammatica (ed. R. Barón, Hugonis <strong>de</strong> Sancto<br />

Viciare. Opera propae<strong>de</strong>utica, Indiana, 1966,102-103).<br />

51 Ed. cit. 102: Coniunctio est pars orationis in<strong>de</strong>clinabilis conhmctiva aiiarum<br />

quibus consignificat vim vel ordinem <strong>de</strong>monstrcms.<br />

52 Ibid.: Conhmgü autem nomina, ut 'Sócrates el P<strong>la</strong>to'; coniungit pronomina, ut<br />

'ego et tu'; coniungit verba, ut 'loquor et curro"; coniungit participia, ut 'loqueas et<br />

curr<strong>en</strong>s'; coniungit adverbia, ut' hic et íbi'.<br />

53 Petras Helias, Summa super Priscianum (ed. L. Reilly, Toronto, 1993, vol. II,<br />

810-831).<br />

T<br />

<strong>Definición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco<strong>la</strong>tina <strong>antigua</strong> 323<br />

<strong>de</strong> Prisciano, aunque omiti<strong>en</strong>do <strong>la</strong> alusión a <strong>la</strong> co~significación 54 . Así,<br />

Prisciano —dice Petrus Helias— <strong>de</strong>nomina a <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> "parte no<br />

flexiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración" (pars orationis in<strong>de</strong>clinabilis} para oponer<strong>la</strong> a <strong>la</strong>s<br />

partes flexivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma; dice <strong>de</strong> el<strong>la</strong> "que une" (coniunctiva), para<br />

oponer<strong>la</strong>, por su específica "función conectiva", a <strong>la</strong> interjección y al resto<br />

<strong>de</strong> partes no flexivas; finalm<strong>en</strong>te, dice que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> une "<strong>la</strong>s otras<br />

partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración" {aiiarum parcium orationis) porque <strong>la</strong>s conjunciones<br />

un<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras, "no se un<strong>en</strong> nunca a sí mismas". En<br />

<strong>de</strong>finitiva, Petrus Helias se reafirma <strong>en</strong> dos i<strong>de</strong>as básicas: <strong>en</strong> que <strong>la</strong> función<br />

es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s conjunciones es <strong>la</strong> "función conectiva" y <strong>en</strong> que<br />

<strong>la</strong>s conjunciones sirv<strong>en</strong>, concretam<strong>en</strong>te, para unir "<strong>la</strong>s <strong>de</strong>más partes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

oración" 55 . Y, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, ac<strong>la</strong>ra que <strong>la</strong>s conjunciones llevan a cabo <strong>la</strong><br />

unión <strong>de</strong> dos pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>clinables con un mismo verbo (et Sócrates et P<strong>la</strong>to<br />

disputará), <strong>de</strong> dos verbos con una so<strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong>clinable {P<strong>la</strong>to legit et<br />

dispidat), o <strong>de</strong> dos adverbios con un mismo verbo (et b<strong>en</strong>e et docte legit) 56 .<br />

Queda c<strong>la</strong>ro, pues, que para Petrus Helias, como para Prisciano, <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong><br />

une pa<strong>la</strong>bras, no oraciones. En cuanto a <strong>la</strong> última parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> Prisciano, "indicando un valor o un or<strong>de</strong>n" (vim vel ordinem<br />

<strong>de</strong>monstrans), P. Helias interpreta que no pert<strong>en</strong>ece ya propiam<strong>en</strong>te al<br />

cuerpo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición, sino que con esto se está aludi<strong>en</strong>do ya a un<br />

asunto difer<strong>en</strong>te, el <strong>de</strong> <strong>la</strong> "división <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>" 57 . De este modo, <strong>la</strong><br />

"función ordinativa" no es vista ya por el gramático medieval como algo<br />

es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>, sino como una mera característica concreta <strong>de</strong><br />

algunas conjunciones particu<strong>la</strong>res. Se trata -creemos- <strong>de</strong> una acertada<br />

interpretación, <strong>la</strong> cual, como veremos, será adoptada luego también por<br />

muchos <strong>de</strong> los gramáticos modistas, qui<strong>en</strong>es utilizan los conceptos <strong>de</strong> vis y<br />

ordo, con bu<strong>en</strong> criterio, no tanto para <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> cuanto para<br />

organizar <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. En todo caso, Petrus Helias<br />

interpreta también <strong>de</strong> un modo muy particu<strong>la</strong>r los conceptos <strong>de</strong> vis y<br />

ordo. Así, el gramático medieval <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>, como Prisciano, que el<br />

concepto <strong>de</strong> ordo equivale al <strong>de</strong> "consecu<strong>en</strong>cia", pero aña<strong>de</strong> —cosa que no<br />

aparecía <strong>en</strong> Prisciano— que, según eso, únicam<strong>en</strong>te afecta a dos tipos <strong>de</strong><br />

54<br />

Ed. cit. 811.<br />

55<br />

Vid. ed. cit. 880: Coniunctio non est nisipropter coniung<strong>en</strong>das alias parles.<br />

56<br />

Ed. cit. 810.<br />

57<br />

Ed. cit. 811: Quod autem aucior apponit, 'vim vel ordinem. <strong>de</strong>monstrans', non<br />

est, ut opinar, <strong>de</strong> corpore <strong>de</strong>scriptionis sed quedam divisio coniunctionis.


324<br />

Pedro Juan Galán Sánchez<br />

conjunciones, <strong>la</strong>s continuativas y <strong>la</strong>s ' sub continuativas, es <strong>de</strong>cir, aquel<strong>la</strong>s que<br />

expresan que "una cosa sigue a otra por necesidad natural" y que no<br />

admit<strong>en</strong> inversión, como, por ejemplo, 'sí ambu<strong>la</strong>l, movetur', 'quia ambu<strong>la</strong>t,<br />

movetuf. Por su parte, el concepto <strong>de</strong> vis equivale, para él, a <strong>la</strong> noción <strong>de</strong><br />

"unión", y afecta a <strong>la</strong>s restantes conjunciones. De este modo, P. Helias<br />

establece una oposición continuativas-subcontinuativas (f+consecu<strong>en</strong>cia<br />

necesaria"]) / resto <strong>de</strong> conjunciones ([+urüón]), que no había aparecido <strong>en</strong><br />

ningún, gramático anterior, incluido el propio Priscia.no, para qui<strong>en</strong> el<br />

concepto <strong>de</strong> vis era sinónimo <strong>de</strong> "exist<strong>en</strong>cia", no <strong>de</strong> "unión".<br />

A Roberto <strong>de</strong> Grosseteste se le atribuye un Tractatus <strong>de</strong> grammatica,<br />

escrito a. mediados <strong>de</strong>l s. XIII. En él se <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> así: La <strong>conjunción</strong><br />

es una parte no flexiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que muestra <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>unciados.<br />

E inmediatam<strong>en</strong>te a continuación se aña<strong>de</strong> lo sigui<strong>en</strong>te: Muestra,<br />

<strong>en</strong> efecto, <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se un<strong>en</strong> diversos <strong>en</strong>unciados bajo una forma<br />

<strong>de</strong>terminada 58 . Así pues, <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición propiam<strong>en</strong>te dicha,<br />

aparece <strong>de</strong>scrita <strong>de</strong> acuerdo con un criterio "morfológico" {parte no<br />

flexiva) y un criterio "lógico" (que muestra <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>unciados),<br />

pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> explicación, <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición se acaba introduci<strong>en</strong>do el criterio<br />

"sintáctico" alusivo a su "función conectiva". En todo caso, a difer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> Hugo <strong>de</strong> San Víctor y Petrus Helias, here<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

Prisciano, aquí estamos, más bi<strong>en</strong>, ante un trasunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

Donato, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se le adjudica a <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> una doble función:<br />

"conectiva" y "ordinativa". Y, como <strong>en</strong> Donato también, se afirma que <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> or<strong>de</strong>na o une "<strong>en</strong>unciados", fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Prisciano<br />

que le asignaba a. <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> "<strong>la</strong>s otras partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración".<br />

Sin embargo, el criterio morfológico que <strong>de</strong>fine a <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong><br />

como 'parte no flexiva' parece <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Prisciano.<br />

Pasando a los gramáticos modistas, el más antiguo <strong>de</strong> ellos, Simón <strong>de</strong><br />

Dada 59 , <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te modo: La <strong>conjunción</strong> es una<br />

T<br />

i<br />

58 Roberto <strong>de</strong> Grosseteste (pseudo), Tractatus <strong>de</strong> grammatica (ed. K. Reichl,<br />

Eine fcilschlich Robert Grosseteste zugeschrieb<strong>en</strong>e speku<strong>la</strong>tíve Grarnmatik. Editan und<br />

Komm<strong>en</strong>tar, Münch<strong>en</strong>, 1976, 57): Coniunctío est pars oraáonis in<strong>de</strong>clinabilis<br />

s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ciarum ordinacionem significans. Significat <strong>en</strong>im habitudinem qua diverse<br />

s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cie coniunguntur sub racione aliqua.<br />

59 Simón <strong>de</strong> Dada, Dornas gramatice (ed. A. Otto, Simonis Daci Opera,<br />

Hauniae, 1963). Su editor fecha Ja obra <strong>en</strong>tre 1255-1270 (p. XII). Muchos<br />

<strong>Definición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco<strong>la</strong>tina <strong>antigua</strong> 325<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que une una pa<strong>la</strong>bra a una pa<strong>la</strong>bra y un or<strong>de</strong>n a un or<strong>de</strong>n 60 .<br />

Parece una <strong>de</strong>finición mo<strong>de</strong><strong>la</strong>da -aunque con una formu<strong>la</strong>ción bastante<br />

más imprecisa- sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong> Donato: "La <strong>conjunción</strong> es una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

oración que une y or<strong>de</strong>na el <strong>en</strong>unciado". En efecto, como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Donato, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Simón se construye sobre un criterio sintáctico (función<br />

"conectiva") y sobre un criterio lógico (función "ordinativa"). En lo que<br />

se refiere a <strong>la</strong> función "conectiva", Simón <strong>de</strong> Dacia <strong>de</strong>ja c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong><br />

coniunctio se <strong>de</strong>nomina así a partir <strong>de</strong> coniungere ("unir"), y afirma,<br />

citando ahora a Prisciano, que funciona como "nexo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras partes<br />

<strong>de</strong>l discurso" (vinculum aliarum parlium), <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do ser colocada por ello<br />

<strong>en</strong> el último lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración, ya que todo nexo, por <strong>de</strong>finición,<br />

es posterior a <strong>la</strong>s partes que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser conectadas (vinculum posteñus<br />

est Mis, que <strong>de</strong>b<strong>en</strong>t vinciri) 61 . Como se ve, Simón <strong>de</strong> Dada se aparta <strong>en</strong><br />

este punto <strong>de</strong> Donato y cae <strong>en</strong> el mismo error <strong>de</strong> Prisciano, al adjudicarle<br />

a. <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>la</strong>. función <strong>de</strong> "unir pa<strong>la</strong>bras", <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> "unir<br />

oraciones". Pero, <strong>en</strong> todo caso, Simón <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>, como Petrus Helias, que<br />

esta "función conectiva" es <strong>la</strong> primera y fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>,<br />

pues -<strong>en</strong> terminología modista- su modo <strong>de</strong> significar g<strong>en</strong>eral, es <strong>de</strong>cir, el<br />

que convi<strong>en</strong>e a. toda <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> cuanto <strong>conjunción</strong>, es el <strong>de</strong> "significar<br />

medíante el modo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión" (significare per modum unitum). En cuanto a<br />

<strong>la</strong> "función ordinativa", el autor no explica <strong>en</strong> qué consiste ni a qué c<strong>la</strong>ses<br />

<strong>de</strong> conjunciones afecta. Simón termina su breve exposición seña<strong>la</strong>ndo que<br />

el modo <strong>de</strong> significar específico dé <strong>la</strong>s conjunciones es el que "difer<strong>en</strong>cia el<br />

significado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas", si<strong>en</strong>do este segundo modus significandi el que<br />

permite c<strong>la</strong>sificar <strong>la</strong>s conjunciones <strong>en</strong> copu<strong>la</strong>tivas, disyuntivas, etc.<br />

estudiosos, a partir <strong>de</strong> J. Pínborg, consi<strong>de</strong>ran a Simón <strong>de</strong> Dada Domifex un<br />

gramático "pre-modista", ya que aplica <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> los niodi significandi<br />

únicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración, no a <strong>la</strong> sintaxis. Por otra parte, el propio Jan<br />

PINBORG, Die Entwiddung <strong>de</strong>r Sprachtheorie im Mitíe<strong>la</strong>lter (Münster, 1967) 95-7,<br />

distingue <strong>en</strong>tre Simón <strong>de</strong> Dacia Domifex, autor <strong>de</strong> Domas gramatice, y Simón, <strong>de</strong><br />

Dacia Modista, autor <strong>de</strong> Quaestiones super secundara minoris voluminis Prisciani,<br />

obra que A. Otto, <strong>en</strong> su edición, atribuye a un único autor. En todo caso, esta<br />

segunda obra no trata el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>. <strong>conjunción</strong>.<br />

60 Ed. cít. 50: Coniunctío est quedam pars "drationis coniung<strong>en</strong>s dictionem dictioni<br />

et ordinem ordini.<br />

M Ed. cit. 49-50.<br />

Ui,rfmníac R7 ÍOAflM


328 Pedro Juan Galán Sánchez T<br />

Un segundo gramático modista, Boecio <strong>de</strong> Dada 62 , m<strong>en</strong>ciona<br />

explícitam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> dadas por Donato y Prisciano<br />

63 . Él mismo no ofrece una <strong>de</strong>finición propiam<strong>en</strong>te dicha <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong>, pero a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s argum<strong>en</strong>taciones y conclusiones<br />

cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s quaesiioncs 130-132 <strong>de</strong> su obra es posible reconstruir <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te: La <strong>conjunción</strong> es una parte no flexiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración, car<strong>en</strong>te <strong>de</strong> construcción,<br />

que indica un valor o un or<strong>de</strong>n 64 . El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> tai <strong>de</strong>finición no es<br />

ya Donato, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que ocurría <strong>en</strong> Simón <strong>de</strong> Dacia, sino Prisciano.<br />

Se basa <strong>en</strong>. un criterio morfológico ("parte no flexiva"), un novedoso<br />

criterio sintáctico, acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong> conocida preocupación <strong>de</strong> los<br />

modistas por <strong>la</strong> sintaxis ("car<strong>en</strong>te <strong>de</strong> construcción") y un criterio lógicosemántico<br />

("que indica un valor o un or<strong>de</strong>n"). Falta <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> Prisciano<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> "une <strong>la</strong>s otras partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración", pero<br />

parece c<strong>la</strong>ro que el gramático modista asume tal i<strong>de</strong>a, pues, al referirse a<br />

<strong>la</strong>s copu<strong>la</strong>tivas y disyuntivas, afirma que estas conjunciones "un<strong>en</strong> o<br />

