Guía de identificación de plagas que afectan a la papa en la zona ...
Guía de identificación de plagas que afectan a la papa en la zona ...
Guía de identificación de plagas que afectan a la papa en la zona ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
QUE AFECTAN A LA PAPA<br />
EN LA ZONA ANDINA<br />
W. Pérez<br />
G. Forbes
<strong>Guía</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> a <strong>la</strong> <strong>papa</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> andina<br />
© C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Papa (CIP), 2011<br />
ISBN 978-92-9060-402-0<br />
Hecho el Depósito Legal <strong>en</strong> <strong>la</strong> Biblioteca Nacional <strong>de</strong>l Perú Nº 2011-08801<br />
Esta publicación ha sido preparada <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l proyecto CIP – Fundación McKnight “Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong><br />
semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>papa</strong> nativa <strong>en</strong> Bolivia, Ecuador y Perú” y ha sido publicada con financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />
Unidas para <strong>la</strong> Agricultura y <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación (FAO).<br />
Las publicaciones <strong>de</strong>l CIP contribuy<strong>en</strong> al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> información importante para el dominio público. Los lectores están<br />
autorizados a citar o reproducir este material <strong>en</strong> sus propias publicaciones. Se solicita respetar los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> autor <strong>de</strong>l CIP<br />
y <strong>en</strong>viar una copia <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación don<strong>de</strong> se realizó <strong>la</strong> cita o publicó el material al <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Comunicaciones y<br />
difusión, a <strong>la</strong> dirección <strong>que</strong> se indica:<br />
C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Papa – CIP • Apartado postal 1558. Lima 12 – Perú.<br />
cip@cgiar.org www.cipotato.org<br />
Autores W. Pérez y G. Forbes<br />
Citación Correcta W. Pérez y G. Forbes (2011). <strong>Guía</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> a <strong>la</strong> <strong>papa</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong><br />
andina. C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Papa (CIP). 48 pags.<br />
Fotos Colección CIP pags. 11,14 • W. Pérez pags. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11,15 y 17<br />
L. Gutarra pags. 8, 9 • C. Chuquil<strong>la</strong>nqui pag. 10 • J. Alcázar pag. 12<br />
V. Cañedo pags. 13, 15 • R. Orrego pag. 15 • J. Sánchez pag. 16<br />
Com<strong>en</strong>tarios J. Alcázar, V. Cañedo, L. Gutarra, C. Chuquil<strong>la</strong>nqui, K. Manri<strong>que</strong>, O. Ortiz y G. Forbes.<br />
Facilitadores Ricardo Orrego, Willy Pra<strong>de</strong>l, Kurt Manri<strong>que</strong>, César Val<strong>en</strong>cia,<br />
Carlos Cerna, Leonardo Espinoza, Jorge Peralta<br />
Coordinación Producción Cecilia Lafosse<br />
Diseño y diagramación El<strong>en</strong>a Taipe con <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> Artes Gráficas<br />
Impreso <strong>en</strong> el Perú por Comercial Gráfica Sucre<br />
Tiraje 500<br />
Lima, Perú • Julio 2011<br />
Impreso <strong>en</strong> Comercial Gráfica Sucre S.R.L. • Av. Bauzate y Meza 223, interior 1, La Victoria, Lima-Perú.
QUE AFECTAN A LA PAPA<br />
EN LA ZONA ANDINA<br />
W. Pérez<br />
G. Forbes
Cont<strong>en</strong>ido<br />
01<br />
02<br />
03<br />
04<br />
05<br />
06<br />
07<br />
08<br />
Pres<strong>en</strong>tación<br />
Introducción<br />
P<strong>la</strong>gas más comunes <strong>que</strong> <strong>afectan</strong><br />
a <strong>la</strong> <strong>papa</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> andina<br />
Uso correcto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Guía</strong><br />
Tizón tardío<br />
Alternariosis<br />
Rizoctoniasis<br />
Verruga<br />
Roña<br />
Pudrición seca<br />
Carbón<br />
Marchitez bacteriana<br />
09<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
Pudrición b<strong>la</strong>nda y pierna negra<br />
Virosis<br />
Nematodo <strong>de</strong>l quiste<br />
Gusano b<strong>la</strong>nco o Gorgojo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s<br />
Polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong><br />
Trips<br />
Pulguil<strong>la</strong> o mosca saltona<br />
Kikuyo o grama<br />
Yuyo o mostaza<br />
Efecto <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas agronómicas<br />
sobre <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> a <strong>la</strong> <strong>papa</strong><br />
Glosario<br />
Literatura recom<strong>en</strong>dada
Pres<strong>en</strong>tación<br />
La agricultura familiar campesina <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> andina cumple un<br />
rol estratégico <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
a<strong>que</strong>llos cultivos <strong>que</strong> forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> base alim<strong>en</strong>ticia como es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>papa</strong> <strong>la</strong> cual es consi<strong>de</strong>rada el cuarto alim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mayor consumo <strong>en</strong> el mundo.<br />
Sin embargo, <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> este alim<strong>en</strong>to se ve comprometida cuando<br />
<strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> este cultivo causan pérdidas <strong>en</strong> los<br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los productos antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha.<br />
Por lo <strong>que</strong> una oportuna gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas es vital para una producción<br />
más efici<strong>en</strong>te.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> manejo integrado <strong>de</strong> <strong>p<strong>la</strong>gas</strong><br />
(MIP) con sus compon<strong>en</strong>tes básicos tales como: prev<strong>en</strong>ción, observación e<br />
interv<strong>en</strong>ción es altam<strong>en</strong>te recome recom<strong>en</strong>dado. El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> es<br />
uno <strong>de</strong> los prin principios fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> este <strong>en</strong>fo<strong>que</strong> <strong>que</strong><br />
<strong>de</strong>termina el método m <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y/o control <strong>que</strong> se<br />
<strong>de</strong>be adoptar.<br />
El pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to doc e<strong>la</strong>borado por el C<strong>en</strong>tro<br />
Internacional <strong>de</strong> d <strong>la</strong> Papa (CIP) hace una recopi<strong>la</strong>ción<br />
actualizada <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s más importantes<br />
<strong>de</strong>l cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> l <strong>papa</strong> <strong>en</strong> los An<strong>de</strong>s y se constituye <strong>en</strong> una<br />
herrami<strong>en</strong>ta integral y flexible para capacitadores y ext<strong>en</strong>sionistas con<br />
información <strong>que</strong> el productor necesita conocer para el control y<br />
prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> diseminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />
Un valor a resaltar <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to es su redacción <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guaje s<strong>en</strong>cillo<br />
y abundantes imág<strong>en</strong>es, <strong>que</strong> serán <strong>de</strong> mucha utilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
Campo <strong>de</strong> Agricultores (ECAs). Estas características respon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> poner a disposición <strong>de</strong> capacitadores <strong>la</strong> información técnica<br />
para mejorar <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura familiar campesina andina.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te guía por su cont<strong>en</strong>ido, estructura y diseño abre <strong>la</strong><br />
posibilidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar material complem<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> capacitación, como<br />
fichas técnicas, afiches y material audiovisual <strong>en</strong>tre otros. Por lo tanto,<br />
