la inconstitucionalidad indirecta o en caso concreto - Corte de ...
la inconstitucionalidad indirecta o en caso concreto - Corte de ...
la inconstitucionalidad indirecta o en caso concreto - Corte de ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
LA INCONSTITUCIONALIDAD<br />
INDIRECTA O EN<br />
CASO CONCRETO
Un mecanismo para<br />
contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>cargadas<br />
<strong>de</strong> ejercer po<strong>de</strong>r es el<br />
control constitucional.
El control <strong>de</strong> constitucionalidad<br />
pue<strong>de</strong> realizarse sobre los actos<br />
<strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r público, por medio <strong>de</strong>l<br />
amparo o <strong>la</strong> exhibición personal.<br />
Igualm<strong>en</strong>te, pue<strong>de</strong> realizarse<br />
sobre <strong>la</strong>s normas que emita<br />
dicho po<strong>de</strong>r, por medio <strong>de</strong>l<br />
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>inconstitucionalidad</strong>es, tanto<br />
directas como <strong>indirecta</strong>s.
Sistemas <strong>de</strong> control constitucional<br />
<strong>de</strong> normas o leyes<br />
SISTEMA DIFUSO<br />
• No existe tribunal<br />
conc<strong>en</strong>trado<br />
SISTEMA CONCENTRADO<br />
• Existe un tribunal<br />
conc<strong>en</strong>trado<br />
• Se produce <strong>la</strong><br />
• Se expulsa a <strong>la</strong> norma<br />
inaplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
objetada<br />
jurídico<br />
• Efectos:<br />
Interpartes<br />
Ex tunc<br />
• Efectos:<br />
Erga omnes<br />
Ex nunc
En Guatema<strong>la</strong> contamos con un<br />
sistema mixto, ya que coexist<strong>en</strong><br />
formas <strong>de</strong> control conc<strong>en</strong>trado (por<br />
medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>inconstitucionalidad</strong><br />
g<strong>en</strong>eral) y difuso (por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>inconstitucionalidad</strong> <strong>en</strong> <strong>caso</strong><br />
<strong>concreto</strong>).
La <strong>inconstitucionalidad</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>caso</strong> <strong>concreto</strong>. Definición<br />
Es un medio <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa que <strong>la</strong><br />
Constitución autoriza para que qui<strong>en</strong> es<br />
parte <strong>en</strong> un proceso judicial pueda evitar<br />
que se aplique una norma inconstitucional.<br />
En otras pa<strong>la</strong>bras, si una ley contravi<strong>en</strong>e<br />
preceptiva constitucional, pue<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>mandarse <strong>la</strong> inaplicación <strong>de</strong> ésta,<br />
acusándose <strong>inconstitucionalidad</strong>.
Naturaleza jurídica<br />
La doctrina se ha inclinado<br />
mayorm<strong>en</strong>te por afirmar que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>inconstitucionalidad</strong> <strong>en</strong> <strong>caso</strong> <strong>concreto</strong><br />
se está ante un asunto prejudicial (o<br />
sea, una cuestión previa o juicio<br />
anterior a otro principal <strong>en</strong> el que se<br />
<strong>de</strong>be <strong>de</strong>cidir previam<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong><br />
legitimidad constitucional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
norma impugnada).
Objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión<br />
La <strong>inconstitucionalidad</strong> <strong>indirecta</strong> se<br />
insta para lograr que el tribunal <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to, al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir<br />
sobre el fondo <strong>de</strong>l asunto, inaplique <strong>la</strong><br />
norma atacada, pues podría resultar<br />
inconstitucional fundam<strong>en</strong>tar el fallo<br />
<strong>en</strong> el<strong>la</strong>.<br />
La pret<strong>en</strong>sión que origina su<br />
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to es <strong>de</strong> tipo <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativa.
Legitimación<br />
La legitimación para promover <strong>la</strong><br />
<strong>inconstitucionalidad</strong> <strong>de</strong> ley <strong>en</strong><br />
<strong>caso</strong>s <strong>concreto</strong>s, requiere que el<br />
propon<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ga <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />
parte <strong>en</strong> el proceso.
