15.05.2013 Views

Guía de identificación de plagas que afectan a la papa en la zona ...

Guía de identificación de plagas que afectan a la papa en la zona ...

Guía de identificación de plagas que afectan a la papa en la zona ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

QUE AFECTAN A LA PAPA<br />

EN LA ZONA ANDINA<br />

W. Pérez<br />

G. Forbes


<strong>Guía</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> a <strong>la</strong> <strong>papa</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> andina<br />

© C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Papa (CIP), 2011<br />

ISBN 978-92-9060-402-0<br />

Hecho el Depósito Legal <strong>en</strong> <strong>la</strong> Biblioteca Nacional <strong>de</strong>l Perú Nº 2011-08801<br />

Esta publicación ha sido preparada <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l proyecto CIP – Fundación McKnight “Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong><br />

semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>papa</strong> nativa <strong>en</strong> Bolivia, Ecuador y Perú” y ha sido publicada con financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas para <strong>la</strong> Agricultura y <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación (FAO).<br />

Las publicaciones <strong>de</strong>l CIP contribuy<strong>en</strong> al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> información importante para el dominio público. Los lectores están<br />

autorizados a citar o reproducir este material <strong>en</strong> sus propias publicaciones. Se solicita respetar los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> autor <strong>de</strong>l CIP<br />

y <strong>en</strong>viar una copia <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación don<strong>de</strong> se realizó <strong>la</strong> cita o publicó el material al <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Comunicaciones y<br />

difusión, a <strong>la</strong> dirección <strong>que</strong> se indica:<br />

C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Papa – CIP • Apartado postal 1558. Lima 12 – Perú.<br />

cip@cgiar.org www.cipotato.org<br />

Autores W. Pérez y G. Forbes<br />

Citación Correcta W. Pérez y G. Forbes (2011). <strong>Guía</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> a <strong>la</strong> <strong>papa</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong><br />

andina. C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Papa (CIP). 48 pags.<br />

Fotos Colección CIP pags. 11,14 • W. Pérez pags. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11,15 y 17<br />

L. Gutarra pags. 8, 9 • C. Chuquil<strong>la</strong>nqui pag. 10 • J. Alcázar pag. 12<br />

V. Cañedo pags. 13, 15 • R. Orrego pag. 15 • J. Sánchez pag. 16<br />

Com<strong>en</strong>tarios J. Alcázar, V. Cañedo, L. Gutarra, C. Chuquil<strong>la</strong>nqui, K. Manri<strong>que</strong>, O. Ortiz y G. Forbes.<br />

Facilitadores Ricardo Orrego, Willy Pra<strong>de</strong>l, Kurt Manri<strong>que</strong>, César Val<strong>en</strong>cia,<br />

Carlos Cerna, Leonardo Espinoza, Jorge Peralta<br />

Coordinación Producción Cecilia Lafosse<br />

Diseño y diagramación El<strong>en</strong>a Taipe con <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> Artes Gráficas<br />

Impreso <strong>en</strong> el Perú por Comercial Gráfica Sucre<br />

Tiraje 500<br />

Lima, Perú • Julio 2011<br />

Impreso <strong>en</strong> Comercial Gráfica Sucre S.R.L. • Av. Bauzate y Meza 223, interior 1, La Victoria, Lima-Perú.


QUE AFECTAN A LA PAPA<br />

EN LA ZONA ANDINA<br />

W. Pérez<br />

G. Forbes


Cont<strong>en</strong>ido<br />

01<br />

02<br />

03<br />

04<br />

05<br />

06<br />

07<br />

08<br />

Pres<strong>en</strong>tación<br />

Introducción<br />

P<strong>la</strong>gas más comunes <strong>que</strong> <strong>afectan</strong><br />

a <strong>la</strong> <strong>papa</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> andina<br />

Uso correcto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Guía</strong><br />

Tizón tardío<br />

Alternariosis<br />

Rizoctoniasis<br />

Verruga<br />

Roña<br />

Pudrición seca<br />

Carbón<br />

Marchitez bacteriana<br />

09<br />

10<br />

11<br />

12<br />

13<br />

14<br />

15<br />

16<br />

17<br />

18<br />

19<br />

20<br />

Pudrición b<strong>la</strong>nda y pierna negra<br />

Virosis<br />

Nematodo <strong>de</strong>l quiste<br />

Gusano b<strong>la</strong>nco o Gorgojo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s<br />

Polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong><br />

Trips<br />

Pulguil<strong>la</strong> o mosca saltona<br />

Kikuyo o grama<br />

Yuyo o mostaza<br />

Efecto <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas agronómicas<br />

sobre <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> a <strong>la</strong> <strong>papa</strong><br />

Glosario<br />

Literatura recom<strong>en</strong>dada


Pres<strong>en</strong>tación<br />

La agricultura familiar campesina <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> andina cumple un<br />

rol estratégico <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

a<strong>que</strong>llos cultivos <strong>que</strong> forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> base alim<strong>en</strong>ticia como es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>papa</strong> <strong>la</strong> cual es consi<strong>de</strong>rada el cuarto alim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mayor consumo <strong>en</strong> el mundo.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> este alim<strong>en</strong>to se ve comprometida cuando<br />

<strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> este cultivo causan pérdidas <strong>en</strong> los<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los productos antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha.<br />

Por lo <strong>que</strong> una oportuna gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas es vital para una producción<br />

más efici<strong>en</strong>te.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> manejo integrado <strong>de</strong> <strong>p<strong>la</strong>gas</strong><br />

(MIP) con sus compon<strong>en</strong>tes básicos tales como: prev<strong>en</strong>ción, observación e<br />

interv<strong>en</strong>ción es altam<strong>en</strong>te recome recom<strong>en</strong>dado. El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> es<br />

uno <strong>de</strong> los prin principios fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> este <strong>en</strong>fo<strong>que</strong> <strong>que</strong><br />

<strong>de</strong>termina el método m <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y/o control <strong>que</strong> se<br />

<strong>de</strong>be adoptar.<br />

El pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to doc e<strong>la</strong>borado por el C<strong>en</strong>tro<br />

Internacional <strong>de</strong> d <strong>la</strong> Papa (CIP) hace una recopi<strong>la</strong>ción<br />

actualizada <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s más importantes<br />

<strong>de</strong>l cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> l <strong>papa</strong> <strong>en</strong> los An<strong>de</strong>s y se constituye <strong>en</strong> una<br />

herrami<strong>en</strong>ta integral y flexible para capacitadores y ext<strong>en</strong>sionistas con<br />

información <strong>que</strong> el productor necesita conocer para el control y<br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> diseminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

Un valor a resaltar <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to es su redacción <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guaje s<strong>en</strong>cillo<br />

y abundantes imág<strong>en</strong>es, <strong>que</strong> serán <strong>de</strong> mucha utilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

