Micronutrientes en la Fisiología de las Plantas - International Plant ...
Micronutrientes en la Fisiología de las Plantas - International Plant ...
Micronutrientes en la Fisiología de las Plantas - International Plant ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Cobre (Cu)<br />
El Cu se parece <strong>en</strong> algo al Fe, <strong>de</strong>bido que forma<br />
que<strong>la</strong>tos altam<strong>en</strong>te estables que permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> electrones (Cu 2+ + e - Cu + ). Por esta razón,<br />
<strong>de</strong>sempeñan un papel comparable al <strong>de</strong>l Fe <strong>en</strong> los<br />
procesos redox <strong>de</strong> <strong>la</strong> fisiología <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta. Sin<br />
embargo, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Fe, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>zimas que conti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
Cu pued<strong>en</strong> reaccionar con oxíg<strong>en</strong>o molecu<strong>la</strong>r y<br />
catalizan prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te procesos terminales <strong>de</strong><br />
oxidación.<br />
Varias proteínas que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> Cu <strong>de</strong>sempeñan un<br />
papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> procesos tales como <strong>la</strong><br />
fotosíntesis, respiración, <strong>de</strong>sintoxicación <strong>de</strong> radicales<br />
superóxido y lignificación. Cuando se pres<strong>en</strong>ta una<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Cu, <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> estas <strong>en</strong>zimas se<br />
reduce drásticam<strong>en</strong>te. La reducción <strong>de</strong>l transporte<br />
fotosintético <strong>de</strong> electrones, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>ores cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>stocianina, una proteína que<br />
conti<strong>en</strong>e Cu, disminuye <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> fijación <strong>de</strong> CO 2<br />
, <strong>de</strong><br />
modo que el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> almidón y <strong>de</strong> carbohidratos<br />
solubles (especialm<strong>en</strong>te sacarosa) también se reduce.<br />
Este es el principal factor que provoca <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> materia seca <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas que sufr<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Cu durante el crecimi<strong>en</strong>to vegetativo. La<br />
falta <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> carbohidratos para los<br />
nódulos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leguminosas, que causa crecimi<strong>en</strong>to<br />
restringido y <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> N <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta<br />
hospe<strong>de</strong>ra, parece también ser un efecto<br />
indirecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Cu, puesto que<br />
no se ha <strong>en</strong>contrado evid<strong>en</strong>cia específica <strong>de</strong><br />
que el Cu sea requerido <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong><br />
fijación <strong>de</strong> N 2<br />
.<br />
Las <strong>en</strong>zimas superóxido disminutasa (SOD)<br />
han atraído reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te una at<strong>en</strong>ción<br />
especial por el papel que <strong>de</strong>sempeñan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>sintoxicación <strong>de</strong> radicales superóxido, los<br />
cuales pued<strong>en</strong> causar severos daños a <strong>la</strong>s<br />
célu<strong>la</strong>s por varios mecanismos (Cakmak,<br />
INFORMACIONES AGRONOMICAS<br />
MICRONUTRIENTES EN LA FISIOLOGIA DE LAS PLANTAS:<br />
FUNCIONES, ABSORCION Y MOVILIDAD 1<br />
Ernest Kirkby 2 y Volker Römheld 3<br />
(Segunda Parte)<br />
2000). La Cu-Zn-SOD está localizada <strong>en</strong> los estromas<br />
<strong>de</strong> los clorop<strong>la</strong>stos, sitio don<strong>de</strong> el átomo <strong>de</strong> Cu está<br />
directam<strong>en</strong>te involucrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sintoxicación <strong>de</strong> O 2<br />
-<br />
g<strong>en</strong>erado durante <strong>la</strong> fotosíntesis. La actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>zimas es mucho más baja cuando existe <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> Cu.<br />
El papel <strong>de</strong>l Cu <strong>en</strong> el metabolismo secundario pue<strong>de</strong><br />
ser más bi<strong>en</strong> el ag<strong>en</strong>te que provoca <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
síntomas <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia. Las <strong>en</strong>zimas polif<strong>en</strong>ol<br />
oxidasa, ascorbato oxidasa y diamino oxidasa que<br />
conti<strong>en</strong><strong>en</strong> Cu aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s celu<strong>la</strong>res y<br />
<strong>de</strong>sempeñan un papel importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> biosíntesis <strong>de</strong>l<br />
f<strong>en</strong>ol, vía quinona, a sustancias me<strong>la</strong>nóticas y a lignina<br />
(Figura 4).<br />
La <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Cu disminuye <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> esas<br />
<strong>en</strong>zimas, provocando <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> f<strong>en</strong>oles y <strong>la</strong><br />
reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> lignificación (Tab<strong>la</strong> 4) y <strong>de</strong> sustancias<br />
me<strong>la</strong>nóticas. El papel <strong>de</strong>l Cu <strong>en</strong> el metabolismo<br />
secundario es importante para increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />
resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. La formación<br />
<strong>de</strong> lignina interpone una barrera mecánica contra <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>trada <strong>de</strong> organismos y <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> sustancias<br />
me<strong>la</strong>nóticas también aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia, puesto que<br />
algunos <strong>de</strong> estos compuestos, como <strong>la</strong>s fitoalexinas,<br />
inhib<strong>en</strong> <strong>la</strong> germinación <strong>de</strong> esporas y el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
hongos.<br />
Tab<strong>la</strong> 4. Efecto <strong>de</strong>l estado nutricional <strong>de</strong>l cobre <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> pared celu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> hojas <strong>de</strong> trigo más jóv<strong>en</strong>es totalm<strong>en</strong>te abiertas<br />
(Robson et al., 1981).<br />
Trat. Conc<strong>en</strong>tración Pared Composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pare<strong>de</strong> celu<strong>la</strong>r<br />
<strong>de</strong> Cu celu<strong>la</strong>r α−celulosa Hemicelulosa Lignina<br />
mg kg -1 MS % MS -------------- % <strong>de</strong>l total --------------<br />
- Cu 1.0 42.9 55.3 41.4 3.3<br />
+ Cu 7.1 46.2 46.8 46.7 6.5<br />
MS = materia seca<br />
1 Versión <strong>en</strong> español <strong>de</strong>: Kirkby, E.A. and V. Römheld. 2007. Micronutri<strong>en</strong>ts in p<strong>la</strong>nt physiology: functions, uptake and mobility.<br />
Proceedings 543, The <strong>International</strong> Fertilizer Society, P. O. Box, York, YO32 5YS, United Kingdom.<br />
2 Professor, University of Leeds, United Kingdom. Correo electrónico: ekirkby@ukonline.co.uk<br />
3 Professor, University of Hoh<strong>en</strong>heim, Stuttgart, Germany. Correo electrónico: romheld@uni-hoh<strong>en</strong>heim.<strong>de</strong><br />
Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to al <strong>International</strong> Fertilizer Society, <strong>en</strong> especial al Sr. Chris Dawson y a los autores Dr. E. Kirkby y Dr. V.<br />
Römheld, por el permiso concedido a IPNI para <strong>la</strong> traducción e impresión <strong>de</strong> esta publicación.<br />
9
F<strong>en</strong>ólicos<br />
O 2<br />
+ Cu<br />
(polif<strong>en</strong>ol oxidasa,<br />
ascorbato oxidasa)<br />
Quinonas<br />
El retraso <strong>en</strong> <strong>la</strong> floración y <strong>la</strong> s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>cia, observados<br />
frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Cu<br />
(Reuter et al., 1981), pued<strong>en</strong> ser causados por elevadas<br />
conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong>l ácido indo<strong>la</strong>cético (AIA) resultante<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ciertas sustancias f<strong>en</strong>ólicas, <strong>la</strong>s<br />
cuales inhib<strong>en</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l AIA oxidasa.<br />
La falta <strong>de</strong> Cu afecta al crecimi<strong>en</strong>to reproductivo<br />
(formación <strong>de</strong> granos, semil<strong>la</strong>s y frutos) mucho más<br />
que al crecimi<strong>en</strong>to vegetativo. En <strong>la</strong>s flores <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas<br />
con a<strong>de</strong>cuado suplem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Cu, <strong>la</strong>s anteras (que<br />
conti<strong>en</strong><strong>en</strong> pol<strong>en</strong>) y los ovarios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayor cont<strong>en</strong>ido<br />
y <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> este nutri<strong>en</strong>te. De igual forma, el pol<strong>en</strong><br />
prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Cu no es<br />
viable (Agarwa<strong>la</strong> et al., 1980). Entre <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong><br />
esterilidad masculina se incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> almidón <strong>en</strong><br />
el pol<strong>en</strong> y <strong>la</strong> inhibición <strong>de</strong> <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong> estambres<br />
como resultado <strong>de</strong> problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> lignificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
pare<strong>de</strong>s celu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteras. Jewell et al. (1988)<br />
sugiere también que el <strong>de</strong>sarrollo anormal tanto <strong>de</strong>l<br />
tapete como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s microesporas pued<strong>en</strong> ser <strong>la</strong> causa <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> esterilidad masculina. En trigo, el efecto más<br />
marcado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Cu es <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l<br />
crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema reproductivo, condición que<br />
luego se expresa <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> granos (Tab<strong>la</strong> 5).<br />
Los síntomas típicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Cu son<br />