Normas impugnables<br />
Las <strong>de</strong> carácter g<strong>en</strong>eral, que pued<strong>en</strong> ser:<br />
1. Sustantivas: En éstas, el cuestionami<strong>en</strong>to ha<br />
<strong>de</strong> dirigirse a <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho<br />
material aplicables, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que el tribunal<br />
<strong>de</strong>ba apoyarse al <strong>de</strong>cidir <strong>la</strong> solución <strong>de</strong>l<br />
conflicto (<strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia o resolución <strong>de</strong><br />
fondo <strong>de</strong>l proceso).<br />
2. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias: Cuando <strong>la</strong> contradicción<br />
provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> ev<strong>en</strong>tual aplicación <strong>de</strong> una<br />
norma reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria. En este <strong>caso</strong>, el<br />
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to se constriñe al ámbito<br />
administrativo.<br />
3. Procesales: Son impugnables aquel<strong>la</strong>s que,<br />
<strong>de</strong> modo indirecto, influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong><br />
un pronunciami<strong>en</strong>to judicial.
Para objetar <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> una norma<br />
sustantiva <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta:<br />
1. Que <strong>la</strong>s leyes son <strong>la</strong>s que <strong>la</strong>s partes han<br />
citado como apoyo <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho <strong>en</strong> sus<br />
pret<strong>en</strong>siones, o que, <strong>de</strong> alguna manera,<br />
válidam<strong>en</strong>te, el tribunal pueda aplicar<strong>la</strong>s<br />
como normas <strong>de</strong>cisoria litis <strong>en</strong> <strong>la</strong> solución<br />
final <strong>de</strong>l conflicto.<br />
2. Que <strong>la</strong> norma impugnada <strong>de</strong><br />
<strong>inconstitucionalidad</strong> t<strong>en</strong>ga vig<strong>en</strong>cia, o bi<strong>en</strong><br />
que, habi<strong>en</strong>do sido <strong>de</strong>rogada (esto es más<br />
<strong>en</strong> el ámbito administrativo), haya estado<br />
vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> misma<br />
fue aplicada <strong>en</strong> se<strong>de</strong> administrativa.<br />
3. Que <strong>la</strong> <strong>inconstitucionalidad</strong> <strong>indirecta</strong> <strong>de</strong>be<br />
<strong>de</strong>ducirse contra el valor material y no<br />
formal <strong>de</strong> <strong>la</strong> disposición legal atacada<br />
(criterio <strong>de</strong> Luis Felipe Sá<strong>en</strong>z).
Para objetar una norma<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse<br />
pres<strong>en</strong>te:<br />
1. Que se excluy<strong>en</strong> los preceptos<br />
cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> pactos<br />
colectivos <strong>de</strong> condiciones <strong>de</strong><br />
trabajo y disposiciones<br />
estatutarias (<strong>de</strong> asociaciones).<br />
2. El reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong><br />
aquellos que no <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n o<br />
ejecutan una ley (praeter<br />
legem) y por ello no <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia previa <strong>de</strong><br />
aquél<strong>la</strong>.
La impugnación <strong>de</strong> normas<br />
procesales<br />
Éstas son atacables mediante <strong>inconstitucionalidad</strong><br />
<strong>indirecta</strong>, <strong>de</strong> dos maneras:<br />
1. Si vulneran el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> tute<strong>la</strong><br />
judicial efectiva.<br />
2. Si su aplicación g<strong>en</strong>era una<br />
<strong>inconstitucionalidad</strong> que, por ello,<br />
evita que el <strong>de</strong>recho material<br />
respectivo sea aplicado <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te.
Compet<strong>en</strong>cia para conocer<br />
En primer grado, <strong>la</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> todos aquellos<br />
tribunales <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurisdicción ordinaria,<br />
siempre que ante ellos se tramite el<br />
proceso <strong>en</strong> el que se pret<strong>en</strong>da <strong>la</strong><br />
inaplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes. En estos <strong>caso</strong>s,<br />
dichos órganos asum<strong>en</strong> el carácter <strong>de</strong><br />
“tribunales constitucionales”.<br />
Si se p<strong>la</strong>nteare <strong>inconstitucionalidad</strong> <strong>en</strong> un<br />
proceso seguido ante un juzgado m<strong>en</strong>or,<br />
éste se inhibirá <strong>de</strong> seguir conoci<strong>en</strong>do y<br />
<strong>en</strong>viará los autos al superior jerárquico,<br />
que conocerá <strong>en</strong> primera instancia.
