01.08.2013 Views

SoTa rusTavelis qarTuli literaturis instituti

SoTa rusTavelis qarTuli literaturis instituti

SoTa rusTavelis qarTuli literaturis instituti

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>SoTa</strong> <strong>rusTavelis</strong> <strong>qarTuli</strong> <strong>literaturis</strong><br />

<strong>instituti</strong>


krebuli _ `akaki wereTeli. ucnobi publicistika~ _<br />

momzadda da daibeWda saqarTvelos kulturisa da<br />

ZeglTa dacvis saministros finansuri mxardaWeriT.<br />

2


Tbilisi<br />

2010<br />

3


UDC(uak) 821.3531-92+821.353.1.09<br />

a-402<br />

winamdebare krebulSi warmodgenilia <strong>SoTa</strong> <strong>rusTavelis</strong><br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>literaturis</strong> <strong>instituti</strong>s mecnier-teqstologebis<br />

mier bolo aTwleulebis manZilze gamovlenili akaki<br />

wereTlis publicisturi werilebi, romlebic aqamde ucnobi<br />

iyo farTo mkiTxveli sazogadoebisaTvis. teqstebi aRWurvilia<br />

Sesabamisi samecniero aparatiT, komentarebiTa da sa-<br />

ZieblebiT. aRniSnuli masalis dabeWdva, qronologiuri<br />

principis dacviT, dagegmilia <strong>literaturis</strong> <strong>instituti</strong>s<br />

mier gamosacemad momzadebul akaki wereTlis TxzulebaTa<br />

akademiuri octomeulis Sesabamis tomebSi.<br />

redaqtorebi:<br />

irma ratiani<br />

maka elbaqiZe<br />

Semdgenlebi:<br />

nana fruiZe<br />

julieta gaboZe<br />

elisabed zardiaSvili<br />

mxatvari<br />

nodar sumbaZe<br />

kompiuteruli uzrunvelyofa<br />

TinaTin duglaZe<br />

ISBN 978-9941-0-2952-3<br />

4


akaki wereTlis ucnobi publicistika<br />

jer kidev yvelasaTvis ucnobi Wabuki poetis pirvelive<br />

publikaciebidan gaxda sacnauri, rom daibada mgosani,<br />

romlis `bednieri niWis naSuqiT~ gasxivosnebuli Txzulebebi<br />

avtors `rCeulTa Soris rCeulad~, `erTaderT<br />

akakid~ aqcevda. nikolo miwiSvilis TqmiT, `masSi mowinave<br />

saqarTvelom miiCnia poetis universaluri tipi, gamoacxada<br />

igi Tavis upirveles poetad, daiviwya misi wodeba,<br />

ukuagdo misi gvari, misi adamianuri sisusteni da darCa<br />

mxolod `akaki~.<br />

aravisTvis iyo saidumlo, rom `is didi da mravalricxovani<br />

ganZi, romelic akakim Tavis xalxs misca~ (artur<br />

laisti), usaTuTes movla-patronobas iTxovda da es Taobebis<br />

vali iyo.<br />

poetis sicocxleSive Seecadnen gamomcemlebi misi nawerebis<br />

Tavmoyrasa da gamocemas, magram, garemoebaTa<br />

gamo, dawyebuli saqme bolomde verasodes mivida. Tavad<br />

akakimac ganizraxa, moegvarebina es sakiTxi da sazogadoebas<br />

aRuTqva, rom moamzadebda TxzulebaTa mravaltomeuls,<br />

magram, samwuxarod, es gamocema meore tomze Sewyda<br />

da poetis survili ganuxorcielebeli darCa. ase rom,<br />

akaki wereTlis literaturuli memkvidreoba arc mis sicocxleSi<br />

da arc gardacvalebis Semdeg srulad Sekrebili<br />

da gamocemuli ar yofila.<br />

XX saukuneSi akakis Txzulebebis ramdenime gamocema<br />

ganxorcielda: 1. oTxtomeuli al. abaSelisa da s. gorga-<br />

Zis redaqciiT (1925-1928); 2. Txzulebani, sruli krebuli<br />

Svid tomad pavle ingoroyvas redaqtorobiT (1940-1961);<br />

3. TxzulebaTa sruli krebuli TxuTmet tomad giorgi<br />

abzianiZis saerTo redaqtorobiT (1950-1963). TiToeul<br />

maTgans Tavisi droisaTvis saetapo mniSvneloba hqonda,<br />

magram am gamocemebis yvelaze didi xarvezi is gaxldaT,<br />

rom maTSi, sxvadasxva mosazrebiT, ZiriTadad ki sabWouri<br />

ideologiuri koniunqturis gamo, ver moxvda aTobiT SesaniSnavi<br />

leqsi, poema Tu publicisturi werili. gamocemebSi<br />

aseve ver Sevida is teqstebi, romlebsac mecnierebma<br />

mogvianebiT miakvlies pirad arqivebsa Tu samuzeumo<br />

fondebSi. aRniSnuli Txzulebebi ara marto akaki<br />

wereTlis idumalebiT moculi poeturi samyaros kidev<br />

5


erT waxnags warmoaCens, aramed, pirvel rigSi, mTeli sisruliT<br />

gvacnobs mas, rogorc mamuliSvilsa da moqalaqes.<br />

am TvalsazrisiT gansakuTrebiT sagulisxmoa mkiTxveli<br />

sazogadoebisTvis ucnobi akakis publicisturi werilebi,<br />

romlebic pirvelad winamdebare krebulSi ibeWdeba.<br />

eWvgareSea, rom mkiTxvelis sagangebo yuradRebas daimsaxurebs<br />

akakis statiebi <strong>literaturis</strong>a da xelovnebis,<br />

istoriis, religiisa da kulturis, sazogadoebrivi cxovrebisa<br />

da ekonomikis sakiTxebze. maTSi poeti sagulisxmo<br />

Sexedulebebs gvTavazobs saqarTvelos politikuri orientaciis,<br />

mezobel xalxebTan mimarTebis, e.w. osmalos<br />

saqarTvelos problemis Sesaxeb. am dRemde ucnob Tu ukve<br />

miviwyebul werilebSi akaki exeba <strong>qarTuli</strong> eTnofsiqologiisa<br />

da kulturis genezisis sakiTxebs; sagulisxmo dakvirvebebs<br />

gvTavazobs `daselebTan~ dakavSirebiT, calsaxad<br />

uaryofiT damokidebulebas avlens im droisaTvis (da<br />

ara mxolod im droisaTvis) moduri karl marqsis moZRvrebis<br />

mimarT; aseve, poeti aqtiurad ganixilavs qalTa<br />

emansipaciis sakiTxs, msjelobs qalis rolisa da daniSnulebis<br />

Sesaxeb qarTul realobaSi da a. S.<br />

krebulSi `akaki wereTeli. ucnobi publicistika~ Tavmoyrili<br />

masala ara marto raodenobrivad aris uxvi (57<br />

erTeuli), aramed Tematuradac mravalferovania. bevri<br />

maTgani mniSvnelobas moklebuli dResac araa. ase, magaliTad,<br />

sayovelTaod cnobilia, rom im periodis mwiri<br />

sulieri sazrdoTi `gakaWkaWebulma da ver gawinaswarmetyvelebulma~<br />

adamianebma poetis sicocxleSive aTasgvari<br />

miTqma-moTqmis sababad aqcies misi da ilias urTierTdamokidebulebis<br />

sakiTxi. cxadia, akakis upasuxod ar<br />

dautovebia es faqti, Tumca aTwleulebis manZilze sazogadoebisaTvis<br />

praqtikulad ucnobi rCeboda, Tu rogor<br />

gamoxata poetma, erTi mxriv, sazogadoebis sibeciT gamowveuli<br />

gulistkivili da, meore mxriv, Tavisi didi Tanamedrovisa<br />

da TanamebrZolisadmi usazRvro pativiscema.<br />

werilSi `ilia WavWavaZesTan damokidebulebis Sesaxeb~<br />

gulnatkeni poeti ganmartavs: `romSi yoveli gziT SeiZleba<br />

Sesvla~ da Tu Cvenc erTi miznis mimdevari ori sxvadasxva<br />

gziT mivdivarT cal-calke, is aRmosavleTis da me<br />

dasavleTis gziT, es ar niSnavs uTanxmoebas da mtrobas...<br />

akaki ilias yovelgvar nawers qebis taSs ar ukravs. sCans,<br />

6


om emtereba da sZulso. igive Cem Sesaxeb iliazedac amas<br />

hfiqroben... Tu mterzedac kargi iTqmis da moyvarezed<br />

Zviri, ver warmoudgeniaT~.<br />

sazogadoebisaTvis ukanasknel xanebamde ucnobi iyo<br />

somxur-qarTul problematikasTan dakavSirebiT Seqmnili<br />

akakis SesaniSnavi polemikuri xasiaTis werilebi, romlebSic<br />

poeti ekamaTeba somex mecnierebsa da maT mxardam-<br />

WerT. akaki umdidres samecniero masalaze dayrdnobiT<br />

aaSkaravebs saqarTvelos kalTis qveS Semofarebul xizan-<br />

Ta mtaceblur bunebas da maT Sorsmimaval miznebs; Tu<br />

gaviTvaliswinebT, rom erT-erTi maTgani _ `istoriuli<br />

ganxilva saxelwodebisa armenis, haistanis da somxeTis~<br />

(1898) _ win uswrebs ilias `qvaTa RaRads~ (1899), romel-<br />

Sic swored aRniSnuli problemaa gansjis sagnad qceuli,<br />

naTeli gaxdeba, ra didi mniSvneloba hqonda am publikacias<br />

me-19 saukuneSi.<br />

akakim uamravi energia Sealia WiaTuris manganumis<br />

saqmes. samwuxarod, bevrma Tanamedrovem (da ara mxolod)<br />

poetis daintereseba angarebiT axsna, arada mas sul sxva<br />

mizani amoZravebda. akaki kargad xedavda, rom ruseTis imperia<br />

saqarTvelos zneobriv dabeCavebasa da ekonomikur<br />

gamofitvas gegmavda. xelisufleba, rasakvirvelia, groSsac<br />

ar gaimetebda raime iseTi sferos dasafinanseblad,<br />

romelic eris dawinaurebas Seuwyobda xels. gaRaribebuli<br />

qarTveloba ki Tavad saWiroebda materialur Semweobas,<br />

ase rom qvelmoqmedebaze (erTi-ori gamonaklisis<br />

garda) saubaric ar SeiZleboda. saWiro iyo iseTi wyaros<br />

gamonaxva, romelic saqarTvelos solidur Semosavals<br />

miscemda da romlis gankargvis saqmeSi xelisufleba ver<br />

Caereoda. `fuli iseTi manqanaa, rom uimisoT brZola<br />

cxovrebaSi SeuZlebeli da mouxerxebelia. Cveni mama-papebi<br />

Semoseul mters ver moigeriebdnen, gind gmirTagmirebic<br />

yofiliyvnen, Tu iaraRi ara hqonebodaT da farxmali<br />

xelSi ara sWerodaT... dRes, marTalia, cxadad Semoseul<br />

mtrebs vera vxedavT, magram brZola ki, rogorc<br />

ekonomikuri, ise politikuri mainc isev saWiroa da amaTi<br />

far-xmalic mxolod fulia! sanam fuli ar gveqneba qar-<br />

Tvelebs da sxvisi SemCere viqnebiT, Cven yovelTvis xelfex<br />

Sekrul monebad davrCebiT! varT kideca!.. da es miT<br />

ufro samwuxaroa, rom RvTis mocemuli simdidre, qoneba<br />

7


ver mogvixmaria. sxva rom ara iyos-ra, marto es auarebeli<br />

madneuloba, romelic Cvens urgeb mTebSi imaleba, sakmao<br />

ki ara, metic iqneba Cveni qveynis gasamdidreblad~ 1 . akakis<br />

maxvilma gonebam marTlac idealuri gamosavali ipova.<br />

alRoTi mixvda, rom is `qva-gunda~, romelsac imereTSi<br />

`eSmakis qvasac~ uwodebdnen, RvTis mier momadlebuli sa-<br />

Cuqari iyo. man arc dro da arc fuli ar dazoga imisTvis,<br />

rom maRalkvalificiur specialistebs daedasturebinaT<br />

misi varaudi, Semdeg ki yvela Rone ixmara saqmis dasawyebad.<br />

akaki frTaSesxmuli iyo. is marTlac zRapruli Semosavali,<br />

rasac marganecis damuSaveba Semoitanda, poets<br />

piradi keTildReobisaTvis ar esaWiroeboda: `me ase megona,<br />

Tu is mrewveloba marto Cem xelSi iqneboda da ise movixmardi,<br />

rogorc sasargeblo iqneboda qveynisTvis da<br />

erovnul moTxovnilebebs davakmayofilebdi. miwebi xom<br />

qarTvelebis iqneba, _ vambobdi gunebaSi, _ muSebsac qar-<br />

Tvelebs aviyvan da is didi mogeba, romelic mosalodnelia,<br />

Cvenebs SeZlebas miscems, rom sxvadasxva saqvelmoqmedo<br />

sazogadoebac daaweson~ (ix.: winamdebare krebulSi<br />

werili `Savi qvis Tavgadasavali~). samwuxarod, es, Tavad<br />

akakis Tqmis ar iyos, mxolod poeturi ocneba gamodga.<br />

akakis araTu aravin amoudga mxarSi, piriqiT, xeli SeuSales<br />

da sabolood saqmes kidevac CamoaSores. akakis guli<br />

ar gautexavs. is yovelTvis imedovnebda, rom marganecis<br />

saqme adre Tu gvian gadamwyvet rols iTamaSebda qveynis<br />

`gamobrunebis~ sakiTxSi. yvelaferTan erTad, akakis pirvelaRmomCenis<br />

saxelsac Seecilnen. poeti, cxadia, ar<br />

ikadrebda, rom amis gamo dava daewyo, magram mas guli<br />

damcinavma kilom atkina. zogierTi avtoris statiidan<br />

ise gamodioda, rom akaki TviTmarqvia iyo da sxvisi Rvawlis<br />

miTvisebas cdilobda, amitomac saWirod CaTvala<br />

poetma, yovelive kidev erTxel dawvrilebiT moeTxro<br />

sazogadoebisaTvis, raTa bolo moReboda usamarTlo SeniSvnebs,<br />

Tumca statia aRar daubeWdavs. winamdebare krebulSi,<br />

sazogadoebisaTvis ucnob swored am werils gaecnoba<br />

mkiTxveli<br />

akaki wereTeli aqtiurad TanamSromlobda rogorc<br />

qarTul, ise rusul Jurnal-gazeTebTanac. samwuxarod,<br />

1 akaki wereTeli, Savi qvis ambavi, Txz. sr. kreb., t. XIII, Tb., gv. 78.<br />

8


dRemde sagangebo yuradRebis sagnad, faqtobrivad, ar<br />

qceula is literaturuli memkvidreoba, romelic rusul<br />

enaze Seqmna akakim. amjerad warmovadgenT 1894 wels daweril<br />

ramdenime werils, romlebic gazeT `Новое обозрение~-<br />

Si daibeWda da Semdeg arcerT krebulSi aRar moxvedrila.<br />

pirveli ori werili `М.г. г. Редактор~ da `Ответ автору<br />

банковиады~ bankebis sakiTxsa da maTTan dakavSirebul<br />

uTanxmoebas exeba. akaki, romelic sazogadoebis yovelgvari<br />

`progresuli moTxovnilebis~ xorcSesxmis xelSemwyobi<br />

da mxurvale mxardamWeri iyo, imTaviTve sifrTxiliT<br />

moekida saTavadaznauro bankis daarsebis sakiTxs.<br />

cxadia, mas sxvebze naklebad ar esmoda, Tu ramxela mniSvneloba<br />

eqneboda qarTveli erisTvis banks, romelic araerTi<br />

mamuliSviluri wamowyebis finansuri uzrunvelyofis<br />

SesaZleblobas mogvcemda. banki zRaprul natvris-<br />

Tvlad SeiZleboda qceuliyo qarTveli kacisTvis da misi<br />

sami yvelaze sanukvari survili Seesrulebina: 1. sakuTari<br />

miwa-wylis baton-patronad eqcia; 2. ganaTleba mieca;<br />

3. ekonomikuri damoukideblobis wyalobiT politikuri<br />

damoukideblobis mopovebac realuri gaexada; magram<br />

fuli, iseve, rogorc yvela sxva iaraRi _ Tofi, xmali Tu<br />

sxva ram _ frTxil damokidebulebas moiTxovda. winaaRmdeg<br />

SemTxvevaSi sargeblobis nacvlad sazogadoebas zians<br />

moutanda. werilSi `М.г. г. Редактор~ akakim banki samar-<br />

Tebels Seadara, gamoucdeli qarTveloba ki - patara<br />

bavSvs.<br />

poeti arcTu usafuZvlod SiSobda, rom sabazro ekonomikis<br />

kanonebis, finansebisa da sabanko saqmis specifikis<br />

ucodinar xalxs bankis daarseba seriozul safrTxes<br />

Seuqmnida: wvrili memamuleni daufiqreblad daagiravebdnen<br />

TavianT miwebs da CvenTvis damaxasiaTebeli ugulisyurobiTa<br />

da araseriozulobiT ukanasknel sarCo-sabadebelsac<br />

dakargavdnen. TumcaRa poetis amgvari paTosiT<br />

gamsWvaluli publikaciebi ufro TanamedroveTaTvis realobaze<br />

Tvalis axelas isaxavda miznad da ara bankis gaxsnisTvis<br />

xelis SeSlas. akakis arc SemdegSi dautoveba<br />

uyuradRebod es sakiTxi.<br />

am werilebis gacnoba mkiTxvels kidev erTxel daarwmunebs,<br />

ramdenad mZimea sazogado moRvawis xvedri. Tu<br />

9


TviT akakisac ki, romelic xalxis usazRvro siyvaruliTa<br />

da pativiscemiT sargeblobda, ase xSirad stkendnen<br />

guls, ra mdgomareobaSi iqnebodnen danarCenebi? WeSmaritad<br />

gauzviadeblad Tqva akakim:<br />

`diax! qarTvel moRvawes<br />

yvelas TvalSi vamcirebT:<br />

sicocxleSi vatirebT,<br />

rom mokvdeba _ vitirebT!~ 1<br />

krebulSi mkiTxveli aranakleb saintereso sxva publicistur<br />

werilebsac gaecnoba. aqvea warmodgenili Rirseul<br />

mamuliSvilTa (grigol episkoposis, dimitri<br />

yifianis, g. RoRoberiZisa da sxv.) xsovnisadmi miZRvnili<br />

sityvebi; ama Tu im saqveyno mniSvnelobis movlenasTan<br />

dakavSirebuli mimarTvis teqstebi, interviuebi da sxva<br />

Canawerebi.<br />

akaki wereTlis Semoqmedeba Cveni kulturuli sagan-<br />

Zuris nawilia. amdenad, <strong>SoTa</strong> <strong>rusTavelis</strong> <strong>qarTuli</strong> <strong>literaturis</strong><br />

<strong>instituti</strong>s mecnier-TanamSromlebis mier akakis<br />

axlad gamovlenili Tu usamarTlod miviwyebuli publicisturi<br />

nawerebis erTad Tavmoyra da mkiTxvelisaTvis<br />

SeTavazeba, vimedovnebT, mniSvnelovan kulturul-literaturul<br />

movlenad iqceva.<br />

1 akaki wereTeli, damarxva, Txz. sr. kreb., t. III, gv. 222.<br />

10<br />

nana fruiZe


simarTlis Worikanoba<br />

didi xania am `ciskris~ upativcemulesT mkiTxveleb-<br />

Tan laparaki msurs, magram aqamdis sxvadasxva mizezebi<br />

mabrkolebdnen. amJamad mravali azri maqvs gamosacxadebeli<br />

da ar vici, romeli daviwyo da rogor vilaparako. me<br />

mxolod es fiqri mawuxebs, rom ar vici, ra ufro sasiamovno<br />

da sasargeblo iqneba CemTa mkiTxvelTaTvis? sxvadasxva<br />

qveynis rom movhyve, Tu Cvens sazogadoebazed rom<br />

daviwyo laparaki, Cvens sulzed da xorczed? vaiTu am<br />

pirvelsave SemTxvevaSi mravalni damemdurnen da hsTqvan:<br />

sxva qveynebis anbavi ra saWiro ariso, jer Cvenic rom ar<br />

viciTo, da Tu Cvens Tavzed laparaks Seudeqi da sxva da<br />

sxva Cveni Rirseba Tu naklulevaneba warmovsTqvi, vaiTu<br />

amazedac gamiwyren da sTqvan: es anbebi ra saWiro ariso,<br />

vin ar iciso. amas garda, Cvens Tavzed laparaki cota<br />

Znelic aris amisTvis rom Cven qarTvelebs, rogorc mogexsenebaT,<br />

patara ampartavnoba gvaqvs da Cvenis naklulevanebis<br />

gamocxadeba ar iqneba, rom ar viwyinoT. maS ra<br />

vqnaT, rogor davmaloT es swore anbavi, am axlo xanebSi<br />

rom moxda? aras qveyanaSi arca yofila, arc aris da arc<br />

iqneba sruli, sazogado mTeli eris ganaTleba. yovelgan<br />

asea, rom zogni win arian wasulni, zogni ukan darCenilan,<br />

rogorc maRali xe _ zogs toti rom camdisa aqvs asuli<br />

da zogi rom dedamiwas Zlivs ascilebia, amiTi vinugeSoT<br />

Tavi da mivuteoT im Cvenis sazogadoebis nawilsa, romelic<br />

gonierebiT da mxedvelobiT ukan aris darCenili da<br />

ise moqmedebs, rogorc muStis krivis samarTlis droebi<br />

13


om yofila, im droebs Seefereba. axlandels droSi ki<br />

SeiZleba cotaodeni neba viqonioT da zogierTi anbavi<br />

Sesabamis TavisuflebiT warmovsTqvaT _ oRond ki patiosnebisa<br />

da wesdebulebis winaaRmdegi ara iyos ra.<br />

pirvelad mogilocavT sayvarelno qarTvelno, or sasiamovno<br />

anbavsa: erTs sibrZne sicruis wignis dabeWdvasa<br />

da meores erTis ymawvilis kacis ruseTSi gasanaTleblad<br />

gagzavnas.<br />

madloba RmerTs, Zlivs erTi <strong>qarTuli</strong> wigni daibeWda!<br />

es didi da iSviaTi anbavia CvenSi. an rogor ar unda iyos<br />

didi anbavi, TviTqmis am aTs weliwadSi wigni ar dabeWdila<br />

ra Cvens enazed am `ciskris~ garda. umorCilesad<br />

gTxovT, es anbavi sxvagan arsad wamogcdesT, rom angliCanebma<br />

an amerikelebma ar Segvityon, Torem ras ityvian?<br />

sxva ara iyos ra sasacilod agvigdeben. imaTs qveynebSi<br />

weliwadSi imdeni furclebi gamodis, rom erTierTmaneTs<br />

gadaaban, camdis aswvdeba. erTxel maxsovs, `ciskarSi~ gancxadeba<br />

ewera, romeliTac erisTavi gvatyobinebda Tavis<br />

wadilsac _ yvela <strong>qarTuli</strong> wignebis dabeWdvasa, _ magra<br />

am keTilma ganzraxvamac ise Caiara, rogorc mraval sxva<br />

sasargeblo azrs Cauvlia aRusrulebelsa, bevrs ki uTqvams,<br />

Tu ar undodaT dabeWdvao, raRaT gvpirdebodnen,<br />

Zalas vin atandao. magram ratom? imedic kargia. amas mainc<br />

ityvian, ama da am dros Cvenca gvqonia kargi ganzraxviT.<br />

arcTu Cvenc gaxlavarT marTalni am saqmeSi, piri<br />

rom dagviRia da raRacas SevscqerivarT, viTom ras veliT?<br />

yovelifers xom mTavroba ver gagvikeTebs: `mTavroba<br />

erTia, xalxi asi aTasia. Cven Tu aras vimecadinebT Cvenis<br />

sargeblobisaTvis, Tu Cvenve Tu ar gavanZrevT xelsa,<br />

marto mTavrobam ra unda hyos. rogorc mogexsenebaT, laparaki<br />

qarTvelebs xSirad gviyvars da roca laparakSi mizezis<br />

Zebnazed mTavrdeba saqme, maSinve marSlebs wavswvdebiT<br />

xolme: visi bralia Tu ara marSlebisao; balebisaTvis<br />

Tu imden fuls gvarTmeven, erTxel amgvari saqmisaTvis<br />

gamogvarTono, `mizez-mizez, dos marili akliao~, er-<br />

14


Ti mibrZaneT, Tqveni Wirime, aq marSlebisa ra bralia, Tu<br />

gsurT, Tqven TviTon SeagroveT fuli da ise keTilad moixmareT,<br />

rogorc amjobinebdeT. Zmebsa da ded-mamas advilad<br />

gaveyrebiT xolme, Cveni Tavis patronoba TviTon<br />

Cvenve unda SegveZlos. daudevneloba ki maSin ufro mZimed<br />

dagvawveba xolme zurgzeda, rodesac sazogado saWiroeba<br />

gagviCndeba xolme. da amas ki aRara vfiqrobT, ros<br />

sazogado saWiroeba is aris, rodesac yvelas uWirs. rac<br />

mTavrobisagan iqneba Cveni xelis gasamarTavi, imaSi mar-<br />

Slebi diax wagvexmarebian da rac mTavrobas ar Seexeba, iq<br />

marSalic is aris, rac me var, Sena xar, is aris, Tqvena<br />

brZandebiT da isini hsufeven. mxneoba, baqar qarTlelisa<br />

ara iyos, marto erTsa da ors ki ara, yvelas gvmarTebs.<br />

ra aris am sityvebSi sibrZne da ra aris sicruve, es<br />

Tqven gaSinjeT, sayvarelno da me mxolod es neba miboZeT,<br />

rom oriod sityva kidev mogaxsenoT: erTs sazogadoebaSi<br />

didi dava iyo, undodaT SeetyoT, es axali `sibrZne sicruis~<br />

wigni visgan aris gamocemuli: erTi iZaxda u. Cubinovisaganao,<br />

meore u. topaZisaganao, sxvani ki anbobdnen:<br />

magaTi rom yofiliyo, Taviss saxels uTuod gamoacxadebdneno,<br />

maS visgan ariso? hkiTxes imaT, _ u. peterburRis<br />

studentebisaganao. Tumca saxeli da gvari arc imaT gamoucxadebiaT<br />

sxvadasxva mizezebisa gamo, magram, swored<br />

viciT, rom maTgan aris gamocemulio. radgan ase hswore-<br />

Ta hscodniaT, _ gvikvirs, ratom ver gaubedavT u. studentebs<br />

Tavisi saxelisa da gvaris gamocxadeba, unda imalebodes<br />

cudi da saTakilo. keTili da sasiqadulo raT<br />

unda imalebodes. adre rom yofiliyo, ar iqneboda gasakvirveli,<br />

magram exla sworeT mogaxsenoT, amgvari SiSi<br />

cota ucnauric aris. me mgonia, u. studentebs TviTonac<br />

kargad moexsenebaT umizezo eWvebi arasdros ar varga.<br />

vin ras ityoda, rom TavianTi gvarebi gamoecxadebinaT.<br />

vin ra danaSaulobas ipovida amaSi. iqneba ifiqroT vinme!<br />

rom Cveni ganaTleba ar undodes vinmes! maS, magdeni ymawvilebi<br />

ras izrdebian xelmwifis xazinis xarjiTa. iqneba<br />

15


ifiqros vinmem, rom Cvens qarTuls enazed wignebis dabeWdva<br />

sawyenod miaCndes visme! maS raT daubeWdams magdeni<br />

<strong>qarTuli</strong> wigni imperatoris samecniero akademiasa? RvTis<br />

gulisaTvis, ra safiqrebelia esa. maS SegvatyobineT<br />

RvTis gulisaTvis, ram daabrkola u. studentebi, rom Tavisi<br />

saxeli ar gamoacxades da axla ar viciT, vis unda<br />

SevswirvideT madlobasa `sibrZne sicruis~ mSvenivrad<br />

dabeWdvisaTvis? ra gaewyoba! dausaxeleblad unda davlocoT:<br />

RmerTma gvicocxlos keTili studentebi da<br />

gvimravlos imaTi Rirsi amxanagebi: imaTgan veliT sazogadod<br />

sasargeblo saqmeebsa. isini unda iyvnen Cveni ganmanaTlebelni,<br />

imaT unda gadmorgon Cvens qveyanaSi axali<br />

hswavla, axali azri, axali mdgomareobis mowyoba, isini<br />

unda iyvnen winamZRvarni Cuflenis sazogadoebisa da mociqulni<br />

keTilzneobiTis ganaTlebisa.<br />

aTas xuTasi wigni daubeWdiaT `sibrZne sicruisa~.<br />

orasi qaRaldis valSi miuciaT, danarCeni aq gamougzavniaT<br />

gasasyidaT. madloba unda SevswiroT u. nikoloz<br />

WavWavaZes da imiss TanaSemweebs, romelTac Sroma miuRiaT<br />

am wignebis gasyidvazed. egreTve vmadlobT u. inokents<br />

moZRvarovs _ xuT dReSi rom ormoci wigni daariga. did<br />

madlobas uZRvniT u. dimitri afxazs, samasi wigni rom<br />

auRia im pirobiT, rom Tu ver daariga, fasi TviTon gaiRos,<br />

agreTve, vmadlobT imaT, visac TviTo wignis magierad<br />

or-ori da umetesi auRiaT da vmadlobT yvela WeSmarits<br />

qarTvelsa, visac siamovnebiT miuRia am wignebis<br />

dabeWdva. amasTan ar SemiZlian esec ar mogaxsenoT, sayvarelno<br />

mkiTxvelno, rom zogierTs SemZlebels Cvenis sazogadoebisagans<br />

yidvis magieraT, dauciniaT kidec da<br />

uTqvamT: ra saWiro ariso, rom magaSi fuli ar mivsceTo.<br />

xelnawerebic bevri gviyria Sinao. oris SemZlebelis kacisaTvis<br />

eTxovnaT, rom erTi wignic aris aeRoT, magram<br />

imaT uari eTqvaT, mere rom ar moSvebodnen, sanaxevroT<br />

eyidnaT erTi wigni. amisTana saqmes axsna aRar unda. namdvil<br />

anbavs mogaxseneben, rom u. Cveni studentebi kidev<br />

16


apiroben sxva <strong>qarTuli</strong> wignebis gamocemasa, RmerTma ke-<br />

Tilad aRasrulebinos es survili.<br />

es xom kargi anbavi iyo. axla sxva unda mogaxsenoT, er-<br />

Ti ymawvili kacis gagzavna saswavleblad peterburgis<br />

universitetSi. pirveli azri am saganzed ekuTvnis, rogorc<br />

SevityeT, ors ymawvil kacsa, romelTac saxelis<br />

gamocxadeba kargi iqneboda, magram neba ara gvaqvs. erTs<br />

imaTSi eTqva meorisaTvis, ama da am Cemma mcnobebma erTi<br />

ymawvili qarTveli miqeso da imisi sruli Txzuleba wamikiTxeso,<br />

sworeT giTxra, Zalian momewona da ifiqre Cemi<br />

gakvirveba, roca miTxres, rom mag mSvenieris Txzulebis<br />

avtori (damweri, SemTxzvelia) saswavlebelSi arsada yofilao<br />

da am mcire JamSi viRasac uCvenebia rusuli anbani,<br />

iqidam umoZRvrod TviTon Sehyolia hswavlasa da ise ganuviTarebia<br />

Tavisi Tavi rusuls enaSi da gauxsnia Tavisi<br />

goneba, rogorc diaR kargsa da didixnis mowafeso. codva<br />

ar aris rom amisTana niWsa rigiani hswavla ar mieceso. ra<br />

gvariao, hkiTxa Turme meorem, esa da es gvario. vici, magisi<br />

qeba mec mravali gamigoniao. marTla samwuxaro iqneba,<br />

rom magisTana gonierma ymawvilma kacma rigiani hswavla<br />

ver miiRoso. da ai ra mouxerxoT: fulebi movkrifoT,<br />

xeli SeuwyoT da saswavleblad ruseTSi gavistumroTo.<br />

amdens patiosans qarTvelebSi TxuTmetiod kacs rogor<br />

ver vipovniT, rom weliwadSi Tormeti maneTis gamoReba<br />

ar gauWirdeTo. me Tunda axlave mogiTvli aTas, Tormet<br />

kacsa, rom ueWvelad didis sixaruliT gamoiReben weliwadSi<br />

Tormet-Tormets maneTs am keTili saqmisaTvisao,<br />

_ diax kargi iqnebao, upasuxa Turme pirvelma, exlav waval<br />

da im ymawvilis amxanagebs Sevatyobineb, isinic uTuod<br />

Segvewevian am saqmeSio. amaT didis siamovnebiT miuRiaT<br />

es anbavi, maSinve gaekeTebinaT sia fulebis mosakrefi<br />

da rac am sagans Seefereboda oriod sityva daeweraT da<br />

TviTonac Tve da Tve TviTo maneTis micema moeweraT minamdisin<br />

is ymawvili saxelmwifo xarjzed miiRebodes: mere<br />

aqa-iq daetarebinaT sia da SeegrovebinaT Tvramet<br />

17


Tumnamdin. eyidnaT samgzavro tanisamosi, aeRoT policiidam<br />

mowmoba, eSovnaT mgzavri da ymawvili kaci gaestumrebinaT.<br />

aba, rogor ar gvmarTebs madloba imaTTan, vinc<br />

miiRo monawileoba am keTils saqmeebSi. RmerTma inebos,<br />

rom amgvari keTili saqme xSirad moxdebodes Cvens qveyanaSi,<br />

davrdomili rom aris axla da moelis aRdgenasa da<br />

aRyvavebas, mxolod WeSmaritis hswavlisagan.<br />

rasakvirvelia, am azris winaaRmdegnic gamoCenilan da<br />

uTqvamT: `vin aris, visa hgzavniTo da risTvis hgzavniTo;<br />

eg hswavlulebi da mecnierebi aqac bevrni arian da ase vici,<br />

vis ra xeiri daayareso~. ramdeni amisTana sityvebi gaegonaT<br />

kideva, visac dahqondaT mosaweri sia, ai, magali-<br />

Tad, erTs eTqva: ra unda movawero, eg umaRlesis hswavlisaTvis<br />

midis da me umdablesic ar mimiRiao. meores mdidars<br />

sityviT Zalian eqo ymawvilis gagzavna, magram saqmiT<br />

ver daemtkicebina, radganac coli axal kabas Turme<br />

ikeramda sabaloT. mesames manaTi moewera, magram aRar mieca,<br />

paltos vakervineb da fuli mWirdebao. meoTxes xu-<br />

Tis maneTis mowera Turme eTakileboda, momatebuli um-<br />

Zimda da am keTilis mizeziT ara moewera ra. erTs pativcemuls<br />

gvamsac ekiTxna siis mimtanisaTvis: Tqven ra sabu-<br />

TiT agrovebT mag fulebsao? ar vicodi, rom keTils saqmes<br />

sabuTi moundebodao, siis mimtans miego. pativcemuls<br />

gvams eTqva: meore esa, mag ymawvilis gvari qarTvelisas<br />

ara hgavso da arc me var qarTvelio, Tumca... var qarTvelebisao.<br />

roca yvela sityvis pasuxi miego siis mtarebels,<br />

maSin eTqva: me ver movawer xelsa da Tqvenc gafrTxileb-<br />

To. erTi pativcemuli gvamisaTvisac eTxovnaT rom moewera,<br />

magram uari eTqva, moawereTo, Torem `ciskarSi~ CagwerTo,<br />

_ `ciskarSi~ ara da locvanSiac rom CamweroT, mainc<br />

ar movawero.<br />

18<br />

m. ruseTume.<br />

[1860]


axali ambebi<br />

kargia didi kacis Sviloba da nametur didi Cinis qona;<br />

didi Cinosani rom viyo, ueWvelia rom rac unda davwero,<br />

yvela didi siamovnebiT waikiTxaven da metyvian: `RmerTs<br />

SenTvis didi kacis Sviloba da Cinic moucia da masTan<br />

Zalian niWieri kalami; Tqveni statia `ciskarSi~ ise brwyinavda,<br />

rogorc venera Tavis Tanametolidgan~. magram me<br />

sawyali, ara Tu didi, arc pawawina Cinis patroni var da<br />

rac unda davwero, mainc aravin waikiTxavs da am mizezisaTvis<br />

daviwyeb nel-nela laybobas da movaxseneb aqaurs<br />

ambebs, visac ar gaugonia da surs, rom gaigos.<br />

batonebo, CvenSi iseTi Cveuleba gaxlavs, rom rogorc<br />

`ciskars~ miiReben Tu ara, maSinve daxedaven, Tu visi ra<br />

statiebi aris, Tu avtoris gvari moewonaT, maSin xom didi<br />

siamovnebiT waikiTxaven, Tu ara, daagdeben da daxeven.<br />

axla mogaxsenebT, zogs Zvels da zogs axal ambebs, magram<br />

batonebo, ar gegonoT, Tu am Cems statias vismes SegonebiT<br />

vswerde, an gamojavrebiT (zogierTebiviT) ara, Rmer-<br />

Tmani ara! warsuli Tvis Tebervlis `ciskarSi~ u. efTvime<br />

wereTelma ineba, ramodenime sityvis dawera T. i. WavWava-<br />

Zeze da am statiam Zalian bevri xalxi agvilaparaka, ase<br />

rom TiTqmis ra drosac unda gagevloT bulvarSi, ueWvelia,<br />

rom gaigonebdiT `Cveni efTvimes statia waikiTxeo~.<br />

Tqven nu momikvdebiT, Zalian kargi statiao, Zalian<br />

karga dauwera T.WavWavaZeso~. egreTve bevrs ojaxebSi gaigonebdiT<br />

efTvime wereTelze laparaks. vgoneb, ar vici,<br />

meCveneboda Tu ra mizezi iyo, roca bulvarSi marto davdiodi,<br />

sul es sityvebi mesmoda: `efTvimes statiao~.<br />

saSineli, SeCvenebuli ram arian peterburRSi Cveni<br />

ymawvilebi! guSin erTma Cemma amxanagma miambo, rom vi-<br />

Tomc u. efTvime wereTlis statiaze pasuxs apireben da<br />

vnaxoT, ravari an rogori iqneba u. Tergdaleulebis statiebi.<br />

Cven ar gveSinian imaTi, garwmunebT, rom Zalian vemzadebiT,<br />

miugoT Cven magieri pasuxi _ `ara sakvirvelia,<br />

19


ara sawinaaRmdego sazogadoebisa~. marTla, es ras gavs,<br />

batonebo; axlandeli WrelaZeebis moqmedebaebi, TiTon ar<br />

ician, ras Sobian, iZaxian: `Cvena varT, Cven~, da bolos ki<br />

vxedavT, rom sul tyuilad yvirodnen. maT yvirils aba ra<br />

sargebloba moutania? sruliad arasferi! sul erTi<br />

efektis da Tergdaleulebis wamxedurobiT yvirian da<br />

aSeneben: Tu ras, angariSi ar aqvT amaT planebs.<br />

wineT amisa, roca marSals virCevdiT, ra planebi dasaxes<br />

rom icodeT, batonebo, gagikvirdebaT. aba, Tqveni<br />

Wirime: rionSi paraxodi Semoiyvanes quTaisamdis, mermeT<br />

quTaisidgan qalaqamdis rkinis gza gaakeTes, ase rom italiis<br />

operaSi wavidnen saRamos da vaxSmaT ki operis Semdgom<br />

quTaisSi movidnen. baraqala rkinis gzav! raRa, rCeva<br />

rom kiTxoT, arian yoCaRebi, magram saqmeSi sustoben; araferia,<br />

ymarwvilebi brZandebian, yovelTvis miewevian,<br />

TiTqmis arc jeerani wauvaT muxlad!!! amas wineT, gimnazielebma<br />

sazogadoebis SewevniT warmoadgines quTaisSi<br />

sxvadasxva Teatrebi `Raribebis sasargeblod~, magram Teatris<br />

gaTavebis Semdgom klubSi kargi maspinZloba qondaT,<br />

aseTi maspinZloba ki hqondaT, rom TiTqmis `Raribebi~<br />

daaviwydaT. RmerTma uSveloT, mec damalevines erTi<br />

ori Wiqa Rvino da ar vici, raRaca SuSxuna iyo iseTi kargi<br />

ram iyo, bevri vloce imis dalevinebisaTvis.<br />

didi xani ar aris, rac giaxlen Cven quTaisSi komedianCikebi,<br />

ar vici, ra mizezisTvis eZaxian komedianCikebs<br />

quTaisSi; ufro marTali saxeli unda iyos, vgoneb, Tu ar<br />

meSleba, `voltiJorebi~? Tavis dReSi ar SexTomian amis-<br />

Tana bednierebas es komedianCikebi; vgoneb, boSvic ar aklia<br />

arc erTs amaTs warmodgenebs. Zalian fulis mogebaSi<br />

arian, iZaxian, amisTana Zvirad yofila sadmeo, TiTqmis<br />

evropaSidac saxelganTqmulni ariano da dasamtkiceblad<br />

TavianTi sityvebisa mowmoben im pirebT, romelic yofilan<br />

ruseTSi. magram batonebo, es rasa gavs? ruseTumeebs<br />

rom moewonoT, ueWvelad Cvenc unda moviwonoT? ra pirobaSi<br />

an raT. nuTu yoveliferi unda moviwonoT, rac imaT<br />

20


moewonos? ara, ara! Tu ar gamiwyrebiT erTs mogaxsenebT:<br />

amdon fuls rom xarjavs Cveni sazogadoeba sul tyuila<br />

ubralod, is umjobesi ar iyo, rom Cveni sakuTari Teatri<br />

gvqonoda? Zalian sasargeblo ram iqneboda.<br />

nuTu komedianCikebis yureba sjobdes? ara, Tamamad<br />

vityvi, ara. aseTi ram fokusniki gaxlavs Cveni wveriani<br />

germani, rom marTla gasakvirali ram aris ubralo xalxisaTvis,<br />

magram erTjer Tu orjer. aba, erTi daukvirdiT,<br />

visac Tqvengan Teatri unaxavs, da warmoidgineT ki piruTvnelad<br />

T. g. erisTavis melodramaSi `SeSlili~, saca<br />

giJi qali Sav kabaSi TmagaSlili mRers da laparakobs. me<br />

ara mgonia, qarTvelisaTvis amaze ukeTesi kartina vinmem<br />

moZebnos. magram Tu ise warmoadgineT <strong>qarTuli</strong> Teatri,<br />

rogorc `vefxvis tyaosnis~ warmodgenas apirebdiT, maSin<br />

ueWvelia, rom cudi ram iqneba Cveni <strong>qarTuli</strong> Teatri. batonebo,<br />

