evaluaciones en la parcela de escorrentía y erosión. - InfoAndina
evaluaciones en la parcela de escorrentía y erosión. - InfoAndina
evaluaciones en la parcela de escorrentía y erosión. - InfoAndina
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Con<strong>de</strong>san/ Aspa<strong>de</strong>ruc<br />
GTZ.<br />
Manual<br />
Evaluaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> Parce<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Escorr<strong>en</strong>tia y Erosion<br />
Metodo <strong>de</strong> Medicion directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosion <strong>de</strong>l suelo<br />
Lima Noviembre,1996<br />
Carm<strong>en</strong> Felipe Morales B.<br />
Pres<strong>en</strong>tacion<br />
EI conv<strong>en</strong>io establecido <strong>en</strong>tre Aspa<strong>de</strong>ruc-Con<strong>de</strong>san <strong>en</strong> apoyo a <strong>la</strong><br />
evaluacion <strong>de</strong> los recursos naturales <strong>de</strong>l sitio piloto <strong>en</strong> Cajamarca, consi<strong>de</strong>ro <strong>de</strong><br />
suma importancia solicitar a <strong>la</strong> Ora Carm<strong>en</strong> Felipe Morales, que escribiera un<br />
manual <strong>en</strong> el cual se reflejara su ext<strong>en</strong>sa experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
conservacion <strong>de</strong> suelos.<br />
Este manual trata especificam<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> metodologia a seguir <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
evaluacion <strong>de</strong> <strong>la</strong>s perdidas <strong>de</strong> suelo y agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia, que permita estimar<br />
difer<strong>en</strong>tes condiciones ambi<strong>en</strong>tales y manejos <strong>de</strong>l suelo a traves <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
d<strong>en</strong>ominadas Parcel as <strong>de</strong> Escorr<strong>en</strong>tia y Erosion. .<br />
Se incluye <strong>en</strong> este manual una m<strong>en</strong>cion sobre el uso <strong>de</strong> los simu<strong>la</strong>dores<br />
<strong>de</strong> lIuvias, que unido al uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia pued<strong>en</strong> dar<br />
importante informacion <strong>en</strong> el recurso mas importante y restringido <strong>en</strong> los An<strong>de</strong>s<br />
que son los suelos <strong>de</strong> calidad agrico<strong>la</strong>.<br />
Agra<strong>de</strong>cemos <strong>la</strong> contribucion <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ora Carm<strong>en</strong> Felipe Morales, ex<br />
Oecana <strong>de</strong> Agronomia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Agronomia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional<br />
Agraria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Molina, asi como a <strong>la</strong> GTZ (Cooperacion Tecnica Alemana)<br />
qui<strong>en</strong>es a traves <strong>de</strong> los fondos asignados al proyecto "Evaluacion <strong>de</strong> 105<br />
Recursos Naturales <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s, ha permitido editar y distribuir esls necesario<br />
docum<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> colectividad ci<strong>en</strong>tifica.<br />
Mario E. Tapia<br />
Coordinador Sitio Piloto <strong>en</strong> Cajamarca<br />
Peru<br />
Noviembre <strong>de</strong> 1996
CONDESAN- GTZ<br />
ASPADERUC<br />
MANUAL DE LA PARCELA EXPERIMENTAL DE ESCORRENTIA Y EROSION<br />
Introduccion<br />
Metodo <strong>de</strong> medida directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosion <strong>de</strong>l suelo<br />
Dra. Carm<strong>en</strong> Felipe-Morales B.<br />
CONTENlOO<br />
1. La erosion <strong>de</strong> los suelos <strong>en</strong> el Peru.<br />
1.1. Importancia y ext<strong>en</strong>sion territorial.<br />
1.2. Cuantificacion <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosion.<br />
2. Partes constitutivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia y<br />
erosion.<br />
2.1. Campo experim<strong>en</strong>tal<br />
2.2. Sistema receptor<br />
3. Calculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l sistema receptor<br />
3.1. Calculo <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> maxima <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tfa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
parce<strong>la</strong>.<br />
3.2. Calculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad maxima <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t!a <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> parce<strong>la</strong>.<br />
3.3. Determinacion <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l sistema receptor<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong>.<br />
4. Medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> escorr<strong>en</strong>t!a y erosion.<br />
4.1- Proceso <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una parce<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>tfa y erosion.<br />
4.2. Calculo <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t!a.<br />
4.3. Calculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> perdida <strong>de</strong> suelo.<br />
4.4. Registros <strong>de</strong> campo y <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio.<br />
5. Medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> perdida <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l suelo.<br />
5.1. Nutri<strong>en</strong>tes arrastrados par el agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia<br />
5.2. Nutri<strong>en</strong>tes arrastrados par el suelo erosionado.<br />
6. Aplicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t!a y erosion.<br />
6.1. En <strong>la</strong> evaluacion <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lluvias <strong>en</strong>.<strong>la</strong><br />
erosion <strong>de</strong>l suelo.<br />
6.2. En <strong>la</strong> evaluacion <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud y gra<strong>de</strong> <strong>de</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> erosion <strong>de</strong>l suelo.<br />
6.3. En <strong>la</strong> evaluaci6n <strong>de</strong> <strong>la</strong> "erodibllidad" <strong>de</strong>l suelo.<br />
6.4. En <strong>la</strong> evaluaci6n <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura vegetal<br />
sobre el suelo.<br />
6.5. En <strong>la</strong> evaluacion <strong>de</strong> practicas erosivas y<br />
conservacionistas <strong>de</strong>l suelo.<br />
7. Uso <strong>de</strong> "simu<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> lluvias" <strong>en</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>tfa y erosion.<br />
_.J.<br />
INTRODUCCION<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preocupaciones <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nificadores <strong>en</strong> el uso<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra es <strong>de</strong> conocer, par 10 m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> forma aproximada<br />
cuanto es <strong>la</strong> perdida <strong>de</strong> suelo par efecto <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong><br />
erosion hIdrica, cuales son <strong>la</strong>s causas 0 factores que<br />
contribuy<strong>en</strong> a acelerar estas perdidas, y como contro<strong>la</strong>rlos.<br />
Fr<strong>en</strong>te a esta preocupacion, que es sabre todo impartante<br />
<strong>en</strong> pa1ses tropicales , los investigadores han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />
metodos <strong>de</strong> cuantificacion <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosion. Algunos <strong>de</strong> estos<br />
metodos son <strong>de</strong> medida directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosion, y otroB <strong>de</strong> medida<br />
indirecta mediante el empleo <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>s. Cabe sin embargo<br />
sefta<strong>la</strong>rque incluso el empleo <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>s estan basadaB <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
informacion suministrada por los metodos <strong>de</strong> medida directa <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> erosion <strong>en</strong> el campo.<br />
Uno <strong>de</strong> lOB metodos <strong>de</strong> medida directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> eroBi6n que ha<br />
<strong>de</strong>moBtrado una mayor confiabilidad <strong>en</strong> los reBultados<br />
obt<strong>en</strong>idos, as! como su versatilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigacion, razon<br />
por <strong>la</strong> cual es el que mayorm<strong>en</strong>te se utiliza <strong>en</strong> lOB estudioB <strong>de</strong><br />
erosion, es el <strong>de</strong> <strong>la</strong> PARCELA EXPERIMENTAL DE ESCORRENTIA Y<br />
EROSION.<br />
En el Peru eBta metodolog!a fue introducida <strong>en</strong> 1965 <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Universidad Nacional Agraria, mediante <strong>la</strong> construccion <strong>de</strong><br />
parce<strong>la</strong>s artificiales <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia , a traves <strong>de</strong> un Programa<br />
cooperativo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Universidad y el AID. Posteriorm<strong>en</strong>te, Be<br />
insta<strong>la</strong>ron algunaB parce<strong>la</strong>s <strong>en</strong> Tingo Maria <strong>en</strong> el InBtituto <strong>de</strong><br />
Selva que <strong>la</strong> UNALM t<strong>en</strong>ia <strong>en</strong> aquel <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> esa localidad.<br />
Sin embargo, BU uso fue re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te limitado, no habi<strong>en</strong>dose<br />
completado el registro <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> una campafta <strong>de</strong> lluvias.<br />
Es <strong>en</strong> 1974 que a traves <strong>de</strong> un conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> investigacion<br />
UNALM/CIP que se insta<strong>la</strong>n por un periodo <strong>de</strong> 6 aftos ,10<br />
parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> eBcorr<strong>en</strong>tia <strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Santa Ana-Huancayo<br />
y 10 <strong>en</strong> San Ramon-Chanchamayo. ElIas permitieron <strong>la</strong><br />
realizacion <strong>de</strong> diversas investigaciones y el acopio <strong>de</strong> una<br />
informacion muy valiosa , no solo <strong>de</strong>l punto <strong>de</strong> vista<br />
ci<strong>en</strong>tffico sino para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificacion <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l suelo <strong>en</strong><br />
esas localida<strong>de</strong>s (C. Felipe-Morales, 1978).<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, se han establecido parce<strong>la</strong>s simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong><br />
otras 10ca1ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra y Selva <strong>de</strong>l Peru. Cabe citar<br />
por 1a importancia <strong>de</strong>l ambito y <strong>la</strong> <strong>en</strong>vergadura <strong>de</strong>l Proyecto,<br />
<strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia insta<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el Hual<strong>la</strong>ga C<strong>en</strong>tral<br />
per <strong>la</strong> ONERN <strong>en</strong> el periodo 1983-1986.<br />
El pres<strong>en</strong>te manual constituye un aporte a <strong>la</strong> divulgacion<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> metodolog!a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t!a y erosion, a<br />
ser usada <strong>en</strong> los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Investigacion, UniverBida<strong>de</strong>s y<br />
otros. EstamoB seguros <strong>de</strong> que el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una red <strong>de</strong><br />
parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tfa y erosion <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sierra y Selva <strong>de</strong>l<br />
paIs, aportar!a informacion muy valiosa para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificaci6n<br />
<strong>de</strong>l uso racional <strong>de</strong>l suelo y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cu<strong>en</strong>cas Hidrograficas.<br />
2
1<br />
1.<br />
I,4<br />
]<br />
I<br />
J<br />
,]<br />
J<br />
a<br />
1. LA EROSION DE LOS SUELOS EN EL PERU<br />
1.1. Importancia y ext<strong>en</strong>sion territorial.<br />
Uno <strong>de</strong> los mayores problemas que afecta a los suelos <strong>en</strong><br />
el Peru, es sin lugar a dudas <strong>la</strong> erosion, 0 perdida<br />
f1sica <strong>de</strong>l suelo por efecto <strong>de</strong>l arrastre, principalm<strong>en</strong>te<br />
por el agua, 0 erosion h!drica.<br />
Esta situacion que afecta sabre todo a <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sa Region<br />
Andina se <strong>de</strong>be precisam<strong>en</strong>te al relieve montafioso<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Cordillera <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s, que <strong>de</strong>ja s<strong>en</strong>tir su influ<strong>en</strong>cia<br />
tanto <strong>en</strong> sus f<strong>la</strong>ncos occid<strong>en</strong>tales como ori<strong>en</strong>tales.<br />
Al efecto <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong>l relieve, se afia<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
agresividad climatica propia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones tropicales,<br />
al conc<strong>en</strong>trarse <strong>la</strong>s lluvias <strong>en</strong> unos pocos meses,<br />
alcanzando int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s erosivas. Esta situacion,<br />
evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, es mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra Y<br />
Selva Alta.<br />
A <strong>la</strong> accion <strong>de</strong>l relieve y <strong>de</strong>l clima como factores<br />
naturales <strong>de</strong>terminantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> erosion <strong>de</strong> los suelos, se<br />
Ie agrega el efecto <strong>de</strong> practicas erosivas que muchas<br />
veces el ser humane aplica a los suelos, tales como : el<br />
cultivo <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> maxima p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, mal manejo <strong>de</strong>l<br />
agua <strong>de</strong> riego, quema <strong>de</strong> rastrojos, sobrepastoreo, quema<br />
<strong>de</strong> pastos, <strong>de</strong>forestacion y quema <strong>de</strong> los bosques, mal<br />
trazo <strong>de</strong> carreteras etc. Es tanto 0 mas importante <strong>la</strong><br />
incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> procesos erosivos provocados por el humane<br />
que con justa razon se califica esta interv<strong>en</strong>cion<br />
negativa como erosion antropica.<br />
La ext<strong>en</strong>sion 0 superficie territorial afectada por<br />
procesos erosivos, segun diversoS grados <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad,<br />
fueron estimadas por <strong>la</strong> ONERN (1986), mostrandose dichas<br />
cifras <strong>en</strong> el Cuadro 1.<br />
En La Costa, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s lluvias son muy escasas,<strong>de</strong><br />
tiempo <strong>en</strong> tiempo, se produc<strong>en</strong> lluvias torr<strong>en</strong>cialespor<br />
efecto <strong>de</strong>l "f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>o<strong>de</strong>l Nifio", <strong>la</strong>s cuales <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>an<br />
procesos erosivosmuy severos. Cabe sino recordar los<br />
ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>sastrosos ocurridos <strong>en</strong> 1972 y 1983. Sin<br />
embargo, como se pue<strong>de</strong> apreciar <strong>en</strong> el Cuadro 1 los<br />
procesos erosivos h1dricospredominantes correspond<strong>en</strong>a<br />
gradosmuy ligero a ligero (59.2%), y solo un 3.6 % es<br />
<strong>de</strong> grado mo<strong>de</strong>rado. Estas perdidas <strong>de</strong> suelo estan<br />
mayorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminadospor un mal manejo <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong><br />
riego. Fu<strong>en</strong>te: ONERN, 1986<br />
La Costa, por su clima arido y su relievemayorm<strong>en</strong>te<br />
pIano, es mas propicia a <strong>la</strong> erosionprovocada por el<br />
vi<strong>en</strong>to 0 erosioneolica. Se estima asi que los procesos<br />
<strong>de</strong> caracter eolicopued<strong>en</strong> afectarhasta un 40.7 % <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
region costera,<strong>en</strong> grados ligeroY severo.<br />
3<br />
CUADRO 1. SUPERFICIE DE SUELOS AFECTADA POR EROSION ACTUAL EN<br />
EL PERU (En miles <strong>de</strong> has)<br />
EROSION COSTA SIERRA SELVA TOTAL<br />
HIDRICA has: % has: % has: % has: %<br />
Muy l1gera 6,992 1,842 9,466 18,300<br />
50.9 4.9 12.3 14.3<br />
Ligera 650 14,150 14,800<br />
4.7 37.6 11.6<br />
Mo<strong>de</strong>rada 480 15,102 1,200 16,782<br />
3.6 40.1 1.6 13.1<br />
Mo<strong>de</strong>rada a 4,600 4,600<br />
severa 12.2 3.6<br />
Muy severa 1,400 300 1,700<br />
3.7 0.4 1.5<br />
TOTAL 8,122 37,094 10,966 56,182<br />
59.2% 98.5% 14.3% 44.1%<br />
EROSION<br />
EOLICA<br />
Ligera 3,700 3,700<br />
26.9<br />
2.9<br />
Severa 1,900 1,900<br />
13.8<br />
1.5<br />
TOTAL: 5,600 5,600<br />
40.7%<br />
4.4%<br />
EROSION<br />
POTENCIAL<br />
Mo<strong>de</strong>rada 34,394 34,394<br />
44.6 26.9<br />
Alta 17,300. 17,300<br />
22.4 13.5<br />
TOTAL: 51,694 51,694<br />
67.0% 40.4%<br />
4
La Sierra es, sin lugar a dudas, <strong>la</strong> region natural mas<br />
afectada por procesos actuales <strong>de</strong> erosion hidrica. Ello<br />
<strong>en</strong> razon <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuertes p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes que <strong>la</strong> caracterizan,<br />
al <strong>en</strong>contrarse esta region <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a cordillera andina.<br />
A esta situacion tambi<strong>en</strong> contribuye <strong>en</strong> gran medidael uso<br />
<strong>de</strong>l suelo por <strong>en</strong>clma <strong>de</strong> su capacldad, g<strong>en</strong>erando un<br />
confllcto <strong>de</strong> UBO perman<strong>en</strong>te.<br />
El 60 % <strong>de</strong> los Buelos <strong>de</strong> La<br />
afectados por eroslon hidrlca <strong>en</strong><br />
mo<strong>de</strong>rado a muy severo.<br />
Sierra se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
grados que van <strong>de</strong>l<br />
En La Selva <strong>la</strong> eroslon actual <strong>de</strong> los suelos ser1a, segUn<br />
ONERN (1986), <strong>de</strong> 14.3 %, <strong>en</strong> un gra<strong>de</strong> mayorm<strong>en</strong>te muy<br />
