Parámetros físico-químicos de la columna de agua, en la zona de ...
Parámetros físico-químicos de la columna de agua, en la zona de ...
Parámetros físico-químicos de la columna de agua, en la zona de ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Top. Meteor. Oceanog., 6(2):52-57,1999<br />
<strong>Parámetros</strong> <strong>físico</strong>-<strong>químicos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>columna</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong> Punta Morales, Golfo <strong>de</strong> Nicoya,<br />
durante un ev<strong>en</strong>to "El Niño".<br />
ERNESTO BRUGNOLI OLIVERA<br />
Sistema <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Posgrado, Programa <strong>en</strong> Biología. Universidad <strong>de</strong> Costa Rica. San José, Costa Rica<br />
ALVARO MORALES RAMÍREZ 1<br />
CIMAR, Universidad <strong>de</strong> Costa Rica. San José, Costa Rica<br />
(Recibido 24 <strong>de</strong> junio, 1999; aceptado 23 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 1999)<br />
ABSTRACT<br />
During the months of March, April, May, September, October and November 1997, sampling was carried in the<br />
internal zone of Nicoya Gulf to analize the physical parameters of the water column (light p<strong>en</strong>etration, surface<br />
dissolved oxig<strong>en</strong>, surface water temperature and surface and bottom salinity). The Secchi <strong>de</strong>sk <strong>de</strong>pth average was<br />
1.4 ± 0.5 m; the surface dissolved oxig<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tration sowed a 6.7 ± 0.6 mg L -1 and the water surface<br />
temperature showed and average of a 29.9 ± 0.9 ºC. The salinity in both <strong>de</strong>pths shows and average of 26.6 ± 7.2<br />
(Practice Scale of Salintiy 1978). According to their monthly rain average, March and December were inclu<strong>de</strong>d in<br />
the dry season, April and May in the transition season and September, October and November were inclu<strong>de</strong>d in the<br />
rainy season. The zones turbul<strong>en</strong>ce sampling show its highest values in February and its lowest in the rainy season.<br />
According to the turbul<strong>en</strong>ce values, the Punta Morales zone respond as a coastal zone, during the dry and transition<br />
season, and as a tidal estuary during the rainy season. During 1997 the Punta Morales zone water column was<br />
influ<strong>en</strong>ced by the Punta Morales Estero, oxyg<strong>en</strong> supersaturation values and a homog<strong>en</strong>ous mixture due to the<br />
turbul<strong>en</strong>ce effect which will probably raise during the rainy season because of the ti<strong>de</strong>s effect. During 1997 the<br />
pres<strong>en</strong>ce of “El Niño” ph<strong>en</strong>om<strong>en</strong>on was <strong>de</strong>tected on the pacific coast of South America. Ev<strong>en</strong> thought the surface<br />
water temperature values agreed with other surveys, on December 1997 the influ<strong>en</strong>ce of a high-temperature oceanic<br />
mass was <strong>de</strong>tected in the Punta Morales zone, which <strong>de</strong>monstrate the pres<strong>en</strong>ce of “El Niño“ ph<strong>en</strong>om<strong>en</strong>on.<br />
Key words: Physico-chemical parameters, “El Niño”, Turbul<strong>en</strong>ce.<br />
1. Introducción<br />
El Golfo <strong>de</strong> Nicoya es estuario tectónico tropical,<br />
situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> costa Pacífica <strong>de</strong> Costa Rica, regu<strong>la</strong>do por <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>scargas <strong>de</strong> los ríos y con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mareas<br />
semidiurnas lunares (Peterson 1958, Klemas et al. 1981,<br />
Voorhis et al. 1983). De acuerdo con sus condiciones<br />
hidrográficas y fisico-químicas, se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> una <strong>zona</strong> interna<br />
y otra externa (Voorhis et al. 1983). La <strong>zona</strong> interna,<br />
bor<strong>de</strong>ada por mang<strong>la</strong>res y l<strong>la</strong>nuras fangosas (Vargas 1996),<br />
es un área somera con profundida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>ores a 25 metros y<br />
una marcada estacionalidad <strong>en</strong> sus condiciones <strong>físico</strong>químicas<br />
(Peterson 1958, Lizano & Vargas 1994). Afectada<br />
por <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scargas <strong>de</strong>l río Tempisque, pres<strong>en</strong>ta durante <strong>la</strong><br />
época lluviosa una estratificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>columna</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> con<br />
<strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un gradi<strong>en</strong>te vertical salino y cambios l<strong>en</strong>tos<br />
durante <strong>la</strong> época seca (Lizano & Vargas 1994). La <strong>zona</strong><br />
externa, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra bor<strong>de</strong>ada por costas rocosas y p<strong>la</strong>yas<br />
ar<strong>en</strong>osas, <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> abruptam<strong>en</strong>te hacia <strong>la</strong> cabecera con<br />
profundida<strong>de</strong>s superiores a los 200 metros (Wangelin<br />
&Wolff 1996) y pres<strong>en</strong>ta una fuerte influ<strong>en</strong>cia oceánica, que<br />