Tqvenve kargad mogexsenebaT, rom aktioroba da<br />

aktrisoba Tval-tanadobaze ki ar aris, esec erTi didi<br />

niWia da nametur im kacma an qalma rogor unda iTamaSos<br />

rame roli TeatrSi, romelsac arc Teatri unaxavs, da<br />

arc SeuZlian warmoidginos, Tu rarig an ra aris Teatri.<br />

SarSan vefxistyaosnis warmodgenas rom apirebdnen,<br />

maSin misTana aktiorebs eZebdnen, rogoric moqmedni pirebi<br />

axovnebiT arian `vefxvis tyaosanSi~ warmodgenili,<br />

is ki aRar ganiZraxes, rom im kacebs, romelic dRes TavianTi<br />

axovnebiT saxelganTqmuli arian imereTSi, SeuZlianT<br />

Tu ara iTamaSon rolebi im grZnobiT, rogoric<br />

grZnobas da aktioris mixra-moxras TviTon poema Txovilobs.<br />

nuTu Cven, mayurebelni, unda davjerdeT aktiorebis<br />

mosulobas, e. i. imaT simaRles, mosulobas da piris<br />

saxeobas? me mgonia, rom amgvari sikeTe aktiorebisa Zalian<br />

fuWia, nametur `vefxis tyaosnisaTvis~, romelic Zalian<br />

cudaT aris gadakeTebuli da metis meti didia TeatrSi<br />

warmosadgenaT. da amgvari komedianCikebi, rogoric eseni<br />

brZandebian, iSovnian fulebs Tu ara, maSinve Tavis gzisken<br />

gaudgebian. an ki raRa mogeba eqnebaT maSin, roca erTi<br />

21


da igive warmodgenas aTasjer ganimeoreben, magram axla<br />

ki cxovrebaSi arian.<br />

visac unda SexedoT, yoveli kaci mirbis am bulvarSi.<br />

rom dauZaxoT, ai, mixail, konstantine, giorgi, vaxtang da<br />

sxvebs, sad midixar, ueWvelia TaviTac da xelebiTac gaCveneben,<br />

rom komediaCikebTan mieSureba. guli Semiwuxes<br />

amaTze amdonma laparakma, ai, guSin imisTana warmodgena<br />

iyo, rom jer imisTana ar yofila. sasamarTlo adgilebSidac<br />

metze aRaraferze vlaparakobT _ ai, komediaCikebi<br />

da komediaCikebi. saSinel ram zarali mouvida Cven bulvars,<br />

sasamarTloebis win rom alayafis karebia, aRar eSvebian<br />

xalxi dilidam saRamomdi. Tu Wian papirozs smen,<br />

Tu laparakoben, visac axali ambis gagoneba gnebavT, aq<br />

mobrZandiT da gaigoneT. arc kvirea amisaTvis da arc<br />

aRdgoma, mousvenebeli ram aris sawyali. Cveni sazogadoeba<br />

dilidgan saRamomdis vizits ukeTebs am patara adgils.<br />

ise gauWirda sawyals amtoni stumrianobiT saqme,<br />

rom qvesknelSi gaparvas apirebs. Zalian Zirs daiwia am adgils<br />

Cvenma bulvarma, ase rom cota wvima roca aris, mis-<br />

Tana tba dgeba xolme am alayafis karebTan, SeiZleba rionis<br />

paraxodma Tavisuflad iaros. Rirs mxolod, rom patara<br />

Txrili gaWran axal xidamdis da mere, rasakvirvelia,<br />

rom Tavisuflad Samova rionis paraxodi. rogor unda<br />

vifiqroT, TavSesagrovebeli adgili iqneba butkasTan<br />

da unda ganviZraxoT, rom gvian Tu adre is adgilic Zirs<br />

daiweva, maSin ueWvelia, rom gaTxrian Txrils da SeaerTeben<br />

ase, rom aziis venecia iqneba Cveni quTaisi. maSin uyureT<br />

Cvens sazogadoebas. patara navebs gaiwyoben da daiwyeben<br />

seirnobas da vizitobas. erTi sityviT, ganaTlda<br />

Cveni quTaisi; komedianCikebi xom qveyanaze ar aris amaT-<br />

Tana. rionSi paraxodi Semodis butkamdis da mere ki rkinis<br />

gza aris qalaqamdis, magram Zalian SiSoben, rom xaragaulis<br />

gzaSi vagoni ar daemtvreT da amisTvis Cvenma WrelaZeebma<br />

ganiZraxes, rom butkidan gaiyvanon Txrili da<br />

wyalwiTelas SeaerTon, mermeT wyalwiTela undaT, rom<br />

22


SeaerTon WiSuras. cota jafa mouvaT, magram amaT fantazias<br />

veraferi ver Seayenebs.<br />

mermeT Seyvebian yvirilas da yvirilidgan sxva wylebiT<br />

mivlen moliTamdis, moliTidgan cota jafa daWirdebaT,<br />

rom tkvars SeaerTon. ai, batonebo, ra plania da an<br />

rogor naTldeba Cveni quTaisi? axlac ki RvTis mowyalebiT,<br />

kargi ganaTlebulia, Svid saaTze amodis mze da eqvsze<br />

Cadis. sicxeebic Zalian aris, ase, rom ganaTlebasTan<br />

arc sicxe aklia. raRa unda meti Cvens quTaiss? kmara amdoni<br />

laparaki WrelaZeebze, viciT, rogorc brZandebian.<br />

magram nuTu araferi vTqvaT im ymarwvil qalebze, romelic<br />

brZandebian WrelaZeebis msgavsi? imaTi istoria rom<br />

mogiyveT, sworeT imdoni iqneba, rom es Cemi statia Tavs<br />

mogabezrebs mkiTxvelebs da umjobesia, vetto, rom mokled<br />

vsTqva ramodenime sityva Cven ymarwvil qalebze:<br />

wminda ninos saswavlebels, romelic aris dafuZnebuli<br />

uganaTlebulesis kneina varancovisagan, didi sargebloba<br />

moaqvs, ai, rogor: Cveni qalebi diaR karga swavloben<br />

rusulis tanciobas, sazogadoebaSi Tamamad sxva da sxva<br />

sagnebzed sjian. maT Tumca ar aswavlian Zvel xelsaqmeebs<br />

da ojaxis movlas, romliTac aqamdis imerlis qalebi iyvnen<br />

naqebi, magram an ki raRa saWiroa axlandel droSi<br />

(marTali ar gegonosT)? magram erTi es sazogado SeniSvna<br />

unda mivsceT ganaTlebul qalebs: Tqven rom qarTulad<br />

elaparakebodeT, is pasuxs gaigebs yovelTvis rusuleb<br />

(diaR, didi mosawonia vaime)! magram xandisxan siCqaris<br />

gamo urevs qarTuls, ai, am rigaT: eiboRu ki marTalia, pa-<br />

Jalusta, wadi ia nenaviJu Sen, eto ras niSnavs, mne nenravitsia<br />

Zalian, Saliko, zaCem gabutuli ti dRes da sxvani<br />

mravalni. vaime, vaime, me sabralos! ramodeni ginebas da<br />

wyevlas gamomigzavnian ymawvili qalebi, magram bevri<br />

imaTgani keTili gulis brZandebian da ityvian: ras erCiT<br />

sawyals marTalis werisaTvis, roca Tqven magre laparakobT,<br />

kide cota dagiweraT, ueWvelia aRar gaaxsendebodao.<br />

23


ara, batonebo! gaxsenebiT da moazrebiT bevrs gavixsenebdi,<br />

magram Tqvens wyenas veridebi. amas wineT sadilad<br />

erT Cem megobar kacTan viyavi, erTma ymawvilma qalma<br />

fanjaraSi gaixeda da ikiTxa: eto ra aris? saxlis saxeli<br />

veRar moigona qarTuleb; veRar moigona Tu moiwona Tavi<br />

miT, rom <strong>qarTuli</strong> daaviwyda, isic ar vici. am patiosan<br />

qals iseTi kiTxva mouvida, rogorc erTma imerlis Raribis<br />

qalma suli moidga da mermeT kiTxva daiwyo: netavi vicode,<br />

is ra ba-la qia, romelic qorcs da qels cvams, maSin<br />

meore imerelma miugo: eg is balaxia, romelsac ymawvilobaze<br />

Tqven krefdiT da rCebodiT: mag balaxs qvian Win-<br />

Wari. arc erTxel dauSaSxavs TqvenTvis xelebi da Zalian<br />

keTilis gulis yofilxarT, rom avis daviwyeba gcodniaT.<br />

marTla, erTSi ki Zalian saqebi brZandebian is zogierTi<br />

ymawvili qalebi, romelsac veZaxiT WrelaZeebs;<br />

Zalian mlocveli brZandebian, xSirad dadian xan mowame-<br />

Tas, xan gelaTs _ ara Tu marto isini? ara, bevri sxva<br />

ymawvilebi WrelaZeebiTurT, roca wabrZandebian, ai, rogorc<br />

amas wineT gelaTs, erTi ormoc cxenosan nakleb ar<br />

wavlen, cxenosnobaze ra unda vTqva: erTi-meores jobian.<br />

magram Cvenda saubedurod, xandisxan CamobrZandebian mosasveneblad<br />

wyalwiTelas pirze, gelaTisaken mwvane molze,<br />

xis Crdilis qveS (romliTac amtkiceben qarTlis Svilobas)<br />

da aris saSineli sma da molxena; ase rom saca<br />

apirebdnen misvlas, is adgili aviwydebaT da yvirian. mere<br />

wavideT, ai, xval, xvaleobaSi rom midian, maSinac sxvadasxva<br />

mizezebis gamo veRar asruleben iq misvlas, da rom<br />

kiTxoT: sad iyvnen, ueWvelia, getyviT, gelaTso, magram<br />

aSoros ki, batonebo!!! dromdis mSvidobiT.<br />

24<br />

Terg daleuli<br />

1862 welsa<br />

15 aprili<br />

q. quTaisi


WeSmaritebis aRdgineba<br />

ymawvili rom enas amoidgams, mSobeli iseT aRtacebaSi<br />

modis, rom nametanis surviliTa da ndomiT ucnaurad ixatavs<br />

Tavis naSobs da mis ubralo titinSi, momavlisaTvis<br />

geniosur ramesa hxedavs da imedisagan motyuebuls, aTasnairaT,<br />

amaod utkbeba awmyo. ra magisTana Wkviani iyos<br />

mSobeli, mainc ebmeva amgvar maxeSi da miT ufro advilaT,<br />

Tu sxva Svilebi im erTis garda yvela glaxebi hyavs. e. i.<br />

yru da munjebi! swored am gvarad mouvida u. giorgi<br />

wereTels moeniZis Sesaxeb: 1867-sa w. erT dRes tfilisSi<br />

Sevxvdi giorgi wereTels, romelic metis sixarulisagan<br />

krikinazed (yurZenzed) damTvral SaSviviT Wyloyinebda;<br />

me kargad vicodi, rom imas kerZo rame ise ver aitacebda<br />

da rom kidec aetacna, ise ar gamoaSkaravebda!.. Sevatyve,<br />

rom raRac sazogado uxaroda da amisaTvis mec movindome<br />

Setyoba da ai, ra miTxra: `momilocavs, Cven SegveZina erTi<br />

poeti, romlis energiulma leqsebma didi STabeWdileba<br />

moaxdines mkiTxvelebSi. ara Tu CvenSi, ase gasinje rom,<br />

sxvebis literaturaSidac ZviraT vinmes gadoudgams ase<br />

Zlierad pirveli biji!.. ai, is leqsebi waikiTxe da miTxari<br />

Seni hazric!~ _ rodesac wavikiTxe suyvela, me sicili<br />

amityda da es vupasuxe wereTels: `es leqsebi dauweria<br />

Zalian Wkvian Tavs, iqa-aq etyoba, rom hazrs gulic gauTbia,<br />

magram poetikuri da xelovnuri ki, aq ara aris ra. es<br />

leqsi gakvecili prozaa. leqs-gvarad rom ar daweriliyo,<br />

mainc sasiamovno sakiTxavi iqneboda; qveda muxlebi mag<br />

leqsebis zemoT moaqcioT da zeda qvmoT, sityvebic rom<br />

gadasv-gadmosvaT, miT mag leqsebi arasa hkargaven. eg im<br />

gakreWil leqsebTagania, romelsac axla Cvens literaturaSi<br />

bevrni eZalebian. yarabaxis bedaurs rom fafari gaukriWo,<br />

baCa ar iqneba, magram bedauris Rirsebas mainc ar<br />

dahkargavs, sworeT, isea eg leqsebic~. erTi sityviT, eg<br />

moeniZe aris furcelaZe. maggvari leqsebis wera, samwuxarod<br />

Cvenda iman daiwyo, rodesac, qerel-biWobaze xeli<br />

25


aiRo da gairinda pisareviviT. wereTelma Zalian ixua amgvari<br />

Sedareba da maCvena Temar-xan-buridan mowerili<br />

wignebi viRac aficeris moeniZisagan, vinc gul-wrfelobas<br />

gulis tkivilamdi da wylulebamdi ar miuyvania. misi<br />

amiT mrwmunebidam gamoyvana Znelia da amis gamo mec aRar<br />

gauwie baasi wereTels am saganzed da movSordi. rodesac<br />

`samis Tav-gadasavali~ gamovida, me Zalian momewona. is<br />

romani iyo dawerili CerniSevskis romanis `ra vqnaT~-is<br />

mibaZviT. wereTels ar moswonda da arc baasSi gahyva<br />

moeniZes, Tumca is ki iTxovda oms. mizezad es miTxra<br />

wereTelma, rom me moeniZis Sesaxeb im azrisa var, ra<br />

azrisac CerniSevski iyo pisarevzedao. CerniSevskim miswera<br />

antonoviCs, rodesac pisarevs ebaaseboda; e. i. pisarevi<br />

Cvens <strong>literaturis</strong> baRSi SesaniSnavi yvavilia da ufr-<br />

Txildi uzomod nurc civ wyals gadaasxav da nurc cxels,<br />

rom ar dasWkneso!~ _ imav giorgi wereTlis wyalobiT sazogadoebaSi<br />

daiwyes qeba moeniZis ise rom, erTs ojaxSi,<br />

erTma qalma aRtacebaSi mosulma moeniZisagan, mirCia mec<br />

jer-jerobiT misi mibaZviT mewera da rodesac umtkicebdi,<br />

rom eg moeniZe igive dawunebuli furcelaZea-Tqo,<br />

sul ikivla da sacinlad amigdo am ugunurebisaTvis. er-<br />

Tis sityviT, aravis ar ejera moeniZisa da furcelaZis<br />

erTi da igiveoba. erTxel anton furcelaZesTan avedi; is<br />

Cveulebriv sawer stolzed damixvda. CamovagdeT laparaki<br />

literaturazed da sxvaTa Soris moeniZec vaxseneT.<br />

antonma moeniZes qeba dauwyo. me siciliT vuTxari, rom<br />

moxaruli var, rom Cvens literaturas dRemdi marto er-<br />

Ti furcelaZe hyavda da dRes ki ori eyoleba-Tqo da bolos<br />

gamotexiT vuTxari, rom moeniZe is iyo!.. furcelaZe<br />

uarze dadga da maCvena Temar-xan-Suridam mowerili wignebi.<br />

`eg ara feria! _ vuTxari me _ uTuod nacnobi vinme<br />

gyavs iq, imas ugzavni Sens leqsebs da iqidam gadawerils<br />

agzavnis!~<br />

26


_ eg ra angariSiT unda vqna? ra hazria magaSi? _<br />

momigo.<br />

_ is hazri, rom moeniZes rom qebas dauwyeben da<br />

furcelaZezed ki aras ityvian, Sen gamouxtebi imaT erT<br />

dRes da ityvi, me gaxlavar moeniZeo. _ am sityvazed iman<br />

Tavis cols Sexeda da miTxra: `me da Cemi colis metma da<br />

erTic kidev sxva piris metma ar icoda eg anbavi. Sen sworeT<br />

gulSi Camixtio~, miTxra da Tanac mTxova, rom nuravis<br />

etyvio da kidevac avusrule is Txovna. axla imas avxsni,<br />

Tu raT moigona es saSualeba furcelaZem: 1860-s<br />

wlebis wris studentebSi erTi cudi zne iyo, romelic<br />

didxans mohqmedobda Semdeg studentebzec: es zne iyo<br />

midgoma. zogierTi axalgazrdebi, romelnic pirvelobas<br />

epotinebodnen axalgazrdobaSi, magram TviTon ki aravi-<br />

Tari niWi da gansxvavebuli Rirseba ara hqondaT da vinc<br />

ki imaT Tayvansa scemda, isinic midgomiT aqebden imas,<br />

sul uRirsic rom yofiliyo da yovel niWier mowinaaRmdeges,<br />

romelic, rasakvirvelia, maT ar daemoneboda, yovel-gvaraT<br />

aZagebden. am gvaraT studentobaSi gaCnda baton-ymoba,<br />

is batonymoba, romelic aqa-iq dResac ki ixedeba,<br />

magram am saganzed ufro dawvrilebiT gvaqvs nalaparakevi<br />

erTs statiaSi `studentoba~, romelic imedi<br />

gvaqvs male daibeWdeba da axla ganvagrZob isev furcelaZezed:<br />

furcelaZes, rogorc niWier kacs es garemoeba<br />

danaxuli hqonda da egona, Tu giorgi wereTelic imgvar<br />

studentTagans ekuTvnoda, maSin rodesac RvTis madliT<br />

am codvebs is acdenilia!.. erTis sityviT, im mowerebiT,<br />

romelzec zemoT moviyvaneT, wereTeli mostyuvda Sesaxeb<br />

moeniZisa, rom ise aqebda adre da, Cvenis azriT, dResac<br />

motyuebulia, rom ase aZagebs am Jamad, rodesac mis<br />

geniosobazed winaswar-metyveleba aRar auxda. furcela-<br />

Ze scdilobs, rom amiT isargeblos da daamtkicos wereTlis<br />

an gul-mzakvreba an sruli uniWoba, magram darwmunebuli<br />

varT, rom wmindis guliT amas TviTon ver ifiqrebs,<br />

ise rogorc g. wereTelic styua, rodesac furcelaZes<br />

27


aZagebs da gulSi ki sxvasa hfiqrobs. am SemTxvevaSi, orive<br />

styuian mkiTxvelebTan da damnaSavec arian, rom erTmaneTs<br />

dajibrebuli publikas atyueben. Zalian sasiamovno<br />

iqneba, rom piradobas Tavi daanebon, kerZoT ar exeboden<br />

erTmaneTs da iSromon ise, rom mkiTxveli hqondeT saxeSi,<br />

da ara uxeiro Tav-moyvareoba, risTvisac Cvenc madlobeli<br />

viqnebiT da magaTi, viTom polemikisagan, Tav-mobezrebuli<br />

publikac Seisvenebs.<br />

28<br />

[1879]


<strong>qarTuli</strong> Teatri<br />

Cemi molodini marTldeba: <strong>qarTuli</strong> Teatri fexs [iki-<br />

debs] da swori gziT apirebs svlas. misTana mxatvruli<br />

morTul-mokazmuloba scenis da moTamaSeebis SeTanxmeba,<br />

romelsac Cven dRes vxedavT, jer ar Rirsebia qarTul<br />

scenas. misi aRyvaveba ueWvelia, Tu im senma, romelic yovel-gvar<br />

dawesebulebaTa win eRobeba, ar iCina Tavi... me<br />

mogaxsenebT udisciplinobaze da sizarmaceze, romelic<br />

dRevandel qarTvels Rirsebas uqar-wylebs. qarTveli sazogadod<br />

bunebiTad niWieria. amas misi warsuli cxovreba,<br />

istoria, gvimtkicebs. ramdenime aTasi weli mousvenrad<br />

istoriul qar-cecxlSi gaatara am erTma muWa xalxma da<br />

guli ar gatexia, ar dacemula!.. SeirCina Tavisi ena, erovnuli<br />

el-feri da bolos sarwmunoebac, maSin rodesac<br />

sxva msoflio qveynebi ki amoifxvren da sruliad gaqren.<br />

daukvirdiT mamebisagan gadmonacem `zepirsityvaobas~ da<br />

dainaxavT iq, Tu ramdeni margalitia grZnoba-gonebis Camarxuli,<br />

momavlisaTvis sagulisxmo? es yoliferi ekuTvnis<br />

[warsul] dros, roca mtrebi mxolod xorcielad gvipirebden<br />

mokvlas da dRes ki xorcs aRaravin exeba, brZolis<br />

taqtika gamoicvala: gvixuTven suls im mosazrebiT,<br />

rom xorcic ueWvelad Tan gahyves. am taqtikas Tavisi nayofi<br />

moaqvs da dRevandeli qarTveli ise mogavs Tavis winapars,<br />

rogorc aCrdili namdvils. dRevandeli saqarTvelo<br />

erTi Tvalis gadavlebiT, TviTqmis aRar arsebobs,<br />

sacodavi ramea!.. ara Tu sicocxlis, gamofxizlebis niSanwyalic<br />

ar etyoba! magram masTanac, rom davukvirdeT, mixvdebiT,<br />

rom guls tyvila vitexT: `ar momkvdara, mxolod<br />

sZinavs~ da mxolod misi keTilgamoRviZebaa saWiro! da<br />

masTan erTad Tav-dadebuli brZola imaTTan, romelTac<br />

gamoRviZebuli ukuRmarTi gziT mihyavT...<br />

marTalia, dRes saqarTvelos zedapiri sWkneba, magram<br />

saqme fesvia da misi Ziri jer kidev xelSeuxeblad magaria!<br />

29


erovnul arsebas didi analogia aqvs ubralo xesTan: vin<br />

ar icis, rom roca xes qariSxali dahkravs da daWraqavs,<br />

jer maRla _ mwvervalSi foTlebi gauyviTldebian da is<br />

Stoebi, sadac yvavilebi esxmis da nayofi ebmeva, Wknobas<br />

daiwyeben xolme. magram Tu im xes dabla fesvebi Wiani ara<br />

aqvs da magrad aqvs miwaSi gadgmuli, ara uWirs ra. dam-<br />

Wknari Stoebi dacvivdebian, maT gadanasxepze sxva axali<br />

amoiyris da gamobrunebuli xe isev nayofis momcemad gadaiqceva.<br />

asea Cveni erovnobis xec: marTalia wveroSi<br />

Wkneba, magram saSiSi mainc ara uWirs ra! rom Cveni dabali<br />

wodeba Tvisis niWiT da mecadineobiT momavlisaken iyurebian,<br />

amisi iWvi ar aris! vinc Cven dabal xalxs, soflidan<br />

gamousvlel glex-kacobas icnobs da dakvirvebia mis sityva-pasuxs,<br />

damemowmeba amaze. xSirad Sexvdebi CvenSi<br />

misTanas, romelsac sityva-pasuxi, mixra-moxra, TviTqmis<br />

moqmedebac inteligenturi aqvs; zogi advokatia maT Soris,<br />

zogi mwignobari, zogi mRvdeli da sxvani... ekiTxebi:<br />

sad giswavliao? da _ `arsad, batono! arsad! CemiT! xolod<br />

CemiTo!~ maS Tu es Rarib-Rataki wodebis Svilebi, ga-<br />

Wirvebuli da xel-[carielebi] meti gza rom aRara rCebaT,<br />

Tavis TavaT ikvleven gzas, maSin raRa unda vsTqvaT im<br />

SeZlebulebze, gakvaluli gziT rom midian, marTla aTaveben<br />

maRal saswavleblebs? isini xom caSi varskvlavebs<br />

unda hkrefden?!... ueWvelia, asec iqneboda, rom is gza,<br />

romliTac inteligencia midis, ukuRmarTi ar iyos! `RalatSi~<br />

[ ] 1 eubneba zeinabs qarTvelebis gaRviZebis Sesaxeb:<br />

`moaSoreT cxens is sapalne, romelic ise [mZimed]<br />

awevs da maSin naxav, Tu rogor SekuntruSdes, varskvlavebs<br />

SeeTamaSos!~ da jer ki diplomebi yvelgan mfrinav<br />

kaWkaWebs amravleben da dabal wodebaSi ki xSirad vxedavT<br />

jaWviT dabmul lomebs [ ] 2 veRar miiweven!<br />

1 teqsti ar ikiTxeba.<br />

2 teqsti ar ikiTxeba.<br />

30


SexseniT sabeli, auSviT is lomebi da maSin hnaxavT, Tu<br />

sadamdi mivlen is, dRes dabmulebi!?.. galiaSi bevrs veras<br />

iswavlis... swavla-ganaTlebasac Tavisi kanonebi aqvs —<br />

Tavisufali da swor mimavali gza. Tu moswavle amaebs<br />

ascda, imas, ueWvelia, gza da kvali aebneva da tyeSi gza<br />

dabneuli, daiwyebs xetials da ai, amas kvlavac vxedavT.<br />

Cveni naswavlebi, rogorc macduri gziT watyuebulebi,<br />

farTxaloben, magram gzadabneulad da unayofod...veRar<br />

varCevT avsa da kargs, aRar viciT, ra eWirveba Cvens ZaldatanebiT<br />

dasneulebul samSoblos? da Tvals varidebT!..<br />

maS vin unda migviTiTos am sneulebaze? da gagviTvaliswinos<br />

misi satkivari, rom Cven samkurnalos miwodeba<br />

movaxerxoT? _ Teatrma!.. Teatri unda iyos sarke xalxis<br />

avisa da kargis maCvenebeli. is unda Caukvirdes Taviss<br />

qveyanas wvrilmanamdi. yovel ersa aqvs Tavisi gansakuTrebiTi<br />

ena, buneba, gamoTqma, mixvra-moxvra, moqmedeba da<br />

sxvani. da am wvrilman rameebs didi istoriuli mniSvneloba<br />

aqvsT. magaliTad: qarTveli gaWirvebis dros `vai<br />

dedas~ iZaxis, rusi ki `Охь Матюшки~-sa yviris. qarTveli<br />

tanjvis gamosaxatavad TmaSi itacebs xolme xels, rusi ki<br />

TiTebs imtvrevs. sul sxva da sxva mimikaa! magram arc er-<br />

Ti ki umizezo ar aris. da erTis meoreSi areva didi Secdomaa.<br />

SeiZleba qarTvelma msaxiobma Semecnurad iTama-<br />

Sos romelime ibsenis, knut gamsunis, gauptmanis da sxva<br />

evropielTa mwerlebis piesebSi, magram imiT qarTveli<br />

msaxiobi veras etyvis qarTvel-guls! es iqneba cxovreba<br />

norvegielebis, germanelebis da sxvaTa da ara <strong>qarTuli</strong>.<br />

metyvian: aq iqneba gatarebuli msoflio azrebi, sanamdinac<br />

unda qarTveli aviyvanoTo!.. SeiZleba, rom es marTalic<br />

iyos, magram yolifers Sesaferi dro eWirveba. rodesac<br />

mteri Sen mosaklavad modis, maSin yoliferi unda daiviwyo<br />

mis meti, rom mteri rogorme moigero. da roca<br />

moigereb, mere ifiqro sxvaze. roca Sens ojaxSi Sesvlas<br />

apireb, jer pirvel safexurze unda moimagro fexi, ahyve<br />

momarjvebuladac kibes da ise axvide. Torem fexacilebu-<br />

31


lad rom xtunva daiwyo, mizans ver miaxwev. amiTi is ki ar<br />

minda vsTqva, rom gareSes yolifers Tvali avaridoTmeTqi.<br />

ara. yovelive gareSesac Tval-yuri vadevnoT da<br />

rac gamosadegia CvenTvis, mxolod imas CavhkidoT xeli,<br />

Torem gaurCevlad, maimunurad mibaZva savnebelia da<br />

marTalsac gveubneba erTi andaza: `wamwymida wamxedurobamo~.<br />

yvelaze umal es wamxeduroba ar SeSvenis Teatrs da<br />

Cvenma Teatrmac unda aicdinos Tavidan da xSirad ar gvimaspinZldebodes<br />

naTargmni piesebiT. is unda iyos xalxis<br />

aRmzrdelad da xalxs ise eqceodes, rogorc auditorias.<br />

da aki isec iqceva jer-jerobiT saTeatro komiteti!...<br />

pirvelad warmodgenili iyo am sezonSi, Tu ar vscdebi,<br />

samjer `samSoblo~. apireben `Ralatis~ warmodgenasac da<br />

es kargi niSania!.. ras warmoadgenen es piesebi? an erTi da<br />

an meore?<br />

32<br />

akaki<br />

[1882]