11gero. Se consl<strong>de</strong>ra que con el avance <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>forestacion, y <strong>la</strong> Insta<strong>la</strong>cion <strong>de</strong> cultlvos erosivoB como<br />
<strong>la</strong> coca, ma1z, yuca y p<strong>la</strong>tanos, esta sltuaclon <strong>de</strong>be<br />
haberse agravado a <strong>la</strong> fecha.<br />
Cabe sefia<strong>la</strong>rque, <strong>en</strong> termlnos <strong>de</strong> erosion pot<strong>en</strong>c<strong>la</strong>l, esta<br />
region pres<strong>en</strong>tar1a un 67 % <strong>de</strong> su terrltorl0 susceptible a<br />
procesos <strong>de</strong> eroslon mo<strong>de</strong>rada a severa. Este aspecto por<br />
su Importanc<strong>la</strong> <strong>de</strong>be ser tomado muy <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta por <strong>la</strong>s<br />
dlversas organlzaciones estatales Y prlvadas que estan<br />
trabajando por el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta vasta region.<br />
En resum<strong>en</strong>, se estima que <strong>en</strong> el<br />
territorl0 estaria sl<strong>en</strong>do afectada<br />
<strong>de</strong> erosion hidrlca.<br />
Peru el 44 % <strong>de</strong> su<br />
por dlversos procesos<br />
SegUn F. Low (1966) <strong>la</strong> perdlda promedl0 <strong>de</strong> suelo <strong>en</strong> el<br />
Peru, por efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lluv<strong>la</strong>s es <strong>de</strong> 15 Tm/ha/afio,10<br />
que repres<strong>en</strong>ta mas <strong>de</strong>l doble <strong>de</strong>l promedio para Amerlca<br />
<strong>de</strong>l sur.<br />
51 se consl<strong>de</strong>ra que, segUn Wlschmeler y Smlth (1958) el<br />
rango <strong>de</strong> toleranc<strong>la</strong> <strong>de</strong> perdlda <strong>de</strong> suelo oscl1a <strong>en</strong>tre 3 a<br />
12 Tm/ha/ano, el Peru estar1a perdl<strong>en</strong>do <strong>en</strong> promedl0 mas<br />
suelo <strong>de</strong> 10 que su capacldad <strong>de</strong> reposicion se 10 permlte.<br />
1.2. CUANTIFICACION DE LA EROSION.<br />
La medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosion, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>dose como erosion, <strong>la</strong><br />
perdida fisica <strong>de</strong>l suelo, ha si<strong>de</strong> y es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
investigaclones que los conservacionistas <strong>de</strong>l suelo Ie<br />
dan <strong>la</strong> mayor importancia.<br />
Ello se <strong>de</strong>be al hecho <strong>de</strong> que, es a partlr <strong>de</strong> los valores<br />
medidos <strong>de</strong> perdida <strong>de</strong> suelo que se pued<strong>en</strong> hacer<br />
predicciones <strong>de</strong> riesgos <strong>de</strong> erosion.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, ellos nos permlt<strong>en</strong> evaluar <strong>de</strong> una manera<br />
cuantitativa <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> diversas practicas <strong>de</strong> control<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> erosion <strong>de</strong>l suelo.<br />
5<br />
--.J<br />
u<br />
En estudios<strong>de</strong> impactoambi<strong>en</strong>tal,<strong>la</strong>s medldas,<strong>de</strong> perdlda<br />
<strong>de</strong> suelo por procesos eroBivos, constituy<strong>en</strong> los<br />
indicadores mas confiables <strong>de</strong>l Impacto provocado por<br />
ag<strong>en</strong>tes naturales 0 antropicos.<br />
Exlst<strong>en</strong> numerosas metodolog1as <strong>de</strong> cuantificacion <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
erosion <strong>de</strong>l suelo. ElIas pued<strong>en</strong> ser agrupadas <strong>en</strong> una<br />
primera c<strong>la</strong>slficacion <strong>en</strong> : medidas directas y medidas<br />
indirectas.<br />
1.2.1. Medidas directas para evaluar <strong>la</strong> erosion.<br />
Las medidas dlrectas son aquel<strong>la</strong>s que se realizan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
zona misma <strong>en</strong> don<strong>de</strong> ocurre <strong>la</strong> erosion, <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
transporte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s part1cu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> suelo, 0 <strong>en</strong> <strong>la</strong>s areas <strong>de</strong><br />
acumu<strong>la</strong>cion <strong>de</strong> dichas part1cu<strong>la</strong>s 0 sedlm<strong>en</strong>tos.<br />
Exist<strong>en</strong> diversas metodologias al respecto; sin embargo,<br />
cabe m<strong>en</strong>cionar princlpalm<strong>en</strong>te, por su uso mas difundido,<br />
<strong>la</strong>s slgul<strong>en</strong>tes :<br />
Estacas graduadas.<br />
Estaciones <strong>de</strong> aforo.<br />
Parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia.<br />
A) Estacas graduadas.<br />
ElIas son mayorm<strong>en</strong>te usadas por los geomorfologos, y<br />
permit<strong>en</strong>estimar<strong>de</strong> una manera aproxlmada<strong>la</strong> eroslon <strong>de</strong>l<br />
suelo, pero tambi<strong>en</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>cion <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>eral.<br />
Las estacasson g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, <strong>de</strong> 50 ems <strong>de</strong><br />
longitudy I" <strong>de</strong> grosor.Comotoda estaca que va a ser<br />
introducida <strong>en</strong> el suelo, termina <strong>en</strong> punta a fin <strong>de</strong><br />
facl1itar dicha operaci6n.<br />
En <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> longltud <strong>de</strong> <strong>la</strong> estaca, se marca con<br />
tlnta in<strong>de</strong>leble <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia amarl11a, el punto "cero"<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> estaca. A partir <strong>de</strong> esta marca, por <strong>en</strong>cima y por<br />
<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, se gradua <strong>la</strong> estaca <strong>en</strong> c<strong>en</strong>t1metros.<br />
Al introduclr dicha estaca <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o, <strong>la</strong> marca <strong>de</strong>l<br />
cero <strong>de</strong>be coincidlr con <strong>la</strong> superficie (ver fig <strong>la</strong>).<br />
Si, por efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> escorr<strong>en</strong>tia se produjera arrastre <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> suelo, al cabo <strong>de</strong> un tiempo al<br />
rebajarse <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o, <strong>la</strong> estaca quedaria<br />
con <strong>la</strong> marca <strong>de</strong>l "cero" por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l<br />
terr<strong>en</strong>o (ver flg 1b). La medida <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> superficle <strong>de</strong>l<br />
suelo y <strong>la</strong> marca c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> estaca 0 punto cero da un<br />
estimado <strong>de</strong>l espesor <strong>de</strong> suelo eroslonado.<br />
Si, por el contrarl0, <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> estaca se<br />
6
~p,.<br />
~\O<br />
~<br />
FIG 1~ USO DE E STA cAs<br />
esracCl co'" el cero (0)<br />
.:I rGiS ole JiJ S IJperf'cle<br />
<strong>de</strong>l terre no.<br />
:1.h: es/dc,; CO" eI cero (0)<br />
par el'lcima cJQ /iJ<br />
SlJl'erffcle oItll terr<strong>en</strong>o~<br />
<strong>de</strong>bic/o d Id eroslt5"<br />
i C ; es~c" co" el c:ero(O)<br />
f
Indudablem<strong>en</strong>te, este metodo <strong>de</strong> medida es aproximativo ya<br />
que no siempre todo el suelo erosionado <strong>de</strong> los terr<strong>en</strong>os<br />
va a llegar al curso <strong>de</strong> agua principal, ocurri<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />
diversos lugares <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cu<strong>en</strong>ca, acumu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />
sedim<strong>en</strong>tos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes altas que fueron<br />
arrastrados por escorr<strong>en</strong>tias 11bres 0 <strong>en</strong> napas. Sin<br />
embargo, con el tiempo (a esca<strong>la</strong> geologica), se produce<br />
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te el arrastre <strong>de</strong> los sedim<strong>en</strong>tos hacia los<br />
cursos <strong>de</strong> agua.<br />
Las v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong>l<br />
sigui<strong>en</strong>tes uso <strong>de</strong> esta metodoiogia son <strong>la</strong>s<br />
- Permit<strong>en</strong> estimar <strong>la</strong> erosion <strong>en</strong> espacios mayores tales<br />
como cu<strong>en</strong>cas hidrograficas.<br />
- En muchos lugares ya se cu<strong>en</strong>tan con estos registros, 10<br />
cual permite su uso inmediato.<br />
Las <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas mas importantes son :<br />
- Contar con un bu<strong>en</strong> numero <strong>de</strong> anos <strong>de</strong> registro a fin <strong>de</strong><br />
que <strong>la</strong> informacion sea confiable.<br />
- El costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>cion <strong>de</strong> equipos y sobre todo <strong>de</strong><br />
su mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to.<br />
- Contar con personal capacitado y rsponsable que efectue<br />
dichas mediciones <strong>de</strong> manera cuidadosa<br />
resulta mas economico a <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga gastar <strong>en</strong><br />
(al respecto,<br />
<strong>la</strong> insta<strong>la</strong>cion<br />
<strong>de</strong> equipos <strong>de</strong> registro automatico y <strong>de</strong> alta precision,<br />
que tal tarea). <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong><br />
C) Parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tfa y erosion.<br />
Es <strong>la</strong> metodologia mas empleada por los investigadores <strong>en</strong><br />
erosion <strong>de</strong>l suelo ya que el<strong>la</strong> permite un mejor control<br />
<strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> erosion, principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tipo <strong>la</strong>minar.<br />
Este metodo es el que<br />
manual, razon por <strong>la</strong><br />
este acapite.<br />
1.2.2. Metodos indirectos para medir erosion.<br />
se va a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te<br />
cual se abrevia <strong>la</strong> explicaci6n <strong>en</strong><br />
Ellos se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> los metodos directos. Es <strong>de</strong>cir, una<br />
vez que se obti<strong>en</strong>e mediante los metodos directos un bu<strong>en</strong><br />
numero <strong>de</strong> observaciones correspondi<strong>en</strong>tes al mayor nGmero<br />
<strong>de</strong> aftos <strong>de</strong> registro, dichos datos permit<strong>en</strong> analizar los<br />
factores <strong>de</strong> erosion, el grado <strong>de</strong> participacion <strong>de</strong> cada<br />
uno <strong>de</strong> ellos, establecer sus re<strong>la</strong>ciones, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />
8<br />
basados <strong>en</strong> analisisestadisticos a fin <strong>de</strong> establecer<br />
formu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> prediccion.<br />
Existe una gran cantidad <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>s que, utilizando uno<br />
o mas factores <strong>de</strong> erosion, tratan <strong>de</strong> estimar <strong>la</strong> erosion<br />
hidrica. De el<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s mas conocidas y usadas <strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes lugares son dos :<br />
La formu<strong>la</strong> <strong>de</strong> Fournier (a nivel <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>ca)<br />
La formu<strong>la</strong> <strong>de</strong> Wischmeier y Smith, mas conocida como<br />
.. La ecuacion universal <strong>de</strong> perdida <strong>de</strong> suelo" ( a nivel<br />
<strong>de</strong> parce<strong>la</strong>).<br />
A. La formu<strong>la</strong> <strong>de</strong> Fournier.<br />
Su autor, el conservacionista<br />
(1960), establecio, sobre <strong>la</strong><br />
precipitacion pluvial as! como<br />
<strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion<br />
serie <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones, hasta<br />
e<strong>la</strong>boraci6n <strong>de</strong> un indice<br />
corre<strong>la</strong>cion <strong>en</strong>tre el clima y<br />
cu<strong>en</strong>ca.<br />
frances Fre<strong>de</strong>ric Fournier<br />
base <strong>de</strong> los registros <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> caudales y carga solida<br />
<strong>de</strong> 96 rios <strong>de</strong>l Mundo, una<br />
finalm<strong>en</strong>te llegar a <strong>la</strong><br />
que pres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> mejor<br />
<strong>la</strong> erosi6n ocurrida <strong>en</strong> dicha<br />
Dicho Indice, l<strong>la</strong>mado Indice <strong>de</strong> Fournier (IF) es el<br />
sigui<strong>en</strong>te :<br />
IF =J2III2<br />
Pa<br />
Si<strong>en</strong>do :<br />
pm2 : <strong>la</strong> precipitaci6nmaximam<strong>en</strong>sualpromedio<strong>de</strong>l mayor<br />
numero <strong>de</strong> aftos <strong>de</strong> registro, elevada al cuadrado.<br />
Pa: <strong>la</strong> precipitaci6n anual promedio <strong>de</strong>l mayor nGmero <strong>de</strong><br />
aftos <strong>de</strong> registro.<br />
A fin <strong>de</strong> incorporar el factor relieve, Fournier<br />
estableci6 el valor <strong>de</strong> Coefici<strong>en</strong>te orografico (CO) <strong>de</strong> una<br />
Cu<strong>en</strong>ca, el cual se expresa <strong>de</strong>l modo sigui<strong>en</strong>te :<br />
co = HR2<br />
S<br />
Si<strong>en</strong>do :<br />
Hp2 : altura promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca, elevada al cuadrado.<br />
S : superficie proyectada <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca.<br />
Con estos dos coefici<strong>en</strong>tes, Fournier<br />
9<br />
establecio cuatro<br />
_J _ - -----
formu<strong>la</strong>s, a fin <strong>de</strong> estimar 10 que<br />
<strong>de</strong>gradaci6n espec!fica <strong>de</strong> una cu<strong>en</strong>ca<br />
TM IKm2. Dichas formu<strong>la</strong>s son :<br />
el l<strong>la</strong>mo<br />
(DS) expresada<br />
(1) Para relieves poco ac<strong>en</strong>tuados y suaves, con:<br />
CO m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 6 eIF m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 20 , <strong>la</strong>formu<strong>la</strong> a<br />
usar es :<br />
D S = 6.14 x IF - 49.76<br />
(2) Para relieves poco ac<strong>en</strong>tuados, con<br />
CO m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 6 e IF mayor <strong>de</strong> 20, <strong>la</strong> formu<strong>la</strong> es<br />
D S = 27.12 x IF - 475.4<br />
(3)<br />
Para relieves ac<strong>en</strong>tuados con p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes abruptas y<br />
para todo tipo <strong>de</strong> climas,excepto regiones<br />
formu<strong>la</strong> semiaridas,con es : CO mayor <strong>de</strong> 6e IF mayor <strong>de</strong>9.7 , <strong>la</strong><br />
D S = 52.49 x IF - 513<br />
(4) Para relieves ac<strong>en</strong>tuados, situados <strong>en</strong> climas aridos y<br />
semiaridos,con CO mayor <strong>de</strong>6 e IF mayor <strong>de</strong>9.7 , <strong>la</strong><br />
formu<strong>la</strong> es :<br />
D S = 91.76 x IF - 737.62<br />
Las v<strong>en</strong>tajas que pres<strong>en</strong>ta el uso <strong>de</strong> estas formu<strong>la</strong>s<br />
Utiliza datos factibles <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er facilm<strong>en</strong>te.<br />
Permite estimar <strong>la</strong> erosion <strong>de</strong>l suelo <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s<br />
espacios como <strong>la</strong>s Cu<strong>en</strong>cas, y d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>el<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s<br />
subcu<strong>en</strong>cas.<br />
Las <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas son :<br />
son<br />
No consi<strong>de</strong>ra otros factores <strong>de</strong> erosion tales como : el<br />
tipo <strong>de</strong> suelo, <strong>la</strong> vegetacion y <strong>la</strong>s Practicas <strong>de</strong> manejo<br />
<strong>de</strong>l suelo.<br />
No es apropiada para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificacion <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
conservacion <strong>de</strong> suelos <strong>en</strong> areas peguefiastales como<br />
fincas <strong>de</strong> agricultores.<br />
10<br />
La<br />
<strong>en</strong><br />
[<br />
I<br />
I<br />
t<br />
B. Ecuaci6n Universal <strong>de</strong> perdida <strong>de</strong> suelo.<br />
Es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formu<strong>la</strong>s<br />
predicci6n <strong>de</strong> <strong>la</strong> perdida<br />
erosion h1drica.<br />
<strong>de</strong> uso mas amplio para<br />
<strong>de</strong> suelo por efecto <strong>de</strong><br />
Sus autores, Wischmeier, W.H. y Smith, D.D. (1960)<br />
e<strong>la</strong>boraron esta ecuacion sabre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una copiosa<br />
informacion obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> investigaciones con parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>t1a, principalm<strong>en</strong>te conducidas <strong>en</strong> EstadoB Unidos<br />
pero tambi<strong>en</strong> <strong>en</strong> otros palses.<br />
Est a ecuacion se expresa <strong>de</strong>l modo sigui<strong>en</strong>te<br />
Don<strong>de</strong><br />
A = R. K. L. S. C. P.<br />
A : es <strong>la</strong> perdida promedio <strong>de</strong> suelo, expresada <strong>en</strong><br />
tone<strong>la</strong>das por unidad <strong>de</strong> area, calcu<strong>la</strong>da con dicha<br />
ecuacion.<br />
B : factor <strong>de</strong> erosividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> lluvia.<br />
K : factor <strong>de</strong> erodibilidad <strong>de</strong>l suelo.<br />
L : factor <strong>de</strong> longitud <strong>de</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />
S : factor <strong>de</strong> inclinaci6n <strong>de</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />
C : factor <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong>l cultivo.<br />
P : factor <strong>de</strong> practicas <strong>de</strong> conservacion <strong>de</strong>l suelo.<br />
La <strong>de</strong>terminacion numerica <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ecuacion es motivo <strong>de</strong> diversos calculos y uso <strong>de</strong><br />
coefici<strong>en</strong>tes (para mayor <strong>de</strong>talle buscar refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 105<br />
autores). A fin <strong>de</strong> facilitar dichos calculos y para el<br />
caso <strong>de</strong> los factores K, L, S, C y P ,los autores han<br />