Campo <strong>de</strong> Agricultores (ECAs). Estas características respon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> poner a disposición <strong>de</strong> capacitadores <strong>la</strong> información técnica<br />

para mejorar <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura familiar campesina andina.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te guía por su cont<strong>en</strong>ido, estructura y diseño abre <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar material complem<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> capacitación, como<br />

fichas técnicas, afiches y material audiovisual <strong>en</strong>tre otros. Por lo tanto,<br />

estamos seguros <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran contribución y utilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> “<strong>Guía</strong> <strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> a <strong>la</strong> <strong>papa</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> andina”.<br />

Este <strong>en</strong>fo<strong>que</strong> es compartido y concordante con <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> FAO<br />

“Increm<strong>en</strong>to Sost<strong>en</strong>ible y Efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> cultivos con<br />

<strong>en</strong>fo<strong>que</strong> eco sistémico”, lo <strong>que</strong> ha permitido <strong>que</strong> con <strong>en</strong>orme satisfacción <strong>la</strong><br />

FAO se sume a este esfuerzo, apoyando <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> esta guía para su<br />

difusión <strong>en</strong>tre los países miembros y su utilización <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

capacitación <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes proyectos <strong>que</strong> vi<strong>en</strong><strong>en</strong> impulsando <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región.<br />

Tania Santivañez C.<br />

Oficial <strong>de</strong> Protección Vegetal<br />

para América Latina y el Caribe<br />

Kurt Manri<strong>que</strong> K.<br />

Proyecto McKnight - Perú<br />

C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Papa


Introducción<br />

La pres<strong>en</strong>te guía ha sido diseñada para proporcionar información actualizada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

principales <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> al cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong> a los facilitadores (agricultores lí<strong>de</strong>res,<br />

técnicos ext<strong>en</strong>sionistas, profesionales o estudiantes <strong>de</strong> colegios agropecuarios, institutos<br />

técnicos y/o universida<strong>de</strong>s) <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacitación con agricultores. Este<br />

conocimi<strong>en</strong>to es indisp<strong>en</strong>sable <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> este cultivo.<br />

Esta guía recopi<strong>la</strong> información sobre <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>de</strong> mayor inci<strong>de</strong>ncia y severidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> alto<br />

andina. La versión final ha sido evaluada por agricultores <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Pasco (Perú) y <strong>en</strong> un taller con facilitadores expertos <strong>en</strong> Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Campo <strong>de</strong><br />

Agricultores (ECA’s) realizado <strong>en</strong> Lima (Perú).<br />

Se espera <strong>que</strong> esta guía sea adaptada a otros contextos y pueda ser usada por otros socios<br />

<strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Papa.


P<strong>la</strong>gas más comunes<br />

<strong>que</strong> <strong>afectan</strong> a <strong>la</strong> <strong>papa</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> andina<br />

PLAGA NOMBRE CIENTÍFICO TIPO<br />

Tizón tardío, rancha, <strong>la</strong>ncha<br />

Alternariosis<br />

Rizoctoniasis<br />

Verruga<br />

Roña, sarna pulverul<strong>en</strong>ta<br />

Pudrición seca<br />

Carbón <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong><br />

Marchitez bacteriana<br />

Pudrición b<strong>la</strong>nda y pierna negra<br />

Virosis<br />

Nematodo <strong>de</strong>l quiste<br />

Gusano b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong> o<br />

Gorgojo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s<br />

Polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong><br />

Trips<br />

Pulguil<strong>la</strong>, piqui piqui<br />

Kikuyo, grama<br />

Yuyo o mostaza<br />

Phytophthora infestans<br />

Alternaria so<strong>la</strong>ni, Alternaria spp.<br />

Rhizoctonia so<strong>la</strong>ni<br />

Synchytrium <strong>en</strong>dobioticum<br />

Spongospora subterranea<br />

Fusarium spp.<br />

Tecaphora so<strong>la</strong>ni<br />

Ralstonia so<strong>la</strong>nacearum<br />

Pectobacterium carotovorum P. atrosepticum<br />

APLV, APMV, PVY, PVX, PLRV, PYVV*<br />

Globo<strong>de</strong>ra pallida<br />

Premnotrypes spp.<br />

Phtorimaea operculel<strong>la</strong>, Symmestrichema<br />

tangolias, Tecia so<strong>la</strong>nivora<br />

Frankliniel<strong>la</strong> spp.<br />

Epitrix spp.<br />

P<strong>en</strong>nisetum c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinum<br />

Brassica spp.<br />

* Acrónimos <strong>de</strong> viruses: APLV (Virus <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong> andina), APMV (Moteado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong> andina), PVY (Virus Y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>), PVX (Virus X <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>), PLRV (Enrol<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>), PYVV (Amaril<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> v<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>)<br />

Oomiceto<br />

Hongo<br />

Hongo<br />

Hongo<br />

Hongo<br />

Hongo<br />

Hongo<br />

Bacteria<br />

Bacteria<br />

Virus<br />

Nematodo<br />

Insecto<br />

Insecto<br />

Insecto<br />

Insecto<br />

Maleza<br />

Maleza


Uso<br />

correcto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Guía</strong><br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> página 01 hasta <strong>la</strong> página 17<br />

PÁGINA TEXTO<br />

Información <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong><br />

<strong>que</strong> <strong>afectan</strong> los cultivos <strong>de</strong> <strong>papa</strong>.<br />

Para <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> capacitación a los agricultores.<br />

PÁGINA FOTO<br />

Foto(s) <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> el<br />

cultivo <strong>de</strong> <strong>papa</strong>. Para mostrar<strong>la</strong> a<br />

los agricultores mi<strong>en</strong>tras el<br />

capacitador lee el texto.


TIZÓN TARDÍO<br />

RANCHA<br />

LANCHA<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: Phytophthora infestans<br />

Síntomas<br />

Hojas: Manchas necróticas <strong>de</strong> color marrón c<strong>la</strong>ro a oscuro.<br />

Tallos: Manchas a<strong>la</strong>rgadas <strong>que</strong> los hac<strong>en</strong> <strong>que</strong>bradizos.<br />

Tubérculos: Manchas irregu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> color marrón rojizo y <strong>de</strong><br />

apari<strong>en</strong>cia húmeda <strong>en</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> los tubérculos. Al corte<br />

longitudinal se observan estrías necróticas <strong>que</strong> van <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

superficie al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l tubérculo.<br />

Signo<br />

Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pelusil<strong>la</strong> b<strong>la</strong>n<strong>que</strong>cina <strong>en</strong> el <strong>en</strong>vés <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas.<br />

Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />

Días temp<strong>la</strong>dos (temperaturas <strong>en</strong>tre 15 – 21°C y alta humedad<br />

re<strong>la</strong>tiva (mayor <strong>de</strong> 90%), cultivo <strong>de</strong> variedad susceptible.<br />

Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta af<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia hasta <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> floración.<br />

Transmisión<br />

Principalm<strong>en</strong>te por semil<strong>la</strong> infectada. Infecciones secundarias<br />

se produc<strong>en</strong> a través <strong>de</strong> tejidos foliares infectados.<br />

Manejo<br />

A<strong>de</strong><strong>la</strong>nto <strong>de</strong> época <strong>de</strong> siembra, eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l<br />

cultivo anterior y malezas, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, uso <strong>de</strong> variedad<br />

resist<strong>en</strong>te, evitar exceso <strong>de</strong> fertilización nitrog<strong>en</strong>ada,<br />

distanciami<strong>en</strong>tos a<strong>de</strong>cuados <strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>ntas y <strong>en</strong>tre surcos,<br />

apor<strong>que</strong>s altos, alternancia <strong>de</strong> fungicidas (sistémico - contacto),<br />

corte <strong>de</strong> fol<strong>la</strong>je antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha, cosecha oportuna, selección<br />

<strong>de</strong> tubérculos, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado.