clorosis, necrosis, distrofia foliar y muerte <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te.<br />
Los síntomas g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> los tejidos <strong>de</strong><br />
los brotes, lo que es un indicativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobre<br />
distribución <strong>de</strong> Cu <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este<br />
nutri<strong>en</strong>te (Loneragan, 1981).<br />
Tab<strong>la</strong> 5. Efecto <strong>de</strong>l suplem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cobre <strong>en</strong> el<br />
crecimi<strong>en</strong>to vegetativo y reproductivo <strong>de</strong> trigo <strong>en</strong><br />
cultivo <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>a (Nambiar, 1976).<br />
Suplem<strong>en</strong>to Crecimi<strong>en</strong>to Crecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Cu vegetativo reproductivo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> los granos<br />
mg por vaso ------------ g por vaso ------------<br />
0.0 6.7 0.0<br />
0.1 10.5 0.0<br />
0.4 12.9 1.0<br />
2.0 12.7 10.5<br />
INFORMACIONES AGRONOMICAS<br />
+ Cu<br />
(diamino<br />
oxidasa)<br />
Me<strong>la</strong>ninas<br />
(fungicidas)<br />
Fitoalexinas<br />
Lignina<br />
pared celu<strong>la</strong>r<br />
más resist<strong>en</strong>te<br />
Figura 4. Ilustración <strong>de</strong> <strong>la</strong> función crítica <strong>de</strong> Cu <strong>en</strong> <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>ol.<br />
Los cereales <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Cu ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> apari<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un arbusto, con <strong>la</strong><br />
punta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>en</strong>rol<strong>la</strong>das y<br />
b<strong>la</strong>ncas y con una reducida<br />
formación <strong>de</strong> panícu<strong>la</strong>s. Las espigas<br />
no se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n totalm<strong>en</strong>te y<br />
pued<strong>en</strong> quedarse parcialm<strong>en</strong>te<br />
torcidas. Otros síntomas típicos son<br />
<strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> lignificación, que<br />
se asocia con brotaciones caídas y<br />
acame, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cereales,<br />
y baja resist<strong>en</strong>cia a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. La <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Cu<br />
reduce drásticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> frutos y semil<strong>la</strong>s<br />
como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> esterilidad masculina<br />
inducida.<br />
Molibd<strong>en</strong>o (Mo)<br />
El Mo difiere <strong>de</strong>l Fe, Mn y Cu, <strong>en</strong> el hecho <strong>de</strong> que está<br />
pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas como anión, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> forma más oxidada, Mo(VI), pero también como<br />
Mo(V) y Mo(IV). A<strong>de</strong>más, difer<strong>en</strong>te a todas <strong>la</strong>s otras<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> micronutri<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Mo<br />
está asociada con <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> pH bajo. También<br />
es importante anotar que <strong>de</strong> todos los micronutri<strong>en</strong>tes el<br />
Mo está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or conc<strong>en</strong>tración<br />
(< 1 mg kg -1 <strong>de</strong> MS), sin embargo, eso es sufici<strong>en</strong>te<br />
para suplir a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te algunas<br />
<strong>en</strong>zimas conti<strong>en</strong><strong>en</strong> Mo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas superiores. Las<br />
dos más importantes y más investigadas son <strong>la</strong> nitrato<br />
reductasa y <strong>la</strong> nitrog<strong>en</strong>asa, pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s leguminosas<br />
nodu<strong>la</strong>das. Las <strong>en</strong>zimas que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> Mo se pued<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>scribir como proteínas multic<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> electrones.<br />
El nitrato reductasa, que promueve <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> NO 3<br />
a NO 2<br />
, está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el citop<strong>la</strong>sma. En una <strong>en</strong>zima<br />
dímera, con tres grupos prostéticos que transfier<strong>en</strong><br />
electrones por subunidad, f<strong>la</strong>vina, hemo y Mo (Figura<br />
5). Durante <strong>la</strong> reducción, los electrones son transferidos<br />
directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Mo al nitrato. Existe una estrecha<br />
re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el suplem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Mo, <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
nitrato reductasa y el crecimi<strong>en</strong>to. Por lo tanto, el<br />
suplem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Mo está íntimam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong><br />
utilización y el metabolismo <strong>de</strong>l N.<br />
Como era <strong>de</strong> esperarse, <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas nutridas <strong>de</strong> amonio<br />
(NH 4<br />
) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Mo mucho más bajos<br />
que aquel<strong>la</strong>s nutridas con NO 3<br />