cnfeccionado tab<strong>la</strong>s y abacos que facilitan <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>cion<br />
<strong>de</strong> dichos coefici<strong>en</strong>tes.<br />
En el caso <strong>de</strong>l factor R, gue expresa el efecto erosive <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> lluvia, es precise conocer <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s.<br />
Ello reguiere contar con equipos <strong>de</strong> mayor precision para<br />
el registro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lluvias, es <strong>de</strong>cir pluviografos y no<br />
solo pluviometros, y <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> registro diario.<br />
Esta ha sido una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales limitaciones para <strong>la</strong><br />
aplicacion <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ecuacion Universal <strong>de</strong> perdida <strong>de</strong> suelo<br />
<strong>en</strong> el Peru. En muy pocas estaciones meteorologicas <strong>en</strong> el<br />
pals se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> insta<strong>la</strong>dos pluviografos y m<strong>en</strong>os aUn <strong>de</strong><br />
registro diario.<br />
Esta l1mitaci6n<br />
muchos palses<br />
sin<br />
<strong>de</strong>l<br />
embargo, que<br />
Tercer Mundo,<br />
11<br />
<strong>la</strong><br />
<strong>la</strong><br />
afecta igualm<strong>en</strong>te a<br />
ha tratado <strong>de</strong> ser
superada por algunos investigadores como Roose (1977)<br />
para el caso <strong>de</strong>l Africa, proponi<strong>en</strong>do una formu<strong>la</strong>empirica<br />
que permita calcu<strong>la</strong>r el factor R <strong>en</strong> base al valor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
precipitacion pluvial anual promedio.<br />
En el Peru, Axel Dourojeanni y Manuel Paulet (1967)<br />
fueron los primeros <strong>en</strong> aplicar dicha ecuacion.<br />
Las v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> esta ecuacion son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes: el campo experim<strong>en</strong>tal<br />
El<strong>la</strong> permite estimar, <strong>de</strong> una manera mas completa, ya<br />
queinvolucra a todos los factores, <strong>la</strong> erosion<br />
pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l suelo anivel <strong>de</strong> areas pequeBas como<br />
fincas y parce<strong>la</strong>s agrlco<strong>la</strong>s.<br />
Si se cu<strong>en</strong>ta con toda <strong>la</strong> informacion necesaria para <strong>la</strong><br />
aplicacion <strong>de</strong> dicha ecuacion,los calculos son<br />
s<strong>en</strong>cillos y re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te rapidos.<br />
Las <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas principales <strong>de</strong> su uso son :<br />
- La aplicacion <strong>de</strong> <strong>la</strong> ecuacion <strong>en</strong> aquellos lugares <strong>en</strong><br />
cuales el valor <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> erosion todavia<br />
estan <strong>de</strong>terminados, es peligroso. Ello involucra<br />
necsidad <strong>de</strong> efectuar investigaciones previas.<br />
- Como toda ecuacion, al tratarse <strong>de</strong> calculos teoricos <strong>de</strong><br />
procesos naturales, siempre se corre el riesgo <strong>de</strong><br />
subestimar 0 <strong>en</strong> su <strong>de</strong>fecto sobrestimar los valores reales<br />
<strong>de</strong> erosion.<br />
12<br />
los<br />
no<br />
<strong>la</strong><br />
--<br />
2. PARTES CONSTITUTIVAS DE LA PARCELA DE ESCORRENTIA Y<br />
EROSION.<br />
Las Parcel as experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t<strong>la</strong> y<br />
erosion estan constituidas <strong>de</strong> dos gran<strong>de</strong>s partes<br />
el sistema receptor, ubicado <strong>en</strong> el <strong>la</strong>do inferior <strong>de</strong>l<br />
campo.<br />
Es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta previo al establecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t<strong>la</strong>, los sigui<strong>en</strong>tes criterios :<br />
- el tamaBo y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong>l campo experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>b<strong>en</strong> se~<br />
repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong>l medio natural que se quiere estudiar.<br />
el tamaBo <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong>be ser re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te pequeBo, a<br />
fin <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> agua y suelo recogidas sean<br />
facilm<strong>en</strong>te medibles.<br />
El sistema receptor <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er tales dim<strong>en</strong>siones que Ie<br />
permitan almac<strong>en</strong>ar <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> agua, cargada <strong>de</strong><br />
sedim<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>spues <strong>de</strong>l escurrimi<strong>en</strong>to mas int<strong>en</strong>so que<br />
pueda ocurrir bajo <strong>la</strong>s condiciones climaticas <strong>de</strong>l lugar<br />
experim<strong>en</strong>tal. El <strong>de</strong>be asimismo permitir el almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t<strong>la</strong> cuando el<strong>la</strong> alcanza <strong>la</strong> velocidad<br />
maxima s<strong>en</strong>sible <strong>de</strong> ser alcanzada segUn el clima <strong>de</strong>l<br />
lugar.<br />
2.1.CAMPO EXPERIMENTAL.<br />
2.1.1. DESCRIPCION.<br />
El campo experim<strong>en</strong>tal es un campo <strong>de</strong> forma rectangu<strong>la</strong>r<br />
ubicado <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o.<br />
El <strong>de</strong>be estar <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te limitado <strong>en</strong> su bordo superior,<br />
asl como <strong>en</strong> sus bordos <strong>la</strong>terales, por tabiques <strong>de</strong> metal 0<br />
<strong>de</strong> otro material impermeable, incrustados <strong>en</strong> el suelo<br />
(aprox. 20 ems por <strong>de</strong>bajo y 20 cms por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
superficie <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o), <strong>de</strong> tal modo <strong>de</strong> impedir el<br />
ingreso <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t<strong>la</strong> prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> campos aledaBos. En<br />
su <strong>la</strong>do 0 bor<strong>de</strong> inferior se ubica el sistema colector <strong>de</strong><br />
agua y sedim<strong>en</strong>tos acarreados <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> (ver fig. 2).<br />
El objetivg6e esta rigurosa <strong>de</strong>limitacion<strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong><br />
es para que elIa actue como una verda<strong>de</strong>ra "microcu<strong>en</strong>ca",<br />
<strong>de</strong> tal modo que <strong>la</strong> escorr<strong>en</strong>t<strong>la</strong> superficial que <strong>en</strong> el<strong>la</strong><br />
ocurra sea exclusivam<strong>en</strong>te producida por <strong>la</strong> lluvia que<br />
cae directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el campo experim<strong>en</strong>tal.<br />
13
PARCELA<br />
investigacion ci<strong>en</strong>tifica, es necesario consi<strong>de</strong>rar por 10<br />
m<strong>en</strong>os 2 parce<strong>la</strong>s (0 repeticiones) por cada tratami<strong>en</strong>to<br />
experim<strong>en</strong>tal. Este requisito pue<strong>de</strong> obviarse si el uso que<br />
se dara a<strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s es unicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>mostrativo.<br />
2.2.SISTEMA RECEPTOR.<br />
el uso <strong>de</strong> Parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a,si<strong>en</strong>do <strong>en</strong> Estados<br />
Unidos <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se dis<strong>en</strong>o e inicio este dispositivo<br />
experim<strong>en</strong>tal. Para mayor <strong>de</strong>talle al respecto se<br />
recomi<strong>en</strong>da consul tar <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> F. Fournier (1954).<br />
A continuacion se <strong>de</strong>scribira algunos sistemas<br />
colectores usados por diversas instituciones <strong>de</strong><br />
investigacionprincipalm<strong>en</strong>t <strong>en</strong> AmericaLatina.<br />
2.2.1. COMPONENTES. A. Sistema receptor usado por <strong>la</strong> Universidad Nacional<br />
Agraria-La Molina, Lima,Peru.<br />
Las partes que constituy<strong>en</strong> el sistema receptor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a son basicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
- un canal colector, situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte inferior <strong>de</strong>l<br />
campo experim<strong>en</strong>tal.<br />
- un canal conductor, el cual sirve para conducir el agua<br />
y los sedim<strong>en</strong>tos recogidos <strong>en</strong> el canal colector hacia el<br />
primer tanque receptor.<br />
- tanques receptores, los cuales pued<strong>en</strong><br />
cada parce<strong>la</strong> y sirv<strong>en</strong> para almac<strong>en</strong>ar<br />
sedim<strong>en</strong>tos producidos por <strong>la</strong> escorr<strong>en</strong>t1a<br />
<strong>la</strong> parce<strong>la</strong>.<br />
ser varios por<br />
el agua y los<br />
superficial <strong>de</strong><br />
Los tanques receptores pued<strong>en</strong> comunicarse<strong>en</strong>tre s1 a<br />
traves <strong>de</strong> ciertosdispositivosconocidoscomo partidores.<br />
2.2.2. DESCRIPCION DE CADA COMPONENTE.<br />
G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te el material utilizado para <strong>la</strong> construccion<br />
<strong>de</strong>l sistema colector es metalico, y <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia fierro<br />
galvanizado 0 aluminio, a fin <strong>de</strong> evitar que con el<br />
tiempo, al estar <strong>en</strong> contacto continuo con el agua, se<br />
oxi<strong>de</strong> y <strong>de</strong>teriore.<br />
En algunas estaciones experim<strong>en</strong>tales se vi<strong>en</strong>e usando el<br />
cem<strong>en</strong>ta como material para el sistema colector. En este<br />
caso <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s son perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> su<br />
ubicacion.<br />
Si bi<strong>en</strong> el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> todo sistema colector esta<br />
basado <strong>en</strong> los mismos principios, sin embargo, se' dan<br />
numerosas variantes <strong>en</strong> cuanto al dis<strong>en</strong>o, tan<strong>la</strong>nosy formas<br />
<strong>de</strong> sus compon<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los partidores.<br />
Cabe <strong>de</strong>stacar al respecto, el esfuerzo realizado por el<br />
Servicio Nacional <strong>de</strong> Conservacion <strong>de</strong> Suelos <strong>de</strong> Estados<br />
Unidos, creado <strong>en</strong> 1933, no solo <strong>en</strong> <strong>la</strong> realizacion <strong>de</strong><br />
obras <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosion, si no <strong>en</strong> <strong>la</strong> conduccion y<br />
apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigacion <strong>en</strong> conservacion <strong>de</strong> suelos. Una<br />
linea importante <strong>de</strong> investigacion ha si<strong>de</strong> realizada con<br />
15<br />
Mediante un conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> investigacion establecido <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong> Universidad Nacional Agraria-La Molina (a traves <strong>de</strong> su<br />
Dpto. <strong>de</strong> Suelos y con el li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dra. Carm<strong>en</strong><br />
Felipe-Morales B.), y el C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Papa<br />
(a traves <strong>de</strong> su Dpto. <strong>de</strong> Fisiolog1a Vegetal y con el<br />
li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong>l Dr. Raymond Meyer) se establecieron <strong>en</strong><br />
1974, 10 parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a <strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Santa<br />
Ana, Huancayo (Fundo <strong>de</strong>l Ing. Luza). Al ano sigui<strong>en</strong>te se<br />
insta<strong>la</strong>ron otras 10 parce<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> San<br />
Ramon, Chanchamayo (CAP "Tupac Amaru Nil 189).<br />
El sistema colector usado se basc, <strong>en</strong> los aspectos<br />
fundam<strong>en</strong>tales, <strong>en</strong> el dis<strong>en</strong>o usado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Estacion<br />
Experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Conservacion <strong>de</strong> Suelos <strong>de</strong>l Piamonte Sur,<br />
<strong>en</strong> el Estado <strong>de</strong> Georgia, USA, el cual es <strong>de</strong>scrito por<br />
Fournier (1954).<br />
Este mo<strong>de</strong>le <strong>de</strong> sistema colector consta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes ya<br />
indicadas : canal colector, canal conductor, estanques<br />
receptores y partidores. Todos estos compon<strong>en</strong>tes son<br />
<strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te metalicos, y pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
caracter1sticas: (C. Felipe-Morales y co<strong>la</strong>b. 1977).<br />
CanRl co]p.cto:c...<br />
Si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sion <strong>de</strong>l<br />
parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> 4m x 10 m<br />
una longitud <strong>de</strong> 4m a<br />
parce<strong>la</strong>.<br />
campo experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
(40 m2), el canal colector t<strong>en</strong>ia<br />
fin <strong>de</strong> ajustarse al ancho <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Dicho canal t<strong>en</strong>ia <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un paralelepipedo<br />
rectangu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> un ancho <strong>de</strong> 25 cms., <strong>de</strong> una altura <strong>de</strong> 20<br />
cms. y <strong>de</strong> una longitud, como ya se indico, <strong>de</strong> 4m. La<br />
pared <strong>de</strong>l canal, situada <strong>en</strong> el bor<strong>de</strong> inferior <strong>de</strong>l campo,<br />
se prolongaba <strong>en</strong> una banda metalica <strong>de</strong> 20 CffiS.<strong>la</strong> que se<br />
dob<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> un angulo <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 90° adhiri<strong>en</strong>dose<br />
estrecham<strong>en</strong>te sobre el marg<strong>en</strong> inferior <strong>de</strong>l campo a fin <strong>de</strong><br />
formar una superficie continua, evitando perdidas <strong>de</strong><br />
infiltracion <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia a 10 <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pared <strong>de</strong>l canal (ver fig 3).<br />
En algunos casos, para evitar que el agua <strong>de</strong> lluv<strong>la</strong> caiga<br />
---.- -- - ---<br />
16
FIG 3.. CORTE DEL CAtJRL COl-ECTOR<br />
-l% <strong>de</strong><br />
p<strong>en</strong>e/iell re<br />
CON PESTA NA /I.1I:TALICA SOBRE<br />
E.L 80Rl>O /W FE RIO R DE LA PARCE LA<br />
f t 1 / / {/ Y //<br />
~ .2~ <strong>de</strong><br />
{'fiT! J iefl re<br />
FIG Lf..CANAL CO LEcTOR CoN PENDIENTE<br />
HACfA E.L CENTRO<br />
directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el canal colector, 10 que falsearia los<br />
resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia si no se hac<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s correcciones necesarias, se recomi<strong>en</strong>da colocar un<br />
techo al canal colector.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, para facilitar <strong>la</strong> evacuacion <strong>de</strong>l agua y <strong>de</strong><br />
los sedim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l canal colector, hacia los estanques<br />
receptores, el fondo 0 base <strong>de</strong>l canal <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er una<br />
ligera p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los extremos hacia el c<strong>en</strong>tro <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />
se conecta con el canal conductor. Esta p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te no <strong>de</strong>be<br />
sobrepasar el 5% (ver fig. 4).<br />
Canal conductor<br />
Ti<strong>en</strong>e tambi<strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un paralelepipedo rectangu<strong>la</strong>r,<br />
pero <strong>de</strong> una longitud no mayor <strong>de</strong> 1m. Su altura es simi<strong>la</strong>r<br />
a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l canal colector, al cual va conectado, es <strong>de</strong>cir<br />
20 ems., y su ancho es <strong>de</strong> 15 a 20 ems.<br />
Esta unido al canal colector <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pared exterior <strong>de</strong> este, y se Ie da una p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 2%, a<br />
fin <strong>de</strong> facilitar <strong>la</strong> conduceion <strong>de</strong>l agua y sedim<strong>en</strong>tos al<br />
ler tanque receptor.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el<br />
coloca un capuchon<br />
ret<strong>en</strong>er materiales<br />
pudieran haber Bi<strong>de</strong><br />
(ver fig. 5).<br />
CilindroB receDtores_<br />
extreme anterior <strong>de</strong> dicho canal se<br />
<strong>de</strong> mal<strong>la</strong> <strong>de</strong> 4 x 4 mms., a fin <strong>de</strong><br />
gruesos,piedras,tallos u hOjas, que<br />
arrastradoshacia el canal colector.<br />
A fin <strong>de</strong> abaratar los costos <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>ci6n <strong>de</strong><br />
parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
usaron como tanques receptores, cilindros<br />
aceite <strong>de</strong> 60 litros <strong>de</strong> capacidad.<br />
<strong>la</strong>s<br />
UNALM ,<br />
vacios se<br />
<strong>de</strong><br />
El Primer cilindro, es el que eata conectado directam<strong>en</strong>te<br />
con el canal conductor y que por 10 tanto recibe <strong>la</strong><br />
primera carga <strong>de</strong> agua y sedim<strong>en</strong>tos proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l campo<br />
experim<strong>en</strong>tal.<br />
A fin <strong>de</strong> evitar que el ll<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>l ler cilindro<br />
se realice <strong>en</strong> forma turbul<strong>en</strong>ta, se coloca <strong>en</strong> el interior<br />
<strong>de</strong> este un tabique metalico, <strong>en</strong> forma vertical, <strong>en</strong> el<br />
c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l cilindro, el que <strong>de</strong>ja un espacio libre <strong>de</strong><br />
aprox. 20 ems <strong>en</strong> su extreme interior. De eate modo el<br />