estamos seguros <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran contribución y utilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> “<strong>Guía</strong> <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> a <strong>la</strong> <strong>papa</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> andina”.<br />
Este <strong>en</strong>fo<strong>que</strong> es compartido y concordante con <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> FAO<br />
“Increm<strong>en</strong>to Sost<strong>en</strong>ible y Efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> cultivos con<br />
<strong>en</strong>fo<strong>que</strong> eco sistémico”, lo <strong>que</strong> ha permitido <strong>que</strong> con <strong>en</strong>orme satisfacción <strong>la</strong><br />
FAO se sume a este esfuerzo, apoyando <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> esta guía para su<br />
difusión <strong>en</strong>tre los países miembros y su utilización <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
capacitación <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes proyectos <strong>que</strong> vi<strong>en</strong><strong>en</strong> impulsando <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región.<br />
Tania Santivañez C.<br />
Oficial <strong>de</strong> Protección Vegetal<br />
para América Latina y el Caribe<br />
Kurt Manri<strong>que</strong> K.<br />
Proyecto McKnight - Perú<br />
C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Papa
Introducción<br />
La pres<strong>en</strong>te guía ha sido diseñada para proporcionar información actualizada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
principales <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> al cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong> a los facilitadores (agricultores lí<strong>de</strong>res,<br />
técnicos ext<strong>en</strong>sionistas, profesionales o estudiantes <strong>de</strong> colegios agropecuarios, institutos<br />
técnicos y/o universida<strong>de</strong>s) <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacitación con agricultores. Este<br />
conocimi<strong>en</strong>to es indisp<strong>en</strong>sable <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> este cultivo.<br />
Esta guía recopi<strong>la</strong> información sobre <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>de</strong> mayor inci<strong>de</strong>ncia y severidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> alto<br />
andina. La versión final ha sido evaluada por agricultores <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Pasco (Perú) y <strong>en</strong> un taller con facilitadores expertos <strong>en</strong> Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Campo <strong>de</strong><br />
Agricultores (ECA’s) realizado <strong>en</strong> Lima (Perú).<br />
Se espera <strong>que</strong> esta guía sea adaptada a otros contextos y pueda ser usada por otros socios<br />
<strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Papa.
P<strong>la</strong>gas más comunes<br />
<strong>que</strong> <strong>afectan</strong> a <strong>la</strong> <strong>papa</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> andina<br />
PLAGA NOMBRE CIENTÍFICO TIPO<br />
Tizón tardío, rancha, <strong>la</strong>ncha<br />
Alternariosis<br />
Rizoctoniasis<br />
Verruga<br />
Roña, sarna pulverul<strong>en</strong>ta<br />
Pudrición seca<br />
Carbón <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong><br />
Marchitez bacteriana<br />
Pudrición b<strong>la</strong>nda y pierna negra<br />
Virosis<br />
Nematodo <strong>de</strong>l quiste<br />
Gusano b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong> o<br />
Gorgojo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s<br />
Polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong><br />
Trips<br />
Pulguil<strong>la</strong>, piqui piqui<br />
Kikuyo, grama<br />
Yuyo o mostaza<br />
Phytophthora infestans<br />
Alternaria so<strong>la</strong>ni, Alternaria spp.<br />
Rhizoctonia so<strong>la</strong>ni<br />
Synchytrium <strong>en</strong>dobioticum<br />
Spongospora subterranea<br />
Fusarium spp.<br />
Tecaphora so<strong>la</strong>ni<br />
Ralstonia so<strong>la</strong>nacearum<br />
Pectobacterium carotovorum P. atrosepticum<br />
APLV, APMV, PVY, PVX, PLRV, PYVV*<br />
Globo<strong>de</strong>ra pallida<br />
Premnotrypes spp.<br />
Phtorimaea operculel<strong>la</strong>, Symmestrichema<br />
tangolias, Tecia so<strong>la</strong>nivora<br />
Frankliniel<strong>la</strong> spp.<br />
Epitrix spp.<br />
P<strong>en</strong>nisetum c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinum<br />
Brassica spp.<br />
* Acrónimos <strong>de</strong> viruses: APLV (Virus <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong> andina), APMV (Moteado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong> andina), PVY (Virus Y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>), PVX (Virus X <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>), PLRV (Enrol<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>), PYVV (Amaril<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> v<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>)<br />
Oomiceto<br />
Hongo<br />
Hongo<br />
Hongo<br />
Hongo<br />
Hongo<br />
Hongo<br />
Bacteria<br />
Bacteria<br />
Virus<br />
Nematodo<br />
Insecto<br />
Insecto<br />
Insecto<br />
Insecto<br />
Maleza<br />
Maleza
Uso<br />
correcto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Guía</strong><br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> página 01 hasta <strong>la</strong> página 17<br />
PÁGINA TEXTO<br />
Información <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong><br />
<strong>que</strong> <strong>afectan</strong> los cultivos <strong>de</strong> <strong>papa</strong>.<br />
Para <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> capacitación a los agricultores.<br />
PÁGINA FOTO<br />
Foto(s) <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> el<br />
cultivo <strong>de</strong> <strong>papa</strong>. Para mostrar<strong>la</strong> a<br />
los agricultores mi<strong>en</strong>tras el<br />
capacitador lee el texto.
TIZÓN TARDÍO<br />
RANCHA<br />
LANCHA<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: Phytophthora infestans<br />
Síntomas<br />
Hojas: Manchas necróticas <strong>de</strong> color marrón c<strong>la</strong>ro a oscuro.<br />
Tallos: Manchas a<strong>la</strong>rgadas <strong>que</strong> los hac<strong>en</strong> <strong>que</strong>bradizos.<br />
Tubérculos: Manchas irregu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> color marrón rojizo y <strong>de</strong><br />
apari<strong>en</strong>cia húmeda <strong>en</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> los tubérculos. Al corte<br />
longitudinal se observan estrías necróticas <strong>que</strong> van <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
superficie al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l tubérculo.<br />
Signo<br />
Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pelusil<strong>la</strong> b<strong>la</strong>n<strong>que</strong>cina <strong>en</strong> el <strong>en</strong>vés <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas.<br />
Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />
Días temp<strong>la</strong>dos (temperaturas <strong>en</strong>tre 15 – 21°C y alta humedad<br />
re<strong>la</strong>tiva (mayor <strong>de</strong> 90%), cultivo <strong>de</strong> variedad susceptible.<br />
Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta af<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia hasta <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> floración.<br />
Transmisión<br />
Principalm<strong>en</strong>te por semil<strong>la</strong> infectada. Infecciones secundarias<br />
se produc<strong>en</strong> a través <strong>de</strong> tejidos foliares infectados.<br />
Manejo<br />
A<strong>de</strong><strong>la</strong>nto <strong>de</strong> época <strong>de</strong> siembra, eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l<br />
cultivo anterior y malezas, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, uso <strong>de</strong> variedad<br />
resist<strong>en</strong>te, evitar exceso <strong>de</strong> fertilización nitrog<strong>en</strong>ada,<br />
distanciami<strong>en</strong>tos a<strong>de</strong>cuados <strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>ntas y <strong>en</strong>tre surcos,<br />
apor<strong>que</strong>s altos, alternancia <strong>de</strong> fungicidas (sistémico - contacto),<br />
corte <strong>de</strong> fol<strong>la</strong>je antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha, cosecha oportuna, selección<br />
<strong>de</strong> tubérculos, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado.