Presupuestos <strong>de</strong> viabilidad<br />
1. Legitimación activa.<br />
2. Cita individualizada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes o<br />
disposiciones legales<br />
cuestionadas.<br />
3. Cita puntual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas<br />
constitucionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se<br />
acusa contrav<strong>en</strong>ción.
… Presupuestos <strong>de</strong> viabilidad<br />
4. Razonami<strong>en</strong>to necesario que permita<br />
evid<strong>en</strong>ciar que, <strong>de</strong> aplicarse <strong>la</strong> norma al<br />
<strong>caso</strong> <strong>concreto</strong>, se infringirían<br />
disposiciones constitucionales (tesis<br />
<strong>de</strong>l interpon<strong>en</strong>te). Ese razonami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>be ser propuesto por qui<strong>en</strong><br />
promueve <strong>la</strong> <strong>inconstitucionalidad</strong>.<br />
5. P<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> tiempo (Como reg<strong>la</strong><br />
g<strong>en</strong>eral: hasta antes <strong>de</strong> dictarse<br />
s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia. Caso especial, <strong>en</strong> lo<br />
administrativo: 30 días).<br />
6. Exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>caso</strong> <strong>concreto</strong> previo<br />
(p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión).
Modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to<br />
1. Como incid<strong>en</strong>te.<br />
2. Como excepción.<br />
3. Como acción.<br />
4. Una forma especial: como<br />
motivación <strong>de</strong>l recurso <strong>de</strong><br />
casación.
Trámite<br />
Promovida <strong>la</strong> excepción, incid<strong>en</strong>te o<br />
acción, se da audi<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s partes que<br />
intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> el proceso y al Ministerio<br />
Público por el p<strong>la</strong>zo común <strong>de</strong> nueve días.<br />
V<strong>en</strong>cido ese período, evacuadas o no <strong>la</strong>s<br />
audi<strong>en</strong>cias, el tribunal <strong>de</strong>be resolver <strong>en</strong><br />
los tres días sigui<strong>en</strong>tes.
…Trámite<br />
El pronunciami<strong>en</strong>to se hará:<br />
1. Por auto razonado<br />
(excepción o incid<strong>en</strong>te).<br />
2. Por s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia (acciones <strong>de</strong><br />
<strong>inconstitucionalidad</strong><br />
promovidas <strong>en</strong> lo<br />
administrativo).
Efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia o<br />
<strong>de</strong>l auto<br />
1. La susp<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l proceso<br />
principal.<br />
2. Efectos económicos: Cond<strong>en</strong>a<br />
<strong>en</strong> costas y multa al abogado<br />
auxiliante, <strong>en</strong> <strong>caso</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sestimación.
… Efectos<br />
3. Si se ape<strong>la</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia o auto y se elevan<br />
actuaciones, el tribunal <strong>de</strong> primera<br />
instancia pue<strong>de</strong> seguir conoci<strong>en</strong>do:<br />
<br />
<br />
De todas <strong>la</strong>s incid<strong>en</strong>cias que se tramitan<br />
<strong>en</strong> cuerda separada, formada antes <strong>de</strong><br />
admitirse <strong>la</strong> ape<strong>la</strong>ción.<br />
De todo lo re<strong>la</strong>tivo a bi<strong>en</strong>es embargados,<br />
su conservación, custodia y ev<strong>en</strong>tual<br />
v<strong>en</strong>ta si hubiere peligro <strong>de</strong> pérdida o<br />
<strong>de</strong>terioro.<br />
Del <strong>de</strong>sistimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l recurso <strong>de</strong><br />
ape<strong>la</strong>ción, si los autos no se hubies<strong>en</strong><br />
elevado a <strong>la</strong> <strong>Corte</strong> <strong>de</strong> Constitucionalidad.
Segunda<br />
instancia<br />
Conoce <strong>la</strong> <strong>Corte</strong> <strong>de</strong> Constitucionalidad, <strong>la</strong><br />
que, una vez que recibe los autos, seña<strong>la</strong>rá<br />
<strong>de</strong> oficio, día y hora para <strong>la</strong> vista d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
un p<strong>la</strong>zo que no podrá exce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> nueve<br />
días (<strong>la</strong> misma podrá ser pública, si así lo<br />
pidiere alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes). La s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>berá dictarse d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los seis días<br />
sigui<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> vista.<br />
Al quedar firme <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia, se <strong>de</strong>volverán<br />
<strong>la</strong>s actuaciones al tribunal <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>.