agua ingresa a <strong>la</strong> Ira seccion <strong>de</strong>l cilindro <strong>en</strong> forma<br />
turbul<strong>en</strong>ta, pero es fr<strong>en</strong>ada per el tabique c<strong>en</strong>tral y<br />
asci<strong>en</strong><strong>de</strong> suavem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>. 2da seccion <strong>de</strong>l cilindro. El<br />
exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>l ler cilindro, que <strong>de</strong>bers ser<br />
recogido por un 2do cilindro, se hara asi <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> un<br />
flujo uniforme (ver fig. 5).<br />
El numero <strong>de</strong> cilindros que <strong>de</strong>bera insta<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> cada<br />
sistema colector, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> estimado <strong>de</strong><br />
17
.<br />
,<br />
.-<br />
,<br />
FIG S.. CANAL CONDUCTOR CON MAR-cO Dc<br />
l1'A LLA Y 1'£r elL IN j) R. 0' CON<br />
TA {JI Gl U E ME TA L I C 0<br />
escorr<strong>en</strong>tia maxima diaria producido <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong>, el<br />
cual a su vez <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong> precipitacion <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona,<br />
<strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> suelo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o, <strong>de</strong>l tipo<br />
<strong>de</strong> cobertura vegetal, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> practica <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong>l<br />
suelo. Es asi que, parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia <strong>de</strong> 40 m2,<br />
insta<strong>la</strong>das bajo <strong>la</strong>s condiciones climaticas <strong>de</strong> Huancayo<br />
(Sierra C<strong>en</strong>tral), con una precipitacion <strong>de</strong> 700 rom/ano<br />
<strong>en</strong> un suelo <strong>de</strong> textura Franco Arcillo gravosa, con una<br />
p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 25%, y con una rotacion <strong>de</strong> papa-maiz-av<strong>en</strong>a,<br />
el numero <strong>de</strong> cilindros requerido fue <strong>de</strong> 2 con una<br />
capacidad <strong>de</strong> 60 litros <strong>de</strong> capacidad y con un partidor<br />
<strong>en</strong>tre el leI"y 2do cilindro.<br />
En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> San Ramon, Chanchamayo<br />
(Selva Alta C<strong>en</strong>tral), parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas dim<strong>en</strong>siones<br />
anteriores pero bajo condiciones climaticas mas humedas,<br />
con una precipitacion <strong>de</strong> 2,500 mms pOl"ano, con un suelo<br />
<strong>de</strong> textura Franca, con una p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 30% y con una<br />
rotacion <strong>de</strong> maiz-frijol-papa, requirieron no m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 3<br />
cilindros, 2 <strong>de</strong> ellos con partidores.<br />
EB.1"tido1"es<br />
Los partidores son<br />
el <strong>de</strong> conducir una<br />
que provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> un<br />
contiguo.<br />
dispositivos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como funcion<br />
fraccion <strong>de</strong>l exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tfa<br />
cilindro receptor hacia el cilindro<br />
En un sistema co lector compuesto <strong>de</strong> 2 cilindros, el<br />
partidor esta ubicado solo <strong>en</strong> el primer cilindro. Si el<br />
sistema consta <strong>de</strong> 3 cilindros, el leI" y 2do cilindro<br />
pres<strong>en</strong>taran partidores, no as! el 3er cilindro.<br />
Exist<strong>en</strong>muchos mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> partidores,el<br />
UNALM consiste<strong>en</strong> un canal <strong>de</strong> seccion<br />
aproximadam<strong>en</strong>te15 cms <strong>de</strong> altura, y<br />
longitud. El ancho <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l numero<br />
t<strong>en</strong>dra cada partidor.<br />
empleado pOl"<br />
rectangu<strong>la</strong>r,<br />
<strong>de</strong> 50 cms<br />
<strong>de</strong> ranuras<br />
<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong><br />
que<br />
Este canal esta abierto <strong>en</strong> el extremo que esta unldo a <strong>la</strong><br />
parte superior <strong>de</strong>l leI" cilindro, a fin <strong>de</strong> permitir que el<br />
exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> agua 10 atravieze sin dificultad. Es<br />
importante s<strong>en</strong>a<strong>la</strong>r que el fondo <strong>de</strong>l canal <strong>de</strong>be estar<br />
completam<strong>en</strong>te horizontal y a nivel, a fin <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />
<strong>la</strong>mina <strong>de</strong> agua fluya <strong>de</strong> manera muy homog<strong>en</strong>ea. El extrema<br />
aval <strong>de</strong>l partidor esta cerrado pOl" una p<strong>la</strong>ca metalica<br />
perforada pOl" un numero impar <strong>de</strong> ranuras <strong>de</strong> forma<br />
horizontal y <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tico tamano.<br />
Este numero es impar a fin <strong>de</strong> que solo una ranura c<strong>en</strong>tral<br />
conduzca el exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia al cilindro proximo.<br />
Para ello, dicha ranura esta conectada con un canaliculo<br />
tambi<strong>en</strong> <strong>de</strong> seccion rectangu<strong>la</strong>r. LaB ranuras <strong>la</strong>terales<br />
sirv<strong>en</strong> para evacuar el exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t<strong>la</strong> fuera <strong>de</strong>l<br />
sistema receptor (vel" fig 6).<br />
-.- --- - - _.- - - --.--<br />
18
'"<br />
.....<br />
.vi<br />
E<br />
v<br />
0<br />
\I)<br />
N<br />
In<br />
Ct<br />
Ct<br />
::><br />
" "<br />
U<br />
q:<br />
0::<br />
II)<br />
UJ<br />
- No existe un canal colectorpropiam<strong>en</strong>te dicho <strong>en</strong> el<br />
bordo inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong>. Este es reemp<strong>la</strong>zado por dos<br />
tabiques metalicos que converg<strong>en</strong> <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l bordo<br />
inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> formando una "v".<br />
El primer tanque receptor pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> su contorno<br />
superior orificios <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 1" <strong>de</strong>. diametro,<br />
separados <strong>en</strong>tre s1 cada 5 cms., los cuales van a actuar<br />
directam<strong>en</strong>te como partidores. Solo uno <strong>de</strong> los orificios<br />
esta conectado mediante una manguera con un segundo<br />
tanque 0 cilindro (ver fig 7).<br />
3. CALCULO DE LA CAPACIDAD DEL SISTEMA COLECTOR.<br />
Antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ci6n <strong>de</strong> una parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t!a, y<br />
sabre todo antes <strong>de</strong>l disefioy construccion <strong>de</strong>l sistema<br />
colector <strong>de</strong> agua y sedim<strong>en</strong>tos es precise conocer <strong>la</strong><br />
sigui<strong>en</strong>te informacion :<br />
- El volum<strong>en</strong> maximo <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a producida <strong>en</strong><br />
el campo experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>spues <strong>de</strong> una lluvia.<br />
La int<strong>en</strong>sidad maxima <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a, <strong>en</strong> m3/segundo,<br />
prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l campo experim<strong>en</strong>tal.<br />
Esta informacion, por 10 m<strong>en</strong>os aproximativa, es basica<br />
para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> composicion y capacidad <strong>de</strong>l sistema<br />
colector <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t<strong>la</strong> y <strong>de</strong> suelo erosionado.<br />
3.1. Calculo <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> maximo <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tfa<br />
producida <strong>en</strong> el campo experim<strong>en</strong>tal.<br />
Para efectuar este calculo 10 <strong>de</strong>seable es contar con <strong>la</strong><br />
informacion <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura maxima <strong>de</strong> agua escurrida <strong>en</strong> el<br />
terr<strong>en</strong>o, para <strong>la</strong>s condiciones climaticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona<br />
(valor H). Esta informacion <strong>de</strong>bera ser proporcionada por<br />
los Servicios meteorologicos 0 Hidro16sicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona.<br />
En este caso el calculo <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> maximo <strong>de</strong> agua <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>t1a (VmE) que se produoir1a <strong>en</strong> el campo<br />
experim<strong>en</strong>tal se calcu<strong>la</strong>ria <strong>de</strong>l modo sigui<strong>en</strong>te :<br />
Sl<strong>en</strong>do<br />
VmE=SxH<br />
S : superficie 0 area <strong>de</strong>l campo experim<strong>en</strong>tal.<br />
H : altura maxima <strong>de</strong> agua escurrida <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona.<br />
As1 por ejemplo, si <strong>la</strong> <strong>la</strong>mina maxima <strong>de</strong> agua escurrida <strong>en</strong><br />
20<br />
FIG =1._ SiSTEMA COL ECTOR USA DO EN EL<br />
I. T. T. A. EN 113A DA tV - tV, G E R.I A
<strong>la</strong> zona segun registro <strong>de</strong>l mayor numero <strong>de</strong> anos posible,<br />
tuvo una altura <strong>de</strong> 0.05 m., el Volum<strong>en</strong> maximo <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>t1a para un campo experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> 50 m2 seria :<br />
VmE = 50 m2 x 0.05 m = 2.5 m3 <strong>de</strong> agua<br />
De no contarse con <strong>la</strong> informacion <strong>de</strong> altura maxima <strong>de</strong><br />
agua escurrida <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona (H), situacion que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />
es <strong>la</strong> que suele ocurrir <strong>en</strong> nuestro medio, se <strong>de</strong>bera al<br />
m<strong>en</strong>os contar con el dato <strong>de</strong> altura maxima <strong>de</strong><br />
precipitacion pluvial 0 lluvia, ca1da <strong>en</strong> el lugar (Hp).<br />
Si este valor fuera por ejemplo <strong>de</strong> 0.06 m. y si toda <strong>la</strong><br />
lluvia se convirtiera <strong>en</strong> escorr<strong>en</strong>tia (10 cual es<br />
improbable ya que por 10 m<strong>en</strong>os un 10 % <strong>de</strong> el<strong>la</strong> se<br />
infiltraria <strong>en</strong> el suelo), el calculo seria el sigui<strong>en</strong>te<br />
VmE = 50 m2 x 0.06 m = 3 m3 <strong>de</strong> agua<br />
Los valores obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> un caso 0 <strong>en</strong> el otro nos indican<br />
cual sera el volum<strong>en</strong> maximo <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia que se<br />
produciria <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> y que <strong>de</strong>bera tomarse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />
para el dis<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l sistema colector.<br />
3.2. Calculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad maxima <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tfa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
parce<strong>la</strong> (ImE).<br />
La informacion anterior <strong>de</strong>bera ser complem<strong>en</strong>tada con el<br />
dato <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad maxima <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tfa producida <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
parce<strong>la</strong>. Este dato se expresa <strong>en</strong> altura <strong>de</strong> agua escurrida<br />
por segundo (m/seg), pero tambi<strong>en</strong> podria expresarse <strong>en</strong><br />
volum<strong>en</strong> maxima <strong>de</strong> agua escurrida por segundo (m3/seg).<br />
Para efectuar este calculo, <strong>de</strong>bera conocerse cual es <strong>la</strong><br />
Int<strong>en</strong>sidad maxima <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a (I) ocurrida <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona,<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>dose como tal, a <strong>la</strong> mayor altura <strong>de</strong> agua<br />
escurrida por segundo <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o.<br />
Este dato <strong>de</strong>bera igualm<strong>en</strong>te ser proporcionado por el<br />
Servicio <strong>de</strong> Meteorologfa 0 Hidrologfa <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona.<br />
El calculo a efectuar seria el sigui<strong>en</strong>te<br />
Si<strong>en</strong>do :<br />
lmE=SxI<br />
lmE: Int<strong>en</strong>sidad maxima <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong>.<br />
S superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong>.<br />
I Int<strong>en</strong>sidad maxima <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona.<br />
(expresada <strong>en</strong> m/seg)<br />
Un ejemplo al respecto para una parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> 50 m2, con<br />
21<br />
---<br />
un valor I <strong>de</strong> 0.0005 m/seg.,<strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidadmaxima <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>tia<strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong>serfa<br />
lmE = 50 m2 x 0.0005 m/seg = 0.025 m3/seg<br />
De no contarse directam<strong>en</strong>tecon el dato <strong>de</strong> Int<strong>en</strong>sidad<br />
maxima <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a (I) <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona, pero sf con el<br />
registro<strong>de</strong> Int<strong>en</strong>sidad maxima <strong>de</strong> precipitacionpluvial 0<br />
lluvia (Ip), <strong>la</strong> cual se expresag<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<strong>en</strong> mlhora,<br />
el calculo<strong>de</strong> Int<strong>en</strong>sidad maxima <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
parce<strong>la</strong> se efectuarfa, segUn el ejemplo dado a<br />
continuacion, <strong>de</strong>l modo sigui<strong>en</strong>te :<br />
Int<strong>en</strong>sidad maxima <strong>de</strong> lluvia (Ip)<br />
expresado<strong>en</strong> m/segundo: ~<br />
3,600<br />
0.20 m/hora<br />
= 0.000055 m/seg.<br />
Suponi<strong>en</strong>do que todo ese caudal <strong>de</strong> agua se escurra sabre<br />
el suelo, <strong>en</strong> un segundo <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad maxima <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>tia <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> seria<br />
lmE = 50 m2 x 0.00005 m/seg = 0.00275 m3/seR<br />
3.3. Determinacion <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l sistema receptor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
parce<strong>la</strong>.<br />
Una vez que se ti<strong>en</strong>e los datos <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> maxima <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>t1a <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> ( VmE), <strong>de</strong>spues <strong>de</strong> una lluvia,<br />
as! como <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad maxima <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tfa (ImE), y se<br />
haya .establecido el area apropiada <strong>de</strong>l campo<br />
experim<strong>en</strong>tal, el procedimi<strong>en</strong>to a seguir para <strong>de</strong>terminar<br />
<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l sistema receptor es como sigue :<br />
A) Volum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l Primer cillndro.<br />
A fin <strong>de</strong> abaratar los costos <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>cion <strong>de</strong> parce<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia, se recomi<strong>en</strong>da usar cllindros vacios <strong>de</strong><br />
aceite, los cuales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una capacidad <strong>de</strong>termlnada. Los<br />
mas gran<strong>de</strong>s, son <strong>de</strong> 200 litros, y se usarian mayorm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas mas lluviosas como es el caso <strong>de</strong> La Selva.<br />
Los <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or tamano ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una capacldad <strong>de</strong> 60 lltros y<br />
se adaptan bi<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s condiciones pluviales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra.<br />
Sin embargo, por precauclon, se recomi<strong>en</strong>da <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong><br />
La Sierra humeda, que el primer cilindro t<strong>en</strong>ga una mayor<br />
capacidad 0 sea 200 litros, pudi<strong>en</strong>do usarse como segundo<br />
y tercer cllindro, los <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or capacidad, es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> 60<br />
litros.<br />
Si el volum<strong>en</strong> maxima <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a <strong>de</strong> una parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> 50<br />
22
--<br />
m2, calcu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> informacion <strong>de</strong> altura maxima<br />
<strong>de</strong> lluvia, tal como se explico <strong>en</strong> el acapite 3.1. es <strong>de</strong><br />
3 m3, y si el primer cilindro ti<strong>en</strong>e una capacidad <strong>de</strong> 200<br />
litros, <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia 0 sea 2.8 m3 <strong>de</strong>beran ser conducidos<br />
por el partidor que une el primer cilindro con el<br />
segundo.<br />
B) Eleccion <strong>de</strong>l "partidor" que eomunieara al 1er y 2do<br />
eilindro.<br />
El partidor <strong>de</strong>bera permitir un caudal ligeram<strong>en</strong>te<br />
superior al <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad maxima <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t!a<br />
g<strong>en</strong>erada <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> (ImE). 8i este valor es <strong>de</strong><br />
0.0025 m3/seg <strong>de</strong> acuerdo al ejemplo dado <strong>en</strong> el acapite<br />
3.2., el partidor <strong>de</strong>bera t<strong>en</strong>er un caudal superior.<br />
En el cuadro 2 se indica el caudal maximo <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
tipos <strong>de</strong> partidores, segUn sus dim<strong>en</strong>siones (<strong>la</strong>rgo y<br />
ancho) y el numero <strong>de</strong> ranuras que t<strong>en</strong>gan.<br />
Para el caso <strong>de</strong>l ejemplo, el partidor a<strong>de</strong>cuado seria el<br />
<strong>de</strong> 5 ranuras con <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes dim<strong>en</strong>siones cada una :<br />