Tizón tardío<br />
01
ALTERNARIOSIS<br />
ALTERNARIA<br />
TIZÓN TEMPRANO<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: Alternaria so<strong>la</strong>ni, A. brassicae,<br />
A. dauci f. sp. so<strong>la</strong>ni, A. t<strong>en</strong>uis y A. t<strong>en</strong>uissima<br />
Síntomas<br />
Hojas: Manchas necróticas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> color marrón c<strong>la</strong>ro<br />
a oscuro con anillos concéntricos, manchas restringidas por<br />
<strong>la</strong>s nervaduras.<br />
Tallos: Manchas necróticas.<br />
Tubérculos: Manchas circu<strong>la</strong>res o irregu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> color marrón<br />
oscuro, ligeram<strong>en</strong>te hundidas.<br />
Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />
Días calurosos, alternancia <strong>en</strong>tre días lluviosos y secos,<br />
varieda<strong>de</strong>s precoces.<br />
Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />
G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te antes <strong>de</strong> floración hasta <strong>la</strong> madurez <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta.<br />
Transmisión<br />
Semil<strong>la</strong> infectada, rastrojos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas afectadas.<br />
Manejo<br />
Eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, uso <strong>de</strong><br />
semil<strong>la</strong> sana, uso <strong>de</strong> variedad resist<strong>en</strong>te (g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te tardías),<br />
uso <strong>de</strong> fungicidas (contacto - sistémico), corte <strong>de</strong> fol<strong>la</strong>je antes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha, elección <strong>de</strong> tubérculos y cosecha oportuna.
Alternariosis<br />
02
RIZOCTONIASIS<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: Rhizoctonia so<strong>la</strong>ni<br />
Síntomas Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />
Brotes: Lesiones necróticas <strong>que</strong> estrangu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta.<br />
P<strong>la</strong>ntas: Necrosis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s raíces, cancros <strong>en</strong> los tallos, tubérculos<br />
aéreos y cancros <strong>en</strong> los estolones.<br />
Tubérculos: Costras <strong>en</strong> <strong>la</strong> superficie.<br />
Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />
Campos infestados o semil<strong>la</strong> infectada, exceso <strong>de</strong> humedad<br />
<strong>en</strong> el suelo y temperaturas <strong>de</strong> 18°C aproximadam<strong>en</strong>te.<br />
En <strong>la</strong> germinación y emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, así como<br />
durante <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> tubérculos.<br />
Transmisión<br />
Semil<strong>la</strong> infectada, suelo infestado.<br />
Manejo<br />
Eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas,<br />
rotación <strong>de</strong> cultivos, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
semil<strong>la</strong> con fungicidas, corte <strong>de</strong> fol<strong>la</strong>je antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha,<br />
cosecha oportuna y selección <strong>de</strong> tubérculos.
Rizoctoniasis<br />
03
VERRUGA<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: Synchytrium <strong>en</strong>dobioticum<br />
Síntomas Transmisión<br />
Tumores <strong>en</strong> tallos, estolones y tubérculos.<br />
Ocasionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> hojas y flores.<br />
Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />
Campos infestados, sufici<strong>en</strong>te humedad <strong>en</strong> el suelo y<br />
temperaturas <strong>en</strong>tre 12 a 24°C, pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> variedad susceptible.<br />
Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />
Des<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia hasta formación <strong>de</strong> tubérculos.<br />
Semil<strong>la</strong> infectada y suelo infestado.<br />
Manejo<br />
Elección <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o don<strong>de</strong> no se ha reportado <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad,<br />
eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior, rotación <strong>de</strong> cultivos,<br />
uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, uso <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s resist<strong>en</strong>tes, selección<br />
negativa, selección <strong>de</strong> tubérculos y reforestación <strong>de</strong> campos<br />
muy contaminados.
Verruga<br />
04
ROÑA<br />
SARNA PULVERULENTA<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: Spongospora subterranea<br />
Síntomas<br />
Raíces y estolones: Agal<strong>la</strong>s irregu<strong>la</strong>res hasta <strong>de</strong> 1.5 cm <strong>de</strong><br />
color oscuro.<br />
Tubérculos: Lesiones como pústu<strong>la</strong>s <strong>que</strong> sal<strong>en</strong> a <strong>la</strong> superficie<br />
y una vez maduras liberan un polvillo marrón oscuro.<br />
Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />
Campos infestados, sufici<strong>en</strong>te humedad <strong>en</strong> el suelo y<br />
temperaturas <strong>en</strong>tre 16 a 20°C, pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> variedad susceptible.<br />
Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />
Des<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia hasta formación <strong>de</strong> tubérculos.<br />
Transmisión<br />
Semil<strong>la</strong> infectada, suelo infestado, estiércol <strong>de</strong> animales<br />
<strong>que</strong> hayan comido tubérculos con esta <strong>en</strong>fermedad.<br />
Manejo<br />
Eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, rotación<br />
<strong>de</strong> cultivos, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, uso <strong>de</strong> variedad resist<strong>en</strong>te, no<br />
usar guano <strong>de</strong> animales <strong>que</strong> hayan consumido tubérculos<br />
infectados, selección <strong>de</strong> tubérculos.
Roña<br />
05
PUDRICIÓN SECA<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: Fusarium spp.<br />
Síntomas<br />
Pudrición seca <strong>de</strong> tubérculos <strong>que</strong> luego se arrugan y finalm<strong>en</strong>te<br />
se momifican.<br />
Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />
Campos infestados, heridas <strong>en</strong> los tubérculos, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
ina<strong>de</strong>cuado (falta <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción).<br />
Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />
Cerca a cosecha y <strong>en</strong> almacén.<br />
Transmisión<br />
Semil<strong>la</strong> infectada, suelo infestado.<br />
Manejo<br />
Eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, rotación<br />
<strong>de</strong> cultivos, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, evitar riegos pesados y<br />
anegami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l campo, selección <strong>de</strong> tubérculos, <strong>de</strong>sinfección<br />
<strong>de</strong> tubérculos con fungicidas y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado.
Pudrición seca<br />
06
CARBÓN<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: Tecaphora so<strong>la</strong>ni<br />
Síntomas<br />
Agal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> tubérculos y estolones. Al cortar <strong>la</strong>s agal<strong>la</strong>s se nota<br />
el tejido <strong>de</strong> aspecto granuloso y color negruzco.<br />
Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />
Campos infestados, semil<strong>la</strong> infectada, monocultivos <strong>de</strong> <strong>papa</strong>,<br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> variedad susceptible y hospedantes alternos<br />
como Chamico (Datura stramonium).<br />
Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia.<br />
Transmisión<br />
Semil<strong>la</strong> infectada, suelo infestado.<br />
Manejo<br />
Uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, uso <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os don<strong>de</strong> no se haya reportado<br />
<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, evitar el monocultivo <strong>de</strong> <strong>papa</strong>, rotaciones <strong>la</strong>rgas<br />
por más <strong>de</strong> 7 años, eliminar p<strong>la</strong>ntas alternas.