afecta el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Golfo (Br<strong>en</strong>es et al. 1996). El<br />
sistema ti<strong>en</strong>e un tiempo <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong> mezc<strong>la</strong> vertical<br />
<strong>de</strong> un mes (Voorhis et al. 1983). Durante <strong>la</strong> estación<br />
lluviosa <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte externa se forma un flujo superficial mar<br />
afuera, el cual <strong>de</strong>be ser comp<strong>en</strong>sado por un aporte <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />
salina que fluye hacia <strong>la</strong> boca <strong>de</strong>l estuario <strong>en</strong> los niveles más<br />
profundos. Al finalizar <strong>la</strong> estación lluviosa, los vi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong><br />
marea, <strong>de</strong>struy<strong>en</strong> <strong>la</strong> estratificación y ocurre un ingreso pasivo<br />
<strong>de</strong> <strong>agua</strong>s oceánicas (Peterson 1958).<br />
El f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o “El Niño” se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
anomalías <strong>en</strong> <strong>la</strong>s temperatura superficiales <strong>de</strong>l océano, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
1 Corresponding autor address: Dr: Alvaro Morales R. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
Investigación <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l Mar y Limnología (CIMAR),<br />
Universidad <strong>de</strong> Costa Rica. 2060 San José Costa Rica.<br />
Email: amorales@cariari.ac.cr
53<br />
BRUGNOLI: <strong>Parámetros</strong> <strong>físico</strong>-<strong>químicos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>columna</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong> Punta Morales, ...<br />
Figura 1. Zona <strong>de</strong> estudio. Punta Morales, Golfo <strong>de</strong> Nicoya, 1996-97<br />
costa pacífica <strong>de</strong> Perú y Ecuador (Barber & Chavez 1983),<br />
don<strong>de</strong> ondas oceánicas transportan <strong>la</strong>s masas <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong><br />
dirección norte-sur y afectan <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Sudamérica y<br />
C<strong>en</strong>troamérica (Mann & Lazier 1991). Durante 1997, se<br />
<strong>de</strong>tectaron anomalías <strong>en</strong> <strong>la</strong>s temperaturas superficiales <strong>de</strong>l<br />
océano Pacífico tropical, con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to “El<br />
Niño” (CPPS 1997). Los estudios realizados hasta <strong>la</strong> fecha<br />
<strong>en</strong> el Golfo <strong>de</strong> Nicoya, no consi<strong>de</strong>ran <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />
masa <strong>de</strong> <strong>agua</strong> oceánica <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> interna. De pres<strong>en</strong>tarse<br />
durante un ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong> “El Niño”, será posible <strong>de</strong>tectar<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s características propias (Br<strong>en</strong>es et al. 1996) y a<br />
<strong>la</strong>s anomalías <strong>en</strong> sus temperaturas superficiales.<br />
El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación, fue<br />
cuantificar los parámetros <strong>físico</strong>-<strong>químicos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>columna</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong> Punta Morales, Golfo <strong>de</strong> Nicoya, durante<br />
un ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong> “El Niño”.<br />
2. Material y métodos<br />
La recolecta <strong>de</strong> muestras se realizó durante los<br />
meses <strong>de</strong> marzo, abril, mayo, setiembre, octubre, noviembre<br />
y diciembre <strong>de</strong> 1997, <strong>en</strong> una estación situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong><br />
interna <strong>de</strong>l Golfo <strong>de</strong> Nicoya, ubicada <strong>en</strong> el sureste <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca<br />
<strong>de</strong>l estero <strong>de</strong> Punta Morales y aproximadam<strong>en</strong>te a 50 m,<br />
hacia tierra firme <strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Cortezas (Fig. 1).<br />
Se realizaron tres muestreos diarios <strong>en</strong> dos<br />
profundida<strong>de</strong>s durante dos días consecutivos <strong>en</strong> los<br />
difer<strong>en</strong>tes estados <strong>de</strong> marea (baja, subi<strong>en</strong>do, alta y bajando).<br />
Las profundida<strong>de</strong>s (50 y 10 % <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> luz) se<br />
<strong>de</strong>terminaron mediante <strong>la</strong> multiplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> profundidad<br />
<strong>de</strong>l disco Secchi por el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> luz<br />
(0.40 y 1.35 respectivam<strong>en</strong>te, Gocke 1986). En <strong>la</strong> superficie<br />
se <strong>de</strong>terminó el oxíg<strong>en</strong>o disuelto y <strong>la</strong> temperatura con un
TOPICOS METEOROLÓGICOS Y OCEANOGRAFICOS 54<br />
s<strong>en</strong>sor po<strong>la</strong>rográfico YSI mo<strong>de</strong>lo 57. En ambas profundida<strong>de</strong>s se recolectaron muestras <strong>de</strong> <strong>agua</strong> con una<br />