. Los síntomas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Mo son m<strong>en</strong>os severos, e inclusive<br />
aus<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas que recib<strong>en</strong> NH 4<br />
, <strong>en</strong><br />
comparación con p<strong>la</strong>ntas que recib<strong>en</strong> NO 3<br />
.<br />
La fijación biológica <strong>de</strong> N 2<br />
es catalizada por <strong>la</strong> <strong>en</strong>zima<br />
nitrog<strong>en</strong>asa que conti<strong>en</strong>e dos metaloproteínas: <strong>la</strong><br />
proteína Mo-Fe-S y <strong>la</strong> proteína <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación Fe-S.<br />
10
INFORMACIONES AGRONOMICAS<br />
NAD (P)H<br />
NAD (P) +<br />
2e -<br />
FAD Citocromo Pterina-Mo<br />
FADH 2<br />
Fe III Mo IV<br />
FAD<br />
Fe II<br />
Apo<strong>en</strong>zima<br />
Mo VI<br />
NO - + 3 H+<br />
2e - NO - + -<br />
2 OH- NO 2<br />
Citop<strong>la</strong>sma<br />
NH 3<br />
NADP +<br />
Nitrato<br />
redutasa Ferredoxina<br />
Clorop<strong>la</strong>sto<br />
NADPH<br />
Figura 5. Mo<strong>de</strong>lo estructural <strong>de</strong> <strong>la</strong> nitrato reductasa con sus dos subunida<strong>de</strong>s.<br />
Cada subunidad conti<strong>en</strong>e tres grupos prostéticos. FAD, heme-Fe y Mopterin<br />
(Campbell, 1988).<br />
Ferredoxina<br />
(reducida)<br />
Ferredoxina<br />
(oxidada)<br />
Fe<br />
S<br />
S<br />
Fe<br />
e -<br />
Grupo <strong>de</strong><br />
Mo-Fe-S<br />
Mo-N=N<br />
Mo=N-NH 2<br />
Mo-NH-NH 2<br />
Fe-S-Proteína Mo-Fe-S-Proteína 2NH 3<br />
N N + 6H +<br />
Algunos aspectos <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong>l Mo<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas todavía no se<br />
<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> bi<strong>en</strong>. En varios cultivos <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Mo parece afectar<br />
más <strong>la</strong> fase reproductiva que el<br />
crecimi<strong>en</strong>to vegetativo. En maíz con<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Mo <strong>la</strong> floración se<br />
retrasa, una bu<strong>en</strong>a cantidad <strong>de</strong> flores<br />
no se abre y se reduce <strong>la</strong> formación<br />
<strong>de</strong> pol<strong>en</strong>, tanto <strong>en</strong> tamaño como <strong>en</strong><br />
viabilidad (Agarwa<strong>la</strong> et al., 1979).<br />
De igual manera, <strong>la</strong> pobre y tardía<br />
floración y <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or viabilidad <strong>de</strong>l<br />
pol<strong>en</strong> pued<strong>en</strong> también explicar <strong>la</strong><br />
reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> frutos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> melón con<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Mo cultivadas <strong>en</strong><br />
suelos ácidos (Gubler et al., 1982<br />
citados por Römheld y Marschner,<br />
1991).<br />
Figura 6. Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> N 2<br />
por el Mo cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> nitrog<strong>en</strong>asa.<br />
El Mo <strong>de</strong> <strong>la</strong> proteína <strong>de</strong> combinación Fe-S transfiere<br />
electrones directam<strong>en</strong>te para el N 2<br />
, mi<strong>en</strong>tras que el Fe<br />
actúa como transmisor <strong>de</strong> electrones. Esta función <strong>de</strong><br />
Mo <strong>en</strong> <strong>la</strong> fijación <strong>de</strong> N 2<br />
significa que <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />
este micronutri<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los nódulos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leguminosas y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s no leguminosas (por ejemplo, Almus glutinosa)<br />
es muy alta. La <strong>en</strong>ergía requerida para <strong>la</strong> fijación <strong>de</strong> N 2<br />
se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l ATP que provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> los fotosintatos<br />
<strong>en</strong>tregados por <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta hospe<strong>de</strong>ra (Figura 6).<br />
Las p<strong>la</strong>ntas con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Mo muestran un<br />
aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> compuestos solubles <strong>de</strong> N, como amidas, y<br />
<strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ribonucleasa, <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s<br />
conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> proteínas, se reduce indicando que<br />
el Mo está <strong>en</strong>vuelto <strong>en</strong> <strong>la</strong> síntesis <strong>de</strong> estos compuestos.<br />
Este papel <strong>en</strong> <strong>la</strong> síntesis <strong>de</strong> proteínas pue<strong>de</strong> ser el<br />
responsable <strong>de</strong>l efecto directo <strong>de</strong>l Mo sobre <strong>la</strong><br />
conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> clorofi<strong>la</strong>, <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> los<br />
clorop<strong>la</strong>stos y el crecimi<strong>en</strong>to. Los síntomas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Mo difier<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre especies vegetales,<br />
pero los síntomas típicos son el punteado interv<strong>en</strong>al, <strong>la</strong><br />
clorosis marginal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas más viejas y <strong>en</strong>rol<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />
hacia arriba <strong>de</strong> los márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas. A<br />
medida que <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia progresa, aparec<strong>en</strong> manchas<br />
necróticas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s puntas y los márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas, <strong>la</strong>s<br />
cuales se asocian con altas conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> nitrato<br />
<strong>en</strong> el tejido. Quizá el ejemplo más conocido <strong>de</strong> esta<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> coliflor, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual el tejido<br />
foliar no se forma a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> casos extremos<br />
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se forman <strong>la</strong>s nervaduras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas. Por<br />
esta razón, <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Mo <strong>en</strong> este cultivo se<br />
conoce como co<strong>la</strong> <strong>de</strong>l látigo.<br />
Exist<strong>en</strong> varios cambios metabólicos<br />
que no son tan fáciles <strong>de</strong> explicar <strong>en</strong><br />
términos <strong>de</strong> funciones conocidas <strong>de</strong>l<br />
Mo. Por ejemplo, <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia a bajas temperaturas se<br />
reduce <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> este micronutri<strong>en</strong>te<br />
(Vunkova-Ra<strong>de</strong>va et al., 1988). Cuando se pres<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Mo <strong>en</strong> los granos <strong>de</strong> maíz, el riesgo <strong>de</strong><br />
brotación prematura aum<strong>en</strong>ta y este efecto se ac<strong>en</strong>túa con<br />
<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> N (Tanner, 1978). Al parecer el Mo es un<br />
compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l al<strong>de</strong>hído oxidasa que participa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
síntesis <strong>de</strong> ácido abscísico (Ley<strong>de</strong>cker et al., 1995).<br />
Cuando existe <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Mo, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te con alto<br />
suplem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> N, se bloquea <strong>la</strong> síntesis <strong>de</strong> este ácido.<br />
Zinc (Zn)<br />
En contraste con el Fe, Mn, Cu y Mo, el Zn es un<br />
elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> transición que no está sujeto a cambios <strong>de</strong><br />
val<strong>en</strong>cia y está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te con<br />
Zn(II). El elem<strong>en</strong>to funciona principalm<strong>en</strong>te como<br />
catión dival<strong>en</strong>te <strong>en</strong> metalo<strong>en</strong>zimas, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
cuales ligan <strong>la</strong>s <strong>en</strong>zimas y sus correspondi<strong>en</strong>tes<br />
sustratos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> otros casos, el Zn forma<br />
complejos tetrahídricos con el N y el O, y<br />
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te ligados <strong>de</strong> S <strong>en</strong> una variedad <strong>de</strong><br />
compuestos orgánicos.<br />
Las p<strong>la</strong>ntas superiores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> pocas <strong>en</strong>zimas que<br />
conti<strong>en</strong><strong>en</strong> Zn como <strong>la</strong> alcohol <strong>de</strong>hidrog<strong>en</strong>asa, anhidrasa<br />
carbónica (AC) y RNA polimerasa. Sin embargo,<br />
exist<strong>en</strong> muchas <strong>en</strong>zimas que son activadas por el Zn.<br />
Aun cuando los cambios provocados por <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> Zn <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas son<br />
bastante complejos, exist<strong>en</strong> algunos cambios que son<br />
típicos y que se re<strong>la</strong>cionan con <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> este<br />
11
INFORMACIONES AGRONOMICAS<br />
micronutri<strong>en</strong>te <strong>en</strong> reacciones o <strong>en</strong> pasos específicos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s funciones metabólicas. Estos cambios inducidos <strong>en</strong><br />
el metabolismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta incluy<strong>en</strong> efectos sobre los<br />
carbohidratos, proteínas, auxinas y daños <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
integridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s membranas.<br />
concluir que los cambios <strong>en</strong> el metabolismo <strong>de</strong> los<br />
carbohidratos inducidos por <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Zn no son<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te responsables por el retraso <strong>en</strong> el<br />
crecimi<strong>en</strong>to y tampoco por los síntomas visibles <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este micronutri<strong>en</strong>te.<br />
Muchas <strong>en</strong>zimas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l Zn actúan <strong>en</strong> el<br />
metabolismo <strong>de</strong> los carbohidratos <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
hojas. Cuando ocurre <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Zn, <strong>la</strong> actividad<br />
<strong>de</strong> AC disminuye ac<strong>en</strong>tuadam<strong>en</strong>te. Esta <strong>en</strong>zima está<br />