Tizón tardío<br />

01


ALTERNARIOSIS<br />

ALTERNARIA<br />

TIZÓN TEMPRANO<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: Alternaria so<strong>la</strong>ni, A. brassicae,<br />

A. dauci f. sp. so<strong>la</strong>ni, A. t<strong>en</strong>uis y A. t<strong>en</strong>uissima<br />

Síntomas<br />

Hojas: Manchas necróticas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> color marrón c<strong>la</strong>ro<br />

a oscuro con anillos concéntricos, manchas restringidas por<br />

<strong>la</strong>s nervaduras.<br />

Tallos: Manchas necróticas.<br />

Tubérculos: Manchas circu<strong>la</strong>res o irregu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> color marrón<br />

oscuro, ligeram<strong>en</strong>te hundidas.<br />

Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />

Días calurosos, alternancia <strong>en</strong>tre días lluviosos y secos,<br />

varieda<strong>de</strong>s precoces.<br />

Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />

G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te antes <strong>de</strong> floración hasta <strong>la</strong> madurez <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta.<br />

Transmisión<br />

Semil<strong>la</strong> infectada, rastrojos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas afectadas.<br />

Manejo<br />

Eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, uso <strong>de</strong><br />

semil<strong>la</strong> sana, uso <strong>de</strong> variedad resist<strong>en</strong>te (g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te tardías),<br />

uso <strong>de</strong> fungicidas (contacto - sistémico), corte <strong>de</strong> fol<strong>la</strong>je antes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha, elección <strong>de</strong> tubérculos y cosecha oportuna.


Alternariosis<br />

02


RIZOCTONIASIS<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: Rhizoctonia so<strong>la</strong>ni<br />

Síntomas Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />

Brotes: Lesiones necróticas <strong>que</strong> estrangu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta.<br />

P<strong>la</strong>ntas: Necrosis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s raíces, cancros <strong>en</strong> los tallos, tubérculos<br />

aéreos y cancros <strong>en</strong> los estolones.<br />

Tubérculos: Costras <strong>en</strong> <strong>la</strong> superficie.<br />

Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />

Campos infestados o semil<strong>la</strong> infectada, exceso <strong>de</strong> humedad<br />

<strong>en</strong> el suelo y temperaturas <strong>de</strong> 18°C aproximadam<strong>en</strong>te.<br />

En <strong>la</strong> germinación y emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, así como<br />

durante <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> tubérculos.<br />

Transmisión<br />

Semil<strong>la</strong> infectada, suelo infestado.<br />

Manejo<br />

Eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas,<br />

rotación <strong>de</strong> cultivos, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

semil<strong>la</strong> con fungicidas, corte <strong>de</strong> fol<strong>la</strong>je antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha,<br />

cosecha oportuna y selección <strong>de</strong> tubérculos.


Rizoctoniasis<br />

03


VERRUGA<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: Synchytrium <strong>en</strong>dobioticum<br />

Síntomas Transmisión<br />

Tumores <strong>en</strong> tallos, estolones y tubérculos.<br />

Ocasionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> hojas y flores.<br />

Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />

Campos infestados, sufici<strong>en</strong>te humedad <strong>en</strong> el suelo y<br />

temperaturas <strong>en</strong>tre 12 a 24°C, pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> variedad susceptible.<br />

Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />

Des<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia hasta formación <strong>de</strong> tubérculos.<br />

Semil<strong>la</strong> infectada y suelo infestado.<br />

Manejo<br />

Elección <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o don<strong>de</strong> no se ha reportado <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad,<br />

eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior, rotación <strong>de</strong> cultivos,<br />

uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, uso <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s resist<strong>en</strong>tes, selección<br />

negativa, selección <strong>de</strong> tubérculos y reforestación <strong>de</strong> campos<br />

muy contaminados.


Verruga<br />

04


ROÑA<br />

SARNA PULVERULENTA<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: Spongospora subterranea<br />

Síntomas<br />

Raíces y estolones: Agal<strong>la</strong>s irregu<strong>la</strong>res hasta <strong>de</strong> 1.5 cm <strong>de</strong><br />

color oscuro.<br />

Tubérculos: Lesiones como pústu<strong>la</strong>s <strong>que</strong> sal<strong>en</strong> a <strong>la</strong> superficie<br />

y una vez maduras liberan un polvillo marrón oscuro.<br />

Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />

Campos infestados, sufici<strong>en</strong>te humedad <strong>en</strong> el suelo y<br />

temperaturas <strong>en</strong>tre 16 a 20°C, pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> variedad susceptible.<br />

Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />

Des<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia hasta formación <strong>de</strong> tubérculos.<br />

Transmisión<br />

Semil<strong>la</strong> infectada, suelo infestado, estiércol <strong>de</strong> animales<br />

<strong>que</strong> hayan comido tubérculos con esta <strong>en</strong>fermedad.<br />

Manejo<br />

Eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, rotación<br />

<strong>de</strong> cultivos, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, uso <strong>de</strong> variedad resist<strong>en</strong>te, no<br />

usar guano <strong>de</strong> animales <strong>que</strong> hayan consumido tubérculos<br />

infectados, selección <strong>de</strong> tubérculos.


Roña<br />

05


PUDRICIÓN SECA<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: Fusarium spp.<br />

Síntomas<br />

Pudrición seca <strong>de</strong> tubérculos <strong>que</strong> luego se arrugan y finalm<strong>en</strong>te<br />

se momifican.<br />

Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />

Campos infestados, heridas <strong>en</strong> los tubérculos, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

ina<strong>de</strong>cuado (falta <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción).<br />

Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />

Cerca a cosecha y <strong>en</strong> almacén.<br />

Transmisión<br />

Semil<strong>la</strong> infectada, suelo infestado.<br />

Manejo<br />

Eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, rotación<br />

<strong>de</strong> cultivos, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, evitar riegos pesados y<br />

anegami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l campo, selección <strong>de</strong> tubérculos, <strong>de</strong>sinfección<br />

<strong>de</strong> tubérculos con fungicidas y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado.