Carbón<br />
07
MARCHITEZ<br />
BACTERIANA<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: Ralstonia so<strong>la</strong>nacearum<br />
Síntomas<br />
Fol<strong>la</strong>je: Marchitez <strong>que</strong> pue<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tarse inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un<br />
solo tallo o <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta cuando el ata<strong>que</strong> es fuerte.<br />
Tubérculos: Decoloración <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l tubérculo.<br />
Cuando se cortan transversalm<strong>en</strong>te los tubérculos y luego se<br />
presionan, aparec<strong>en</strong> gotitas b<strong>la</strong>n<strong>que</strong>cinas (exudado bacteriano)<br />
por el anillo vascu<strong>la</strong>r. Este exudado también pue<strong>de</strong> salir por los<br />
ojos <strong>de</strong>l tubérculo o el extremo <strong>de</strong>l estolón. Los tubérculos –<br />
semil<strong>la</strong> infectados pue<strong>de</strong>n no pres<strong>en</strong>tar síntomas pero si<br />
pue<strong>de</strong>n ocasionar <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad cuando <strong>la</strong>s condiciones sean<br />
propicias (infección <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te), por ello existe cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a contra el<br />
tránsito <strong>de</strong> tubérculos para semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> algunas áreas agríco<strong>la</strong>s.<br />
Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />
Campos infestados, semil<strong>la</strong> infectada, climas cálidos, heridas<br />
ocasionadas durante <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores culturales.<br />
Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />
Des<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia hasta formación <strong>de</strong> tubérculos.<br />
Transmisión<br />
Semil<strong>la</strong> infectada, suelo infestado y agua <strong>de</strong> riego.<br />
Manejo<br />
Elección <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o don<strong>de</strong> no se ha reportado <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad,<br />
eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, rotación<br />
<strong>de</strong> cultivos, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, evitar riegos pesados y<br />
anegami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l campo, <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas, selección<br />
<strong>de</strong> tubérculos sanos y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado.
Marchitez bacteriana<br />
08
PUDRICIÓN BLANDA<br />
Y PIERNA NEGRA<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: Pectobacterium carotovorum subsp.<br />
carotovorum y P. atrosepticum<br />
Síntomas<br />
Fol<strong>la</strong>je (pierna negra): En <strong>la</strong> parte basal <strong>de</strong> los tallos se pres<strong>en</strong>ta<br />
una pudrición <strong>de</strong> color negro <strong>de</strong> consist<strong>en</strong>cia suave.<br />
Las hojas se tornan amarill<strong>en</strong>tas y <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su<br />
crecimi<strong>en</strong>to.<br />
Tubérculos (pudrición b<strong>la</strong>nda): Pudrición con consist<strong>en</strong>cia suave<br />
<strong>de</strong> color crema, cerca a <strong>la</strong> parte afectada es <strong>de</strong> color oscuro. Al<br />
inicio no ti<strong>en</strong>e olor pero al final <strong>de</strong>spi<strong>de</strong> olor <strong>de</strong>sagradable.<br />
Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga Manejo<br />
Campos infestados, semil<strong>la</strong> infectada, riegos pesados o campos<br />
anegados, heridas <strong>en</strong> los tubérculos y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
ina<strong>de</strong>cuado.<br />
Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />
Para pierna negra: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia hasta formación <strong>de</strong><br />
tubérculos. Para pudrición b<strong>la</strong>nda: formación <strong>de</strong> tubérculos,<br />
cosecha y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
Transmisión<br />
Semil<strong>la</strong> infectada, suelo infestado y agua <strong>de</strong> riego.<br />
Eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, rotación<br />
<strong>de</strong> cultivos, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, evitar riegos pesados y<br />
anegami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l campo, <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas con lejía<br />
al 3%, selección <strong>de</strong> tubérculos y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado.
Pudrición b<strong>la</strong>nda y pierna negra<br />
09
VIROSIS<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: APLV, APMV, PVY, PVX, PLRV, PYVV, PVS* VS*<br />
Síntomas<br />
En <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong>anismo, amaril<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to,<br />
<strong>de</strong>formación <strong>de</strong> hojas, rigi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, mosaicos, moteados,<br />
necrosis <strong>de</strong> nervaduras. En algunos casos <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas no pue<strong>de</strong>n<br />
mostrar síntomas.<br />
En los tubérculos se observa disminución <strong>de</strong>l tamaño,<br />
<strong>de</strong>formidad, rajaduras y necrosis.<br />
Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga Manejo<br />
Semil<strong>la</strong> infectada, uso <strong>de</strong> misma semil<strong>la</strong> por varias campañas,<br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> variedad susceptible, hospedantes alternos y<br />
malezas, alta pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> áfidos, cigarritas, mosca b<strong>la</strong>nca, etc.<br />
*Acrónimos <strong>de</strong> viruses: APLV (Virus <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong> andina), APMV (Moteado<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong> andina), PVY (Virus Y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>), PVX (Virus X <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>), PLRV<br />
(Enrol<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>), PYVV (Amaril<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> v<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>)<br />
Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />
Des<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia hasta completar <strong>de</strong>sarrollo vegetativo<br />
e incluso por contacto <strong>en</strong>tre tubérculos <strong>en</strong> el almacén.<br />
Transmisión<br />
Semil<strong>la</strong> infectada, áfidos, cigarritas, contacto <strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>ntas.<br />
Eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, uso <strong>de</strong><br />
semil<strong>la</strong> sana, selección positiva (selección <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas sanas para<br />
obt<strong>en</strong>er semil<strong>la</strong>s, selección negativa (eliminación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas<br />
<strong>en</strong>fermas), uso <strong>de</strong> insecticidas para el control <strong>de</strong> insectos<br />
transmisores <strong>de</strong> virus, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, uso <strong>de</strong> variedad<br />
resist<strong>en</strong>te, selección positiva, trampas amaril<strong>la</strong>s o franjas<br />
móviles, selección <strong>de</strong> tubérculos y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a luz difusa.