werilebi Cvens mwerlobaze<br />

kaci rom Sin da gareT, organve saqmes moscdeba, imaze<br />

ityvian CvenSi:<br />

`agiaSvilis gamdelsaviT mouvida, Sin sadils moscda<br />

da gareT wirvasac veRar mouswroo!~. es andaza swored<br />

zed gamoWrilia umetes nawil CvenTaganze! rac Cvenma winaprebma<br />

icoden, is aRar viciT, maTeburi TiTqmis yoveliferi<br />

ucxoa CvenTvis da sxvebisganac samkvidrod vera<br />

SegviZenia ra. davrCiT orTa Sua, amis dasamtkiceblad<br />

sakmao iqneba mivmarToT Cvens mwerlebs da am ocda aTis<br />

wlis Jurnal-gazeTebs gadavavloT Tvali!.. iqidan cxadad<br />

gamoCndeba, rom Cvens mowinave dass grZnobac da gonebac<br />

nasesxebi hqonia droebiTad da ara SexorcebiT<br />

Zvalsa da rbilSi gamjdari. rac uTqvamT, is yofila mxolod<br />

sxvisi naTqvamis ganmeoreba TuTiyuS-kaWkaWiviT da<br />

ara abreSumis WiasaviT gulidan amonaqseli. marTalia,<br />

xan-daxan viTom droianaTa da rigianaTac Tqmula xolme<br />

TviTo orola ram, magram is mxolod SemTxveviTi yofila,<br />

mainc kidev TuTiyuSurad wamonaZaxebi.<br />

_ erTxel Turme rusis glexebi Sevidnen batonis saxlSi<br />

da Sin aravin dauxvdaT. viRacam ki dauZaxaT im gacetebul<br />

muJikebs: `duraqo!~ glexebma miixed-moixedes da<br />

SeniSnes mxolod frinveli galiaSi da gaocdnen. maSin<br />

warsdga galiis win starosta, qudi moixada, wamoiCoqa da<br />

moaxsena ucnaur frinvels: `Tqveno aRmatebulebav, ubraloT<br />

nu Segvrisxam, mogvismineT vedrebao!~ magram TuTiyuSma<br />

kidev daiZaxa: `gaswi, daikarge, Se loToo!~... wamocvivden<br />

rusis glexebica, Tavqudmoglejili gavarden gareT<br />

da hkvirobden!.. vin Seatyobina am Cits Cveni anbavi da<br />

an is vin uTxra, rom starostas aryis sma uyvarso~? waviden<br />

da mTeli sofeli daarwmunes: Cvens batons gulTmisani<br />

frinveli hyoliao! ra icodnen da im marTla `durakebma~,<br />

rom TuTiyuSs is sityvebi daswavlili hqonda, wamdauwum<br />

sul imas iZaxoda da maSin mxolod SemTxveviT kar-<br />

33


gaT mouvida?.. .vici, sasiamovnod bevrs ar darCeba es Cemi<br />

azri, magram ra vqna?.. da mec vaRviareb, rom umetesoba<br />

CvenSi TuTiyuSi, kaWkaWia da ara Tavis Tavis moazre _<br />

amas me wamiTi gulisTqma ar malaparakebs... es me bevrjel<br />

miTqvams sityviT da weriTac gamovtexilvar!... axla ki b.<br />

nikolaZis statiam `axal mimoxilvaSi~ `jejilis~ sawinaaRmdegod<br />

dawerilma, ganmameorebina da nurafers ukacravad!<br />

es, rac zogierT umetesobaze iTqva, rasakvirvelia, ar<br />

iTqmis nikolaZezedac!.. piriqiT, is mravalazrovani da<br />

orWofi mweralia! misi azri SadrevaniviTa scems, magram<br />

samwuxaro is aris, rom saCvenoSi rom amohCuxCuxebs,<br />

sxviss hrwyavs da, amis gamo, mis sazogado moRvaweobis<br />

oci wlis sarbieli Siga da Sig Wrelia. akvirdebi da ver<br />

gagirCevia: an Tavi sada aqvs da an bolo? vinc imas CvensaviT<br />

daaxlovebiT icnobs, is, cxadia ugulwrfelobas<br />

ver Seswamebs, magram es kia, rom mis mousvenar bunebas<br />

ukiduresi Tavismoyvareoba uCxikinebs da maSin aris, rom<br />

gul-gadayolil nikolaZes naxtomi eSleba xolme. _ piradad<br />

misTvis es naki mainca da mainc saSiSi ar aris. bevrjel<br />

gamosula xolme isev swor gzaze, magram, sanaRvlo<br />

is aris, rom imas yovelTvis hyolia da hyavs xolme mimdevrebi<br />

da isini ki, erTxelve SecdomaSi Seyvanilni, unayofod<br />

riyeze rCebian.<br />

_ dRes nikolaZis Txzuleba ibeWdeba da, rodesac<br />

srulad gamova, maSin sabuTi gaeqneba xelSi misi nawarmoebidanve<br />

davamtkicoT, rom mis naRvaws erTi feroba da<br />

erTi azroba aklia da manamdi ki gakvriT sityvas vxmarobT,<br />

miT ufro, rom dRes sazogadod mainc ara gvsurs<br />

imaze vilaparakoT da da mxolod erTs kerZo axal-naxtoms<br />

SevexebiT.<br />

_ visac ki `ana-bana~ uswavlia CvenSi da nebarTvac<br />

auRia, rom igive `anabana~ sxvebsac aswavlos, visac ki gaugonia<br />

Soridan pestalocisa da distervegis saxelebi,<br />

gadauTvalierebia, uSinjavs da waukiTxavs vodovozovi,<br />

Tavi mwife pedagogi hgonia da did moZRvraTac moaqvs.<br />

34


gaugoniaT agreTve, rom `tendencia~ mavnebelia ymawvilebisaTviso<br />

da TviTonac fexisxmis ayoliT gaiZaxian amasve.<br />

didi pedagogoba ra saWiroao? vinc ki sruliad gamoni-<br />

Webuli ar aris, vin ar icis, rom moswavle ymawvilisaTvis<br />

mavnebelia is, rac mis bunebas ar Sehferis da is Wkua-gonebas<br />

Zalas atans, gind wina ganZraxulis azriT iyos naTqvami,<br />

gind ise, uazrod, sul erTia, es gaugoniaT, magram<br />

TavisTavad mainc ver auxsniaT, Tu ra aris tendencia da<br />

naZaladevi azri? roca `kalina-malinas~ Sig cxvirpirSi<br />

stenian da `serinki kozlikebs~ ayvireben _ is araferiao<br />

da Cven bunebasTan da cxovrebasTan Sesafer rames ki ukan<br />

udgebian, `vai Tu tendencia Segvwamono~. eh, amaT xom<br />

RmerTic apativebs da kacic, magram sasaciloa, rom dRes<br />

b. nikolaZe im gunds ekuTvnoda, romelic gaiZaxoda: `xelovneba<br />

cxovrebisaTvis da ara xelovneba xelovnebisaTviso!~<br />

maSin is erTi gulmodgined mZaxilTagani iyo da ara<br />

Tu poeti justis, meore xarisxis italiel mwerlebis sapatrioto<br />

tendenciebs aRtacebaSi mohyavda. iseTi xelovnuri<br />

nawarmoebi, rogoric maikovis `samgvari sikvdili~<br />

da tolstois `ivane damaskeli~ sasacilodac ar hyofnida<br />

da zaicevis tendenciuri obrodoba, minaevisagan<br />

gadaleqsili, sazepiro locvebaTa hqonda gaxdili. vinc<br />

misi azrisa ar iyo maSin, imas ara Tu sazogadod, kerZoTac<br />

aRar hzogavda, yovelgvarad imetebda da Tavsac miTi mar-<br />

Tlulobda, rom `saSualebas mizani amarTlebso~. dRes ki<br />

es vaJbatoni sul sxvas gaiZaxis imave ymawviluris aRtacebiT<br />

da im gvarisave TavdauWerel medidurobiT da aqac<br />

kidev im azrisaa, rom `mizani amarTlebs saSualebasao~...<br />

marTalia, iman saqveynod aRiara erTis weriliT, axal mimoxilvaSi~:<br />

me is aRara var, rac viyavio, magram arc is<br />

varga, rom kacma erTs ukiduresobas Tavi daaxwios mxolod<br />

misTvis, rom meoreSi, da ufro cudSi Cavardes!...<br />

35


* * *<br />

volterma sTqva: mxolod is wignebia ymawvilebisaTvis<br />

sasargeblo, romelic didebisaTvisac kargiao. SeiZleba<br />

tendenciebi sul ar iyos ra romelime nawarmoebSi, magram<br />

mainc mavnebeli iyos ymawvilebisaTvis, da agreTve, isic<br />

ki SesaZlebelia, rom tendenciebiT savse wigni sruliad<br />

saymawvilo gamodges. Tu moTxroba xelovnurad aris dawerili,<br />

tendencia veras dauSlis. ymawvilis norC grZnoba-gonebas<br />

zRapruli saxe ityuilebs, enis margalitoba<br />

da leqsTa wyoba. magaliTad, aviRoT giotes zRapruli<br />

poema `reinekelas~ _ erTi ukeTesi TxzulebaTagani ymawvilebisaTvis.<br />

isini aRtacebiT kiTxuloben am Txzulebas,<br />

moswonT fabula misi da sxvadasxva pirutyvebis sasaciloTa<br />

da utyuvrad gamoxatuli xasiaT-moqmedeba. magram<br />

vin ar icis, rom deda azri am Txzulebisa sul sxva aris da<br />

im pirutyvebaT avtorma gamoxata misi Tanamedrove veimarelebi.<br />

TviTon is meigav-arake krilovi, romelzedac<br />

b.nikolaZe gviTiTebs, gana uazroTa swerda? mis nawerebSi<br />

tendencia ar aris? da mxolod mitom aris ymawvilebisaTvis<br />

kargi? sulac ara!.. aba moigonos Tavisi ymawvilobis<br />

dro, Tu ra aRtacebiT hkiTxulobda da swavlobda mis<br />

igav-arakebs mTavar-azris Seugneblad! rodesac mis<br />

araks, `mgeli farexSi~, vkiTxulobdiT, im adgils, sadac<br />

ZaRli eubneba mgels: `Sen Zma, ruxi xar, magram mec TeTri<br />

var da ver momatyuebo~ _ Zalian aRtacebaSi movyavdiT<br />

xolme! magram is ki ar vicodiT, rom, Turme, farexSi SemoWrili<br />

mgeli ruseTSi Semosuli napoleoni iyo da marjveT<br />

damxvedri TeTri ZaRli _ TmagaTeTrebuli kutuzovi.<br />

an kidev meore araki: `qaSapi _ Tevzi da kata~. ra<br />

nairad gvacinebda xolme Tevzis sisulele, rodesac imas<br />

moswyinda Tevzebis Wera da katis xeloba Seexarba: moindoma<br />

xmeleTzedac Tevzebze nadiroba, magram mSralze<br />

rom darCa, sacodavaT daiwyo farTxali. gana gvesmoda ma-<br />

Sin, rom im Tevzis saxiT gakicxuli iyo admirali CiCagovi,<br />

romelmac xmeleTis jaris sardloba moindoma da damarcxda.<br />

36


maS Tu gaugebari rCeba bavSvebisaTvis, raRa saWiroa<br />

mainca da mainc maggvari azrebis gatarebao, egeb sTqvan,<br />

da, ai marTldeba volteris naTqvami!.. amgvari Txzuleba<br />

erTsa da imave dros patara bavSvebsac akmayofilebs da<br />

didebsac!.. marTalia, ymawvilebs ar esmiT is mTavari azri,<br />

anu ukeT vsTqvaT, Taviseburad esmiT da mxolod sul<br />

sxva mizezebiT iTviseben xolme, magram, rodesac daizrdebian<br />

da gonebaSi Caxvdebian, mza mzareulad, gauWireblad,<br />

advilad xelSi ki rCebaT. bavSvebs sazogadod Tavis<br />

sakuTari saymawvilo asparezi aqvT; didebisas ar<br />

hgavs, magram maTi norCi buneba mainc moiTxovs, rom is asparezi<br />

didebisas daamsgavson xolme _ Tavis gunebaSi da<br />

didebs mihbaZon. magaliTad, bavSvebi rom iaraRSi Camjdar<br />

cxenosnebs uyureben, isinic joxis cxenze gadajdebian,<br />

didgulas Tofs xelSi iReben, xis xmal-xanjals<br />

hxmaroben da hgoniaT Tu, marTla saqmeSi varTo.<br />

es xom sasacilo bavSvobaa, magram amas Tavisi kargi da<br />

sasargeblo Sedegi moaqvs: rodesac asakSi Sedis bavSvi da<br />

Zal-Rones ikrebs, maSin misTvis ucxo aRar aris arc cxenosnoba<br />

da arc Tof-iaraRi da ise advilad iTvisebs, TiTqos<br />

dabadebidanve scodniao. axla gamouyvaneT da dauyeneT<br />

gverdiT imas misTana Wabuki, romelsac ymawvilobaSi<br />

ara Tu hqonia saTamaSo Tof-iaraRi da cxeni, piriqiT,<br />

kidevac aSinebdnen! aba ra mouvides! moaxerxebs im pirvel<br />

Wabukis odnobas, Tu ara?! aseve unda vsTqvaT azrebis Sesaxebac.<br />

gana rjulisa da sarwmunoebisa esmiT rame, ymawvilebs?..<br />

magram, siyrmidganve ro eCvevian, ZalauneburaT<br />

saukunod Zvalsa da rbilSi ujdebaT. siyvarulica da si-<br />

Zulvilic im TaviTve, bavSvobidanve iwyeba... aba ymawvils<br />

elaparakeT zizRiT da agdebiT Tavis mSoblebze, Tavis<br />

qveyanaze, Tavis warsulze da sxv., Tu yvela ar SeiZulos,<br />

da didobis drosac maTi zizRi ar CarCes gulSi. piriqiT,<br />

uqeT mteri da orguli, aRtacebiT da mowiwebiT esaubreT<br />

maTze, Tu ar Seiyvaros. es cxadi WeSmaritebaa, magram bevri<br />

ki im azris aris (rasakvirvelia, an iezuitobiT da an<br />

37


sisuleliT), rom arc erTis Tqma ar aris saWiro patarebisaTvis<br />

da, rom gaizrdebian, TviTonve mixvdebiano!..<br />

amis mTqmels isic SeuZlian sTqvas `ra saWiroa bavSvs rom<br />

ZuZus awovebT!~... rom gaizrdebian, TviTonve daiwyeben<br />

mwvadis Wamas!~... sazogadod tendenciebis winaaRmdegoba<br />

Secdomaa, magram tendenciac aris da tendenciac. misTana,<br />

romelic ryvnis da afuWebs mozards, rasakvirvelia, dasawunebelia<br />

da sadevneli, da, maSasadame, b. nikolaZem<br />

rom gamoilaSqra `jejilze~, albaT amgvari mavnebeli<br />

tendenciebi hqonda saxeSi da misma gulwrfelobam veRar<br />

aitana sxvebis veragoba, keTili da patiosani! magram radgan<br />

marto cariel mis sityvebs da sxva enazed krimanWulad<br />

gamoTqmuls, ver vendobiT, amisaTvis nu gagviwyreba,<br />

rom Cvenc Cveni sabuTi warmovadginoT da SeudgeT misi<br />

azris darRvevas. daviwyoT rigisad:<br />

mSvenieri da saucxovo leqsi `Svidni varT~ sasacilod<br />

auRia da amtkicebs saqveynod sisuleleao. es patara leqsi,<br />

rogorc viciT, jer inglisur enaze aris dawerili, mere<br />

sxva enebzec gadatanili da TiTqmis yovel saymawvilo<br />

leqsTa konaSi CarTuli; rusulaTac kazlovis gadmoRebuli,<br />

mere iqidan ki qarTulad gadmokeTebuli da gadmokeTebuli<br />

xelovnurad.<br />

mainca da mainc marto es mogvyavs sabuTad! advilad<br />

SeiZleba, rom yvela scdebodes da b. nikolaZe ki marTals<br />

ambobdes, magram saqme is aris, rom misi sityvebidanac vera<br />

gagvigia-ra: ra aris gasakvirveli, rom patara `ymawvili<br />

mkvdar da-Zmasac cocxlebzec aTvlis da ambobs: `Svidi<br />

varT da ara xuTio?~ martoka darCenili Tuki or Zmas<br />

zRvaze wasuls, orsac sofelSi wasuls angariSobs, ratom<br />

sasaflaozedac wasulebs ar miaTvlis? ityviT: rogor ar<br />

icis, sikvdili ra ariso? diax, icis, magram imis warmodgena<br />

ki ar SeuZlian, rom sikvdilis Semdeg yoliferi hqrebao!<br />

xedavs, rom moSordnen mas, gadavidnen sasaflaoze,<br />

iqidan sadRac zecas waviden da iq arian, sworeT ise xorc-<br />

38


Sesxmulad, rogorc danarCeni Zmebi, zogi zRvaSi da zogic<br />

sofelSi.<br />

xSirad ymawvilebi, marto rom darCebian, ara Tu pirutyvebs,<br />

mcenareebsac ki esaubrebian xolme. gana ar ealersebian,<br />

hkocnian, gulze ikvren, etitinebian da saWmelsasmelsac<br />

ki udgamen xolme win dedo-falebs (tikinebs)?<br />

es sisuleliTa da SeugneblobiT ki mosdisT!.. kargad hxedaven,<br />

rom is usulo sagnebi verc xmas gascemen, verc rames<br />

smen da sWamen, magram mainc Tavisas ar iSlian bavSvebi,<br />

amitom rom amas maTi buneba moiTxovs da ara ugunureba...<br />

maS Tu es asea, is raRaT unda iyos gasakvirveli, Tu<br />

ymawvils samareSi myofi gamqrali ar egonos da saTvalav-<br />

Si akldebodes? ucxo qveynebSi sasaflavoebi yvavilebis<br />

baRad aqvsT gadaqceuli, yovel-dRe modian mSoblebi,<br />

dros atareben Tavis Svilebis saflavze... mihyavT iqve<br />

danarCeni da-Zmani da CasCiCineben: ai, Sen daias Tu Zamias<br />

yvavilebi moukrife, morwye wyliT garSemo amosuli da<br />

ayvavebuli balaxebi... ai, es, ai, is! da sxv... am gvarad ganuyreli<br />

kavSiria gabmuli mkvdrebsa da cocxlebs Sua da<br />

raRa gasakvirvelia, rom yovelTvis gulSi hyavdes patara<br />

ymawvils mkvdari Zma an da mudam Tvalwin edgas, ealersebodes<br />

da aRarc danarCen cocxlebis wridan gamoiricxos?<br />

metyvian, CvenSi egre ar ariso. Tanaxma var! miabareben<br />

miwas Tu ara CvenSi, mere zedac aRar Sexedaven, kavSiri<br />

gawyvetilia. CvenSi ara Tu mkvdrebi, cocxlebic _ ki aravis<br />

axsovs, magram gana es sasurvelia? es gulgriloba pirutyvs<br />

uaxlovebs adamians da maSasadame, am gvari leqsebi,<br />

rogorc `Svidni varT~, didad da didad saWiro da sasurveli<br />

yofila Cvenis ymawvilobisa da ded-mamebisaTvis,<br />

gind b. nikolaZem sentimentaluric eZaxos.<br />

`spilo da WianWvelebis~ Sesaxeb ambobs b. nikolaZe: is<br />

azri, rom xandaxan sustebic daaCoqeben da daamarcxeben<br />

Zliers, axali ar ariso da an raRa saWiroa ganmeorebao.<br />

sakvirvelia, rom aqac b. nikolaZem im Wkuis kolofebis<br />

dasSi amohyo Tavi, romelnic yovel dRe axal axal sisu-<br />

39


leleebsa hbadamen da, mgonia, Tavis gasamarTleblad gaiZaxian,<br />

Zveli WeSmaritebis ganmeoreba ar vargao... Rmer-<br />

Tma dagvifaros, rom Cven b. nikolaZe maT SevadaroT, magram<br />

windauxedaobiT bedauric waiforxilebs xolme. ima-<br />

Ti ro davijeroT da kanonaT miviRoT, maSin mTeli qveyana<br />

unda damunjdes. aviwydebaT im dalocvilebs, rom sityvas<br />

garemoeba gamoiwvevs. ueWvelia, roca adami aRviZebda<br />

evas, anu eva-adams, erTmaneTs eubnebodnen: `adeqi, kmara<br />

Zilio!~ es xom Zveli naTqvami iqneba da maS, Cvenis Wkuis<br />

kolofebis kanoniT, rodesac eseni wamowvebian mxar-Te-<br />

Zozed da amouSveben xvrins, neba ar gveqneba movaxsenoT:<br />

_ gaiRviZeT da gaakeTeT rame-Tqo! yovel saukuneSi uTqvamT<br />

sulelisaTvis, nu sulelobo! magram dResac imasve<br />

etyvian. vimeorebT, rom garemoeba gamoiwvevs sityvas da,<br />

maSasadame, WeSmaritebis ganmeoreba dasagmobi ar aris.<br />

marTalia, Zveladve uTqvamT, rom xandaxan sustebic moerevian<br />

Zlierso, magram es iseTi WeSmariteba aris, rom<br />

bevrjerac rom vuTxraT ymawvilebs da magaliTebic movuyvanoT<br />

xolme _ amiT ara daSavdeba-ra.<br />

`Cveni mamali~ ise xelovnurad aris dawerili, rom ar<br />

SeiZleba ymawvilma siamovnebiT ar waikiTxos, amitom _<br />

rom mas yoliferi eniSneba. arm moewoneba mxolod im ymawvils,<br />

romelic qalaqSi dabadebula, arc mamali unaxavs<br />

da arc indourebi. es patara moTxroba xelovnurad aris<br />

dawerili da, Tu ar gazviadebuli ocneba, tendenciasac<br />

veravin warmoidgens.<br />

axla gadavideT patara poemazed _ `mercxlisa da Wiv-<br />

Wavis omi~.gvikvirs, rom b.nikolaZes Sinaarsi ver gaugia<br />

da sul sxva gvarad mouTxrobs Tavis mkiTxvelebs.<br />

sakvirvelia, rom imas ar scodnia, WivWavi ra aris, da<br />

чижикъ-ad gadauTargmnia. Чижикъ, qarTulad niSnavs nar-<br />

Citas, mTis Citia da mxolod budobis dros Camofrindeba<br />

barad, rom kaklis xeebzed bude gaikeTos, Torem saxlSi<br />

Tavis Tavad Sefrenili is aravis unaxavs da arc araferi<br />

siaxlove da damokidebuloba aqvs mercxalTan. maSasada-<br />

40


me, me rom am Citebisa da mercxlebis erTmaneTSi brZola<br />

amewera, is iqneboda sruli umarTloeba da raRac poeturi<br />

miCmaxva. magram WivWavi, anu beRura romelic rusulad<br />

niSnavs воробей da ara чижикъ-s, sul sxva aris. imave saxlSi<br />

scxovrobs da budobs, sadac mercxali, da xSirad<br />

Cxubic mosdis xolme mercxalTan. amis uars arc erTi bunebis<br />

mkvlevari ar ityvis da b. nikolaZemac maT Txzulebas<br />

rom Tvali gadaavlos, ai, Tu gind brems, iq sityviTsityvad<br />

naxavs imas, rac me gavleqse, da maSin am Cem iezuitur<br />

tendenciebSi imaTac monawiled gaxdis, magram vin<br />

ar mixvdeba, rom imaT qarTvelebi mxedvelobaSi ar hyoliaT,<br />

da mec gadmovleqse, rogorc sasiamovno da sacodno<br />

ram sakiTxavi ymawvilebisaTvis, da ara Zaldasatanebeli<br />

tendenciuri ram. Cemgan umetnaklebod aris gadmoRebuli<br />

is ambavi ise, rogorc namdvilad moxdeba xolme da<br />

mogviTxroben: Cemis mxriv is ar mirCevia ymawvilebisaTvis,<br />

rom gZuldeT mercxali da giyvardeT WivWavi-Tqo.<br />

kidev vityviT, gazviadebuli fantazia unda, rom aq kacma<br />

tendenciebi dainaxos. magram survils bevri SeuZlian.<br />

gajiutebul kacs zogjer rwyilic aqlemad moeCveneba. b.<br />

nikolaZes, swored ase mosvlia:marto tendenciebi ki ar<br />

daunaxavs, iezuitur moqmedebasac gvwamebs, iezuitebis<br />

mcneba dRes marto imas aRar sjerdeba, rom loiolas 1<br />

namoZRvrebi daamtkicos da fanatikurad emsaxuros kaTolikobas.<br />

dRes farisevlobiT Sekazmuli mcneba sapirado<br />

iaraRad uWiravT xelSi da wina-ganZraxul mizans swiraven<br />

yovelives, arRveven aTive mcnebas da iseT rames hqadageben,<br />

romelic ryvnis da amcirebs adamianis bunebas. aseTi<br />

ram, rasakvirvelia, gasakicxavia, magram amasve ro SevudaroT<br />

keTilSobiluri gataceba, maSin yoveli mamuliSvili,<br />

romlisac moTayvane TviT b. nikolaZec ki brZandeba,<br />

iezuitebi gamodgebodnen. SeiZleba brZanos, magazed ar<br />

gvixmarnia `iezuitebio~ da, Tu sxvebma ver gaiges, Cemi ra<br />

1 ignatius loiola, 1539 wels iezuituri ordenis damaarsebeli.<br />

41


aliao. amitomac hmarTebs misTana mwerals, rogoric<br />

aris b. nikolaZe, asjer gazomva da erTxel gamoWra, Torem<br />

xom icis, rom zogan yurismgdeblebi hyavs da mizezs<br />

eZeben, gamoZebnon rame xelis Casakidebeli. ai exlac<br />

b.nikolaZis sityvidan gamodis, viTomc mercxlebi ucxoeTidan<br />

iyon mosuli, WivWavebi ki Sinaurebi, da maT Soris<br />

brZola windauxedavobiT gamomewvios. es xom cxadi Secdomaa.<br />

rogorc WivWavi, ise mercxali Cveneburia da Cven<br />

qveyanaSi dabadebuli da, Tu maincadamainc ar dagiSliaT,<br />

ai mxolod ra azri SeiZleba gamoiyvanos kacma im leqsidan:<br />

Zalian gamravlebulni arian dRes CvenSi mercxala mamuliSvilebi.<br />

Rormucelobis patriotoba ukidures xarisxamdea<br />

miyvanili, ise Rvinos ar daleven, mwvadiT pirs<br />

ar Caitkbaruneben da leCaqian qals alerss ar dauwyeben,<br />

rom ar daiZaxon, `gaumarjos saqarTvelos!~, magram imave<br />

saqarTvelos gulisaTvis aramc-Tu ar gairjebian, warbsac<br />

ar Seixrian, mxolod lxini da qeifi moswonT da Wirski<br />

Tavs arideben da TviTon Cven mwerlebSiac gana cotani<br />

arian misTanebi, romelnic ucxo enazed sweren ara im<br />

ganzraxviT, Cvens mxares sargebloba movutanoTo, mxolod<br />

im mosazrebiT, Tavi ufro metad gamoviCinoTo. maS,<br />

ra arian yvela eseni, Tu ara mercxlebi, romlebsac WivWavebi<br />

eubnebian: zamTari gZulsT Cveni qveynisa da zafxuli<br />

ki mogwonTo; sanamdi WikWiki da navardi SegiZliaT, Cven-<br />

Tana xarT da, ro acivdeba, sxva mxriT giWiravsT Tvalio,<br />

giyvarsT lxini da Wirs _ ki eridebiTo. es gamoTqma, me<br />

mgonia, ufro pirdapiri da rainduli iyo, vidre iezuituri,<br />

da gvikvirs, b. nikolaZes rad ase Taviseburad gaugia?!<br />

42<br />

akaki<br />

1890


[ilia WavWavaZesTan damokidebulebis Sesaxeb]<br />

`ra uTqvams? ra mouCmaxavs? ra wigni dauweria?~<br />

axalgazrda mgosani, dRevandeli Cveni cxovrebis sulier<br />

sazrdoTi gakaWkaWebuli da ver gawinaswarmetyvelebuli,<br />

imasve imeorebs, samwuxarod, rac brbos, Tavisis SeugneblobiT<br />

warmoudgenia da namdvili ki hgonia!... svanis Tqmisa<br />

ar iyos, `visac wverebi asxia, yvela rom mRvdeli iyos,<br />

maSin Cemi vacic xom dekanozi iqnebodao~. vis rogor esmis<br />

sityva: `inteligencia~, `axalTaobis kaci~, `sazogado mo-<br />

Rvawe~, `meTauroba~ da an sxvani. magram me ki garCeviT<br />

myavs yvela gaTvaliswinebuli da maTi Sesaxebi sasworsazomic<br />

sxvagvari miWiravs xelSi: dRevandeli Cveni sazogado<br />

moRvaweebs Soris uTanxmoeba da xalxisagan anazdad<br />

gaburTavebuli `mec wavxdi Senc wagaxdineoba~ Tumca ase<br />

axlos arian erTmaneTTan, rogorc sikvdili da sicocxle,<br />

magram imave dros gansxvavebac aseTia maT Soris, rogorc<br />

sikvdilisa da sicocxlis Sua.<br />

sajarod TavisTavze saubari arc sasurvelia kacisaTvis<br />

da arc mosawoni, magram xSirad moxdeba xolme, rom<br />

garemoeba CaiTrevs da gamoiwvevs sapasuxod. swored amis-<br />

Tana mdgomareobaSi varT Cvenc axla da brbos azrs, me da<br />

ilias Sesaxeb, mgosnisgan beWed dasmuls, upasuxod ver<br />

gavuSvebT, miT ufro rom marto Cven ar gvexeba da Sigve<br />

ueWvelad unda moyven sxvebic sazogadod.<br />

ormoc weliwadze metia, rac me da ilia erTmaneTs<br />

vicnobT da araodes erTmaneTTan piradi usiamovneba da<br />

ukmayofileba ar gvqonia. piriqiT, garda siam-tkbili Seyra-Sexvedrisa<br />

da zrdilobian, darbaislur sityva-pasuxisa<br />

erTi-meorisagan ara gvinaxavs ra, da an ki ra gvqonda<br />

gasayofi, rom erTmaneTSi uTanxmoeba mogvsvloda? ra<br />

maqvs misTana, rom imas Seexarbos? an da ras veZeb misTanas,<br />

rom ilias aqvs da mec momenatros? marTalia, erTsa<br />

da imave ganyenebul mizans sazogados da ara sapirados<br />

43


mivyavarT Tavisken. magram gza sxva da sxvaa da ar moxerxdeba,<br />

rom erTmaneTs gadaveRoboT da msvleloba SeuferxoT<br />

erTma meores! `romSi yoveli gziT SeiZleba Sesvlao~,<br />

_ naTqvamia da Tu Cvenc, erTi miznis mimdevari,<br />

ori sxva da sxva gziT mivdivarT cal-calke _ is aRmosavleTis<br />

da me dasavleTis gziT, es ar niSnavs uTanxmoebas<br />

da mtrobas. da an ki ra saWiroa, rom roca ilia Tavisi sakuTari<br />

gziT miiswrafis, mec maSin Tan vaxlde, misi sagzali<br />

mimqondes da abJands davuwevde xolme? an roca me<br />

Cemi gziT mivdivar, raT unda ueWvelaT Cem gverdSi idges<br />

ilia WavWavaZe?<br />

es ver gaugiaT, Semcdar-azris Semdgenlebs! magram<br />

maTTvis, rogorc Cans, meore garemoeba ufro gaurkvevelia:<br />

ilias, rogorc gamoCenil mwerals, gaurCevlad `va-<br />

Sa-vaSas~ SeRaRadeben. rogorc sazogado moRvawes — eTayvanebian<br />

gamourkvevlad. maTi swor-mxedvelobis isari gaxiblulia<br />

da `kokasa Sigan raca sdgas, igive warmosdindebis~.<br />

rasac isini grZnoben da rogorc isini moqmedoben,<br />

imasve moiTxoven yvelasagan da Tu vinme gaudgaT, sxva<br />

gvarad hxsnian.<br />

akaki ilias yovelgvar nawers qebis taSs ar ukravs da<br />

yovelgvar mis sazogado moRvaweobas ar eTanxmeba! sCans,<br />

rom emtereba da sZulso. igive Cem Sesaxebac iliazedac<br />

amas hfiqroben. imaT hgoniaT, rom siyvarulis da megobrobisaTvis,<br />

erTis mxriT yizilbaSuri saTvalTmaqco<br />

TeTri kbilebis Cena, `baSustaoba~ da [...] 1 medidurad<br />

brZaneba sajaroT da mere ki vizantiuri sacbiero Tavis<br />

mokatuneba da `ki, batono, Seni Wirimes~ wamdauwum gameorebaa.<br />

Tu mterzedac kargi iTqmis da moyvarezec Zviri,<br />

ver warmoudgeniaT!<br />

imas, vinc ver mimxvdara, sad aris tyuili da sad mar-<br />

Tali, avi da kargi ver gaurCevia da sazogado da kerZo<br />

erTi da igive hgonia, an ra moeTxoveba da an ra daeje-<br />

1 teqsti ar ikiTxeba.<br />

44


eba? imaze laparakic ar Rirs, magram naTqvamia: `rac<br />

Seendoba erso, ar mietevos berso~. rac soflis miTqmamoTqmas<br />

epativeba, is ar daeTmoba mwerlobas da Cveni<br />

mwignobrebic rom cotaoden sifrTxiles daiWerdnen, ar<br />

iqneboda urigo!...visac wverebi gamouSvia, yvela mRvdeli<br />

ar aris?! visac kalami auRia, yvela mwerali da vinc rames<br />

ambobs, yvela marTali!...<br />

es aris mxolod ueWveli WeSmariteba da rodesac Cveni<br />

qveyanac am WeSmaritebas Seignebs, maSin Tavis Tavad gadavardebian<br />

gulsaklavi andazebic da manamde ki, meti gza<br />

aRar aris, unda gavigonoT xolme:<br />

`Senc waxdi, mec wamaxdine, qriste aRsdga, gixarodeso~.<br />

akaki<br />

[1894]<br />

45


sapasuxo werili<br />

jer kidev isev aSlili aqvs saWorikanao saRerReli<br />

`nacarqeqiebs~: fusfusoben da bzuian!... xan erTi gamoilaSqrebs<br />

xolme Cemken sawinaaRmdegoT didgulis Tofi-<br />

Ta da xan meore. islisa da Calis mSvild-isriT fiqroben<br />

Cvens dafrTxobas... im erTi goWisa ar iyos, kudi rom gaibzika<br />

da Wyioda: `mec naxir-naxirao!~- amaTac Tavi raindaT<br />

moaqvsT da ver mimxvdaran, rom `cirkobanaobas~ ki<br />

TamaSoben. cirkSi rom oCafexazed Semdgari, cxvirpirgamuruli,<br />

klovni gamoipampulebs, sxva misi amxanagebic<br />

Tanve mogangaSed misdeven xolme da taSis kvriT amxneveben,<br />

egebo qandara rogorme gavacinoTo! da Tu ver Ses-<br />

Zles, maSin ki erTmaneTs daerevian xolme cema-tyepiT da<br />

bolos sul kotrial-kotrialiT migoraven sajinibosken.<br />

es yoliferi sasacinoa, magram sawyeni ki is aris, rom zogierTa<br />

Jurnal-gazeTis furclebi saklovno sarbielad<br />

gamxdara. marTalia, am jura-raindebis ayola da maTTan<br />

pirdapiri gamoxmaureba sakadrisi ar aris, magram imaTi<br />

gamoisobiT, sxvebTan laparaki ki SesaZlebelia da Cvenc<br />

mitom auxvieT maT gverdi da weriliT mivmarTeT erT pativcemul<br />

redaqtors da zrdilobianad davekiTxeT: nu-<br />

Tu Tqveni sityvierebis taZari, Tqvenis TanxmobiT aris<br />

gadaqceuli sakaWkaWo mindvrad-Tqo? redaqciam `fulikoTi~<br />

gvipasuxa. am maRliT Canaberma poeturma Txzulebam<br />

sadResaswaulo xarxari gamowvia `cirkis moyvarulTa<br />

da klounTa wamqezebelTa~ wreSi: `fulikos~ saavgarozo<br />

mniSvnelobas aZlevden: TviTon xom gulzed idebden,<br />

sxvebs reklamebad arigebden da droSasaviT frialobda<br />

ostaturad Serxeuli `iveriis furceli~, `sadac mgoni<br />

osuri~ da ara geniosuri Zilis piri iyo dastambuli. magram<br />

es sofeli didxans vis SerCenia? ara aris ra dauboloebeli!<br />

`fulikom~ `Juliko~ gamoiwvia da Seicvala me-<br />

46


gangaSeTa dekaracia, ∗ anu, rogorc cagareli ambobs,<br />

for-Tre...Ti! emwuTxaT, itkices da awuwundnen: `ra sakadrisia<br />

amgvar rameebis werao?~ fie! maTi `fuliko~ kidec<br />

daibeWda, didaT moswondaT, da gamvlel-gamomvlelebs<br />

xelSi aCeCebdnen, rogorc umaRles satiris nimuSs<br />

da `Juliko~ ki, romelic ar dabeWdila, arc aravin cdila<br />

mis xalxSi gavrcelebas da mxolod `fulikos~ mibaZviTa<br />

da misive sapasuxod, xumrobiT daiwera, ar unda daweriliyo?<br />

ra Znelia batonobis survili!! Cven liberal-publicist-kritikosebs<br />

jer kidev ver mounelebiaT gadasuli<br />

baton-ymoba da sul ukana ricxvebiT wuwunoben da<br />

gulSi ki Turme, TviTon brZanebulan mtarval-batonebi.<br />

ai, damamtkicebeli sabuTebic: 1) silovanis saxeliT `iveriis~<br />

furclebzed gamoibeWda ucnauri proklamacia,<br />

romliTac amtkiceben, rom akaki qveynis orguli da moRalateao<br />

da Tanac ganCinebas gvidgenen: `Tavi dagvanebos<br />

akakim, gaSordes qarTvelobaso! amas Txovilobs mTeli<br />

saqarTvelo da misi megobrebic amasve urCeveno~ da sxvani...<br />

rom wavikiTxeT, gagvikvirda!.. yvelasa aqvs ufleba,<br />

TavisTvis, Cumad, radac unda, Tavi imad warmoidginos da<br />

saSinao davTarSic rac unda, is Casweros, magram gazeTi<br />

xom erTi vinmes kuTvnileba ar aris? is mTeli eris aris<br />

saSviliSvilod da rac iq ibeWdeba, sayuradReboa!.. Cvenc<br />

mitom SevekiTxeT redaqcias: gvibZaneT, SegvatyobineT,<br />

vin aris es silovani, romelic mTeli saqarTvelos saxeliT<br />

ganCinebas adgens da cocxladve saflavebSi gvaZvrens<br />

misis azriT? mefea gvirgvinosani? amorCeuli prezidenti?<br />

Tu garibaldzed udidesi saero gmiri-diqtatori?<br />

an ukan ra bargi mosdevs saqveynod da an win ra<br />

sagzali miuZRvis, rom ase didaT moaqvs Tavi-Tqo? amas<br />

yvela ikiTxavda Cvens adgilzed da Cvenc vikiTxeT. axla,<br />

ai, rogor gadausxvaferebiaT es Cveni sityvebi `silovanis~<br />

TanSeTqmulebsa da megangaSeebsa: `akaki ambobs: `me,<br />

∗ dekoracia<br />

47


did vinmes, rogor mibedavs viRac patara silovania sityvis<br />

Semokadrebaso?~ `xandaxan sindisic kargi saqoneliao!~<br />

_ naTqvamia vaWrebSi. TviTon gamouWriaT da Tvi-<br />

Tonve hkeraven!.. mohyolian kaWkaWur ocobodias Cveulebrivad,<br />

romelic Tavis gunebaSi sibrZne-mecniereba<br />

hgoniaT, da Wkuis maswavleblaTac gamopetriglaxavebulan...<br />

modiT axla da gamoekamaTeT maT?! 2) rodesac Cven<br />

wyevla-krulviT da muqariT gamogvixten axalmodis raindebi,<br />

gagvikvirda. miT ufro, rom Cvenda Tavad arc ker-<br />

Zod da ar arc sazogadod imaTTan saqme ara gvqonia ra da<br />

mizezic ara migvicia ra. Cveni damnaSaoba mxolod is iyo,<br />

rom maTi brZanebiT maT Wkuazed ver gaviareT!.. es ar<br />

eWaSnikaT!.. maT ferxulSi, romelic Cven ar mogvwons, rom<br />

ar CavebiT, gabrazden, dahkarges zrdilobac ki da mogvdgen...<br />

magram ranairaT?!!.. rac ki saukadriso sityva iyo<br />

qarTul leqsikonSi, amoweres, amoiRes da mogvayares qvagundad.<br />

ras ar gvewameboden? ras ar amtkicebden? akakim<br />

es Caidina da isao! qveynis orgulia, moRalatea, grZnobagonebis<br />

gamyidvelia, goneba Clungi, umecari, uswavleli,<br />

magisi aRara varga! sisulelis mets veRaras swerso da<br />

sxvani... xma ar gagviRia, magram albaT imaTac igrZvnes,<br />

rom siCume marto Tanxmobis niSani ki ar aris, zogjer<br />

zizRis bralic ariso da Cvenma siCumem da xmis gamouReblobam<br />

sul gadaria isini! imdenze miaRwies, rom Cven Sesaxeb<br />

sityva `gamosuqinsinebulic~ ki ixmares. Cven arc maSin<br />

dagviZravs krinti da mxolod esa vsTqviT: ar viRebT xmas<br />

imitom, rom Cvenzed moseulebi ar migvaCnia yuradRebis<br />

Rirsad, rogorc ara normalur mdgomareobaSi myofni!<br />

gveukadriseba kidec maTi ayola da im vaJbatonebis saxelis<br />

xsenebac ki, romelTac iagos roliT SemoudgamsT fexi<br />

cxovrebaSi da desdemonas cxvirsaxociT undaT cxovrebaSi<br />

gaimkvlion gza-Tqo. aq Cven arc vismesi gvari gvixsenebia<br />

da arc saxeli... ganyenebulad iyo naTqvami, magram,<br />

hoi sakvirvelebav, Cven dausaxelebladac gamocvivden<br />

kandidatebi da ayvirden: Cvena varT is iagoo! vicaniT<br />

48


Cveni Tavio da apilpilden. ai esec kidev nimuSi maTis medidurobisa<br />

da baton-ymuri grZnobis!.. Cven pirdapir Seuracxebas<br />

mogayenebT, saxelsac gixsenebT, gvarsac, mwerlobasac<br />

da es araferio!.. da Tqven ki viRaceebs zizRs<br />

rom ucxadebT, is Cven unda viyoT da rogor gabedeT Cveni<br />

ase agdebao? da sxvani. rwyil-tilebs da Wia-Ruebs gve-<br />

Zaxiso, rom SebRavian qveyanas. gana es marTalia? aba erTi<br />

damisaxelon, vis mivaTiTeT da an romeli maTgani piradaT<br />

movixsenieT?.. igav-araki, romelSiac kerZod, piradad,<br />

aravin ar aris dasaxelebuli, raT unda swyindes vismes?<br />

rodesac naTqvamia, rom ama da am wreSi, ama da am gunds,<br />

sadac kargic ureviao, umetesoba ara gvwamso, raT vinme<br />

eCreba im uvargisebSi da kargebTa Soris vera grZnobs<br />

Tavs, Tu guli sagules aqvs da niori ar uWamia? is ra Cveni<br />

bralia, rom zogierTebma Cvens arakSi Tavis Tavi dainaxon?<br />

ai, sagulisxmo magaliTi: is `nacarqeqiebze~ igavaraki,<br />

romelmac ase gaabraza dRevandeli Cveni kenWosnebi,<br />

am ocdaSvidis wlis wineTac iyo naTqvami `droebaSi~<br />

cxel-cxel ambebSi. maSindelma mekenWeebma iucxoves da<br />

aurzauri astexes, Cvena varTo, sworeT ise, rogorc dRes<br />

maTi Svilebi ideben Tavis Tavze da romels daujeroT<br />

mamebs Tu Svilebs? arc erTs!.. igav-araki cxovrebis sarkea.<br />

mesarkes is ki ara aqvs miznaT, esa da es maxinji gavajavroo!<br />

ara, is sazogadod hfiqrobs: ai me am sarkes vake-<br />

Teb, dee, yvelam Caixedos Sig, mSveniermac da maxinjmac,<br />

wmidamac da gasvrilmac. Caixedon da sasargeblod gamoiyenono!~<br />

es cxadi WeSmariteba dRevandel Cven zogierT<br />

publicistebs an ar esmiT da an, Tu esmiT, ganzraxv iugnureben<br />

Tavs da amitomac am vaJbatonebTan Cven aRara<br />

gvaqvs ra sakamaTo!.. sadac undaT da rac undaT sweron!..<br />

Cven pasuxis gamcemi ara varT, miT ufro, rom droc ara<br />

gvaqvs: vamzadebT qarTvel moRvaweebis ormoci wlis<br />

Tavgadasavalsa.<br />

akaki<br />

5 marti, 1900 weli<br />

49


gancxadeba<br />

am bolo dros xSirad sasayveduro werilebi momdis<br />

xolme: xan sizarmaces mewamebian da xan _ Jinianobas, rom<br />

aRar swero!.. erTica da meorec Semcdari azria. da ai simarTle:<br />

mimiRia ra mxedvelobaSi <strong>qarTuli</strong> Jurnal-gaze-<br />

Tebis xelmokleoba da agreve naxevar saukunis literaturuli<br />

Sromis Semdeg Cemi mdgomareobac, vacxadeb Semdegs:<br />

me kidev SemiZlia da mzaTac var viSromo Cven qar-<br />

Tul Jurnal-gazeTebSi yvelgan Semdegis pirobiT: 1) Cemi<br />

nawerebi sazogadod xelSeuxebeli unda ibeWdebodes redaqciis<br />

mxriT da raSic ar meTanxmeba, imas SeniSvna gaukeTos.<br />

2) mokle leqsebSi striqonSi TiTo abazs viReb da<br />

poemebSi or-ol Saurs. 3) prozaSi saerTod TiTo Sauri,<br />

magram ekonomiurad ki nu sbeWdaven da maSin mec iZulebuli<br />

aRar viqnebi, rom sxvagvari samuSao veZio! ai, sruli<br />

simarTle, romlis gamomJRavnebac ar mindoda, rom usafuZvlo<br />

werilebs da umrTo miTqma-moTqmas ybiT ar<br />

aveRe.<br />

50<br />

akaki<br />

[1908]