Pudrición seca<br />

06


CARBÓN<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: Tecaphora so<strong>la</strong>ni<br />

Síntomas<br />

Agal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> tubérculos y estolones. Al cortar <strong>la</strong>s agal<strong>la</strong>s se nota<br />

el tejido <strong>de</strong> aspecto granuloso y color negruzco.<br />

Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />

Campos infestados, semil<strong>la</strong> infectada, monocultivos <strong>de</strong> <strong>papa</strong>,<br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> variedad susceptible y hospedantes alternos<br />

como Chamico (Datura stramonium).<br />

Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia.<br />

Transmisión<br />

Semil<strong>la</strong> infectada, suelo infestado.<br />

Manejo<br />

Uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, uso <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os don<strong>de</strong> no se haya reportado<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, evitar el monocultivo <strong>de</strong> <strong>papa</strong>, rotaciones <strong>la</strong>rgas<br />

por más <strong>de</strong> 7 años, eliminar p<strong>la</strong>ntas alternas.


Carbón<br />

07


MARCHITEZ<br />

BACTERIANA<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: Ralstonia so<strong>la</strong>nacearum<br />

Síntomas<br />

Fol<strong>la</strong>je: Marchitez <strong>que</strong> pue<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tarse inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un<br />

solo tallo o <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta cuando el ata<strong>que</strong> es fuerte.<br />

Tubérculos: Decoloración <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l tubérculo.<br />

Cuando se cortan transversalm<strong>en</strong>te los tubérculos y luego se<br />

presionan, aparec<strong>en</strong> gotitas b<strong>la</strong>n<strong>que</strong>cinas (exudado bacteriano)<br />

por el anillo vascu<strong>la</strong>r. Este exudado también pue<strong>de</strong> salir por los<br />

ojos <strong>de</strong>l tubérculo o el extremo <strong>de</strong>l estolón. Los tubérculos –<br />

semil<strong>la</strong> infectados pue<strong>de</strong>n no pres<strong>en</strong>tar síntomas pero si<br />

pue<strong>de</strong>n ocasionar <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad cuando <strong>la</strong>s condiciones sean<br />

propicias (infección <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te), por ello existe cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a contra el<br />

tránsito <strong>de</strong> tubérculos para semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> algunas áreas agríco<strong>la</strong>s.<br />

Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />

Campos infestados, semil<strong>la</strong> infectada, climas cálidos, heridas<br />

ocasionadas durante <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores culturales.<br />

Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />

Des<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia hasta formación <strong>de</strong> tubérculos.<br />

Transmisión<br />

Semil<strong>la</strong> infectada, suelo infestado y agua <strong>de</strong> riego.<br />

Manejo<br />

Elección <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o don<strong>de</strong> no se ha reportado <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad,<br />

eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, rotación<br />

<strong>de</strong> cultivos, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, evitar riegos pesados y<br />

anegami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l campo, <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas, selección<br />

<strong>de</strong> tubérculos sanos y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado.


Marchitez bacteriana<br />

08


PUDRICIÓN BLANDA<br />

Y PIERNA NEGRA<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: Pectobacterium carotovorum subsp.<br />

carotovorum y P. atrosepticum<br />

Síntomas<br />

Fol<strong>la</strong>je (pierna negra): En <strong>la</strong> parte basal <strong>de</strong> los tallos se pres<strong>en</strong>ta<br />

una pudrición <strong>de</strong> color negro <strong>de</strong> consist<strong>en</strong>cia suave.<br />

Las hojas se tornan amarill<strong>en</strong>tas y <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su<br />

crecimi<strong>en</strong>to.<br />

Tubérculos (pudrición b<strong>la</strong>nda): Pudrición con consist<strong>en</strong>cia suave<br />

<strong>de</strong> color crema, cerca a <strong>la</strong> parte afectada es <strong>de</strong> color oscuro. Al<br />

inicio no ti<strong>en</strong>e olor pero al final <strong>de</strong>spi<strong>de</strong> olor <strong>de</strong>sagradable.<br />

Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga Manejo<br />

Campos infestados, semil<strong>la</strong> infectada, riegos pesados o campos<br />

anegados, heridas <strong>en</strong> los tubérculos y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

ina<strong>de</strong>cuado.<br />

Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />

Para pierna negra: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia hasta formación <strong>de</strong><br />

tubérculos. Para pudrición b<strong>la</strong>nda: formación <strong>de</strong> tubérculos,<br />

cosecha y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />

Transmisión<br />

Semil<strong>la</strong> infectada, suelo infestado y agua <strong>de</strong> riego.<br />

Eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, rotación<br />

<strong>de</strong> cultivos, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, evitar riegos pesados y<br />

anegami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l campo, <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas con lejía<br />

al 3%, selección <strong>de</strong> tubérculos y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado.


Pudrición b<strong>la</strong>nda y pierna negra<br />

09


VIROSIS<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: APLV, APMV, PVY, PVX, PLRV, PYVV, PVS* VS*<br />

Síntomas<br />

En <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong>anismo, amaril<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to,<br />

<strong>de</strong>formación <strong>de</strong> hojas, rigi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, mosaicos, moteados,<br />

necrosis <strong>de</strong> nervaduras. En algunos casos <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas no pue<strong>de</strong>n<br />

mostrar síntomas.<br />

En los tubérculos se observa disminución <strong>de</strong>l tamaño,<br />

<strong>de</strong>formidad, rajaduras y necrosis.<br />

Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga Manejo<br />

Semil<strong>la</strong> infectada, uso <strong>de</strong> misma semil<strong>la</strong> por varias campañas,<br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> variedad susceptible, hospedantes alternos y<br />

malezas, alta pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> áfidos, cigarritas, mosca b<strong>la</strong>nca, etc.<br />

*Acrónimos <strong>de</strong> viruses: APLV (Virus <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong> andina), APMV (Moteado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong> andina), PVY (Virus Y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>), PVX (Virus X <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>), PLRV<br />

(Enrol<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>), PYVV (Amaril<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> v<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>)<br />

Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />

Des<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia hasta completar <strong>de</strong>sarrollo vegetativo<br />

e incluso por contacto <strong>en</strong>tre tubérculos <strong>en</strong> el almacén.<br />

Transmisión<br />

Semil<strong>la</strong> infectada, áfidos, cigarritas, contacto <strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>ntas.<br />

Eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, uso <strong>de</strong><br />

semil<strong>la</strong> sana, selección positiva (selección <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas sanas para<br />

obt<strong>en</strong>er semil<strong>la</strong>s, selección negativa (eliminación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas<br />

<strong>en</strong>fermas), uso <strong>de</strong> insecticidas para el control <strong>de</strong> insectos<br />

transmisores <strong>de</strong> virus, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, uso <strong>de</strong> variedad<br />

resist<strong>en</strong>te, selección positiva, trampas amaril<strong>la</strong>s o franjas<br />

móviles, selección <strong>de</strong> tubérculos y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a luz difusa.