<strong>de</strong>sun<strong>en</strong> dos sujetos respecto <strong>de</strong> un mismo predicado o dos <strong>de</strong>terminaciones<br />

respecto <strong>de</strong> un mismo <strong>de</strong>terminable" 65 , lo que supone <strong>la</strong><br />

aceptación implícita <strong>de</strong> que este tipo <strong>de</strong> conjunciones une pa<strong>la</strong>bras, no<br />

oraciones. Falta también <strong>la</strong> alusión <strong>de</strong> Prísciano a <strong>la</strong> "co-significación",<br />

pero sin duda Boecio asume también tal peculiaridad "semántica" <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

conjunciones, ya que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> es consi<strong>de</strong>rada por él como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

partes syncategoremata o consignificantia <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración 66 (<strong>de</strong> hecho, <strong>la</strong> oposición<br />

significatio I consignificatio es capital, como se sabe, <strong>en</strong> <strong>la</strong> doctrina<br />

gramatical <strong>de</strong> todos los gramáticos modistas). Así pues, Boecio se muestra<br />

hasta aquí como un simple seguidor <strong>de</strong> Prisciano. Sin embargo, a <strong>la</strong><br />

62<br />

Boecio <strong>de</strong> Dacia, Modi signifícandi síve quaestiones super Priscianum maiorem,<br />

quaestiones 130-134 (ed, }. Pinborg y H. Roos, Boethii Dad opera, Hauniae, 1969,<br />

299-310). Sus editores fechan <strong>la</strong> obra <strong>en</strong> tomo a 1270 (p. XXXV).<br />

63<br />

La <strong>de</strong> este último <strong>de</strong> manera bastante incompleta: Coniunctio esi pars<br />

orationis [in<strong>de</strong>clinabilis coniunctiva] aliarían partium orationis [quibus consignifícal],<br />

vim vel ordinem <strong>de</strong>monstrans (ed. cit. 299).<br />

64<br />

Ed. cit. 299-305: Coniunctio esi pars orationis in<strong>de</strong>clinabilis ... non<br />

constmctibñis ... vim vel ordinem <strong>de</strong>signans.<br />

65<br />

Ed. cit. 305: Sicnt coniunctiones copu<strong>la</strong>tivae vel disiunctivae, quae eopn<strong>la</strong>nt vel<br />

disiungunt dúo subíecta respectu eins<strong>de</strong>m praedicaii vel duas <strong>de</strong>terminaiiones respectu<br />

eius<strong>de</strong>m <strong>de</strong>terminabais.<br />

66<br />

Vid. por ejemplo, ed. cit. 304, 59-75.<br />

. r~T /rtr\nr-<br />

<strong>Definición</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco<strong>la</strong>tina <strong>antigua</strong> 327<br />

hora <strong>de</strong> distribuir los conceptos <strong>de</strong> vis y ordo va a introducir una notable<br />

novedad. Así, Boecio afirma que hay unas conjunciones que <strong>de</strong>signan vis<br />

(<strong>la</strong>s copu<strong>la</strong>tivas y <strong>la</strong>s disyuntivas) mi<strong>en</strong>tras que hay otras que <strong>de</strong>signan ordo<br />

(<strong>la</strong>s coniunctiones consequ<strong>en</strong>tiae). Una distribución tan nítida <strong>de</strong> funciones<br />

<strong>en</strong>tre s<strong>en</strong>dos tipos <strong>de</strong> conjunciones no había aparecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong><br />

greco<strong>la</strong>tina <strong>antigua</strong>, ni siquiera <strong>en</strong> Apolonio o Prisciano 67 . En efecto,<br />

Boecio establece por primera vez una c<strong>la</strong>ra oposición estructural <strong>en</strong>tre<br />

copu<strong>la</strong>tivas-disyuntivas por un <strong>la</strong>do y resto <strong>de</strong> conjunciones por otro. No<br />

obstante, no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse aún que estemos ante <strong>la</strong> oposición conjunciones<br />

coordinantes / conjunciones subordinantes, pues el criterio adoptado por<br />

Boecio para su división no es el criterio sintáctico <strong>de</strong> "<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia" o<br />

"in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia" <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proposiciones implicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>. oración compuesta,<br />

sino que maneja todavía los viejos criterios lógicos <strong>de</strong> "exist<strong>en</strong>cia"<br />

(copu<strong>la</strong>tivas y disyuntivas) y "consecu<strong>en</strong>cia" (resto <strong>de</strong> conjunciones),<br />

manejados también por Prisciano. En efecto, Boecio afirma que <strong>la</strong>s conjunciones<br />

que <strong>de</strong>signan vis son aquel<strong>la</strong>s que indican que "algunas cosas<br />

exist<strong>en</strong> o no exist<strong>en</strong> ai mismo tiempo" 68 , mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>signan<br />

ordo o conjunciones "<strong>de</strong> consecu<strong>en</strong>cia" son aquel<strong>la</strong>s que indican "re<strong>la</strong>ción,<br />

<strong>de</strong>l consecu<strong>en</strong>te con respecto a un antece<strong>de</strong>nte" 69 . En suma, Boecio, con<br />

su oposición copu<strong>la</strong>tivas-disyuntivas j resto <strong>de</strong> conjunciones dio un paso<br />

importante, pero todavía insufici<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> futura división<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s conjunciones <strong>en</strong> coordinantes y subordinantes.<br />

Para un tercer gramático modista, Martín <strong>de</strong> Dacia 70 , el modo <strong>de</strong><br />

significar es<strong>en</strong>cial g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> —aquel por el que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong><br />

es <strong>conjunción</strong>— es el <strong>de</strong> significar "mediante el modo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión o <strong>la</strong><br />

conexión" 71 . Insiste así, como Simón <strong>de</strong> Dacia, <strong>en</strong> afirmar que <strong>la</strong> "función<br />

67<br />

En. Petrus Helias <strong>la</strong> oposición es, <strong>en</strong> cierto modo, <strong>la</strong> inversa: continuativassübcontinuativas<br />

I reste <strong>de</strong> conjunciones.<br />

68<br />

Ed. cit. 305-6: Il<strong>la</strong> <strong>en</strong>im coniunctio secundas ipsos vim dicitur <strong>de</strong>signare, quae<br />

<strong>de</strong>signat aliqua simal es.se, sicut coniunctiones copu<strong>la</strong>tivae vel disiunctivae... Hoc <strong>en</strong>im<br />

sapil coniunctio disiunctiva, quod in ea re, quae disiungit, sirnul esse non permittü.<br />

69<br />

Ed. cit. 305: Ordinem autem dicuntur <strong>de</strong>notare coniunctiones consequ<strong>en</strong>tiae,<br />

quae rationem consequ<strong>en</strong>tís <strong>de</strong>signant ad aliquod antece<strong>de</strong>ns.<br />

70<br />

Martín <strong>de</strong> Dacia, De modis signifícandi (ed. H. Roos, Martíni <strong>de</strong> Dacia Opera,<br />

Hauniae, 1961). Su editor fecha <strong>la</strong> obra "antes <strong>de</strong> 1288" (p. XXXVIII).<br />

71<br />

Ed. cit. 16: Modas signifícandi ess<strong>en</strong>ttalis g<strong>en</strong>eralis coniunctionis est modus<br />

signifícandi per modum connect<strong>en</strong>iis sive coniung<strong>en</strong>tis; id. 76: Hic autem modus, scilicet


328<br />

Pedro Juan Galán Sánchez<br />

conectiva" es <strong>la</strong> primaria y fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> 72 . A continuación<br />

sosti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> se emplea como nexo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras "partes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> oración" (coniunctio se habei per modum vinculi ai alias partes<br />

orationis), especificando que sirve para unir nombres y verbos. Dice, <strong>en</strong><br />

concreto, lo sigui<strong>en</strong>te: La <strong>conjunción</strong> significa por el modo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión o <strong>la</strong><br />

conexión <strong>de</strong> dos sustancias respecto <strong>de</strong> un solo acto, o <strong>de</strong> dos actos respecto <strong>de</strong><br />

una so<strong>la</strong> sustancia, o <strong>de</strong> dos sustancias respecto <strong>de</strong> dos actos, o <strong>de</strong> dos actos<br />

respecto <strong>de</strong> dos sustancias 73 . Estamos así, <strong>de</strong> nuevo, ante <strong>la</strong> errónea<br />

concepción, proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Apolonio y Prisciano, <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong><br />

une "pa<strong>la</strong>bras" (sustantivos y verbos) más que "oraciones". Pero <strong>la</strong> gran<br />

aportación <strong>de</strong> Martín <strong>de</strong> Dacia ti<strong>en</strong>e lugar cuando pasa a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> ios<br />

que <strong>de</strong>nomina modos posteriores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conjunciones. Según él, tales modos<br />

son tres: potestas, figura y ordo 74 . De ellos el principal es <strong>la</strong> potesias, <strong>la</strong> cual<br />

—dice— "no <strong>de</strong>be ponerse <strong>en</strong>tredós acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>, ya que es<br />

muy es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>" 75 . La potestas se <strong>de</strong>fine, concretam<strong>en</strong>te,<br />

como un modo <strong>de</strong> significar mediante el que se produce "<strong>la</strong> unión <strong>de</strong> dos<br />

modas uni<strong>en</strong>tis dúo est modus significandi ess<strong>en</strong>tialis g<strong>en</strong>eralís coniunctionis. Nam per<br />

¡tune modum significandi coniunctio est coniunctio.<br />

72 Sin embargo, como hemos visto, Simón <strong>de</strong> Dacia a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> no <strong>de</strong>jaba <strong>de</strong> aludir también —inducido por <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Donato—<br />

a <strong>la</strong> "función ordinativa".<br />

73 Ed. cit. 17: Coniunctio significat per modum coniung<strong>en</strong>tis sive connect<strong>en</strong>tis<br />

duas substantias respecta unius actas vel dúos actas respecta unías substantiae vel duas<br />

substantias respecta duorum actuara vel dúos actas respecta duarum substantiarum.<br />

74 Se trata <strong>de</strong> los tres acci<strong>de</strong>ntes típicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conjunciones, según los<br />

gramáticos <strong>la</strong>tinos antiguos, pero Martín <strong>de</strong> Dacia se resiste a <strong>de</strong>nominarlos modos<br />

<strong>de</strong> significar acci<strong>de</strong>ntales, porque, con bu<strong>en</strong> criterio, <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> potesias, <strong>en</strong><br />

concreto, es <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong>s conjunciones. También Boecio había<br />

excluido <strong>la</strong> potestas <strong>de</strong> los acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conjunciones, incluy<strong>en</strong>do <strong>en</strong> su lugar <strong>la</strong><br />

species (primitiva o <strong>de</strong>rivativa). Simón <strong>de</strong> Dacia, <strong>en</strong> cambio, sí m<strong>en</strong>cionaba <strong>la</strong><br />

potestas <strong>en</strong>tre los acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conjunciones, sin reparar <strong>en</strong> que dicha potestas<br />

coincidía con lo que él mismo <strong>de</strong>nominaba modo <strong>de</strong> significar específico, por tratarse<br />

<strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to que <strong>de</strong>terminaba el significado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conjunciones.<br />

75 Ed. cit. 171: Notandum ergo quod potestas non <strong>de</strong>bet poni Ínter acci<strong>de</strong>ntia<br />

coniunctionis, quia val<strong>de</strong> ess<strong>en</strong>tialis est coniunctioni. Martín <strong>de</strong> Dacia no le atribuye<br />

expresam<strong>en</strong>te a. <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> un modo <strong>de</strong> significar es<strong>en</strong>cial específico, pero parece<br />

que este cometido lo cumple <strong>en</strong> el fondo <strong>la</strong> potestas, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se dice que es<br />

mucho más que un modo <strong>de</strong> significar acci<strong>de</strong>ntal.<br />

<strong>Definición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco<strong>la</strong>tina <strong>antigua</strong> 329<br />

extremos o por vis o por ordo" 76 . Apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te estamos ante <strong>la</strong>s<br />

pa<strong>la</strong>bras ya conocidas <strong>de</strong> Prisciano, a qui<strong>en</strong>, <strong>de</strong> hecho, el propio Martín<br />

cita a continuación. Sin embargo, <strong>la</strong> interpretación que <strong>de</strong> tales pa<strong>la</strong>bras<br />

hace Martín <strong>de</strong> Dacia es totalm<strong>en</strong>te novedosa. El autor, <strong>en</strong> efecto, dice lo<br />

sigui<strong>en</strong>te: "Unir por vis es unir cosas que anteriorm<strong>en</strong>te no t<strong>en</strong>ían<br />

ninguna <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia o inclinación <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, mi<strong>en</strong>tras que unir por ordo<br />

es cuando se un<strong>en</strong> cosas que anteriorm<strong>en</strong>te ya se inclinaban hacía sí<br />

mutuam<strong>en</strong>te. Y <strong>la</strong> potestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> se divi<strong>de</strong> ele acuerdo con estas<br />

dos c<strong>la</strong>ses. Toda <strong>conjunción</strong>, <strong>en</strong> efecto, o significa por el modo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión<br />

<strong>de</strong> dos extremos por vis o significa por el modo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> dos<br />

extremos por ordo" 77 . El autor ac<strong>la</strong>ra, a continuación, que <strong>la</strong>s conjunciones<br />

que un<strong>en</strong> por• vis son <strong>la</strong>s copu<strong>la</strong>tivas y disyuntivas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s que<br />

un<strong>en</strong> por ordo son <strong>la</strong>s cánsales y racionales. Martín <strong>de</strong> Dacia lleva a cabo,<br />

así, una original división <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conjunciones at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntia o no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntia <strong>en</strong>tre los miembros que conforman <strong>la</strong><br />

oración. Y, <strong>de</strong> este modo, parece que estamos ante el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to<br />

—aunque .con una terminología difer<strong>en</strong>te— <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nociones mo<strong>de</strong>rnas<br />

<strong>de</strong> conjunciones coordinantes (copu<strong>la</strong>tivas y disyuntivas) y conjunciones<br />

subordinantes (causales y racionales). Sin embargo, <strong>la</strong> verdad es que no es<br />

posible <strong>de</strong>terminar a ci<strong>en</strong>cia' cierta, si cuando el autor hab<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

'<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntia' o no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntia' se está refiri<strong>en</strong>do a una <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia o<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> "naturaleza sintáctica" o más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> "naturaleza<br />

lógica". Más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte veremos cómo Tomás <strong>de</strong> Erfurt, al hacerse eco <strong>de</strong><br />

estas pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Martín, <strong>la</strong>s interpreta <strong>en</strong> el segundo <strong>de</strong> los s<strong>en</strong>tidos.<br />

Del cuarto gramático modista, Juan <strong>de</strong> Dacia, cuya obra se nos ha<br />

transmitido bastante incompleta, no se ha conservado el capítulo<br />

<strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> 78 . Únicam<strong>en</strong>te conocemos al respecto un par <strong>de</strong><br />

com<strong>en</strong>tarios sueltos. El primero <strong>de</strong> ellos alu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> "función conectiva":<br />

76<br />

Ed. cit. 76: Potestas autem est quídam modus significandi qui est modus uni<strong>en</strong>tis<br />

dúo extrema vel per vim vel per ordinem.<br />

77<br />

Ed. cit. 76: Intellig<strong>en</strong>dum est quod uniré per vim est uniré aliqua quae prius<br />

nul<strong>la</strong>m habebant <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntiam sive inclinationem. Uniré autem per ordinem est quando<br />

uníuntur aliqua quae prius inclinabantur ad se invicem. Et secundara haec dúo membra<br />

diversificaíur potestas coniunctionis. Omnis <strong>en</strong>im coniunctio aut significat per modum<br />

uni<strong>en</strong>tis dúo per vim aut significat per modum uni<strong>en</strong>tis dúo per ordinem.<br />

78<br />

Juan <strong>de</strong> Dacia, Summa Grammatica (ed. A. Orto, Johannnis Daci Opera,<br />

Hauniae, 1955). Su editor fecha <strong>la</strong> obra <strong>en</strong> 1280 (p. XVIII).