mcire ram SeniSvna<br />

Teatri sazogadod saskolo sarbielia, saidanac xelovnurad<br />

Sezavebuli, sasiamo da imave dros sasargeblo<br />

ram, msmenel-mayurebels grZnoba-gonebas uxiblavs da<br />

cxovrebis brZmedSi atarebs, da Tu es Rirseba aklia, ma-<br />

Sin ubralo salazRandaro safundrukod gadaiqceva.<br />

g. erisTavis maRalma niWma da v o r o n c o v i s m e -<br />

o x e b a m Tavdapirveladve utyuar gzaze daayena <strong>qarTuli</strong><br />

scena da mitomac maSindel Teatrs mSobliuri suli<br />

edga da xorci esxa; muraviovma dRe daumokla Zliv fexadgmuls<br />

da mas Semdeg qarTvelebs Teatri aRar gvRirsebia.<br />

amis Tqmas, vici, bevri iucxovebs: `sad maSin da sad<br />

axlao, _ ityvis, _ rodesac sakuTari Senoba gvaqvs saTeatro<br />

yovelgvar masalebiT savseo, saxelovani aqtioraqtrisebi<br />

gvyvanan da piesebic uTvalavi gviWiravs xel-<br />

Sio~. marTla, axla sakuTari Senoba aqvs qarTul Teatrs<br />

da Zalian magraTac aSenebuli, Tvara rac iq `vaSa~, `vaSas~<br />

Zaxilia, kedlebi unda ingreodes. msaxiobTa gundi SesaniSnavia<br />

da piesebic mravali, gansakuTrebiT naTargmni;<br />

erisTavis dros ki arc saxli iyo, arc scenis mowyobiloba,<br />

arc piesebi, garda antonovisa da erisTavis vodevilkomediebisa,<br />

magram mainc SedarebiT maSindeli sjobda<br />

dRevandels. rac maSin iyo, qarTvelisadmi saSinao da saTvalTvalo<br />

iyo da dRes ki yoliferi: `gareT mters guls<br />

uklavs da SigniT moyvares~.<br />

_ dRes qarTul TeatrSi, qarTul scenaze, deda-ena<br />

gansacdelSia Cavardnili. guliTac rom undodes kacs,<br />

CiqorTulis mets veras gaigonebs, maSin, roca sxva qveynebSi,<br />

sxva xalxebSi, axalgazrdoba TeatrSi mitom ufro<br />

daiareba, rom deda-ena ufro safuZvlianad Seiswavlos,<br />

CvenSi ki piriqiT, rac icis, isic unda daiviwyos da gasworebis<br />

magivrad gadimaxinjos ena.<br />

am WeSmaritebas CvenSi dRes yvela naTlad xedavs, magram<br />

mainc yvela Tavs marTlulobs da erTi meores<br />

51


abralebs: `mwerlebi ver sweren kargis eniTao~, `cudad<br />

Targmniano~, `komiteti yurs ar ugdebs da aras daeZebso~,<br />

`reJisori ar gvyavso~, `aqtiorebi rols ar izepirebeno~_<br />

da sxvani.<br />

es yvela Tumca marTalia, magram gamtyunebiT ki yvelaze<br />

ufro aqtior-aqtrisebi arian gasamtyunari: mwerloba<br />

da komiteti saqvelmoqmedo sarbielia, usasyidlo<br />

da aqtior-aqtrisebi ki sasyidels iReben. amas gardac<br />

bevrjer davswrebivar, rom kargi eniT dawerili piesa avtors<br />

veRar ecnos aqtiorebis ybaSi Cavardnili. `aqanei~,<br />

`maqanei~, `masTen~, `biWi vceme~, `faetoni damiZaxe~, `Wkuisagan<br />

SeSliliao~ da sxvani.<br />

dRevandeli sasceno samkaulebi gadamTielia da ara<br />

Cveneburi. istoriul piesebisTvis aTiode daglejili<br />

qulaja aqvT, ramdenime qudboxoxa da oriode uqarqaSo<br />

dana-xanjali _ da morCa gaTavda... amiT aferadeben istoriul<br />

piesebs, romel saukunesac unda ekuTvnodes, Soreuls<br />

Tu maxlobels. gvinaxavs rusTaveli rusuli talmiT<br />

morTuli da guriel-dadianebi satakimasxaro kintur qamar-tanisamosiT<br />

gamowyobili da sxvani... magram qarTulad<br />

ki arc erTxel...<br />

piesebic, rasakvirvelia, bevri gvaqvs, gansakuTrebiT<br />

naTargmnebi. biornsebma, meterlinkebma, ibsenebma da<br />

sxvaTa scena moikaves, magram maTi xelovnuri dekadentoba<br />

dRevandel qarTvelis grZnoba-gonebas bevrs veras<br />

eubneba, radganac, axal piesebze is Zveli <strong>qarTuli</strong>,<br />

antonov-erisTavis nawerebi ufro axlos arian: erisTavis<br />

dasis xsenebac aRarsad aris dRes. maSindel aqtiorebis<br />

saxelic daviwyebulia da dRevandelebs ki mowonebiT ixsenieben<br />

Jurnal-gazeTebSi, marTlac bevri niWieri ereva<br />

maTSi, magram mainc <strong>qarTuli</strong> aqtior-aqtrisebi ki arsad<br />

arian. rac adamians bunebiTad ar Seusisxlxorcebia, imas<br />

rogor daasuraTebs?...da mitomac Cveni niWieri moTamaSeebi<br />

sabraloni arian evropiul, dRevandel, dekadentur<br />

piesebSi. magaliTad, ra unda iyos gabunias qali gretxe-<br />

52


nis rolSi da CerqeziSvilis qali rusis maTuSkaSi? aq<br />

imaT niWic umtyunebs da Semoqmedebac.<br />

axla vnaxoT, ra gzasa da mimarTulebas<br />

unda daadges Cveni Teatri. _<br />

sworeT imisTanas, rogorsac adgian<br />

rusukebi (malorosielebi). mcire ruseTs<br />

da didi ruseTs Soris iseTive<br />

gansxvavebaa, rogorc amereTsa da imereTs<br />

Sua. ruseTTan erTad rusukebic<br />

erTis Camomavlobis arian da maTi<br />

enac erTsa da imave Zirze amonayari,<br />

mxolod cotaodnad (gametebuli) ise<br />

rogorc megrul-<strong>qarTuli</strong> ena da megruli<br />

kilo-kavi. amitomac mcire ruseTis<br />

macxovreblebs, anu rusukebs<br />

Tavisi mwerloba, rasakvirvelia, ar<br />

hqoniaT da ukeTesi maTi moRvaweebi<br />

rusulaT swerdnen, rogorc magali-<br />

Tad gogoli. mxolod warsul saukunis<br />

Sua xanebSi taras SevCenkom daiwyo<br />

rusukebis kiloT wera da amiT<br />

morCa da gaTavda! mimbaZvelebi mainca<br />

da mainc bevri aRar gamouCnda.<br />

am oci wlis winad krapivnickim Seadgina saTeatro<br />

dasi, rom TavSesaqcevari warmodgenebi gaemarTa xolme<br />

dabal-wodebisaTvis, romelic uqme dReebze usaqmurobis<br />

gamo kabakebSi loTobiT ixrCobdnen Tavs. survili kargi<br />

iyo, magram saqme saZnelo, rodesac erTi patara vodevilis<br />

meti ara moepovebodaT-ra maT kiloze dawerili,<br />

garda kotliarevskis `natalka paltavelisa~. am naklma<br />

mainc ver SeuSala xeli krapivnickis: iman mihyo xeli<br />

rusuli piesebis gadmokeTebas. Caudga adgilobrivi suli,<br />

misca mSobliuri fer-xorci. zogi Tanamedrove cxovrebidan<br />

iyo aRebuli, zogic da umetesi, viTom istoriuli<br />

mikib-mokibva da gaaCaRa saqme. pirvel xanebSi sasa-<br />

53


cinod ar hyofnidaT es saqme, rogorc saburWalo ram, ara<br />

Tu rusebs, TviT rusukebsac ki. magram mokle xnis ganmavlobaSi<br />

futkariviT iyara krapivnickis dasma da dRes<br />

aT gundze metia, moikida fexi ara marto samSobloSi,<br />

mTel ruseTsac ki moedven. dadian xan aq, xan iq, yovel<br />

qalaqebSi adgenen da saxsarTan erTad saxelsac imkoben.<br />

_ am saqmes ise Sexedes rusukebma, rogorc sazogado<br />

wminda moRvaweobas da ara sabavSvo, saburWalo ram<br />

gasarTobs, rogorc Cven gvgonia. imaT dasebSi umaRles<br />

saswavlebel-dasrulebulic bevri urevia. zogi doqtoria,<br />

zogi iuristi da zogi kidev vin ar ginda, TiTqmis yvela<br />

Segnebulia da goneba ganviTarebuli. naTargmn piesebs<br />

xels ar kideben. misTanas aras warmoadgenen, rasac pirdapiri<br />

kavSiri ara aqvs maTs samSoblosTan an istoriulad,<br />

an Tanamedroulad da momavlis sagulisxmod. suvorinma<br />

urCia znakovecis qals: Tu Cem TeatrSi gadmoxval da<br />

rusulad daiwyeb TamaSs, weliwadSi Tormet aTas maneTs<br />

mogcem da saxeli da dideba kidev sxva iqnebao. Sens did<br />

niWs raT xarjav mag patara saqmeSio? am sityvebiT Seuracxyofilma<br />

artistma qalma upasuxa: milionic rom momce<br />

Cemi samSoblos samsaxurs misis gaWirvebiT ar gavcvli<br />

sxva ramezeo. CvenSi ki garda abaSiZisa, safarovas qalisa<br />

da v. guniasi ar minaxavs da arc dRes meguleba, rom sasxvaTaSorisod<br />

ar uyurebdes qarTul scenas da, Tu uke-<br />

Tesi ram iSova, wixli ar kra Cvens Teatrs... niWiT savsesa<br />

da Cvengan camdi ayvanil artists mesxiSvils aba Tu erTi<br />

romelime roli Seuqmnia, rom Cvenis cxovrebidan iyos<br />

aRebuli da <strong>qarTuli</strong> suli edgas? am mxriT balanCivaZec<br />

ki sjobnis. da Tu ukeTesi Cveni artistebi, Cveni mxatvrebisa<br />

ar iyos, garewrebi arian yovelive mSobliuris,<br />

sxvebze raRa gveTqmis.<br />

am garewrobis gasamarTleblad Cveni e.w. moRvaweebi<br />

wara-mara gaiZaxian: Cven ra vqnaT, rom qarTvelebSi ara<br />

aris ra, rom sayuradRebo iyoso.<br />

54


an samxatvro sad aris da an piesebi sada gvaqvso? _<br />

visac guli uSlis, is verc aras naxavs da verc gaigebs... ra<br />

mizezia, rom rusukebs sul aTi Tu oci piesa aqvT, isic<br />

gadmokeTebuli, meti ara, da amdeni xani iolad midian:<br />

TiTo piesas weliwadSi oc-ocjer adgenen da xalxi mainc<br />

siamovnebiT eswreba da Cvenebi ki gvarwmuneben, rom qar-<br />

Tveli kaci erTxel naxuls piesas meored aRar naxavso? es<br />

didi tyuilia. xelovneba iseTi ramea, rom visac xiblavs,<br />

misgan moxibluli ki ar gaurbis, piriqiT, scdilobs, rom<br />

xSirad adevnos Tval-yuri da inetaros...<br />

piesa rac ufro niWierad aris dawerili,<br />

miT ufro Zneli saTamaSoa.<br />

uniWo artistebs SeuZliaT ise daamaxinjon<br />

Cinebuli piesa, rom mayurebels<br />

zizRi mogvaron da SeaZulon. da<br />

agreTve ubralo ramec ise kargaT<br />

SeiZleba iTamaSon, rom damswreT<br />

isiamovnon.<br />

rac ufro Zlieri da maRali rolia, imas ufro Zlieri<br />

niWi eWirveba, magram miuxedavad amisa, pirvel rolebs<br />

yvelani etanebian. `ai, qalo, kargi roliao da TavisTavadac<br />

gamoitans Cven uniWo TamaSso!~ aviwydebaT, rom<br />

uniWo aqtiorisTvis yvela roli miuwvdomelia didic da<br />

patarac da niWierisTvis ki sul erTia: didSidac da pataraSiac<br />

gamoiCens Rirsebas. rusukebis artistebs es WeSmariteba<br />

SeugniaT da mwyobrad TamaSoben da butkas ar<br />

SeCerebian. Cvenebi ki ise gamodian scenaze, rom Tavis<br />

saTqmeli sityvebic ar ician, Torem mTeli piesa arc waki-<br />

Txuli aqvT da arc misi deda-azri ician da raRa unda<br />

dagvisuraTon.<br />

raRa bevri gavagrZelo sityva?.. vityvi gadaWriT:<br />

1. gadaTvalierdes Cveni piesebi da rac sasargeblo ar<br />

aris, gamoigavos repertuaridan.<br />

55


2. ena gadaswordes.<br />

3. reJisorma jer unda waukiTxos artistebs Tavidan<br />

bolomde piesa, gaacnos deda-azrs, auxsnas TviTeuls<br />

moqmedi piris xasiaTi da yvelas misTana roli daurigos,<br />

romelic mis niWs Sehferis.<br />

moTamaSeebma jer unda gaizepiron TavTavisi rolebi<br />

da mere daiwyon repeticiebi. intrigebsa da kulisebSi<br />

miTqma-moTqmas eridon da sufliorebis imedaT ar iyon<br />

xolme. Tu am gzas daadgebian, me darwmunebuli var, rom<br />

Cveni Teatri saxels gamoibrunebs da maSin eseni ki aRar<br />

Seexvewebian publikas `iareT RvTis gulisaTviso~, `saqvelmoqmedo<br />

saqmeao~, aramed TviTon publika ecdeba maT<br />

xSirad naxvas da scenis Tvalyuris devnebas.<br />

56<br />

[1908-1914]


<strong>qarTuli</strong> arqeologiuri naSTebi<br />

da zepirsityviereba<br />

me safilosofoso da samecniero saubriT Tavs ar<br />

SegawyenT, ubralo rameze msurs gesaubroT, imaze, rac me<br />

didi xania naRvelSxamaT maqvs gulze da rac marto Cemi<br />

sapirado ar aris. igi Tqvenc SegexebaT da Tu TqvenSi TanagrZnoba<br />

gamoviwvie, Cemi jildoc es iqneba. bedaurebi,<br />

Zveli baCebi gadaSendnen, dRevandeli qarTvelebi ise<br />

gvanan TavianT winaprebs, rogorc baxi cxenebi winandel<br />

bedaurebs. Cveneburi Taviseburi aRara gvaqvs da axals ki<br />

maimunuraT viTvisebT. bevri imasac fiqrobs da mzakvrulad<br />

ambobs: ra hqonia Cvens winaprebs, ra dagvitoves, rom<br />

igi davkargoTo! maT dagvitoves `akldama~, anu gmirTa<br />

savane, romelsac mTlianad saqarTvelo ewodeba. es mSvenieri<br />

sanatreli qveyana, didebuli nayofis momcemi da<br />

yvavilovan-surnelovani edemi, mowameTa sisxliT aris<br />

gaJRenTili da TavdadebulTa ZvlebiTa gapoxierebuli.<br />

im Tavidan qarTvelebs mtrebTan brZolaSi, sisxlis Rvra-<br />

Si Tavi usaxelebiaT, Tavisi vinaoba gmiriviT daucavT,<br />

magram amave dros hqonda mas kulturuli rame, caloda<br />

mas amisaTvis, an dagvitova man raime naSTebi qarTveli<br />

xalxis kulturisa? is xalxi, romelic Tavis sicocxleSi<br />

brZolis velze aTen-aRamebda, sulier moZraobiTac ar<br />

CamorCeboda sxva bednier erebs kulturis mxriT da maT<br />

ara Tu gverdSi amodgomia, kidev bevrisaTvis gadauWarbebia.<br />

Cingis-yaenebma, murvan-yruebma, leng-Temurebma, baiozeTebma,<br />

Sah-abasebma da sxvebma mravaljer aaoxres<br />

saqarTvelo, cecxliTa da maxviliT spobdnen yvelafers.<br />

am dros mravali kulturuli qmnilebani gaoxrda, moispo<br />

da mxolod mcirediRa daurCa mtarvalebis xels, swored<br />

is, risic gadamalva, miuval adgilebSi agebul taZrebsa,<br />

saydrebsa da cixeebSi Senaxva moaswres. mravali siZvele,<br />

xalxis kulturis maCvenebeli nivTebi inaxeboda svaneTSi<br />

57


`kvirikes eklesiaSi~, raWaSi _ nikorwmindis taZarSi, imereTSi<br />

_ gelaTis monasterSi da mraval sxva SesaniSnav<br />

taZrebSi.<br />

Cvens maxsovrobaSi, Cvenive Tvalis win yvela es SesaniSnavi<br />

nivTebi ise daikarga, ise moitaces, rom arc erTi<br />

TvalsaCino ram am taZrebSi aRar moiZebneba. svaneTSi<br />

`kvirikes eklesiis~ viTomda yaCaRebis mier gaZarcvis<br />

dros dakarguli Tamar mefis naqoni mozaikuri qamari er-<br />

Ti wlis Semdeg dakargvisa erT adgilobriv mosamsaxures<br />

mourTmevia erT vinme warCinebulisaTvis da misgan samagierod<br />

miuRia almasis beWedi da samsaxurSic dauwinaurebia.<br />

agreTve gaitaces 25 wlis winaT gelaTidan fasdaudebeli<br />

minanqriani saxareba da moskovSi rumiancevis<br />

muzeums amSvenebs. daswves da daadnes iqve darCenili<br />

sakuTari oqros qsovili, Tamaris qoSebi da daviT<br />

aRmaSeneblis beWedi.<br />

amaze raRa gveTqmis, rodesac guSinwin kavkasiaSi, vi-<br />

Tomda qristianobis gamavrcelebelma sazogadoebam brZaneba<br />

gamosca, rom qarTul eklesiaSi rac Senaxuli Zvirfasi<br />

nivTebi iyos, gamoitaneT, gayideT, fulad aqcieT da<br />

es fuli sazogadoebas moaxmareTo. da marTlac amaTi<br />

auqcioni Tbilisis kantoraSi mouxdeniaT arqimandrit<br />

kesarionis TavmjdomareobiT. ramdeni unda daRupuliyo<br />

mecamete saukunidan dawyebuli Cven dromde upatronobiT?<br />

maS Tu amodeni ganZi dagveRupa, raRaa Cveni Zveli<br />

kulturis maCvenebeli mowame? `qvaTa RaRadi~ esenia cixeebis<br />

nangrevebi, eklesiebi da taZrebi. ai, eseni mowmoben<br />

xuroTmoZRvrebis aRorZinebas CvenSi da es xom erTi dargTagania<br />

eris kulturis maCvenebeli. magram vaqcevT raime<br />

yuradRebas `qvaTa RaRads?~ quTaisSi, magaliTad, er-<br />

Ti uZvelesi bagratis taZari ise uyuradRebodaa mitovebuli,<br />

rom misi mozaikuri qvebiT mcxovreblebi kerZo<br />

saxlebs aSeneben. bevrs igi guldasmiT arc ki aqvs nanaxdaTvalierebuli,<br />

bevr naswavls sazRvargareT ufro<br />

guldasmiT da siamovnebiT dauTvTalierebia, magaliTad,<br />

58


JenevaSi Silionis cixe da quTaisSi bagratis taZari ki ar<br />

unaxavs.<br />

magram Cven kidev dagvrCenia iseTi naSTebi Zveli kulturisa,<br />

romelic arc agre advilad warixoceba pirisagan<br />

qveynisa. esaa `Zveli literaturuli nawerebi~, romelnic<br />

raRac manqanebiT gadarCenilan da mouRweviaT Cvenamde.<br />

roca amgvar literaturul nawarmoebebze Camovardeba<br />

laparaki, maSinve `vefxistyaosans~ wavavlebT xels, magram,<br />

samwuxarod, igi aTasSi erTs ar waukiTxavs saswavlebelSiac<br />

da ar Seugnia misi Sinaarsi. erT did qarTul<br />

ojaxSi qarTveli inteligenti qali leonid andreevis<br />

Txzulebas gatacebiT kiTxulobda da iq myofs SemekiTxa:<br />

Tqven ra azrisa xarT andreevzeo? me vupasuxe: jer Tqven<br />

miTxariT raime rusTavelze da mere mec mogaxsenebT<br />

andreevze-meTqi. man ki amaze gakvirvebiT miTxra: `kto<br />

takoi es rusTavelio!~ _ es faqtebi erTeuli ar aris,<br />

aramed amgvar maswavleblebs ekuTvnis dRes umetesoba.<br />

Zvelad ara Tu zepirad icodnen `vefxistyaosani~, xalxSi<br />

igi zepiri gadmocemiTac iyo gavrcelebuli, magram dedaenaze<br />

dawerils vinRa afasebs...<br />

ZvelTagan datovebuli erTi ram gvaqvs dResac Sesisxlxorcebuli.<br />

es aris qvelmoqmedeba. dRevandeli garemoeba<br />

da gansacdeli, Tumc ar gvaZlevs SemTxvevas guluxvobisa<br />

da xelgaSlilobisas, magram Cven mainc Cvensas<br />

ar viSliT da mcire ricxvsac didad vafasebT da vxdiT<br />

erTi asad da aTasad. magaliTad, sakmaod vixdiT iubileebs,<br />

saocrad vmarxavT mkvdrebs da zedmetad Segvaqvs<br />

wvlili sxvadasxva fondebSi. magram amaebs yvelas, raRac<br />

kudabzikuri xasiaTi aqvs. vetanebiT mxolod imisTana rameebs,<br />

rac male eCxireba sxvebis Tvalsa da yurs da masac<br />

didi dro ar unda.<br />

sazogadoeba rom sruliad xels ar anZrevs Cvens xalxSi<br />

mravlad darCenil xalxur zepirsityvaobis Segroveba-gamocemaze,<br />

Zveli, saWiro xelnawerebis dabeWdvaze da<br />

misi, es, xalxis gonebrivi Zalis maCvenebeli naSTebi ikar-<br />

59


geba, qreba, masze mzrunvels veravis vxedavT, cxadia, amitom<br />

me vbedav da vTxov pativcemul sazogadoebas, rom<br />

Seadginos sakuTari fondi am ori friad saWiro saqmisaTvis<br />

da dautovos igi Svilebs da SviliSvilebs mosamkalad<br />

erTi asad. amgvar qvelmoqmedebas ki didi guluxvoba,<br />

xelgaSliloba ar unda! sakmaoa mxolod gulwrfeli survili,<br />

moTaveoba da miyola. sakmaoa am saqmisaTvis TiToeulma<br />

qarTvelma mTel Tavis sicocxleSi gamoiRos er-<br />

Tad-erTi abazi da dasdvas saerovno trapezze da amiT<br />

Sesdgeba is Tanxa, romliTac SeiZleba am ori saqmis: xelnawerebis<br />

dabeWdvas da xalxur zepirsityvaobis, rasakvirvelia,<br />

sasyidliT Segroveba-gamocemas. amas dasWirdeba<br />

miyola da yuris gdeba da amitomac Tqvens Soris air-<br />

CieT ramdenime piri, rom saqmes win wauZRves. me Cemi mxriT<br />

momixsenebia da awi Tqven iciT.<br />

60<br />

1910


osmaleTis qarTvelebs<br />

Cveno erTo tomo da erT mogvare Zmebo!<br />

didi xani ar aris mis Semdeg, rac ukuRmarTma bedma<br />

dagvikarga Cveni mravalsaukunoebiTi erToba, gagvapo<br />

Sua, gagvyo orad, gagvasxvava sarwmunoebiT da dagvaSora<br />

erTmaneTs qveSevrdomobiT. magram Cven ki mainc imave er-<br />

Tis tomis xalxi varT, rac adre viyaviT; imgvarive sisxli<br />

sduRs CvenSi dResac, romelsac adre Cven da Tqven Cvenis<br />

erTobisaTvis Tavganwirulad SeerTebulad vanTxevdiT;<br />

igive guli sZgers CvenSi, romelic Zvelad Cvenis qveynis<br />

erTobisaTvis siyvaruliT imsWvaleboda, _ da igive amayi<br />

da patiosani suli gvamxnevebs, romliTac Cven maSin er-<br />

Tad gauyoflad qveyanaSi qebiT vixseniebodiT. kidev meti<br />

vsTqvaT: dResac Cven mivendobiT imave erTs RmerTs,<br />

romelic adre gvfaravda. Cvena gvaqvs erTi istoria, romelic<br />

saqarTvelosadmi RvawlSi Tqven ufro did wils<br />

gidebsT, rogorc Semxebs, mosamZRvreebs, _ is ar daikargeba<br />

ukunisamde, sanam ki saqarTvelo arsebobs da sanam<br />

Cveni deda ena ar gamqrala, is tkbili ena, romelic Tqven<br />

agre mamacurad da patiosnurad ucxoobaSic ki SeginaxavsT.<br />

sadac unda viyoT, ragind Sors viyoT erTmaneTzed,<br />

didaT rom ganvsxvavdebodeT garegnobiT, Cven mainc<br />

yovelTvis erTi unda viyoT im mizezebiT, romelic zemoT<br />

CamovTvaleT. Cveni calcalkeoba, Cveni gayofa orad _<br />

Cveni bedisa da Zalis ganaxevreba aris. rogorc Zvelad,<br />

ise dResac uTqvenod Cveni Wiri orkecdeba da lxini ki<br />

naxevrdeba. Tu Tqven cud mdgomareobaSi gvegulebiT, ma-<br />

Sin Cveni keTildReobac aRarafrad gviRirs da Tu Tqvenc<br />

CvenTan erTad Cveni TanamgrZnobi da erTad uRlis gamwevad<br />

gxedavT, maSin Wirsac aRar SevuSindebiT. RmerTma nu<br />

qnas uTqvenoba CvenTvis da uCvenoba TqvenTvis. ori naxevari<br />

calcalad yovelTvis usrulo nawilebad darCebian,<br />

magram erTad SeerTebiT ki erT sruls Seadgenen. diax,<br />

suliTa da guliT Cven erTi, erTis bedsqveS unda viyoT<br />

63


yovelTvis. [*] 1 dRes iseTi dro dagvidga da iseTi niSnebi<br />

sCans, rom orives gvmarTebs dafiqreba Zmurad da saer-<br />

Tod: Tu vincobaa, Cvens mflobelebs Sua moxdes SuRli<br />

da astydes omi, Cven rogor unda daviWiroT Cveni Tavi?<br />

advilad SesaZlebelia, rom Cven CamovideT Tqvens mxare-<br />

Si, magram mitom ki ara, rom Tqvenzed xeli aviRoT da mogindomoT<br />

amowyveta-aoxreba da Zmebzed vilaSqroT, _<br />

maSin Cveni winaprebis Zvlebi saflavSi SeiZvrian! ara,<br />

Cven Tu CamovalT, mxolod misTvis, rom amdenis xnis mo-<br />

Sorebul mogvareebs Zmurad gadagexvioT, samoyvrod da<br />

sanaTesavod. Tqvenc Tqvenis mxriT aseve gmarTebsT Cven-<br />

Tan moqceva. Cvens erTmaneTzed gul-gasagrileblad da<br />

saorgulod is mizezi sakmao ar aris, rom Tqven mahmadianebi<br />

xarT da Cven qristianebi. RmerTi erTi da igivea yvelasaTvis,<br />

is aris gamrCevi yvelasi zecas da aq aravis mar-<br />

Tebs TavisTavad amaT angariSi. am mizezebma Cveni Zmoba<br />

ver unda moSalos da ver unda gagvaorgulos erTmaneTzed.<br />

vimeorebT, rom Cveni valia dRes mofiqreba! Cven nu<br />

SevexlebiT erTmaneTs, movicadoT, velodeT saerTo ke-<br />

TildReobas, movemzadoT misTvis da bedi TviT gviCvenebs,<br />

sad da ra sjobs CvenTvis.<br />

1 teqstis momdevno nawili qveyndeba pirvelad. red.<br />

64<br />

[1875-1877]