Virosis<br />

10


NEMATODO<br />

DEL QUISTE<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: Globo<strong>de</strong>ra pallida<br />

Síntomas<br />

En <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong>anismo, amaril<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to,<br />

<strong>de</strong>formación <strong>de</strong> hojas y rigi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta. En algunos casos<br />

<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas no muestran síntomas.<br />

En los tubérculos se observa disminución <strong>de</strong>l tamaño,<br />

<strong>de</strong>formidad, rajaduras y necrosis.<br />

Signo<br />

Raíces y raicil<strong>la</strong>s: Estructuras redondas amarril<strong>la</strong>s o b<strong>la</strong>ncas<br />

(hembras <strong>de</strong>l nematodo) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s raíces.<br />

Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />

Campos infestados, semil<strong>la</strong> infectada o suelo adherido a<br />

tubérculos, varieda<strong>de</strong>s susceptibles, pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> malezas<br />

y p<strong>la</strong>ntas hospedantes alternas.<br />

Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />

Des<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia hasta completar <strong>de</strong>sarrollo vegetativo.<br />

Infestación<br />

Semil<strong>la</strong> infectada o suelo adherido a tubérculos, maquinaria<br />

agríco<strong>la</strong>, suelo agríco<strong>la</strong> y <strong>en</strong> los sacos o <strong>en</strong>vases <strong>de</strong>stinados<br />

al transporte <strong>de</strong> tubérculos.<br />

Manejo<br />

Elección <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o don<strong>de</strong> no se han reportado nematodos,<br />

eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, araduras<br />

profundas, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, uso <strong>de</strong> variedad resist<strong>en</strong>te, uso<br />

<strong>de</strong> materia orgánica, rotación <strong>de</strong> cultivos, uso <strong>de</strong> nematicidas,<br />

uso <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas trampas y cosecha oportuna.


Nematodo <strong>de</strong>l quiste<br />

11


GUSANO BLANCO<br />

DE LA PAPA O<br />

GORGOJO DE<br />

LOS ANDES<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: Premnotrypes spp.<br />

Daños<br />

Hojas: Daños <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> media luna producido por adultos<br />

<strong>de</strong> gorgojo.<br />

Tubérculos: Larvas produc<strong>en</strong> galerías profundas, al salir<br />

produc<strong>en</strong> agujeros circu<strong>la</strong>res característicos.<br />

Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />

Campos infestados y rara vez <strong>en</strong> semil<strong>la</strong> infestada.<br />

Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia hasta <strong>la</strong> cosecha.<br />

Infestación<br />

Migración <strong>de</strong>s<strong>de</strong> campos infestados y rara vez <strong>en</strong> semil<strong>la</strong>.<br />

Manejo<br />

Eliminación <strong>de</strong> tubérculos infestados a <strong>la</strong> cosecha, eliminación <strong>de</strong><br />

rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, araduras profundas, uso <strong>de</strong><br />

semil<strong>la</strong> sana, uso <strong>de</strong> variedad precoz, siembras tempranas, barreras<br />

<strong>de</strong> plástico y barreras vivas, zanjas <strong>en</strong> el contorno <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o,<br />

rotación <strong>de</strong> cultivos, evitar monocultivo <strong>de</strong> <strong>papa</strong>, uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong><br />

insecticidas, uso <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas trampas, uso <strong>de</strong> trampas <strong>de</strong> refugio,<br />

apor<strong>que</strong>s altos, colección <strong>de</strong> gorgojos adultos, cosecha oportuna,<br />

uso <strong>de</strong> mantas <strong>en</strong> <strong>la</strong> cosecha, selección <strong>de</strong> tubérculos y control<br />

biológico.


Gusano b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong><br />

o Gorgojo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s<br />

12


POLILLA<br />

DE LA PAPA<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: Phtorimaea operculel<strong>la</strong>,<br />

Symmestrichema tangolias y Tecia so<strong>la</strong>nivora<br />

Daños<br />

Hojas: Minado <strong>de</strong> hojas (solo P. operculel<strong>la</strong>).<br />

Tallos: Larvas ingresan por axi<strong>la</strong>s causando <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> hojas,<br />

barr<strong>en</strong>an tallos.<br />

Tubérculos: Larvas hac<strong>en</strong> galerías irregu<strong>la</strong>res.<br />

Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />

Campos infestados, semil<strong>la</strong> infestada, climas cálidos y secos,<br />

temperaturas mayores <strong>de</strong> 20°C favorec<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l insecto.<br />

Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> semil<strong>la</strong>, <strong>de</strong>sarrollo vegetativo hasta cosecha<br />

inclusive almacén.<br />

Infestación<br />

A través <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> infestada.<br />

Manejo<br />

Eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, araduras<br />

profundas, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, profundidad a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong><br />

sembrado (no superficial), apor<strong>que</strong>s altos y oportunos, uso <strong>de</strong><br />

insecticidas, uso <strong>de</strong> trampas con feromonas, cosecha oportuna<br />

y selección <strong>de</strong> tubérculos, uso <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas repel<strong>en</strong>tes,<br />

báculovirus y talco Bt (si existe <strong>en</strong> el mercado local) y<br />

almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a luz difusa.


Polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong><br />

13


TRIPS<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: Frankliniel<strong>la</strong> spp.<br />

Daños<br />

Las hojas pres<strong>en</strong>tan manchas p<strong>la</strong>teadas. En ata<strong>que</strong>s severos<br />

ocasionan el secado y muerte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas. Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l insecto<br />

<strong>en</strong> el <strong>en</strong>vés <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas succionando <strong>la</strong> savia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas. Los<br />

trips pue<strong>de</strong>n transmitir el virus Tomato Spotted Wilt Virus (TSWV).<br />

Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />

Climas cálidos y secos especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lluvias,<br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> malezas y hospedantes alternos infestados con trips.<br />

Campos <strong>de</strong> <strong>papa</strong> aledaños infestados.<br />

Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />

Desarrollo vegetativo.<br />

Infestación<br />

Provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> campos <strong>de</strong> <strong>papa</strong> aledaños infestados.<br />

Manejo<br />

Uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> libre <strong>de</strong> virus, eliminación <strong>de</strong> rastrojos, p<strong>la</strong>ntas<br />

voluntarias y malezas, eliminación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas con síntomas <strong>de</strong><br />

virus, época <strong>de</strong> siembra a<strong>de</strong>cuada para no coincidir con <strong>la</strong>s<br />

épocas <strong>de</strong> mayor cantidad <strong>de</strong> trips, uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> insecticidas.


Trips<br />

14


PULGUILLA<br />

PIQUI PIQUI<br />

MOSCA SALTONA<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: Epitrix spp.<br />

Daños<br />

Ocasionan perforaciones <strong>en</strong> todo el fol<strong>la</strong>je.<br />

Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />

Climas cálidos y secos especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lluvias.<br />

Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />

Desarrollo vegetativo.<br />

Infestación<br />

Provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> campos <strong>de</strong> <strong>papa</strong> aledaños infestados y <strong>de</strong>l mismo<br />

campo <strong>de</strong> cultivo con infestación previa.<br />

Manejo<br />

Rotación <strong>de</strong> cultivos, a<strong>de</strong>cuada fertilización <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas<br />

especialm<strong>en</strong>te nitrog<strong>en</strong>ada, a<strong>de</strong>cuado riego, uso <strong>de</strong> trampas<br />

amaril<strong>la</strong>s, uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> insecticidas.