botel<strong>la</strong> Niskin para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación in situ <strong>de</strong> <strong>la</strong> salinidad<br />
con un refractómetro Sper Sci<strong>en</strong>tific 300011. Los valores <strong>de</strong><br />
precipitación, dirección y velocidad <strong>de</strong> los vi<strong>en</strong>tos fueron<br />
brindados por el Servicio Meteorológico Nacional (Estación<br />
Puntar<strong>en</strong>as).<br />
Los análisis estadísticos se realizaron con el<br />
programa SYSTAT (Wilkinson 1987), a un nivel <strong>de</strong><br />
confianza <strong>de</strong>l 95% (Gutiérrez 1995). Las variables se<br />
compararon con distribuciones normales teóricas mediante<br />
pruebas <strong>de</strong> Kolmogorov-Smirnov e histogramas <strong>de</strong><br />
frecu<strong>en</strong>cias (Gutiérrez 1995, Zar 1996); <strong>de</strong>bido a que no<br />
pres<strong>en</strong>taron una distribución normal, se utilizaron pruebas no<br />
paramétricas (Gutiérrez 1995). Las mismas fueron pruebas<br />
<strong>de</strong> U <strong>de</strong> Mann Whitney y Kruskal-Wallis (Gutiérrez 1995),<br />
para <strong>en</strong>contrar difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s muestras y corre<strong>la</strong>ciones<br />
<strong>de</strong> rangos <strong>de</strong> Spearman para establecer asociaciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
muestras (Gutiérrez 1995).<br />
0.6 mg L -1 con un coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación <strong>de</strong> 0.08. Tuvo una<br />
conc<strong>en</strong>tración máxima <strong>de</strong> 8.0 mg L -1 <strong>en</strong> noviembre y una<br />
mínima <strong>de</strong> 5.8 mg L -1 <strong>en</strong> diciembre (Fig. 2 a). Se <strong>de</strong>tectaron<br />
difer<strong>en</strong>cias significativas (p0.05) <strong>en</strong>tre profundida<strong>de</strong>s,<br />
épocas o mareas (Cuadro 1). Las variables fisico-químicas,<br />
pres<strong>en</strong>taron asociaciones significativas que se repres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> figura 2.<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
Marzo<br />
Abril<br />
Mayo<br />
Seti.<br />
Octu.<br />
Novi.<br />
Dici.<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
Mes<br />
Sali. fondo<br />
Sali. sup.<br />
8,0<br />
7,0<br />
6,0<br />
5,0<br />
4,0<br />
3,0<br />
2,0<br />
1,0<br />
0,0<br />
m<br />
6,4 6,4<br />
ND<br />
mg L -1<br />
7,5 7,5<br />
5.9<br />
ND<br />
8,0<br />
7,0<br />
6,0<br />
5,0<br />
4,0<br />
3,0<br />
2,0<br />
1,0<br />
0,0<br />
Mes<br />
Marzo<br />
Abril<br />
Mayo<br />
Seti.<br />
Octu.<br />
Novi.<br />
Dici.<br />
Prof.D.S.<br />
Ox.disuel.<br />
Cuadro 1. Estadísticos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parámetros <strong>físico</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>columna</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes épocas <strong>de</strong> muestreo. Punta Morales, Golfo <strong>de</strong> Nicoya. Costa<br />
Rica, 1997.<br />
3. Resultados<br />
3.1. <strong>Parámetros</strong> ambi<strong>en</strong>tales<br />
La profundidad <strong>de</strong>l disco Secchi pres<strong>en</strong>tó un<br />
promedio <strong>de</strong> 1.4 ± 0.5 m y un coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación <strong>de</strong><br />
0.27. Mostró una osci<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre un valor máximo <strong>de</strong> 3.0 m<br />
<strong>en</strong> marzo y un mínimo <strong>de</strong> 0.5 m <strong>en</strong> octubre (Fig 2 a). Se<br />
observaron difer<strong>en</strong>cias significativas (p
55<br />
BRUGNOLI: <strong>Parámetros</strong> <strong>físico</strong>-<strong>químicos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>columna</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong> Punta Morales, ...<br />
Temperatura superficial <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> (ºC); c).- Salinidad (Esca<strong>la</strong> Práctica <strong>de</strong><br />
Salinidad, 1978). Punta Morales, Golfo <strong>de</strong> Nicoya. Costa Rica, 1997.<br />
máximo <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> febrero y los mínimos se observaron <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> época lluviosa (Cuadro 3).<br />
4. Discusión<br />
Cuadro 2. Corre<strong>la</strong>ciones significativas <strong>de</strong> Sperman ( r s ( 0.05, 2, n ) ) <strong>en</strong>tre<br />
parámetros abióticos. ES: Epoca seca; ET: Epoca <strong>de</strong> transición; ELl: Epoca<br />
lluviosa; PE: Período <strong>de</strong> estudio; Sal.: Salinidad; Temp.: Temperatura;<br />
P.Secchi: Profundidad disco Secchi; Ox.dis.:Oxíg<strong>en</strong>o disuelto superficial.<br />
Punta Morales, Golfo <strong>de</strong> Nicoya. Costa Rica, 1997.<br />
Cuadro 3. Tasas <strong>de</strong> disipación <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía turbul<strong>en</strong>ta (ε: 10 -2 : cm -2 c -3 ) durante<br />
1997. Punta Morales. Golfo <strong>de</strong> Nicoya. Costa Rica, 1997.<br />
3.2. <strong>Parámetros</strong> meteorológicos<br />
La precipitación media acumu<strong>la</strong>da fue <strong>de</strong> 1357 mm,<br />
pres<strong>en</strong>tó un valor máximo <strong>de</strong> 366 mm <strong>en</strong> noviembre y<br />