sityvis banze agdeba<br />

didi faca-fucia dRes TbilisSi: 1 ) gaxurvebuli eZeben<br />

qalaqis Tavs; xan erTi kuTxisaken garbian da xan meorisaken,<br />

maSin rodesac yvelam ki kargaT icis, rom vinc undaT<br />

arCeulic hyavT da sxva da sxva kandidatebis dasaxeleba<br />

ubralo `aski-kukus~ TamaSia da Tvalis axveva. bismarkic<br />

rom iyos qarTveli, maSinac aravin miaSavebs mas<br />

dRes qalaqis mouravobas. maS, raRaT asaxeleben maT? sabodiSoT<br />

da salaRoboT!.. maTi gul-wrfeloba am SemTxvevaSi<br />

ukudo diplomatoba aris da sxva araferi. `nikolaZe<br />

kargi iqnebao~ _ amboben. romeli nikolaZe?! is xom ara,<br />

romlis rCevasac, roca maTTan iyo, yuradRebasac ar aqcevden...<br />

WavWavaZeo?. romeli?! trixinis avtori?! ra Tqma<br />

unda, Zalian epitnavebaT! zubalovio? romeli?! is romelic,<br />

roca maTTan iyo, ejavrebodaT, rogorc marTali da<br />

Rirseuli kaci? ara, es suyoliferi iafi fasis laTaiaa.<br />

aki iyo amorCeuli dimitri yifianio, _ metyvian, marTalia,<br />

magram is aucilebelma saWiroebam amoarCevinaT mxoloT<br />

da angariSma: oci, oc-da-aTi wlis awewil-dawewili,<br />

aburdul-daburduli saqme gamoawyobies, kancelaria<br />

rigze daayenebies, imsaxures da, roca gamosasworebeli<br />

aRara iyo ra, madlobis magieraT, ubralo xmosnaTac aRar<br />

airCies ara Tu qalaqis Tavad. ivanenko? me da Cemma<br />

RmerTma, rom kargi asarCevia maTTvis, Tu ki maTi wesdeba<br />

nebas miscems maT. cxadia, rom isev erTi maTgani unda air-<br />

Cion, magram vin? izmailovis Semdeg k. a. bebuTovs veravina<br />

jobs, magram is xom sxva saqmes adgia da ver moacdenen.<br />

alixanovi ar Tanxmdeba, evangulovi yoymobs, borisgodunovobs!..<br />

reiteri? wesdebis winaaRmdegi iqneba. dar-<br />

Ca isev marto g. Tumanovi da, Cveni azriT, ukeTessac ver<br />

gamoZebnian!...magram, vai, Tu ar apation is, rac viTom da<br />

1<br />

es werili mesame nomrisaTvis awyobili iyo, rodesac qalaqis arCevnebi<br />

gaTavda.<br />

65


RirsebaT CauTvala maTma gazeTma: `erT dros is qarTul<br />

interesebs misdevdao~. maS, visRa airCeven? rasakvirvelia,<br />

evangulovs. sxvebis dasaxeleba-ki uazro, banze<br />

sityvis agdebaa!.. ras niSnavs `banze sityvis agdeba~ da saidan<br />

wamomdgara es andaza?<br />

kaci rom laparakis dros gadauxv-gadmouxvevs da pirda-pir<br />

pasuxs ar iZleva, imaze ityvian: `sityvas banze agdebso~.<br />

es andaza Zvelis-Zvelia. etyoba, rom Cven mama-papebsac<br />

codniaT sityvebis gaband-gamobandva pasuxis asa-<br />

SoreblaT, da sityvis banze agdebac ise, rogorc Wirveul<br />

bavSvebis mosaSoreblaT burTs maRla banze aagdeben<br />

xolme. `sityvis banze agdebas~ dRes CvenSi ufro meti bazari<br />

aqvs, sadiplomato iaraRaT aris gadaqceuli da ufro<br />

mzakvruli xasiaTic aqvs, vidre ZvelaT.saqurdalze<br />

rom vinmes miaswro da amxilo, is maSinve `banze Seagdebs<br />

sityvas~ da pir-aqeTve dagiwyebs mtyunebas: `radganac me<br />

da Sen sul sxva-da-sxva tomis kaci varT da Sen ki Cemi<br />

tomis xalxi sazogadoT gZuls, mec mitom mwameb cilso~.<br />

tyvilaT ki ar aris naTqvami: `wyal-gaRma Seedave da wyalgamoRma<br />

dagrCebao~. qurdi pir-aqeT dagwamebs cils: `ama<br />

da am kacs Cemi gvaris yvela sZuls da emtereba!..ara daujeroT<br />

rao!~ amas rom yurs mohkraven misi tomis kacebi,<br />

isinic zogi sisuleliT da zogic boroti ganZraxviT mieqomagebian<br />

da atexen erT vai-uSvelebels. ramdenic unda<br />

iZaxo: `batonebo! ra SuaSia aq ucxo tomoba? es, romel<br />

naciasac unda ekuTnodes, sul erTia, Tu Searcxvens, Tvara<br />

veras asaxelebs! pirad saZaglobas mTels miss nacias<br />

awers da miTi unda Tavi gaimarTlos!.. amiT es Cirqsa<br />

cxebs Tavis tomis xalxs da me-ki, pir-iqiT, vambob, rom eg<br />

ar aris misi naciis warmomadgeneli tipi!.. magisTana gafuWebuli<br />

aqac iSviaTia da sxvani da sxvani. `amisTanebi<br />

rac unda iSvelo, damjere aRarsad aris!. yursac aRaravin<br />

gigdebs da gamodixar pir-aqeT Senve mtyuani!..Zalian magari<br />

xasiaTisa da Tav-ganwiruli iunda iyos kaci, rom<br />

qurds qurdoba amxilos, avazaks avazakoba da mezveres<br />

66


mezveroba!.. dRes am xerxs, ese igi sapolitiko banze sityvis<br />

agdebas, xels sWideben, ara Tu sxva tomebis, TviT Senive<br />

gvar-tomis gafuWebuli moZmeebic, rom wminda wyali<br />

aamRvrion da Sig mere TavisuflaT bade gaSalon. amave<br />

xerxs xmarobs dRes Cveni vaWari xalxic, romelsac Cven<br />

SemkrebelobiTad, gvar-tomobis gaurCevlaT, yvelas er-<br />

Tad somxebaT vuwodebT.<br />

saidan da rogor gaCnden CvenSi es vaWrebi? uxsovari<br />

droidan Cveni qveyana umTavresad or wodebaT iyo gayofili<br />

_ dabal-wodebaT da maRal-wodebaT. TviToeul<br />

maTgans Tav-Tavisi mosazRvruli movaleoba awva uRlaT;<br />

pirveli qveynis muSa iyo, miwis momqmedi da meore _ mxedari,<br />

romelic brZolis velze aTen-aRamebda. visac uZlurebis<br />

gamo anu sxva rame mizeziT am ori umTavresi movaleobis<br />

atana ar SeeZlo, is an beraT Sedioda monasterSi<br />

da an aReb-micemobas hkidebda xels. am ukanasknels ekuTnoden<br />

ebraelebi da somxebi. ebraelebi babilonis tyveobis<br />

dros gadmosaxlebulan CvenSi; somxebi-ki meSvide saukunidan<br />

dawyebuli gvexizneboden nel-nela. Cven imaT Zmuris<br />

siyvaruliT vegebebodiT, miT ufro, rom maTi sarwmunoebisa,<br />

e. i. grigorianebi qarTvelobaSiac bevri iyo darCenili.<br />

Semoxiznulebs mza eklesiebi dauxvdaT da qarTvelobam<br />

isini mama-Sviluradac Seitkbo. isinic ise gaqarTvelden,<br />

rom arafriT, garda sarwmunoebisa, qarTvelebisagan<br />

aRar gairCevoden. bevrma maTganma qveynis erTgulebisa<br />

da kargi samsaxurisaTvis Tavadobisa da aznaurobis Rirsebac<br />

miiRo; zogma miwis muSaobas mihyo xeli, magram umetesobam-ki<br />

vaWroba irCia da aReb-micemobac sakuTrad<br />

maT xelSi gadavida. ai, am movaWre xalxs, radganac mis<br />

umetesobas somxoba Seadgenda, Tumc Sig uriebi da daCiavebuli<br />

qarTvelebic erien, SemkrebelobiTad daerqva<br />

somxoba; ase rom CvenSi sityva `somexi~ da `vaWari~ erTsa<br />

da imaves niSnavda. am wris xalxs didi ufleba ara hqonia<br />

ra CvenSi!..isini sabatono iyven da gadasaxadic didi emar-<br />

TaT. gayofilebis sabuTebSi anu fardis wignebSi, xSirad<br />

67


SexvdebiT rom erT vaWars,somexs anu urias, romelsac,<br />

garda saxl-karisa sxva adgil-mamuli ara abadia ra, ocsa<br />

da oc-da-aT did memamule glexebs ufardeben.didi gvaris<br />

Svilebi miTi ufro iyven SeZlebuli, rom sakuTari<br />

bazrebi hqondaT, magaliTad: saCxereSi, onSi, xonSi, kulaSSi,<br />

CxarSi, suramSi, cxinvalSi da sxva da sxvagan. sanam<br />

qarTvelebis cxovreba Zveli wesiTa da rigiT midioda,<br />

Tavad-aznaurobac uzrunveli iyo, radganac erTi mxriT<br />

glexebi eWiraT xelSi da meoreTi_movaWre somex-uriebi;<br />

rac-ki dasWirdebodaT, yoliferi mzaT hqondaT da fuli<br />

mxoloT saTamaSo, saqeifo masalaT miaCndaT. ara Tu ZvelaT,<br />

rusobamde, rusis Semosvlis Semdegac, sanam kavkasiis<br />

mTebi ar daipyres, imave Zvel gzas adgen qarTvelebi.<br />

marTalia, fuli rom daWirdeboda romelsame Tavad-aznaurTagans,<br />

maSinac vaWars gamoarTmevda da, droze Tu ver<br />

gadauxdida, pasuxic mzaTa hqonda: `ra dagemarTa, kaco,<br />

rom mawuxeb? ra didi rame ggonia eg Seni raRac oxeri<br />

fuli! aRar dagvacli?!.. ager jarSi waval, gavimarjveb,<br />

pencias daminiSvnen da maSin Sig TavSi gaxli Sens fulebso~!..<br />

amgvari pasuxi dRes Tumca sasaciloa, magram maSin<br />

ki xSiraT gamarTldeboda xolme da rom kidevac ar gamar-<br />

Tlebuliyo, unda mainc orive mxares moecada. mxoloT<br />

baton-ymobis gadavardnidan SeiSala Zveli wesi da rigi:<br />

Tavad-aznaurobas rac hqonda, xelSi gamoecala da unuge-<br />

SoT daiwyo farTxali, ise rogorc Tevzma riyeze, _<br />

glexobas rac hqonda, is aRar SerCa!... marTalia, piradaT<br />

ganTavisuflda, magram miwa-wyali ki CamoerTva da mcire<br />

nadeli rac dauniSnes, imaSiac meoTxedi unda exada; amas<br />

garda, pir-da-pir gadasaxads bevri Separebuli gadasaxadic<br />

miemata da fuli saWiro Seiqna!.. es fuli ki arc ma-<br />

Ralsa da arc dabal wodebas ara hqonda!.. rom kidec hqonoda,<br />

misi moxmareba, miuCvevlobis gamo, arc erTma ar<br />

icoda... orive mxare SekrTa da fexi gadaubrundaT, mogebaSi<br />

darCa mxoloT is wodeba, romelsac ara dakargvia da<br />

ara daklebia ra, e.i. vaWroba: maTi simdidre fuli da sa-<br />

68


vaWro saqoneli iyo da imaTTvis xom xelic aravis uxlia?!..<br />

moviyvanT sanimuSod erT magaliTs: wereTels misi<br />

yma-vaWari cxraas Tumans aZlevda: marto-xeli var da gamiSvio.<br />

batoni aTas nakleb ar Seelia; mouswro reformam<br />

da ocdaxuTi maneTi ergo im vaWarSi, meti aRaraferi!<br />

diax, baton-ymobis gayram vaWrobas bedi karze moayena da<br />

maTi xelobis sarbielic gadidda. ufulo da fulis umecari,<br />

rogorc maRali, ise dabali wodebac orive burJuaziis<br />

xelSi Cavarda da daeSva ufskrulisaken. es rom<br />

dainaxes sxva mxris vaWrebma, moaSures am Cvens mxares<br />

sxva-da-sxva qalaqebidan: naxiCevnidan, erevnidan, ganjidan,<br />

azrumidan da sxva. Seiqna ekonomiuri brZola! magram<br />

ras vambob? ris brZola?!.. erTi mxriT dageSili mglebi<br />

da meoriT ki sabralo cxvrebi!.. cudi dro dadga aqaur<br />

mcxovreblebisaTvis... bolos, roca iqna, zogierTma Segnebulebma<br />

Tvali gamoaxiles da yvedreba daiwyes: `SegvWames<br />

vaWrebmao~! magram burJuaziam sityva banze aagdo da<br />

farad somxobis gvar-tomoba ixmara: `getyobaT, rom<br />

Tqven mteri xarT mTeli somxobisa, Tvara Cvenc ar dagviwyebdiT<br />

mtrulad yurebas?! eg, am droSi, ar ekadreba<br />

Tqven ganaTlebulobaso!.. naciis aTvalwuneba umecrebis<br />

niSania da barbarosobiso!~ _ `ra bZanebaa! ra SuaSia aq<br />

gvar-tomoba? somxis naciis mizani (Cven vfiqrobT) sruliadac<br />

ar moiTxovs imas, rom sxva xalxi amofxvras da gadaylapos!..<br />

Tqven ara brZandebiT somxobis warmomadgeneli!..<br />

Tqven mxoloT sakuTar Tavsa da kuWze fiqrobT da<br />

gvar-tomobas-ki mxoloT farad da pirbadeT xmarobTo~!<br />

_ ase daiZaxes zogierTebma CvenSi, magram gamgoni vinRa<br />

iyo, rodesac umetesoba Rrialebda da zuoda?!.. qarTvelebis<br />

mxriTac fuWma inteligentebma da cru liberalebma<br />

_ aqao da gaunaTlebloba aravin Segvwamoso, pirze<br />

xeli daifares: gaCumden, xmas aRar iRebden!.. amiT burJuaziam<br />

Tavi ufro aiSva, gaTamamda da xelSeuSlelaT gaabgamoaba<br />

qseli. xalxi gulSi iklavda javrs da naRveli<br />

Tan-da-Tan usivdeboda. siZulili Camovarda, romelsac<br />

69


olos kidec unda gamoexeTqa; magram am dros viTom da<br />

gamodis asparezze somxis axalgazdoba, namdvili axal-<br />

Taoba da sul sxva programma Semoaqvs cxovrebaSi!.. ai,<br />

ras gveubnebian Cven, qarTvelebs, (Tu dasajerebelia):<br />

`Tqven marTali xarT! egeni ar arian somxis interesebis<br />

warmomadgenelni!.. sadac Taflia, magaTi baRdadic iq<br />

aris! egeni iseTive mtrebi arian Cveni, rogoric Tqvenio;<br />

Cven ar mogvwons magaTi saqcieli, ar TanavugrZnobT magaT<br />

moqmedebaso~ da sxva. _ es aRsareba wminda guliTac<br />

rom ar yofiliyos naTqvami, maSinac ar unda dagvegdo<br />

uyuradReboT, magram Cven ki ase ar moviqeciT: qalaqis<br />

gamgeobaSi rom usiamovneba Camovarda qarTvel da somxebis<br />

xmosnebis Sua, Cvenebma es SuRli mTlaT somxobas miaweres!<br />

veRar SeniSnes, rom aq mxoloT vaWrebi ibrZoden<br />

da ara somxoba, romlis warmomadgeneli axali Taoba iqve<br />

iyo da qarTvelebis uaryofa ar surda. es mxoloT erTaderTma<br />

giorgi wereTelma SeniSna da darCa xmosnaT, magram<br />

martooba-ki daujda fasaT: umetesobam eqsoria uyo da<br />

SeaCvena ara marto is piradaT, _ TviT is Jurnali `kvalic~<br />

ki, sadac giorgi muSaobda. amgvar sastikobaze kidev<br />

aras vityodiT, rom sul mxoloT carieli piradoba ar<br />

gamomdgariyo: jer erT weliwadsac ar gauvlia da is vaJbatonebi,<br />

romelnic giorgi wereTelze ganaCensa swerden,<br />

piriqiT, midian imav vaWrebTan, ekavSirebian, emxrobian,<br />

imxroben da amtkiceben: Cven orives erTi da igive interesi<br />

gvaqvso! fie!.. `ase Cemo manaseo, xan ise da xan aseo~,<br />

rom ityvian sworeT es aris. Cven raRa unda vTqvaT, _ is,<br />

rom sul sxva azrisa varT: im axalgazdobas, romelic zemoT<br />

davasaxeleT, Cven viwamebT TanamoazreebaT, Tu saqmiTac<br />

dagvimtkiceben naTqvams!.. rac Seexeba Zveli Taobis<br />

warmomadgenel burJuazias, imaTi ki ra mogaxsenoT!..<br />

Cven isini moyvrebaT ar migvaCnia da wunsa vdebT im qar-<br />

Tvelebsac, romelnic sapirado angariSiT imaT ekedlebian<br />

da maTTan erTad sityvas banze gvigdeben.<br />

1897<br />

70


istoriuli ganxilva saxelwodebis:<br />

armenis, haistanis da somxeTis<br />

deda-miwis zurgi, rogorc viciT, yvelgan saerToT<br />

Zal-momreobis sarbiels warmogvidgens, sadac didi pataras<br />

ereva da Zlieri sustsa sCagravs. magram am Zal-momreobasac<br />

Tavisi kanoni aqvs: Sig, cxovrebis gaferadebuli<br />

xerxi da faric trialobs, umisod qveynis win msvleloba<br />

Seferxebuli iqneboda. xalxis sibrZnes or patara arakSi<br />

Cauyenebia msoflio cxovrebis didi sarke: `modi vnaxoT<br />

venaxio~ da `ar SegrCebao~. pirvelSi CamoTvlilia, Tu<br />

rogor SeWama miwa venaxma (vazma), venaxi _ Txam — Txa<br />

mgelma, _ mgeli _ Tofma da am gvaraT, rgols rom Semoivlis<br />

es cxovrebis kanoni dasabami isev dasawyiss uer-<br />

Tdeba da ukanasknel SemWmels isev miwa SeWams.<br />

meore kidev ufro sagulisxmocaa: matls iWers Citi<br />

SesaWmelaT: sikvdilis wineT eubneba patara msxverpli<br />

mis momrevs: `ar SegrCebao!~ marTlac, Cits qori iWers,<br />

qors _ arwivi, arwivs kaci hklavs, kaci kvdeba da isev<br />

matli sWams. aravis ar SerCeba ra! yvelas xdeba gadasaxadi.<br />

da am dausrulebel msoflio brZolaSi gamarjveba,<br />

Tumca, mxoloT droebiTi, magram mainc gamarjveba, imasa<br />

rCeba, vinc Segnebuli da win-daxedulia. aq sagulisxmo is<br />

aris, rom zogjer uzar-mazars, moZravsa da momqmed<br />

cxovels, patara uCinari mweri azis tanze, sisxlsa wuwnis<br />

da batonuraT ikvebeba. am gvari mkbenarebi ara Tu cxovelebSi,<br />

mcenareebSic arian, magaliTad, suro da fiTri.<br />

dedamiwaSi magraT fesveb gadgmuls, qar-grigalis Seupovars<br />

da mexis gamZle xes gars ewmaxvneba suro, kanSi ujdeba<br />

fiTri da xe-ki nel-nela xmeba. Tval-saCinoT gvixatavs<br />

amas erTi qarTveli axalgazrda mwerali:<br />

`mciva, mciva, Semibrale, TavSesafari momeci, siciviT<br />

nu momklav, xom xedav, patara var...lamis qarma gadamagdos<br />

da Tovlma damarCos!... bina momeci!~ ase evedreboda<br />

71


sicivisagan sikdililis pirze misuli pawawa fiTris Tesli<br />

msxlis xes. msxalma Seibrala, ifiqra madlia vupatronebo<br />

da uTxra: `SemoZveri, Se sawyalo, adgils rogor<br />

dagiWero?~ fiTris marcvali SeZvra msxlis qerq qveS, sadac<br />

ufro RrmaT iyo gaxeTqili da zed cilamde miekra.<br />

moikalaTa aq myudroT, TavisuflaT, xel-SeuSlelaT.<br />

ramdenic dro gadioda, imdenaT icvleboda msxlis qerqze<br />

tkipasaviT dakrobili fiTri: `izrdeboda, ibereboda,<br />

sul gan-gan iwevda, msxlis cila ramdensame alagas Caexvrita<br />

da tuCebiT dahkvroda. msxals aRarc-ki axsovda aq<br />

imis yofna da ambobda:`raRac miRitinebs, TiTqo arca<br />

mkbens da arca mwuwniso~. msxals jer vera gaego-ra da<br />

fiTri-ki nel-nela izrdeboda: Rers Reri emateboda,<br />

tots toti, foTols foToli; gasuqda, galaRda, gaibarjRa,<br />

gaizarda, gaSala Sors Tavisi brWyalebi. fesvidan<br />

momdinare wvens wveroebisaken aRar uSvebda, wovda, rogorc<br />

oboba buzs, wuwnida, rogorc balRi Saqars, Zreboda,<br />

rogorc svavi sisxliTa. msxali-ki Tan-da-Tan imSeoda.<br />

bolos, magram gvian-ki mwvaveT igrZno msxalma tkivili<br />

im adgilze, sadac fiTri ajda~.<br />

_ `vina xar, ra xar da ra sulieri? aRar moSordebi?<br />

Tu stumari xar, stumroba amdeni xnis ar gagonila, stumris<br />

wesi aasrule da Tu mteri xar, gamagebine mainc, ras<br />

Camciebixaro? _ daekiTxa msxali~.<br />

fiTrma gadaixarxara iseTi saZageli da sazareli xmiT<br />

da kiloTi, romelSiac gamoixateboda mware da gulis<br />

momkvleli dacinva.<br />

_ `raT unda wavide?! vera xedav, ramdeni varT? aba<br />

miixed-moixede, gaixede im totebze! Cveni samSobloc aq<br />

unda iyoso~.<br />

am Seupovrobis Semdeg, TiTqo jibrze, rac Zali da<br />

Rone hqonda wovda msxals; aRar imaleboda da aRarc adriandulaT<br />

Tavs ikatunebda.<br />

msxali nel-nela xmeboda da fiTri-ki xarobda. `udrovoT<br />

daberda, moikakva, daxavsda, daiRmiWa, qerqi daeRri-<br />

72


ja, kani dauskda, totebi daukopitda, zogi daemtvra, zogic<br />

naxevraT xmeli aqa-iqRa gaeSvira. sacodavi Sesaxedi<br />

patronma rom naxa, msxali xils aRar iZleoda, moWra daupira,<br />

magram mezobelma urCia: ver xedav, rom eg xe fiTrs<br />

Seuwuxebia? magas raTa sWri? Sen magas mxoloT gamxmari<br />

Stoebi gadasxepe, fiTri gaacale, moaSore da maSin naxav,<br />

Tu isev ise adrindulaT ar gaixaroso. daujera msxlis<br />

patronma. `kap-kup, kap-kup~ _ iZaxoda culis kakuni, Tan<br />

moWrili totebis Wriali da bartyuni. `axla-ki daiTvala<br />

Cemi dReebi, aRaraferi mixsniso~ _ hgodebda SeSinebuli<br />

xe, magram Ziridan, miwis jurRmulidan xma moesma: `nu<br />

geSinia! Cven isev cocxlebi varT, ar movkvdebiT raRai-ki<br />

fiTri aRar gvawuxebso!~ is xma iyo fesvebis Zaxili. `isini<br />

isev Ronierni, mZlavrni, mravalni, uTvalavni iyven, TavisTvis<br />

CumaT bnels, umzeo, Tval-Cauxedvel ukunSi mimalul-miCqmalulni,<br />

msxals axal-axali totebisaTvis uxv<br />

saWmel-sazrdos umzadebden da awvdiden~.<br />

rogorc mcenareebSi fiTri, suro da xavsi, anu cxovelebSi<br />

mkbenari mwerebi, ise adamianis tomebSiac urevian<br />

misTana gundebi, romelTac TviT-arseboba Tavis Tavad ar<br />

SeuZliaT da undaT sxvis sxeulze ixaron. amis magaliTs<br />

gviCvenebs is didi gundi movaWreTa, romelsac Cven SecdomiT<br />

somxebaT vuwodebT. uxsovari droidan, im TaviTve,<br />

gadmoudgams Tu ara biji iveriel toms, isinic adevnebian,<br />

gamouvliaT mcire azia, gadmoulaxavT masisi (ararati)<br />

da iqamde Camohyolian, rom fiTriviT gars Semoxvevoden<br />

da kanSi CaWrodnen.<br />

Tu gul-da-gul da ufro meti dakvirvebiT gadavavlebT<br />

Tvals istorias, Cven davinaxavT, rom es xalxi,<br />

sadac-ki Sexiznula da Tavi Seeufarebia, cota sulis mobrunebis<br />

Semdeg, dapatroneba moundomebia, Tavic iqaur<br />

mkvidraT aRuarebia da boganoT mosuloba gadaufuCeCebia.<br />

miuxedavad qarTul-berZnul istoriis wyaroebisa,<br />

maTma istoriam mefis warTmevac-ki mogvindoma da didi<br />

daviT kurapalati Tavis mefeT aRiara, rasakvirvelia im<br />

73


ganZraxviT, rom qveyana daerwmunebia: Tu mefe Cveni iyo,<br />

maSasadame, misi samflobelo _ taosis kari anu axlandeli<br />

Woroxis xeobac sasomxeTo yofilao. momavlis gasakvlevaT<br />

sxvisi warsulis misakuTreba da misive yofilis<br />

uaris yofa upirveles xerxaT uWiravT xelSi. imaT istorias<br />

rom davekiTxoT, TviT-arseboba qarTvelTa arasodes<br />

ar yofila saxsenebeli, enac imaT uwyalobebiaT Cven-<br />

Tvis, anbaniT maTs mesrobs Seufxzavs Cveni da wes-wyobilebac<br />

maTgan migviRia!... guSin ar iyo, rom maTi mecnieri<br />

_ patkanovi amtkicebda: qarTvelebs istoria ar hqoniaT,<br />

mxoloT meTvramete saukuneSi, vaxtangis dros, SeTxzes<br />

da isic somxur zRapridano? imaTi SegonebiT ar iyo, rom<br />

grenma sajaroT warmoTqva: `Tamar-mefe mxolod somxebisa<br />

da osebis intrigam dasva taxtze, Tvara im dros, me-<br />

Tormete saukuneSi, qarTvelebi mciresa da umniSvnelo,<br />

Seugnebel brbos warmoadgendao?! imaTi Jurnal-gazeTebi<br />

ar amtkiceben, rom <strong>qarTuli</strong> ena ise Raribia, rom rTuli<br />

azris gamoTqma SeuZlebelia da sityvebic somxuridan<br />

miuRiaTo, maSin rodesac sul sxvas amboben evropielni<br />

mecnierni da maT ricxvSi TviT maTive sasiqadulo avtoriteti<br />

b. gateriasi, romlis azriT somxuri enis Seswavla<br />

ise ar moxerxdeba, Tu ar <strong>qarTuli</strong> enis wyalobiT da sa-<br />

SualobiTo?! netavi vin undaT, rom daajeron da Secdoma-<br />

Si Seiyvanon _ msoflio istoria Tu Cven? vTqvaT, dave-<br />

TanxmeT maT: aRar viwameT da aRar virwmuneT arc ucxo<br />

erebis istoriuli wyaroebi Cveni eris Sesaxeb, arc Cveni<br />

sakuTari qronikebi, arc gujrebi; yalbaT vicaniT Cveni<br />

pergamentebi, arxeologia, numizmaTika da sxvani, magram<br />

imas raRa vuyoT, rac axal Cvens Tvalsa-da-xels-Sua xdeba<br />

da rasac ase naTlad Cveni TvaliTa vxedavT?! guSindeli<br />

ambavi ar aris maTi Semoxizvna da Cven mier maT sapatronoT<br />

xelis gaSvera? Cvenma ukanasknelma mefeebma, isini<br />

Sig Suagul saqarTveloSi Semoxiznes da rogorc vaWarxalxs,<br />

omSi gamousadegars, qalaqebi Caabares. qarTveli<br />

xalxi-ki brZolis velze aTen-aRamebda. sanam Zlieri ru-<br />

74


seTi ar mieSvela da mteri ar CamoaSora! daRaluli, daqanculi<br />

da dawylulebuli qarTvelebi, Sin rom Semobrunden,<br />

ra dauxvdaT? is, rom maTi yofa-cxovreba, Semoxiznul<br />

da moZmeT miRebul vaWrebis xelSi iyo da bodiSis<br />

magieraT, pir-iqiT medidurad hyvirodnen: `vin xarT da<br />

saidan modixarTo? Tqven rodis yofilxarT aqo? es yovelTvis<br />

Cveni yofilao!~ dasamtkiceblaT qarTvelebisve<br />

taZreb-monastrebs miuTiTes, sadac <strong>qarTuli</strong> zed-warwera<br />

amoefxikaT da `daviT-bagratebis~ nacvlaT `arSak-mar-<br />

Sakebi~ CaeweraT!... Cven gvakvirvebs Secdoma da gul-ubryviloba<br />

Cveni mefeebisa da qarTveli xalxis, Tvara es<br />

sworeT asec unda momxdariyo, radganac brZola arsebobisaTvis<br />

msoflio kanonia da verc somxebi acdebodnen am<br />

kanons, miT ufro, rom Zveli anderZi xelSi eWiraT da misi<br />

gatexa ise ar SeeZloT, rogorc sakuTari rjulisa! ai, ra<br />

uanderZa maT saSviliSviloT maTma patriarxma abraamma<br />

`dvinis krebis~ dros _ 596 w. `Cven vbrZanebT, rom somxebma<br />

amis Semdeg ar iqonion qarTvelebTan araviTari kavSiri<br />

arc locvaSi, arc sma-WamaSi, arc megobrobaSi, arc Svilebis<br />

aRzrdaSi; ar gabedon mgzavroba salocavaT, rogora-<br />

Tac saxel-ganTqmuli mcxeTis jvarisa, agreTve manglisis<br />

jvarisa; ar miscen maT neba siarulisa Cvens eklesiebSi;<br />

eridnen imaTTan damokidebulobas col-qmrobisas. neba<br />

eZlevaT mxoloT aReb-micemobisa imaTTan, rogorc uriebTan.<br />

vinc am brZanebas uar-hyofs, wyeulimca ars igi suliT<br />

da xorciT da yovlis cxovrebiT!~ amis Semdeg Cven<br />

raRaT unda vecadoT somxebis sindisSi Cagdebas, rom<br />

msoflio kanons ewinaaRmdegon da rjuli gatexon? magram<br />

sruli neba ki gvaqvs, vusayveduroT im Seugnebel da cruliberal<br />

qarTvel inteligentebs, romelnic bans aZleven<br />

somxebs da gaiZaxian: `ibrZoleT Tqvenc mxolod im iara-<br />

RiT, romelsac isini xmarobeno!~ ra eTqmis im mwyemss, romelsac<br />

farexSi mglebi Secvenia da mis nacvlad, rom man<br />

kombali aiRos xelSi mosagerieblaT, mxolod iZaxis: `unda<br />

mec ise moviqce, rogorc isini iqceviano!. e. i. movica-<br />

75


do im dromdi, sanam Cem cxvrebsac ar amouvaT mglis kbilebi<br />

da sakbenaTac mgluraT ar aeSlebaT saRerRelio?!.~<br />

Cven ki, Cveni mxriT, ar SegviZlia, rom Tvalyuri ar<br />

vadevnoT ara Tu dRevandel maT moqmedebas CvenSi, TviT<br />

maT warsulsac. saWiroa, vicodeT: marTla eseni arian is<br />

Zveli haiastanis xalxi, romelsac arc Cven uarvyofT, Tu<br />

sxvebi Semoparulan maTi saxeliT? gavsinjavT, SevamowmebT<br />

maT istoriul pasports da misTvis aqve moviyvanT<br />

sityva-sityviT, SeucvlelaT erTi Cveni axalgazrda-qar-<br />

Tveli mecnieris azrs.<br />

`yvela axlandeli mecnierebi Tanaxma arian, rom bevraT<br />

adre Svidi aTasi wlebisa qristes dabadebamde, Suaaziis<br />

mTa-vakebis aremareSi moxda imnairi bunebiTi movlena,<br />

romelmac umTavresi nawili kacobriobisa am adgilebidan<br />

gaaxizna. am bunebiTi movlenas uZvelesi zepir-<br />

Tqmuloba uwodebs `warRvnas~ da amis mizezaT axlandeli<br />

mecnierebi sxva-da-sxva SemTxvevas xdian. erT amnair Sem-<br />

TxvevaT aRiareben deda-miwis CrdiloeTidan samxreTisaken<br />

Tan-da-Tan gagrilebas; meoreT _ imas amboben, rom<br />

istoriis dasabamis wina-droebSi wvimis Rrublebis mimdinareoba<br />

Tbili adgilebidan maRal da civ mxareebisaken<br />

Tanaswori ar iyovo da amiT zogierTi adgilebis wylebi<br />

Zalian unda gadidebuliyvnen da warRvna unda moexdina-<br />

To. sxva mecnierebi, varskvlavT-metyvelobiT angariSoben,<br />

rom im uZveles droSi deda-miwas unda datakeboda<br />

erTi didi kvimati anu mTeli kvimatT jgufi da kvimatis<br />

zRvaSi Cavardnas is zRva Ziramdis, 150 ejis sivrceze, unda<br />

gaeSros da wyali xmeleTze gadaesroloso~.<br />

`ra mizeziTac unda momxdariyo warRvna, mainc es namdvilia,<br />

rom TeTri modgmis erebi Sua-aziidan sxva-dasxva<br />

mxareebisken gaemgzavren da, erTi nawilis garda, romelic<br />

gadavida indoeTSi, yvela maTganma mimarTes dasavleTisken<br />

_ aziis wina-mxareSi da Semdeg dasavleT-CrdiloeTisaken<br />

_ evropaSiac~.<br />

76


`aziis wina mxareSi mecnierebas upirvelesaT mohyavs<br />

tom-naTesaoba, romels, Zveli aRTqmis mibaZviT, xamitquSitaT<br />

uwodeben. quSitebma gamoiares kaspiis da ormuzis<br />

(sparseTis yure) zRveb Sua da maTma umTavresma Stom<br />

miaRwia wilois mdinaris kideebamde, sadac samudamoT dabinavda<br />

da SeuerTda aqaur Savi modgmis erebs, romlebTan<br />

mas araferi naTesauri kavSiri ar hqonda, rogorc es daamtkica<br />

mecnierulma Seswavlam Semuruli gvamebis (mumiebi)<br />

uZveles egviptelTa. maTgan iyo damyarebuli Rirs-saxsovari<br />

Zveli egviptis yofa-cxovrebis warmateba da maTgan<br />

dRes darCenilan felaxni. xamit-quSitebsve gamosdia<br />

tom-naTesaobam, romelsac umravlesi nawili axlandel<br />

mecnierebTa uwodebs turanulaT, magram im mizezisa gamo,<br />

rom ufro mtkice da mecnieruli saxelwodeba jer ver<br />

mougoniaT. am gvar-tomobis `turanloba~ imaT ar aris<br />

dasajeri, rom misgan darCenili erebis enebi imdenaT ganirCevian<br />

turanlebis enebisagan, ramdenaTac sxva enebisagan<br />

fleqsiuri (mcvleli) modgmisa. garda amisa, uZvelesi<br />

kacobriobis Tqmulebani, magaliTad: moses wignebi<br />

da zendavesti, mowmoben, rom im droTa wyvdiadSi namdvili<br />

turanlebi ar gamoscilebian jionis mdinaris da kaspiis<br />

zRvis napirebs da wina-aziaSi Semosulan ugvianes yvela<br />

sxva did tom-gvarobisa, e.i. simitebisa da arielebisa~.<br />

am gancalkevebulma, xamitebis Semdeg, wina-aziaSi uZvelesma<br />

gvar-tomobam Semouara kaspiis zRvis samxreT-kideebs<br />

Tavisi nawiliT, mivida mcire aziaSi da iq dasaxlda.<br />

axlandeli mecniereba gvauwyebs, rom am tom-gvarobisa<br />

iyveno, sanamdis semitebi da arielebi ar Semoerien, midiel-araratielebi,<br />

mesxeb-mTabariani, seTebi, umravlesi<br />

mcire-aziis erebi da qaldevelni oriode qveynebisa, e.i.<br />

Savi zRvis (speriis) da SuamdinareTisa. am erebTa Soris<br />

yvelaze ufro Tval saCino iyven SuamdinareTelni qaldevelni,<br />

romelnic, evfratis da tigrosis mdinareebs Cahyven<br />

da maT bolo-kideebze iqauri xamitebiTurT upirvelesi<br />

kera kacobriobis swavla-warmatebisa aages. ra tom-<br />

77


naTesaobisa iyvnen es qaldevelni _ amaze didi davoba<br />

qondaT da axlac aqvs mecnierebs. pirvel-SexedulobiT,<br />

rasac asabuTebda gakvriT marto Seswavla lursmul warwerebisa,<br />

zogierTni, fiqrobden, rom es qaldevelni semitebis<br />

Tanametomeni iyveno, magram es azri bevrma ram mosazrebam<br />

gaacrua, da ufro iman, rom gamoCnda uZvelesi<br />

lursmul-warwerebi, romelnic ar iyo dawerilni semitur-enebze.<br />

amnairi warwerebi pirvelaT oppertma SeniSna<br />

da warmoTqva maTi enis `turanloba~. es mosazreba TiTqmis<br />

yvela mecnierebma miiRes da gansakuTrebiT lenormanma.<br />

magram am bolo dros misi mowafe babeloni amis<br />

winaaRmdegi Seiqmna. babelonis azriT, turanlebis erebis<br />

istoriiT cnobili Tviseba imnairi ar iyo, rom imaT daemyarebiaT<br />

rame swavla warmateba. am mosazrebidan da im<br />

garemoebidan, rom qaldevelebis da egviptel quSitebis<br />

swavla-warmatebis fesv-dasawyisi msgavsi arian, babeloni<br />

askvnis, rom isini Tanamogvare iyveno, rasac Zveli aR-<br />

Tqmis cnobebic mowmobeno. babelonis naTqvami im SemTxvevaSia<br />

dasajeri, Tu uZvelesi lursmuli da ieroglifiuri<br />

warwerebis enebi emsgavsebian erTmaneTs. saqme imaSia, rom<br />

es msgavseba ara Cans. xamituri da semituri enebi Tanamogvare<br />

enebi ariano, am enebis erT umkvidres Tvisebas Seadgenso:<br />

emfatiuri (aRtacebiTi) bgerebi, mtkiceT gansaz-<br />

Rvra mstvenav bgerebis da sxvac, rac oppertma SeniSna da<br />

riTac uZvelesi lursmul-warwerebis ena ganirCeva semitur<br />

enebisagan. maS, SuamdinareTel qaldevelebis vinaobaze<br />

mecnierebas jer ukanaskneli sityva ar warmouTqvams<br />

da ufro misaRebaT rCeba is mosazreba, rom isini iyvnen<br />

im tom-gvarobisa, romelmac wina-aziaSi xamitebs mosdia<br />

da romelic jer mecnierulaT dasaxelebuli ar aris,<br />

rogorc zemo-Tqmulia~.<br />

`ramodenime saukunoebiT wina-aziaSi xamitebisa da<br />

`gancalkevebul~ tom-gvarobisa Semdeg Semodian semitebi.<br />

isini mihyven TavianTi monaTesave xamitebis kvals da<br />

SuamdinareTelni qaldevelni daimonaves, roca am ukanas-<br />

78


knelebis mflobelni iwodeboden mZlavr vaSkacebaT, mefeebaT<br />

`urisa~ da mefeebaT `sumiris da akvadis~ (arqadis<br />

1 ) qveynebisa. Semdeg aq daarsden didi saxelmwifoebi<br />

babilonisa da asureTisa. sxva semitebis Stoebi daemkvidren:<br />

araneTis naxevarkunZuls (arabebi), palestinas (ebraelebi)<br />

da xmelTa-Sua-zRvis aRmosavleTis kideebs (finikielni<br />

da sxv). amnairaT `gancalkevebuli~ gvar-tomobis<br />

erebi iyvnen gandevnilni CrdiloeTiT mcire aziisaken _<br />

da mdinareebis evfratis da tigrosis saTaurebisaken~.<br />

`2500-2000 w.w.q. dabadebamde aziis winamxareSi Semodian<br />

ori gziT arielebi. isini arian Zveli midielebi da<br />

sparselebi, erTi mxriT, da meoreTi _ is arielebi, romelTac<br />

Sua aziidan samxreTi evropa gamoiares da balvanis<br />

naxevar-kunZulidan mcire-aziis dasavleT-napirebze<br />

gadaviden~.<br />

`am kacobriobis gadasaxleb-gadmosaxlebaSi SeuZlebeli<br />

iyo, rom ar mieqcia yuradReba, vinc ki gaiara, im mTaqedebisaTvis,<br />

romelnic tigrosis, evfratis, halisis da<br />

araqsis saTaureb Sua arian aburTebulni. esec advilaT<br />

warmosadgenia, rom samxreT vakeebze mcxovrebT, romel-<br />

Tac ki axsovdaT zepir-gadmocemiT warRvnis ambavi, es<br />

mTebi, rogorc ufro axlobeli, cnobili da gasaocari<br />

maTTvis, unda gaexadaT im navTsadguraT, romelSiac Seixizna<br />

kacobrioba, marTlac, ebraelTa noe anu babilonelTa<br />

izdubari (igive noe) mimarTavs Tavis kidobniT am<br />

mTa qedebis bolocomas, aq ikidebs fexs da aq iwyebs axal<br />

xanas kacobriobis istoriisas~.<br />

SuamdinareTiT CrdiloeTisaken es uzarmazari mTasimaRleebi<br />

semitur enebze iwodebian: `ararataT~, `uraradaT~,<br />

anu `urarataT~ (ara-simaRle, mTa da `ararat~ _<br />

simaRleT-simaRle, mTaTa-mTa 2 umwvervalesi qedi). mTian<br />

adgilis aRsaniSnavaT semitur enebs kidev sxva saxelwo-<br />

1 moses wigni. 11 T.muxl.10.<br />

2 uslari. uZvel.Tqmul. kavk. gver. 17-27.<br />

79


debac aqvT `armeni~ 1 , e.i. mTiuleTi. rodesac samocda aT-<br />

Ta mTargmnelTa gadmoiRes ebrael enidan Zveli aRTqmis<br />

wignebi, im dros zemoxsenebul saxelwodebaTagan ufro<br />

gavrcelebuli iyo ukanaskneli da, ai, mizezi, rom TargmanSi<br />

sityva `ararati~ yovelgan Secvlilia sityviT `armeni~.<br />

ara Tu semitur enebs, maT monaTesave xamit-quSitur<br />

enebsac mTian adgilis aRsaniSnavaT hqoniaT igive<br />

sityva `armen~, `arami~ anu `ramen~ 2 .<br />

`zemoTqmulidan xom cxadia, rom saxelwodeba `armeni~<br />

ar iyo vinmesi erovnuli (nacionaluri) saxelwodeba da<br />

ekuTvnoda, damoukideblad misi gvar-tomobisa, yovel<br />

ers, romelsac ki ucxovria am adgilebSi.<br />

`ra gvar-tomobis iyvnen am armeniis, mTiuleTis mkvidrni,<br />

sanamdis arielT tom-nawyvetebi ar Camosaxlden, amaze<br />

utyuars, metaT Zliers da maRal sabuTs warmoadgens<br />

Tviseba adgilobrivi lursmuli warwerebis enisa. pirvelni<br />

mkvidrni am miwa-wylebisa, romelsac `armenia~ ewodeba,<br />

raulinsonis da lenormanis, amisTana Tval-saCino<br />

mecnierebis, daskvniT, iyven imave tom-naTesaobisa, romelsac<br />

ekuTvnoda qarTvelT winaparT Tanamogvareoba,<br />

romelsac dabadeba 3 uwodebda. `TogormaT~ (qarTulaT _<br />

`Targam) da romelsac araviTari erToba ar hqonia arielT<br />

tom-nawyvetebTan~ 4 .<br />

`maS, am mTiuleTSi da sazogadoT mcire aziis aRmosavleT<br />

mxareSi ra droidan iwyeba arielebis Camosaxleba?<br />

amazedac dRemdis daculia utyuari cnoba. me —XII saukunidan<br />

merves bolomdis p. d-mde sazarelni asureTis da<br />

babilonis mflobelni ganuwyvetlaT ebrZvian 5 mesax-mTa-<br />

1<br />

lenormani. istor. uZvel. aRmosav. (1 gv. 1-81).<br />

2<br />

lenormani. asiriologiuri wer.!<br />

3<br />

dabadeba. Tav. X. muxl. 3.<br />

4<br />

lenormani. asiriologiuri wer. 1<br />

5<br />

fimlaT-falasaris (1120-1080 w.w.) da salmanasaris 860-825 w.w. warwerebi<br />

amboben: `orjel vsZlie mesxebs da imaT xuT mefeso...~ `Cemi mefobis 22 wels<br />

me 21 xel gavedi evfrats gaRma, Sevedi mTa-baris qveyanaSi da 24 mefes am<br />

qveynisas xarki davadeo~.<br />

80


arlebs da uradielebs, e. i. Targamoslebs, qarTvel winaparT<br />

Tanamogvareebs, rogorc zemoT Tqmulia. am xangrZlivma<br />

omianobam Targamoselni SesamCnevaT daasusta<br />

da ufrosi imaTi nawili amier-kavkasiisaken gaswia. merme<br />

midiel mefis qiaqsaris (634-685 1 ) gaZliereba imaT adgilebSi<br />

asaxlkarebs arielebs. am dros imaTve miwa-wylebSi<br />

dasavleTidan Semodis erTi eri, romelic, lenormanis da<br />

langluas mecnieruli daskvniT, 2 iyo ai axlandeli Cveni<br />

somxebis winaparT tomi, romlisac ena, Seuryeveli sabu-<br />

Tebis ZaliT, ekuTvniso arielT modgmis enebs da romelmac<br />

merme SeiTvisao armeniel TargamosielT saxelwodeba<br />

da dairCinao dRemdis ucxoelT mwerlobaSi. armeniaSi<br />

(igive mTiuleTSi) axlandeli somxebis winaparT Semoparva<br />

midielT da sparselebis mZlavrobis dros (634-490<br />

w.w.q. d-mde) ise CumaT moxda, rom istorias TiTqmis ver<br />

SeuniSnavs da mxoloT darios (521-490) mefis erTi warweridan<br />

gaigeba imaTi am dros evfratis dasavleT saTauris<br />

xeobaSi dabanakeba. saocari es aris, rom SemdegSiac amnairi<br />

gadacocv-gadmococva da SeTviseba ucxo erT saxelwodebisa<br />

Seiqmna mTeli imaTi istoriis miznaT da erovnul<br />

(nacionalur) xasiaTad~.<br />

`amnairive istoria aqvT sityvebs `somxeTs~ da `haistans~.<br />

ar moipoveba cnoba imaze ra saxelwodebas xmarobden<br />

armeniis aRsaniSnavaT qarTvelT winaparT Tanamogvareni,<br />

roca isini iq cxovrobdnen. SesaZlebelia, rom imave<br />

armeniaT anu ramenaT uwodebden da es saxelwodeba imaT<br />

miiRes xamitebidan, romlebic imaT wineT Semoviden winaaziaSi.<br />

es ki ueWvelia, rom amier-kavkasiisagan wamoweul<br />

erebisaTvis `armenia~ mTiuleTi ki aRar iyo, aramed iyo<br />

samxreTiT qveyana, SemoklebiT `samxriTi~, `somxiTi~, e. i.<br />

somxeTi. ukeTesi damamtkicebeli amis is garemoebaa, rom<br />

1 qiaqsari `qarTl-cxovrebis~ spandiat-rvali unda iyos (?).<br />

2 naxeT-lenormanis `asiriolog. wer. 1 da langluas `armen. istoriuli<br />

Txzulebebis krebuli~, 22. 1 langlua xom didaT pativs scemda somxebis<br />

istoriul Txzulebebs, magram am SemTxvevas uars ver hyofs.<br />

81


es saxelwodeba mxoloT qarTulma da imis axlandel Tanamogvare<br />

enebma ician. uZvelesi Tqmuleba `qarTliscxovrebisa~,<br />

romelic Seadgens matianeTa krebuls, iwyeba<br />

metaT TvalsaCino cnobebiT. _ pirvelaT is vaxsenoT,<br />

rom 1 somexTa da qarTvelTa, ranTa da movaknelTa, herTa<br />

da lekTa, megrelTa da kavkasianTa, amaT yovelTa erTi<br />

iyo mama saxelaT Targam (bibliis-Togorm) da somexTa<br />

mama, Targamis ufrosi Ze _ haos (igive hai, gaiki) yovelTa<br />

umetesi gmiri iyovo~.<br />

`am sityvebze zogierTebi afuZneben im mosazrebas,<br />

rom `qarTlis cxovreba~ Sedarebis axlo drois daweriliao<br />

da dawerilia usaTuod umecari somxisagano. umecroba<br />

mwerals imiT etyobao, rom erTmaneTTan anaTesavebs<br />

imisTana erebs, romlebsac araviTari naTesauri kavSiri<br />

ara aqvT, magaliTad, _ somxebs, qarTvelebs, da lekebs.<br />

mwerlis somxoba imiTic-ki gaigebao, rom somxebs aniWebs<br />

upirvelesobas. samwuxaroT amisTana mecnierebisa, es<br />

Tqmuloba <strong>qarTuli</strong> matianeebisa rom ar eTanxmeba imaT<br />

istorias, aramed gasaocraT eTanxmeba axlandel evropielT<br />

mecnierebis gamokvlevas. `vin ar iciso, ambobs mecnieri<br />

sen-marteni, rom zepir-TqmulobaSi, yoveli eris<br />

istoriis dasawyisSi, sityvebi, `mama~, `Ze~, da amnairi sxva<br />

moaswaveben erovnul Stoebs da miwa-adgilebis nawilebso~.<br />

maS, `qarTlis cxovreba~ imaSia Semcdari, rom megrelni<br />

da kavkasianni (svanebi) qarTvelebis Tanamogvare<br />

arian? anu her-kaxelebis da lekebis (kaxeTis mTiulebis)<br />

naTesauri kavSiri qarTvelebTan sicruea, roca axlandeli<br />

lekebis winaprebi imave matianeSi ori furcliT (gver.<br />

21,22 da 23) kaxeTis lekebis Semdeg ixsenebian? egeb is iyos<br />

baqi, rom `ranTa da movaknelTa~ (Zveli hilipni anu albanelni)<br />

da qarTvelebTa mama erTi iyo, roca taciti mowmobs,<br />

rom imis dros es erebi erT-STamomavlobas<br />

aRiarebdeno?~<br />

1 aq mkiTxvelma unda miaqcios yuradReba mniSvnelobas kavSirisa `da~.<br />

82


`rac Seexeba matianes cnobas qarTvelebis da somxebis<br />

TananaTesaobaze da ra somxebzea aq laparaki, amas didi<br />

gamWriaxoba ar unda da advili misaxvedria, Tu gaixsenebT<br />

zemoxsenebul vinaobas uZvelesi mcxovreblebisa somxi-<br />

Tis anu armeniisas. egeb ikiTxavT, ranairaT saxelwodeba<br />

`somxoba~, romelic ekuTvnoda qarTvelT winaparT Tanamogvare<br />

ers, Semdeg sul sxva tom-naTesaobis xalxs mieTvisa<br />

da dRemdis SerCa? aq gasaocari ar aris ra, da istoriam<br />

bevri imisTana SemTxveva icis. ai, sityva `rumi~,<br />

`urumi~. yvelas kargaT mogexsenebaT, rom am saxeliT uwodebden<br />

romaelT samflobelos wina-aziis dasavleT mxareSi.<br />

romis imperiis oraT gayofis Semdeg es saxelwodeba<br />

vizantias mieTvisa, merme seljukebis imave adgilebis<br />

sasultnoebs, bolos da dRemdis — osmalebis Turqobas~.<br />

`aqamdic unda iyos mkiTxveli mimxvdari, rom `haistnobac~<br />

anu `gaikanoba~, igive `haosianoba~ ar aris erovnuli<br />

saxelwodeba ariel somxebisa, e.i. axlandel somexT<br />

uZveles mama-papebisa, radganac imaT ara rigaT ar ekuTvnis<br />

`Togormianoba~, romelidan STamomavlobs `haosianoba~.<br />

bibliis mowmobiT, 1 Togormis erebi ukve dabinavebuli<br />

arian somxeT-armeniaSi me-VI-dan me-VII saukunemdi<br />

q.d. wineT, e. i. im dromdi, sanamdis, ariel-somxebi Semovidodnen.<br />

axlandel somexT winaparni, romelnic mudmivi<br />

gadacocv-gadmococvis gzas adgen, rasakvirvelia, Tavis<br />

sakuTar erovnul Tqmulobas ver inaxavden da miiTvisebden<br />

im adgilebisas, sadac ramdensame xans SeCerdebodnen.<br />

Tu vinme mecnieris sityva dasajeria Sesaxeb istoriisa<br />

uwindel somexT-armeniisa, raodenTac es istoria aRmoikiTxvis<br />

alagobriv da asurel lursmul warweraTa Soris,<br />

maSin yvelaze ufro unda davujeroT penni s, romlis<br />

vinaoba yvelas mogexsenebaT da romelic gardawyvetilad<br />

ambobs, rom axlandel somexT winaparni somxeT-armeniaSi<br />

dasavliT Semovidnen, nel-nela iq dasaxl-karden da<br />

1 dabadeba, T.X, mux. 3. da xevieli, T. T. XXVII, da XXXVIII, mux. 24 da 6.<br />

83


SeiTvises iqaur macxrvreblebis saxeli, sarwmunoeba da<br />

zepir gadmocemanio~. 1<br />

`amnairaT, axlandel somxebs srulebiT ar abadiaT<br />

araviTari erovnuli saxel-wodeba da arc hqonebiaT saku-<br />

Tari erovnuli istoria, sanamdis imaTi eklesia marTlmadideblobis<br />

eklesias ar moSorda. uZaeles imaT istoriaze<br />

laparaki xom uqmi iqneba, da is istoria, romelsac<br />

mogviTxroben imaTi istorikosebi me-VII saukunidan q. d.<br />

wineT, me-VI Semdeg warmoadgens imisTana zRaprul ram ambavs,<br />

rom msoflio istoria, rasakvirvelia, srulebiT ar<br />

eTanxmeba. maTi didebuli `haistanis~ magier msoflio istorias<br />

q.d. wineT me VII da IV saukuneeb Sua gviCvenebs damonavebul<br />

midiel-sparselebisagan somexT-armenias, sadac<br />

cxovroben sxva-da-sxva tom-gvarobis erebi da sadac<br />

axlandel somexT mama-papebs ukaviaT mxoloT erTaderTi<br />

evfratis saTauris xeoba~. 2<br />

me-IV saukuneSi aleqsandre makedoneli (327-323) q.d.<br />

wineT) ipyrobs somxeT-armenias, rogorc erT nawils sparseTis<br />

saxelmwifoisas. misi sikvdilis Semdeg 193 wlamdis<br />

armeniis miwa-wylebs epatronebian imisi laSqarT-mweebis<br />

STamomavlobisa _ antioqeli berZnebi. strabonis<br />

mowmobiT, iqamdes mcire somxeT-armeniis sazRvrebi gaavrceleso<br />

orma antioq didis laSqarT-mweebma, gvar-tomobiT<br />

berZnebma artaqsiasma da zariadresma, romlebic<br />

Cvens somxebis istorikosebs Tavis erovnul mefeebaT miaCniaT<br />

da ra mizeziT, imaT garda aravin ar icis! am dros<br />

marto Cveulebrivi siCumiT da nel-nela unda gadmoebijaT<br />

Cvens somxebs araqsis marcxena kideebze. antioqeli<br />

berZnebis Semdeg ara Tu somxeT-armenias, _ sparseTsac<br />

da mTel aRmosavleTs daebatonen sul ucxo tom-naTesaobis<br />

sazarelni parfielebi. erTi Sto am parfielebisa,<br />

romelsac q. d.w. asoTxmoc-da-cameti wlidan 150-mde q.d.<br />

1 lenormani. asiriol. wer. 1.<br />

2 naxe herodotis (480-426) da qsenofontis cnobebi ganis 1 wign. 15-22 da 26-<br />