Pulguil<strong>la</strong> o mosca saltona<br />

15


KIKUYO<br />

GRAMA<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: P<strong>en</strong>nisetum c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinum<br />

Daños<br />

Compit<strong>en</strong> por <strong>la</strong> luz, el agua y los nutri<strong>en</strong>tes con nuestro cultivo<br />

<strong>de</strong> <strong>papa</strong> y pue<strong>de</strong>n actuar como hospedantes <strong>de</strong> otras <strong>p<strong>la</strong>gas</strong>.<br />

Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />

Campos infestados, introducción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> materia orgánica<br />

o residuos <strong>de</strong> suelo <strong>de</strong> campos infestados.<br />

Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />

Des<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y todo el <strong>de</strong>sarrollo vegetativo.<br />

Infestación<br />

Semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> maleza y/o es<strong>que</strong>jes.<br />

Manejo<br />

Rotación <strong>de</strong> cultivos, preparación <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o, uso <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s<br />

competitivas, distanciami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> siembra, cobertura<br />

viva <strong>de</strong> cultivos, manejo <strong>de</strong> riego, <strong>de</strong>shierbo <strong>en</strong> forma manual o<br />

con herrami<strong>en</strong>tas, <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> cultivo oportunas, uso a<strong>de</strong>cuado<br />

<strong>de</strong> herbicidas.


Kikuyo o grama<br />

16


YUYO<br />

MOSTAZA<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: Brassica spp.<br />

Daños<br />

Compit<strong>en</strong> por <strong>la</strong> luz, el agua y los nutri<strong>en</strong>tes con nuestro<br />

cultivo <strong>de</strong> <strong>papa</strong>.<br />

Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />

Campos infestados, introducción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> materia orgánica<br />

o residuos <strong>de</strong> suelo <strong>de</strong> campos infestados.<br />

Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />

Des<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y todo el <strong>de</strong>sarrollo vegetativo.<br />

Infestación<br />

Semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> maleza y/o es<strong>que</strong>jes.<br />

Manejo<br />

Rotación <strong>de</strong> cultivos, preparación <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o, uso <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s<br />

competitivas, distanciami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> siembra, manejo <strong>de</strong><br />

riego, <strong>de</strong>shierbo <strong>en</strong> forma manual o con herrami<strong>en</strong>tas, <strong>la</strong>bores<br />

<strong>de</strong> cultivo oportunas, uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> herbicidas.


Yuyo o mostaza<br />

17


Efecto <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas agronómicas<br />

sobre <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> a <strong>la</strong> <strong>papa</strong><br />

BUENA PRÁCTICA EFECTO PLAGA A CONTROLAR<br />

Elección <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os.<br />

Preparación <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os.<br />

Análisis <strong>de</strong> suelos.<br />

Elección <strong>de</strong> época <strong>de</strong> siembra.<br />

Elección <strong>de</strong> variedad y uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana.<br />

Uso <strong>de</strong> barreras vegetales, barreras <strong>de</strong> plástico, zanjas<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l campo y trampas <strong>de</strong> suelo.<br />

Distancia a<strong>de</strong>cuada <strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>ntas y <strong>en</strong>tre surco.<br />

Riegos a<strong>de</strong>cuados y oportunos.<br />

Apor<strong>que</strong>s altos y oportunos.<br />

Uso <strong>de</strong> trampas o franjas pegajosas <strong>de</strong> color amarillo<br />

(fijas o móviles).<br />

Uso <strong>de</strong> trampas con feromonas (si están disponibles<br />

<strong>en</strong> el mercado local).<br />

Conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> ocurrieron anteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el cultivo<br />

para su posterior manejo.<br />

Eliminar malezas y rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior. Eliminar estructuras<br />

<strong>de</strong> hongos, bacterias, nematodos e insectos.<br />

Uso <strong>de</strong> dosis, fertilizantes o <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>das a<strong>de</strong>cuadas.<br />

Evitar épocas <strong>de</strong> mayor pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad o insectos.<br />

Siembra <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s resist<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga. Emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas<br />

sanas y vigorosas. Siembra <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> con brotes múltiples. Siembra<br />

a profundida<strong>de</strong>s a<strong>de</strong>cuadas. Evitar contaminar el suelo con<br />

tubérculos <strong>en</strong>fermos o infestados con insectos.<br />

Evitar <strong>que</strong> los gorgojos ingres<strong>en</strong> al cultivo o dañ<strong>en</strong> los tubérculos.<br />

Evitar alta humedad <strong>en</strong> el fol<strong>la</strong>je. Dar espacio a<strong>de</strong>cuado para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas y <strong>de</strong> los tubérculos. Propicia mayor<br />

aireación <strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>ntas evitando mayor humedad.<br />

Brindar <strong>la</strong> humedad necesaria al cultivo. Evitar estrés <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas y<br />

agrietami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo.<br />

Evitar daños <strong>en</strong> los tubérculos por insectos o <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

Aum<strong>en</strong>tar tierra para mayor <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> tubérculos. Evitar<br />

pudriciones por anegami<strong>en</strong>to.<br />

Atraer y atrapar insectos.<br />

Atraer y atrapar insectos.<br />

Todas <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> pudieron afectar el cultivo<br />

anterior y <strong>que</strong> son capaces <strong>de</strong> permanecer <strong>en</strong> el suelo.<br />

Todas <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> permanec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el suelo (hongos,<br />

bacterias, malezas, nematodos, gorgojo y otros).<br />

Exceso <strong>de</strong> fertilización nitrog<strong>en</strong>ada favorece el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> rancha y ata<strong>que</strong> <strong>de</strong> insectos. Uso <strong>de</strong> materia orgánica<br />

(guano) disminuye pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> nematodos. Uso <strong>de</strong><br />

materia orgánica increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

microorganismos b<strong>en</strong>éficos <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> insectos.<br />

Siembras a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntadas previ<strong>en</strong><strong>en</strong> he<strong>la</strong>das o rancha.<br />

Rizoctoniasis, verruga, roña, pudrición seca, marchitez<br />

bacteriana, pudrición b<strong>la</strong>nda, nematodos, gorgojo <strong>de</strong><br />

los An<strong>de</strong>s, polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong> y otros.<br />

Gorgojo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s.<br />

Rancha.<br />

Rizoctoniasis, verruga, roña, pudrición seca, marchitez<br />

bacteriana, pudrición b<strong>la</strong>nda y pierna negra,<br />

nematodos, polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>.<br />

Rancha, marchitez bacteriana, pudrición b<strong>la</strong>nda y<br />

pierna negra, gorgojo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s, polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>.<br />

Mosca minadora, mosca b<strong>la</strong>nca y pulguil<strong>la</strong>.<br />

Polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>.<br />

18


BUENA PRÁCTICA EFECTO PLAGA A CONTROLAR<br />

Colección <strong>de</strong> insectos (adultos).<br />

Eliminación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas voluntarias y malezas.<br />

Selección negativa.<br />

Selección positiva.<br />

Aplicación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>guicidas <strong>de</strong> baja toxicidad.<br />