localizada <strong>en</strong> el citop<strong>la</strong>sma <strong>de</strong> los clorop<strong>la</strong>stos y pue<strong>de</strong><br />
facilitar <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> CO 2<br />
/HCO 3<br />
para <strong>la</strong> fijación<br />
fotosintética <strong>de</strong> CO 2<br />
. Como lo <strong>de</strong>muestra <strong>la</strong> muy baja<br />
tasa <strong>de</strong> fotosíntesis <strong>en</strong> el citosol <strong>de</strong> <strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l<br />
mesófilo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas C4, y posiblem<strong>en</strong>te también <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas C3, AC es <strong>de</strong> gran importancia para<br />
garantizar una alta tasa <strong>de</strong> fotosíntesis. Dos otras<br />
<strong>en</strong>zimas también son afectadas por <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Zn<br />
y también están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los clorop<strong>la</strong>stos y <strong>en</strong> el<br />
citop<strong>la</strong>sma. Estas son <strong>la</strong> fructosa 1.6 difosfato, que<br />
regu<strong>la</strong> los azucares C6 <strong>en</strong> el clorop<strong>la</strong>sto y <strong>en</strong> el<br />
citop<strong>la</strong>sma, y <strong>la</strong> aldo<strong>la</strong>sa, que promueve <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> los fotosintatos C3 <strong>de</strong> los clorop<strong>la</strong>stos al citop<strong>la</strong>sma,<br />
y d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l citop<strong>la</strong>sma contro<strong>la</strong> el flujo <strong>de</strong> metabolitos<br />
vía procesos glicolíticos. En todos los casos, <strong>la</strong><br />
actividad <strong>de</strong> estas <strong>en</strong>zimas se <strong>de</strong>prime como efecto <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Zn, pero a pesar <strong>de</strong> esta reducción <strong>la</strong><br />
tasa <strong>de</strong> fotosíntesis no es afectada consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te y<br />
los almidones y azúcares frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se acumu<strong>la</strong>n<br />
<strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Zn. En consecu<strong>en</strong>cia, se pue<strong>de</strong><br />
Indol<br />
N<br />
H<br />
Serina<br />
N<br />
H<br />
Triptofano<br />
NH 2<br />
CH 2<br />
-CH-COOH<br />
La alteración <strong>de</strong>l metabolismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> auxina,<br />
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l ácido indo<strong>la</strong>cético (AIA), está<br />
estrecham<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con los síntomas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Zn como crecimi<strong>en</strong>to retardado y “hojas<br />
pequeña”, es <strong>de</strong>cir, inhibición <strong>en</strong> <strong>la</strong> elogación <strong>de</strong> los<br />
internudos y reducción <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja. La forma<br />
cómo funciona el Zn <strong>en</strong> el metabolismo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s auxinas<br />
no está completam<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ra; pero parece probable que<br />
el triptófano, el cual requiere <strong>de</strong> Zn para su formación,<br />
sea el precursor <strong>en</strong> <strong>la</strong> biosíntesis <strong>de</strong>l AIA. De todas<br />
maneras, cuando se da <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Zn, no solo que<br />
existe m<strong>en</strong>os AIA sintetizado, sino que esté se ve sujeto<br />
a una mayor <strong>de</strong>gradación oxidativa (Figura 7).<br />
La <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Zn esta íntimam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con<br />
el metabolismo <strong>de</strong>l N. Cuando se suprime el Zn, <strong>la</strong><br />
conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> proteínas disminuye y aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
los aminoácidos. Al volver a proveer el Zn, rápidam<strong>en</strong>te<br />
se induce <strong>la</strong> síntesis <strong>de</strong> proteínas. Este efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Zn al inhibir <strong>la</strong> síntesis <strong>de</strong> proteínas, es<br />
principalm<strong>en</strong>te el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong>l ácido<br />
ribonucleico (ARN). Esto último es atribuido a <strong>la</strong><br />
actividad más baja <strong>de</strong> <strong>la</strong> Zn polimerasa, a una m<strong>en</strong>or<br />
integridad estructural <strong>de</strong> los ribosomas y a una mayor<br />
<strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l ARN. La fuerte<br />
disminución <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to como<br />
N<br />
H<br />
Acido indo<strong>la</strong>cético (AIA)<br />
CH 2<br />
-COOH<br />
Figura 7. Esquema que muestra <strong>la</strong> probable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> síntesis <strong>de</strong>l AIA<br />
<strong>en</strong> el abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Zn.<br />
G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> O -<br />
2<br />
(Promovidad con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Zn)<br />
(-Zn)<br />
Peroxidación <strong>de</strong> lípidos<br />
Perco<strong>la</strong>ción<br />
por <strong>la</strong> membrana<br />
O 2<br />
-<br />
OH +<br />
Procesos con mayor<br />
oxidación<br />
Clorosis,<br />
necrosis<br />