1.25 cms <strong>de</strong> ancho x 10 cms <strong>de</strong> altura. Este partidor ti<strong>en</strong>e<br />
un caudal <strong>de</strong> 0.00408 m3/seg.<br />
Como ya se indico <strong>en</strong> el acapite 2.2. solo 1/5 <strong>de</strong>l agua<br />
que pasara por el partidor sera conducido al segundo<br />
cilindro. Los 4/5 restantes son eliminados fuera <strong>de</strong>l<br />
sistema. Ello significa que el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua que<br />
llegaraal segundocilindrosera <strong>de</strong> 0.56 m3.<br />
C) Capacidad <strong>de</strong>l segundo cilindro.<br />
8i "a priori" se establece que el segundo cilindro t<strong>en</strong>ga<br />
una capacidad <strong>de</strong> 60 litros, <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia 0 exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
agua a almac<strong>en</strong>ar (<strong>de</strong> producirse ese maximo <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>tia)seria <strong>de</strong> 0.5 m3. Ello significaque <strong>de</strong>bera<br />
colocarse un segundo partidor, el cual conducira el<br />
exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> agua a un tercer cilindro.<br />
D) Eleccion <strong>de</strong>l segundo partidor que<br />
segundo y tercer cilindro.<br />
eomunieara al<br />
Como ya se establecio cuanto es el caudal maximo <strong>de</strong>l<br />
primer partidor ( 0.00408 m3), el segundo partidor <strong>de</strong>bera<br />
t<strong>en</strong>er un caudal ligeram<strong>en</strong>te superior. De acuerdo a ello<br />
el partidor elegido sera <strong>de</strong> 7 ranuras, cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> 1.24 cms <strong>de</strong> ancho y 10 cms <strong>de</strong> altura.<br />
El volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua que pasara al tercer cilindro sera por<br />
10 tanto 1/7 <strong>de</strong>l exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> agua que no pudo ser<br />
recogida por el segundo cilindro. Si<strong>en</strong>do este exced<strong>en</strong>te<br />
23<br />
<strong>de</strong> 0.5 m3, <strong>la</strong> septima parte seria 0.07 m3 0 sea 70 litros<br />
<strong>de</strong> capacidad, ligeram<strong>en</strong>te superior a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l<br />
cilindro escogido <strong>de</strong> 60 litros.<br />
Cabe sefia<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> el ejemplo se ha asumido <strong>la</strong>s<br />
condiciones mas extremas, tales como : ev<strong>en</strong>tos lluviosos<br />
que pued<strong>en</strong> darse <strong>en</strong> afios muy distantes, <strong>la</strong> asuncion <strong>de</strong><br />
que toda el agua <strong>de</strong> lluvia se convierta <strong>en</strong> escorr<strong>en</strong>tia<br />
situacion que dificilm<strong>en</strong>te ocurre, salvo el caso <strong>de</strong><br />
lluvias muy int<strong>en</strong>sas y frecu<strong>en</strong>tes, que no permit<strong>en</strong> el<br />
dr<strong>en</strong>aje <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong>l suelo.<br />
CUADRO2. CAUDALMAXIMO SEGUNDIMENSIONES DE PARTIDORES<br />
NUMERODE ANCHODE LA ALTURADE LA CAUDAL EN<br />
RANURAS RANURA ( ems) RANURA( ems) m3/seg<br />
3 1.25 10 0.00245<br />
5 1.25 10 0.004084<br />
7 1.25 10 0.00572<br />
9 1.25 10 0.00735<br />
11 1.25 10 0.00898<br />
3 2.5 15 0.00901<br />
5 2.5 15 0.015011<br />
7 2.5 15 0.02102<br />
7 2.5 20 0.03234<br />
9 2.5 20 0.04158<br />
11 2.5 20 0.05082<br />
13 2.5 20 0.06006<br />
9 2.5 30 0.07640<br />
11 2.5 30 0.09338<br />
13 2.5 30 0.11036<br />
Fu<strong>en</strong>te F. Fournier (1954).<br />
._- --,-"~ -<br />
24
~<br />
4. MEDIDA DE LA ESCORRENTIA Y EROSION<br />
4.1. PROCESO DE FUNCIONAMIENTO DE UNA PARCELA DE ESCORRENTIA Y<br />
EROSION<br />
-- ---<br />
Previo a <strong>la</strong> explicacion sabre <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a y erosion, es<br />
precise dar algunas pautas sobre <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>cion <strong>de</strong>l<br />
equipo meteorologico.<br />
Es <strong>de</strong>seable contar con un pluviografo <strong>de</strong> registro diario,<br />
a fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> lluvia<br />
(cantidad maxima <strong>de</strong> agua por unidad <strong>de</strong> tiempo), y po<strong>de</strong>r<br />
re<strong>la</strong>cionar este dato con <strong>la</strong> perdida real <strong>de</strong> suelo y con<br />
<strong>la</strong> escorr<strong>en</strong>t1a g<strong>en</strong>erada por dicha lluvia.<br />
Sin embargo, no siempre se pue<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er este equipo por<br />
su mayor costo. De no t<strong>en</strong>er. los medios economicos para<br />
ello, se <strong>de</strong>bera insta<strong>la</strong>r un pluviometro, el cual pue<strong>de</strong><br />
incluso ser construido <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona, y que permite<br />
<strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> altura total <strong>de</strong> <strong>la</strong> lluvia, mas no as1 <strong>la</strong><br />
distribuci6n <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma <strong>en</strong> el tiempo, no pudi<strong>en</strong>do por 10<br />
tanto efectuar el calculo <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> lluvia.<br />
Por otro <strong>la</strong><strong>de</strong> se recomi<strong>en</strong>da que, incluso <strong>de</strong> contar con un<br />
pluviografo, es necesario insta<strong>la</strong>r tambi<strong>en</strong> un<br />
pluviometro. Este ultimo actuar1a como un registro <strong>de</strong><br />
seguridad <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que por diversas razones (falta <strong>de</strong><br />
tinta 0 fal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> relojer1a) el pluviografo<br />
no funcionare.<br />
El lugar <strong>de</strong> ubicacion <strong>de</strong>l pluviografo Y/o pluviometro es,<br />
<strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia, es <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte superior <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o<br />
experim<strong>en</strong>tal, aproximadam<strong>en</strong>te a 3 mts <strong>de</strong>l bordo superior<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s<br />
A fin <strong>de</strong> proteger dichos equipos <strong>de</strong> <strong>la</strong> manipu<strong>la</strong>cion <strong>de</strong><br />
extranos, se recomi<strong>en</strong>da construir alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> ellos un<br />
cerco con mal<strong>la</strong> <strong>de</strong> a<strong>la</strong>mbre <strong>de</strong> 1.8 m <strong>de</strong> altura.<br />
El proceso <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a<br />
y erosion es el sigui<strong>en</strong>te :<br />
(1) Al producirse una lluvia, el agua cae sabre <strong>la</strong><br />
superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong>. Parte <strong>de</strong> el<strong>la</strong> se infiltra<br />
<strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o, y otra parte escurre sobre <strong>la</strong><br />
superficie <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y va<br />
arrastrando <strong>la</strong>s part1cu<strong>la</strong>s sueltas <strong>de</strong> suelo.<br />
(2) El agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a, cargada <strong>de</strong> part1cu<strong>la</strong>s<br />
solidas, es recogida por el canal colector situado<br />
<strong>en</strong> el bordo inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong>.<br />
(3) Esta agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1aes transportadapor el<br />
canal conductor hasta e1 primer cilindro <strong>de</strong><br />
aimac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to. La insta<strong>la</strong>cion <strong>de</strong> un tabique<br />
25<br />
metalico <strong>en</strong> el primer cilindro, tal como se explico<br />
<strong>en</strong> el acapite 2.2.2.A, ti<strong>en</strong>e por finalidad reducir<br />
<strong>la</strong> <strong>en</strong>trada turbul<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a y<br />
facilitar as1 <strong>la</strong> sedim<strong>en</strong>tacion <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga solids<br />
transportada <strong>en</strong> el fondo <strong>de</strong>l cilindro.<br />
(4) Cuando el primer cilindro esta ll<strong>en</strong>o, el exced<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a atravieza el partidor y solo<br />
una fracci6n <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma es conducida al segundo<br />
cilindro.<br />
(5) Es muy importante que <strong>la</strong> <strong>la</strong>mina <strong>de</strong> agua que se<br />
<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za por el partidor sea 10 mas uniforme<br />
posible, a fin <strong>de</strong> que el agua recogida <strong>en</strong> el segundo<br />
cilindro sea realm<strong>en</strong>te una fraccion exacta <strong>de</strong>l<br />
caudal total <strong>de</strong> agua que ingresa al partidor. Para<br />
lograr esta uniformidad se <strong>de</strong>be verificar, can ayuda<br />
<strong>de</strong> un nivel <strong>de</strong> burbuja, que el canal <strong>de</strong>l partidor<br />
(<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> partidores rectangu<strong>la</strong>res soldados al<br />
cilindro), 0 <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l cilindro (<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong><br />
partidores incorporados directam<strong>en</strong>te al cilindro <strong>en</strong><br />
forma <strong>de</strong> orificios) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> a nivel.<br />
(6) Este mismo cuidado se <strong>de</strong>be repetir <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> que<br />
se produzca un exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a <strong>de</strong>l segundo<br />
cilindro hacia el tercer cilindro, a traves <strong>de</strong>l<br />
partido~ respectivo.<br />
(7) Finalm<strong>en</strong>te, una vez que ceso <strong>de</strong> producirse<br />
escorr<strong>en</strong>t1a y erosion <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong>, el sistema<br />
receptor cont<strong>en</strong>dra el agua y suelo arrastrado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
parce<strong>la</strong>. El primer cilindro cont<strong>en</strong>dra : agua ,<br />
part1cu<strong>la</strong>s solidas gruesas <strong>de</strong>positadas <strong>en</strong> e1 fondo,<br />
y part1cu<strong>la</strong>s solidas finas susp<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> el agua.<br />
El segundo cilindro, as1 como los subsigui<strong>en</strong>tes,<br />
cont<strong>en</strong>d ran agua y part1cu<strong>la</strong>s finas <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion.<br />
4.2. CALCULO DEL VOLUMEN DE AGUA DE ESCORRENTIA.<br />
EI calculo <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a, <strong>de</strong>spuss <strong>de</strong><br />
una lluvia, producida <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />
erosion, se realiza mediante <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminacion <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> agua almac<strong>en</strong>ado <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l<br />
sistema receptor <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong>. El procedimi<strong>en</strong>to es como<br />
sigue :<br />
4.2.1. Determinacion <strong>de</strong>l vo1um<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> e1 Primer<br />
cilindro.<br />
Los pasos a seguir son<br />
(1) Retirar e1 tabique meta1ico.<br />
-'.-'- - _.- .- ---<br />
26
(2) Leer, con ayuda <strong>de</strong> una regIa, <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> agua<br />
<strong>en</strong> el cilindro.<br />
(3) Conoci<strong>en</strong>do cual es el valor <strong>de</strong>l radio <strong>de</strong> dicho<br />
cilindro, mas el dato <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> agua, se<br />
pue<strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>r facilm<strong>en</strong>te el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>t1a (v) recogida por el primer cilindro. La<br />
formu<strong>la</strong> a aplicar es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />
v = .r2.h<br />
(4) 8i <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>cion <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos gruesos <strong>en</strong> el primer<br />
cilindro fuera realm<strong>en</strong>te significativa, formando un<br />
<strong>de</strong>posito <strong>de</strong> fondo superior a 1 cm <strong>de</strong> altura, se <strong>de</strong>be<br />
medir dicha altura y posteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ducir este<br />
valor al <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>l cilindro.<br />
(5) 8i el conjunto : canal colector - canal<br />
conductor y primer cilindro no estan<br />
<strong>de</strong>be efectuar una segunda correccion.<br />
se <strong>de</strong>be calcu<strong>la</strong>r primero el volum<strong>en</strong><br />
lluvia que cayo directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estas<br />
Este volum<strong>en</strong> es igual a :<br />
cubiertos, se<br />
En este caso<br />
<strong>de</strong> agua <strong>de</strong><br />
estructuras.<br />
<strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> dichas estructuras X por <strong>la</strong><br />
altura <strong>de</strong> lluvia ca1da <strong>en</strong> el periodo<strong>de</strong> muestreo.<br />
Este valor se <strong>de</strong>be restar <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> total <strong>de</strong> agua<br />
<strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a recogido <strong>en</strong> el primer cilindro.<br />
(6) En el caso <strong>de</strong> que el sistema <strong>de</strong> recepcion <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
parce<strong>la</strong> este completam<strong>en</strong>te cubierto a fin <strong>de</strong> impedir<br />
el ingreso directo <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> lluvia, no se efectua<br />
ninguna correccion adicional a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>posito <strong>de</strong><br />
fondo.<br />
4.2.2. Determinacion <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tfa <strong>en</strong> e1 segundo<br />
ci1indro.<br />
Como se indica antes, el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia que es<br />
recogido <strong>en</strong> el segundo cilindro correspon<strong>de</strong> a una<br />
fraccion <strong>de</strong>l exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> agua prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l primer<br />
cilindro. Esta fraccion esta <strong>de</strong>terminada por el nUmero <strong>de</strong><br />
ranuras <strong>de</strong>l partidor que une el primer cilindro c9n el<br />
segundo.<br />
Es as! que, si el numero <strong>de</strong> ranuras es <strong>de</strong> 3, el volum<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a recogido <strong>en</strong> el segundo cilindro se<br />
multiplica por 3.<br />
Para el calculo <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
segundo cilindro se prece<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
indico para el primer cilindro.<br />
27<br />
agua almac<strong>en</strong>ado <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> misma manera que<br />
el<br />
se<br />
4.2.3. Determinacion <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tfa <strong>en</strong> el tercer<br />
cilindro.<br />
El tercer cilindro esta unido al anterior, 0 sea al<br />
segundocilindro, por un partidor. Por 10 tanto el agua<br />
<strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1arecogida por el tercer cilindroes una<br />
fraccion <strong>de</strong>l exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> agua prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<strong>de</strong>l segundo<br />
cilindro.Pero como esta a su vez es una fraccion <strong>de</strong>l<br />
exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>l primer cilindro,el calculo se<br />
efectua<strong>de</strong>l modo sigui<strong>en</strong>te:<br />
volum<strong>en</strong><strong>de</strong> agua <strong>de</strong>l 3er cilindrox n1 x n2<br />
B<strong>la</strong>ndo :<br />
n1 = numero <strong>de</strong> ranuras <strong>de</strong>l 1er partidor<br />
n2 = numero <strong>de</strong> ranuras <strong>de</strong>l 2do partidor<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />
calcu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong><br />
total <strong>de</strong> agua<br />
correspcndi<strong>en</strong>te<br />
4.2.4. Ejemplo <strong>de</strong> calculo.<br />
suma <strong>de</strong> los volum<strong>en</strong>es <strong>de</strong> agua medidos y<br />
los 3 cilindros, correspcn<strong>de</strong> al volum<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia producida <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong>,<br />
a una lluvia.<br />
8upongamos que el sistema colector esta compuesto <strong>de</strong> 3<br />
cilindros, comunicados <strong>en</strong>tre s1 por partidores, B<strong>la</strong>ndo el<br />
primer partidor <strong>de</strong> 5 ranuras y el segundo partidor <strong>de</strong> 7<br />
ranuras.<br />
En el primer cilindroel volum<strong>en</strong> medido <strong>de</strong> agua <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>t1aes <strong>de</strong> 180 litros.<br />
- En el segundo cilindro el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua almac<strong>en</strong>ado es<br />
tambi<strong>en</strong> <strong>de</strong> 180 litros, el cual correspon<strong>de</strong> a 1/5 <strong>de</strong><br />
fraccion <strong>de</strong>l exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>l primer cilindro.<br />
- En el tercer cilindro el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua almac<strong>en</strong>ada es<br />
<strong>de</strong> 100 litros correspondi<strong>en</strong>do este volum<strong>en</strong> a 1/7 <strong>de</strong><br />
fraccion <strong>de</strong>l exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> agua prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l segundo<br />
cilindro, pero a 1/35 <strong>de</strong>l exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>l primer<br />
cilindro.<br />
En el sistemareceptor, el conjunto formadopor el<br />
canal colector - canal conductor y primer cilindro, se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran sin cobertura. La superficie <strong>de</strong> cada<br />
compon<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te :<br />
area <strong>de</strong>l canal colector =<br />
area <strong>de</strong>l canal conductor =<br />
area <strong>de</strong> <strong>la</strong> base superior<br />
<strong>de</strong>l primer cilindro =<br />
8uperficie total =<br />
28<br />
4m x 0.25m =<br />
1m x 0.25m =<br />
1.0 m2<br />
0.25 m2<br />
0.30 m2<br />
1+ 0.25 + 0.3 = 1.55 m2<br />
--- -- --
area <strong>de</strong> <strong>la</strong> base superior<br />