Desinfección <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas.<br />

Corte <strong>de</strong> fol<strong>la</strong>je antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha (por lo m<strong>en</strong>os 2<br />

semanas antes).<br />

Cosechas oportunas.<br />

Selección <strong>de</strong> tubérculos.<br />

Uso <strong>de</strong> mantas para <strong>la</strong> cosecha y selección <strong>de</strong> tubérculos.<br />

Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tubérculo semil<strong>la</strong> con pesticidas.<br />

Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tubérculo semil<strong>la</strong> con báculovirus<br />

(si están disponibles <strong>en</strong> el mercado local).<br />

Uso <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas repel<strong>en</strong>tes y trampas con feromona<br />

(si están disponibles <strong>en</strong> el mercado local).<br />

Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a luz difusa.<br />

Rotación <strong>de</strong> cultivo (cereales y otras gramíneas) y<br />

<strong>de</strong>scanso <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os.<br />

Atrapar y eliminar insectos.<br />

Eliminar posibles reservorios <strong>de</strong> hongos, bacterias, viruses, nematodos e<br />

insectos. Eliminar p<strong>la</strong>ntas <strong>que</strong> compit<strong>en</strong> con el cultivo.<br />

Eliminar p<strong>la</strong>ntas <strong>en</strong>fermas (según sintomatología mostrada <strong>en</strong> el campo).<br />

Seleccionar p<strong>la</strong>ntas sanas para su posterior cosecha y uso como semil<strong>la</strong><br />

sana.<br />

Prev<strong>en</strong>ción o control <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, insectos, malezas.<br />

Evitar contaminación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas por <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

Inc<strong>en</strong>tiva <strong>la</strong> maduración <strong>de</strong>l tubérculo. Elimina fol<strong>la</strong>je infectado con<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s o insectos.<br />

Obt<strong>en</strong>er tubérculos con madurez comercial. Evitar cosechas <strong>en</strong> lluvia <strong>que</strong><br />

favorezcan <strong>la</strong> pudrición <strong>de</strong> tubérculos. Evitar cosechas tardías <strong>que</strong><br />

favorezcan el ata<strong>que</strong> <strong>de</strong> insectos.<br />

C<strong>la</strong>sificar tubérculos <strong>de</strong>stinados a consumo o semil<strong>la</strong>. Seleccionar<br />

tubérculos sanos para almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />

Evita <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong>l suelo por insectos <strong>que</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los<br />

tubérculos.<br />

Evitar pudriciones causadas por hongos.<br />

Evitar pudriciones causadas insectos.<br />

Evitar ata<strong>que</strong> <strong>de</strong> insectos.<br />

Lograr tubérculos ver<strong>de</strong>ados y con brotes vigorosos. Disminuir<br />

pudriciones causadas por hongos o bacterias y ata<strong>que</strong> <strong>de</strong> insectos.<br />

Disminuye <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> insectos, hongos o bacterias <strong>que</strong> se<br />

manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> el suelo. Uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> los suelos.<br />

Gorgojo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s.<br />

Rancha, alternariosis, viruses, rizoctoniasis, verruga, roña,<br />

pudrición seca, marchitez bacteriana, pudrición b<strong>la</strong>nda,<br />

nematodos, gorgojo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s, polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>.<br />

Viruses, marchitez bacteriana, verruga.<br />

Todas <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong>.<br />

Rancha, alternariosis, rizoctoniasis, nematodos, gorgojo <strong>de</strong><br />

los An<strong>de</strong>s, polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>, insectos transmisores <strong>de</strong> virus.<br />

Viruses, marchitez bacteriana.<br />

Rancha, alternariosis, gorgojo y polil<strong>la</strong>.<br />

Rancha, alternariosis, rizoctoniasis, roña, pudrición seca,<br />

marchitez bacteriana, pudrición b<strong>la</strong>nda, gorgojo <strong>de</strong> los<br />

An<strong>de</strong>s, polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>.<br />

P<strong>la</strong>gas <strong>que</strong> causan pudriciones (hongos y bacterias) o<br />

daños <strong>en</strong> los tubérculos (polil<strong>la</strong> y gorgojo), así como<br />

<strong>de</strong>formación (verruga) o reducción <strong>de</strong> tamaño (virus).<br />

Gorgojo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s.<br />

Rancha, pudrición seca.<br />

Polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>.<br />

Polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>.<br />

Pudriciones por hongos y bacterias y ata<strong>que</strong> <strong>de</strong> insectos<br />

(polil<strong>la</strong> y áfidos).<br />

Todas <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> permanec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el suelo. En el caso <strong>de</strong><br />

verruga, roña y carbón, los terr<strong>en</strong>os <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>scansar por<br />

más <strong>de</strong> 10 años (son difíciles <strong>de</strong> erradicar <strong>de</strong>l suelo).


Glosario<br />

Agal<strong>la</strong>: Hinchami<strong>en</strong>to o crecimi<strong>en</strong>to excesivo <strong>que</strong> aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta por<br />

acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> infección <strong>de</strong> un patóg<strong>en</strong>o.<br />

Ag<strong>en</strong>te causal: Todo a<strong>que</strong>l organismo capaz <strong>de</strong> causar daño a <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas y<br />

productos vegetales.<br />

Amaril<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to: Pérdida <strong>de</strong>l color ver<strong>de</strong> normal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas.<br />

Anegami<strong>en</strong>to: Acción <strong>de</strong> regar <strong>en</strong> exceso.<br />

Báculovirus: Tipo <strong>de</strong> virus <strong>que</strong> atacan a los insectos.<br />

Cancro: Lesión necrótica y profunda <strong>que</strong> se produce <strong>en</strong> el tallo o ramas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta.<br />

Clorosis: Amaril<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los tejidos normalm<strong>en</strong>te ver<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> clorofi<strong>la</strong> o a <strong>la</strong> dificultad para sintetizar<strong>la</strong>.<br />

Contacto: Fungicida <strong>que</strong> protege solo <strong>la</strong> parte <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>que</strong> es aplicada. No se<br />

distribuye <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta.<br />

Costras: Pe<strong>que</strong>ñas superficies <strong>en</strong>durecidas <strong>que</strong> se forman sobre los<br />

tubérculos por acción <strong>de</strong> algunos hongos.<br />

Estolón: Tallo <strong>la</strong>teral <strong>que</strong> crece horizontalm<strong>en</strong>te por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l suelo y<br />

forma los tubérculos.<br />

Feromonas: Sustancias químicas producidas por un insecto con el fin <strong>de</strong><br />

provocar un comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminado <strong>en</strong> otro individuo <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma<br />

especie <strong>que</strong> g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> atracción sexual.<br />

Fungicida: Compuesto químico <strong>de</strong>stinado a eliminar hongos.<br />

Herbicida: Compuesto químico <strong>de</strong>stinado a eliminar malezas.<br />