SOD<br />
(+Zn)<br />
Detoxificación <strong>de</strong> O -<br />
2<br />
(Se reduce con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Zn)<br />
H 2<br />
O 2<br />
Degradación oxidativa <strong>de</strong>l AIA<br />
Cata<strong>la</strong>sa<br />
(+Zn)<br />
Inhibición <strong>de</strong>l<br />
crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tallo<br />
Figura 8. Interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Zn <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>toxificación <strong>de</strong> los radicales <strong>de</strong> superóxido<br />
y los efectos <strong>de</strong> los radicales libres <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> membrana<br />
y el metabolismo <strong>de</strong>l AIA (Marschner, 1995).<br />
H 2<br />
O<br />
consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> inhibición <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
formación <strong>de</strong> proteínas (bajo una<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Zn) resulta a <strong>la</strong> vez <strong>en</strong><br />
un consumo más bajo <strong>de</strong><br />
carbohidratos lo que conduce a una<br />
disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> fotosíntesis y<br />
propicia una mayor producción <strong>de</strong><br />
radicales <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o, los cuales al no<br />
ser removidos promuev<strong>en</strong> síntomas<br />
más fuertes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Zn,<br />
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te bajo alta int<strong>en</strong>sidad<br />
luminosa.<br />
La iso<strong>en</strong>zima superóxido dismutasa<br />
(SOD o Cu-Zn-SOD), <strong>la</strong> cual conti<strong>en</strong>e<br />
Zn, <strong>de</strong>sempeña un importante<br />
papel <strong>en</strong> <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong> los radicales<br />
superoxidados (O 2-<br />
), y por lo tanto<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s membranas y<br />
<strong>la</strong>s proteínas contra <strong>la</strong> oxidación<br />
(Figura 8). El Zn contro<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />
g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> radicales tóxicos <strong>de</strong><br />
O 2<br />
al interferir <strong>en</strong> <strong>la</strong> oxidación <strong>de</strong>l<br />
NADPH, como también <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
12
INFORMACIONES AGRONOMICAS<br />
remoción <strong>de</strong> radicales <strong>de</strong> O 2<br />
por su rol <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>zima Cu-<br />
Zn-SOD. Al sufrir una <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Zn, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />
<strong>de</strong> O 2-<br />
aum<strong>en</strong>ta y se produce un aum<strong>en</strong>to típico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
permeabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> membrana p<strong>la</strong>smática a medida<br />
que los radicales tóxicos <strong>de</strong> O 2<br />
libres romp<strong>en</strong> los dobles<br />
<strong>en</strong><strong>la</strong>ces <strong>de</strong> los ácidos grasos poli-insaturados y los<br />
fosfolípidos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s membranas. Esto lleva a una pérdida<br />
<strong>de</strong> azúcares, aminoácidos y potasio (K). El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> oxidación <strong>de</strong> lípidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s hojas lleva a <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> clorofi<strong>la</strong>, necrosis y crecimi<strong>en</strong>to<br />
atrofiado producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> oxidación <strong>de</strong>l AIA,<br />
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te bajo una alta int<strong>en</strong>sidad luminosa<br />
(Marschner y Cakmak, 1989; Cakmak, 2000).<br />
Exist<strong>en</strong> cada vez más evid<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> que el Zn, al<br />
mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> estructura e integridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> membrana y el<br />
control <strong>de</strong> <strong>la</strong> permeabilidad; también protege <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta<br />
contra varios ag<strong>en</strong>tes patóg<strong>en</strong>os. En p<strong>la</strong>ntas con<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este micronutri<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s membranas<br />
pierd<strong>en</strong> sus características <strong>de</strong> permeabilidad <strong>de</strong> tal<br />
modo que los carbohidratos y los aminoácidos son<br />
liberados, atray<strong>en</strong>do ag<strong>en</strong>tes patóg<strong>en</strong>os e insectos tanto<br />
hacia <strong>la</strong>s raíces y nuevos brotes.<br />
Las conc<strong>en</strong>traciones críticas típicas para <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
Zn <strong>en</strong> los tejidos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tre 15 mg kg -1 y 30 mg<br />
kg -1 y pued<strong>en</strong> ser mayores <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas con alto cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> P. Los síntomas visuales más característicos <strong>en</strong><br />
dicotiledóneas son los internodios cortos y <strong>la</strong><br />
disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión foliar (hojas pequeñas). En<br />
<strong>la</strong>s monocotiledóneas se forman franjas cloróticas <strong>en</strong><br />