mínimo <strong>de</strong> 0 mm <strong>en</strong> marzo. De acuerdo con los promedios<br />
<strong>de</strong> precipitación acumu<strong>la</strong>da m<strong>en</strong>sual, se asignaron a los<br />
meses <strong>de</strong> marzo y diciembre como época seca, los meses <strong>de</strong><br />
abril y mayo como época <strong>de</strong> transición mi<strong>en</strong>tras que<br />
setiembre, octubre y noviembre correspondieron a <strong>la</strong> época<br />
lluviosa. Por otra parte, los vi<strong>en</strong>tos dominantes <strong>de</strong>l cuadrante<br />
sur - sureste pres<strong>en</strong>taron una velocidad promedio <strong>de</strong> 6.7 km<br />
h -1 , con una velocidad máxima <strong>de</strong> 8.5 km h -1 <strong>en</strong> febrero y<br />
una mínima <strong>de</strong> 5.8 km h -1 <strong>en</strong> noviembre. La turbul<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>zona</strong> <strong>de</strong> muestreo se <strong>de</strong>terminó mediante el parámetro ε (tasa<br />
<strong>de</strong> disipación <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía turbul<strong>en</strong>ta), (cm 2 s -3 ) = (5.82 x 10 -6 )<br />
W 3 / z (MacK<strong>en</strong>zie & Lagget 1993); don<strong>de</strong> W =velocidad <strong>de</strong>l<br />
vi<strong>en</strong>to (m s -1 ), z =profundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>columna</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> (8 m).<br />
Durante el período <strong>de</strong> estudio, los valores pres<strong>en</strong>taron un<br />
Las profundida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l disco Secchi fueron máximas<br />
(3 m) <strong>en</strong> marzo, mínimas (0.5 m) <strong>en</strong> octubre y coincidieron<br />
con los meses <strong>de</strong> máximas y mínimas precipitaciones,<br />
registradas durante dichos meses con una asociación<br />
significativa inversa, a un nivel <strong>de</strong>l 95 % <strong>de</strong> confianza con <strong>la</strong><br />
época (Cuadro 2). De acuerdo con Holmes (1970) los sólidos<br />
<strong>en</strong> susp<strong>en</strong>sión disminuy<strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> luz <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>columna</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong> Punta Morales éstos son<br />
mayores durante <strong>la</strong> época lluviosa y m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> <strong>la</strong> época<br />
seca (Van Driel 1988), lo que coinci<strong>de</strong> con los resultados<br />
<strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te trabajo.<br />
La conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l oxíg<strong>en</strong>o disuelto superficial<br />
pres<strong>en</strong>tó un máximo <strong>de</strong> 8.0 mg L -1 durante <strong>la</strong> época lluviosa<br />
y un mínimo <strong>de</strong> 5.7 mg L -1 <strong>en</strong> <strong>la</strong> época seca. Durante el<br />
período <strong>de</strong> estudio, <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones promedio <strong>de</strong>l<br />
oxíg<strong>en</strong>o disuelto superficial, pres<strong>en</strong>taron valores <strong>de</strong><br />
sobresaturación <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s Tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> saturación <strong>de</strong>l<br />
oxíg<strong>en</strong>o (UNESCO 1973), que coinci<strong>de</strong>n con los resultados<br />
<strong>en</strong>contrados por Córdoba (1993). La asociación significativa<br />
a un nivel <strong>de</strong>l 95 % <strong>de</strong> confianza con <strong>la</strong>s mareas <strong>en</strong>contrada<br />
durante <strong>la</strong> época lluviosa (Cuadro 2), sugiere <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>l estero <strong>de</strong> Punta Morales sobre <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong> muestreo y<br />
coinci<strong>de</strong> con un simi<strong>la</strong>r comportami<strong>en</strong>to, seña<strong>la</strong>do por Van<br />
Driel (1988). Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones mínimas<br />
observadas durante <strong>la</strong> época seca, pue<strong>de</strong>n ser efectos<br />
combinados <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> temperatura, salinidad y <strong>la</strong> solubilidad<br />
<strong>de</strong> este gas (Aston 1980, Van Driel 1988). Durante ésta<br />
época, se observó una corre<strong>la</strong>ción inversa a un 95 % <strong>de</strong><br />
confianza <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l oxíg<strong>en</strong>o disuelto con <strong>la</strong><br />
salinidad y <strong>la</strong> temperatura (Cuadro 2) y correspon<strong>de</strong>ncias<br />
<strong>en</strong>tre el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura y <strong>la</strong> solubilidad <strong>de</strong> este<br />
gas <strong>en</strong> el medio (Fig. 2 a y b).<br />
La temperatura superficial <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> mostró un<br />
promedio característico para <strong>zona</strong>s tropicales (Raymont<br />
1980, Mann & Lazier 1991) y fueron simi<strong>la</strong>res a los valores<br />
observados por Epifanio et al. (1983), Voorhis et al. (1983)<br />
y Lizano & Vargas (1994). Sin embargo, durante <strong>la</strong> época<br />
seca se observó un promedio <strong>de</strong> 29.5 ºC con dos períodos<br />