Virosis<br />
10
NEMATODO<br />
DEL QUISTE<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: Globo<strong>de</strong>ra pallida<br />
Síntomas<br />
En <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong>anismo, amaril<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to,<br />
<strong>de</strong>formación <strong>de</strong> hojas y rigi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta. En algunos casos<br />
<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas no muestran síntomas.<br />
En los tubérculos se observa disminución <strong>de</strong>l tamaño,<br />
<strong>de</strong>formidad, rajaduras y necrosis.<br />
Signo<br />
Raíces y raicil<strong>la</strong>s: Estructuras redondas amarril<strong>la</strong>s o b<strong>la</strong>ncas<br />
(hembras <strong>de</strong>l nematodo) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s raíces.<br />
Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />
Campos infestados, semil<strong>la</strong> infectada o suelo adherido a<br />
tubérculos, varieda<strong>de</strong>s susceptibles, pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> malezas<br />
y p<strong>la</strong>ntas hospedantes alternas.<br />
Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />
Des<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia hasta completar <strong>de</strong>sarrollo vegetativo.<br />
Infestación<br />
Semil<strong>la</strong> infectada o suelo adherido a tubérculos, maquinaria<br />
agríco<strong>la</strong>, suelo agríco<strong>la</strong> y <strong>en</strong> los sacos o <strong>en</strong>vases <strong>de</strong>stinados<br />
al transporte <strong>de</strong> tubérculos.<br />
Manejo<br />
Elección <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o don<strong>de</strong> no se han reportado nematodos,<br />
eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, araduras<br />
profundas, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, uso <strong>de</strong> variedad resist<strong>en</strong>te, uso<br />
<strong>de</strong> materia orgánica, rotación <strong>de</strong> cultivos, uso <strong>de</strong> nematicidas,<br />
uso <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas trampas y cosecha oportuna.
Nematodo <strong>de</strong>l quiste<br />
11
GUSANO BLANCO<br />
DE LA PAPA O<br />
GORGOJO DE<br />
LOS ANDES<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: Premnotrypes spp.<br />
Daños<br />
Hojas: Daños <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> media luna producido por adultos<br />
<strong>de</strong> gorgojo.<br />
Tubérculos: Larvas produc<strong>en</strong> galerías profundas, al salir<br />
produc<strong>en</strong> agujeros circu<strong>la</strong>res característicos.<br />
Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />
Campos infestados y rara vez <strong>en</strong> semil<strong>la</strong> infestada.<br />
Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia hasta <strong>la</strong> cosecha.<br />
Infestación<br />
Migración <strong>de</strong>s<strong>de</strong> campos infestados y rara vez <strong>en</strong> semil<strong>la</strong>.<br />
Manejo<br />
Eliminación <strong>de</strong> tubérculos infestados a <strong>la</strong> cosecha, eliminación <strong>de</strong><br />
rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, araduras profundas, uso <strong>de</strong><br />
semil<strong>la</strong> sana, uso <strong>de</strong> variedad precoz, siembras tempranas, barreras<br />
<strong>de</strong> plástico y barreras vivas, zanjas <strong>en</strong> el contorno <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o,<br />
rotación <strong>de</strong> cultivos, evitar monocultivo <strong>de</strong> <strong>papa</strong>, uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong><br />
insecticidas, uso <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas trampas, uso <strong>de</strong> trampas <strong>de</strong> refugio,<br />
apor<strong>que</strong>s altos, colección <strong>de</strong> gorgojos adultos, cosecha oportuna,<br />
uso <strong>de</strong> mantas <strong>en</strong> <strong>la</strong> cosecha, selección <strong>de</strong> tubérculos y control<br />
biológico.
Gusano b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong><br />
o Gorgojo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s<br />
12
POLILLA<br />
DE LA PAPA<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: Phtorimaea operculel<strong>la</strong>,<br />
Symmestrichema tangolias y Tecia so<strong>la</strong>nivora<br />
Daños<br />
Hojas: Minado <strong>de</strong> hojas (solo P. operculel<strong>la</strong>).<br />
Tallos: Larvas ingresan por axi<strong>la</strong>s causando <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> hojas,<br />
barr<strong>en</strong>an tallos.<br />
Tubérculos: Larvas hac<strong>en</strong> galerías irregu<strong>la</strong>res.<br />
Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />
Campos infestados, semil<strong>la</strong> infestada, climas cálidos y secos,<br />
temperaturas mayores <strong>de</strong> 20°C favorec<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l insecto.<br />
Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> semil<strong>la</strong>, <strong>de</strong>sarrollo vegetativo hasta cosecha<br />
inclusive almacén.<br />
Infestación<br />
A través <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> infestada.<br />
Manejo<br />
Eliminación <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior y malezas, araduras<br />
profundas, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana, profundidad a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong><br />
sembrado (no superficial), apor<strong>que</strong>s altos y oportunos, uso <strong>de</strong><br />
insecticidas, uso <strong>de</strong> trampas con feromonas, cosecha oportuna<br />
y selección <strong>de</strong> tubérculos, uso <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas repel<strong>en</strong>tes,<br />
báculovirus y talco Bt (si existe <strong>en</strong> el mercado local) y<br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a luz difusa.
Polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong><br />
13
TRIPS<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: Frankliniel<strong>la</strong> spp.<br />
Daños<br />
Las hojas pres<strong>en</strong>tan manchas p<strong>la</strong>teadas. En ata<strong>que</strong>s severos<br />
ocasionan el secado y muerte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas. Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l insecto<br />
<strong>en</strong> el <strong>en</strong>vés <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas succionando <strong>la</strong> savia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas. Los<br />
trips pue<strong>de</strong>n transmitir el virus Tomato Spotted Wilt Virus (TSWV).<br />
Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />
Climas cálidos y secos especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lluvias,<br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> malezas y hospedantes alternos infestados con trips.<br />
Campos <strong>de</strong> <strong>papa</strong> aledaños infestados.<br />
Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />
Desarrollo vegetativo.<br />
Infestación<br />
Provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> campos <strong>de</strong> <strong>papa</strong> aledaños infestados.<br />
Manejo<br />
Uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> libre <strong>de</strong> virus, eliminación <strong>de</strong> rastrojos, p<strong>la</strong>ntas<br />
voluntarias y malezas, eliminación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas con síntomas <strong>de</strong><br />
virus, época <strong>de</strong> siembra a<strong>de</strong>cuada para no coincidir con <strong>la</strong>s<br />
épocas <strong>de</strong> mayor cantidad <strong>de</strong> trips, uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> insecticidas.
Trips<br />
14
PULGUILLA<br />
PIQUI PIQUI<br />
MOSCA SALTONA<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: Epitrix spp.<br />
Daños<br />
Ocasionan perforaciones <strong>en</strong> todo el fol<strong>la</strong>je.<br />
Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />
Climas cálidos y secos especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lluvias.<br />
Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />
Desarrollo vegetativo.<br />
Infestación<br />
Provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> campos <strong>de</strong> <strong>papa</strong> aledaños infestados y <strong>de</strong>l mismo<br />
campo <strong>de</strong> cultivo con infestación previa.<br />
Manejo<br />
Rotación <strong>de</strong> cultivos, a<strong>de</strong>cuada fertilización <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas<br />
especialm<strong>en</strong>te nitrog<strong>en</strong>ada, a<strong>de</strong>cuado riego, uso <strong>de</strong> trampas<br />
amaril<strong>la</strong>s, uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> insecticidas.