330 Pedro Juan Galán Sánchez<br />

La <strong>conjunción</strong> indica alguna manera <strong>de</strong> unión 79 . El segundo se refiere al tipo<br />

<strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos que une <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>: La <strong>conjunción</strong>,,, une aquel<strong>la</strong>s cosas que<br />

no son unibles <strong>en</strong> sí mismas, como dos sustancias o dos actos 80 . De este<br />

segundo com<strong>en</strong>tario parece <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse que para Juan <strong>de</strong> Dada <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> une pa<strong>la</strong>bras (sustantivos o verbos),, no oraciones.<br />

Un quinto gramático modista, Rodolfo el Bretón (Radulphus Brito),<br />

sosti<strong>en</strong>e también, como los autores modistas anteriores, que el modo <strong>de</strong><br />

significar es<strong>en</strong>cial g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> -por el cual esta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

oración se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cualquier otra- es "el modo <strong>de</strong> significar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

unión" 81 . Así pues, lo característico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> es, también para él,<br />

su "función conectiva". Por lo <strong>de</strong>más, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> Priscíano, a qui<strong>en</strong> cita<br />

expresam<strong>en</strong>te (pero sigui<strong>en</strong>do, <strong>en</strong> realidad, a Boecio y Martín <strong>de</strong> Dacia),<br />

el autor distingue dos gran<strong>de</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> conjunciones: <strong>la</strong>s que indican vis<br />

y <strong>la</strong>s que indican ordo 62 . Las primeras (copu<strong>la</strong>tivas y disyuntivas) son<br />

"aquel<strong>la</strong>s que significan por el modo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión <strong>en</strong>tre cosas distintas <strong>en</strong><br />

tanto que son distintas" 83 . Las segundas (causales y racionales) son<br />

"aquel<strong>la</strong>s que establec<strong>en</strong> una unión <strong>en</strong>tre el antece<strong>de</strong>nte y el consecu<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> causa y lo causado" 84 , o, dicho <strong>de</strong> otra forma, aquel<strong>la</strong>s que<br />

significan "por el modo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> cosas susceptibles <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n" 85 . Y,<br />

haci<strong>en</strong>do una recapitu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ambas i<strong>de</strong>as, el autor concluye lo<br />

79<br />

Ed. cit. 219: Coniunctio significat aliquam naturam connect<strong>en</strong>di.<br />

80<br />

Ed. cit. 256: Coniunctio, que coniungit il<strong>la</strong> que secundum se non sunt<br />

coniungibilia, ut sunt duae substantie vel due actus.<br />

81<br />

Rodolfo el Bretón, Quaestiones super Priscíanum Minorem (ed. H.W. En<strong>de</strong>rs<br />

y J. Pinborg, Stuttgart, 1980, 326): Ule modus significandí est ess<strong>en</strong>tialis g<strong>en</strong>eralis<br />

coniunctionis qui inest cuilibet coniunctioni et per quem dístinguitur coniunctio a<br />

qualibet alta parte orationis... Et iste est modus significandí coniung<strong>en</strong>tis qui cuilibet<br />

coniunctioni inest.<br />

82<br />

Ed. cit. 326 y 331: Quaedam sunt conhmctiones <strong>de</strong>notantes vim et quaedam<br />

<strong>de</strong>notantes ordinem.<br />

83<br />

Ed. cit. 326: Constructiones <strong>de</strong>notantes vim sunt quae signifícant per modum<br />

coniung<strong>en</strong>tis ínter diversa ui diversa, sicut sunt coniunctiones copu<strong>la</strong>tivas et<br />

disiunctivae.<br />

84<br />

Ed. cit. 326: Aliae sunt <strong>de</strong>notantes ordinem, et sunt il<strong>la</strong>e que coniungunt ínter<br />

antecedáis et consequ<strong>en</strong>s, Ínter causara et causatum, sicut conhmctiones causales et<br />

rationales.<br />

85<br />

Ed. cit. 327: Conhmctiones <strong>de</strong>notantes ordinem hab<strong>en</strong>i significare per modum<br />

coniung<strong>en</strong>tis aliqua ordindbüia.<br />

Defmición <strong>de</strong> ¡a <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco<strong>la</strong>tina <strong>antigua</strong> 331<br />

sigui<strong>en</strong>te: "Las conjunciones significan por el modo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión <strong>en</strong> tanto<br />

que un<strong>en</strong> cosas distintas o <strong>en</strong> tanto que un<strong>en</strong> cosas que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />

or<strong>de</strong>n <strong>en</strong>tre sí" 86 . Como se ve, Rodolfo el Bretón, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Martín<br />

<strong>de</strong> Dada, no m<strong>en</strong>ciona expresam<strong>en</strong>te el criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntia o no<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntia <strong>de</strong> los miembros que conforman <strong>la</strong> oración compuesta a <strong>la</strong><br />

hora <strong>de</strong> establecer <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s conjunciones por vis y <strong>la</strong>s<br />

conjunciones por ordo, pero, <strong>en</strong> el fondo, su visión es muy parecida, pues<br />

<strong>la</strong> "unión <strong>de</strong> cosas distintas <strong>en</strong>tre sí" es <strong>de</strong> algún modo equiparable a <strong>la</strong><br />

"unión <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes", mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> "unión <strong>de</strong> cosas<br />

que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> un or<strong>de</strong>n, <strong>en</strong>tre sí" es equiparable a <strong>la</strong> "unión <strong>de</strong><br />

elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes". Finalm<strong>en</strong>te, Rodolfo el Bretón es el único<br />

gramático modista que <strong>de</strong>dica un capítulo <strong>en</strong>tero a discutir el importante<br />

problema <strong>de</strong> si <strong>la</strong>s conjunciones, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> unir pa<strong>la</strong>bras, pue<strong>de</strong>n unir<br />

también oraciones 87 . Como argum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> contra, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> algunos<br />

otros razonami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tipo lógico, se m<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong> propia <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

Priscíano: "La <strong>conjunción</strong> es una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que une <strong>la</strong>s otras<br />

partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración". Dado que <strong>la</strong>s oraciones no son partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración,<br />

dice Rodolfo, <strong>de</strong>bería concluirse, <strong>de</strong> acuerdo con esta <strong>de</strong>finición, que <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> no pue<strong>de</strong> unir oraciones. Y, sin embargo, su opinión última es<br />

que sí pue<strong>de</strong>n hacerlo 88 . Y ello tanto <strong>la</strong>s que indican vis (copu<strong>la</strong>tivas y<br />

disyuntivas) como <strong>la</strong>s que indican ordo (causales y racionales). Ahora bi<strong>en</strong>,<br />

inmediatam<strong>en</strong>te aña<strong>de</strong> una matizacion: <strong>la</strong>s conjunciones un<strong>en</strong> siempre <strong>en</strong><br />

primer lugar <strong>en</strong> razón <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras y solo <strong>en</strong> segundo lugar <strong>en</strong> razón<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s oraciones mismas. Así, <strong>en</strong> una oración copu<strong>la</strong>tiva como 'Sor currit<br />

et P<strong>la</strong>to currit' —dice— lo que resulta unido <strong>en</strong> primer lugar son <strong>la</strong>s<br />

pa<strong>la</strong>bras Sor y P<strong>la</strong>to, pues el verbo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos oraciones (currit) es el<br />

mismo. Por eso sólo <strong>en</strong> segundo lugar se pue<strong>de</strong> afirmar que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong><br />

'et' está uni<strong>en</strong>do también <strong>la</strong>s dos oraciones. A esto hay que <strong>de</strong>cir que<br />

Rodolfo el Bretón <strong>de</strong>ja sin explicar, sin embargo, un ejemplo más<br />

problemático (m<strong>en</strong>cionado por él mismo) como el sigui<strong>en</strong>te: 'Sor currit et<br />

P<strong>la</strong>to disputad. En este caso su argum<strong>en</strong>tación no parece ya sost<strong>en</strong>erse,<br />

pues aquí parece c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> et está uni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> primer lugar<br />

86<br />

Ed. cit. 327: Significare per modum coniungibüis ut diversa vel ut hab<strong>en</strong>tia<br />

ordinem. Vid. también 332.<br />

87<br />

Ed. cit. 331-334: QUAESTÍO 70: Utrüm aliqua coniunctio possit coniungere<br />

ínter orationes.<br />

38<br />

Ed. cit. 331: Tales coniunctiones sunt quae possunt copu<strong>la</strong>re ínter orationes.


332<br />

Pedro Juan Galán Sánchez<br />

oraciones. En cuanto a <strong>la</strong>s causales y pacionales, Rodolfo el Bretón también<br />

termina concluy<strong>en</strong>do lo mismo: un<strong>en</strong> ciertam<strong>en</strong>te oraciones, pero <strong>en</strong><br />

razón <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras concretas que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong>. el<strong>la</strong>s 89 . Y ello porque<br />

"toda consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una oración con respecto a otra oración se produce<br />

<strong>en</strong> razón <strong>de</strong> una <strong>de</strong>terrnínada compatibilidad natural exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

pa<strong>la</strong>bras" 90 . Así, <strong>en</strong> una oración como 'homo currit, ergo animal currit' <strong>la</strong><br />

pa<strong>la</strong>bra homo -dice- es 'pars subiectiva' <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra animal, <strong>de</strong> modo que<br />

<strong>la</strong> "consecu<strong>en</strong>cia" que se da <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos oraciones se produce <strong>en</strong> razón<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> compatibilidad natural {habituad) exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre esas dos pa<strong>la</strong>bras 91 .<br />

Y esa es <strong>la</strong> razón -aña<strong>de</strong>- <strong>de</strong> <strong>la</strong> impropiedad <strong>de</strong> una frase como "homo<br />

currit, ergo ¡apis est in aere', pues <strong>en</strong> este caso no hay 'habitudo' <strong>en</strong>tre 'homo"<br />

y '<strong>la</strong>pis'. En suma, Rodolfo el Bretón sosti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong>s conjunciones un<strong>en</strong>,<br />

primariam<strong>en</strong>te pa<strong>la</strong>bras y secundariam<strong>en</strong>te oraciones. Ello repres<strong>en</strong>ta<br />

una posición intermedia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> doctrina <strong>de</strong> Prisciano, que sosti<strong>en</strong>e que<br />

<strong>la</strong>s conjunciones un<strong>en</strong> pa<strong>la</strong>bras, y <strong>la</strong> doctrina <strong>de</strong> ios gramáticos<br />

humanistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda g<strong>en</strong>eración (Línacro, Ramus, Escalígero, El<br />

Bróc<strong>en</strong>se), que, como veremos, <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong>n que <strong>la</strong>s conjunciones un<strong>en</strong><br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te oraciones.<br />

Un sexto gramático modista, Tomás <strong>de</strong> Erfurt 92 , sigue prácticam<strong>en</strong>te<br />

al pie <strong>de</strong> <strong>la</strong> letra <strong>la</strong> doctrina establecida por Martín <strong>de</strong> Dacia. Así,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el modo <strong>de</strong> significar es<strong>en</strong>cial g<strong>en</strong>eral, el autor hace <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>: Parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que significa<br />

89<br />

Ed. cit. 332: Mae coniunctiones <strong>de</strong>notantes ordinem sicut coniunctiones causales<br />

et rationales... coniungunt ínter orationes, hoc <strong>la</strong>m<strong>en</strong> est ratione terminorum ibí<br />

positorum in oratione.<br />

90<br />

Ed. cit. 332: Omnis consequ<strong>en</strong>tia orationis aá orationem est ratione alicidus<br />

habitudinis quae est ínter términos.<br />

91<br />

Ed. cit. 333: Si dicatur 'homo currit, ergo animal currit' est locus a parte<br />

subiectiva ai suum toium. Modo illud complexum 'homo currit' non est pars subiectiva<br />

hnhis complexi 'animal currit'. Sed Ule terminus 'homo' est pars subiectiva istias qnod<br />

est 'animal'; et ña consequ<strong>en</strong>tia ínter ista complexa est ratione terminorum istonim, et sic<br />

induc<strong>en</strong>do in ómnibus alus consequ<strong>en</strong>tiis; omnes <strong>en</strong>irn t<strong>en</strong><strong>en</strong>t in ratione habitudinis<br />

terminorum ibí positorum.<br />

92<br />

Tomás <strong>de</strong> Erfurt, Grammatica Specu<strong>la</strong>tíva (ed. G.L. Bursill Hall, Tilomas of<br />

Erfurt. Grammatica specu<strong>la</strong>tíva. An edition loith trans<strong>la</strong>tion and comm<strong>en</strong>tary, London,<br />

1972, 256-262 y 294-296). La obra es fechada, por su editor, sigui<strong>en</strong>do a J. Pinborg,<br />

<strong>en</strong>tre 1300 y 1310 (p. 27).<br />

• ¡r~\nn.H:\ OAA ocrr<br />

r<br />

<strong>Definición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> ¡a <strong>gramática</strong> grecoiatina <strong>antigua</strong> 333<br />

mediante el modo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> dos extremos 93 . A su vez, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al modo<br />

<strong>de</strong> significar es<strong>en</strong>cial subalterno, dicha unión pue<strong>de</strong> producirse, como <strong>en</strong><br />

Martín <strong>de</strong> Dada, o "por vis" o "por ordo" 94 . Y, también como Martín <strong>de</strong><br />

Dacia, Tomás <strong>de</strong> Erfurt seña<strong>la</strong> que este segundo modo <strong>de</strong> significar,<br />

l<strong>la</strong>mado por los antiguos 'potestas'', no es un modo <strong>de</strong> significar acci<strong>de</strong>ntal,<br />

sino es<strong>en</strong>cial. Por lo <strong>de</strong>más, <strong>la</strong> unión, "por vis" ti<strong>en</strong>e lugar cuando se un<strong>en</strong><br />

dos extremos "que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre sí, como dos sustantivos,<br />

dos adjetivos o dos oraciones que no guardan or<strong>de</strong>n alguno <strong>en</strong>tre sí" 95 . La<br />

unión "por ordo" ti<strong>en</strong>e lugar cuando se un<strong>en</strong>, dos extremos "que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran sometidos a un or<strong>de</strong>n" {per ordinem íncünata) 96 . Como se ve,<br />