33 gver.<br />

84


Semdeg epyra aRmosavleTis nawili somxeT-armeniisa, Cvenma<br />

somxebis istorikosebma kidev TaviseburaT gadaagvares.<br />

rac Seexeba dasavleTis nawils, is q.d.w. samocda meore<br />

sxva adgilebs moglejili hqonda da ekuTvnoda romaelebis<br />

imperias. q. dabadebis Semdeg, 250 wlebidan, sparseTi<br />

xel-meoreT Zlierdeba da am Zlierebis dros da ara<br />

Tu somxeT-armeniis TviT-arsebobas ara aqvs adgili, aramed<br />

sparseTisagan daCagvras ufro moSorebuli da Zlieri<br />

erebi Zlivs gadaurCebian, magram Cveni somxebis istorikosebi<br />

mainc ar iSlian RaRadebas imaTi eris didebaze.<br />

am saganze, ukeTesi mcodne imaTi istoriisa, sen-marteni<br />

ambobs. ucxo-tomT meistorieni srulebiT ar uCveneben<br />

somxebis istorikosebidan moxsenebul SemTxvevaTa da<br />

arc aris safiqrebeli, rom imaT ara eTqvaT ra, Tu es WeSmariteba<br />

yofiliyo. yovelive sicruiT savse Zlevamosili<br />

moRvaweoba gamougoniaT romelTame somxeTis meistorikoseTa<br />

Tavis eris cru-siyvarulis grZnobis dasakmayofileblaT.<br />

1 xel-meoreT gaZlierebuli sparseTis mflobelni<br />

iyvnen sasinidebi xosroelebi. igini metaT gulmxurvaleT<br />

aRiarebden cecxl-msaxurebas da iaraRiT<br />

xelSi es aRsareba gaavrceles mTel sparseTSi, somxeTarmeniaSi<br />

da mcire-aziisa da saqarTvelos aRmosavleTis<br />

nawilebSic. imave adgilebSi da imave dros meore mxriT<br />

SemoaqvT qristianoba. wmidaman grigolma, somxebis istorikosebis<br />

TqmiT, rasakvirvelia, imaTma Tanamogvarem da<br />

CveniT parfielTaganma, gaaqristiana kargi nawili somxeT-armeniisa<br />

da amier-kavkasiisac. TiTqmis ori saukune<br />

es qristianebi, damoukideblaT imaTi gvar-tomobisa,<br />

arafriT ar ganirCeoden sxva marTl-madideblebisagan.<br />

magram SeuZlebeli iyo, rom imisTana mZlavr xelmwifeebs,<br />

rogoric sasanidebi iyvnen, romelTac SeZles didi romis<br />

imperatoris valeriis datyveveba, moeTminaT da mieSvaT<br />

imaTi sabrZanebel qveynebSi sxva aRsareba, garda imaTgan<br />

1 baqraZe. vaxuSt. ist. gver. 33, SeniS.1.<br />

85


gul-mxurvaleT Seyvarebuli cecxlis-msaxurobisa. mar-<br />

Tlac, sastiki devnis Semdeg, 300-400 wlebs Sua, mefem<br />

hxosro farvizma (ferozma) Tavis qveSevrdom qristianebs<br />

gamoucxada: `agyri Tqveni miwa-adgilebidan, Tu berZnebis<br />

sarwmunoebas ar uar-yofTo~. roca SeSinebuli somexTarmeniis<br />

qristianebi daTanxmden, maSin sparseTis mefem<br />

Semogzavna siriidan moqadageni iakobiTni da imaT gaavrceles<br />

Tavis aRsareba. amave dros (me-V sauk.) emCneva,<br />

rom araqsis SuaxeobaSi axlandeli somxebis ena ufro gavrcelebulia,<br />

vidre sxva alagobrivi enebi da kidevac am<br />

droidan am somxur enaze ikidebs fexs somxuri mwerloba.<br />

ai, mxoloT amis Semdeg axlandel somxebs Tavis sakuTari<br />

istoria ebedebaT da esec-istoria marto saeklesio, radganac<br />

imaT sxva istorias dRemdis adgili aRar hqonda ucxo-tomTagan<br />

damonavebisa gamo: sparselebisa 639 wlamdi,<br />

arabebi _ 1040 w. seljukebis _ 1121 w., qarTvelebis _<br />

1225 w. jeleleddinis _ 1238 w. da merme mongolebisa,<br />

Temur-langisa, xel-mesameT sparselebisa, osmalo-Turqebisa<br />

da axlandeli Zleva-mosili ruseTis imperiisa~.<br />

86<br />

1898


profesor marris sapasuxoT<br />

Turqebi rom konstintinepols Semoadgnen da bizantias<br />

amxobden, im dros berZnebis swavlul-mecnierebi, or<br />

sxva da sxva gundaT dayofili, dogmaturi baasiT iyvnen<br />

gatacebuli da erTmaneTs akvirdeboden. agreTve, romaelebma<br />

rom sirakuzi aiRes da im drois gamoCenil mecnier<br />

maTematikoss arqimedsac saxlSi SeeWren, is, fanatikos-mecnieri,<br />

iatakze iyo gaSxlarTuli, win sila eyara,<br />

zed raRac samecniero figurebi gamohyavda da mtrebs<br />

arxeinaT eubneboda: `xazi ar SemiSaloTo!~ arc misi sam-<br />

Soblos aoxreba da arc TviT misive sikvdili im dros fiqradac<br />

ar mosvlia! am gvari axirebuloba sazogadod<br />

sWirT mecnierebs. xSiraT romelime mecnieri arxeologistorikosi,<br />

sadme miyruebul oTaxSi Camjdari, sadac<br />

Zveli tyavebis gasinjvis dros mtversa hylapavs da obobas<br />

qselebSi exveva, mTeli dRe imas ikvlevs, Tu rodis<br />

daibada esa Tu is istoriuli pirio? an da maSin Rame iyo<br />

Tu dRe? da Tu Rame iyo, mTvariani Tu umTvaro? da imav<br />

dros is ki aRar icis, gareT dRea Tu Rame, daria Tu avdari?<br />

am gvari ram Sehyria Cvens axalgazrda mecniers,<br />

somxuri enis profesors _ b-n marrsac da amitomac gamosula<br />

somxebsa da qarTvelebs Sua dRevandel msajulaT,<br />

anu, ufro namdvili rom vTqvaT, mosarCleT. didaT gul<br />

dawyvetili da ufro metaT mrisxane, mTeli misi, rogorc<br />

samecniero, ise saadvokato bargiT mogvadga karze moulodnelaT<br />

da masTanac kidev ucxo gziT! rasakvirvelia,<br />

mis samecniero bargxanas uyuradReboT ar davagdebT SemdegSi<br />

da axla ki xelT marto saadvokatos mivmarTavT. mizezi<br />

misi aRSfoTebisa da amxedrebis Cvens `krebulSi~<br />

somxebis sapasuxoT dabeWdili statia gamodga. ukvirs da<br />

gvisayvedurebs mis avtorobas! cdilobs iq aRniSnuli sabuTebis<br />

darRvevas da WeSmaritebis aRdgenas. keTili da<br />

patiosani. amas raRa ejobineba, magram vai, rom mis sabuTs,<br />

garda survilisa, sarCulaT ara udevs ra! mxoloT<br />

87


carieli sapirea, naZaladevaT gadaWimuli da ver ras<br />

gvimtkicebs, rom dagviTanxmos! Cveni statiis deda azri<br />

iyo _ dagvemtkicebia, rom somxebi iq eZeben, sadac ara<br />

dahkargviaT, ra; is undaT daisakuTron, rac maT arasodes<br />

ara hqoniaT! es arc axali movlenaa maTi mxriT. Zvela-<br />

Tac, im TaviTve ase Cadioden: aukuRmarTebden TviT istoriasac<br />

ki, ase rom maTi istoriuli wyaroebi qarTvelebisa<br />

da saqarTvelos Sesaxeb sarwmuno ar arian. am azris<br />

damastkiceblaT samagaliTod, sxvaTa Soris, is faqtic<br />

movitaneT, rom maTma istoriam qarTvelTa mefe — taoseli<br />

daviT kurat-palati, zemo qarTlis mpyrobeli, miisakuTra<br />

da, rogorc TviT is, ise misi samflobeloc sasomxeToT<br />

aRiara. dResac kidev mTlad saqarTvelo sasomxe-<br />

ToT aqvT naCvenebi da cdiloben yvelgan, sadac ki xeli<br />

miuwvdebaT, qarTvelobis niSan-wyali mospon, <strong>qarTuli</strong><br />

kvalic ki moSalon da zed Tavisi dasdvan winaaRmdeg yovel-gvari<br />

simarTlisa!.. da amitomac Cveni mxriT maTdami<br />

Zmoba-siyvaruls yuradRebasac ar aqceven da maTi mtroba<br />

da gautanloba Cvendami Zveli droidanve momdinareobs.<br />

amas vamtkicebdiT Cven. es swyenia b-n marris da cdilobs<br />

es azri daarRvios da rwmena gagviqarwylos. vnaxoT! rac<br />

Seexeba mis pirad grZnobas da usabuTo msjelobas an somxebisa<br />

da an qarTvelebis Sesaxeb imas Cven did yuradRebas<br />

ar mivaqcevT. naTqvamia: `kacia da gunebao~, magram im sabuTebs-ki<br />

romlebsac is epotineba, avwon-gavzomavT da<br />

SevumowmebT.<br />

1) `uZveles droidanve somxebs didi gavlena hqondaT<br />

qarTvelebze da saRmrTo werilic qarTvelebma somxebisagan<br />

miiReso, dabadebac maTgan uTargmniaT da mwerlobac<br />

maTi mowyalebaao~ da sxvani _ brZanebs b-ni marri,<br />

naTqvamia: `uria RmerTs nu ficulob da ara RmerTmanio~<br />

_ amisi ara iyos, Cven uarsa vhyofT somxur wyaroebs da<br />

is kidev iqiTken gviTiTebs! magram Cveni mwerlobis Sesaxeb<br />

ucxoelebis mowmoba ra saWiroa? Cven TviTon ukeT ar<br />

unda vicodeT?<br />

88


Cvena gvaqvs: erTi aTonis dabadeba, mTawmindelebis<br />

naTargmni, da meorec vaxtangisagan slovianurTan Sesworebuli.<br />

amaT garda gvqonia kidev nawyvet-nawyvetebi dabadebisa,<br />

sariulidan naTargmni, magram gana sarielebi<br />

somxebi iyvnen? Tu ufali c erTad dRevandel somxis<br />

patriotebTan am azrze dgas, rom, radganac, aisorebi anu<br />

kruebi dRes grigorianelebi arian, gvar-tomobiTac<br />

somxebaT unda CaiTvalono da Tu ara dRes, ZveliTac-ki<br />

e.i. maSinac-ki, rodesac sul sxva sjuli sWeriaTo _ kargi<br />

vaWrobaa!.. vin ar icis, rom Cveni sasuliero literatura<br />

mdidaria da originals garda, raca gvaqvs naTargmni,<br />

is sul berZnulidan gvaqvs da ramodenimec slovianuridan<br />

anton kaTalikosis meoxebiT. somxuridan-ki ara mogveZeveba<br />

ra, garda erTi `mxitaris ritorebisa~, romlis<br />

arseboba arc-ki ician CvenSi. aba erTi gviCvenos b-nma<br />

marrma, ra wignebi gviTargmnia somxuridan? sanam amas ar<br />

aasrulebs, Cvenc sruli ufleba gveqneba vTqvaT, rom b-n<br />

marrs somxur enasa da istoriasTan erTad maTi xasiaTic<br />

SeuTvisebia, e.i. sxvisas SeupovraT, usabuTod isakuTrebs<br />

da Cveniao _ brZanebs.<br />

2) somxebisagan Cveni siZulvilis sabuTad movitaneT<br />

Cven Cvens statiaSi `dvinis krebis ganCineba 596 w., romli-<br />

Tac somxebs ekrZalebodaT yovel gvari damokidebuloba<br />

qarTvelebTan, garda mtrulisa, da Tanve urCevda: ise<br />

mopyrobodnen qarTvelebs somxebi, rogorc uriebs. ai<br />

TviT istoriaSi moxsenebuli mecxre saukunis gasuls:<br />

`qarTvelebze Cven vbZaneT _ ambobs somxis kaTalikosi<br />

abraami, _ rom somxebma amas Semdeg ar iqonion imaTTan<br />

araviTari kavSiri arc locvaSi, arc sma-WamaSi, arc megobrobaSi,<br />

arc Svilebis aRzrdaSi; ar gabedon mgzavroba<br />

salocavad, rogoraTac saxelganTqmuli mcxeTis jvarisa,<br />

agreTve manglisis jvarisa: ar miscen maT neba siarulisa<br />

Cvens eklesiebSi; eridnen imaTTan damokidebulobas<br />

col-qmrobisas. neba eZlevaT mxolod aReb-micemobisa<br />

imaTTan, rogorc uriebTan. vinc am brZanebas uarhyofs,<br />

89


wyeulimca ars igi suliT da xorciT da yovlis cxovrebiT~.<br />

ai, am cxadi sabuTis dasarRvevaT ambobs batoni<br />

marri, rom es ganCineba-ki ar iyo krebisao, abram patriarqis<br />

saero epistole iyoo. mere da es kidev uaresi ar aris?<br />

ganCineba SeiZleboda sisruleSi ar moeyvanaT rogorme da<br />

patriarqis epistole mTeli erisadmi ki savaldebulo<br />

gamxdara. es kargaT esmis b-n marrsac da, mets rom ve-<br />

Raras axerxebs, mere is axirebuli daskvna gamohyavs, rom<br />

`maSindeli somxoba rodi miaqcevda yuradRebas magas da<br />

eg faqti umniSvneloT darCebodao~. raTao netav? Tu im<br />

pirvel saukunoebSi, rodesac sarwmunoebrivi fanatikosoba<br />

umaRles wertilamde iyo moqceuli, ar miaqcevdnen<br />

yuradRebas krebis ganaCens da arc Tavis patriarqs daujerebden,<br />

maS rodisRa? es gana warmosadgenia da dasajerebeli?<br />

amas sabuTi eWirveba da, sxva rom veRara<br />

uSovnia ra, b-n T. Jordanias eWideba: `albaT baqraZis wignidan<br />

icis akakim es ambavi da Jordanias qronikebi ar waukiTxavs,<br />

sadac is amowmebs, rom am ganCinebas da epistoles<br />

mniSvneloba ar unda hqondeso`. Tumca am SemTxvevaSi,<br />

rogorc TviT marris, ise T. Jordanias `mgoniaoba~ sabu-<br />

Ti ar aris, magram mainc vnaxoT ras wers, mowmed moyvanili<br />

b-ni Jordania. `marTalia, dvinis krebaze 596 w. dadgenili<br />

iyo: yoveli kavSiri moispos qarTvelebTan, garda<br />

aReb-micemobis kavSirisa, magram am ganCinebisaTvis yuradReba<br />

albaT aravis miuqcevia, rom amazed arseni aras<br />

ambobso~. ai, ras hfiqrobs dRes b.Jordania, magram am gvari<br />

usafuZvlo mosazreba, TviT marris mosazrebisa ar<br />

iyos, sakmao sabuTia? marTalia, arseni arc, `hos~ ambobs<br />

amis Sesaxeb da arc `aras~, magram gana uTuod unda eTqva?<br />

ramdenic viciT, arc b-n marrs da arc b-n Jordanias ar<br />

uTqvamT ra zecieri mTiebis Sesaxeb. ramdenime saukunis<br />

Semdeg erTma vinme axirebulma mecnierma rom daijinos:<br />

mecxramete saukunis bolos arc mze yofila, arc mTvare<br />

da arc varskvlavebio da sabuTad is moitanos, rom<br />

marrisa da Jordanias ar uTqvamT rao _ es misi mosazreba<br />

90


Sesawynarebeli iqneba?! asea sworeT am zemoxsenebuli<br />

arsenis saqmec. `es ganCineba dRes ise miviwyebuli da mimalulia,<br />

rom Tu ara bibliografebma, sxvam aRaravin iciso~<br />

_ daamatebs b-ni marri Tavis mxriT. SeiZleba, rom iq,<br />

sadac qarTvelebi ar arian, sadme sasomxeToSi es ganCineba,<br />

rogorc gamousadegari ram, aRaravis axsovdes da an ki<br />

raT unda axsovdes? magram erTi aqac moikiTxos, saqar-<br />

TveloSi, b-nma marrma: icis Tu ara es sabuTi aqaurma<br />

somxis samRvdeloebam da mrevlis damwyvsis dros xelm-<br />

ZRvanelobs miTi Tu ara? didi pativis mcemeli varT b-ni<br />

marris, magram dajerebiT-ki ufro Cvens Tvalsa da yurs<br />

vujeriT, vidre marris da Jordanias `mgoniaobas~, miT<br />

umetes, rom Cven dRevandel dResTan gvaqvs saqme da ara<br />

gardasul saukunoebTan, romelTac sxvaTa Soris vixseniebT.<br />

b-n marri TviTonac hgrZnobs mis mier moyvanil faqtebis<br />

sisustes da, rom veRar arRvevs Cvengan moyvanil<br />

faqts, mere kidev sxva gzas adgeba. `marTalia, rom ganCineba<br />

dvinis krebisaa da abraam patriarqis epistolec<br />

iyoo, magram maggvari ram gana qarTvels-ki ar Caudeniao?~<br />

da uTiTebs erT misTana rameze, romlis gamoTqmac<br />

viTom kidec eZneleba da ercxvineba! rom mkiTxvels mar-<br />

Tla ucnauri ara egonos-ra, imas, rasac mecnieris umankoeba<br />

ver imeorebs, Cveni poeturi Tavxedoba gamoaaSkaravebs.<br />

ai, ra iyo, is saidumlo: erTi zRapruli legendaa,<br />

romelic gakvriT istoriasac mouxsenebia, magram saxalxoT-ki<br />

bevrs arc ki gaugonia, rom erTxel qarTvelebisa<br />

da somxebis samRvdeloebas baasi hqondaT: visi sarwmunoeba<br />

ukeTesiao _ somxebis Tu qarTvelebisao? rom veRar<br />

morigden, miiyvanes mSieri ZaRli da mis win dadves ori<br />

sebiskveri: erTi qarTvelebis da meore somxebis. ZaRlma<br />

ver mibeda qarTvelebisas da somxebis ki Casanslao. ai es<br />

gaxlavT is ucnauri ambavi, romelsac b-ni marri igonebs.<br />

magram aq ra aris saerTo am zRaprul oxunjobisa da istoriuli<br />

faqtebis Soris? sad legenda, romelic bevrs<br />

arc ki gaugonia da sad mTeli krebis ganCineba da patri-<br />

91


arqis epistole? aba gviCvenos erTi ram misTana b-nma<br />

marrma, rom an qarTvel ers, an mis sasuliero wodebas<br />

sadme daedginos samtro ram? piriqiT utyuari da sarwmuno<br />

faqtebi amtkiceben, rom qarTvelebs maTi sarwmunoebisa<br />

da erovnebis dasacvelaT bevrjel gareT sisxli<br />

dauTxeviaT da SigniT-ki mza-mzareulaT Tavisi sakuTari<br />

taZrebi da samlocveloebi dauTmia somxebisaTvis. nu Tu<br />

eseebi-ki aviwydeba b-n marrs?<br />

3) `cameti weliwadia, rac me somxurs vkiTxulob, aTic<br />

Sesrulda, rac mecnierulad vikvlev da jer arsad Sevxvedrivar,<br />

rom somxebis mwerlebs uar eyos da simarTliT<br />

ar moexseniebios qarTvelebio~ _ ambobs b-ni marri. mar-<br />

Tla, xan-da-xan zogierTi somxis mwerlebic iZulebuli<br />

arian xolme, rom qarTvelebi simarTliT moixsenion, magram<br />

maTi umetesoba-ki ganZrax amaxinjebs yovelifers<br />

qarTvelebis Sesaxeb da, Tu ki moaxerxa, uarsaca hyofs.<br />

sakvirvelia, amdeni xnis ganmavlobaSi, raT sul im mcire<br />

mokeTeebsa xvdeba b-ni marri da im meore umetesobis gundisas-ki<br />

veravis?! marTalia, didi survili aqvs xeli daafaros,<br />

magram TviTonac grZnobs amis mouxerxeblobas<br />

da, zemo moyvanil faqtebisa ar iyos, jer sul uarze dgeba,<br />

`arao~ _ iZaxis, mere rbilaT `hozedac~ gadadis da ambobs:<br />

`marTalia xan-da-xan somxis mwerlebi ase ara sweren,<br />

rogorc qarTvelebio: saRebavs asqeleben da fers ucvliano<br />

(e.i. SavaT), magram imaT meti ar moeTxovebaT da es<br />

kritikam unda gaarCioso~. ho, da, Cvenc amas mogaxsenebT,<br />

rom xSiraT saRebavs asqeleben, fersac ucvlian da sxvani.<br />

maS viRas esarCleba da raRaze b-ni marri?!<br />

enis Sesaxebac, rom viTomc ena imaT moeces CvenTvis,<br />

arsad ara Tqmula rao, _ amtkicebs marri, mxolod erTi<br />

somxuri wyaro (rac <strong>qarTuli</strong>dan naTargmnia)) ki ambobs,<br />

rom adre qarTvelebis enac somxuri iyoo. kidec eg gaxlavT<br />

damaxinjeba. qarTul dedanSi sweria: `yovelTvis<br />

qarTulad laparakobdeno~ da somxebs ki gadaukeTebia:<br />

`somxurado~ da marrsac sjera!<br />

92


4) yvelaze ufro is awuxebs b-n marrs, rom Cvens werilebSi<br />

mowiwebiT ver movixsenieT misi sasiqadulo moZRvari<br />

profesori patkanovi da viTom cilic SevwameT. b-n<br />

patkanovma erT Taviss TxzulebaSi gadaWriT brZana, rom<br />

qarTvelebs istoria ar hqoniaT da me-XVIII saukuneSi, mefe<br />

vaxtangma SeTxza da esec somxuri zRapridan, romelic<br />

erTma umecarma berma daswera meTerTmete saukuneSio.<br />

amaze gansvenebulma d. baqraZem Rirseuli pasuxi misca da<br />

miuTiTa ueWvel safuZvelze Tavis wignakiT: `profesori<br />

patkanovi da <strong>qarTuli</strong> istoriuli wyaroebi~. am naTelma<br />

saqmem dagvanaxa Cven, rom patkanovs an umecrebiT mosvlia<br />

es cxadi da saTvalTvalo Secdoma an da gangeb Caudenia.<br />

or cecxl Sua gamomwyvdeulma profesorma patkanovma<br />

Caylapa d.baqraZis SeniSvnebi da gaCumda. magram<br />

marri ki ar dumdeba da mainc kidev gaiZaxis: arao! arc er-<br />

Ti da arc meoreo! is sxvebsaviT patriotul meTodiT ar<br />

swerdao, radganac is mxolod sarwmunoebiT iyo somexi,<br />

Torem rusis mecnieri iyoo da misma gamokvlevam mainc<br />

naTeli mohfina istoriaso da sxvani. erTi is, rom sicrue<br />

verafers mohfens naTels da meore kidev isic, rom gagvigia,<br />

risTvis brZanebs b-ni marri patkanovze, rom rusis<br />

mecnieri iyoo? agrec rom iyos, gana rusis mecnierebi ki<br />

ar scdebian da miudgomeli arian? patkanovma somxebis<br />

sasiqadulo istorikosi _ mose xorenelic ar dazoga da<br />

eWvis TvaliT Sexedao _ ambobs marri. marTalia, magram<br />

es maSin ineba mxoloT, rodesac sxvebma, gareSeebma, miuTiTes<br />

da sul gadaTqma imasac aRar SeeZlo. kaci rom mis<br />

damnaSaobaze iZulebiT gamotydes da sxvisas ki usamar-<br />

TloT azviadebdes da cils swamebdes, gana amas miudgomloba<br />

eTqmis? bevrs amisTanebs brZanebs b-ni marri, rogorc<br />

mosarCele misi moZRvris b-ni patkanovis da, sxva<br />

sabuTi rom aRara aqvs ra _ ambobs: `1858 w. TviT<br />

baqraZemac aki eWvi Semoitana qarTlis cxovrebis siZvelis<br />

sinamdvilezeo?~ baqraZes eWvi arasodes ar Semoutania.<br />

is mxolod Cioda, rom istoriuli wyaroebi dakargu-<br />

93


la da sakmao sabuTi Cveni qarTlis cxovrebis siZvelisa<br />

xelT ara gvaqvso. ai, ras ambobda, magram es maSin iyo,<br />

rodesac gansvenebuli d. baqraZe axalgazrda iyo da pirvelaT<br />

gamodioda sarbielze. SemdegSi-ki, rodesac naxa<br />

sabuTebi da maT Soris mariam dedoflis variantica, sul<br />

winaaRmdegs amtkicebda. rasakvirvelia, rom b-n marrs is<br />

1858 wels dawerili statia axsovs da sxvebi, axlebi ki, ara<br />

scodnia!..<br />

dasasrul, rodesac sakuTari grZnoba-mofiqrebiT<br />

guls ijerebs b-ni patkanovis qeba-didebiT da masTan er-<br />

Tad sazogadoT somexTa mecnierT keTilad moxsenebiT, bni<br />

marri amas ki ambobs: `rac ram patkanovis Sromisa da<br />

Rvawlis mniSvnelobaze vTqviT, aqedan mkiTxveli mainc da<br />

mainc imas-ki nu igulisxmebs, rom viTomc is, patkanovi,<br />

ucodveli da Seucdomeli yofiliyos wvrilmanebSio,<br />

radganac qarTulSi specialisti ar iyo, rasakvirvelia,<br />

Secdomebs Tavidan ver aicdendao~ da sxva. maS, Cvenc amis<br />

meti raRa davaSaveT, rom gvirisxdeba!? axirebulia<br />

Tqvenma mzem!.. jer civ uarze dgas da mere ki `marTaliao~<br />

TviTonac imas gviCurCulebs!..<br />

5) `grens somxebi raT Seacdendneno da raT daaweriebden<br />

qarTvelebis gasakiTx rasmeo?~ _ brZanebs marri.<br />

sworeT imave mizeziT da ganZraxviT, riTac kutulsa da<br />

xvolsons daaweries, rom Tbilisi yovelTvis sasomxeTSi<br />

yofila da qarTveloba aq arasodes yofilao. sadac aTasi<br />

sxva aris, iq ratom es erTic ar iqneba SesaZlebeli?<br />

6) `somxur Jurnal-gazeTebs arasodes ar uTqvamT,<br />

rom qarTvelebs ena ara aqvT Tavisi sakuTari, rom rTuli<br />

azri gamoTqvano~ _ amtkicebs b-ni marri. `fici mwams da<br />

bolo makvirvebs~ _ es aris sworeT! im utyuar dRevandel<br />

sabuTebs, romlebic Cven xelSi gviWiravs, ganZrax<br />

mxars uqcevs da iZaxis: `eg arasodes ar yofilao!~ da bolos-ki<br />

CveulebrivaT Tanxmdeba da ambobs: `imas mxolod<br />

umecrebi sweren da mecnierebi-ki arasodeso~. ki magram<br />

Cven am umecrebis mets versad vxedavT sxvas da Tu b-ma<br />

94


marrma icis, aba gviCvenos: vin aris da vin iyo is mecnieri<br />

somexi, romelic Cven sasargebloT ambobda da ambobs<br />

rasme? dResac es umecrebi sweren da ratom is mecnierebi<br />

ar umtyuneben maT da winaaRmdegs ara sweren?! raT ar<br />

urRveven im umecrebs, romelTac sazogadoT somxoba sabuTad<br />

xelze aqvT daxveuli? da an TviTon b-nma marrma<br />

ratom ar amoiRo xma maT sawinaaRmdegoT, maSin, rodesac<br />

Cven-ki ubralo Tavis gamarTlebis nebasac ar gvaZlevs?!<br />

aq raRac sxva ambavia!..<br />

7) `qarTvelebze rom gavlena hqonda somxurs da sityvebic<br />

somxuridan miiRes, amas qarTvelebic aRiarebeno,<br />

magaliTad, saba-sulxan-orbeliani da d. Cubinovio~ _<br />

ambobs b-ni marri, magram cdeba. saba ambobs, rom, radganac<br />

Cveni Zveli leqsikoni dakarguli iyo da <strong>qarTuli</strong> ena<br />

garyvna sxva-da-sxva xalxis enebidan Semoparulma sityvebma,<br />

amisaTvis me Sevudeqi <strong>qarTuli</strong> leqsikonis Sedgenaso.<br />

aq, vgoneb, somxebis sasargebloT araa ra naTqvami. rac<br />

Seexeba CubinaSvils, gansvenebuls yoveli sityva, romelic-ki<br />

an `l~-ze dabolovdeboda an `k~-ze qarTulSi, _<br />

somxuri egona. magaliTad `mga~ anu `mka~ <strong>qarTuli</strong>a da niSnavs<br />

Semosuli puris moWras. `mamgali~ anu `namgali~ im<br />

iaraRs niSnavs, riTac mkian. es sityva somxebs Cvengan<br />

miuTvisebiaT da `mangals~ eZaxian. `boloki~ <strong>qarTuli</strong>a,<br />

radganac didi kudi da bolo aqvs am mcenares. somxebs miuRiaT<br />

da `bRoks~ eZaxian. `bina~ niSnavs samudamo adgils<br />

da `banaks~ eZaxian. am gvari ram bevria somxurSi da qar-<br />

Tuli vis raT hgonia?! Tu marTla im azris aris b-ni<br />

marri, rom <strong>qarTuli</strong> somxur sityvebidan aris Semdgari,<br />

maSin aiRos leqsikoni, magram bunovis-ki ara, _ ivane Wir-<br />

Wimelis, petriwad wodebulis, romelic X saukuneSi<br />

cxovrobda, amoweros sityvebi da maSin dainaxavs, ra migviRia<br />

Cven somxebisagan, an imaT Cvengan da maSin gaigebs,<br />

vis rogori gavlena hqonia da ra mxriT? mezobeli xalxi<br />

mezoblisagan imas miiRebs, rac imas aklia TviTon da<br />

Cvenc, ise, rogorc sxvebisgan, somxebisganac gvaqvs miRe-<br />

95


uli sityvebi: `Zunwi~, `maWankali~, `avazaki~, `sastiki~ da<br />

sxva, magram amiTi upiratesoba ar mtkicdeba.<br />

8) Cven gvqonda `krebulis~ statiaSi naTqvami, rom<br />

`<strong>qarTuli</strong> enis somxurze zed-gavlenas ucxo qveynis mecnierebi<br />

pir-iqiT amtkiceben da amas amowmebs mecnieri<br />

orientalisti gatteriasic~. amas Zalian TamamaT ukiJinebs<br />

b-ni marri da ficavs: eg ar SeiZlebodao da arc<br />

gatteriass uTqvams araferio. magram ai, ras ambobs gatteriasi:<br />

`<strong>qarTuli</strong>s SeswavliT me vcan didi mniSvneloba<br />

am enisa somxuri enis gamosakvlevado da vidre somxur<br />

enis gramatikas gamovcemdi, Sevudeqi, TviT ed. diulories<br />

rCeviT, <strong>qarTuli</strong>s Seswavlas im ganZraxviT, rom gamomekvlia:<br />

ra ekuTvnis somxurSi qarTul enas? uamisoT somxuri<br />

gramatika moklebuli iqneboda mecnierul saZirkvelsa<br />

da meTods~.<br />

amis Semdeg didi gambedaobaa b-ni marris mxriT uarze<br />

dgoma da Cveni simarTlis gatrizaveba, miT ufro, rom<br />

CveulebrivaT, ise, rogorc zemoTac vnaxeT amis nimuSebi<br />

sxva sakiTxebis Sesaxeb, TviTonve Tanxmdeba da ambobs:<br />

`<strong>qarTuli</strong>s Seswavlam bevri vera Semata ra gateriass da<br />

ar viciT, raT hgonia, rom <strong>qarTuli</strong> saWiro iyos somxuris<br />

Sesaswavlado. es saidumlo iman saflavSi Tan Caitanao~.<br />

da sxv. Semdeg ki aqve ambobs: `me TviTon ugatterasioT,<br />

Cemda TavaT, mivel im gamokvlevamde, rom <strong>qarTuli</strong> enis<br />

gavlena somxurze eWvs gareSeao~ da sxva. dideba Sens<br />

saxels, RmerTo! aba, an Cven raRas gverCoda da an<br />

gatteriass?!<br />

9) `yovlad SeuZlebelia, rom Zvel-nangrevebze somxebi<br />

qarTul zedwarweras fxekden da samagieroT somxurs<br />

awerdeno. imaT es Cveuleba ara aqvTo: me TviTon Cemis<br />

TvaliT vnaxe, rom aleqsandropolis mazris erT somexs<br />

epovna qvis jvari <strong>qarTuli</strong> warweriT da Seenaxao~. sakvirveli<br />

gakerpeba sworeT amasa hqvian!.. Cven aq Cveni TvaliT<br />

vxedavT da is ki iqidan gvarwmunebs da raRac uazro sabuTze<br />

gviTiTebs, TiTqos ar esmodes Cveni naweris azri<br />

96


da mniSvneloba!.. iq, aleqsandropolSi, sul sxva aris da<br />

aq, CvenSi, kidev sul sxva, iq, vinc is jvari ipovna, raT<br />

unda gadaefxika zed naweri <strong>qarTuli</strong>, maSin, rodesac kargaT<br />

icoda, rom is nivTi Rirebuli rame iyo da SeeZlo gaeyida?<br />

aq ki, rodesac taZrebze da cixeebze qarTul nawerebsa<br />

Slian da bagratis, daviTis, Tamaris da giorgis<br />

nacvlad arSak-marSakebs aweren, amiT isa hsurT daamtkicon,<br />

rom aq adrec sasomxeTo yofila da imaTi gavlena ar<br />

moSlilao. nu Tu es ar esmis b-n profesors da hgonia,<br />

Cven mxolod imas vamtkicebdeT, rom somxebs ise sZuldeT<br />

<strong>qarTuli</strong> nawerebi, rom sadac unda naxon, umizezoT moSlian?!<br />