<strong>de</strong>l primer cilindro =<br />
Superficie total =<br />
0.30 m2<br />
1+ 0.25 + 0.3 = 1.55 m2<br />
- El volum<strong>en</strong> ocupado por el <strong>de</strong>posito <strong>de</strong> fondo recogido <strong>en</strong><br />
el primer cilindro es <strong>de</strong> O. 018 m3<br />
El volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tiaproced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
parce<strong>la</strong> es el sigui<strong>en</strong>te:<br />
Volum<strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ado <strong>en</strong> el<br />
Volum<strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ado <strong>en</strong> el<br />
ler ci1indro = 180 litros<br />
2do cil1ndro<br />
( 180 litros x 5 ranuras <strong>de</strong> partidor)= 900 1itros<br />
Volum<strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ado <strong>en</strong> el 3er cilindro<br />
(100 It x 5 x 7 ranuras <strong>de</strong> partidores)= 3,500 litros<br />
Total <strong>de</strong> agua almac<strong>en</strong>ada = 4,580 litros<br />
Correcciones a efectuar :<br />
Volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua<br />
sistema receptor<br />
lluvia <strong>de</strong> 0.05<br />
0.0775 m3 0 77.5<br />
<strong>de</strong> lluvia caida directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
sin cubierta, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> altura<br />
m (0 50 mm) = 1.55m2 x 0.05 m<br />
litros.<br />
Volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>posito <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong>l ler cilindro<br />
0.018 m3 0 18 1itros.<br />
Total <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua a <strong>de</strong>ducir = 95.5 litros<br />
( 77.5 litros + 18 litros )<br />
Total <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> =<br />
4,580 - 95.5 = 4,484.5 litros<br />
4.3. Calculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> perdida <strong>de</strong> suelo.<br />
el<br />
<strong>de</strong><br />
=<br />
La evaluacian <strong>de</strong> <strong>la</strong> perdida <strong>de</strong> suelo por erosion se<br />
realiza a traves <strong>de</strong>l recojo <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos almac<strong>en</strong>ados <strong>en</strong><br />
el sistema colector. Ello incluye, <strong>en</strong> algunos casos, el<br />
recoJo <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos gruesos acumu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> canaleta<br />
colectora ubicada <strong>en</strong> el bordo inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong>,<br />
cuando estos no han Bi<strong>de</strong> arrastrados por el agua <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>tia hasta el primer cilindro. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te esta<br />
situaci6n se da . por <strong>de</strong>fecto<strong>en</strong> <strong>la</strong> construccian <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
canaleta, <strong>la</strong> cual no pres<strong>en</strong>ta el <strong>de</strong>clive recom<strong>en</strong>dado <strong>en</strong><br />
su base (tal como se indica <strong>en</strong> el acapite 2.2.) que<br />
facilite el arrastre <strong>de</strong> todos los sedim<strong>en</strong>tos hacia el<br />
primer cilindro.<br />
De darse esta situacian, se<br />
todo el material solido<br />
colectora, pesarlo y tomar<br />
29<br />
<strong>de</strong>beraefectuarel recoJo <strong>de</strong><br />
acumu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> canaleta<br />
una muestra <strong>en</strong> una <strong>la</strong>ta <strong>de</strong><br />
=<br />
aluminio con tapa para llevar<strong>la</strong> al <strong>la</strong>boratorio y<br />
<strong>de</strong>terminarel peso seco <strong>de</strong> dichos sedim<strong>en</strong>tos.<br />
4.3.1. Determinacion <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos almac<strong>en</strong>ados <strong>en</strong> el ler<br />
cllindro.<br />
Si a1 efectuar<strong>la</strong> medicion <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> agua <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>tiaret<strong>en</strong>ida<strong>en</strong> el primer cilindro se comprobara<br />
<strong>de</strong> que existe <strong>en</strong> el fondo <strong>de</strong>l cilindro una capa <strong>de</strong><br />
sedim<strong>en</strong>tossuperiora 2 cms <strong>de</strong> espesor,se proce<strong>de</strong>ria dl<br />
modo sigui<strong>en</strong>te :<br />
(A) RecoJo <strong>de</strong> una muestra <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>t<strong>la</strong> con sedim<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong>bera usarse bote1<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
prefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>stico, y <strong>de</strong><br />
cms <strong>de</strong> diametro.<br />
aprox. 1 litro <strong>de</strong> agua <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion. Para e110<br />
1 litro <strong>de</strong> capacidad, <strong>de</strong><br />
boca ancha, <strong>de</strong> aprox. <strong>de</strong> 5<br />
Para obt<strong>en</strong>er una muestra que sea 10 mas<br />
repres<strong>en</strong>tativa posib1e <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> carga solida<br />
<strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion, se aconseJa efectuar varios muestreos<br />
a difer<strong>en</strong>tes profundida<strong>de</strong>s y luego <strong>de</strong> mezc<strong>la</strong>r bi<strong>en</strong><br />
este volum<strong>en</strong> total <strong>de</strong> agua recoger una muestra <strong>de</strong><br />
llitro que, <strong>en</strong>vasada hermeticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una botel<strong>la</strong>,<br />
y <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te numerada se <strong>en</strong>v1e al <strong>la</strong>boratorio para<br />
1a <strong>de</strong>terminacion <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga solida <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion.<br />
(B) Vacear cuidadosam<strong>en</strong>te, es <strong>de</strong>cir sin provocar<br />
agitacion, el agua cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> e1 primer cilindro<br />
llegar a proximidad <strong>de</strong>l sedim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fondo.<br />
mucha<br />
hasta<br />
(C) Recoger todo e1 sedim<strong>en</strong>to<strong>de</strong> fondo <strong>en</strong> un ba1<strong>de</strong>,<br />
previam<strong>en</strong>te tarado y pesar. Agitar bi<strong>en</strong> dicho<br />
material y tomar una muestra <strong>de</strong> aprox. 100 cc <strong>en</strong> un<br />
<strong>en</strong>vase con tapa. Se recomi<strong>en</strong>da usar <strong>la</strong>titas <strong>de</strong><br />
a1uminio<strong>de</strong> 100 cc <strong>de</strong> capacidadcon tapa, por su<br />
mayor duracion. Dicha muestra<br />
<strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te numerada sera <strong>en</strong>viada al <strong>la</strong>boratorio<br />
para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminacion <strong>de</strong> peso <strong>de</strong> carga solida <strong>de</strong><br />
fondo.<br />
8i <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>posito <strong>de</strong> fondo fuera<br />
importante,se recomi<strong>en</strong>da tomar al m<strong>en</strong>os 3 muestras<br />
a fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>erun valor promediomas exacto.<br />
4.3.2. Determinacion <strong>de</strong> solidos <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion <strong>en</strong> el 2G y 3er<br />
cilindro.<br />
Una vez efectuada <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> agua <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>tia <strong>en</strong> el 2do cilindro, se proce<strong>de</strong> a agitar<br />
<strong>en</strong>ergicam<strong>en</strong>te, con ayuda <strong>de</strong> una varil<strong>la</strong>, el agua<br />
cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> dicho recipi<strong>en</strong>te. Ello con <strong>la</strong> finalidad<br />
<strong>de</strong> lograr una susp<strong>en</strong>sion, 10 mas homog<strong>en</strong>ea posible,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> carga solida fina cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> el agua.<br />
30
Inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> efectuado este agitado, se proce<strong>de</strong><br />
a <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> muestra <strong>de</strong> agua, con ayuda <strong>de</strong> una<br />
botel<strong>la</strong> <strong>de</strong> boca ancha y <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> masa<br />
c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> agua.<br />
Un procedimi<strong>en</strong>to simi<strong>la</strong>rse efectua <strong>en</strong> el tercer<br />
cilindro y los subsigui<strong>en</strong>tes,si astos hubieran<br />
acumu<strong>la</strong>doagua con sedim<strong>en</strong>tosfinos <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion.<br />
4.3.3. Determinacion<strong>de</strong> peso seco <strong>de</strong> solidos<strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio.<br />
Una vez que <strong>la</strong>s muestras se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />
Laboratorio, el procedimi<strong>en</strong>to para <strong>de</strong>terminar el<br />
peso seco <strong>de</strong> los sedim<strong>en</strong>tos arrastrados por erosion,<br />
es el sigui<strong>en</strong>te, segUn el tipo <strong>de</strong> muestra :<br />
(A) Analisis <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos gruesos <strong>de</strong> canaleta.<br />
Se proce<strong>de</strong> a pesar <strong>la</strong> mue?tra humeda recogida <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>la</strong>ta <strong>de</strong> aluminio y s~nota dicho peso como<br />
peso humedo <strong>de</strong> canaleta (ph).<br />
Se lleva dicha muestra a <strong>la</strong> estufa a 105ftCpor 12<br />
horas como minimo, y se anota dicho peso comopeso<br />
seco <strong>de</strong> canaleta (ps)<br />
Con este valor se efectua <strong>la</strong> correccion <strong>de</strong>l peso<br />
total <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos humedos recogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> canaleta<br />
(Pth) a fin <strong>de</strong> expresarlos <strong>en</strong> tarminos <strong>de</strong> peso total<br />
seco (Pts). Se emplea para ello <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />
ecuacion :<br />
- Pth x 1:>6<br />
Pts - ph<br />
(B) Analisis <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong>l ler cilindro.<br />
Se proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> una manera muy<br />
anterior, solo que <strong>la</strong> proced<strong>en</strong>cia<br />
difer<strong>en</strong>te.<br />
(C) Analisis <strong>de</strong> los sedim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion.<br />
Las muestras <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion, que<br />
correspond<strong>en</strong> aller, 2do y 3er cilindros, 0 mas si<br />
10 hubiere, fueron recogidas, como se recordara <strong>en</strong><br />
botel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> p<strong>la</strong>stico <strong>de</strong> 1 litro <strong>de</strong> capacidad. El<br />
procedimi<strong>en</strong>to que se sigue para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminacion <strong>de</strong>l<br />
peso seco <strong>de</strong> dichos sedim<strong>en</strong>tos, es el sigui<strong>en</strong>te<br />
Medir, con ayuda <strong>de</strong> una probeta graduada <strong>de</strong> 1<br />
litro, el volum<strong>en</strong> exacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> agua con<br />
sedim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion (v).<br />
- Vacear el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> un vase gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> 1 litro 0<br />
31<br />
mas <strong>de</strong> capacidad y agregar un flocu<strong>la</strong>nte. Se pue<strong>de</strong><br />
usar para ello HCl al 10 % (5 a 6 cc) 0 una solucion<br />
<strong>de</strong> CaCl al 10 % (10 cc).<br />
Dejar reposar por aprox. 30 minutosy si se<br />
observaque el l!quidoqued6 completam<strong>en</strong>tec<strong>la</strong>ro y<br />
que los sedim<strong>en</strong>tos han flocu<strong>la</strong>doal fondo <strong>de</strong>l vaso,<br />
proce<strong>de</strong>r a <strong>de</strong>cantar el agua. Para facilitar esta<br />
operaci6n se pue<strong>de</strong> usar un sifon <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio<br />
conectado a una bomba <strong>de</strong> vacio.<br />
- Una vez eliminado el liquido, trnsvasar el residuo<br />
solido hUmedo a un vasa pyrex <strong>de</strong> aprox. 100 cc.<br />
LLevar el vaso<br />
durante 12 horas<br />
agua se evapore.<br />
a una estufa<br />
minimo, a fin<br />
<strong>de</strong> secado a 105ftC<br />
<strong>de</strong> que el resto <strong>de</strong><br />
Pesar el residuo solido <strong>de</strong>spuas <strong>de</strong>l secado a fin<br />
<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er el valor <strong>de</strong> suelo seco <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion (ss)<br />
- Este valor correspon<strong>de</strong>, a una alicuota 0 muestra<br />
<strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> total <strong>de</strong> agua almac<strong>en</strong>ada <strong>en</strong> el cilindro<br />
<strong>en</strong> don<strong>de</strong> se hizo el muestreo.<br />
El calculo <strong>de</strong> peso seco total <strong>de</strong> suelo <strong>en</strong><br />
susp<strong>en</strong>sion(Ps) se hace usando <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>teformu<strong>la</strong>:<br />
Si<strong>en</strong>do :<br />
simi<strong>la</strong>r al caso<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra es 4.3.4. Ejemplo <strong>de</strong> calculo.<br />
Ps=~<br />
v<br />
v = volum<strong>en</strong> total <strong>de</strong> agua registrada <strong>en</strong> el cilindro<br />
ps= peso <strong>de</strong> suelo seco <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong>l cilindro.<br />
v = volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra tomada <strong>en</strong> el cilindro.<br />
Una vez efectuado el calculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> escorr<strong>en</strong>t1a total<br />
registrada <strong>en</strong> cada cilindro, tal como se explico <strong>en</strong> el<br />
acapite 4.2.4. y <strong>de</strong> haber procedido a <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> muestras<br />
<strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> canaleta, <strong>de</strong> <strong>de</strong>posito <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong>l ler<br />
cilindro, as! como <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion <strong>en</strong> los<br />
tres cilindros, y <strong>de</strong> haber procesado dichas muestras <strong>en</strong><br />
el <strong>la</strong>boratorio, supongamos que se t<strong>en</strong>gan los sigui<strong>en</strong>tes<br />
datos<br />
A) De canaleta :<br />
Peso total humedo <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos recogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
canaleta (Ph) = 500 grs.<br />
peso humedo <strong>de</strong> muestra <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> canaleta (ph) =<br />
100 grs.<br />
32
peso seeD <strong>de</strong> muestra <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> eanaleta (ps) =<br />
80 grs.<br />
Caleulo <strong>de</strong> Peso total seeo <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> canal eta<br />
(PS)<br />
PS = PH X DS<br />
ph<br />
don<strong>de</strong> PS = 500 g~ x AD g~ = 400 grs.<br />
100 gr<br />
B. De sedim<strong>en</strong>tos<strong>de</strong> fondo (lereilindro)<br />
Peso total humedo <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos (PH) = 1,500 grs.<br />
Peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestrahumeda (ph) = 100 grs.<br />
Peso <strong>de</strong>l suelo seeD <strong>de</strong> muestra (ps) = 60 grs.<br />
Peso total seeo <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> fondo (PS) :<br />
PS = PH X DS<br />
ph<br />
don<strong>de</strong> PS = 1.500 x 60 = 900 grs.<br />
100<br />
C. De sedim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion (<strong>de</strong> 10s eilindros)<br />
]e~ e11111dJ:Q :<br />
peso <strong>de</strong> residuo solido seeD <strong>de</strong> muestra (ps) = 2 grs<br />
volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> muestra <strong>de</strong>aagua(v) = 1 litro.<br />
Volum<strong>en</strong> total <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>l 1er eilindro (V) = 180 1.<br />
Peso total <strong>de</strong> suelo seeo <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion <strong>de</strong>l 1er<br />
eil1ndro (PS)<br />
PS=~<br />
v<br />
2do e111ndro :<br />
don<strong>de</strong> PS = 180 It x 2 gr = 360 grs.<br />
1 It<br />
peso <strong>de</strong> residuo seeo <strong>de</strong> muestra (pa) = 19r.<br />
volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> muestra <strong>de</strong> agua(v) = 1 litro.<br />
- Volum<strong>en</strong> total <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>l 2do eilindro (V) eorregido<br />
con los partidores = 900 Its.<br />
Peso total <strong>de</strong> suelo seeo <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion <strong>de</strong>l 2do<br />
ellindro (PS)<br />
PS=~ v<br />
- 900 lt x 19<br />
don<strong>de</strong> PS - lIt<br />
= 900 grs.<br />
3er eilindro :<br />
Peso <strong>de</strong> residuo seeo <strong>de</strong> muestra (ps) = 0.8 grs.<br />
volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> muestra <strong>de</strong> agua (v) = 1 litro.<br />
33 34<br />
- Volum<strong>en</strong> total <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>l 3er eilindro (V) eorregido<br />
con los partidores = 3,500 Its.<br />
Peso total <strong>de</strong> suelo seeo <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion <strong>de</strong>l 3er cilindro<br />
(PS)<br />
PS=~<br />
v<br />
don<strong>de</strong> PS = 3 500 x 0 A = 2,800 grs.<br />
1 It<br />
El suelo total erosionado<strong>de</strong> <strong>la</strong> paree<strong>la</strong>,expresado <strong>en</strong><br />
peso seeo, correspondi<strong>en</strong>tea <strong>la</strong> feeha <strong>de</strong> muestreo, se<br />
obti<strong>en</strong>esumandolos sigui<strong>en</strong>tesvalores :<br />
suelo seeo <strong>de</strong> eanaleta = 400 grs<br />
<strong>de</strong>posito <strong>de</strong> fondo (ler eilindro) = 900 grs<br />
sedim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion (ler eilindro) = 360 grs<br />
sedim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion (2do eilindro) = 900 grs<br />
sedim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion (3er eilindro) = 2.800 grs.<br />
TOTAL DE PERDIDA DE SUELO DE LA PARCELA = 5,360 grs<br />
- ----_.-<br />
(0 5.36 Kgs)
4.4. REGISTROS DE CAMPO Y DE LABORATORIO.<br />
'.-.--<br />
A fin <strong>de</strong> facilitar el registro <strong>de</strong> datos durante<br />