Pulguil<strong>la</strong> o mosca saltona<br />
15
KIKUYO<br />
GRAMA<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: P<strong>en</strong>nisetum c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinum<br />
Daños<br />
Compit<strong>en</strong> por <strong>la</strong> luz, el agua y los nutri<strong>en</strong>tes con nuestro cultivo<br />
<strong>de</strong> <strong>papa</strong> y pue<strong>de</strong>n actuar como hospedantes <strong>de</strong> otras <strong>p<strong>la</strong>gas</strong>.<br />
Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />
Campos infestados, introducción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> materia orgánica<br />
o residuos <strong>de</strong> suelo <strong>de</strong> campos infestados.<br />
Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />
Des<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y todo el <strong>de</strong>sarrollo vegetativo.<br />
Infestación<br />
Semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> maleza y/o es<strong>que</strong>jes.<br />
Manejo<br />
Rotación <strong>de</strong> cultivos, preparación <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o, uso <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s<br />
competitivas, distanciami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> siembra, cobertura<br />
viva <strong>de</strong> cultivos, manejo <strong>de</strong> riego, <strong>de</strong>shierbo <strong>en</strong> forma manual o<br />
con herrami<strong>en</strong>tas, <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> cultivo oportunas, uso a<strong>de</strong>cuado<br />
<strong>de</strong> herbicidas.
Kikuyo o grama<br />
16
YUYO<br />
MOSTAZA<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: Brassica spp.<br />
Daños<br />
Compit<strong>en</strong> por <strong>la</strong> luz, el agua y los nutri<strong>en</strong>tes con nuestro<br />
cultivo <strong>de</strong> <strong>papa</strong>.<br />
Condiciones favorables para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga<br />
Campos infestados, introducción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> materia orgánica<br />
o residuos <strong>de</strong> suelo <strong>de</strong> campos infestados.<br />
Fase <strong>de</strong> cultivo <strong>que</strong> afecta<br />
Des<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y todo el <strong>de</strong>sarrollo vegetativo.<br />
Infestación<br />
Semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> maleza y/o es<strong>que</strong>jes.<br />
Manejo<br />
Rotación <strong>de</strong> cultivos, preparación <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o, uso <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s<br />
competitivas, distanciami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> siembra, manejo <strong>de</strong><br />
riego, <strong>de</strong>shierbo <strong>en</strong> forma manual o con herrami<strong>en</strong>tas, <strong>la</strong>bores<br />
<strong>de</strong> cultivo oportunas, uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> herbicidas.
Yuyo o mostaza<br />
17
Efecto <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas agronómicas<br />
sobre <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> a <strong>la</strong> <strong>papa</strong><br />
BUENA PRÁCTICA EFECTO PLAGA A CONTROLAR<br />
Elección <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os.<br />
Preparación <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os.<br />
Análisis <strong>de</strong> suelos.<br />
Elección <strong>de</strong> época <strong>de</strong> siembra.<br />
Elección <strong>de</strong> variedad y uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sana.<br />
Uso <strong>de</strong> barreras vegetales, barreras <strong>de</strong> plástico, zanjas<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l campo y trampas <strong>de</strong> suelo.<br />
Distancia a<strong>de</strong>cuada <strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>ntas y <strong>en</strong>tre surco.<br />
Riegos a<strong>de</strong>cuados y oportunos.<br />
Apor<strong>que</strong>s altos y oportunos.<br />
Uso <strong>de</strong> trampas o franjas pegajosas <strong>de</strong> color amarillo<br />
(fijas o móviles).<br />
Uso <strong>de</strong> trampas con feromonas (si están disponibles<br />
<strong>en</strong> el mercado local).<br />
Conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> ocurrieron anteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el cultivo<br />
para su posterior manejo.<br />
Eliminar malezas y rastrojos <strong>de</strong>l cultivo anterior. Eliminar estructuras<br />
<strong>de</strong> hongos, bacterias, nematodos e insectos.<br />
Uso <strong>de</strong> dosis, fertilizantes o <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>das a<strong>de</strong>cuadas.<br />
Evitar épocas <strong>de</strong> mayor pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad o insectos.<br />
Siembra <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s resist<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga. Emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas<br />
sanas y vigorosas. Siembra <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> con brotes múltiples. Siembra<br />
a profundida<strong>de</strong>s a<strong>de</strong>cuadas. Evitar contaminar el suelo con<br />
tubérculos <strong>en</strong>fermos o infestados con insectos.<br />
Evitar <strong>que</strong> los gorgojos ingres<strong>en</strong> al cultivo o dañ<strong>en</strong> los tubérculos.<br />
Evitar alta humedad <strong>en</strong> el fol<strong>la</strong>je. Dar espacio a<strong>de</strong>cuado para el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas y <strong>de</strong> los tubérculos. Propicia mayor<br />
aireación <strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>ntas evitando mayor humedad.<br />
Brindar <strong>la</strong> humedad necesaria al cultivo. Evitar estrés <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas y<br />
agrietami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo.<br />
Evitar daños <strong>en</strong> los tubérculos por insectos o <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />
Aum<strong>en</strong>tar tierra para mayor <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> tubérculos. Evitar<br />
pudriciones por anegami<strong>en</strong>to.<br />
Atraer y atrapar insectos.<br />
Atraer y atrapar insectos.<br />
Todas <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> pudieron afectar el cultivo<br />
anterior y <strong>que</strong> son capaces <strong>de</strong> permanecer <strong>en</strong> el suelo.<br />
Todas <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> permanec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el suelo (hongos,<br />
bacterias, malezas, nematodos, gorgojo y otros).<br />
Exceso <strong>de</strong> fertilización nitrog<strong>en</strong>ada favorece el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> rancha y ata<strong>que</strong> <strong>de</strong> insectos. Uso <strong>de</strong> materia orgánica<br />
(guano) disminuye pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> nematodos. Uso <strong>de</strong><br />
materia orgánica increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
microorganismos b<strong>en</strong>éficos <strong>que</strong> <strong>afectan</strong> insectos.<br />
Siembras a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntadas previ<strong>en</strong><strong>en</strong> he<strong>la</strong>das o rancha.<br />
Rizoctoniasis, verruga, roña, pudrición seca, marchitez<br />
bacteriana, pudrición b<strong>la</strong>nda, nematodos, gorgojo <strong>de</strong><br />
los An<strong>de</strong>s, polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong> y otros.<br />
Gorgojo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s.<br />
Rancha.<br />
Rizoctoniasis, verruga, roña, pudrición seca, marchitez<br />
bacteriana, pudrición b<strong>la</strong>nda y pierna negra,<br />
nematodos, polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>.<br />
Rancha, marchitez bacteriana, pudrición b<strong>la</strong>nda y<br />