ambos <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> nervadura c<strong>en</strong>tral; <strong>la</strong>s cuales,<br />
posteriorm<strong>en</strong>te, se tornan necróticas.<br />
La disminución <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to y especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
necrosis <strong>de</strong> hojas viejas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Zn<br />
se int<strong>en</strong>sifica con alta int<strong>en</strong>sidad luminosa. En los<br />
árboles, el <strong>la</strong>do más expuesto a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong>l sol se ve<br />
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te afectado, indicando <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
radicales superoxidados (Marschner y Cakmak, 1989;<br />
Cakmak, 2000). El Zn también es requerido para el<br />
crecimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>erativo y <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong>l pol<strong>en</strong> es<br />
altam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un a<strong>de</strong>cuado suplem<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
este nutri<strong>en</strong>te (Sharma et al., 1990).<br />
Bibliografía<br />
Agarwa<strong>la</strong>, S.C., P.N. Sharma, C. Chaterjee, and P.C.<br />
Sharma. 1980. Copper <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cy changes induced<br />
in wheat anther. Proceedings of the Indian National<br />
Sci<strong>en</strong>ce Aca<strong>de</strong>my, Calcutta 46(2):172-176.<br />
Agarwa<strong>la</strong>, S.C., C. Chatterjee, P.N. Sharma, C.P.<br />
Sharma, and N. Nautiyal. 1979. Poll<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t in maize p<strong>la</strong>nts subjected to<br />
molybd<strong>en</strong>um <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cy. Canadian Journal of<br />
Botany, Ottawa 57:1946-1950.<br />
Cakmak, I. 2000. Possible roles of zinc in protecting<br />
p<strong>la</strong>nt cells from damage by reactive oxyg<strong>en</strong><br />
species. New Phytologist, Cambridge 146:185-205.<br />
Jewell, A.W., B.G. Murray, and B.J. Alloway. 1988.<br />
Light and electron microscope studies on poll<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t in barley (Hor<strong>de</strong>um vulgare L.) grown<br />
un<strong>de</strong>r copper <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>t and suffici<strong>en</strong>t conditions.<br />
P<strong>la</strong>nt Cell and Environm<strong>en</strong>t, London 22:273-281.<br />
Ley<strong>de</strong>cker, M., T. Moureaux, Y. Kraepiel, K. Schnorr,<br />
and M. Caboche. 1995. Molybd<strong>en</strong>um cofactor<br />
mutants, specifically impaired in xanthine<br />
<strong>de</strong>hydrog<strong>en</strong>ase activity and abscisic acid<br />
biosynthesis, simultaneously overexpress nitrate<br />
reductase. P<strong>la</strong>nt Physiology, Rockville 107:1427-<br />
1431.<br />
Loneragan, J.F. 1981. Distribution and movem<strong>en</strong>t of<br />
copper in p<strong>la</strong>nts. In: Loneragan, J.F., A.D. Robson,<br />
R.D. Graham. Copper in Soils and P<strong>la</strong>nts. London:<br />
Aca<strong>de</strong>mic Press.<br />
Marschner, H. and I. Cakmak. 1989. High light<br />
int<strong>en</strong>sity <strong>en</strong>hances chlorosis and necrosis in leaves<br />
of zinc, potassium and magnesium <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>t bean<br />
(Phaseolus vulgaris) p<strong>la</strong>nts. J. P<strong>la</strong>nt Physiol.<br />
134:308-315.<br />
Nambiar, E.K. 1976. G<strong>en</strong>etic differ<strong>en</strong>ces in copper<br />
nutrition of cereals. 1. Differ<strong>en</strong>tials responses of<br />
g<strong>en</strong>otypes to copper. Australian Journal of<br />
Agricultural Research, Melbourne 27:453-463.<br />
Reuter, D.J., A.D. Robson, J.F. Loneragan, and D.J.<br />
Tranthim-Fryer. 1981. Copper nutrition of<br />
subterranean clover (Trifolium subterraneum L. cv<br />
Seaton Park). 11 Effects of copper supply on the<br />
distribution of copper and the diagnosis of copper<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cy by p<strong>la</strong>nt analysis. Australian Journal of<br />
Agricultural Research, Melbourne 32:267-282.<br />
Robson, A.D., R.D. Hartley, and S.C. Jarvis. 1981.<br />
Effect of copper <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cy on ph<strong>en</strong>olic and other<br />
constitu<strong>en</strong>ts of wheat cell walls. New Phytologist,<br />
Cambridge, 89:361-373.<br />
Romheld, V. and H. Marschner. 1991. Functions of<br />
micronutri<strong>en</strong>ts in p<strong>la</strong>nts. In: Mortvedt, J.J., F.R.<br />
Cox, L.M. Shuman, R.M. Welch. (Ed.).<br />
Micronutri<strong>en</strong>ts in Agriculture. Madison: SSSA<br />
2:297-328.<br />
Sharma, P.N., C. Chatterjee, S.C. Agarwa<strong>la</strong>, and C.P.<br />
Sharma. 1990. Zinc <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cy and poll<strong>en</strong> fertility<br />
in maize (Zea mays). P<strong>la</strong>nt and Soil. 124:221-225.<br />
Tanner, P.D. 1978. A re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> premature<br />
sprouting on the cob and the Mo and nitrog<strong>en</strong> status<br />
of maize grain. P<strong>la</strong>nt and Soil, Dordrecht 49:427-<br />
432.<br />
Vunkova-Ra<strong>de</strong>va, R., J. Schiemann, R.R. M<strong>en</strong><strong>de</strong>l, G.<br />
Salcheva, and D. Georgieva. 1988. Stress and<br />
activity of molybd<strong>en</strong>um-containing complex<br />
(molybd<strong>en</strong>um cofactor) in winter wheat seeds.<br />
P<strong>la</strong>nt Physiology, Rockville 87:533-535.❖<br />
13