muestreo <strong>de</strong> campo, as1 como durante el procesami<strong>en</strong>to<br />
<strong>la</strong>s muestras <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio, se recomi<strong>en</strong>da contar<br />
hojas impresas <strong>de</strong> registros.<br />
Un mo<strong>de</strong>le <strong>de</strong> dichos registros se da a continuacion, y<br />
ellos correspond<strong>en</strong> a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> recojo <strong>de</strong><br />
informacion :<br />
Hoja N° 1<br />
Hoja N° 2<br />
Hoja N° 3<br />
Hoja N° 4<br />
Hoja N° 5<br />
registro <strong>de</strong> campo (medida <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t!a y<br />
toma <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> agua y suelo)<br />
registro <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio (<strong>de</strong>terminacion <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>posito <strong>de</strong> canaleta y <strong>de</strong>posito <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong>l<br />
ler cilindro).<br />
registro <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio (<strong>de</strong>terminacion <strong>de</strong><br />
sedim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion).<br />
registro <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio (<strong>de</strong>terminacion <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>t1a total corregida).<br />
registro <strong>de</strong> resultados (<strong>de</strong>terminacion <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>t!a y erosion total por parce<strong>la</strong> y<br />
hectarea).<br />
35<br />
el<br />
<strong>de</strong><br />
con<br />
-- -- -<br />
h- altura<br />
v. volum<strong>en</strong><br />
INVESTIGACION CON PARCELAS DE ESCORRENTIA Y EROSION<br />
HOJA N" 1<br />
(campo)<br />
LOCALIDAD:<br />
Fecha: Hora:<br />
Altura Duvia (mms):<br />
MEDIDAS DE CAMPO<br />
CANALETA 1. CUBA 2" CUBA<br />
N"<strong>de</strong> ESCORRENTIA DEPOSITO DE FONDO ESCORRENTIA<br />
Parce<strong>la</strong> Peso N"<br />
li<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>ta<br />
h v N"<strong>de</strong> h v p N"<strong>de</strong> h v N" <strong>de</strong><br />
(grs) an Its botel<strong>la</strong> an Its gm <strong>la</strong>ta an Its botel<strong>la</strong><br />
I<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
16<br />
18<br />
19<br />
20<br />
36
-----<br />
INVESTIGACION CON PARCELAS DE ESCORRENTIA Y EROSION<br />
Localidad: HOJA N" 2<br />
(Laboratorio)<br />
Fecha: Hora: AllUra <strong>de</strong> UUyia(mms):<br />
A. DEPOSITO DE CANALETA Y DE FONDO DE CILINDRO<br />
Procedcncia<br />
MUESTRADE CANALETA TOTAL CANALET A MUESTRADEFONDO TOTALDEPOSITODEFONDO<br />
TOTAL<br />
N" ph ps pI pss. pH Factor ps N" ph ps pi pss. Y.s pH Pactor PS Factor V.S CANALETA<br />
Lata ps - pI x w...<br />
ph - pi<br />
Lata ps-pl x<br />
ph-pI<br />
xY:.!.<br />
pss<br />
+ FONDO<br />
Localidad:<br />
INVESTIGACION CON PARCELAS DE ESCORRENTIA Y EROSION<br />
Fecha: Hora; AllUra <strong>de</strong> UUyia(nuns):<br />
Proccd<strong>en</strong>cia N" <strong>de</strong> Borel<strong>la</strong><br />
B. Sedim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> Suspcnsi6n<br />
ALICUOTA TOTALES<br />
HOJA N" 3<br />
(Laboratorio)<br />
Volum<strong>en</strong> Peso Seco + Peso Tara P. Suelo Vol. Total Factor Facl 50102" Peso Total<br />
(V) Tara (Ps+PI) (PI) Seco (Vt) x (PssfV) Cuba x (3) Sedim<strong>en</strong>tos<br />
Pss . Ps-PI<br />
(P)
INVESTIGACION CON PARCEL AS DE ESCORRENTIA Y EROSION<br />
Localidad: HOJA N" 4<br />
(Laboratorio)<br />
Fecha: Hora: Altura <strong>de</strong> lluvia (mms):<br />
C. Escott<strong>en</strong>t<strong>la</strong> Cottegida<br />
Sistema Volum<strong>en</strong> Factor Correcoi6n <strong>de</strong> t' Cuba FaOlor Correcoi6n 2' Cuba<br />
N" <strong>de</strong> Parc:e<strong>la</strong> Receptor Global Volum<strong>en</strong> Vohim<strong>en</strong>es<br />
-Vs (Vol Total ..,r.o <strong>de</strong> - (Alt. lluvia x area x3 Corregido Total.. x Parte<strong>la</strong><br />
DepOsitos <strong>de</strong> rondo) tanal.t.)<br />
I<br />
1 1<br />
I I I<br />
[<br />
;;;<br />
a<br />
W<br />
10<br />
if<br />
!r £.<br />
10. ..<br />
g.<br />
W<br />
Ii<br />
..<br />
e:.<br />
"II<br />
:J:<br />
!l<br />
l:-<br />
I!!<br />
0<br />
II<br />
10.<br />
o.<br />
"<br />
i<br />
:J:f !'! [<br />
e:<br />
::: P.i<br />
6'<br />
!: i1<br />
!!...<br />
ir<br />
"'",<br />
:::!;!<br />
p;'<br />
J o<br />
-;a:J:<br />
§ E<br />
-><br />
f '"
5. MEDIDA DE LA PERDIDA DE NUTRIENTES DEL SUELO. d) Determinacion <strong>de</strong> calcio :<br />
G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los estudios <strong>de</strong> erosion se evalua<br />
unicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> perdida fisica <strong>de</strong>l suelo, pero no se<br />
analiza<strong>la</strong> cantidad<strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes gue, conjuntam<strong>en</strong>tecon<br />
el suelo 0 con el agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia,se van perdi<strong>en</strong>do.<br />
Ello es importante medir ya gue constituye un bu<strong>en</strong><br />
indicador<strong>de</strong> <strong>la</strong> disminucion<strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilidadguimica <strong>de</strong>l<br />
suelo.<br />
Lo recom<strong>en</strong>dable es, por 10 tanto, si se cu<strong>en</strong>ta con el<br />
apoyo <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> suelos. <strong>de</strong> efectuar tanto <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia como <strong>en</strong> los<br />
sedim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion, el ana1isis <strong>de</strong> los principales<br />
nutri<strong>en</strong>tes necesarios para el bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los<br />
cultivos. Dichos nutri<strong>en</strong>tes son : Nitrog<strong>en</strong>o. Fosforo,<br />
Potasio. Calcio.y Magnesio.<br />
5.1. Nutri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia.<br />
Los nutri<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>terminacion,<br />
sigui<strong>en</strong>tes :<br />
arrastrados <strong>en</strong> el<br />
forma soluble. Los<br />
segUn el tipo<br />
agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia<br />
metodos usados para<br />
<strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>te son<br />
a) Determinacion <strong>de</strong> Nitrog<strong>en</strong>o, <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> Nitratos :<br />
se<br />
su<br />
los<br />
El metodo usado es el <strong>de</strong> Strick<strong>la</strong>nd y Parson<br />
(reportado por Trelles.1977). Consiste <strong>en</strong> tratar una<br />
cantidad <strong>de</strong>terminada <strong>de</strong> muestra con una solucion<br />
sobresaturada <strong>de</strong> cloruro <strong>de</strong> amonio. Luego se pasa dicha<br />
muestra por una columna <strong>de</strong> vidrio gue conti<strong>en</strong>e cationes<br />
<strong>de</strong> cadmio (Cd++) como material reductor, cuya °finalidad<br />
es reducir el N03 a N02. Se Ie adiciona luego un reactivo<br />
especifico (reactivo <strong>de</strong> Marshall) y se efectua <strong>la</strong> lectura<br />
por colorimetria.<br />
b) Determinacion <strong>de</strong> fosforo :<br />
El metodo usado es conocido como el metodo<br />
amarillo <strong>de</strong>l complejo vanadomolibdofosforico<br />
sistema acidificado con Bcido nitrico, conocido<br />
como Metodo V (Jackson. 1964).<br />
c) Determinacion <strong>de</strong> potasio<br />
<strong>de</strong>lcolor<br />
<strong>en</strong> un<br />
tambi<strong>en</strong><br />
El metodo usado es el <strong>de</strong> lectura directa <strong>de</strong>l potasio<br />
soluble usando el fotometro <strong>de</strong> l<strong>la</strong>ma.<br />
41<br />
Se usa el metodo <strong>de</strong>l vers<strong>en</strong>ato , gue consiste <strong>en</strong> una<br />
sal disodica y <strong>de</strong> dihidros<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l acido etil<strong>en</strong>diamintetra<br />
acetico, a1 0.02 N , establecido por Schwarz<strong>en</strong>bach y<br />
Bie<strong>de</strong>rmann (Jackson, 1964)<br />
e) Determinacion <strong>de</strong> Magnesio<br />
Se usa igualm<strong>en</strong>te el metodo <strong>de</strong>l versanato para <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>terminacion <strong>de</strong> Magnesio soluble.<br />
5.2. Nutri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el suelo erosionado.<br />
La <strong>de</strong>terminacion se realiza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos<br />
recogidos <strong>en</strong>: 1a canaleta colectora, <strong>en</strong> el <strong>de</strong>posito <strong>de</strong><br />
fondo <strong>de</strong>l primer cilindro, y <strong>en</strong> los sedim<strong>en</strong>tos gue se<br />
<strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sion <strong>en</strong> los cilindros.<br />
Los metodos <strong>de</strong> analisis usados<br />
nutri<strong>en</strong>tes. son :<br />
a) Nitrog<strong>en</strong>o total<br />
Mediante el metodo <strong>de</strong> Kjeldah (B<strong>la</strong>ck, 1965)<br />
b) Fosforo disponib1e<br />
Por el metodo <strong>de</strong> Ols<strong>en</strong> (Jackson)<br />
c) Potasio cambiable :<br />
segUn el tipo <strong>de</strong><br />
Metodo <strong>de</strong>l Acetato <strong>de</strong> Amonio pH 7 y lectura <strong>en</strong> el<br />
fotometro <strong>de</strong> l<strong>la</strong>ma.<br />
d) Calcio cambiable :<br />
Metodo <strong>de</strong> extraccion con acetato <strong>de</strong> amonio pH 7 y<br />
<strong>de</strong>terminacion <strong>de</strong>l calcio con Vers<strong>en</strong>ato.<br />
e) Magnesio cambiable :<br />
Metodo <strong>de</strong> extraccion con acetato<br />
<strong>de</strong>terminacion con amarillo <strong>de</strong> thiazol.<br />
42<br />
<strong>de</strong> amonio pH 7 y
6. APLICACIONES DE LA PARCELA DE ESCORRENTIA Y EROSION. 6.2. En <strong>la</strong> evaluacion <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud y grado <strong>de</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
sabre <strong>la</strong> erosion <strong>de</strong>l suelo.<br />
6.1. En <strong>la</strong> evaluacion <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lluvias <strong>en</strong> 1a<br />
erosion <strong>de</strong>l sue10.<br />
Las parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a permit<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminar con<br />
bastanteprecisi6nel efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad,lnt<strong>en</strong>sldady<br />
frecu<strong>en</strong>c<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> lluvia sabre <strong>la</strong> perdida<strong>de</strong> agua por<br />
escorr<strong>en</strong>t1ay sabre el arrastre<strong>de</strong>l suelo.<br />
Indudablem<strong>en</strong>te,como se indicamas a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, para e1<br />
analisis <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> 11uvias se requiere t<strong>en</strong>er<br />
insta<strong>la</strong>do un pluviografo, <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> registro<br />
diario.<br />
A modo <strong>de</strong><br />
valores <strong>de</strong><br />
cantida<strong>de</strong>s<br />
parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
(Colombia).<br />
ilustracion, <strong>en</strong> e1 cuadro 3 se consignan los<br />
perdida <strong>de</strong> agua y suelo con difer<strong>en</strong>tes<br />
e int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> lluvias, obt<strong>en</strong>idas con<br />
escorr<strong>en</strong>tia <strong>en</strong> suelos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Chinchina<br />
CUADRO 3. EFECTO DE LA CANTIDAD E INTENSIDAD DE<br />
LLUVIA EN LA PERDIDA DE AGUA Y SUELO<br />
Cantidad Int<strong>en</strong>sidad Escorr<strong>en</strong>t Sa Erosion<br />
<strong>de</strong> 11uvia maxima <strong>de</strong><br />
(<strong>en</strong> mms) 11uvia <strong>en</strong> (<strong>en</strong> mms) (<strong>en</strong> t/ha)<br />
5- (mms)<br />
Fu<strong>en</strong>te F. Suarez <strong>de</strong> Castro (1964).<br />
-- --<br />
20.6 7.9 6.8 7.35<br />
21.4 5.0 11.1 1.74<br />
18.0 4.5 7.8 1.06<br />
21.8 2.2 4.5 0.47<br />
20.0 1.9 0.8 0.12<br />
Como se pue<strong>de</strong> observar. <strong>la</strong>s lluvias simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> cantldad<br />
total, causaron perdidas muy difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> agua Y suelo.<br />
Ello <strong>en</strong> raz<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>c<strong>la</strong>s <strong>en</strong> Int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s maxlmas<br />
<strong>de</strong> 11uvia registradas durante un periodo <strong>de</strong> 5-.<br />
El efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Int<strong>en</strong>sidad pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> cambio una<br />
re<strong>la</strong>ci6n directa con 1a escorr<strong>en</strong>tia Y erosi6n.<br />
43<br />
La <strong>de</strong>terminacion <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o<br />
sabre 1a perdlda <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia, asi<br />
como <strong>la</strong> perdida <strong>de</strong> suelos, ha Bi<strong>de</strong> uno <strong>de</strong> 10s primeros<br />
objetivos <strong>de</strong> 1a investigacion con uso <strong>de</strong> parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>t1a, llevados a cabo principalm<strong>en</strong>te por el<br />
servicio <strong>de</strong> Conservacion <strong>de</strong> Suelos <strong>de</strong> los Estados Unidos.<br />
Es gracias a esta informacion obt<strong>en</strong>ida que hoy se conoce<br />
con bastante precision <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre<br />
1a longitud y grado <strong>de</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te sabre <strong>la</strong> escorr<strong>en</strong>t1a y<br />
erosion <strong>de</strong>l suelo. Estas re<strong>la</strong>ciones han dado lugar,<br />
incluso, a 1a e<strong>la</strong>boracian <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>s para calcu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />
erosion t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do los datos <strong>de</strong> longitud y grado <strong>de</strong><br />
p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te (para mayor informacion al respecto ver<br />
Zingg,1940; Wischmeier y Smith, 1960)<br />
A modo <strong>de</strong> ilustraclon, <strong>en</strong> el cuadro 4 se consignan<br />
algunos datos que muestran el efecto <strong>de</strong> 1a 10ngitud <strong>de</strong> 1a<br />
p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te sabre <strong>la</strong> escorr<strong>en</strong>tia y erosion <strong>de</strong>l suelo<br />
provocadas por 5 11uvias <strong>de</strong> gran int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> C<strong>la</strong>rinda,<br />
Iowa, USA (ver Fournier F., 1960)<br />
CUADRO4. INFLUENCIA DE LA LONGlTUD DE LA PENDIENTE SOBRE<br />
LA ESCORRENTIA Y EROSION DEL SUELO<br />
Longitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escorr<strong>en</strong>ti.a Erosion<br />
p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te (mts) (<strong>en</strong> % <strong>de</strong> 11uvia) (ton/ha)<br />
48 10.8 21.3<br />
96 18.0 45.1<br />
192 20.3 81.2<br />
Fu<strong>en</strong>te: Fournier, F. (1960)<br />
Como se pue<strong>de</strong> observar. el efecto <strong>de</strong> 1a 10ngitud <strong>de</strong><br />
p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>ta una re<strong>la</strong>cian mas directa con<br />
erosi6n <strong>de</strong>l suelo que con <strong>la</strong> escorr<strong>en</strong>tia.<br />
Este comportami<strong>en</strong>to esta <strong>en</strong> funcion <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
caracteristicas <strong>de</strong> infiltraci<strong>en</strong> y permeabilidad <strong>de</strong>l<br />
suelo. Si los suelos pres<strong>en</strong>tan una bu<strong>en</strong>a velocidad <strong>de</strong><br />
infiltraci6n y <strong>de</strong> permeabilidad, a mayor 10ngitud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te el agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia superficial ti<strong>en</strong>e mas<br />
posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> infi1trarse, reduci<strong>en</strong>dose por 10 tanto<br />
44<br />
<strong>la</strong><br />
<strong>la</strong>
el volum<strong>en</strong> total <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t<strong>la</strong>. Por el contrario, si el<br />
suelo pres<strong>en</strong>ta una baja velocidad <strong>de</strong> infiltracion y es <strong>de</strong><br />
permeab11idad muy l<strong>en</strong>ta, a med1da que <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te se increm<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> escorr<strong>en</strong>t<strong>la</strong> superficial<br />
ti<strong>en</strong><strong>de</strong> tamb1<strong>en</strong> a increm<strong>en</strong>tarse.<br />
En cuanto al efecto <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> 1nclinac16n <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
p<strong>en</strong>d1<strong>en</strong>te,se ha <strong>de</strong>mostrado,medianteel usa <strong>de</strong> parce<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t<strong>la</strong>, que para condiciones sim11ares <strong>de</strong><br />
cub1ertavegetal<strong>de</strong>l suelo, a medida que se 1ncremnta<strong>la</strong><br />
1nclinacion <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>d1<strong>en</strong>te aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>t<strong>la</strong>y <strong>de</strong> suelo eros10nado.<br />
A modo <strong>de</strong> ejemplo, <strong>en</strong> el cuadro5 se dan valores<strong>de</strong><br />
perdida <strong>de</strong> agua y suelo obt<strong>en</strong>1dos <strong>en</strong> suelos sim11ares<br />
mediante el uso <strong>de</strong> parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Comunidad <strong>de</strong> Chaute (Cu<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>l rio Rimac, Dpto. <strong>de</strong><br />
Lima), bajo cond1ciones<strong>de</strong> clima semiarido.<br />
CUADRO5. EFECTO DE LA INCLINACION DE LA PENDIENTE SOBRE<br />
LA PERDIDA DE AGUAY SUELO.<br />
Grado <strong>de</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te Escorr<strong>en</strong>tia Erosion<br />
(<strong>en</strong> %) (% <strong>de</strong> lluvia) (ton/ha)<br />
15 % 3.0 0.071<br />
30 % 7.6 0.118<br />
- - . n. .... ,....<br />
6.3. En <strong>la</strong> evaluaci6n <strong>de</strong> <strong>la</strong> "erodabil1dad" <strong>de</strong>l suelo.<br />
Mediante el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a y erosion<br />
se pue<strong>de</strong> conocer cual es Is susceptibilidsd <strong>de</strong>l suelo a<br />
<strong>la</strong> accion erosiva directa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gotas <strong>de</strong> lluvia, asi<br />