Tomás <strong>de</strong> Erfurt también maneja -como Martín <strong>de</strong> Dacia- el criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntia o no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntía a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> hacer <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

conjunciones. Sin embargo, <strong>en</strong>. su caso concreto, equipara expresam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> 'no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntia' a <strong>la</strong> "aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ordo" y <strong>la</strong>. '<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntia" a <strong>la</strong> "pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> ordo". Y, <strong>de</strong> este modo, parece c<strong>la</strong>ro que está hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> una<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia o in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> carácter "lógico" más que <strong>de</strong> carácter<br />

puram<strong>en</strong>te "sintáctico". Finalm<strong>en</strong>te, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al modo <strong>de</strong> significar<br />

es<strong>en</strong>cial específico, <strong>la</strong>s conjunciones que un<strong>en</strong> "por vis" se divi<strong>de</strong>n <strong>en</strong>. dos<br />

tipos: copu<strong>la</strong>tivas y disyuntivas; y <strong>la</strong>s conjunciones que un<strong>en</strong> "por ordo" se<br />

divi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> otros dos: causales y racionales. Como se ve, Tomás <strong>de</strong> Erfurt se<br />

hal<strong>la</strong> <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te influido por Martín <strong>de</strong> Dacia, al que sigue<br />

prácticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todo. Hay un punto importante, no obstante, <strong>en</strong> el que<br />

introduce algo que no estaba <strong>en</strong> Martín <strong>de</strong> Dacia, y que sí había<br />

aparecido <strong>en</strong> cambio <strong>en</strong> Rodolfo el Bretón: su. afirmación <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s<br />

conjunciones un<strong>en</strong> "dos sustantivos, dos adjetivos o dos oraciones", es<br />

<strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> admisión <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s conjunciones pue<strong>de</strong>n unir tanto "pa<strong>la</strong>bras"<br />

como "oraciones". Pero al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> esto, <strong>en</strong> el capítulo <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> Tomás <strong>de</strong> Erfurt sigue prácticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todo, <strong>en</strong> el espíritu y<br />

93<br />

Ed. cit. 256: Coniunctio ergo est pars orationis, per modunt coniung<strong>en</strong>tis dúo<br />

extrema significans.<br />

94<br />

Ed. cit. 258: Dividitur autem iste modas coniung<strong>en</strong>tis dúo extrema in modum<br />

coniung<strong>en</strong>tis dúo extrema per vim, et in modum coniung<strong>en</strong>tis dúo extrema per ordinem.<br />

Tomás <strong>de</strong> Erfurt cita a este respecto a Donato, cuando <strong>en</strong> realidad se trata <strong>de</strong> una<br />

aportación <strong>de</strong>bida a Prisciano, qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> había heredado a su vez <strong>de</strong> Apoionio<br />

Díscolo.<br />

95<br />

Ed. cit. 258.<br />

96 Ed. cit. 258.


334 Pedro Juan Galán Sánchez <strong>Definición</strong> <strong>de</strong> ¡a. <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco<strong>la</strong>tina <strong>antigua</strong> 335<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> letra, <strong>la</strong> doctrina que había sido expuesta algunos años antes por<br />

Martín <strong>de</strong> Dada 97 .<br />

Un séptimo y último gramático modista, Siger <strong>de</strong> Courtrai 98 , tras<br />

<strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> es una parte no flexiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración y tras hacer<br />

una particu<strong>la</strong>r interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> Donato y Prisciano<br />

—•citadas expresam<strong>en</strong>te por él— concluye que el modo <strong>de</strong> significar es<strong>en</strong>cial<br />

g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> es el <strong>de</strong> significar "por el modo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

or<strong>de</strong>nación", mi<strong>en</strong>tras que su modo <strong>de</strong> significar es<strong>en</strong>cial específico es el <strong>de</strong><br />

significar "por el modo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión" 99 . A este respecto hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta que, para Siger,. el modo <strong>de</strong> significar g<strong>en</strong>eral es aquel que una c<strong>la</strong>se<br />

<strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bra comparte con otra u otras (<strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>, <strong>en</strong> concreto,<br />

compartiría con el adverbio el modo <strong>de</strong> significar "por el modo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

or<strong>de</strong>nación"), mi<strong>en</strong>tras que el modo <strong>de</strong> significar específico es el que <strong>de</strong>fine<br />

y difer<strong>en</strong>cia unas partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración <strong>de</strong> otras 100 . Así pues, <strong>en</strong> última<br />

instancia, también para Siger, como para el resto <strong>de</strong> los modistas, <strong>la</strong><br />

"función conectiva" es <strong>la</strong> que <strong>de</strong>fine a <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> tanto que<br />

<strong>conjunción</strong>. Por lo <strong>de</strong>más, Siger <strong>de</strong> Courtrai es el tercer gramático<br />

modista -junto con Rodolfo el Bretón y Tomás <strong>de</strong> Erfurt- que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> se construye tanto con otras partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración, como<br />

con oraciones, recogi<strong>en</strong>do así acertadam<strong>en</strong>te los dos usos posibles <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

conjunciones: unión <strong>de</strong> "pa<strong>la</strong>bras" y unión <strong>de</strong> "oraciones" 101 .<br />

97 Sin embargo, <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te al asunto m<strong>en</strong>or <strong>de</strong>l modo <strong>de</strong> significar<br />

acci<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conjunciones, Tomás <strong>de</strong> Erfurt parece seguir a Boecio <strong>de</strong> Dada,<br />

estableci<strong>en</strong>do como él los sigui<strong>en</strong>tes tres acci<strong>de</strong>ntes: svecies, figura y ordo. En todo<br />

caso, <strong>la</strong> potestas ha sido excluida <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los acci<strong>de</strong>ntes, sin duda a.<br />

partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> Martín <strong>de</strong> Dacia <strong>de</strong> que <strong>la</strong> potestas "no <strong>de</strong>be ponerse<br />

<strong>en</strong>tre los acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>, ya que es muy es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>".<br />

98 Siger <strong>de</strong> Courtrai, Summa modorum significan di; Sophismata (ed. J. Pinborg,<br />

Amsterdam, 1977). La obra es fechada por su editor <strong>en</strong>tre 1300-1340 (p. XIII).<br />

99 Ed. cit. 60: Coniunctio similiter est pars orationis in<strong>de</strong>clinabilis hab<strong>en</strong>s dúos<br />

modos significandi ess<strong>en</strong>tíales.. .Modus significandi g<strong>en</strong>eralis ess<strong>en</strong>tialis coniunctionis est<br />

significare per modum dispon<strong>en</strong>tis.. .Modus autem especialis coniunctionis est significare<br />

per modum unítatís ext<strong>en</strong><strong>de</strong>ndo uníonem.<br />

100 Ed. cit. 57.<br />

101 Ed. cit. 60: Per modum significandi per modum dispon<strong>en</strong>tis construítur cuín<br />

aliis partibns orationis ved orationibus.<br />

En <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong> los modistas a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong><br />

fue muy notable 102 . En principio todos ellos part<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> establecida por Donato (Simón <strong>de</strong> Dacia, Siger <strong>de</strong><br />

Courtrai) o Prisciano (Boecio <strong>de</strong> Dacia, Martín <strong>de</strong> Dacia, Rodolfo el<br />

Bretón, Tomás <strong>de</strong> Erfurt, Siger <strong>de</strong> Courtrai), pero, <strong>en</strong> sus conclusiones,<br />

llegan mucho más lejos que los gramáticos <strong>la</strong>tinos antiguos <strong>en</strong> qui<strong>en</strong>es se<br />

inspiran. Así, Simón <strong>de</strong> Dacia (a qui<strong>en</strong> sigu<strong>en</strong> <strong>en</strong> esto los <strong>de</strong>más) es el<br />

primero <strong>en</strong> afirmar que <strong>la</strong> función principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> es <strong>la</strong> "función<br />

conectiva", pues lo característico <strong>de</strong> el<strong>la</strong> es el "significar por el modo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> unión". De esa forma, <strong>la</strong> "función ordinativa" queda relegada a un<br />

segundo p<strong>la</strong>no, pues solo afecta, a un grupo muy concreto <strong>de</strong> conjunciones<br />

(<strong>la</strong>s cánsales y racionales), pero no al resto. Por otro <strong>la</strong>do, a partir<br />

<strong>de</strong> Boecio <strong>de</strong> Dacia -como ya había hecho también, antes que él, Petras<br />

Helias-, los conceptos <strong>de</strong> vis y ordo, que <strong>en</strong> Prisciano formaban parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>, se utilizan ya para algo distinto, a saber, para<br />

<strong>la</strong>. c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conjunciones. Y así, Boecio <strong>de</strong> Dacia es el primero<br />

<strong>en</strong> establecer una ciara oposición estructural, aunque todavía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una<br />

perspectiva estrictam<strong>en</strong>te "lógica", <strong>en</strong>tre copu<strong>la</strong>tivas-disyuntivas (conjunciones<br />

que <strong>de</strong>signan vis o "exist<strong>en</strong>cia") / resto <strong>de</strong> conjunciones (conjunciones<br />

que <strong>de</strong>signan ordo o "consecu<strong>en</strong>cia"). Por su parte, Martín <strong>de</strong> Dacia,<br />

Rodolfo el Bretón y Tomás <strong>de</strong> Erfurt precisan un poco más tal oposición<br />

estructural: copu<strong>la</strong>tivas-disyuntivas / causales-racionales; pero, sobre todo,<br />

aportan un nuevo criterio "lógico-sintáctico" capital <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

doctrina, <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>: <strong>la</strong>s conjunciones "por vis" un<strong>en</strong> dos extremos<br />

que no guardan <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntia <strong>en</strong>tre sí, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s conjunciones "por<br />

ordo" un<strong>en</strong> dos extremos que sí pres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntia. Con ello parec<strong>en</strong><br />

anticipar <strong>de</strong> algún modo <strong>la</strong>s nociones mo<strong>de</strong>rnas <strong>de</strong> coordinación y subordinación.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> lo que se refiere al problema <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos<br />

conectados por <strong>la</strong>s conjunciones, los primeros modistas, Simón, Boecio,<br />

Martín o Juan <strong>de</strong> Dacia. adoptan <strong>la</strong> postura —directam<strong>en</strong>te heredada <strong>de</strong><br />

Prisciano— <strong>de</strong> .que <strong>la</strong>s conjunciones un<strong>en</strong> pa<strong>la</strong>bras o partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración.<br />

Pero los tres últimos, Rodolfo el Bretón, Tomás <strong>de</strong> Erfurt y Siger <strong>de</strong><br />

Courtrai sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> ya que pue<strong>de</strong>n unir tanto pa<strong>la</strong>bras como oraciones,<br />

recogi<strong>en</strong>do así los dos «sos propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>.<br />

102 Sobre el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> "<strong>en</strong> los modistas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong><br />

vista <strong>de</strong> sa sintaxis o construcción, vid. Michael A. COVINGTON, Syntactic Theory<br />

in íhe Hígh Middle Ages: Modistic Mo<strong>de</strong>ls ofS<strong>en</strong>i<strong>en</strong>ce Siructure (Cambridge, 1984) 83-92.<br />

. £r~? /n/wo onn orrn


338<br />

Pedro Juan Galán Sánchez<br />

Una tercera etapa <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> es <strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tista. No todos los gramáticos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

época abordan <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>. Concretam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong> los treinta y ocho autores revisados por nosotros, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> solo aparece <strong>en</strong> veintiséis 103 . Pues bi<strong>en</strong>, <strong>de</strong> ellos, siete<br />

adoptan <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Donato, dos sigu<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Prísciano,<br />

mi<strong>en</strong>tras que los diecisiete restantes ofrec<strong>en</strong> una <strong>de</strong>finición propia 104 .<br />

De los siete gramáticos que sigu<strong>en</strong> a Donato, tres <strong>de</strong> ellos, Juan Despauterio<br />

105 , Manuel Alvares 106 y Juan <strong>de</strong> Ávi<strong>la</strong> 1117 , transmit<strong>en</strong> exactam<strong>en</strong>te<br />

103 No hac<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> dos gramáticos tan importantes<br />

como A. Saturnio, Mercurius Maior, Basileae, 1546 (ed. M. Mañas Núñez,<br />

Augustimts Saturnius. Mercurius Maior sive Grammaticae Institutiones. Introducción,<br />

edición crítica, traducción y notas, Cáceres, 1997) y Lily-Erasmo <strong>de</strong> Rotterdam,<br />

Libellus <strong>de</strong> constructione ocio pariium orationis, Basileae, 1515 [I a ed. 1513] (ed. M,<br />

Cytowska, Opera omnia Desi<strong>de</strong>rü Erasmí Roterodami, Amsterdam, 1973, 1-4). Ese es<br />

también el caso <strong>de</strong> los españoles P.P. Sy<strong>de</strong>rato, Ars constructionis ordinandae,<br />

Salmanticae, 1499; Bernabé <strong>de</strong>l Busto, Introductiones grammaticas, breves y<br />

comp<strong>en</strong>diosas, Sa<strong>la</strong>manca, 1533 (<strong>en</strong> español); Francisco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fu<strong>en</strong>te, Grammaticae<br />

Methodicae, Compluti, 1541; B<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Serna, Expositiones in quartum líbrum Antonñ<br />

Nebriss<strong>en</strong>sis, Compluti, 1556; Juan Torrel<strong>la</strong>, Brevis ac comp<strong>en</strong>diaría syntaxis, pariium<br />

orationis institritio, ex variis scriptoribus collecta, Val<strong>en</strong>tiae, 1649 [I a ed. 1564]; J.L.<br />

Palmir<strong>en</strong>o-Agesi<strong>la</strong>o, Antonii Nebriss<strong>en</strong>sis syntaxis, quibusdam locis paraphrasi ei<br />

exemplis Ciceronis ílhistrata, Val<strong>en</strong>tiae, 1571; Bartolomé Barri<strong>en</strong>tes, Partium<br />

orationis syntaxeos líber, Salmanticae, 1574 (ed. M.J. Alonso, mem. <strong>de</strong> lie. inédita,<br />

Cáceres, 1997); Diego López, Comm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l libro quarto <strong>de</strong>l maestro<br />

Antonio <strong>de</strong> Nebrissa, Sa<strong>la</strong>manca, 1610 (ed. G. Morcillo, La <strong>gramática</strong> <strong>de</strong> Diego López.<br />

Estudio y edición, Cáceres, 2002); Martín Segura, Grammatica Institutio, Compluti,<br />

1589 [I a ed. 1580]; y Bartolomé Bravo, Líber <strong>de</strong> octo partium orationis constructione,<br />

impresso <strong>en</strong> Val<strong>la</strong>dolid por Alonso <strong>de</strong>l Riego, 1714.<br />

104 Sobre el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> los principales gramáticos<br />

r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tistas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> su sintaxis o construcción, vid. Bernard<br />

COLOM.BAT, La grammaíre <strong>la</strong>tine <strong>en</strong> Frunce a <strong>la</strong> R<strong>en</strong>aissance et a l'áge c<strong>la</strong>ssique:<br />

théories et pédagogie (Gr<strong>en</strong>oble, 1999) 455-463.<br />

105 1. Despauterio, Rudim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> octo partibus orationis (secunda editio), Parisiis,<br />

1514, f. 3 v y f. 8 v. En sus otras dos obras gramaticales, Syntaxis, Parisiis, 1509, y<br />

Grammatica, Lugduni, 1526, no da <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>.<br />

106 M. Alvares, De institutione grammatica libri tres, Olyssippone, 1572, f. 60 v.<br />

107 J. <strong>de</strong> Ávi<strong>la</strong>, Aelii Antonii Nebriss<strong>en</strong>sis Grammatica, Caesaraugustae, 1613,<br />

lib. I, f. 29.<br />

<strong>Definición</strong> <strong>de</strong> ¡a <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco<strong>la</strong>tína <strong>antigua</strong> 337<br />