Medios <strong>de</strong> impugnación<br />
La Ape<strong>la</strong>ción: Ésta <strong>de</strong>berá<br />
interponerse <strong>en</strong> forma razonada,<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> tercero día <strong>de</strong> emitida <strong>la</strong><br />
resolución que se impugna.<br />
Como reg<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eral: el auto o<br />
s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia que resuelve <strong>la</strong><br />
<strong>inconstitucionalidad</strong> es ape<strong>la</strong>ble, a<br />
excepción <strong>de</strong> cuando se p<strong>la</strong>ntea<br />
como motivación <strong>de</strong>l recurso <strong>de</strong><br />
casación.
… Impugnaciones<br />
El Ocurso <strong>de</strong> Hecho: Se promueve<br />
si, procedi<strong>en</strong>do un recurso <strong>de</strong><br />
ape<strong>la</strong>ción, el tribunal negare el<br />
otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> éste. Su<br />
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be hacerse<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los tres días <strong>de</strong><br />
notificada <strong>la</strong> d<strong>en</strong>egatoria, ante <strong>la</strong><br />
<strong>Corte</strong> <strong>de</strong> Constitucionalidad.
… Impugnaciones<br />
La Ac<strong>la</strong>ración y <strong>la</strong> Ampliación: Su<br />
interposición <strong>de</strong>vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
aplicación <strong>de</strong> los artículos 70, 71 y<br />
147 <strong>de</strong> <strong>la</strong> LAEPC.<br />
El Ocurso <strong>en</strong> Queja: Regu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el<br />
artículo 72 <strong>de</strong> <strong>la</strong> LAEPC.
Aspectos a tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />
<strong>en</strong> el fallo<br />
1. Debe observarse <strong>la</strong> estructura regu<strong>la</strong>da<br />
<strong>en</strong> el Art. 27 <strong>de</strong>l Acuerdo 4-89 <strong>de</strong> <strong>la</strong> CC.<br />
2. Debe <strong>de</strong>terminarse si se han satisfecho<br />
presupuestos <strong>de</strong> viabilidad. Si esos<br />
requisitos no se satisfac<strong>en</strong>, <strong>de</strong>be<br />
<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rarse improced<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
<strong>inconstitucionalidad</strong> <strong>indirecta</strong>.<br />
3. Si concurr<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />
viabilidad, se hará el exam<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
constitucionalidad correspondi<strong>en</strong>te, <strong>de</strong><br />
conformidad con el razonami<strong>en</strong>to<br />
aportado por el interpon<strong>en</strong>te (si no<br />
existiere tal razonami<strong>en</strong>to, el mismo no<br />
pue<strong>de</strong> ser suplido por el propio<br />
tribunal).
… Aspectos a tomar <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta<br />
4. Al realizarse el exam<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>inconstitucionalidad</strong>, <strong>de</strong>be<br />
<strong>de</strong>terminarse:<br />
<br />
<br />
<br />
Que <strong>la</strong> norma impugnada, efectivam<strong>en</strong>te,<br />
pue<strong>de</strong> ser aplicada como norma <strong>de</strong>cisoria<br />
litis para resolver el fondo <strong>de</strong> lo <strong>de</strong>batido<br />
<strong>en</strong> el proceso.<br />
Si tal aplicación, efectivam<strong>en</strong>te resultaría<br />
ilegítima constitucionalm<strong>en</strong>te.<br />
Si lo anterior queda <strong>de</strong>terminado <strong>en</strong> el<br />
proceso, <strong>de</strong>be <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rarse proced<strong>en</strong>te el<br />
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>inconstitucionalidad</strong><br />
(efecto estimatorio <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativo), y<br />
<strong>de</strong>terminarse que <strong>la</strong> disposición impugnada<br />
no es aplicable <strong>en</strong> el <strong>caso</strong> <strong>concreto</strong>.
Muchas gracias<br />
por su at<strong>en</strong>ción