difer<strong>en</strong>ciables: marzo y diciembre (Fig. 2 b). Los valores <strong>de</strong><br />
marzo coincidieron con los observados <strong>en</strong> superficie por<br />
Epifanio et al. (1983) y Lizano & Vargas (1994), mi<strong>en</strong>tras<br />
que los correspondi<strong>en</strong>tes a diciembre son mayores a los<br />
observados <strong>en</strong> ambos estudios. Estas difer<strong>en</strong>cias pue<strong>de</strong>n ser<br />
consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o “El Niño”. Según <strong>la</strong> Comisión<br />
Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Pacífico Sur (1997), durante 1997 se<br />
pres<strong>en</strong>tó un cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s superficiales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>zona</strong> <strong>de</strong>l Pacífico Ori<strong>en</strong>tal, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>tectaron anomalías <strong>de</strong><br />
hasta 3.3 ºC fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> costa Sudamericana. Dichas masas <strong>de</strong><br />
<strong>agua</strong> con elevada temperatura, son transportadas por<br />
difer<strong>en</strong>tes ondas oceánicas <strong>en</strong> dirección norte y sur (Mann &<br />
Lazier 1991). En el mes <strong>de</strong> diciembre se observó una masa
TOPICOS METEOROLÓGICOS Y OCEANOGRAFICOS 56<br />
<strong>de</strong> <strong>agua</strong> con una elevada temperatura superficial (Fig. 3) y<br />
evi<strong>de</strong>nció un efecto <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o ”El Niño” <strong>en</strong> el Golfo <strong>de</strong><br />
Nicoya.<br />
Temperatura Superficial <strong>de</strong>l Océano<br />
Laboratorio <strong>de</strong> Oceanografía<br />
y Manejo Costero<br />
Universidad Nacional, Heredia, Costa Rica<br />
Promedios diciembre 1997<br />
Figura 3. Promedios <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperaturas superficiales oceánicas, diciembre<br />
<strong>de</strong> 1997. Golfo <strong>de</strong> Nicoya, Costa Rica. Laboratorio <strong>de</strong> Oceanografía y<br />
Manejo Costero. Universidad Nacional. Costa Rica, 1997.<br />
Es probable que esta masa <strong>de</strong> <strong>agua</strong> oceánica con<br />
elevada temperatura, con respecto a los estudios <strong>de</strong> Epifanio<br />
et al. (1983) y Lizano & Vargas (1994), haya ingresado por<br />
<strong>zona</strong>s profundas <strong>de</strong>l Golfo <strong>de</strong> Nicoya (Epifanio et al. 1983)<br />
con un <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> <strong>zona</strong> interna. Según Voorhis<br />
et al. (1983), durante <strong>la</strong> época lluviosa (setiembre a<br />
noviembre <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te estudio) <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> interna<br />
predominan los flujos submareales con dirección sur,<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> época seca (marzo y diciembre) el <strong>agua</strong><br />
fluye cerca <strong>de</strong>l fondo por el <strong>la</strong>do este <strong>en</strong> dirección norte. Los<br />
tiempos <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l Golfo <strong>de</strong> Nicoya (1 mes; Voorhis<br />
et al. 1983) y <strong>la</strong> topografía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong> Punta Morales<br />
(profundidad promedio <strong>de</strong> 8 metros, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> este <strong>de</strong>l canal<br />
principal), sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> <strong>agua</strong> pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong><br />
<strong>de</strong> estudio durante los meses <strong>de</strong> octubre y noviembre (Fig. 2<br />
b) fue reemp<strong>la</strong>zada por otra masa <strong>de</strong> <strong>agua</strong> con características<br />
propias (Fig. 2 y Fig. 3), que discurrió <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el canal<br />
principal hacia <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong> Punta Morales. Esto permite<br />
explicar <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> diciembre <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una masa <strong>de</strong><br />
<strong>agua</strong> con bajas conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o disuelto<br />
superficial (Fig. 2 a) y elevada salinidad (Fig. 2 c).<br />
Durante <strong>la</strong> época <strong>de</strong> transición <strong>la</strong> temperatura<br />
promedio superficial <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, coincidió con los estudios <strong>de</strong><br />
Lizano & Vargas (1994); sin embargo, durante <strong>la</strong> época<br />
lluviosa se observó un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> 2 ºC (Fig. 2 b y Cuadro<br />
1). Durante esta época se <strong>en</strong>contró una asociación<br />
significativa, al 95 % <strong>de</strong> confianza (Cuadro 2) <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />
salinidad y <strong>la</strong> temperatura superficial <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> que sugiere un<br />
efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scargas <strong>de</strong> los ríos aflu<strong>en</strong>tes sobre <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong><br />
Punta Morales.<br />