pierna negra, gorgojo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s, polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>.<br />
Mosca minadora, mosca b<strong>la</strong>nca y pulguil<strong>la</strong>.<br />
Polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>.<br />
18
BUENA PRÁCTICA EFECTO PLAGA A CONTROLAR<br />
Colección <strong>de</strong> insectos (adultos).<br />
Eliminación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas voluntarias y malezas.<br />
Selección negativa.<br />
Selección positiva.<br />
Aplicación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>guicidas <strong>de</strong> baja toxicidad.<br />
Desinfección <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas.<br />
Corte <strong>de</strong> fol<strong>la</strong>je antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha (por lo m<strong>en</strong>os 2<br />
semanas antes).<br />
Cosechas oportunas.<br />
Selección <strong>de</strong> tubérculos.<br />
Uso <strong>de</strong> mantas para <strong>la</strong> cosecha y selección <strong>de</strong> tubérculos.<br />
Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tubérculo semil<strong>la</strong> con pesticidas.<br />
Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tubérculo semil<strong>la</strong> con báculovirus<br />
(si están disponibles <strong>en</strong> el mercado local).<br />
Uso <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas repel<strong>en</strong>tes y trampas con feromona<br />
(si están disponibles <strong>en</strong> el mercado local).<br />
Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a luz difusa.<br />
Rotación <strong>de</strong> cultivo (cereales y otras gramíneas) y<br />
<strong>de</strong>scanso <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os.<br />
Atrapar y eliminar insectos.<br />
Eliminar posibles reservorios <strong>de</strong> hongos, bacterias, viruses, nematodos e<br />
insectos. Eliminar p<strong>la</strong>ntas <strong>que</strong> compit<strong>en</strong> con el cultivo.<br />
Eliminar p<strong>la</strong>ntas <strong>en</strong>fermas (según sintomatología mostrada <strong>en</strong> el campo).<br />
Seleccionar p<strong>la</strong>ntas sanas para su posterior cosecha y uso como semil<strong>la</strong><br />
sana.<br />
Prev<strong>en</strong>ción o control <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, insectos, malezas.<br />
Evitar contaminación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas por <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />
Inc<strong>en</strong>tiva <strong>la</strong> maduración <strong>de</strong>l tubérculo. Elimina fol<strong>la</strong>je infectado con<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s o insectos.<br />
Obt<strong>en</strong>er tubérculos con madurez comercial. Evitar cosechas <strong>en</strong> lluvia <strong>que</strong><br />
favorezcan <strong>la</strong> pudrición <strong>de</strong> tubérculos. Evitar cosechas tardías <strong>que</strong><br />
favorezcan el ata<strong>que</strong> <strong>de</strong> insectos.<br />
C<strong>la</strong>sificar tubérculos <strong>de</strong>stinados a consumo o semil<strong>la</strong>. Seleccionar<br />
tubérculos sanos para almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
Evita <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong>l suelo por insectos <strong>que</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los<br />
tubérculos.<br />
Evitar pudriciones causadas por hongos.<br />
Evitar pudriciones causadas insectos.<br />
Evitar ata<strong>que</strong> <strong>de</strong> insectos.<br />
Lograr tubérculos ver<strong>de</strong>ados y con brotes vigorosos. Disminuir<br />
pudriciones causadas por hongos o bacterias y ata<strong>que</strong> <strong>de</strong> insectos.<br />
Disminuye <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> insectos, hongos o bacterias <strong>que</strong> se<br />
manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> el suelo. Uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> los suelos.<br />
Gorgojo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s.<br />
Rancha, alternariosis, viruses, rizoctoniasis, verruga, roña,<br />
pudrición seca, marchitez bacteriana, pudrición b<strong>la</strong>nda,<br />
nematodos, gorgojo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s, polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>.<br />
Viruses, marchitez bacteriana, verruga.<br />
Todas <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong>.<br />
Rancha, alternariosis, rizoctoniasis, nematodos, gorgojo <strong>de</strong><br />
los An<strong>de</strong>s, polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>, insectos transmisores <strong>de</strong> virus.<br />
Viruses, marchitez bacteriana.<br />
Rancha, alternariosis, gorgojo y polil<strong>la</strong>.<br />
Rancha, alternariosis, rizoctoniasis, roña, pudrición seca,<br />
marchitez bacteriana, pudrición b<strong>la</strong>nda, gorgojo <strong>de</strong> los<br />
An<strong>de</strong>s, polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>.<br />
P<strong>la</strong>gas <strong>que</strong> causan pudriciones (hongos y bacterias) o<br />
daños <strong>en</strong> los tubérculos (polil<strong>la</strong> y gorgojo), así como<br />
<strong>de</strong>formación (verruga) o reducción <strong>de</strong> tamaño (virus).<br />
Gorgojo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s.<br />
Rancha, pudrición seca.<br />
Polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>.<br />
Polil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong>.<br />
Pudriciones por hongos y bacterias y ata<strong>que</strong> <strong>de</strong> insectos<br />
(polil<strong>la</strong> y áfidos).<br />
Todas <strong>la</strong>s <strong>p<strong>la</strong>gas</strong> <strong>que</strong> permanec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el suelo. En el caso <strong>de</strong><br />
verruga, roña y carbón, los terr<strong>en</strong>os <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>scansar por<br />
más <strong>de</strong> 10 años (son difíciles <strong>de</strong> erradicar <strong>de</strong>l suelo).
Glosario<br />
Agal<strong>la</strong>: Hinchami<strong>en</strong>to o crecimi<strong>en</strong>to excesivo <strong>que</strong> aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta por<br />
acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> infección <strong>de</strong> un patóg<strong>en</strong>o.<br />
Ag<strong>en</strong>te causal: Todo a<strong>que</strong>l organismo capaz <strong>de</strong> causar daño a <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas y<br />
productos vegetales.<br />
Amaril<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to: Pérdida <strong>de</strong>l color ver<strong>de</strong> normal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas.<br />
Anegami<strong>en</strong>to: Acción <strong>de</strong> regar <strong>en</strong> exceso.<br />
Báculovirus: Tipo <strong>de</strong> virus <strong>que</strong> atacan a los insectos.<br />
Cancro: Lesión necrótica y profunda <strong>que</strong> se produce <strong>en</strong> el tallo o ramas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta.<br />
Clorosis: Amaril<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los tejidos normalm<strong>en</strong>te ver<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> clorofi<strong>la</strong> o a <strong>la</strong> dificultad para sintetizar<strong>la</strong>.<br />
Contacto: Fungicida <strong>que</strong> protege solo <strong>la</strong> parte <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>que</strong> es aplicada. No se<br />
distribuye <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta.<br />
Costras: Pe<strong>que</strong>ñas superficies <strong>en</strong>durecidas <strong>que</strong> se forman sobre los<br />
tubérculos por acción <strong>de</strong> algunos hongos.<br />
Estolón: Tallo <strong>la</strong>teral <strong>que</strong> crece horizontalm<strong>en</strong>te por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l suelo y<br />
forma los tubérculos.<br />
Feromonas: Sustancias químicas producidas por un insecto con el fin <strong>de</strong><br />