<strong>la</strong>s mismas pa<strong>la</strong>bras que el gramático antiguo, <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong><br />

—según <strong>la</strong> conocida doble función "conectiva" y "ordinativa"— como<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que une y or<strong>de</strong>na el <strong>en</strong>unciado. Los otros cuatro, Nicolás<br />

Perotto 108 , Antonio <strong>de</strong> Nebríja 109 , Aldo Manucio 110 y Máximo <strong>de</strong> Sousa,<br />

aña<strong>de</strong>n a<strong>de</strong>más un criterio "morfológico" (tomado esta vez seguram<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Prísciano), re<strong>la</strong>tivo al carácter invariable <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>:<br />

Parte no flexiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que une y or<strong>de</strong>na el <strong>en</strong>unciado. A<strong>de</strong>más,<br />

también parec<strong>en</strong> estar tomadas <strong>de</strong> Prísciano <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras ac<strong>la</strong>ratorias<br />

(pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Despauterio, Manucio y Nebríja) acerca <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong><br />

"une <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración" 112 . De ese modo, estos tres<br />

autores afirman, por un <strong>la</strong>do, que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> "une el <strong>en</strong>unciado"<br />

(s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiam), y, por otro, que "une <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración" (ca<strong>de</strong>ras<br />

partes orationis). Tal contradicción parece explicarse por <strong>la</strong> doble naturaleza<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes manejadas: Donato para <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición, Prísciano para<br />

<strong>la</strong> explicación <strong>de</strong>l término 'coniunctio'. Por lo <strong>de</strong>más, <strong>en</strong> lo que se refiere<br />

concretam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Alvares y Nebríja, su fu<strong>en</strong>te directa, más<br />

que Donato, es Diome<strong>de</strong>s 113 . Así lo ac<strong>la</strong>ra, expresam<strong>en</strong>te, el primero 114 . En<br />

cuanto a Nebrija, eso es lo que se <strong>de</strong>duce <strong>de</strong> su empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> variante<br />

connect<strong>en</strong>s (utilizada únicam<strong>en</strong>te por Diome<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre todos los gramáti-<br />

108 N. Perotto, Rudím<strong>en</strong>ia grammatices, Napoli, 1475, f. [33 r].<br />

109 A. <strong>de</strong> Nebrija, Introductiones Latinae, Salmanticae, 1481, f. [25 r]; id.<br />

Introducciones <strong>la</strong>tinas, contrapuesto el romance al <strong>la</strong>tín (c. 1488) [reimp. 1491] (ed.<br />

M.A. Esparza-V. Calvo, Münster, 1996, p. 124); id., Introductiones Latinae<br />

[Recognitio], Salmanticae, 1495, p. [194].<br />

110 A. Manucio, Institutionum grammaticarum libri quatuor, V<strong>en</strong>etiis, 1508, lib.<br />

II, i, v(v.)[l a ed.l500].<br />

111 Máximo <strong>de</strong> Sousa, Institutiones tura luci<strong>de</strong>, tum comp<strong>en</strong>dióse, Latinarum<br />

literarum, Colimbrie, 1535, f. 48.<br />

112 I. Despauterio, op. cit. f. 8 v; A. Manucio, op. cit. lib. II, i, vi (r); A. <strong>de</strong><br />

Nebrija, Introductiones <strong>la</strong>tinas, contrapuesto el romance al <strong>la</strong>tín [reimp. 1491] (ed. cit.<br />

p. 36); id. Introductiones Latinae (Recognitio), Salmanticae, 1495, p. [194].<br />

113 Diome<strong>de</strong>s, como ya hemos dicho, es el único autor <strong>la</strong>tino antiguo<br />

(a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l propio Prísciano) que recoge los dos mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong>, el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Donato y el <strong>de</strong> Prísciano.<br />

114 Ed. cit. p. 61: Definido coniunctionis, qua usi sumus, Pa<strong>la</strong>emonis esi, ut refert<br />

Diome<strong>de</strong>s.<br />

w K"7 i">nnc\ ina OKA


338<br />

Pedro Juan Galán Sánchez<br />

eos antiguos 115 ), así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> ac<strong>la</strong>ración <strong>en</strong> <strong>la</strong> que Nebrija afirma que ia<br />

<strong>conjunción</strong> se l<strong>la</strong>mó así 'quod...orationi pro vinculo interponaíur' 116 . expresión<br />

empleada también únicam<strong>en</strong>te! por Diomecles 117 . Por su parte,<br />

Máximo <strong>de</strong> Sousa adopta igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Diomecles, pero <strong>en</strong><br />

su caso concreto lo hace a través <strong>de</strong> Nebrija 118 , <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> toma <strong>la</strong> variante<br />

connect<strong>en</strong>s y <strong>la</strong> ac<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> se l<strong>la</strong>mó así 'quod...orationi<br />

pro vinculo ínterponaiiif. Pero Sousa, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Nebrija, no cae <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

contradicción <strong>de</strong> afirmar al mismo tiempo que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> "une <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>más partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración", sino que, sigui<strong>en</strong>do ahora a Me<strong>la</strong>nchthon,<br />

asegura que esta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración 'multum.. .conducit ad re<strong>de</strong> comie<strong>de</strong>ndam<br />

orationem" 1 ' 19 . En otro or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> cosas, Nebrija es el único <strong>de</strong> los siete<br />

gramáticos humanistas m<strong>en</strong>cionados que se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>e a explicar los conceptos<br />

<strong>de</strong> "unión" y "or<strong>de</strong>n". Y para tal explicación se apoya ya <strong>en</strong> Prisciano,<br />

<strong>de</strong> qui<strong>en</strong> toma incluso los ejemplos, afirmando que <strong>la</strong>s<br />

conjunciones que "un<strong>en</strong>" son aquel<strong>la</strong>s que indican "exist<strong>en</strong>cia simultánea"<br />

<strong>de</strong> los dos miembros unidos (A<strong>en</strong>eas pius et fortis) o bi<strong>en</strong> "unión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras" y "<strong>de</strong>sunión <strong>de</strong>l <strong>en</strong>unciado" (A<strong>en</strong>eas bonus aut malus),<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s conjunciones que "or<strong>de</strong>nan" son aquel<strong>la</strong>s que indican<br />

que una cosa sigue a otra, es <strong>de</strong>cir aquel<strong>la</strong>s que muestran que se da "consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas" (si currii, rnoveiur) 120 . De acuerdo, pues, con todo<br />

lo expuesto, queda c<strong>la</strong>ro que ninguno <strong>de</strong> los siete gramáticos humanistas<br />

m<strong>en</strong>cionados aportó realm<strong>en</strong>te nada nuevo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>,<br />

pues todos ellos se limitaron a repetir, con mayor o m<strong>en</strong>or amplitud,<br />

lo que ya había sido dicho por Donato, Diome<strong>de</strong>s o Prisciano.<br />

115<br />

La variante conect<strong>en</strong>s aparece también, una vez, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Partitiones <strong>de</strong><br />

Prisciano (G.L. III, 465), pero, por tratarse <strong>de</strong> una obra m<strong>en</strong>or, es poco probable<br />

que Nebrija lo tomase <strong>de</strong> allí.<br />

116<br />

A. <strong>de</strong> Nebrija, Iníroduciíones Latinae (Recognitio), Salmanticae, 1495, p.<br />

[194]; id. Introductiones Latinae, Salmanticae, 1481, f. [25r]; id. Introducciones <strong>la</strong>tinas,<br />

contrapuesto el romance al <strong>la</strong>tín [reimp. 1491], ed. cit. 124.<br />

117<br />

Diom. Art.Gramm. (G.L. I, 415): Nam ob hoc meruil nom<strong>en</strong>, au<strong>la</strong> pro vinculo<br />

interponitur orationi.<br />

1,8<br />

Máximo <strong>de</strong> Sousa toma los diversos aspectos <strong>de</strong> su doctrina sobre<br />

<strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>de</strong> tres autores r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tistas anteriores: Nebrija, Perotto y<br />

Me<strong>la</strong>nchthon. La <strong>de</strong>finición, <strong>en</strong> concreto, <strong>la</strong> toma directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Nebrija.<br />

119<br />

Cf. Ph. Me<strong>la</strong>nchthon, Grammatica Latina, Parisiis, 1529, p. 43.<br />

120<br />

Nebrija, Introductiones Latinae (Recognitio), Salmanticae, 1495, p. [194]; id.<br />

Introductiones Latinae, Salmanticae, 1481, f. [25r].<br />

Nnmanitac K7 OñCVü "¥lQ..S¡Sr!<br />

<strong>Definición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco/atina <strong>antigua</strong> 339<br />

Los dos gramáticos r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tistas que adoptan <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Sa<br />

<strong>conjunción</strong> <strong>de</strong> Prisciano son el español Andrés Gutiérrez <strong>de</strong> Cerezo (s.<br />

XV) y el portugués Esteban Cavaieiro (primer tercio <strong>de</strong>l s. XVI). Pero<br />

ninguno <strong>de</strong> los dos transmite <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Prisciano propiam<strong>en</strong>te<br />

dicha, sino que ambos se sirv<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción, más imprecisa, <strong>de</strong><br />

Diome<strong>de</strong>s: La <strong>conjunción</strong> es una parte no flexiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración, que <strong>en</strong>garza el<br />

discurso y que une el valor y el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración. Cavaieiro,<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición -sigui<strong>en</strong>do a Dionied.esque<br />

<strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> "<strong>en</strong>garza el discurso", afirma a r<strong>en</strong>glón seguido que se<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>nomina <strong>conjunción</strong> porque "une <strong>la</strong>s .otras partes", <strong>en</strong> lo que parece<br />

ser ya un préstamo tomado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Prisciano (conümetiva aliarurri<br />

partinrríy 21 . Estamos así ante <strong>la</strong> misma contradicción que <strong>en</strong>contrábamos<br />

<strong>en</strong> Despauterio, Manucio y Nebrija; y tal contradicción se explica, <strong>de</strong><br />

nuevo, por <strong>la</strong> doble naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes manejadas: Diome<strong>de</strong>s y<br />

Prisciano. En cambio, Gutiérrez <strong>de</strong> Cerezo no se aparta un ápice <strong>de</strong> Diome<strong>de</strong>s,<br />

insisti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> que <strong>la</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> es <strong>la</strong> <strong>de</strong> servir <strong>de</strong><br />

nexo <strong>en</strong>. <strong>la</strong> oración, y repiti<strong>en</strong>do punto por punto <strong>la</strong>s mismas pa<strong>la</strong>bras y<br />

ac<strong>la</strong>raciones <strong>de</strong>l gramático antiguo 122 . Por otra parte, <strong>en</strong> un com<strong>en</strong>tario<br />

marginal, reproduce también, como el propio Diome<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> segunda<br />

<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>, a saber, ia <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Donato: La <strong>conjunción</strong><br />

es una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que une y or<strong>de</strong>na el <strong>en</strong>unciado. Pero, a <strong>la</strong> hora,<br />

<strong>de</strong> explicar <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> "unión" y "or<strong>de</strong>n" cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> esta<br />

segunda <strong>de</strong>finición, Gutiérrez <strong>de</strong> Cerezo vuelve a tomar como fu<strong>en</strong>te a<br />

Prisciano (o bi<strong>en</strong> a su maestro Nebrija, que lo había leído <strong>en</strong> Prisciano),<br />

para afirmar que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> "une" arando indica "exist<strong>en</strong>cia simultánea"<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas, y "or<strong>de</strong>na" cuando expresa "consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cosas". En <strong>de</strong>finitiva, Gutiérrez <strong>de</strong> Cerezo y Cavaieiro (lo mismo que<br />

Despauterio, Alvares, Juan <strong>de</strong> Ávi<strong>la</strong>, Perotto, Nebrija, Manucio y Máximo<br />

121<br />

E. Cavaieiro, Nova Grammatices Ars, Olyssipone, 1516, lib. II, cap. 7,<br />

p. [93].<br />

122<br />

A. Gutiérrez <strong>de</strong> Cerezo, Ars Grammatica, Burgos, 1497 (ed. M.A. Gutiérrez<br />

Galindo, Andreas Guterríus Cerasianus, Ars Grammatica. Midtíedición critica. Texto<br />

<strong>la</strong>tino, traducción, notas e índices, Burgos, 1998, t. II, 462): Coniunctio est pars orationis<br />

irt<strong>de</strong>clinabilis copidans sermonem et coniung<strong>en</strong>s vim et ordinem partium orationis, nam<br />

ab hoc meruit nom<strong>en</strong>, quia pro vinculo interponitur orationi; <strong>la</strong>xum <strong>en</strong>im et difussum<br />

sermonem more cat<strong>en</strong>ae interposita <strong>de</strong>cinvit. Tales pa<strong>la</strong>bras son. un calco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

Diom. Art. Granan. (G.L. I, 415).


340<br />

Pedro Juan Galán Sánchez<br />

<strong>de</strong> Sonsa) tampoco aportaron nada nuevo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>,<br />

limitándose a reproducir <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras que habían leído <strong>en</strong> Diome<strong>de</strong>s<br />

o Prisciano.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong>s diecisiete <strong>de</strong>finiciones restantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>de</strong><br />

época, r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tista sí aportan, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los gramáticos antiguos,<br />

una importante novedad: todas el<strong>la</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> común <strong>la</strong> asignación a <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> y exclusiva "función conectiva". En efecto, <strong>en</strong><br />

estas <strong>de</strong>finiciones se abandona <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te el criterio "lógico" <strong>de</strong><br />

Donato, según el cual a <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> se le adjudicaba -a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

"función conectiva"- una "función ordinativa", y el criterio "lógicosemántico"<br />

<strong>de</strong> Prisciano, según el cual <strong>la</strong>s conjunciones aportaban <strong>la</strong><br />

"indicación <strong>de</strong> un valor o un or<strong>de</strong>n". Ahora, <strong>en</strong> estos diecisiete autores,<br />

<strong>de</strong> acuerdo ya con un criterio estrictam<strong>en</strong>te "sintáctico", solo se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> función <strong>de</strong> "unión" (superando <strong>de</strong> ese modo también <strong>la</strong> visión<br />

<strong>de</strong> los propíos gramáticos modistas, qui<strong>en</strong>es, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dían que <strong>la</strong> función<br />

principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> era <strong>la</strong> "función conectiva", seguían<br />

hab<strong>la</strong>ndo -sigui<strong>en</strong>do a Donato y Prisciano- <strong>de</strong> una subsidiaria "función<br />

ordinativa"). Ahora bi<strong>en</strong>, don<strong>de</strong> surge el <strong>de</strong>sacuerdo <strong>en</strong>tre los gramáticos<br />

r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tistas es a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar qué es lo que "un<strong>en</strong>" exactam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s conjunciones. Las respuestas a esta cuestión son, básicam<strong>en</strong>te,<br />

tres: a) un<strong>en</strong> "pa<strong>la</strong>bras"; b) un<strong>en</strong> "pa<strong>la</strong>bras y oraciones"; c) un<strong>en</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

"oraciones". La primera solución, completam<strong>en</strong>te errónea, pues<br />

solo ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conjunciones copu<strong>la</strong>tivas y disyuntivas<br />