La salinidad pres<strong>en</strong>tó valores que osci<strong>la</strong>ron <strong>en</strong>tre 23<br />
y 28 (Cuadro 1) y coincidieron con los <strong>en</strong>contrados por<br />
Voorhis et al. (1983) y Lizano & Vargas (1994). Sin<br />
embargo, <strong>en</strong> contraste con los estudios anteriores, <strong>la</strong><br />
salinidad no pres<strong>en</strong>tó difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre<br />
profundida<strong>de</strong>s y no se observaron períodos <strong>de</strong> estratificación.<br />
La turbul<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>terminada para <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong> Punta<br />
Morales (Cuadro 2) y <strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>columna</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong><br />
<strong>de</strong> 8 metros, permit<strong>en</strong> explicar <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />
estratificación salina. En una <strong>zona</strong> mezc<strong>la</strong>da sin gradi<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad, el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ondas internas es <strong>de</strong>spreciable<br />
(Powell et al. 1975). La mezc<strong>la</strong> homogénea <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong><br />
Punta Morales, junto con <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias no significativas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> salinidad <strong>en</strong>tre ambas profundida<strong>de</strong>s, sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />
<strong>columna</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> no pres<strong>en</strong>tó gradi<strong>en</strong>tes marcados <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>nsidad y el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ondas internas no fue<br />
significativo.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong> Punta Morales pres<strong>en</strong>ta<br />
fluctuaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes m<strong>en</strong>ores a su<br />
velocidad promedio (-0.4 - 5.3 cm s -1 ; x = 7 cm s -1 . Apéndice<br />
3 in Van Driel 1988) y durante el período <strong>de</strong> estudio<br />
predominaron los vi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l sur-sureste con una velocidad<br />
promedio <strong>de</strong> 6.7 km h -1 . De acuerdo con Powell et al.<br />
(1975), <strong>en</strong> <strong>zona</strong>s don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fluctuaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te son m<strong>en</strong>ores a <strong>la</strong> velocidad promedio, es posible<br />
utilizar <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> turbul<strong>en</strong>cia y Margalef (1997) seña<strong>la</strong><br />
que <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> turbul<strong>en</strong>ta es causada principalm<strong>en</strong>te por el<br />
vi<strong>en</strong>to. Debido al comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong><br />
<strong>de</strong> Punta Morales, <strong>la</strong> turbul<strong>en</strong>cia es uno <strong>de</strong> los procesos<br />
<strong>físico</strong>s que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> advección vertical <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>columna</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />
Las variaciones <strong>en</strong> los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong><br />
disipación (Cuadro 3), coinci<strong>de</strong>n con <strong>la</strong> fluctuación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
velocidad <strong>de</strong> los vi<strong>en</strong>tos y están <strong>de</strong> acuerdo con MacK<strong>en</strong>zie<br />
& Lagget (1993), qui<strong>en</strong>es indican que los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
turbul<strong>en</strong>cia pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>bidos a <strong>la</strong> variabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
velocidad <strong>de</strong> los vi<strong>en</strong>tos, al ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> ingreso : pérdidas <strong>de</strong><br />
calor o a <strong>la</strong>s condiciones hidrográficas <strong>de</strong>l sistema. De<br />
acuerdo con <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> Estrada & Bardalet (1997,<br />
Cuadro 1), durante <strong>la</strong> época seca y <strong>de</strong> transición, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong><br />
<strong>de</strong> Punta Morales se pres<strong>en</strong>taron tasas <strong>de</strong> disipación que<br />
correspon<strong>de</strong>n a una <strong>zona</strong> costera, mi<strong>en</strong>tras que durante <strong>la</strong><br />
época lluviosa a un estuario mareal. Estos valores coinci<strong>de</strong>n<br />
con lo sugerido por Voorhis et al. (1983) qui<strong>en</strong>es m<strong>en</strong>cionan<br />
que durante <strong>la</strong> época lluviosa <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> interna <strong>de</strong>l Golfo <strong>de</strong><br />
Nicoya predominan los flujos mareales. Durante dicha<br />
época, es probable que <strong>la</strong>s mareas aum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> turbul<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong> Punta Morales (Kiørbe & Saiz 1995, Gargett<br />
1997).