provocar un comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminado <strong>en</strong> otro individuo <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma<br />
especie <strong>que</strong> g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> atracción sexual.<br />
Fungicida: Compuesto químico <strong>de</strong>stinado a eliminar hongos.<br />
Herbicida: Compuesto químico <strong>de</strong>stinado a eliminar malezas.<br />
Hospedante alterno: Es una p<strong>la</strong>nta <strong>que</strong> pue<strong>de</strong> ser infectada por un<br />
patóg<strong>en</strong>o para sobrevivir pero <strong>que</strong> no es necesariam<strong>en</strong>te vital para<br />
completar su ciclo <strong>de</strong> vida.<br />
Infección: Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un patóg<strong>en</strong>o <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>nta<br />
hospedante.<br />
Infestación: Contaminación <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>nta, suelo, herrami<strong>en</strong>tas, etc. con<br />
bacterias, hongos, insectos, etc.<br />
Insecticida: Compuesto químico <strong>de</strong>stinado a eliminar insectos.<br />
Mancha foliar: Lesión limitada a <strong>la</strong>s hojas.<br />
Manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga: Conjunto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>stinadas a disminuir o<br />
erradicar una p<strong>la</strong>ga.<br />
Monocultivo: Sistema <strong>de</strong> cultivo <strong>en</strong> el <strong>que</strong> <strong>la</strong> tierra es usada para sembrar<br />
una so<strong>la</strong> especie vegetal.<br />
Mosaico: Síntoma <strong>que</strong> se caracteriza por <strong>zona</strong>s <strong>en</strong>tremezc<strong>la</strong>das <strong>de</strong><br />
coloración ver<strong>de</strong> normal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas con color amarillo o ver<strong>de</strong> c<strong>la</strong>ro.<br />
Moteado: Áreas irregu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> color ver<strong>de</strong> c<strong>la</strong>ro y oscuro.<br />
Necrosis: Muerte <strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s o tejidos vegetales causados por un patóg<strong>en</strong>o.<br />
Nematicida: Compuesto químico <strong>de</strong>stinado a eliminar nematodos.<br />
Patóg<strong>en</strong>o: Organismo capaz <strong>de</strong> causar <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas.<br />
P<strong>la</strong>ga: Toda especie, raza o biotipo vegetal o animal o ag<strong>en</strong>te patóg<strong>en</strong>o<br />
dañino para <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas o productos vegetales.<br />
P<strong>la</strong>guicida: Compuesto químico <strong>de</strong>stinado a eliminar o reducir una p<strong>la</strong>ga.<br />
P<strong>la</strong>ntas repel<strong>en</strong>tes: P<strong>la</strong>ntas <strong>que</strong> produc<strong>en</strong> sustancias químicas <strong>que</strong><br />
ahuy<strong>en</strong>tan a otros organismos.<br />
Pudrición: Reb<strong>la</strong>n<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>coloración y con frecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>sintegración <strong>de</strong> los tejidos <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>nta como resultado <strong>de</strong> una<br />
infección producida por bacterias u hongos.<br />
Pústu<strong>la</strong>s: Lesión a manera <strong>de</strong> vesícu<strong>la</strong>s.<br />
Quistes: Estructura <strong>de</strong> nematodos <strong>que</strong> conti<strong>en</strong>e sus huevos.<br />
Resist<strong>en</strong>cia: Capacidad <strong>de</strong> un organismo para superar, totalm<strong>en</strong>te o hasta<br />
cierto grado, el efecto <strong>de</strong> un patóg<strong>en</strong>o u otro factor perjudicial.<br />
Selección negativa: Eliminación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>en</strong>fermas.<br />
Selección positiva: Selección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejores p<strong>la</strong>ntas.<br />
Signo: Patóg<strong>en</strong>o o sus partes o productos <strong>que</strong> se observan sobre una<br />
p<strong>la</strong>nta hospedante.<br />
Síntoma: Reacciones o alteraciones internas y externas <strong>que</strong> sufre una<br />
p<strong>la</strong>nta como resultado <strong>de</strong> su <strong>en</strong>fermedad.<br />
Sistémico: Que se difun<strong>de</strong> internam<strong>en</strong>te por toda <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta.<br />
Susceptibilidad: Incapacidad <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>nta para resistir el efecto<br />
<strong>de</strong> un patóg<strong>en</strong>o o factor prejudicial.<br />
19
Literatura recom<strong>en</strong>dada<br />
Cadiz,D.O.(2006). Producción, cosecha y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>papa</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina. McCain Arg<strong>en</strong>tina SA, Balcarce -<br />
BASF Arg<strong>en</strong>tina SA, Capital Fe<strong>de</strong>ral. Arg<strong>en</strong>tina. 226 p.<br />
Egusquiza Bayona, R. (2000). La <strong>papa</strong>: producción,<br />
transformación y comercialización. Universidad<br />
Nacional Agraria La Molina (UNALM), Asociación <strong>de</strong><br />
Exportadores (ADEX), Programa <strong>de</strong> Desarrollo<br />
Comunitario <strong>en</strong> Corredores Económicos (PRISMA) y<br />
Proyecto Papa Andina CIP-COSUDE. Lima, Perú. 192 p.<br />
Fribourg, C. E. (2007). Virus, viroi<strong>de</strong>s y mollicutes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas<br />
cultivadas <strong>en</strong> el Perú. Lima, Perú. 219 p.<br />
Hooker, W.J. (ed.) (1981). Comp<strong>en</strong>dium of potato diseases. St.<br />
Paul (USA). American Phytopathological Society. 125 p.<br />
Torres, H. (2002). Manual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s más importantes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>papa</strong> <strong>en</strong> el Perú. C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Papa<br />
(CIP). Lima, Perú. 59 p.<br />
Wale, S.; P<strong>la</strong>tt, H.W.(Bud) and N. Cattlin. (2008). Diseases, pests<br />
and disor<strong>de</strong>rs of Potatoes- A colour handbook.<br />
Manson Publishing Ltd. London, UK. 176 p.<br />
20
MISIÓN DEL CIP<br />
El C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Papa (CIP) trabaja con sus socios para alcanzar <strong>la</strong><br />
seguridad alim<strong>en</strong>taria, el bi<strong>en</strong>estar y <strong>la</strong> equidad <strong>de</strong> género para <strong>la</strong>s personas<br />
pobres mediante <strong>la</strong>s raíces y tubérculos y los sistemas agríco<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el mundo<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Para lograrlo, realizamos investigación e innovación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ci<strong>en</strong>cia, tecnología y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s.<br />
VISIÓN DEL CIP<br />
Nuestra visión es mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los pobres a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
raíces y tubérculos.<br />
El CIP es apoyado por un grupo <strong>de</strong> gobiernos, fundaciones privadas y<br />
organizaciones internacionales y regionales conocidas como el Grupo<br />
Consultivo <strong>de</strong> Investigación Agríco<strong>la</strong> Internacional (CGIAR).<br />
www.cgiar.org<br />
www.cipotato.org<br />
MISIÓN DE LA FAO<br />
Contribuir a construir para <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones pres<strong>en</strong>tes y futuras un<br />
mundo <strong>en</strong> el <strong>que</strong> impere <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria.<br />
VISIÓN DE LA FAO<br />
Respon<strong>de</strong>r siempre a los i<strong>de</strong>ales y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los Miembros y <strong>de</strong><br />
ser reconocida por su función <strong>de</strong> dirección y su cooperación para<br />
ayudar a construir un mundo <strong>en</strong> el <strong>que</strong> impere <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria.<br />
www.fao.org