(<strong>la</strong>s únicas que <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> uso pue<strong>de</strong>n unir pa<strong>la</strong>bras), es <strong>la</strong> que dan<br />

Guarino <strong>de</strong> Verona, Juan Sulpicio Veru<strong>la</strong>no, Marineo Sículo y Pedro<br />

Simón Abril. Los dos primeros (ambos <strong>de</strong>l s. XV) <strong>en</strong> realidad sigu<strong>en</strong>, <strong>de</strong><br />

modo literal, a Prisciano, pero recogi<strong>en</strong>do únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> primera parte <strong>de</strong><br />

su <strong>de</strong>finición: La <strong>conjunción</strong> es una parte no flexiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que une <strong>la</strong>s<br />

otras partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración 123 . De este modo, al omitir <strong>la</strong> precisión <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s<br />

conjunciones pue<strong>de</strong>n indicar "vis u ordo", timbos autores terminan<br />

asignándole a <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> una exclusiva "función, conectiva" 124 . Pero, <strong>en</strong><br />

123 Guarino <strong>de</strong> Verona, Grammaticales regule, V<strong>en</strong>etiis, 1519, f. A III v [I a ed.<br />

1418]; Juan Sulpicio Veru<strong>la</strong>no, Regu<strong>la</strong>e Sutpitii, Romae, 1481, f. [6 v] [I a ed. 1475].<br />

Ambos gramáticos dan <strong>la</strong> misma <strong>de</strong>finición: Coniunctio est pars orationis<br />

in<strong>de</strong>clinabiiís conhmctiva aliarían partium orationis,<br />

124 Juan Sulpicio Veru<strong>la</strong>no (ed. cit. f. [6 v]) parece <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r (como Petrus<br />

Helias y los modistas) que <strong>la</strong> indicación <strong>de</strong> vis no pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Definición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco<strong>la</strong>tina <strong>antigua</strong> 341<br />

todo caso, sigu<strong>en</strong> transmiti<strong>en</strong>do el error <strong>de</strong> su. fu<strong>en</strong>te, Prisciano, al<br />

asegurar que <strong>la</strong>. <strong>conjunción</strong> une "partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración", no "oraciones" 125 .<br />

Un tercer autor que sosti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> une "pa<strong>la</strong>bras" es Marineo<br />

Sículo, según se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> su <strong>de</strong>finición: La <strong>conjunción</strong> es una parte no<br />

flexiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que une ¡as partes <strong>en</strong> <strong>la</strong> oración 126 . Y Marineo aduce<br />

ejemplos como los sigui<strong>en</strong>tes: 'ego lego et saibó', 'tu saltas cantasque', "multi<br />

stu<strong>de</strong>nt atque docerd', todos ellos, como no podía ser <strong>de</strong> otra manera,<br />

construidos con conjunciones copu<strong>la</strong>tivas. Finalm<strong>en</strong>te, Pedro Simón Abril<br />

<strong>de</strong>fine <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>, según su propia traducción al español, <strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te<br />

modo: La <strong>conjunción</strong> es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que <strong>de</strong> tal suerte ata sus partes y<br />

continúa que <strong>la</strong> haze una y <strong>la</strong> compone 127 . Estamos, <strong>de</strong> nuevo, ante <strong>la</strong><br />

afirmación <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> une "pa<strong>la</strong>bras". En <strong>de</strong>finitiva, los cuatro<br />

gramáticos m<strong>en</strong>cionados aciertan a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> establecer <strong>la</strong> exclusiva,<br />

"función conectiva" <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>, pero yerran al <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong><br />

naturaleza concreta <strong>de</strong> los "miembros conectados", pues no ca<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> une fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te "oraciones", no<br />

"pa<strong>la</strong>bras" 128 .<br />

La segunda solución, a saber, que <strong>la</strong>s conjunciones un<strong>en</strong> "pa<strong>la</strong>bras y<br />

oraciones", aparece <strong>en</strong> cinco autores: Juan <strong>de</strong> Pastrana, Fernando Nepote,<br />

<strong>conjunción</strong> (y por ello no <strong>de</strong>be aparecer <strong>en</strong> su <strong>de</strong>finición), sino que se inserta<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l acci<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> potestas, que sirve para c<strong>la</strong>sificar <strong>la</strong>s conjunciones. Eso es<br />

lo que se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> efecto, <strong>de</strong> su <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> tal acci<strong>de</strong>nte: Potestas est vis<br />

quae coniungit, approbat, affirmat, continuat et similia peragit.<br />

125 Guarino <strong>de</strong> Verona, <strong>en</strong> concreto, insiste <strong>en</strong> ello cuando ac<strong>la</strong>ra <strong>la</strong><br />

etimología <strong>de</strong>l término '<strong>conjunción</strong>': Vn<strong>de</strong> dicitur coniunctio?: a coniungo, coniungis<br />

vel a coniung<strong>en</strong>do, eo quod coniungat alias partes orationis.<br />

126 Marineo Sículo, De Grammatices Institutionibus libellus brevis et peruiilis,<br />

Hispali, 1501, c iiii' ss. (p. [40]): Coniunctio est pars orationis in<strong>de</strong>cUnahilis quae<br />

coniungit partes in oratione (<strong>la</strong> misma, <strong>de</strong>finición aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> edición <strong>de</strong> 1532).<br />

127 Pedro Simón Abril, De lingua Latina vel <strong>de</strong>-arte grammatica libri quatuor,<br />

Tu<strong>de</strong><strong>la</strong>e, 1573, p. 131: Coniunctio est pars orationis quae iía eius partes connectit et<br />

continuat ut unum quid efficiat ipsamque consíituat.<br />

128 Por su parte, el gramático griego <strong>de</strong>l s. XV Teodoro Gaza, sigui<strong>en</strong>do<br />

seguram<strong>en</strong>te a Apolonio Díscolo, también ofrece una <strong>de</strong>finición semejante:<br />

Pa<strong>la</strong>bra que une <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> orqción (vid. T. Gaza, Introductionis<br />

grammaticae libri quatuor, Graece, simul curtí interpretatione Latina (Val<strong>en</strong>tinus<br />

Curio), Basíleae, 1529, f. 160: A.é?is ouvSetiKfj oficia TCDV étépcov xoü lóyoii<br />

íieptóv).


342<br />

Pedro Juan Galán Sánchez<br />

Ph. Me<strong>la</strong>ncthon, Andrés Sempere y .Juan <strong>de</strong> Córdoba. Los dos primeros,<br />

Pastrana y Nepote 129 , gramáticos que se hal<strong>la</strong>n a medio camino <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

doctrina medieval y <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tista, no distingu<strong>en</strong> nada más que tres<br />

partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración: nombre, verbo y adverbio 130 . Y ello <strong>de</strong> acuerdo con<br />

un doble criterio, "morfológico" y "semántico": el nombre es una parte<br />

flexiva con casos, que significa "sustancia"; el verbo es una parte flexiva<br />

sin casos, que significa "acción"; el adverbio es una parte no flexiva, que<br />

significa "disposición" 131 . El adverbio, a su vez, consta <strong>de</strong> dos especies:<br />

<strong>de</strong>terminativa (adverbio, preposición e interjección) y coniunctiva (<strong>conjunción</strong>)<br />

132 . Pues bi<strong>en</strong>, según Pastrana, <strong>la</strong> especie coniunctiva se l<strong>la</strong>ma así porque<br />

indica <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> los constructibles, existi<strong>en</strong>do tantas conjunciones<br />

cuantos nexos distintos exist<strong>en</strong> <strong>de</strong> oraciones o <strong>de</strong> partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración 133 . Por su<br />

parte, Nepote, adoptando también como Pastrana <strong>la</strong> terminología<br />

modista, afirma que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> significa "por el modo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión" 134 ,<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>fine <strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te modo: La <strong>conjunción</strong> es una pa<strong>la</strong>bra no flexiva que se<br />

interca<strong>la</strong> a manera <strong>de</strong> nexo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras o <strong>la</strong>s oraciones 135 . De este modo,<br />

Pastrana y su seguidor Nepote son los primeros autores <strong>de</strong> su época que<br />

-como ios últimos gramáticos modistas- m<strong>en</strong>cionan <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> <strong>la</strong> doble naturaleza <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos por el<strong>la</strong> conectados:<br />

pa<strong>la</strong>bras y oraciones. En <strong>la</strong> misma línea se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra también Me<strong>la</strong>nchthon,<br />

qui<strong>en</strong> aporta <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finición: La <strong>conjunción</strong> es <strong>la</strong> [parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

oración] que une ininterrumpidam<strong>en</strong>te otras oraciones u otras partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ora-<br />

129<br />

Ed. C. Codoñer, Gramáticas <strong>la</strong>tinas <strong>de</strong> transición, Juan <strong>de</strong> Pastrana y<br />

Fernando Nepote. Introducción y edición crítica (Sa<strong>la</strong>manca, 2000). Según su editora,<br />

<strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Pastrana es probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l s. XIV (p. 43), <strong>la</strong> <strong>de</strong> Nepote<br />

<strong>de</strong>l último tercio <strong>de</strong>l. s. XV, "antes <strong>de</strong> 1485" (p. 15).<br />

130<br />

Vid. al respecto Carin<strong>en</strong> LOZANO GUILLEN, "Juan <strong>de</strong> Pastrana y su<br />

singu<strong>la</strong>r c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> ia iictio <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> <strong>de</strong>l s. XV", 'Minerva 9<br />

(1995) 187496.<br />

131<br />

Ed. cit. 81.<br />

132<br />

Ed. cit. 5óv.<br />

133<br />

Ed. cit. 56-58: Quare dicitur coniunctive speciei? qiría constructibilium<br />

compagin<strong>en</strong>! s<strong>en</strong>su vel voce <strong>de</strong>monstrat. Coniunctiva adverbia quot sunt? tot quot modis<br />

diversis inv<strong>en</strong>hiniur coniungibíles orationes vel partes orationís.<br />

134<br />

Ed. cit. 82: Per modum coniung<strong>en</strong>tis.<br />

135<br />

Ed. cit. 132: Coniunctio est dictio in<strong>de</strong>clinábilis que diciíoníbus vel orationibus<br />

pro vinculo interponitur.<br />

<strong>Definición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> grecoiatina <strong>antigua</strong> 343<br />

clon a <strong>la</strong>s anteriores 11,6 . El autor insiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma i<strong>de</strong>a cuando al hab<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s conjunciones que él l<strong>la</strong>ma. 'ordinativae' afirma que tales vocablos<br />

son adverbios cuando se aplican al verbo <strong>en</strong> una misma oración, mi<strong>en</strong>tras<br />

que son conjunciones cuando "un<strong>en</strong>, pa<strong>la</strong>bras ti oraciones" 137 . Y ac<strong>la</strong>ra<br />

<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te el asunto cuando, al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>,<br />

afirma que esta se construye <strong>de</strong> dos maneras: o bi<strong>en</strong> une casos<br />

iguales, o bi<strong>en</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>za una nueva oración a <strong>la</strong> anterior, <strong>de</strong> modo que <strong>en</strong> el<br />

primer caso se un<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te pa<strong>la</strong>bras, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> el segundo<br />

caso se <strong>en</strong><strong>la</strong>zan también <strong>en</strong>tre sí los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> oracíón 13ñ . De este modo,<br />

Me<strong>la</strong>nchthon analiza y explica certeram<strong>en</strong>te los dos «sos fundam<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>: su uso como nexo cíe pa<strong>la</strong>bras y su uso como nexo <strong>de</strong><br />

oraciones. Por su parte, Andrés Sempere <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> así: La<br />

<strong>conjunción</strong> es una parte no flexiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que une <strong>la</strong>s sí<strong>la</strong>bas, <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras<br />

y los períodos, <strong>de</strong> modo que con razón pue<strong>de</strong> ser l<strong>la</strong>mada nexo <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración 139 .<br />

Como se ve, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Sempere pret<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong>fatizar hasta tal punto<br />

<strong>la</strong> "función conectiva" <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>, que acaba cay<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el. absurdo<br />

<strong>de</strong> adjudicarle a <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> no solo <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> "pa<strong>la</strong>bras y oraciones",<br />

sino incluso <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> "sí<strong>la</strong>bas", lo cual carece <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido. Pero, <strong>en</strong> todo<br />

136 Ph. Me<strong>la</strong>nchthon, Maior Grammatica Latina, Francoforti, 1568, p. 309 [I a<br />

ed. 1540]: Coniunctio est quae superioribus s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiis aui partibus subin<strong>de</strong> alias<br />

annectit. En su Grammatica Latina, Parisíis, 1529, p. 43, Me<strong>la</strong>nchthon no incluye <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>finición el término 'partibus': Coniunctio est que subin<strong>de</strong> superioribus s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiis<br />

alias adnectii. Pero lo cierto es que esta es una obra <strong>de</strong> mucha m<strong>en</strong>or <strong>en</strong>tidad que<br />

su M.aior Grammatica Latina,<br />

137 Ed. cit. p. 314: Nam coniunctiones sunt cum verba vel s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tias coníungunt.<br />

Adverbia quum in ea<strong>de</strong>tn s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia, verbo adijciuntur.<br />

138 Ph. Me<strong>la</strong>nchthon, Maior Grammatica Latina, Francoforti, 1568, pp. 442 ss.<br />

[I a ed. 1540]: Coniunctio aut símiles casas coniungit aui orationem novam superiori<br />

attexit... Nam in priore exemplo verba ínter se copn<strong>la</strong>ntur modo; in posteriori autera<br />

etíam membra orationís alia alus attexuntur.<br />

139 Andrés Sempere, Prima Grammaticae Latinae Instituido, tribus libris<br />

explicata, Maioricís, 1625 (reimp. <strong>de</strong> <strong>la</strong> edición <strong>de</strong> 1572), f. 53 v (ed. X. Gómez Font,<br />

Andrea Sempere (1510-1572) i <strong>la</strong> seua prima Grammaticae Latinae Institutio, Alcoi,<br />

1997, 82): Coniunctio est pare orationís inftexa, quae syl<strong>la</strong>bas, dictiones, períodosque<br />

connectít, ut orationís vinculum iure possit vocafi. En <strong>la</strong> primera edición, <strong>de</strong> 1546,<br />

Prima vereque comp<strong>en</strong>diaría Grammaticae Latinae Institutio (f. 32 v) ofrece una<br />

<strong>de</strong>finición' simi<strong>la</strong>r: Coniunctio est pars orationís inflexa, quae dictiones, syl<strong>la</strong>bas<br />

períodosque connectít, ut orationís vinculum dici mereaíur.