57<br />
BRUGNOLI: <strong>Parámetros</strong> <strong>físico</strong>-<strong>químicos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>columna</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong> Punta Morales, ...<br />
Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />
Esta investigación, fue posible gracias al apoyo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Vicerrectoría <strong>de</strong> Investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Costa<br />
Rica, mediante el proyecto 808-97-272 y forma parte <strong>de</strong> los<br />
requisitos para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> MSc. <strong>en</strong> Biología<br />
<strong>de</strong>l primer autor. Agra<strong>de</strong>cemos a José A. Vargas sus valiosos<br />
com<strong>en</strong>tarios.<br />
Resum<strong>en</strong><br />
Durante los meses <strong>de</strong> marzo, abril, mayo, setiembre, octubre,<br />
noviembre y diciembre <strong>de</strong> 1997 se realizaron muestreos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> interna<br />
<strong>de</strong>l Golfo <strong>de</strong> Nicoya para analizar los parámetros <strong>físico</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>columna</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>agua</strong> (p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> luz, oxíg<strong>en</strong>o disuelto superficial, temperatura<br />
superficial <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, salinidad superficial y <strong>de</strong> fondo). La profundidad <strong>de</strong>l<br />
disco Secchi pres<strong>en</strong>tó un promedio <strong>de</strong> 1.4 ± 0.5 m, <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l<br />
oxíg<strong>en</strong>o disuelto superficial un promedio <strong>de</strong> 6.7 ± 0.6 mg L -1 y <strong>la</strong><br />
temperatura superficial <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> mostró una media <strong>de</strong> 29.9 ± 0.9 ºC. La<br />
salinidad <strong>en</strong> ambas profundida<strong>de</strong>s mostró un promedio <strong>de</strong> 26.6 ± 7.2 (Esca<strong>la</strong><br />
práctica <strong>de</strong> Salinidad, 1978). De acuerdo con los promedios <strong>de</strong> precipitación<br />
acumu<strong>la</strong>da m<strong>en</strong>sual, se asignaron a los meses <strong>de</strong> marzo y diciembre como<br />
época seca, los meses <strong>de</strong> abril y mayo como época <strong>de</strong> transición mi<strong>en</strong>tras<br />
que setiembre, octubre y noviembre se c<strong>la</strong>sificaron como época lluviosa. La<br />
turbul<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong> muestreo pres<strong>en</strong>tó valores máximos <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong><br />
febrero y mínimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> época lluviosa. De acuerdo con los valores <strong>de</strong><br />
turbul<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong> Punta Morales, correspon<strong>de</strong> a una <strong>zona</strong> costera<br />
durante <strong>la</strong> época seca y <strong>de</strong> transición, mi<strong>en</strong>tras que durante <strong>la</strong> época lluviosa<br />
a un estuario mareal. Durante 1997 <strong>la</strong> <strong>columna</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong> Punta<br />
Morales, pres<strong>en</strong>tó una influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Estero <strong>de</strong> Punta Morales, valores <strong>de</strong><br />
sobresaturación <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o y una mezc<strong>la</strong> homogénea <strong>de</strong>bido al efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
turbul<strong>en</strong>cia lo que probablem<strong>en</strong>te durante <strong>la</strong> época lluviosa, se vea<br />
aum<strong>en</strong>tado por efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mareas. Por otro <strong>la</strong>do, durante 1997 se <strong>de</strong>tectó<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> costa pacífica <strong>de</strong> América <strong>de</strong>l Sur, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o "El<br />
Niño"; a pesar <strong>de</strong> que los valores <strong>de</strong> temperatura superficial <strong>de</strong>l <strong>agua</strong><br />
coincidieron con estudios anteriores, <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997 se <strong>de</strong>tectó <strong>la</strong><br />
influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una masa oceánica con elevadas temperaturas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>zona</strong> <strong>de</strong><br />
Punta Morales, que evi<strong>de</strong>nció <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o "El Niño".<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
Aston, S. R. 1980. Nutri<strong>en</strong>ts, dissolved gases and g<strong>en</strong>eral biogeochemistry<br />
in estuaries. In Chemistry and Biogeochemistry of Estuarine. pp<br />
233-257. O<strong>la</strong>usson, S. & I. Cato. (Eds.). J. Willey-Sons. N.Y.<br />
Br<strong>en</strong>es, C.; S. León y G.Arroyo. 1996. Influ<strong>en</strong>ce of coastal waters on some<br />