ara, es kargad esmis b-n marrsac da mitomac bodiSsa<br />

hxdis somxobas: `amas umecari naswavlebi Svrebian da<br />

xalxis ra braliao?!~ saucxovoa Tqvenma mzem!.. roca<br />

umecrebi Cven winaaRmdeg cuds Cadian, maSin iZaxis b-ni<br />

marri: `eg ra mecnierebis braliao?~ roca mecnierebi _<br />

`umecrebma ra qnano?~ roca xalxi _ `inteligencias brali<br />

ara aqvso~ da roca inteligencia _ `xalxs ra moeTxovebao?~<br />

amgvari rameebiT aris gaWedili misi statia da,<br />

swore mogaxsenoT, Tu ara piradi Cveni pativis cema b-n<br />

marrisadmi, pasuxis Rirsad arasodes ar gavxdidiT am ablakatur<br />

mraval-metyvelebas. amieridan-ki am gvar rameebze<br />

Cvengan pasuxs nu elis da, Tu samecniero ram gamokvleviT,<br />

ise, rogorc SeSvenis da ekadreba mecniers, romelime<br />

simarTlisa da WeSmaritebis dasamtkiceblaT inebebs<br />

mobrZanebas Cvens daCagrul ubanSi, maSin ki didi siyvaruliTa<br />

da pativis-cemiT mivegebebiT, rom upasuxoT ar<br />

davagdoT da manamdis ki mSvidobiT!<br />

1898<br />

97


simarTle<br />

dRevandeli qarTveli ise mohgavs Tavis winapars,<br />

rogorc aCrdili mis gamomsaxav cxovel sagans:<br />

Tu erTi vinme ixsenieboda Zvelad, qarTvelic xsenebula,<br />

radganac es sityvebi: `Wirsa Sina gamagreba, ise unda<br />

viT qvitkirsao~ da `sjobs sicocxlesa naZraxsa sikvdili<br />

saxelovanio~, mcnebad hqonda gadaqceuli. iyo<br />

gul-gautexi mebrZoli, gambedavi, SemmarTi, saocari mamaci<br />

da gvariSvilobis meZiebeli, magram sxvagvarad ki<br />

esmoda maSin `gvariSviloba~: `Tu kaci kacad ar varga, cudia<br />

gvariSvilobao!~ _ ambobda. diax. cal-calke, magram<br />

SeerTebulad amas gaiZaxoda rogorc aRmosavleTi (qar-<br />

Tli), ise dasavleTi (imereTi) saqarTveloc da orive er-<br />

Tad, midioda swori gziT xelixel Cakidebuli. aviRoT samagaliTod<br />

uaxloesi dro. moadga uecrad dasapyrobad<br />

da asaoxreblad imereTs serasqiri. gvali-faSa xresilze<br />

SeCerda da iqidan uTvlis mefes: `meti gza aRara gaqvs,<br />

unda damnebdeo!~ Sejda cxenze da elvasaviT miaSura mefe<br />

solomon pirvelma pirdapir. icis, rom meomrebi gza-gza<br />

wamoewevian, Tqma aRar unda.<br />

marTla SeiZra imereTi da mesame dRes mefe jariT<br />

pirdapir udga mters da razmebad dawyobil jarsa hyofs.<br />

`memarcxene sardalo! raT mogiwyenia? _ ekiTxeba mefe<br />

agiaSvils, _ omSi mimavals saxe risxviTa da mxiarulebiT<br />

unda giRelavdes da Sen ki...<br />

_ uTvalavia mteri, batono... _ yoymaniT miugebs<br />

agiaSvili.<br />

_ uTvalavi?.. hm. ki, magram nu dagaviwydeba, rom isini<br />

momsvlelebi arian da Cven ki _ damxvduri. Sinaurs ucxo<br />

ebrZvis!<br />

_ eg xom mangrea, magram cixe Signidan gatydebao!<br />

rostom erisTavi saidumlod mxars uWers [mters], imitom<br />

98


aRar mogvaxmara raWvelebi da biZaTqveni, levan abaSiZe ki<br />

Tavis saymo-sabrZanebliT pirdapi miemxro.<br />

_ eg ori?.. araferia!.. Cvenskenac ori iqneba: RmerTi<br />

da bedi!.. am sityvebiT Sevdivar xolme momsvlel mterze.<br />

aba he! mzem ar dagvaswros!.. hka magaT!.. astyda saocari<br />

omi da jer kidev mze ar Casuliyo, Subis tarze iyo miwuruli,<br />

rom mefes gamarjvebas ulocavden!.. mokla abaSiZe<br />

da faSebic tyved Caucvivda qarTvelebs (imerlebs). datyvevebuli<br />

gvali-faSac ZRvnad moarTves mefes!..<br />

Zauxvze TaTris jari sdgas. [serasfras] gverdSi udgia<br />

Cerqez-batonic. jaris simravles nuRa vikiTxavT da<br />

mxolod isa vsqvaT, rom samoci zarbazani aqvsT. es im<br />

drosaTvis didi Zalaa, magram gul-magari megrelebi amas<br />

ar eridebian da uSiSrad midian pirdapir, miT ufro rom<br />

imerlebi udganan gverdSi da win miuZRvis mefe solomoni.<br />

atydeba saocari brZola da gamarjveba darCebaT qarTvelebs.<br />

im samoc zarbazans davlad iReben sxvaTa Soris. gaxarebulia<br />

dadiani. ocdaaT zarbazans uTmobs imerlebs<br />

da mefec TiTo orolas didebulebs urigebs: Tqven Tqveni<br />

cixeebic gaamagreT, rom mterma veRar mogbedosTo!..<br />

dasavleT saqarTveloSi (imereTSi) rom es ambavi xdeboda,<br />

aRmosavleTSi (qarTli, kaxeTi) uaresobac iyo: yoveli<br />

kuTxiT eseoda mteri, magram erekle, roca ki moaswrebda,<br />

saiTkenac miaSurebda, musrs adenda. wvrilebi<br />

rom ar viangariSoT, marto didi da SesaniSnavi omebi samocze<br />

meti aqvs gadaxdili da maT ricxvSi `aspinZisac~, _<br />

aspinZas, sadac didZal Turqobas mxars aZlevden gamoCenili<br />

beladebic, TviTon daesxa Tavze erekle. sruli darwmunebuli<br />

iyo, rom imaT mosresda, radganac rusis jaric<br />

exmareboda. magram Seiqna Tu ara brZola, rusis sardalma<br />

totlebenma uRalata, gaabruna jari da tfilisisken<br />

wamovida. imave dros aRarc memkvidrem miaSvela kaxelebi<br />

da daeca qarT-kaxeTis mefe mters. Semohkres qarTvelebma<br />

da iwyes xelCarTuli brZola. `deda SeirTos colad,<br />

99


vinc dRes am omidan cocxali gavideso!~ _ dasZaxa mxcovanma,<br />

magram Warmagma sardalma.<br />

_ `amin da krileisono!~ _ miayvires mTiulebma da astyda<br />

omi. Sedegi saarako gamarjveba iyo!.. wyalSi gadahyares<br />

TaTrebi!.. mtkvari damxrCvals veRar itevda!!.. amave<br />

dros kaxelebs guli hqonda gatexili; mosveneba ara hqondaT:<br />

qurdulad epareboden lekebi da xan aq, xan iq daecemoden<br />

xolme sofels. daaZaxebden buks, atydeboda<br />

gangaSi: `ariqa, mdevari!.. vin xarT mamaci!.. lekebi daesxnen<br />

ama da am sofels~ da sxvani... wamovardeboda zeze<br />

ZildamfrTxali mdevari; col-Svili iaraRs miawodebda,<br />

cxens Seukazmavda, isic faca-fuciT moaxteboda cxens da<br />

miaSurebda mtrisken. imas ar naRvlobda, rom marto varo.<br />

mdevari iyo. icoda, rom sxvebic, misTanebi, iqneboden,<br />

wamoeweoden gza-gza da Tu daeweoden mters, nadavls daayrevinebden.<br />

_ amisTanebi iyven Cveni mama-papebi da<br />

sultanmac ganasxvava sxva qristianebisgan: qarTvelebs<br />

firmani hqondaT, rom ubaJod Sesuliyvnen xolme<br />

ierusalimSi.<br />

maSin yvela gmiri iyo. aslan yaflaniSvili CaabezRes<br />

mTavar-marTebel ermalovs, rom qarTvelobs da rusebis<br />

ara swams rao!.. ermalovma moixmo da ubrZana, `xmali aixadeo!..~,<br />

aslans jer xumroba egona, magram bolos rom darwmunda,<br />

rom aRar mexumrebiano, gaukvirda da uTxra: `es<br />

xmali erekles naboZebia da mis metic veravin amxdiso!..<br />

Tqveni es aris da miirTvio~ _ moixsna yelis jvari da daudva<br />

win stolze. moTminebidan gamosulma ermolovma<br />

miayvira: `Sen ici, rom mag urCobisaTvis sikvdildi<br />

gekuTvniso?~<br />

_ vicio, magram arc is damviwyebia, rom `sjobs sicocxlesa<br />

naZraxsa sikvdili saxelovanio!~ _ miugo dinjad<br />

da Seupovrad gauCerda zrdilobianad. dRes ki erTi<br />

wailaparaka pristavma: qarTvelobav, iaraRi aiyareo da<br />

[danis erTac] aRaravisa aqvs mTels imereTSi!.. sofelSi<br />

rom braziani ZaRli SeiWres, momgerebeli aravin aris!!..<br />

100


gaigeben Tu ara, rom ama da am sofelSi ramdenime rusi<br />

modiso, mTeli mazra Zrwis! damtuqsveli razmidan rom<br />

ori kazaki-rusi Sevides romelime sofelSi, kmara. mTeli<br />

soflis ena Cavardeba da didi da patara sasowarkveTilebas<br />

miecema. is kazakebic, sofels rom zari dascen da gaamarTlon<br />

maTi SiSi, gulgrilad ukideben cecxls romelime<br />

saxls. maTTvvis sul erTia, petres saxli iqneba Tu<br />

pavlesi, bralianis Tu ubralosi, oRond SiSis qari ki<br />

gauyenon saerTod soflelebs! _ iwveba saxl-kari, iRupeba<br />

qoneba, magram es kidev araferi. amave dros saxlis<br />

patroni hxedavs, rom mis dedas Seuracxyofas ayeneben,<br />

cols namussa hxdian, mcirewlovan Svils sasikvdiloda<br />

hxwnian... amaebs yolifers SeCerebia gul-xel dakrebili<br />

da xmac ver amouRia, ar momklano!.. `sicocxle tkbiliao~,<br />

_ ambobs gunebaSi da madloba RmerTs, Tu gadavrCio!~<br />

Zveli Tqmuleba: `erTi yvelasa da yvela erTisaTvis~, arc<br />

ki gaugonia. piriqiT, midis da Tavisians abezRebs!.. cilsa<br />

swamebs da miT unda Tavi gadairCinos. suliTa da xorciT<br />

dacemula. kacis kvla Calad miaCnia, magram mxdalia da<br />

ver bedavs, sxvas Sehbedos. Tavisians ki, radganac icis,<br />

rom imisTvis Tavs ar gamoideben, ara hzogavs, magram aqac<br />

ragvarad? aTi an oci Tu gabedavs erTze misvlas da isic<br />

uiaraRoze. mieparebian, Soridan mokvlen da es miaCndaT<br />

vaJkacobad!.. erTi sityviT, dRes Cveni Zveleburi vaJkacoba<br />

`kudabzikobad aris gadaqceuli da adamianoba _<br />

nacarqeqiobad~...<br />

ase gardaiqmna xalxi sul erTi saukunis ganmavlobaSi<br />

da visi bralia es? _ ruseTis biurokratiis da misi mmar-<br />

Tvelobisa CvenSi. magram sanam amis damtkicebas SevudgebodeT,<br />

cota unda gadavuxvioT ganze, mivmarToT istorias<br />

da mere isev davubrundeT am sakiTxavs.<br />

uxsovar droidan misTana xalxi ar gamoCenila, rom<br />

saqarTvelos ar daZgerebodes da damxoba misi ar moendomebios.<br />

da es sastikoba imiTi iyo gamowveuli, rom saqar-<br />

Tvelo sakuTris el-feriT erTxelve [arCeuli] gziT mi-<br />

101


dioda da aravis emorCileboda, rom mis zne-Cveulebas<br />

gadahyoloda. saberZneTma, asureTma, babilonma, arabeTma,<br />

romma, vizantiam, da bolos, mongolebma, TaTrebma<br />

bevrjel moaoxres da gadalekes xolme stiqionuris ZaliT,<br />

magram xangrZlivad Sig fexis mokideba mainc ver<br />

SeiZles da mTebSi droebiTad Sexiznuli qarTveloba<br />

mtris wasvlis Semdeg Camodioda barad da Zvel Stoebze<br />

isev amoiyrida xolme axali qarTveloba, magram Soreulebma<br />

is ver moaxerxes, rac mezobelma sparseTma dRe<br />

daayena!.. yaenebi mosvenebas ar aZlevden!! Sah abazi pirveli<br />

darwmunda, rom im xalxis dapyroba, romelsac Tavisi<br />

erovneba rjulSi ganuxorcielebia, Znelia, Tu rjuli ar<br />

gamoecvala da moindoma deda-miwis piridan maTi amofxroba<br />

da saqarTvelos simagreebis ki TviTon daWera.<br />

tyved wayvanil qarTvelebs sparseTSi gzavnida gadasasaxleblad<br />

da imaT nacvlad saqarTveloSi TaTrebs asaxlebda.<br />

ganaxevrda qarTl-kaxeTi, magram arc es naxevroba iSlida<br />

Taviss qarTvelobas!.. miT ufro, rom dasavleT<br />

saqarTvelo amoRebuli hyavda mizanSi stambols, riTac<br />

droze sargeblobden imerlebi da sparselebsac surams<br />

iqiT fexis gadadgmac ar SeeZloT. marTalia, mravali<br />

saukunoebis ganmavlobaSi, am ubedur yofaSi iyven qar-<br />

Tvelebi, mters igeriebden, magram Tavisi samefo da saku-<br />

Tari elferi ar daukargavT, sanam rusebze ar midga jeri.<br />

rusebis politikam ki bolo mouRo mravaltanjul<br />

saqarTvelos.<br />

petre didma Cveulebrivis SorsmWvretelobiT gadaiwyvita<br />

gunebaSi, rom Tu ruseTma fexi ar moikida aziaSi,<br />

marto evropiaSi xeiri ar daeyrebao da kidevac gailaSqra<br />

darubandisaken. undoda sparseTs daaxloeboda da zogierTi<br />

adgilebi kidevac daiWira kaspiis napirebze... magram<br />

adgilobrivma bunebam umtyuna da iZulebuli gaxda jerjerobiT<br />

SeeCerebia ganZraxva. _ ekaterine meorem, romelic<br />

scdilobda yoolifris Sexedvas petres TvaliT, mixvda,<br />

rom aziaSi fexis Casadgmelad kavkasionis dapyrobaa<br />

102


saWiro. imas ki ise ver daipyrobs, Tu saqarTvelo an<br />

mtrobiT da an moyvrobiT ar Caigdo rogorme xelSi. magram<br />

samtro mizezi rom ara hqonda ra, meluri moyvroba<br />

moindoma!.. Reneral-poruCikma potiomkinma iTxova mefe<br />

erekles qali, anastasia batoniSvili da pirobasa sdebda,<br />

rom duSeTSi daesaxleboda, Camoiyvanda rusis jars da<br />

darialis xeobas gaamagrebda, rom mteri veRar Semosuliyo.<br />

aq ganZraxva sul sxva iyo: undoda, rom gaxsnili gziT<br />

Semoeyvana rusebi saqarTveloSi, rac ZaladobiT SeuZlebeli<br />

iyo! _ mefe miuxvda am veragul ganZraxvas Tu<br />

iukadrisa: ubralo generali rogor mibedavs qalis Txovaso,<br />

uari SeuTvala da aRar moxda saqme. maSin ruseTi<br />

sxva gzas unda Sedgomoda, rom ganzraxuli azri sisrule-<br />

Si moeyvana da kidevac male mieca SemTxveva.<br />

TiTqmis sasowarkveTilebamde misuli saqarTvelo xelaxlad<br />

isev gamoabruna ereklem. am `patara-kaxma~ [ ] 1 samefo<br />

da imdenad SezRuda sparseTi da osmaleTi, rom isini<br />

iZulebuli gaxden, SuRli SeewyvitaT saqarTvelos mefeebTan<br />

da samegobro kavSiri daeWiraT. ai, maSindeli<br />

sruli tituli erekle mefisa: `mefe qarTl-kaxeTisa, memkvidre<br />

da mflobeli samcxe-saaTabagosi, mTavari borCalosi,<br />

mTavari [ ], 2 mTavari Sirvanisa, mTavari da mfarveli<br />

ganjisa, erevnisa da sxvaTa mTavarTa. aqedana sCans, rom<br />

man aRudgina Zveli, TviTqmis, dakarguli dideba saqar-<br />

Tvelos. imave dros dasavleT saqarTveloSi hmefobda<br />

solomon-didi, kaci saxelganTqmuli da SorsmWvreteli,<br />

romelic mxars aZlevda qarTl-kaxeTis mefes _ erekles<br />

da osmalebsac saqmes uWirvebda. erTi sityviT, saqarTvelos<br />

mdgomareoba im dros gamovargisebuli iyo. sworeT<br />

im dros ruseTma gamoucxada omi osmaleTs da ekaterine<br />

meorem ministr nikita paninis piriT SemouTvalaT saqar-<br />

Tvelos mefeebsac: `Tqven rogorc erTmorjule Cemi da<br />

1 sityva ar ikiTxeba.<br />

2 sityva ar ikiTxeba.<br />

103


jvris Tayvanismcemelni, valdebuli xarT gaswyvitoT<br />

yovelive kavSiri mahmadianebTan da omi gamocxadoT maT,<br />

rom Cven, saqristiano samefoebi amieridan xelixel micemuli<br />

vidodeT erTis gziTa~. saqarTvelos mefeebma ver<br />

warmoidgines, rom mefuri sityva gatydeboda da politikac<br />

xSirad simarTles Ralatobs, daijeres ekaterines<br />

aRTqma, gaswyvites kavSiri, gamoucxades omi osmaleTs da<br />

kidec gaeben maxeSi. marTalia, maSveli jari rusebisa<br />

Camovida saqarTveloSi totlebenis winamZRolobiT, magram<br />

rac maSin im totlebenma Caidina, dafaruli aRar<br />

aris: `aspinZis omSi~ uRalata mefes da gamobrunda, xuTi<br />

Tve adga Sorapnis cixes da vera gaawyo ra, sadac (16)<br />

Teqvsmeti Turme mecixovne iyo da meti ara. es mere gaiges,<br />

roca solomonma ieriSi miitana marto imerlebiT da erT<br />

dRes aiRo; quTaisSi rom Cavida totlebeni, [ ] 1-dan zarbaznebi<br />

dauSina qalaq quTaiss da SesaniSnavi Senoba<br />

bagratis taZari maSin daangria da gaudga gzas foTisken.<br />

gzaT mimavalma geguTis nacixvarSi Seiyvana jari da Rame<br />

gaaTevina da mere miadga foTs, rom zRviT wasuliyo,<br />

magram aqac did-gansacdelSi koRoebma, civebam dascada<br />

da naxevarze meti megrelebs CauvardaT xelSi. sworeT im<br />

xanebSi filosofosi volteri weriliT ulocavs ekaterines,<br />

rom Seni jari da sardlebi imarjveben saqarTveloSi<br />

da saocari cixe geguTi auRia totlebenso. _ es ki araferia,<br />

totlebenma ekaterine moatyua da voltermac<br />

ekaterines daujera da geguTis ubralo cixe meore gibraltari<br />

egonaT. saqme is aris, rom cxadaTa sCans rusebis<br />

ganZraxva: saqristianos moxmareba ki ar edvaT gulSi,<br />

saqarTvelos rogorme xelSi Cagdeba undodaT, rom moexerxebinaT<br />

da amitomac Caugdes martoka xelSi TaTrebs.<br />

maSindeli politikuri mosazreba ruseTis is iyo, rom<br />

saqarTvelo dauZlurebuliyo da iZulebuli gamxdariyo<br />

Zala-uneburad miemarTna ruseTisTvis. 1795 w. xoja xanis<br />

1 sityva ar ikiTxeba.<br />

104


Semoseva da tfilisis aoxrebac am azriT iyo gamowveuli;<br />

cixe Signidan gatydebao, tyuila ki ar aris naTqvami!..<br />

saqarTvelos damcirebas maSin rom erTi mxriT ruseTi<br />

ucdida, meore mxriT isini scdilobden damxobas, visac<br />

mis naoxarze undoda Tavisi aego. magram tfilisis aReba<br />

kidev ar niSnavda saqarTvelos sabolovod damxobas. jer<br />

erTi, rom xoja-xans ar SeeZlo surams iqiT, imereTisken,<br />

sadac ori wili saqarTvelo iyo, fexi gadaedga da meore<br />

is, rom TviT qarTl-kaxeTic daupyobeli daurCa xoja<br />

xans da siCqariT gabrunda sparseTisaken. da meored rom<br />

wamovida dasapyroblad, gzaSi mokles. am dros garegan<br />

mousvenarobas, Sinagan ganxeTqilebas da erekles Rrma<br />

moxucebulobas zed daerTo sneulebac da yovelive aman<br />

iqamdi miiyvana gmiri mefe, rom moasurva ruseTTan Seer-<br />

Teba, magram iseTi ki ara, rogorsac dRes vxedavT. imas<br />

undoda, rom samefo xel-SeuSleli yofiliyo da mxolod<br />

sagareo politikaSi damoCileboda ruseTs. es survili<br />

kidevac moiyvana sisruleSi misma memkvidrem, giorgi XII m<br />

1800 wels. maSin ruseTsa da saqarTvelos Sua daidva ficiTi-mtkiciTi<br />

xelSekruloba, romlis ZaliTac unda<br />

dakmayofilebuliyo orive mxare. es piroba mefem da zogierTa<br />

didebulebma Sehkres rusebTan, xalxs arc ki gaugia<br />

da mitomac xalxSi amboxeba moxda, magram raRa dros,<br />

rom rusobam CvenSi fexi moikida da Zaladobaze dadga...<br />

ra piroba? risi piroba? rac Cven gvsurs, is unda moxdeso.<br />

dauwyes ngreva saukunoebiT dawesebul wes-wyobilebas<br />

CvenSi, rom maTi saxsenebelic aRar yofiliyo da Seudgen<br />

axals, Tavisas. mas aqeT sworeT erTi saukunea da xalxmac<br />

idResaswaula, viTom, es bednieri movlena, SeerTeba, magram<br />

ras vanbob, rogor Tu xalxma? ormilion xalxSi _<br />

mxolod ramdenime asma kacma Tu itlinka da isic Renerlebma<br />

da garusebulebma. xalxs monawileoba ar miuRia!<br />

mazris ufrosebma moaxsenes mTavrobas, rom xalxs sixarulSi<br />

ar miuRia monawileoba, erTi zaric ar dakrula,<br />

rom paraklisi vismes gadaexadoso! ase... is guli xalxis<br />

105


marTali iyo da an ki ra marTebda qarTvel xalxs sasixarulo,<br />

rom asi wlis ganmavlobaSi rusebis xelSi ukanukan<br />

Sedioda... ruseTi hxedavda, rom is xalxi, romelmac<br />

rjulSi erovneba ganixorciela da iZaxis: `Wirsa Sina gamagreba<br />

ise unda viT qviTkirsao!~, Zneli dasamonebelia,<br />

sanam sarwmunoeba ar CamoerTmeva da zneobiTad ar daecemao.<br />

es ganiZraxa da xeli Seuwyo mis dacemas. cxovrebis<br />

yovelgvari sarbieli daiWires rusebma xelSi da xafangad<br />

mouwyves xalxs, rom rjuli, aRzrda, samjavro da sxva<br />

yoliferi mitom undodaT, rom xalxSi suli moeklaT da<br />

mere ufro advilad gaerusebiaT. da Tu es aRar moxerxdeboda,<br />

qarTveloba [amoefxvraT] da maT adgilze rusebi<br />

daesaxlebiaT. aviRoT magaliTebi:<br />

1. [axali] rjuli<br />

zemoTac gviTqvams, qarTvelobam sarwmunoebas Seukav-<br />

Sira erovneba. erTi meores Seusisxlxorca, Zvelad qar-<br />

Tveli hniSnavda qristians da qristiani qarTvels. mahmadianTa<br />

rjulis devnam ufroc gaamtkica rjuli da mas-<br />

Tanve erTad erovnebac. ase rom, ruseTs Cabarda eklesia<br />

gaspetakebuli da SeubRalavi da Tanac gul-gautexeli<br />

eri, marTalis da sworis gziT mimavali. xalxs rom gareSe<br />

mteri moSordeboda ruseTis meoxebiT, rogori [aqaurebis]<br />

imedic iyo, maSin qarTveloba im Zalasac, mtris mosagerieblad<br />

rom xarjavda, Sinaur moZraobaSi daxarjavda<br />

da dRes didad dawinaurebuli iqneboda, magram es ewinaaRmdegeboda<br />

garusebis programas da sul sxva gzaze daayenes<br />

qarTvelebi. erovnebis dasaviwyeblad ueWvelad<br />

rjulic unda daeviwyebinaT da kidevac Seasrules Tavisi.<br />

dRes qarTveli urjuloa: aRar swams eklesia, msoflio<br />

krebis dadgenileba, yvela daiviwya da erovnebazedac gagulgrilda.<br />

wyali ereve cecxls, magram Tu cecxlma wya-<br />

106


li miimwyvria rogorme, cudad aatirebs!.. sworeT isea<br />

gulic: guli ereva kuWs, magram Tu kuWma rogorme eSmakobiT<br />

xelSi Caigdo erTxelve guli _ morCa, gaTavda! ras<br />

ar aqmnevinebs. qarTul eklesias did-Zali sakuTreba,<br />

didZali qoneba hqonda, ase rom, ara Tu TviTon hyofnidaT,<br />

zurg-momagrebuli qvriv-oblebsac ewevoda. is qoneba<br />

saxelmwifom CamoarTva. dReidan TviTon me vupatroneb<br />

qarTvel sasuliero wodebasao. gadaayena msoflio krebisagan<br />

dadgenili kaTalikosi da mis magierad daayena rusi<br />

_ ekzarxosi, misca programa axali da mianiWa Zalac. maTi<br />

programa imaSi mdgomareobda, rom Zveli yoliferi daeviwyebia<br />

xalxisaTvis!.. <strong>qarTuli</strong> saxareba uwminduria, radganac<br />

ZaRlis enazea dawerilio, _ ambobden, _ qarTvelebs<br />

wmindanebi vin misca, maTi eklesia ra eklesiaao da<br />

sxvani! _ seminariaSi da sasuliero skolebSi <strong>qarTuli</strong><br />

mospobil iqna. qarTulad wirva-locva unda moespoT da<br />

nacvlad SemoeRoT `sloviani~, romelic TviT rusebsac<br />

ar esmisT.<br />

aTas gvar sagulisxmo magaliTidan movitanT erTs da<br />

isic sakmarisi iqneba, rom Cveni hazri daasabuTos. winaT<br />

qarTvelebs iseTi SiSi hqondaT da pativis cema saydrisa,<br />

rom, ara Tu TviT ekklesiaSi, galavanSiac rom gdebuliyo<br />

Zvirfasi ram, veravin gabedavda xelis mokidebas da<br />

gamotanas. am ocda aTis wlis wineT gelaTi gaiZarcva da<br />

imas mohyva sxva saydrebisa da monastrebis Zarcvac. samkaulebi<br />

gamohqondaT da cxadaT mihqondaT. imave dros<br />

CvenSi arsdeboda `qristianeTa [aRmdgenlebis] sazogadoeba<br />

kavkaziaSi~ da bevric monaTles afxazeTsa da svaneT-<br />

Si, rogorc maTi angariSidana sCans. _ naTliden da Zalian<br />

magraTac: radganac axalmonaTluls eZleoda monaTvlis<br />

dros ramdenime abazi da erTi jvari, erTi da<br />

igive piri Turme aTjer da ocjer inaTleboda sxva da<br />

sxva saxeliT da erTi aTad da ocad gamodioda angarisSi.<br />

svaneTSi da afxazeTSi, magaliTad, gamodga axlad gaqristianebuli<br />

(Tumca qristianebi iyven adrevac), rom mcxov-<br />

107


ebTa ricxvs erTi samad aRemata. _ am sazogadoebam, romelic<br />

amgvar angariSs adgenda, rasakvirvelia, daimsaxura<br />

sinodis ndoba. am sazogadoebam sxvaTa Soris urCia<br />

sinods, rom <strong>qarTuli</strong> eklesiebidan gamoetanaT xatebisadmi<br />

Sewiruli samkaulebi, gaeyidaT, fulad eqciaT da<br />

sxvani. _ sinodma neba darTo da sinodis kantoramac<br />

gamoacxada maTi gayidva. hyidden oqro-vercxls, beWdebs,<br />

sayureebs, xatebidan amonaZrob Tvlebs, [_] 1 ydebs da<br />

sxvani... am nivTebis yidva yvelas SeeZlo, ra rjulisac<br />

unda yofiliyo, oRond fuli ki mieca. _ pirvelad aman<br />

Zalian gaaoca xalxi, imas hxedavda, rac TaTrebis Semosevis<br />

dros iSviaTi iyo, da saswauls eloda: ekklesia moigerebs<br />

mis gamZarcvelebso, magram drom gaiara da xma veravin<br />

amoiRo, nel-nela SeeCvia. ifiqra, rom albaT ar hqonia<br />

saydars Zala, Tvara rogor gaaglejinebda Tavso?..<br />

tyuili yofila yoliferio da TviTonac mihyo xeli. dRes<br />

saydrebs mcvelebi ayenia da qurdebs zarebis rekiT afrTxoben.<br />

es maSinve windawinve [dasanaxavi] ki iyo, rom es<br />

Sedegi unda mohyoloda uwmindesi sinodis gankargulebas,<br />

magram cenzura kriWaSi idga da vis amoaRebiebden<br />

xmas? axali moZraoba rom Semovida ruseTSi, qarTvelma<br />

efiskoposebma gabedes da ukmayofileba gamoacxades.<br />

maTma warmomadgenelma efiskoposebma leonidma da kirionma<br />

xma aimaRles sinodSi da moiTxoves avtokefalia, ese<br />

igi, saqarTvelos eklesiis damoukidebloba. magram es<br />

CamoSorebas ki ar hniSnavda! arc [wvalebloba] Semodioda<br />

qarTvelebis eklesiaSi da arc reseTs uarsa hyofden.<br />

mxolod undodaT, rom Tavisi Sinagani saqme ase gafuWebuli<br />

ekzarxosebis xelSi, rogorme TviTonve Sinaurulad<br />

moewes-rigebinaT da miT qristianoba gamoebrunebiaT. _<br />

am gvar moTxovnilebas win ara daudgeboda ra, magram<br />

biurokratiam itkica _ Sexta da Semotrialda... Zveli<br />

uflebis dakargva ar iama biurokratias da mihmarTa<br />

1 sityva ar ikiTxeba.<br />

108


Cveulebriv saxriko [_]. 1 vostorgovis mowafeebi datrialden<br />

CvenSi. mRvdlebs eubneboden: kaco, ram gadagriaT,<br />

cecxlSi rad vardebiT? dRes xom pencia da jamagiri<br />

mTavrobisgan geZlevaT? avtokefalia rom mogeces, maSin<br />

xom mogespobaT da col-Svili SimSiliT gagiwydebaTo!..<br />

_ ki, magram maSin im CamorTmeul Zvel saeklesio mamulebs<br />

xom dagvibrunebeno, ai magaliTad, rogorc somxebs<br />

daubruneso? aZlevden pasuxs. arao _ ganagrZobden mqadageblebi<br />

_ odesme egeba dagibrunon, magram es ambavi<br />

didxans gastans, bevri wyali Caivlis da Tqven Tqveni dagemarTebaTo...<br />

aman marTla Caafiqra zogierTebi da ima-<br />

Tac wamoayrantales: ar gvinda avtokefalia, isev ase unda<br />

darCeTo... Tumca es zogierTebi cota arian CvenSi da<br />

maT naTqvams ra yuradReba unda mieqces, magram ruseTis<br />

biurokratiam ki xeli Cahkida da ambobs: ai yvelas ara<br />

hsurs... da mec ara var darwmunebuli, rom avtokefalia<br />

<strong>qarTuli</strong> ekklesiisaTvis saWiro iyoso... `mizez-mizezao,<br />

dos marili akliao~, amisi ar iyos, Torem is zogierTebi<br />

ra saxsenebeli arian maSin, rodesac mTeli qarTl-kaxeTisa<br />

da imereTis samRvdeloeba avtokefilias Txovilobs?<br />

TviT ieso qristem Tormeti mociquli airCia da im TormetSi<br />

erTi gamcemeli, iuda, gamodga. magram amiTi qristianoba<br />

uarsayofeli ar gamxdara!.. erTi da ori iuda rom<br />

ramdenime aTasSi gamoerios ra saTqmelia? magram eh... raca<br />

vsqviT, isica kmara... da axla gadavideT meore magaliTze...<br />

Svilebis aRzrdaze, saswavleblebi rom gamarTes<br />

CvenSi da axalTavobis aRzrda Caigdes xelSi, maSin SemoiRes<br />

misTana antipedagogiuri wesebi, romelic mxolod<br />

grZnoba-gonebas uxrwnida axalgazdebs, rom ufro male<br />

garusebul iyven. maTi cda is iyo, rom dedaena moespoT<br />

yvelgan, daeviwyebiaT warsuli, SeegonebiaT, rom mTeli<br />

Cveni warsuli, ori-sami aTasi wlis ganmavlobaSi, ugnurebisa<br />

da ubedurebis meti ara hyofila ra da mxolod garu-<br />

1 sityva ar ikiTxeba.<br />

109


sebas SeuZlia Cveni gamobruneba!.. visac dedaena daviwyebuli<br />

hqonda da rusulsac moskovurad gamosTqvamda, is<br />

iyo mxolod mosawoni. sagnebsa da maT Seswavlas yurs aravin<br />

aTxovebda. qarTvelma pedagogebma iucxoves, brZola<br />

iwyes, magram ra gamouvidodaT, maSin rodesac yovelgvari<br />

dawesebuloba xelixelCakidebuli modioda? dahyares<br />

iaraRi da moidrikes qedi. mxolod zogierTebma sTqves:<br />

`araobas cal uReli xari sjobiao~ da Seudgen saqmes,<br />

egebo cotas mainc gamovrCeT da qors rom wiwili miaqvs<br />

`hau! hau! mainc SevaZaxoTo!.. rac erTma maTganma iakob<br />

gogebaSvilma Caidina da aitana, mxolod rom saarakoa. am<br />

yvelasagan niWier pedagogad cnobilma kacma saxelmZRvaneloc<br />

ki bevri Seadgina, magram adgilobrivma mTavrobam<br />

ver Sexeda kargad da mis WeSmarit pedagogobas farisevloba<br />

dauyena win: erT uniWo saxalxo direqtors Seadgenia<br />

saxelmZRvanelod munjuri metodi da miTi dauwyo<br />

tanjva axalgazrdobas. sityva rom aRar gavagrZeloT, movitanT<br />

mxolod erT magaliTs, Tu sanamdi miawia adgilobrivma<br />

meliaobam: 1871-Si saqarTveloSi CamobrZanda xelmwife-imperatori<br />

da sityvierad ganacxada survili: `rac<br />

undaT qarTvelebs, mTxovon da mec vecdebi asrulebaso~.<br />

mesamoce wlebis moRvaweebma moindomes eTxovaT universiteti<br />

da an sxva rame maRali saswavlebeli, magram maSindeli<br />

mTavar-marTeblis kancelariis marTveli, baron<br />

nikolai gaxda amis winaaRmdegi; moixmo damsaxurebuli<br />

Renerlebi da urCia maT, rom amgvaris TxovniT ar SeewuxebiaT<br />

xelmwife da eTxovaT mxolod `kadetebis korpusi~<br />

tfilisSi. _ ra ganZraxva iyo da ra enaRvleboda barons,<br />

rom maRali saswavlebeli daarsebuliyo tfilisSi? im tipis<br />

dabal saswavlebels, rogoric [aris kadetTa] korpusi,<br />

xom umisoTac apirobden imxanebSi da Txovna raRa<br />

saWiro iyo?.. amis mizezs agixsniT, magram jer ki unda<br />

gadavuxvio ganze.<br />

erTxel megreliis Tavadma gamasinjvia misi biblioteka<br />

da werilebSi sxvaTaSoris vasil osifiC bebuTovis we-<br />

110


ilic Semxvda Semdegi Sinaarsis: `[mamao] daviT _ swerda<br />

daviT dadians _ Sen mogisurvebia, rom daviT aRmaSeneblis<br />

mibaZviT weliwadSi ormoc-ormoci axalgazda megreli<br />

gagzavno xolme ucxoeTisaken swavla-ganaTlebis misa-<br />

Rebad da rCevas me mekiTxebi? ra unda girCio mis meti,<br />

rom gons moxvide?! _ viri rom raSad gadaiqces, Tavs aRaravis<br />

gaaxedniebs. dRes Tu Sen mTavari xar, batoni da<br />

megrelebic gemorCilebian, es imitom, rom ara ician ra da<br />

raRai ki Sen ganaTlebas Seitan samegreloSi, maSin Sens<br />

mTavrobasac unda gamoeTxovoo~. sworeT am azris iyo<br />

adgilobrivi rusobac im dros saqarTvelos Sesaxeb da<br />

baron nikolaimac im ganZraxviT ar moisurva tfilisSi ma-<br />

Rali saswavlebeli! _ eh, ase iyo, Tu ise, axla raRa dros<br />

gamodgomaa, magram ise ki moxda maSin, rom qarTveloba<br />

orad gaiyo: zogs undoda maRali saswavlebeli da zogic,<br />

Renarlebis ayoliT, korpuss sjerdeboda. da saerTod<br />

gadaswyvites: rogorc axali Taobidan, ise Zvelidanac unda<br />

arCeul iyo oTx-oTxi kaci da imaT mindoboda saqme. _<br />

axali Taobis mxriT iyo i. TarxniSvili, akademikosi, maSin<br />

axalgazda da droebiT Camosuli CvenSi. xmebi Tanasworad<br />

gaiyo, magram Zvel Taobam gadaiyvana Tavisken axal-Taobis<br />

wevri b. RoRoberiZe da xmis umetesobiT korpusis<br />

daarseba iTxoves. _ am korpusSi marto mkvidri qarTveloba<br />

unda mieRoT xolme da arc es eWaSnikaT rusebs. mar-<br />

Talia, mefuri sityva ar gatydeba, magram Tavs ki Semoevleba<br />

da aqedan SeekiTxen umaRles mTavrobas: `mkvidrebad,<br />

marto qarTvelebi vigulisxmoT, Tu is rusebic,<br />

romelnic saqarTveloSi dabadebulan da gazdilano?~ _<br />

rusebico! _ mouvidaT pasuxi. _ es keTili, magram im Cinovnikebma<br />

raRa qmnan, ruseTidan rom col-SviliT Camodian<br />

saqarTveloSio? maTi Svilebi miviRoT korpusSi, Tu<br />

karebi dauketoTo? _ miiReTo! mouvidaT brZaneba. _<br />

eseni rom [gairiges], maSin aqve Seudgen sxva gvar xriks:<br />

didi moTxovnilebaa da sakonkurso ekzamenebi unda dav-<br />

111


niSnoTo!.. daniSnes da rasakvirvelia, qarTvels, Tu misi<br />

ded-mamis ojaxi gadarjulebuli ar iyo, ar iRebden. _ es<br />

erTi magaliTic sakmarisia mis dasamtkiceblad, Tu rogor<br />

mihyavdaT CvenSi swavla-ganaTleba am asis wlis ganmavlobaSi.<br />

_ grZnoba-goneba galayebuli qarTveloba daeca<br />

suliT da daadga gadagvarebas, ese igi, TviT arsebobis<br />

mosaspobel gzas. _ gadavideT mesame magaliTze _<br />

samsjavroebze.<br />

ruseTma rom axali reformebi SemoiRo Tavis saxelmwifoSi,<br />

saqarTvelosaTvis gadaasxvafera zogierTi ram<br />

kanoni, viTomda im ganZraxviT, rom adgilisa da istoriulis<br />

Sesaferad miudgeso, magram mTavari niSani sul sxva<br />

iyo: garuseba da garuseba!! meti ara feri!.. _ magaliTad,<br />

Sida ruseTSi msajuls xalxi irCevda TavisTvis, aq ki,<br />

CvenSi mTavroba niSnavda, rom sadave ar gaeSva xelidan. _<br />

iq nafici arCeuli msajulebi iyven, aq mTavroba niSnavda,<br />

da niSnavda misTanaebs, romelTac Cveni qveynisa da xalxis<br />

ara gaegebodaT ra!.. iq yvelas SeeZlo Tavis dedaenaze<br />

SeeCivla msajulisaTvis, rac awuxebda da gulSi edva. aq<br />

ki ueWvelad ucxo enazed, rusulaT gadaeca da Tu Tvi-<br />

Ton ver moaxerxebda, sxva vinme eSovna mis magier molaparake<br />

da saCivaric rusulad yofiliyo dawerili. am<br />

garemoebam iseT cecxlSi Cahyara xalxi, rom qveynis mcarcvel<br />

ablikatebs unda Cavardnoden xelSi, radganac nafici<br />

veqilebi TviTo-orola groSisTvis ar wamohyveboden<br />

[mTxovnelebs]. aman gaaRariba xalxi da miiyvana iqamdi,<br />

rom samarTali aRara swamda da ukuRmarTobis mona gaxda.<br />

sudisagan gamarTlebuli, SeeZlo administracias Tavis<br />

Tavad gaegzavna cimbirSi... daekarga. kidevac bevri<br />

Caidina amisTana saqme. _ Cven aq sami umTavresi cxovrebis<br />

sarbieli movitaneT samagaliTod, magram yovelgvari<br />

sarbieli, wvrilmanic ki, maxed hqonda xalxs dagebuli.<br />

yvelas erTad saocaris [iezuituris] SeTanxmebiT mihyavda<br />

erTi gziT, rom garusebis karamdi mieyvana. da am gvar-<br />

112


ma, mTeli saukunis, mecadineobam wes-wyobilebaSic unayofod<br />

ar Caiara: xalxi daeca suliT, xorciT da gairyvna. _<br />

misi gamobruneba, mxolod imas SeuZlian, rom isev ise gaqarTveldes<br />

da rac saukunoebiT keTilSesisxlxorcebia<br />

advilad ar [gaiSoros]. jer unda suliTa da xorciT amaRlden<br />

isev, rom mere, Tu sasargeblod dainaxven, kidec<br />

SeekavSiron rusebs Zala dautaneblad. eklesia unda damoukidebeli<br />

iyos da TviTon mouaros Tavis Tavs, rom es<br />

asi wlis ukuRmarToba gamoasworos. swavla-ganaTleba<br />

unda im eniT daviwyoT, romelic ufro esmis, deda eniT,<br />

ise rogorc pedagogika moiTxovs da ara enis amoglejiT!<br />

adgilobriv kanonebs pativi edvas da samsjavroebic maT<br />

xelSi iyos, rom samarTali da ara ukuRmarToba Semoqondes<br />

xalxSi! _ ai amas moiTxovs avtokefaliac da avtonomiac<br />

da ara imas, rom viTom qarTvelebs undodesT sul<br />

CamoSoreba, gancalkeveba an Tavis calke samefoze fiqri!<br />

amas an biurokratiuli cbiereba ityvis da an mtknari ugnureba!<br />

_ kaci imas unda eZebdes da hkidebdes xels, rac<br />

dro da Jams Seefereba da ara ocnebis nayofs! biji bijze<br />

unda gadaidgas!.. visac odaSi Sesvla unda, unda safexurebi<br />

erTi meoreze aiaros da ise miadges karebs, Torem<br />

xtunviT Sors ver wava!.. eseebi rac aq mogaxseneT, sneulsaqarTvelosaTvis<br />

[ ] 1 gvaqvs dasaxuli da [Tu] eseebi ver<br />

movipoveT, maSin unda gamoveTxovoT yolifers, magram<br />

unda gvaxsovdes ki Zveli andaza: `sjobs sicocxlesa naZraxsa,<br />

sikvdili saxelovanio~.<br />

1 sityva ar ikiTxeba.<br />

[1901]<br />

113


[social-demokratebi da maTi Sexedulebebi]<br />

as welze metia, rac saqarTvelo Zilma waiRo da dResac<br />

kidev buranSia. yovelgvar sarbielze bargSenasvams<br />

xandaxan, sam weliwadSi erTxel, roca kenWis yris dro<br />

mova, ZaldatanebiT gamoaWyetineben xolme Tvalebs da<br />

imasac mitom, rom kenWis keTilad moxmareba ar SeuZlia.<br />

rogorc axalgamoRviZebuls mzis sxivebi sWris Tvalebs<br />

da verasa hxedavs, ise sabralo Cveni xalxic veRar umar-<br />

Tavs Tvals dRevandeli cxovrebis Wiats, barbacobs,<br />

aqeT-iqiT exleba, areulobas axdens SinaurobaSi da vnebis<br />

meti vera moaqvs ra da ager naxevar saukuneze metia,<br />

rac arCevnobiTi ufleba moniWebuli gvaqvs, magram vera<br />

vxmarobT TviTon Cvenve, ukuR-marTad gamozrdilebi.<br />

kenWis yris ufleba jer-jerobiT mxolod samgvaria: mar-<br />

Slebis asarCevi, bankis mmarTvelobis da saxelmwifo sab-<br />

Wos deputatebis, am bolo xanSi SemoRebuli. marSlebis<br />

arCeva kuWzea damyarebuli: quTaisSi zuTxi sWris da tfilisSi<br />

ki TarTgelaqnuri, wyal-wyalaa da mitomac aras<br />

vityvi imaze, bankis amrCevlebis droSaze ase sweria:<br />

`aqamde sxvebi sWamden da axla kidev sxvebma sWamono~. arc<br />

amaTze Rirs xmis amoReba. dagvrCa mxolod mesame: kenWobia<br />

deputatis asarCevaT. aman samad gahyo qarTveloba:<br />

social-demokratebad, federalistebad da nacionalistebad.<br />

eseni erTsa da imave kurdRels misdeven. magram ise<br />

ki areviaT gza da kvali, rom erTmaneTs eRobebian win. es<br />

sami gundi erTmaneTis wevrs sasikvdilod ara hzogven da<br />

miT [amRvreven] Sinaur saqmeebs. axirebul monadiresaviT<br />

aq, Sin xelSi dasaWer Citebs uSveben da haerSi momfrinal<br />

qors ki misdeven dasaWerad da imasac uxerxulad, mxolod<br />

`hau! haus!~ SeZaxebiT. es wreebi samive momwons maTis gulwrfelobiT,<br />

magram arc erTs ar veTanxmebi savsebiT.<br />

114


aviRoT social-demokratebi _ ra aris maTi mimdevrebis<br />

miswrafeba? iseve, rac macxovris: xalxTa Soris kacobriobisadmi<br />

`Zmobis, erTobis da Tanasworobis~ mini-<br />

Weba, ese igi sasufevlis micema _ sadac arc erovneba da<br />

sisxlxorcoba da arc mter-moyvarobaa _ yvela Tanasworad<br />

iqneba bednieri. magram macxovarma rom es amqveynad<br />

[SeuZleblad] dainaxa, sasufeveli saiqios sikvdilis Semdeg<br />

mianiWa adamians da aq ki Tavisi moZRvreba sasufevlisTvis<br />

mosamzadebel iaraRaT dastova. social-demokratebma<br />

ki [TavianTi] surviliT aqve, am qveynadve moindomes<br />

saiqiodan qveynad gadmotana sasufevlis, sadac arc<br />

erovnoba aris da arc sxva ram qveyniuri moTxovnileba,<br />

garda Tanasworobisa da es ki SeuZlebelia. bunebis SemoqmedebiTi<br />

Zala qarxana da [maSina] rodia, rom yoliferi<br />

Tanasworad gamoiyvanos... is sxvadasxvaobis mSobelia da<br />

amiT aferadebs qveynierebas, rom mas mianiWos mSveniereba.<br />

uamisoT ra iqneboda qveyniereba? erTgvari ram, male<br />

mosawyeni udabno! movitanoT magaliTi. dedamiwa aTas<br />

kuTxed ganiyofeba: aRmosavleTad, dasavleTad, samxre-<br />

Tad da CrdiloeTad. TiToeuls maTgans Tavisi sakuTari<br />

el-feri aqvs da zegavlenac sxvadasxvanairi. mcenareobac<br />

sxvadasxvanairi izrdeba da cxovelic. erTi meorisas ara<br />

hgavs. amaTi erTimeored gardaqmna arafer Zalas ar SeuZlia.<br />

ase rom, saqarTveloSi Sobili yovelTvis qarTul<br />

el-feriT darCeba da imas ver gardaqmni, ver gaaeskimoseb<br />

ZalmomreobiT. gaerTianeba ki TanasworobiT, ZmobiT da<br />

siyvaruliT mosaxerxebelia. da ai, amas gviqadagebs qristianoba.<br />

qristes moZRvrebis mimdevari SeiZleba arabic<br />

iyos, elinic, iudevelic da sxvebic. sruliad saWiro ar<br />

aris maTi elferis Secvla da erovnebaze xelis aReba! is,<br />

vinc cdilobs, rom Tavisi samSoblo gaaZlieros mxolod<br />

gulwrfelis da keTilis samsaxuriT da mere ise Seuer-<br />

115


Tos msoflios, is mTel qveyanasac emsaxureba _ ai, ratom<br />

mwams me social-demokratoba da Cveni qarTveli socialdemokratebic<br />

erovnobas rom ar uaryofden da Tavis<br />

moZRvrebasac, im moZRvrebas, romelsac qriste mxolod<br />

siyvaruls udebs safuZvlad, xandaxan msxverpls ar udebden,<br />

srulis maTi Tayvanismcemeli viqnebodi.<br />

116<br />

akaki wereTeli<br />

[900-iani wlebi]