344 Pedro Juan Galán Sánchez<br />

caso, Sempere <strong>de</strong>ja c<strong>la</strong>ro que para él <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> une tanto dictiones<br />

como períodos, es <strong>de</strong>cir, tanto pa<strong>la</strong>bras como oraciones. Finalm<strong>en</strong>te,<br />

también para Juan <strong>de</strong> Córdoba <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> pue<strong>de</strong> unir tanto pa<strong>la</strong>bras<br />

como oraciones: La <strong>conjunción</strong> es una parte noflexiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que une <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>más partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración o <strong>la</strong>s propias oraciones <strong>en</strong> su conjunto, una a otra 140 .<br />

La tercera y última solución dada a <strong>la</strong> pregunta <strong>de</strong> qué es lo que<br />

un<strong>en</strong> <strong>la</strong>s conjunciones es <strong>la</strong> <strong>de</strong> los autores que afirman que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong><br />

une siempre "oraciones". Se trata, sin duda, <strong>de</strong> <strong>la</strong> respuesta más acertada;<br />

y no es casualidad que sea <strong>la</strong> solución ofrecida por los cuatro gran<strong>de</strong>s<br />

gramáticos r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tistas: Linacro, Escalígero, Ramus y El Bróc<strong>en</strong>se. La<br />

i<strong>de</strong>a aparece <strong>en</strong>unciada por primera vez <strong>en</strong> Linacro, el gran precursor <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> "<strong>gramática</strong> racionalista". En su primera obra gramatical, Rudim<strong>en</strong>to.<br />

Grammatices, Linacro <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te modo: La<br />

<strong>conjunción</strong> es una parte no flexiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que une y or<strong>de</strong>na <strong>la</strong>s<br />

cláusu<strong>la</strong>s 141 . Linacro afirma c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> une so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

oraciones o proposiciones (c<strong>la</strong>usu<strong>la</strong>s), no pa<strong>la</strong>bras. Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> esta<br />

<strong>de</strong>finición subsiste todavía el viejo criterio "lógico", proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong><br />

Donato, <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> no solo "une", sino que también "or<strong>de</strong>na"<br />

<strong>la</strong>s cláusu<strong>la</strong>s. Sin embargo, <strong>en</strong> su obra gramatical fundam<strong>en</strong>tal, De<br />

em<strong>en</strong>data structura Latini sermonis, <strong>de</strong> fecha posterior, lia <strong>de</strong>saparecido ya<br />

completam<strong>en</strong>te este vestigio donatiano, y Linacro pasa a <strong>de</strong>finir <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> <strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te modo: La <strong>conjunción</strong> es una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que<br />

une conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s cláusu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el discurso. Dicho <strong>de</strong> otro modo, <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> es una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración que mostrando <strong>la</strong> interconexión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cláusu<strong>la</strong>s contribuye muchísimo a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración. Dicho <strong>de</strong> otro modo,<br />

una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración cuya única función es establecer el modo <strong>de</strong> interre<strong>la</strong>cíón<br />

140 Juan <strong>de</strong> Córdoba, De syntaxi ocio vartium orationis libellus, Cordubae, 1558,<br />

p. 111: Coniunctio est pars orationis in<strong>de</strong>clinabilis, quae ca<strong>de</strong>ras orationis partes, aut<br />

ipsas orationis íntegras alterar» alteri connectit. Por su parte, también Diego Pérez<br />

Mejía, Sintaxis <strong>de</strong>l arte nuevo, com<strong>en</strong>tada y <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rada <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no, Madrid, 1610, sí<br />

bi<strong>en</strong> no se ocupa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>, al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s copu<strong>la</strong>tivas y<br />

<strong>la</strong>s disyuntivas, dice que estas conjunciones un<strong>en</strong> tanto oraciones (Caesar pugnad et<br />

Cicero scríbit) como casos (forma et gloria fragilis est).<br />

141 Tomás Linacro, Rudim<strong>en</strong>ta Grammatices, ex anglico sermone in Latinum<br />

versa, interprete Georgia Buchanano Scofo, Parísíis, 1533, p. 43 [l s ed. 1512]:<br />

Coniunctio est pars orationis in<strong>de</strong>clinabilis, quae connectit et ordinal c<strong>la</strong>usu<strong>la</strong>s.<br />

<strong>Definición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco<strong>la</strong>tina <strong>antigua</strong> 345<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cláusu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el discurso 142 . Como se ve, <strong>en</strong> esta segunda <strong>de</strong>finición<br />

Linacro insiste <strong>en</strong> dos conceptos c<strong>la</strong>ves. En primer lugar, <strong>en</strong> que <strong>la</strong> única<br />

función <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> es <strong>la</strong> "función conectiva". Es más, tal officium -<br />

aña<strong>de</strong> Linacro- es propio y exclusivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conjunciones, "puesto que los<br />

adverbios -dice-, cuando <strong>en</strong> algunas ocasiones un<strong>en</strong> frases, como por<br />

ejemplo los adverbios <strong>de</strong> "semejanza", sigu<strong>en</strong> mirando también a <strong>la</strong>s<br />

pa<strong>la</strong>bras" 143 . De ello se <strong>de</strong>duce, implícitam<strong>en</strong>te, que <strong>la</strong>s conjunciones, <strong>en</strong>.<br />

cambio, "miran únicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s oraciones". En segundo lugar, Linacro<br />

afirma, por tres veces, que lo que <strong>la</strong>s conjunciones un<strong>en</strong> son únicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s cláusu<strong>la</strong>s o "proposiciones" que conforman <strong>la</strong> oración. Ahora bi<strong>en</strong>, al<br />

hacer esta afirmación, se ve obligado a explicar aquellos casos <strong>en</strong> los que<br />

<strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> parece unir "pa<strong>la</strong>bras" y no "proposiciones", como ocurre a<br />

veces con <strong>la</strong>s conjunciones copu<strong>la</strong>tivas: 'ego lego et tu'. A este respecto<br />

Linacro argum<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong>s copu<strong>la</strong>tivas unas veces un<strong>en</strong> dos proposiciones<br />

"<strong>de</strong> hecho" ('Vergüius legít et í<strong>de</strong>m scribit'), y otras veces un<strong>en</strong> dos<br />

proposiciones "<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>cia". Este último seria el caso <strong>de</strong> 'ego lego et tu',<br />

cuya, realización pl<strong>en</strong>a -dice Linacro- es <strong>en</strong> realidad 'ego lego et tu legis',<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> se pone ya <strong>de</strong> manifiesto que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> et está uni<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

realidad dos proposiciones, no dos pa<strong>la</strong>bras 144 . De este modo, Linacro<br />

recupera <strong>la</strong> explicación que muchos siglos antes había dado Apolonío<br />

Díscolo para ac<strong>la</strong>rar este mismo tipo <strong>de</strong> construcciones, explicación que<br />

había caído completam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el olvido durante todo el periodo antiguo<br />

y medieval 145 .<br />

142 Tomás Linacro, De em<strong>en</strong>data structura Latini sermonis, Londini, 1524 (ed.<br />

tví.L. Harto Trujillo, Thotnas Linacer. De em<strong>en</strong>data structura Latini sermonis.<br />

Introducción, edición crítica, traducción y notas, Cáceres, 1998, p. 160): Coniunctio est<br />

pars orationis quae c<strong>la</strong>usu<strong>la</strong>s in sermone apte coniungít. Alíter, coniunctio est pars<br />

orationis quae c<strong>la</strong>usu<strong>la</strong>rum ínter se connexum <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rans, plurimum ad orationis<br />

c<strong>la</strong>ritatem confert. Alíter, quae tanium habitudinem c<strong>la</strong>usu<strong>la</strong>rum ínter se in sermone<br />

<strong>de</strong>finít.<br />

143 Ed. cit. 160: Eí coniunctionís qui<strong>de</strong>m officium hoc est, cum adverbio sícubi<br />

semas iungunt, dictiones etiam respiciant, ut quae 'similitudinis' vocantur.<br />

144 Ed. cit. 162: Sunt autem quae hís copu<strong>la</strong>ntur, aliquando s<strong>en</strong>sus <strong>en</strong>ergía, sive re<br />

vera, sive ut loquuntur, acta, ut 'Vergüius legít et í<strong>de</strong>m scribit'. Aliquando potesíate<br />

tanium, ut 'ego lego et tu'. Si quis <strong>en</strong>im pl<strong>en</strong>am cpnsiructionem faciet, dúo s<strong>en</strong>sus etiam<br />

re ipsa apparebunt, ut 'ego lego et tu legis'.<br />

145 Vid. A.D. Synt. 117 (ed. J. Lallot, Apollonius Dyscole. De <strong>la</strong> constructíon<br />

(Syntaxe) vol. 1,142); Synt. 171 (ed. cit. 164).


348 Pedro Juan Galán Sánchez <strong>Definición</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> greco<strong>la</strong>tina <strong>antigua</strong> 347<br />

La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Linacro será asumida algunos años más tar<strong>de</strong> por<br />

Escalígero, el iniciador <strong>de</strong> <strong>la</strong> "<strong>gramática</strong> racionalista". Escalígero, tras<br />

c<strong>en</strong>surar a Prisciano -aunque bajo el nombre g<strong>en</strong>érico <strong>de</strong> veteres- por<br />

haber afirmado que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> une "<strong>la</strong>s otras partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración" 146 ,<br />

ofrece <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finición: La <strong>conjunción</strong> es <strong>la</strong> [parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración] que<br />

une varias oraciones, ya sean oraciones <strong>de</strong> hecho, ya sean oraciones <strong>en</strong><br />

pot<strong>en</strong>cia 147 . De este modo, Escalígerc da un pequeño paso más que<br />

Linacro, al incorporar <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia <strong>de</strong>finición {y no ya como simple nota<br />

ac<strong>la</strong>ratoria) que <strong>la</strong>s oraciones unidas por <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> pue<strong>de</strong>n ser tanto<br />

"oraciones <strong>de</strong> hecho" como "oraciones <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>cia". Por lo <strong>de</strong>más,<br />

Escalígero explica <strong>la</strong>s "oraciones <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>cia" <strong>de</strong> manera simi<strong>la</strong>r a<br />

Linacro: "Caesar et pugnai et scribit son dos oraciones <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>cia, pues<br />

aquí 'Caesar" se ha <strong>de</strong> repetir dos veces" 148 . Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> esta frase <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> et no une realm<strong>en</strong>te dos pa<strong>la</strong>bras (pugnat et scribit), sino dos<br />

oraciones, cosa que queda al <strong>de</strong>scubierto al analizar su estructura<br />

profunda: Caesar pugnat et [Caesar] scribit.<br />

El tercer autor r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tista que afirma que <strong>la</strong>s conjunciones un<strong>en</strong><br />

oraciones y no pa<strong>la</strong>bras es Petrus Ramus: La <strong>conjunción</strong> es un vocablo<br />

<strong>de</strong>sprovisto <strong>de</strong> número, mediante el cual se un<strong>en</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración<br />

compuesta 149 . La primera parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición se explica porque Ramus<br />

—para qui<strong>en</strong> <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración son solo cuatro {nombre, verbo,<br />

adverbio y <strong>conjunción</strong>)— <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que tales partes se divi<strong>de</strong>n, a su vez, <strong>en</strong><br />

dos grupos: <strong>la</strong>s provistas <strong>de</strong> número (el nombre y el verbo) y <strong>la</strong>s<br />

146 Prisc. Inst. (G.L. III, 93): Coniunctio est pars orationis in<strong>de</strong>clinábilis,<br />

coniunciiva aliarum partium orationis...<br />

147 J.C. Escalígero, De causis linguae Latinae, Lugduni, 1540 (ed. P.J. Galán<br />

Sánchez, lulius Caesar Scaliger. De causis linguae Latinae. Introducción, edición crítica,<br />

traducción y notas, Cáceres, 2004, 804): Coniunctionis autem notionem veteres patdo<br />

inconsultius prodí<strong>de</strong>re. Ñeque <strong>en</strong>itn, quod aiuni, partes alias coniungit... sed coniunctio<br />

est quae coniungit orationes piares, sive actu sive potcstate.<br />

148 Ed. cít. 804: 'Caesar et pugnat et scribit' potestate duae surtí, quoniam 'Caesar'<br />

bis est repet<strong>en</strong>dus.<br />

149 petrus Ramus, Gramtnaticae libri quatuor (editio tertia), Parisiis, 1560, p. 81:<br />

Coniunctio est vox expers numeri, qua orationis muliiplicis partes conjunguntur. La.<br />

misma <strong>de</strong>finición aparece <strong>en</strong> P. Ramus, Rudim<strong>en</strong>ta Grammaticae Latinae, Parisiis,<br />

1560, p. 29. Sin embargo, <strong>en</strong> Scho<strong>la</strong>rum grammatícorum libri XX, Ramus, que trata<br />

muy brevem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> el libro XX, no hace <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma.<br />

<strong>de</strong>sprovistas <strong>de</strong> número (el adverbio y <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>). Se trata, pues, <strong>de</strong><br />

un "criterio morfológico". La segunda parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>scribe <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> <strong>de</strong> acuerdo con un "criterio sintáctico", según el cual <strong>la</strong><br />

función específica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conjunciones es <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> los diversos<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración. Como se ve, Ramus, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Linacro y<br />

Escalígero, no aborda el asunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre "oraciones <strong>de</strong><br />

hecho" y "oraciones <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>cia". Pero, a cambio, es el primer autor<br />

greco<strong>la</strong>tino que introduce explícitam<strong>en</strong>te el concepto <strong>de</strong> "oración<br />

compuesta" (oralio multiplex).<br />

Por último, también El Bróc<strong>en</strong>se afirma que <strong>la</strong>s conjunciones un<strong>en</strong><br />

siempre oraciones, nunca pa<strong>la</strong>bras. Es verdad que <strong>en</strong> una <strong>de</strong> sus primeras<br />

obras gramaticales, <strong>la</strong>s Institutiones Latinae <strong>de</strong> 1562, el autor todavía<br />

afirma que mediante <strong>la</strong>s conjunciones se un<strong>en</strong> "partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración".<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> esa misma obra el propio Bróc<strong>en</strong>se ha corregido a mano<br />

tal afirmación, tachando el sintagma 'orationis partes' y sustituyéndolo por<br />

el sintagma 'orationes diversae' 150 . Y <strong>en</strong> sus sigui<strong>en</strong>tes publicaciones <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong>s conjunciones un<strong>en</strong> oraciones y no pa<strong>la</strong>bras se ha impuesto ya<br />

<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te. Así, <strong>en</strong> Grammatices Latinae Institutiones, <strong>de</strong> 1572 y 1576,<br />

obra que constituye un antece<strong>de</strong>nte directo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Minerva, el Bróc<strong>en</strong>se<br />

afirma que "<strong>la</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> es unir una. oración a otra<br />

oración, no unir casos iguales o pa<strong>la</strong>bras" 151 . Por lo <strong>de</strong>más, <strong>en</strong> esta misma<br />

obra Francisco Sánchez adopta y da por bu<strong>en</strong>a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>conjunción</strong> que había leído <strong>en</strong>. Petrus Ramus: La <strong>conjunción</strong> es un vocablo<br />

<strong>de</strong>sprovisto <strong>de</strong> número, mediante el cual se un<strong>en</strong> <strong>la</strong>s oraciones 152 . Tal <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong>saparece, sin ser sustituida por ninguna otra, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Minerva <strong>de</strong> 1587;<br />

pero ello es <strong>de</strong>bido, simplem<strong>en</strong>te, al hecho <strong>de</strong> que <strong>en</strong> esa fecha Ramus ya<br />

150 Bróc<strong>en</strong>se, Institutiones Latinae, Lugduni, 1562, f. 17 r (ms. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Biblioteca<br />

Universitaria <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca, R. 1167): Coniunctio est vox expers numeri, qua orationis<br />

partes [orationes diversae] coniunguntur.<br />

151 Bróc<strong>en</strong>se, Verae brevesque Grammatices Latinae Institutiones, Salmanticae,<br />

1572 y 1576: Coniunctionis officium est s<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tiam s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiae connectere, non símiles<br />

casus ant verba. Vid. Minerva s<strong>en</strong> <strong>de</strong> causis linguae Latinae, Salmanticae, 1587, III, 14<br />

(ed. E. Sánchez Salor - C. Chaparro Gómez, Minerva o De causis linguae Latinae.<br />

Introducción y edición, Cáceres, 1995,402, app. crit.).<br />

152 Bróc<strong>en</strong>se, Verae brevesque Grammatices Latinee Institutiones, Salmanticae,<br />

1572 y 1576: Coniunctio est vox expers numeri qua orationes coniunguntur. Vid.<br />

Minerva, 1,18 (ed. cit. 118, app. crit.).