physical and chemical oceanographic characteristics of Gulf of<br />
Nicoya, Costa Rica. Top. Meteor. Oceanogr. 3(2): 65-72.<br />
Comisión Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Pacífico Sur (CPPS). 1997. Boletín <strong>de</strong> Alerta<br />
Climático Nº 81, 9 p.<br />
Córdoba, M. R. 1993. Productividad Primaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>columna</strong> <strong>de</strong> <strong>agua</strong>. Golfo<br />
<strong>de</strong> Nicoya, Costa Rica. Tesis Maestría. Sistema <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong><br />
Posgrado. Universidad <strong>de</strong> Costa Rica. 73p<br />
Epifanio, C. E.; D. Maurer and A. I. Dittel. 1983. Seasonal changes in<br />
nutri<strong>en</strong>ts and dissolved oxyg<strong>en</strong> in the Gulf of Nicoya, a tropical<br />
estuary on the Pacific coast of C<strong>en</strong>tral America. Hydrobiol. 101:<br />
231-238.<br />
Estrada, M and E. Bardalet. 1997. Phytop<strong>la</strong>nkton in a turbul<strong>en</strong>t world. Sci.<br />
Mar. 61(1):125-140.<br />
Gargett, A, 1997. ¨Theories¨ and techniques for observing turbul<strong>en</strong>ce in the<br />
ocean euphotic zone. Sci. Mar. 61(1): 25-45.<br />
Gocke, K. 1986. Manual para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> “Procesos <strong>de</strong> producción<br />
y <strong>de</strong>gradación <strong>en</strong> biotopos marinos especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>gunas<br />
costeras y mang<strong>la</strong>res”.s.p. (mimeo).<br />
Gutiérrez, E. 1995. Métodos estadísticos (para <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias biológicas).<br />
EUNA. Heredia. 175 p.<br />
Holmes, R. 1970. The Secchi disk in turbid coastal waters. Limnol.-<br />
Oceanogr. 15: 688-694.<br />
Kiørbe, T. and E. Saiz. 1995. P<strong>la</strong>nktivorous feeding in calm and turbul<strong>en</strong>t<br />
<strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>ts, with emphasis on copepods. Mar. Ecol. Progr. Ser.<br />
122: 135-155.<br />
Klemas, V.; M. Ackleson; M. Murillo and J.A.Vargas. 1981. Water quality<br />
assessm<strong>en</strong>t of the Gulf of Nicoya, Costa Rica. pp. 1-96. In:<br />
Progress Report of the 1980-1981. International Sea Grant<br />
Program. University of De<strong>la</strong>ware. College of Marine Sci<strong>en</strong>ce.<br />
Lizano, O. y J.A. Vargas. 1994. Distribución espacio temporal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
salinidad y <strong>la</strong> temperatura <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte interna <strong>de</strong>l Golfo <strong>de</strong> Nicoya.<br />
Tec. En Marcha 12(2): 3- 16.<br />
MacK<strong>en</strong>zie, B.R. and W.C. Lagget. 1993. Wind based mo<strong>de</strong>l estimating the<br />
dissipation rates of turbul<strong>en</strong>t <strong>en</strong>ergy in aquatic <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>ts:<br />
empirical comparisons. Mar. Ecol. Progr. Ser. 94: 207-216.<br />
Mann, K.H. and J.R. Lazier. 1991. Dynamics of marine ecosystems.<br />
B<strong>la</strong>ckwell Sci. Pub. Oxford. 466p.<br />
Margalef, R. 1997. Turbul<strong>en</strong>ce and marine life. Sci. Mar. 69(1): 109-123.<br />
Peterson, C. L. 1958. The physical oceanography of the Gulf of Nicoya,<br />
Costa Rica, a tropical estuary. Bull. Intern. Am. Trop. Tuna Comm.<br />
3: 139-188.<br />
Powell, T.; P. Richerson; T. Dillon; B. Agee; B. Dozier; D. God<strong>de</strong>n and D.<br />
Myrupl. 1975. Spatial scales of curr<strong>en</strong>t speed and phytop<strong>la</strong>nkton<br />
biomass fluctuations in Lake Tahoe. Sci<strong>en</strong>ce 189. 1088-1090.<br />
Raymont, J. 1980. P<strong>la</strong>nkton and productivity in the oceans. Second. Ed. Vol.<br />
1. Phytop<strong>la</strong>nkton. Pergamont Press. Oxford. 484 p.<br />
Barber, R and F.Chavez. 1983. Biological consequ<strong>en</strong>ces of El Niño. Sci<strong>en</strong>ce<br />
222: 1203-1210.<br />
UNESCO. 1973. Tab<strong>la</strong>s oceanográficas internacionales. UNESCO. 141 p.<br />
Vargas, J.A. 1996. Ecological dynamics of a tropical intertidal mudf<strong>la</strong>t<br />
community. pp 356-371. In: Estuarine Shores. Nordstrom &<br />
Roman (Eds). NY.<br />
Van Driel, E. 1988. Phosphate fluxes in the waterinlet of Punta Morales,<br />
Gulf of Nicoya. Costa Rica. Agricultural University Weg<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>.<br />
Thesis. 71 p.<br />
Voorhis, A.D.; C.E. Epifanio; D. Maurer; A.I. Dittel and J. A.Vargas. 1983.<br />
The estuarine character of the Gulf of Nicoya, an embaym<strong>en</strong>t on<br />
the Pacific coast of C<strong>en</strong>tral America. Hidrobiol. 99: 225- 237.<br />
Wangelin, M. and M. Wolff. 1996. Comparative biomasss spectra and<br />
species composition of the zoop<strong>la</strong>nkton communities in Golfo<br />
Dulce and Golfo <strong>de</strong> Nicoya, Pacific coast of Costa Rica. Rev. Biol.<br />
Trop. 44, (3): 135-156.<br />
Wilkinson, L. 1987. SYSTAT. The system for statistic. Evanston, III :<br />
SYSTAT.<br />
Zar, J. 1996. Biostatistical analysis. Pr<strong>en</strong>tice-Hall, inc. N.J. 800 p.