Hospedante alterno: Es una p<strong>la</strong>nta <strong>que</strong> pue<strong>de</strong> ser infectada por un<br />

patóg<strong>en</strong>o para sobrevivir pero <strong>que</strong> no es necesariam<strong>en</strong>te vital para<br />

completar su ciclo <strong>de</strong> vida.<br />

Infección: Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un patóg<strong>en</strong>o <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>nta<br />

hospedante.<br />

Infestación: Contaminación <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>nta, suelo, herrami<strong>en</strong>tas, etc. con<br />

bacterias, hongos, insectos, etc.<br />

Insecticida: Compuesto químico <strong>de</strong>stinado a eliminar insectos.<br />

Mancha foliar: Lesión limitada a <strong>la</strong>s hojas.<br />

Manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga: Conjunto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>stinadas a disminuir o<br />

erradicar una p<strong>la</strong>ga.<br />

Monocultivo: Sistema <strong>de</strong> cultivo <strong>en</strong> el <strong>que</strong> <strong>la</strong> tierra es usada para sembrar<br />

una so<strong>la</strong> especie vegetal.<br />

Mosaico: Síntoma <strong>que</strong> se caracteriza por <strong>zona</strong>s <strong>en</strong>tremezc<strong>la</strong>das <strong>de</strong><br />

coloración ver<strong>de</strong> normal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas con color amarillo o ver<strong>de</strong> c<strong>la</strong>ro.<br />

Moteado: Áreas irregu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> color ver<strong>de</strong> c<strong>la</strong>ro y oscuro.<br />

Necrosis: Muerte <strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s o tejidos vegetales causados por un patóg<strong>en</strong>o.<br />

Nematicida: Compuesto químico <strong>de</strong>stinado a eliminar nematodos.<br />

Patóg<strong>en</strong>o: Organismo capaz <strong>de</strong> causar <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas.<br />

P<strong>la</strong>ga: Toda especie, raza o biotipo vegetal o animal o ag<strong>en</strong>te patóg<strong>en</strong>o<br />

dañino para <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas o productos vegetales.<br />

P<strong>la</strong>guicida: Compuesto químico <strong>de</strong>stinado a eliminar o reducir una p<strong>la</strong>ga.<br />

P<strong>la</strong>ntas repel<strong>en</strong>tes: P<strong>la</strong>ntas <strong>que</strong> produc<strong>en</strong> sustancias químicas <strong>que</strong><br />

ahuy<strong>en</strong>tan a otros organismos.<br />

Pudrición: Reb<strong>la</strong>n<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>coloración y con frecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>sintegración <strong>de</strong> los tejidos <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>nta como resultado <strong>de</strong> una<br />

infección producida por bacterias u hongos.<br />

Pústu<strong>la</strong>s: Lesión a manera <strong>de</strong> vesícu<strong>la</strong>s.<br />

Quistes: Estructura <strong>de</strong> nematodos <strong>que</strong> conti<strong>en</strong>e sus huevos.<br />

Resist<strong>en</strong>cia: Capacidad <strong>de</strong> un organismo para superar, totalm<strong>en</strong>te o hasta<br />

cierto grado, el efecto <strong>de</strong> un patóg<strong>en</strong>o u otro factor perjudicial.<br />

Selección negativa: Eliminación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>en</strong>fermas.<br />

Selección positiva: Selección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejores p<strong>la</strong>ntas.<br />

Signo: Patóg<strong>en</strong>o o sus partes o productos <strong>que</strong> se observan sobre una<br />

p<strong>la</strong>nta hospedante.<br />

Síntoma: Reacciones o alteraciones internas y externas <strong>que</strong> sufre una<br />

p<strong>la</strong>nta como resultado <strong>de</strong> su <strong>en</strong>fermedad.<br />

Sistémico: Que se difun<strong>de</strong> internam<strong>en</strong>te por toda <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta.<br />

Susceptibilidad: Incapacidad <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>nta para resistir el efecto<br />

<strong>de</strong> un patóg<strong>en</strong>o o factor prejudicial.<br />

19


Literatura recom<strong>en</strong>dada<br />

Cadiz,D.O.(2006). Producción, cosecha y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>papa</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina. McCain Arg<strong>en</strong>tina SA, Balcarce -<br />

BASF Arg<strong>en</strong>tina SA, Capital Fe<strong>de</strong>ral. Arg<strong>en</strong>tina. 226 p.<br />

Egusquiza Bayona, R. (2000). La <strong>papa</strong>: producción,<br />

transformación y comercialización. Universidad<br />

Nacional Agraria La Molina (UNALM), Asociación <strong>de</strong><br />

Exportadores (ADEX), Programa <strong>de</strong> Desarrollo<br />

Comunitario <strong>en</strong> Corredores Económicos (PRISMA) y<br />

Proyecto Papa Andina CIP-COSUDE. Lima, Perú. 192 p.<br />

Fribourg, C. E. (2007). Virus, viroi<strong>de</strong>s y mollicutes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas<br />

cultivadas <strong>en</strong> el Perú. Lima, Perú. 219 p.<br />

Hooker, W.J. (ed.) (1981). Comp<strong>en</strong>dium of potato diseases. St.<br />

Paul (USA). American Phytopathological Society. 125 p.<br />

Torres, H. (2002). Manual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s más importantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong> <strong>en</strong> el Perú. C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Papa<br />

(CIP). Lima, Perú. 59 p.<br />

Wale, S.; P<strong>la</strong>tt, H.W.(Bud) and N. Cattlin. (2008). Diseases, pests<br />

and disor<strong>de</strong>rs of Potatoes- A colour handbook.<br />

Manson Publishing Ltd. London, UK. 176 p.<br />

20


MISIÓN DEL CIP<br />

El C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Papa (CIP) trabaja con sus socios para alcanzar <strong>la</strong><br />

seguridad alim<strong>en</strong>taria, el bi<strong>en</strong>estar y <strong>la</strong> equidad <strong>de</strong> género para <strong>la</strong>s personas<br />

pobres mediante <strong>la</strong>s raíces y tubérculos y los sistemas agríco<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el mundo<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Para lograrlo, realizamos investigación e innovación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ci<strong>en</strong>cia, tecnología y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s.<br />

VISIÓN DEL CIP<br />

Nuestra visión es mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los pobres a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

raíces y tubérculos.<br />

El CIP es apoyado por un grupo <strong>de</strong> gobiernos, fundaciones privadas y<br />

organizaciones internacionales y regionales conocidas como el Grupo<br />

Consultivo <strong>de</strong> Investigación Agríco<strong>la</strong> Internacional (CGIAR).<br />

www.cgiar.org<br />

www.cipotato.org<br />

MISIÓN DE LA FAO<br />

Contribuir a construir para <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones pres<strong>en</strong>tes y futuras un<br />

mundo <strong>en</strong> el <strong>que</strong> impere <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria.<br />

VISIÓN DE LA FAO<br />

Respon<strong>de</strong>r siempre a los i<strong>de</strong>ales y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los Miembros y <strong>de</strong><br />

ser reconocida por su función <strong>de</strong> dirección y su cooperación para<br />

ayudar a construir un mundo <strong>en</strong> el <strong>que</strong> impere <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria.<br />

www.fao.org

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!