como <strong>de</strong> <strong>la</strong> escorr<strong>en</strong>t<strong>la</strong> superficial.<br />
Para ello es preciso mant<strong>en</strong>er, <strong>en</strong> forma perman<strong>en</strong>te"una<br />
parce<strong>la</strong> can el suelo <strong>de</strong>snudo, es <strong>de</strong>cir sin cobertura<br />
vegetal, incluso natural.<br />
Como se sabe, cada suelo pres<strong>en</strong>ta una resist<strong>en</strong>cia propia<br />
a <strong>la</strong> accion erosiva, ya sea <strong>de</strong>l agua 0 <strong>de</strong>l vi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong><br />
cual <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> algunas caracter1sticas f1sicas <strong>de</strong>l suelo<br />
tales como : <strong>la</strong> textura, estructura, permeabilidad,<br />
poros1dad etc.<br />
45<br />
Un suelo con bu<strong>en</strong>as caracter1sticas f1sicas, que<br />
<strong>de</strong>termin<strong>en</strong> <strong>la</strong> formacion <strong>de</strong> agregados estables, resistira<br />
mas a <strong>la</strong> socion <strong>de</strong>structora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sotas <strong>de</strong> .lluvia. Por<br />
otro <strong>la</strong>do, s1 a ello se Ie agrega una bu<strong>en</strong>a permeab11idad<br />
y capac1dad <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>am1<strong>en</strong>to al agua, resist1ra mas a <strong>la</strong><br />
accion <strong>de</strong> <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>d1m1<strong>en</strong>to y arrastre <strong>de</strong> sus part!cu<strong>la</strong>s<br />
por efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> escorr<strong>en</strong>t<strong>la</strong> superf1cial.<br />
La <strong>de</strong>terminacion <strong>de</strong> <strong>la</strong> res1st<strong>en</strong>cia 0 por el contrar10, <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> susceptib11idad <strong>de</strong>l suelo a <strong>la</strong> eros1on es un dato<br />
1mportante <strong>de</strong> conocer, a f1n <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar el usa<br />
a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong>l suelo y seleccionar <strong>la</strong> practica<br />
conservac10nista que mas Ie conv<strong>en</strong>ga.<br />
A modo <strong>de</strong> ejemplo cabe citar el caso <strong>de</strong> un suelo<br />
estudiado por C. Felipe-Morales (1987) <strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong><br />
Santa Ana, Huancayo (Sierra C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Peru).<br />
Dicho suelo, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do sabre esquistos micaceos<br />
pres<strong>en</strong>taba una textura franco arcillosa y un cont<strong>en</strong>1do<br />
aproximado <strong>de</strong> 35 % <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> grava distribuldos <strong>de</strong><br />
una manera bastante uniforme sabre <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l<br />
suelo. Esta capa <strong>de</strong> grava proteg<strong>la</strong> al suelo, como si<br />
fuera un "mulch", <strong>de</strong> <strong>la</strong> accion <strong>de</strong>structora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gotas<br />
<strong>de</strong> lluvia, y por otro <strong>la</strong>do, a1 perturbar el flujo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
escorr<strong>en</strong>t1a superficial, favorec1a <strong>la</strong> infiltracion <strong>de</strong>l<br />
agua.<br />
Mediante el usa <strong>de</strong> parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t<strong>la</strong>, se pudo<br />
comprobar <strong>de</strong> que, mi<strong>en</strong>tras dicho suelo se mant<strong>en</strong><strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>snudo pero sin perturbar, <strong>la</strong> escorr<strong>en</strong>tia y erosion fue<br />
<strong>de</strong> 6 % y <strong>de</strong> 3.3 ton/ha so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te. El mismo suelo <strong>de</strong>spues<br />
<strong>de</strong> un cultivo <strong>de</strong> maiz, par efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> aradura y <strong>de</strong>l<br />
cultivo registro valores <strong>de</strong> 23 % <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t!a y perdio<br />
20 ton/ha <strong>de</strong> suelo por erosion.<br />
6.4. En <strong>la</strong> evaluaci6n <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura vegetal sabre<br />
el suelo.<br />
La vegetacion juega un rol importante <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>cion sobre<br />
<strong>la</strong> erosion <strong>de</strong>l suelo. Cuando t1<strong>en</strong>e un crecimi<strong>en</strong>to proximo<br />
al suelo y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> un bu<strong>en</strong> fol<strong>la</strong>je, actua como una<br />
excel<strong>en</strong>te cubierta protectora <strong>de</strong>l suelo contra <strong>la</strong> accion<br />
erosiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lluvias, at<strong>en</strong>uando a<strong>de</strong>mas <strong>la</strong> escorr<strong>en</strong>t!a<br />
superficial e impidi<strong>en</strong>do que arrastre <strong>la</strong>s partlcu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
suelo. Par otro <strong>la</strong>do, si <strong>la</strong> vegetacion <strong>de</strong>ja <strong>en</strong> el suelo<br />
una bu<strong>en</strong>a cantidad <strong>de</strong> residuos a rastrojos, ellos<br />
increm<strong>en</strong>taran el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> materia organica <strong>la</strong> cual, a<br />
su vez, mejorara <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s f1sicas <strong>de</strong>l suelo<br />
increm<strong>en</strong>tando su resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> erosion.<br />
Por el contrario, si <strong>la</strong> vegetacion es dispersa, y ti<strong>en</strong>e<br />
un escaso <strong>de</strong>sarrollo vegetat1vo, su influ<strong>en</strong>cia es mas<br />
b1<strong>en</strong> negat1va, ya que contr1buye a crear un m1crorelieve<br />
46
<strong>de</strong>euniforme,favoreci<strong>en</strong>do asf <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tracion <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
aguas <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tiasuperficial,<strong>la</strong>s cua1es adquier<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
esta manera una mayor fuerza erosiva.<br />
Una <strong>de</strong> los usos mas interesantes y practicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
parce<strong>la</strong>s<strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia y erosion, es justam<strong>en</strong>te que<br />
el<strong>la</strong>s permit<strong>en</strong><strong>de</strong>terminarel efecto<strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetacion, sea<br />
esta natural 0 cultivada, sobre <strong>la</strong> perdida<strong>de</strong> agua y<br />
suelo.<br />
A fin <strong>de</strong> ilustrar 10 dicho, <strong>en</strong> el cuadro 6 se dan los<br />
valores <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tia erosion con diversos cultivos <strong>en</strong><br />
una <strong>la</strong><strong>de</strong>ra experim<strong>en</strong>tal con 25 % <strong>de</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y con una<br />
precipitaci6n promedio <strong>de</strong> 500 mm/afio (C. Felipe-Morales,<br />
1987).<br />
CUADRO 6. EFECTO DEL TIPO DE CULTIVO SOBRE LA ESCORRENTIA<br />
Y EROSION<br />
Fu<strong>en</strong>te C. Felipe-Morales B. (1987).<br />
---<br />
TIPO DE CULTIVO ESCORRENTIA EROSION<br />
(<strong>en</strong> % <strong>de</strong> lluvia) (<strong>en</strong> t/ha/afio)<br />
Trigo 4 1.7<br />
Av<strong>en</strong>a 18 10.5<br />
.Papa 15 12.0<br />
Ma jz 23 20.0<br />
47<br />
- --<br />
6.5. En 1a evaluacion <strong>de</strong> practicas <strong>de</strong> conservacion <strong>de</strong>l suelo.<br />
Probablem<strong>en</strong>te uno <strong>de</strong> los usos que mayor interes suscita<br />
el empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> eecorr<strong>en</strong>t1a, ee que el<strong>la</strong>s<br />
permit<strong>en</strong> evaluar y comparar, el efecto <strong>de</strong> diversae<br />
practicas <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong>l suelo y <strong>de</strong>l cultivo, sobre <strong>la</strong><br />
conservacion <strong>de</strong>l suelo.<br />
En loe ultimos afios. a traves <strong>de</strong>l Programa Nacional <strong>de</strong><br />
Manejo <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>cas Hidrograficas y <strong>de</strong> Conservacion <strong>de</strong><br />
Suelos (PRONAMACHCAS), as! como <strong>de</strong> diversae<br />
Organizaciones no Gubernam<strong>en</strong>tales, Universida<strong>de</strong>s etc. ee<br />
vi<strong>en</strong><strong>en</strong> efectuando diversas obras <strong>de</strong> conservacion <strong>de</strong><br />
suelos eobre todo mecanicae, con participacion, <strong>en</strong> muchos<br />
casos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>cion b<strong>en</strong>eficiada.<br />
Seria muy util, no solo con fines <strong>de</strong> investigacion, si no<br />
tambi<strong>en</strong> <strong>de</strong> capacitacion, cuantificar el efecto que dichas<br />
obras ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosion <strong>de</strong>l suelo y<br />
sobre <strong>la</strong> perdida <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t!a. En este<br />
s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a sirv<strong>en</strong> tambi<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong>mostrativas para los agricultores.<br />
En el cuadro 7 ee consignan algunos datos <strong>de</strong>l<br />
diversas practicas <strong>de</strong> conservacion <strong>de</strong>l euelo<br />
eecorr<strong>en</strong>tia y <strong>la</strong> erosion, <strong>en</strong> tree localida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Region C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Peru.<br />
efecto <strong>de</strong><br />
sabre <strong>la</strong><br />
distintas<br />
A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>ciae climaticas, 10 que se<br />
manifieeta <strong>en</strong> perdidae absolutae <strong>de</strong> agua y suelo tambi<strong>en</strong><br />
muy difer<strong>en</strong>tes; sin embargo, se pue<strong>de</strong> observar el efecto<br />
b<strong>en</strong>efico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s practicas conservacionistas, <strong>en</strong> este caso<br />
<strong>de</strong> los surcos <strong>en</strong> contorno y <strong>de</strong>l "mulch" 0 cubierta inerte<br />
a base <strong>de</strong> rastrojos <strong>de</strong>jada sabre <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l suelo.<br />
48<br />
----- -- - - - -
CUADRO 7. EFECTO DE DIVERSAS PRACTICAS AGRONOMICAS SOBRE<br />
CONSERVACION DEL AGUA Y DEL SUELO<br />
Esco-<br />
Localidad Lluvia P<strong>en</strong>di<strong>en</strong> Tratami<strong>en</strong>to rr<strong>en</strong>tia Erosion<br />
(<strong>en</strong> mms) te (% <strong>de</strong><br />
(<strong>en</strong> %) lluvia) (t/ha)<br />
Cultivo <strong>de</strong><br />
Chaute tuna :<br />
(Cu<strong>en</strong>ca 196 30 (1) <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>l rio p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te 7.1 0.10<br />
Rimac)<br />
(2) <strong>en</strong><br />
surcos <strong>en</strong><br />
contorno 1.7 0.04<br />
49<br />
Cuiba1Eo :<strong>de</strong><br />
(1) <strong>en</strong><br />
Santa Ana p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
23 20<br />
480 25 (2) <strong>en</strong><br />
(Cu<strong>en</strong>ca<br />
<strong>de</strong>l rio<br />
Mantaro)<br />
contorno<br />
(3) con<br />
"mulch"<br />
8<br />
5<br />
5.6<br />
3.0<br />
rotacion :<br />
mai.z-frijol<br />
San Ramon y papa<br />
2,154<br />
30<br />
(Cu<strong>en</strong>ca (1) <strong>en</strong> p<strong>en</strong>- 9.1 119<br />
<strong>de</strong>l r fu di<strong>en</strong>te<br />
Chancha-<br />
Mayo) (2) con 6.3 46<br />
"mulch"<br />
7. Uso <strong>de</strong> " simu<strong>la</strong>dores<strong>de</strong> lluvia<br />
escorr<strong>en</strong>tfa y erosion.<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mayores dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> los<br />
estudios<strong>de</strong> erosion<strong>en</strong> campo es <strong>la</strong> variabilidad<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
lluvias,sabre todo <strong>en</strong> terminos<strong>de</strong> su caracter1stica<strong>de</strong><br />
Int<strong>en</strong>sidad,<strong>la</strong> cual, como ya se indicoanteriorm<strong>en</strong>te, es<br />
<strong>la</strong> que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> mayor re<strong>la</strong>cion con <strong>la</strong> capacidad<br />
erosiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> lluvia.<br />
Conocer el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo fr<strong>en</strong>te a lluvias <strong>de</strong><br />
gran int<strong>en</strong>sidad, cuya ocurr<strong>en</strong>cia pue<strong>de</strong> ser cada 10 0 20<br />
aflos,si no mas, implicar<strong>la</strong> el t<strong>en</strong>er que mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />
operacion parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tfa y erosion, bajo<br />
condiciones naturales, duranteperiodos <strong>de</strong> tiempo muy<br />
<strong>la</strong>rgos. Esta situacion g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te es muy dif1cil <strong>de</strong><br />
mant<strong>en</strong>er, por el costo que implica <strong>la</strong> operacion y<br />
mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dichas parce<strong>la</strong>s, salvo algunas<br />
excepciones propias <strong>de</strong> estaciones experim<strong>en</strong>tales<br />
<strong>de</strong>dicadasa estudios<strong>de</strong> erosioncon fines <strong>de</strong> <strong>en</strong>s<strong>en</strong>anza.<br />
Una forma muy ing<strong>en</strong>iosa <strong>de</strong> superar esta dificultad es<br />
mediante el uso <strong>de</strong> dispositivos conocidos como<br />
"simu<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> lluvia", los cuales permit<strong>en</strong> producir<br />
lluvias artificiales con <strong>la</strong>s caracter1sticas <strong>de</strong>seadas <strong>de</strong><br />
cantidad, int<strong>en</strong>sidad, duracion y frecu<strong>en</strong>cia.<br />
El primer "simu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> lluvia" constru1do, con fines <strong>de</strong><br />
investigacion fue <strong>en</strong> 1957 por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Purdue <strong>en</strong><br />
Estados Unidos, el mismo que es <strong>de</strong>scrito por Meyer y<br />
McCune (1958). Este primer aparato era <strong>de</strong> brazos fijos,<br />
10 cual pres<strong>en</strong>taba ciertos inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, Swanson (1965) di~efi~n <strong>la</strong>pniversidad<br />
<strong>de</strong> Nebraska, USA, un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> "simu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> lluvia" <strong>de</strong><br />
brazos movibles, que es el que se usa actualm<strong>en</strong>te con<br />
adaptaciones diversas segUn los lugares.<br />
El manejo mas efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los "simu<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> lluvia" es<br />
con parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>t1a y erosion, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>dose una<br />
informacion rapida sabre el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lluvias <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
erosion <strong>de</strong>l suelo.<br />
50<br />
- --
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS<br />
DOUROJEANNI A. y PAULET M. (1967): "La ecuaci6n universal <strong>de</strong><br />
perdida <strong>de</strong> suelo, su aplicaci6n al p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l uso<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras agrlco<strong>la</strong>s"<br />
Ed. U.N.A., Public. N0 2, 77 p., Lima, Peru.<br />
FELIPE-MORALES CARMEN (1987) : "La erosi6n <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />
zonae pob<strong>la</strong>das <strong>de</strong> altura"<br />
P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to Iberoamericano, N° 12, p. 109-136, Madrid.<br />
FELIPE-MORALES CARMEN (1994) : "Perdida <strong>de</strong> agua, suelo y<br />
nutri<strong>en</strong>tes bajo diversos sistemas <strong>de</strong> cultivo y practicas<br />
<strong>de</strong> conservaci6n <strong>de</strong> suelos, <strong>en</strong> zonas aridas, sub-hUmedas y<br />
muy humedas <strong>en</strong> el Peru"<br />
SEPIA V : "Peru, el problema agrario <strong>en</strong> <strong>de</strong>bate", p. 637<br />
656 , Lima.<br />
FOURNIER FREDERIC (1954) : "La parcelle experim<strong>en</strong>tal. Metho<strong>de</strong><br />
d-etu<strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tale <strong>de</strong> <strong>la</strong> conservation du sol, <strong>de</strong><br />
l"erosion, du ruissellem<strong>en</strong>t".<br />
(extrait du rapport <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mission O.E.C.E. "Etu<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<br />
sols" aux Etats Unis)<br />
ORSTOM, Rapport Pedologie N° 1623, 69 p., Paris.<br />
FOURNIER FREDERIC (1960) : " Cl1mat et erosion<br />
Presses Universitaires <strong>de</strong> France, 201 p., Paris.<br />
KIRKBY M.J. y MORGAN R.P.C. (1991)<br />
Ed. Limusa, 375 p., Mexico.<br />
Erosion <strong>de</strong> suelos"<br />
ROOSE ERICK (1977) : "Use of the Universal so11 loss equation<br />
to predict erosion in West Africa"<br />
En: Soil erosion: Prediction and control,<br />
of the National Confer<strong>en</strong>ce on soil erosion, p.<br />
Soil Conservation Society of America, Ank<strong>en</strong>ey,<br />
Proceedings<br />
60 - 74<br />
Iowa, USA.<br />
SUAREZ DE CASTRO F. (1965) : "Conservacion <strong>de</strong> suelos"<br />
Colecc. Agrico<strong>la</strong> Salvat, 2da edicion, 319 p., Barcelona.<br />
TOBIAS HUARAC J. (1990) :" Medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosion y escorr<strong>en</strong>t1a<br />
con difer<strong>en</strong>tes practicas <strong>de</strong> conservacion <strong>de</strong> suelos, <strong>en</strong> el<br />
cultivo <strong>de</strong> tuna. Comunidad <strong>de</strong> Chaute (Cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l rio<br />
Seco; Sub-cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l rio Rimac).<br />
Tesis <strong>de</strong> Maestr<strong>la</strong> <strong>en</strong> Suelos, UNALM, 128 p. Lima.<br />
51<br />
-----<br />
---<br />
WISCHMElER, W.H. and SMITH, D.D. (1960) :" A universal Bo11<br />
loss estimating equation to gui<strong>de</strong> conservation from<br />
p<strong>la</strong>nning ".<br />
Trans. 7th International Congress of Soil Sci<strong>en</strong>ce.<br />
ZINGG A. (1940) : "Degree and leghth of <strong>la</strong>nd slope as its<br />
effects soil loss in runoff"<br />
Agr. Eng. 21:59. USA.<br />
52