348 Pedro Juan Galán Sánchez<br />

había sido con<strong>de</strong>nado por <strong>la</strong> Inquisición, por lo que El Bróc<strong>en</strong>se opta,<br />

como <strong>en</strong>. otros lugares <strong>de</strong> su obra, por suprimir <strong>la</strong> doctrina que había<br />

tomado directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l gramático hereje. Pero, <strong>en</strong> todo caso, para El<br />

Bróc<strong>en</strong>se sigue si<strong>en</strong>do cierto que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> une so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te oraciones,<br />

no pa<strong>la</strong>bras o partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración. Así, <strong>en</strong> el capítulo II <strong>de</strong> su Minerva<br />

dice lo sigui<strong>en</strong>te: "Las oraciones mismas necesitaban <strong>de</strong> nexos <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s:<br />

por eso se creó <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>" 153 . Y el autor insiste <strong>en</strong> esa misma i<strong>de</strong>a <strong>en</strong><br />

otros dos lugares <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra. Así, <strong>en</strong> I, 18 afirma lo sigui<strong>en</strong>te: "La<br />

<strong>conjunción</strong> no une casos iguales, como neciam<strong>en</strong>te se dice, sino que une<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te oraciones. Así, cuando se dice emi equum c<strong>en</strong>tum aureis et piuris,<br />

<strong>la</strong> estructura sintáctica es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: ego etni equum c<strong>en</strong>tum aureis et ego<br />

emi equum pretio piuris aeris; Petras et Paulus disputant, esto es, Petrus<br />

dísputai et Paulus disputat" 15 *. En III, 14 dice esto otro: "La <strong>conjunción</strong> no<br />

une ni casos ni otras partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración, como <strong>en</strong>señan los ignorantes...<br />

sino que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> une oraciones <strong>en</strong>tre sí, como <strong>en</strong> Caesar pugnat et<br />

Cicero scribit; por su parte, cuando <strong>de</strong>cimos Cicero scribii et vigi<strong>la</strong>t, hay dos<br />

oraciones bajo <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l zeugma; igualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> Cicero et filius val<strong>en</strong>t<br />

se da <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> <strong>la</strong> elipsis, a saber: valet Cicero et valet filius... La<br />

<strong>conjunción</strong> no se creó para unir casos iguales... El mismo Val<strong>la</strong> inv<strong>en</strong>ta<br />

mayores tonterías <strong>en</strong> otro lugar, al p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong><br />

es unir casos iguales, puesto que, como ya he dicho, une so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

oraciones" 155 . En <strong>de</strong>finitiva, El Bróc<strong>en</strong>se sigue c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> este<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Linacro y <strong>de</strong> Escalígero a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> explicar aquellos <strong>en</strong>unciados <strong>en</strong> los<br />

que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> parece estar uni<strong>en</strong>do pa<strong>la</strong>bras, <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> oraciones. La<br />

153 Bróc<strong>en</strong>se, Minerva s<strong>en</strong> <strong>de</strong> causis linguete Latinae (ed. cit. 48): Orationes ipsae<br />

inter se indigebant ligaturis; quare coniunctio futí excogitaía.<br />

154 Ed. cit. 118: Coniunctio non iungit símiles casus ut inepte tradiíur, sed tantimi<br />

iungit s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tias; nam quum dicís "emi equum c<strong>en</strong>tum aureis et piuris', sintaxis est: 'ego<br />

emi equum c<strong>en</strong>tum aureis et ego emi equum pretio piuris aeris'; 'Petrus et Paulus<br />

disputant', id est, 'Petrus disputat el Paulus disputat'.<br />

155 Ed. cit. 402-4: Coniunctio ñeque casus ñeque alias partís oraiionis, ut ímperítí<br />

doc<strong>en</strong>t, coniungit... Sed coniunctio orationes inter se coniungit, ut 'Caesar pugnat et<br />

Cicero scribit'; ai vero quum dicis 'Cicero scribii et vigi<strong>la</strong>t', duae sunt orationes in<br />

zeugmate figura; Ítem.: 'Cicero et filius val<strong>en</strong>t'; figura ellipsis est, ut 'valet Cicero et valet<br />

filius'... nec <strong>en</strong>im coniunctio inv<strong>en</strong>ta est ut símiles casus iungeret... í<strong>de</strong>m [Val<strong>la</strong>] alibi<br />

maiores migas nectií, dum coniunctionis officium puiat esse símiles casus coniungere,<br />

quum, ut dixi, orationes tantum coniungat.<br />

<strong>Definición</strong> <strong>de</strong> ia <strong>conjunción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>gramática</strong> grecoiatina <strong>antigua</strong> 349<br />

aportación personal <strong>de</strong> Francisco Sánchez <strong>en</strong> este punto consiste <strong>en</strong><br />

afirmar que <strong>en</strong> tales casos el paso <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> ratio al nivel <strong>de</strong>l usus se<br />

produce medíante <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> dos figuras <strong>de</strong> construcción muy<br />

concretas: <strong>la</strong> elipsis o el zeugma.<br />

Una vez que había quedado firmem<strong>en</strong>te establecida por parte <strong>de</strong> los<br />

cuatro gran<strong>de</strong>s gramáticos r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tistas <strong>la</strong> doctrina <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong><br />

une siempre oraciones, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a com<strong>en</strong>zaría ya a aparecer con normalidad<br />

<strong>en</strong> los gramáticos humanistas <strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l s. XVI y principios <strong>de</strong>l XVII.<br />

Así, Ruy López <strong>de</strong> Segura adopta directam<strong>en</strong>te, como hace también el<br />

Bróc<strong>en</strong>se, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Petrus Ramus: La <strong>conjunción</strong> es una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

oración <strong>de</strong>sprovista <strong>de</strong> número, mediante <strong>la</strong> cual se un<strong>en</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te los<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración compuesta 156 . Francisco Martínez Lusitano ofrece <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finición <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no: Coniunctión es <strong>la</strong> que ayunta oraciones 157 .<br />

La <strong>gramática</strong>, <strong>de</strong> autor anónimo, titu<strong>la</strong>da Aelii Antonii Nebriss<strong>en</strong>sis<br />

Institutio Grammatica, da <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finición, también <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no: La<br />

<strong>conjunción</strong> es una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración, que ajunta diversas oraciones 158 .<br />

Finalm<strong>en</strong>te, Juan Luis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cerda, ofrece una <strong>de</strong>finición simi<strong>la</strong>r, <strong>de</strong><br />

nuevo <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no: La <strong>conjunción</strong> es <strong>la</strong> que traba y ata <strong>la</strong>s oraciones <strong>en</strong>tre sí<br />

mismas 159 .<br />

156 Ruy López <strong>de</strong> Segura, Grammaticae Institutiones, Vlyssipone, 1563, p. 22:<br />

Coniunctio est pars orationis expers numeri, qua oraiionis multiplicis partes apte<br />

coniunguntur. El autor sustituye el término vox, pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Ramus, por <strong>la</strong><br />

expresión pars orationis, y aña<strong>de</strong> el adverbio apte. Ambos cambios se <strong>de</strong>b<strong>en</strong>, tal<br />

vez, a una influ<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>. cuanto a <strong>la</strong> expresión, proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

Linacro.<br />

157 F. Martínez Lusitano, Grammaticae artis integra Institutio, Hispanicis<br />

comm<strong>en</strong>tariis illustrata, Salmanticae, 1588, p. 25 [I a ed. 1579].<br />

158 Aelii Antonii Nebriss<strong>en</strong>sis Institutio Grammatica Philippi III Hispaniarum<br />

Regís Catholici iussu restituía, Matriti, ex Typographia Regia, 1599, p. 117. Esta<br />

obra ha sido tradicionalm<strong>en</strong>te atribuida a Juan Luis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cerda, pero Eustaquio<br />

SÁNCHEZ SALOR, De <strong>la</strong>s "elegancias" a <strong>la</strong>s "causas" <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua: retórica y<br />

<strong>gramática</strong> <strong>de</strong>l humanismo (Alcañiz-Madrid, 2002) 166-185, ha <strong>de</strong>mostrado que no<br />

pue<strong>de</strong> serlo.<br />

159 Juan Luis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cerda, Aelii Antonii Nebriss<strong>en</strong>sis De Institutione Grammatica<br />

líbri quinqué, iussu Philippi III Hispaniarum Regís Catholici mine <strong>de</strong>nuo recognítí,<br />

Matriti, 1629, p. 105 [I a ed. 1603]. Vid. también p. 106: "era m<strong>en</strong>ester que <strong>la</strong>s<br />

oraciones... se travas<strong>en</strong> y atass<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí, y para esto sirve <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong>".<br />

ionice R7 fonirn snQ.s.Rn


350<br />

Pedro Juan Galán Sánchez<br />

En <strong>de</strong>finitiva, <strong>en</strong> época r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tista pue<strong>de</strong>n distinguirse dos gran<strong>de</strong>s<br />

líneas. Por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> <strong>de</strong> aquellos gramáticos cuya aportación a <strong>la</strong><br />

doctrina <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> es prácticam<strong>en</strong>te nu<strong>la</strong>, por cuanto que se limitan<br />

a repetir <strong>la</strong> doctrina heredada <strong>de</strong> Donato o Diome<strong>de</strong>s-Prisciano. Por<br />

otro, <strong>la</strong> <strong>de</strong> aquellos que se animan a formu<strong>la</strong>r una <strong>de</strong>finición propia.<br />

Estos últimos coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong>tre sí <strong>en</strong> un aspecto fundam<strong>en</strong>tal: su afirmación<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong> ti<strong>en</strong>e una exclusiva "función conectiva",<br />

relegando así <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te ai olvido <strong>la</strong> "función ordinativa", <strong>de</strong><br />

carácter c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te "logicista", que v<strong>en</strong>ía adjudicándosele a <strong>la</strong> <strong>conjunción</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los tiempos remotos <strong>de</strong> Dionisio Tracio. Sin embargo, <strong>en</strong><br />

cuanto a <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos conectados por <strong>la</strong>s conjunciones,<br />

<strong>la</strong>s soluciones aportadas por estos gramáticos r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tistas son diverg<strong>en</strong>tes:<br />

para unos, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> este<strong>la</strong> iniciada por los estoicos y continuada<br />

por Apolonio Díscolo, Priscíano, Petrus Helias y los primeros<br />

gramáticos modistas, <strong>la</strong>s conjunciones un<strong>en</strong> "pa<strong>la</strong>bras"; para otros (coincidi<strong>en</strong>do<br />

con <strong>la</strong> postura <strong>de</strong> los últimos autores modistas), un<strong>en</strong> tanto<br />

"pa<strong>la</strong>bras" como "oraciones"; finalm<strong>en</strong>te, para un tercer grupo <strong>de</strong><br />

autores <strong>la</strong>s conjunciones un<strong>en</strong> exclusivam<strong>en</strong>te "oraciones". Tal afirmación<br />

ya se <strong>en</strong>contraba ciertam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Donato (pars orationis<br />

adnect<strong>en</strong>s...s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tiam), here<strong>de</strong>ra, a su vez, <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> Dionisio Tracio;<br />

pero los autores r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tistas, especialm<strong>en</strong>te Linacro, Escalígero y El<br />

Bróc<strong>en</strong>se, fueron bastante más allá, al explicar a<strong>de</strong>cuada y satisfactoriam<strong>en</strong>te<br />

aquellos casos <strong>en</strong> los que <strong>la</strong>s conjunciones parecían unir solo<br />

"pa<strong>la</strong>bras", ac<strong>la</strong>rando que ello se daba únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong>l usus,<br />

no <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> ratio gramatical. Ahora bi<strong>en</strong>, con ello no hacían otra<br />

cosa que cerrar el círculo, pues tal explicación ya había sido apuntada<br />

muchos siglos antes, como <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to dijimos, por el más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

los gramáticos griegos: Apolonio Díscolo.<br />

UM CÓDICE LATINO DA LITERATURA JESUÍTICA<br />

QUASE DESCONHECIDO: O COD. 1963 DA LÍVRARIA<br />

DOS MANUSCRITOS DOS ANTT<br />

SEBASTIáO TAVARES DE PINHO<br />

Urtiversida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Coimbra<br />

Abstract: The pres<strong>en</strong>t paper int<strong>en</strong>ds to give Information about an<br />

important co<strong>de</strong>x, the Ms. 1963 oí ANTT, which belongs to a famous<br />

collection of miscel<strong>la</strong>nies (Rerum Scho<strong>la</strong>sticarum ...) inclu-ding the neo<strong>la</strong>tin<br />

literarv works by the Jesuits of the Coimbra College during the XVI and<br />

XVII c<strong>en</strong>turies, but which were lost and almost unknown by the experts.<br />

The importance of this co<strong>de</strong>x lies in its contribution to the knowledge of the<br />

humanist literature of that era, particu<strong>la</strong>rly in the áreas of poetry, oratory<br />

and drama.<br />

O papel pedagógico e cultural <strong>de</strong>semp<strong>en</strong>hado pe<strong>la</strong> Compañería <strong>de</strong><br />

Jesús em Portugal durante os dois sáculos que me<strong>de</strong>iam <strong>en</strong>tre a chegada<br />

dos primeiros inacianos Francisco Xavier e Simao Rodrigues a Lisboa em<br />

1540 e a viragem política que levou á expulsao da Companhia nao se<br />

confinou ao puro <strong>en</strong>sino das ínstítuicóes colegiáis e universitarias que<br />

estiveram a seu cargo. Pelo contrario, a sua activída<strong>de</strong> intelectual<br />

manifestou-se também numa vasta producáo escrita <strong>de</strong>signadam<strong>en</strong>te no<br />

campo da literatura, em poesía e prosa, da teología, da escriturística, da<br />

filosofía e cia didáctica, com particu<strong>la</strong>r relevo para a gramatologia.<br />

Urna boa quantída<strong>de</strong> <strong>de</strong>ssa producáo foí s<strong>en</strong>do objecto <strong>de</strong><br />

pubiícacao ao longo dos anos, e <strong>de</strong> estudos rec<strong>en</strong>tes 3 , mas muita outra<br />

1 Vejam-se, por exemplo, os seguintes trabalhos: P. e Luís da Cruz s.j., O<br />

Pródigo (Tragicomedia), Volume I [Reproducao Fac-simi<strong>la</strong>da]; Volume II, Prefacio,<br />

UnmanitacKl Í9m^\ QM-^BO

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!