Qhapaq Ñan. Una vía de integración de los Andes en Argentina, editado por el Ministerio de Cultura de la Nación
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El Tawantinsuyu<br />
El trato afectuoso que <strong>los</strong> pastores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> con sus l<strong>la</strong>mas ilustra muy bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> modo <strong>en</strong> que <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> andinos <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong> “producción”<br />
como una forma <strong>de</strong> criar <strong>la</strong> vida. Antes <strong>de</strong> salir <strong>de</strong> viaje, <strong>los</strong> animales <strong>de</strong> <strong>la</strong> caravana son ornam<strong>en</strong>tados con coloridas “flores” <strong>de</strong> <strong>la</strong>na <strong>en</strong><br />
sus orejas. (Foto <strong>de</strong>l autor)<br />
P<strong>en</strong>sar <strong>el</strong> universo como sociedad<br />
significa también que <strong>el</strong> éxito <strong>en</strong><br />
cualquier actividad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> gobierno<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad hasta <strong>la</strong> agricultura<br />
o <strong>la</strong> guerra, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> —<strong>en</strong>tre<br />
otras cosas— <strong>de</strong> negociar con ciertas<br />
personas no-humanas a través<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> protoco<strong>los</strong> rituales apropiados<br />
(obsequios, pagos, permisos,<br />
compromisos o invocaciones). Así,<br />
<strong>por</strong> ejemplo, qui<strong>en</strong>es toda<strong>vía</strong> viajan<br />
con caravanas <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />
altip<strong>la</strong>no hasta <strong>los</strong> valles llevando<br />
sal para trocar <strong>por</strong> maíz, al mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> partir, convocan y alim<strong>en</strong>tan<br />
mediante ofr<strong>en</strong>das a <strong>los</strong> apus (protectores<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> “l<strong>la</strong>mos” cargueros<br />
—como <strong>los</strong> l<strong>la</strong>man <strong>los</strong> pastores, ya<br />
que solo <strong>los</strong> machos castrados viajan<br />
con cargas—), a <strong>la</strong> Pachamama<br />
(para que <strong>los</strong> proteja y les brin<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />
pasto necesario <strong>en</strong> <strong>la</strong> travesía), a<br />
<strong>los</strong> bi<strong>en</strong>es a intercambiar (para que<br />
se “multipliqu<strong>en</strong>” <strong>en</strong> <strong>la</strong>s transacciones),<br />
a <strong>la</strong>s sogas y costales (para<br />
que sujet<strong>en</strong> <strong>la</strong> carga), a <strong>los</strong> c<strong>en</strong>cerros<br />
(para que guí<strong>en</strong> a <strong>los</strong> “l<strong>la</strong>mos”<br />
<strong>de</strong><strong>la</strong>nteros <strong>de</strong> <strong>la</strong> tropa) y al camino o ñan (para que <strong>los</strong> lleve a bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>stino). El<br />
propio camino, <strong>en</strong>tonces, es una persona, capaz <strong>de</strong> conducir a salvo al caminante<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que se lo trate con consi<strong>de</strong>ración y respeto.<br />
piados, sino también afecto, cuidado, nutrición, guía, como <strong>los</strong> que <strong>los</strong> padres disp<strong>en</strong>san<br />
a sus hijos. Producir es criar <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> sus distintas formas (Van Kess<strong>el</strong><br />
y Condori Cruz, 1992). Esta manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s cosas se traduce también <strong>en</strong><br />
modos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> concebir <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y <strong>los</strong> frutos <strong>de</strong>l trabajo, así<br />
Esta forma <strong>de</strong> ver <strong>el</strong> mundo es a m<strong>en</strong>udo pres<strong>en</strong>tada como una sacralización <strong>de</strong><br />
como <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> propiedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Las personas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos sobre<br />
<strong>la</strong> naturaleza o una r<strong>el</strong>ación estrecha <strong>en</strong>tre política, economía y r<strong>el</strong>igión, lo cual<br />
aqu<strong>el</strong>lo que han criado; <strong>el</strong> agricultor sobre <strong>la</strong> chacra y <strong>la</strong>s cosechas, <strong>el</strong> pastor sobre<br />
dota a <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> andinos <strong>de</strong> un aire <strong>de</strong> misticismo y solemnidad. En verdad, se<br />
<strong>el</strong> rebaño, <strong>la</strong>s familias sobre <strong>la</strong>s casas que han construido. Los seres humanos, <strong>en</strong><br />
trata simplem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un modo difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s cosas, que <strong>de</strong>sconoce<br />
cambio, no pue<strong>de</strong>n poseer <strong>la</strong> tierra, <strong>el</strong> agua, <strong>la</strong> leña ni <strong>los</strong> animales y p<strong>la</strong>ntas “silvestres”,<br />
<strong>la</strong> dicotomía mo<strong>de</strong>rna occi<strong>de</strong>ntal <strong>en</strong>tre naturaleza y cultura y que, <strong>por</strong> lo tanto,<br />
puesto que han sido criados <strong>por</strong> <strong>el</strong> Sol, <strong>la</strong> Pachamama, <strong>los</strong> cerros (apus)<br />
no concibe <strong>la</strong> economía, <strong>la</strong> política y <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión como aspectos separados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
o <strong>los</strong> antepasados. Estos víncu<strong>los</strong> también conllevan obligaciones, como <strong>la</strong> que<br />
realidad o <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción.<br />
lleva al pastor a extremar <strong>los</strong> cuidados para evitar un sufrimi<strong>en</strong>to innecesario a sus<br />
animales al sacrificar<strong>los</strong>.<br />
En tiempos prehispánicos, un principio fundam<strong>en</strong>tal que estructuraba <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> seres era <strong>la</strong> ancestralidad, una lógica que equiparaba antigüedad,<br />
26 27