Ответ газете «Новое Время»<br />

Сотрудникам газеты «Новое Время» хотя и не возбраняется<br />

лгать, но не мешало бы и им помнить иногда поговорку:<br />

«Ври да знай меру!»<br />

В № 11122 этой «истинно-русской газеты помещена корреспонденция<br />

из Тифлиса, за подписью какого-то «Затерянного», озаглавленная<br />

довольно странным образом: «Охота на русских людей».<br />

Нет никакого сомнения, что автор этой невменяемой статьи хотел<br />

одним выстрелом повалить трех зайцев: грузин вообще обвинить<br />

в каком-то национальном сепаратистском стремлении, на меня<br />

указать, как на подстрекателя националистов, а местную власть<br />

облаял за, якобы, бездействие и попустительство.<br />

Вот как начинается его иеремиада: «Русским людям, не слившимся<br />

с кавказскими «освобожденцами», держащимся в стороне от<br />

политической вакханалии и не гнущим шеи под обнаглевшим кавказским<br />

национализмом, жить на Кавказе становится просто не под<br />

силу. При благосклонном участии местной печати травят их словно<br />

диких зверей. Устраивается настоящая охота, и намеченная жертва,<br />

в конце концов, падает от пули, кинжала или бомбы гнусного<br />

убийцы».<br />

Чтоб этой инсинуации придать более веса, корреспондент прошелся<br />

и по моему адресу:<br />

«В первом номере грузинской газеты «Хумара», вышедшем за<br />

подписью, как редактора-издателя, престарелого грузинского поэта<br />

кн. Акакия Церетели, был сделан далеко недвусмысленный кивок<br />

по адресу г. Шаврова и этого лже-доноса, да еще появившегося в<br />

газете такого популярного грузинского националиста, как Акакий<br />

Церетели, было вполне достаточно, чтобы прикончить Шаврова.<br />

Через несколько дней после появления подлой клеветы, оглашенной<br />

авторитетным князем, убийцы уже подкараулили Шаврова и т.д.<br />

Еще далее пишет: «Связь между статьей грузинской газеты и<br />

покушением на убийство Шаврова была настолько очевидна, что<br />

пресловутую «Хумару», по распоряжению генерал-губернатора,<br />

закрыли, а сиятельный редактор под конвоем был отправлен в<br />

тюрьму, откуда его, впрочем, на другой день выпустили».<br />

Несмотря на энергичный прием власти, которая без суда и<br />

следствия распорядилась отправить меня без объяснения причин «в<br />

метехский замок», корреспондент все-таки накидывается на мес-<br />

117


тную власть и, между прочим, говорит: «Людей нам дайте, людей,<br />

а не манекенов, занимающих их места из кавказской административной<br />

иерархии. Пора убрать и вашу чиновничью власть, дать<br />

приток свежего воздуха в затхлую атмосферу бюрократического<br />

лабиринта. А если мы уж так бедны людьми, так лучше совсем отказаться<br />

от Кавказа, лучше отдать его в собственность туземным<br />

автономистам, чем позориться и вести себя и других к гибели. Но<br />

нет, люди есть, не оскудела еще Россия — и Куропаткин найдет их,<br />

я в это пламенно верю».<br />

Прочитав всю корреспонденцию от начала до конца, поневоле<br />

приходишь к следующим заключениям:<br />

1) Русские делятся на две категории, из коих одни «истинно<br />

русские» люди, а другие — не истинно русские, к числу которых<br />

принадлежит и вся русская власть на Кавказе, сквозь пальцы<br />

смотрящая на действия грузинских автономистов и поддакивающая<br />

их сепаратистским стремлениям.<br />

2) Современное всероссийское освободительное движение —<br />

не что иное, как подвохи грузинских автономистов, мнящих освободиться<br />

от России и<br />

3) Я, как ярый националист, намечаю жертвы анархистам, и<br />

они тотчас же пускают в ход кинжалы, револьверы и бомбы!..<br />

Что все это значит?! Сон? Или галлюцинация больного? От<br />

сумасшествия никто не гарантирован, но для сумасшедших должны<br />

открываться двери больницы, а не редакций, да еще столичных!..<br />

Местная власть не нуждается в моей защите, я и не берусь, но<br />

насчет грузин грешно не сказать: в государственную думу Грузия<br />

послала в депутаты исключительно всех социал-демократов, которые<br />

не признают национальностей, стремятся к централизации и<br />

ими коноводит центральное русское бюро. И неужели это подтверждает<br />

все то, что говорит относительно грузин «Затерянный»?<br />

Чистосердечное желание грузин быть уравненными в правах с русскими<br />

и пользоваться законами наравне с ними без всяких изъятий,<br />

всегда говорящих не в пользу них, неужели и это преступно?.. Что<br />

же касается лично меня, то в виду налагаемого корреспондентом на<br />

меня непосредственного обвинения в подстрекательстве на убийство<br />

русских, поневоле поставлен в положение сказать следующее:<br />

14 го февраля текущего года, с разрешения цензурного комитета, я<br />

выпустил № 1 юмористической газеты «Хумара». Карикатуры все<br />

были процензированы, а в тексте не было ни одного слова нецен-<br />

118


зурного. Газета разошлась шибко. Это было в воскресенье, а на<br />

другой день, в понедельник, по совершенно случайному совпадению,<br />

учинено было нападение на какого-то Шаврова, о существовании<br />

которого я не знал и никогда в глаза его не видывал; только<br />

недавно узнал, что он сын того самого инженера Шаврова, который<br />

взялся устроить в Поти порт и бесцельно убухал несколько миллионов.<br />

Сам же он, сын, заведует в Тифлисе шелководческой станцией<br />

и, чтобы упрочить свое положение, приписался к «истиннорусским»<br />

и величает себя патриотом...<br />

Г. «Затерянный» вводит читателей в обман, указывая на какуюто<br />

связь между покушением на г-на Шаврова и арестом меня. Верно<br />

только одно: я до сего времени не знаю, за что меня отправили в<br />

метехский замок, а в час ночи полицмейстер по телефону сообщил<br />

смотрителю тюрьмы, что я свободен. Ни при аресте, ни при выпуске<br />

из тюрьмы не сказали мне ни слова о причинах! Вспомнив местную<br />

горькую оговорку: «До Бога высоко, до царя далеко!» Я смолчал,<br />

но это молчание, как я теперь вижу, приняли за знак согласия с<br />

моей стороны и обдали меня грязью на страницах «Нового<br />

Времени».<br />

Не зная, кто такой корреспондент «Затерянный» и не желая с<br />

ним связываться, обращаюсь к самому редактору, взявшему под<br />

свое покровительство этого, не говоря больше, странного человека,<br />

пересмотреть номер вышеупомянутого журнала «Хумара» и указать<br />

на статью, которая науськивает террористов на Шаврова, или<br />

кого бы то ни было. Если хоть что-нибудь из того, что пишет г.<br />

«Затерянный», окажется правдою, то я принимаю на себя вину и<br />

готов идти на распятие. Но если не окажется слова правды в целой<br />

иеремиаде, то пусть редактор исправит ошибку. Это я предоставляю<br />

его чести и совести. В противном случае, я принужден буду<br />

прибегнуть к суду чести, при чем медиаторское решение должно<br />

быть оглашено в печати.<br />

Акакий Церетели.<br />

1907<br />

119


aRsareba<br />

zogierTebi `somxiylapias~ meZaxian da usamarTloba<br />

rom Sevifero, SeuZlebelia. Cems grZnobas yovelgan da<br />

yovelTvis saxareba udevs sarCulad, mrwams qristes moZ-<br />

Rvreba da aravin mimaCnia samaritelad. Tanasworad vuyureb<br />

elinsa da iudians, rogorc adamianebs. yoveli eri, ra<br />

tomisac unda iyos, miyvars da TanavgurZnob, Tu Tavis<br />

qerqSi eteva da Tavisis erovnuli swori gziT midis!.. magram<br />

roca romelime eri marto Tavisas aRar sjerdeba da<br />

moindomebs sxva erebis daCagvriT amaRlebas, sxvisi ubedurebiT<br />

Tviss bednierebas da sxvisi CaylapviT gasuqebas,<br />

me im tomis TanagrZnoba ar SemiZlia! _ am SegnebiT<br />

gamovedi im TaviT cxovrebis sarbielze da am bargiTve<br />

mivdivar samarisaken. da raRa gasakvirvalia, rom somxebic,<br />

es Cveni qristiani mezoblebic, CvenTan erTad erT<br />

saqristiano tafaSi nawvav-nadagi miyvardes da TanavugrZnobde?..<br />

da maS raRa ufleba aqvT an simarTle vismes,<br />

rom me `somxiylapia~ damiZaxos? naTqvamia. `komli ucecxlod<br />

ar iqnebao!~ _ magram komlic aris da komlic, saxls<br />

rom boroti ganZraxviT cecxls waukideben _ boli avardeba,<br />

komli adis... sacecxlurSi rom sakmevels Cauyrian<br />

da ukmeven, an xats rom wminda sanTels aunTeben, komli<br />

maSinac adis, magram didi gansxvavebaa am or komls Sua:<br />

pirveli ukuRmarTobiTaa gamowveuli da meore ki — siyvaruliTa<br />

da sasoebiT!.. Cemi `somxiylapiobis~ komlic,<br />

egeb, am ukanaskneli komlis gvari iyos? gavsinjoT guldadebiT!<br />

Tu davujerebT istorias (da rom ar davujeroT,<br />

ra ufleba gvaqvs?), Cven winaprebs yovelTvis Zmuri<br />

ganwyobileba hqoniaT mezobel somxebTan da saukuRmar-<br />

To ram ara miuZRvisT ra maTdami, araerT gzis morwyula<br />

sasomxeTis midamoebi, maT momxmare da maTTvis Tavdadebul<br />

qarTvelebisagan mowameTa sisxliT. sityva rom ar<br />

gavaWianuroT, kmara isic, rom movixsenioT daviT aRmaSeneblis<br />

dro, meaTe saukuneSi da giorgi mesamis, meTorme-<br />

120


teSi, roca ocdaTxuTmetma aTasma meomar-qarTvelma Tavi<br />

dasdva anis qalaqSi. Wirveulebi metyvian: ra vuyoT mere,<br />

eg xom politikuri mosazreba iyoo? somxeTSi Semosuli<br />

mteri, roca somxebs daamarcxebda, mere xom saqar-<br />

Tvelosaken wamovidoda da am mosazrebam SeakavSira qar-<br />

Tvelebi somxebTano?!.. SeiZleba es marTalic iyos: umizezod<br />

qveyanaze ara hxdeba ra, magram rao mere? faqti xom<br />

faqtada rCeba da Zmuri kavSiri mainc arsebobs? da es kav-<br />

Siri, ase Tu ise gamowveuli, amtkiceben somxeb-qarTvelebis<br />

erTobas. saqarTvelom Tavisi mefoba, sarwmunoeba,<br />

erovnuli elferi da ena mecxramete saukunis karebamde<br />

moitana SeubRalavad da umwikvlod Caabara ruseTs. somxeTi<br />

ki wineT... bevraT ufro adre daemxo, rogorc samefo,<br />

da somxebi aqeT-iqiT gaibnen qveynis pirad. maSin erTi<br />

gundi moadga saqarTvelosac, magram Zalmomrevad ki ara<br />

cecxliTa da maxviliT... mxolod qristianuli simdabliT.<br />

qarTvelebi Seegeben Zmuris siyvaruliT, gauRes wiaRi da<br />

Seiyvanes saqarTveloSi rogorc mkvidri Svili, mianiWes<br />

yovel-gvari samoqalaqo ufleba, rac TviTon hqondaT:<br />

xarisxi, miwa-wyali, adgil-mamuli da mza-mzareuli eklesiebic<br />

ki. uTxres: aq moisveneT, SegvitkbeT Zmurad!.. amieridan<br />

Tqvenc saqarTvelos Svilebi iqnebiT!.. Cven xmliT<br />

xelSi sazRvrebze davdgebiT dRe da Rame mtrebis mosagereblad<br />

da Tqven ki uSiSrad mihyaviT xeli saswor-sazoms,<br />

radganac eg samsaxuric samefos erTgulebaa da misive<br />

saWirobao. orive mxare daTanxmda: visac ra emarjveboda,<br />

imas mohkida xeli da marTlac, gulSi Tu sxva rame<br />

edvaT dafaruli, es vin icis? magram mesamoce wlebamdi ki<br />

siam-tkbilobiT iyvnen erTmaneTTan, somxebic ZmebaT [...] 1 ,<br />

ase gasinjeT, rom rjulis sxvadasxvaferobac veras uSlida<br />

erTmaneTs. bevri qarTvelis Camomavalic aRiarebda<br />

grigorianelobas Tavis uflad da kanoni xels ar uSlida.<br />

moviyvanT magaliTs: irakli mefes erTi imereli SanSe<br />

1 teqsti ar ikiTxeba.<br />

121


gamyreliZe axlda, romelic Zalian uyvarda mefes vaJkacobisaTvis.<br />

erTxel ubrZana mefem:<br />

_ SanSe, mowyenili rada xaro?<br />

_ qali Semiyvardao! _ miugo darcxveniT.<br />

_ mere da ratom ar SeirTav?<br />

_ qali ar Sveba!<br />

_ rogor? ra dagiwuna: vaSkacoba, Tu Tval-tanadoba,<br />

rom ar uyvarxaro.<br />

_ arc erTi, Seni Wirime, magram somxis qalia da Cems<br />

rjuls erideba.<br />

_ meti araferi? isinic qristianebi arian! is Tu ar<br />

gadmodis, Sen gadadi mis rjulze da daiwere jvario.<br />

mefis brZaneba asrulda. dRes misi naSierebi SanSiaSvilebi<br />

arian. somxebaT aRiareben Tavs, ara Tu rjuliT, tomobiTac<br />

ki. amgvarive arian sxva gvarebic: duCiZe, muCaiZe,<br />

nakaSiani, xitaraSvilebi da sxvani.. da ras gveubneba yvelas<br />

es, Tu ara ukidures keTil-ganwyobilobas somxebTan.<br />

mesamoce wlebamde somxebsa da qarTvelebSi gansxvaveba<br />

ara yofila ra!..<br />

samocian wlebSi, kavkasioni rom daimorCiles da baton-ymobac<br />

gadavarda, xmals fasi aRara hqonda, xmalTan<br />

erTad daeca qarTvelobac. xmlis adgili fulma daiWira;<br />

qarTvelebs fuli ar hqondaT da rom hqonebodaT, mainc...<br />

moxmareba ar icoden. maSin CamoSorden erTmaneTs xmaldakarguli,<br />

gaRaribebuli [qarTvelebi] da fuliani somxebi.<br />

imaT erTmaneTis aRara gaegebaT ra!.. tyvila ki ar<br />

gvixatavs g. erisTavi erT Taviss komediaSi Semdegs: ufulo,<br />

ucbaT gakotrebuli qarTveli, Sedis erT fulian<br />

somexTan da xmals ugiravebs. somexi Tvals daaWyets da<br />

ambobs TavisTvis: `va! giJia?! rkinaSi oqros da vercxls<br />

Txovilobso!..~ qarTvelsac ukvirs: `es xmali papi Cemis<br />

naqonia, erT soflada Rirs da mas ki ramdenime groSis<br />

mocema ezarebao!..~ orive Tavisaze dgas da erTi meoris<br />

veRara gaugiaT ra!.. swored amisTana ors. mesamocian<br />

wlebSi gaCden saqarTveloSi ucxo qveynebidan somxebi da<br />

122


Tan Semoitanes TavianTi programac: imaT undodaT, rom<br />

sasomxeTis aRsadgenad aRTqmiTi qveyana moenaxaT da amnair<br />

qveyanad kidec miiCnies saqarTvelo. cxadia, rom rac<br />

male asruldeboda maTi survili, isa sjobda. oRond ki<br />

xelSi CaegdoT saqarTvelo syidviT, dagiravebiT, adgilebis<br />

xelSi CagdebiT. qalaqebSi gamravlebiT, Tu sxveb<br />

rogorme, arafer saSualebas ara hzogavden. maSin iyo,<br />

rom maTma yovelma wodebam ieriSi miitana gaocebul da<br />

pirdaRebul qarTvelobaze. rogorc cxovrebaSi vaWrobiT<br />

gamocdilma xalxma, saqmes Soridan mouares: iwyes misi<br />

damtkiceba, rom saqarTvelo istoriulad Tavis dReSi<br />

ar arsebulao da rasac saqarTvelos eZaxdnen, is sul<br />

somxeTi iyoo. am mosazrebiT simarTle gaTeles. maTi istorikosebi<br />

amtkicebden, rom saqarTvelos istoria ara<br />

aqvs da `qarTlis cxovreba~ SeTxzuli zRaparia da isic<br />

terterebisgano (profesori patkanovi). mecnierebi politikas<br />

ukiJinebden (ezovi, miasnikovi da sxvani) da rom<br />

meti gasavali hqonoda maT sityvas _ ucxo enaze sweren.<br />

upirvelesma maTma poetma, rafael patkaniancma, romelic<br />

`kagar-qatibaris~ psevdonimiT swerda, daswera erTi leqsi<br />

qarTvelebisadmi zizRiT savse. is leqsi abgar ionisianma<br />

`arZaganSi~ dabeWda. iq pirdapir iyo naTqvami: `wyeuli<br />

iyos is somexi, romelsac qarTveli ZiZa hyolodes da<br />

qarTvelis ZuZu ewovoso~. samRvdeloeba ambionidan hqadagebda,<br />

somxebs qarTvelebTan erToba nu geqnebaTo. SeCvenebuli<br />

iyos is somexi, romelmac qarTvelis ojaxSi an<br />

Seitanon mironi an gamoitanoso. imave dros cixe-darbazebze<br />

Zveli, <strong>qarTuli</strong> zed-warwera ifxikeboda da somxuri<br />

iwereboda. raRa Sors wavideT! guSin ar iyo, rom maT<br />

erT mejlisze warmosTqva maTma literatorma: `oci weliwadia<br />

saqarTveloSi var, magram mainc qarTulaT, im ZaRlebis<br />

enaze ar vlaparakobo~. rac CamovsTvaleT es iseTi<br />

WeSmaritebaa, rom gadaficva arRar moxerxdeba da, aba,<br />

erTi keTil inebon da gviCvenon somxebmac, rom romelime<br />

wodebis, anu wris qarTvels am gvari rame somxebis sawyeni<br />

123


da saukadriso rame wamoscdenodes ara Tu werilobiT,<br />

sityviTac ki!.. magas xom xalxi ar ambobs, kerZo pirebi<br />

ambobeno, gveubnebian da kargi Tavis marTlebaa! istorikosi,<br />

mecnieri, poeti, publicisti, samRvdeloeba, vaWroba<br />

da sxvani yvela laparakobs da vinRa darCa? yvela xom<br />

erTad veRar ilaparakebs. yoveli wridan, rasakvirvelia,<br />

TviTo laparakobs da sxvebi siCumiT bans aZleven da Tu<br />

Cven xma amoviReT da SevniSneT, somxis ylapiobas gvewamebian!<br />

`Seni miTxar da guli momikalio!~ _ aba, amazea<br />

naTqvami.<br />

124<br />

[1911]


[aTasjerac rom `somxiylapia~ damiZaxon]<br />

arian CvenSi dRes qarTvelebi, romelnic mxolod Taviss<br />

sakuTar piradobaze zrunaven. sakuWo rameebs gadahyolian<br />

da imdenad ki iCenen Tavs sazogado moRvaweobiT,<br />

ramdenadac gamodgeba sakuTrad maTTvis. imaT arc warsuli<br />

agondebaT Taviss qveynisa da arc momavali. `qveyana da<br />

qveynis saqme fexebzed hkidiaT~. am vaJbatonebma kargad<br />

ician, rom yovelive sakuWo saqme dRes somxebis xelSia da<br />

rogorc fulianmdidrebisgan, maTgan gamovals. Cvenebic<br />

imaT Secucqureben da roca somxebi `arasakadris~ saqmes<br />

Caidenen, eseni araTu sapirado gamoangariSebiT pirSi<br />

wyals igubeben, maT qomagebadac ki gamodian daurcxvenlad.<br />

Cven ki RmerTma agvaSoros es xeloba... aTasjerac<br />

rom `somxiylapia~ damiZaxon, me ki mainc mivuTiTeb im usamarTlobisken,<br />

romelic mamvneblad mimaCnia da ara mitom,<br />

rom me somxebi mZuls da maTi `ylapia var~. ara! mitom, rom<br />

isini miyvars da msurs, rom Cven Soris iseTive ganwyobileba<br />

iyos, rogoric winaprebs hqondaT. minda, rom amieridan<br />

maTTanac Zmurad xeli-xel Cakidebuli erTi swori<br />

gziT mivdiodeT momavlisaken, Torem cbiereba da erTmaneTis<br />

gadakideba Sors verc erTs [ver] wagviyvans. Cven<br />

qarTvelebi amovvardebiT da amiT arc imaT, somxebs SeematebaT<br />

ra!.. orives is mogviva, rasac `qilila da damana~<br />

Tavis erT zRaparSi gveubneba: `ori Sevardeni erT mtredze<br />

Cxubobden da mtredi ki orives qorma gamostaca~.<br />

akaki wereTeli<br />

[1911-1915]<br />

125


[akakis sityva giorgi saakaZis Sesaxeb]<br />

`guli, cnoba da goneba<br />

erTmaneTzeda hkidian;<br />

ra guli wava, igica<br />

wavlen da misken midian~, _<br />

gveubneba `vefxis-tyaosani~, da am mcireoden sityveb-<br />

Si didi msoflio sibrZnea gatarebuli!..aq guli ndomad<br />

da survilada aqvs naxmari rusTvels. _ adamiani, rac<br />

ufro maRal cnobisa da gonebis patronia, survilic misi<br />

maRalia, sazenao da maRlidan gadmohyurebs Tanamedroobas.<br />

Sors wasuls, maRal safexuramde asul kacs dablidan<br />

SevhyurebT Cven patara-kacunebi da savsebiT ara<br />

gvyavs gaTvaliswinebuli, patarad gveCveneba; simarTliT<br />

misi awon-gazoma maSin SegveZleba, roca Cvenc imis simaRlemde<br />

avalT da gverdSi amoudgebiT! magram Cven es ar<br />

SegviZlia da qvemodan SevgangaSebT da swored amis bralia,<br />

rom maRal grZnoba-gonebis patrons, zekacs Tan dasdevs<br />

Suri, mtroba da Zraxva mis TanamedroveTa. amis magaliTebs<br />

istoria gviCvenebs: ar yofila arsad, arc erT<br />

qveyanaSi misTana amaRlebuli mamulis Svili, rom masve<br />

Tanamedrove moZmeebs gansacdelSi ar CaegdoT: aristidosi,<br />

uangarobiT ganTqmuli, berZnebma samSoblodan<br />

gandevnes, meqrTamoba rom Seswames. niWieri mxedarT-mTavari<br />

koriolanusi, mxolod imitom, rom advilad daimor-<br />

Cila sabinielebi, Surma, rogorc qveynis maRalate, romidan<br />

gaaZeva. uTvalavia magaliTi...magram ra saWiroa ucxo<br />

qveynebis gadaTvaliereba maSin, rodesac Cvens samSoblo-<br />

Siac, am patara saqarTveloSic yofilan msoflio gmirebi<br />

da igive ganucdiaT, rac sxvebs sxvagan... aviRoT giorgi<br />

saakaZe, didmouravad wodebuli. rom `vefxis-tyaosani~<br />

imaze wineT ar yofiliyos dawerili, is TviT cocxali<br />

tarieli gvegoneboda. garegnoba misi, mcneba-goneba, ndoma-survili<br />

da maTi sisruleSi moyvana daujerebeli iyo!..<br />

126


zRapruli! raRac saocnebo! mtrebic da moyvrebic Tanasworad<br />

gvixataven. ai, ras amboben misi meistorieni:<br />

1) `iyo kaci ese _ ambobs somexTa meistorie araqeli,<br />

_ sruli saqmiTa, ganZraxviTa, gonieri yvela saqmeSi, warmosadegi,<br />

Ronieri, tanadi, didi mebrZoli, uZleveli SemmarTebeli<br />

da visac is brZolas gaumarTavda, is yovel-<br />

Tvis iyo damarcxebuli da Tavis mopirdapire mxedrobas,<br />

viTarca mxalsa aRxocda da gahfantavda dedamiwaze~.<br />

`fSvinavda mrisxanebis dros, _ ambobs igive araqeli,<br />

_ viTarca cxeni mebrZoli da SesZaxebda viTarca lomi,<br />

viTarca geniis mfSvinavi veSapi~.<br />

2) `garna ese mouravi giorgi iyo mxne, axovani, Zlieri<br />

ZaliTa da SemarTebuli uSiSi~, _ ambobs vaxuSti.<br />

3) ioseb Tbilelis sityviT: `amisi erTi Sexedva arevda<br />

da gahfantavda jars~.<br />

4) peisonelis sityviT: `is iyo didi diplomati da<br />

Rrmad mcodne adamianis Tvisebisa da gulisa~.<br />

ai, ras amboben masze Sinauri Tu gareSe istorikosebi!<br />

da es yoliferi saqmiTac daamtkica saakaZem.<br />

sakvirvelia, amisTana patara samefom, saqarTvelom,<br />

rogor warmoSoba ase gauzomeli `tarieli gmirTagmiri?~<br />

jer sanam amaze pasuxs mogcemdeT, neba miboZeT, rom<br />

mivmarTo Cvens istorias da daviwyo mexuTe saukunidan.<br />

vaxtang gorg-aslanma bevri saganZuri Semoitana Cvens<br />

istoriaSi da im saistorio memkvidreobas Rirseulad dauxvda<br />

meaTe saukuneSi daviT aRmaSenebeli: ganwminda<br />

mtrebisagan saqarTvelo da mitomac xalxma da istoriam<br />

uwoda mas `aRmaSeneblad~ da, mitom ki ara, rom is aSenebda<br />

cixe-darbazebs, monastrebs, xidebs, gzebs da sxvaTa. ara!<br />

imitom, rom iman aaSena mTeli saqarTvelo da gaadiada<br />

mTeli samefo. <strong>qarTuli</strong> Tqmulobaa: `mama Svilisagan unda<br />

iTavsebodeso~. e. i. rac mamam ver moaswros da daakldes,<br />

is Svilma unda Seavsoso. da, marTlac, daviT aRmaSeneblis<br />

Camomavloba asrulebda am naTqvams: Svili mamas aTavsebda,<br />

TandaTan umatebden Zlierebas da Zalze gaZliere-<br />

127


uli samefo gadasces Tamar mefes. ojaxis simdidre da<br />

bedniereba yovelTvis diasaxlisia, mamasaxlisis ki _ gareT<br />

moxveWa da Sin Semotana. ojaxSi Semonatanis Senaxva,<br />

movla da gawesrigeba diasaxlisis valia. es aris cxovrebis<br />

yovel-dRiuri sazogado kanoni! am istoriul mamasaxlisebsac<br />

Sesafer, istoriul diasaxlisad dauxvda Tamari;<br />

moixmara da gaawesriga mama-papaTa monagvari. Tamari orbunebovani<br />

iyo; imaSi marto diasaxlisi ki ar isaxeboda,<br />

imave dros mamasaxlisebis SenaZens, xmliT xelSi mravali<br />

Sehmata da mitomac qveyanam da istoriam aRiara is mamakacis<br />

wodebiT: Tamar-mefed da ara Tamar-dedoflad. ase<br />

Tu ise, mis xelSi saqarTvelom miiRo msoflio mniSvneloba,<br />

gaZlierda, gadidda da aseTi samkvidro daugdo STamomavlobas,<br />

rom misi sikvdilis Semdeg Tumca sul ukanukan<br />

midis yoveliferi... irRveva samefo, magram jer kidev<br />

mainc ar gaTavebula da kidev Rafavs suls sasicocxlod.<br />

Tamaris sikvdilis Semdeg gaZlierden monRolebi, advilad<br />

daipyres mTeli azia. zarsa scemdnen evropasac da<br />

rogorc patara, urC saqristianos, Semoesien saqarTvelos.<br />

did gansacdelSi Caagdes, magram sruliad mosaspoblad<br />

rom veras gaxdnen marto xmliT, gaayoles politikac,<br />

qveynis amrevi, Sinagan ganxeTqilebis da moRalateobis!<br />

es politikuri xrikebi gaujda nel-nela Zvalsa da<br />

rbilSi qarTvelobas da miiyvana iqamde, rom saqarTvelos<br />

zeda-piri gaxunda. garyvnilma da gulgadabrunebulma<br />

did-kacobam: erisTavebma, didebulebma da Tavadebma miiyvanes<br />

samefo meTeqvsmete saukuneSi ufskrulis karamde.<br />

erTi biji kidev da saqristiano samefo, odesme didebuli,<br />

CainTqeboda samaradisod. ra iyo am xrwnilebis mizezi<br />

da an ram gadaarCina is gansacdels?<br />

im dros saqarTvelos didkacoba orad iyofoda:<br />

1. soflel Tavad-aznaurobad, romelsac aRaraferi<br />

Zala aRara hqonda...aRaraferi gavlena! da dabal wodebasTan<br />

iyo dakavSirebuli rjuliTa da SromiT.<br />

128


2. sasaxlis Tavad-aznaurobad, eseni sasaxlis karze<br />

izrdeboden. Sediodnen Sahis jarSi mosamsaxured da didkacdeboden.<br />

da mitomac zne, Cveuleba, xasiaTi da erTguleba<br />

sparselebisa hqondaT. samSoblo — saqarTvelos<br />

egulgrileboden. ise uyurebden mxolod rogorc saWmos<br />

da qveynis marTvis sadave ki imaT xelSi iyo. cxovrebis<br />

Carxsac isini atrialebden. rasakvirvelia, sparseTis politikas<br />

xels umarTavda da es gadarjulebuli zedapiri,<br />

daCagrul meore naxevar qarTvelobas Tavis nebaze atrialebda.<br />

es Tav-aRebuli didebulebi mefes Tavs aRar<br />

udebden da SfoTi hqondaT erTmaneTSi. xSirad gareSe<br />

mtrebi SemohyavdaT momxred da aoxrebden saqarTvelos.<br />

is iyo kinaRam bolo moeRo samefos! Tu ar saswauli ram,<br />

anu sakvirveleba, vera gadaarCenda ra! da kidevac moevlina<br />

sakvirveleba! es iyo didi mouravi saakaZe!..<br />

xan da xan xes daWraqavs da maRla Stoebi uxmeba. ara<br />

Tu yvavili da nayofi aRarsad aris, foTlebic ki scvivian.<br />

erTi SexedviT, TiTqos gamxmariao, magram ara! xe kidev<br />

ar waiqceva, Tu ki fesvebi,is fesvebi, uCinrad Rrmad<br />

rom arian Camjdari miwaSi da qveSidan sazrdos awoveben<br />

xes, ar dazianebulan. gamxmar Stos magier, fesvebis wyalobiT<br />

amoiyrian axali Stoebi da xe isev kalapotSi Cadgeba.<br />

asea cxovrebac... cxovrebis xe, erovnobis Zalas,<br />

rogorc fesvebi, is dabali wodeba Seadgens, Tu gauxrwnelia.<br />

ise mouvida saqarTvelosac. im dros, roca zedapiri...<br />

maRali wodeba sruliad gaxunebuli iyo, qveda piri,<br />

anu dabali wodeba, Wirsa da vaebaSi gamobrZnili,<br />

gamofoladebuli, magarze idga da moeloda mxolod axal<br />

Stos, axal nergs. nergs Tavis Tavze amonayars da kidevac<br />

ausrulda survili.<br />

Suagul qarTlSi scxovrobda erTi mcire aznauri,<br />

gvarad saakaZe da saxelad SioSi, romelmac gamozarda<br />

oTxi Svili erTi meorezed ukeTesi, magram erTi maTgani<br />

giorgi ki sakvirveleba ram iyo. jer isev bavSvi iwvrTneboda<br />

mefe svimon didis razmSi da sagmiro saqmeebiT ak-<br />

129


virvebda qveyanas da ocda oris wlisas xelT epyra mTavar-sardloba.<br />

jer dResac kidev bevrs did ramed miaCnia<br />

Camomavloba da gvariSviloba, da raRa unda yofiliyos<br />

is, vinc miuxedavad wlovanebisa da gvariSvilobisa, TavSi<br />

moeqca am gazviadebul Tavad-didebulT!? amisTana iyo<br />

axalgazrda giorgi saakaZe, romelTan dajdomasac ver<br />

bedavden misda neba-daurTvelad didebulebi. svimonis<br />

sikvdilis Semdeg, mefe giorgim is miuCina msaxurad da megobrad<br />

axalgazrda memkvidres luarsabs. Sah-abazisagan<br />

mowamluli giorgi rom miicvala da mefoba axalgazrda,<br />

gamoucdel luarsabze gadavida, samefo saqmeebi did<br />

mouravs Cauvarda xelSi da is saocaris gamWriaxobiT ganagebda<br />

luarsabis saxeliT. miual adgilebSi scxovrobden<br />

osebi da TviTon ki xSirad Camodiodnen barad da<br />

uSiSrad aoxrebdnen saqarTvelos. radganac klde da Rreebi<br />

iyo iq, mTis arwivebis sadgomi da iq misvla egonaT, SeuZlebeli<br />

iyo, SiSis zariT atanili iyo yvela. didma mouravma,<br />

moulodnelad gailaSqra maTze, elvis siswrafiT<br />

gaiara is miuvali gzebi, Seesia dvaleTs da gaavlo musri.<br />

im dRidan damorCildnen osebi da gaxden monad da moxarked<br />

qarTlisa. roca moicala, mere miaqcia yuradReba didebulebs<br />

da ise alagma, rom erTi meores veRaras erCoden<br />

da emorCilebodnen mefes. erTi sityviT, mis xelSi<br />

dRiTi-dRe Zlierdeboda samefo.<br />

luarsabma, suliTa da guliT mindobilma did mouravze,<br />

moindoma misi ufro daaxloveba da sTxova da, colad<br />

rom SeerTo. SorsmWvreteli mouravi mixvda, Tu ra unda<br />

mohyoloda sabolood amas da uarze dadga. samjer gaawbila<br />

migzavnili mociqulebi; ubralo ojaxis Svilia Cemi<br />

da, an Tqveni ra sakadrisia, mefis, da an qveyana rogor<br />

ikadrebs dedoflado da es usiamovnebas Camoagdebs<br />

CvenSio! magram, mefe rom aRar moeSva da gadaWriT uTxra:<br />

`Tu ar SevirTav, Tavs moviklao~, maSin ki, meti gza rom<br />

aRar iyo, CamoarTva fici, rogorc mefes, ise dedamisdedofalsac:<br />

`rom arc Seni da rodesme gaviSoro da Sen<br />

130


ame gagiWirvoo~. _ daiwera mefem jvari da Seudga gancxromas.<br />

yoliferi keTilad midioda jer, magram dro<br />

rom gavida, trfialebis survilic moikla axalgazrda<br />

luarsabma. didebulTa Surma da miZinebulma mtrobam<br />

isev iCina Tavi. colebi da qaliSvilebi esayvedurebodnen<br />

Zmebsa da qmrebs: `Cven ar SegviZlian, rom viwamoT dedoflad<br />

da Tayvani vsceT viRac ugvaros Svilsao~. isedac<br />

gulCaTuTqul didkacobas raRa es eWirveboda?! Semoexvien<br />

mefes, dRiTi-dRe awveTebden yurSi mouravisadmi<br />

samtro-saginebel sityvebs! yvelaze ufro hSfoTavda da<br />

scdilobda, im droSi ganTqmuli, veragi, luarsabis gamzdeli<br />

Sadiman baraTaSvili. da dRes xvaliobiT kidec miaxwies<br />

mizans. mefe veRar gaumagrda samefos karis kacebs<br />

da moiSora coli. aman Camoagdo usiamovneba mefesa da<br />

mouravs Soris. am usiamovnebas daubera yovel kuTxiT<br />

did-kacobam, gaizarda mtroba da iqamdi miaRwia, rom mefemac<br />

gaimeta misi moamage: rac gindaT, is uyaviTo. didebulebi<br />

miesien mosaklavad. ojaxi auoxres, Zma moukles,<br />

deda gauupatiures da isic unda moeklaT... magram, am ganxorcielebulma<br />

tarielma gadairCina Tavi. col-SviliT<br />

Seafara Tavi sparseTs da iq iwyo axali cxovreba. _<br />

tyuilad ki ar ambobs avTandilze rostevan: `Tu Seni Tavi<br />

Sen gaxlavs, yaribad ar megulebio~. mouravma ucxoobaSi<br />

miiCina Tavi: mokle xanSi xelT igdo mTavar-sardloba,<br />

daumonava Sahs mravali qveynebi, gadidkacda, gaZlierda,<br />

gamdidrda da daumegobrda TviT didebul Sahabazs. erTi<br />

sityviT, rac ki piradobisaTvis saWiroa, yoliferi hqonda,<br />

magram ar kmayofildeboda! es yoliferi misTvis ucxo<br />

iyo da gareSe! erTi ram hqonda gulSi CarCenili da CrCiliviT<br />

hRrRnida saidumlod. es iyo misi samSoblo —<br />

saqarTvelo, romlis erT Tvalis gadavlebas anacvalebda<br />

mTels miss sapirado bednierebasa. da aha, amasac, bedi iyo<br />

Tu ubedureba misi, moeswro.<br />

ZvelTaganve sparselebi iCemebdnen qarTl-kaxeTis batonobas,<br />

magram es iyo mxolod carieli sityva...saxeli,<br />

131


Torem arc Sinagan saqmeebSi, marTva-gamgeobaSi, arc xazinaSi<br />

da arc sxva rameSi ar ereoden, ar exeboden. Cven mxolod<br />

Cvenis nebiT vuZRvnidiT ZRvens da isic xalaTs. Zneli<br />

saTqmelia, Tu romeli meti iyo? ramdenad xelSeuxebeli<br />

iyo sparseTisagan Sinagani wes-wyobileba saqarTvelo-<br />

Si, is SegviZlia vigulisxmoT SemdegiT: kaxeTis mefe<br />

aleqsandre sul imas Cioda: `ase gamravlda da moSenda<br />

xalxi kaxeTSi, rom sanadiro adgili aRarsad mrCebao~, _<br />

im droSi garegnuli qristianoba mefeebis fanatikosobamde<br />

iyo miweuli da politikaSi ki kuWis iqiT ar midioden.<br />

eukadrisebodaT mahmadianTa valloba da Soreul saqristianos,<br />

ruseTs epotineboden. hqondaT gaxurebuli miwer-mowera,<br />

rom TaTrebis batonobas gadagvarCineT da<br />

Tqven modiT, `geymobiT da gvepatroneTo~. genioss Sahabazs<br />

es ar gamoepara da, rasakvirvelia, winaaRmdegi iyo<br />

amisi. is darwmunebuli iyo, rom sanam kavkasiis simagreebi<br />

TaTrebis, an megobar-qarTvelebis xelSi iqneboda, sparseTsac<br />

ara uWirda ra, magram Tu qarTvelebi rusebs moiyvanden<br />

da rusebi Cadgeboden mkvidrad sparseTis sazRvrebze,<br />

maSin safrTxe eloda TviT sparseTs. oTxasis<br />

wlis wineT gaiTvaliswina is, rac dRes emarTeba!..bevri<br />

imecadina, magram ver CaSala mefeebis ganZraxva. moindoma<br />

qarTvelebis gaTaTreba, magram luarsabis da qeTevanis<br />

wamebis Semdegac, rom darwmunda, es ar moxerxdebao, politikuris<br />

gamoangariSebiT, moindoma, rom sul amofxvras<br />

deda-miwis zurgidan saqarTvelo da maT nacvlad<br />

daasaxlos TaTrebi. meti gza aRar rCeboda ra!... es rom<br />

gadaswyvita, Sehyara did-Zali jari gamosagzavnaT saqar-<br />

TveloSi. es saidumloeba Sahis Seityo didma mouravmac,<br />

rogorc guliTadma megobarma Sahisam, Seityo da moekida<br />

cecxli. gadawyvita gonebaSi, rom rogorme eSvelebia ganwiruli<br />

samSoblosTvis. moaxsena Sahs, rom me Segisruleb<br />

mag gulSi nadebso da wamouZRva jars sxva sardlebTan<br />

erTad da Svili ki misi, paata, diax gamoCenili kaci sparseTSi,<br />

dastova mZevlad. es saidumlo mouravma gaando<br />

132


ors kidev sxvasac. jer kidev jari ar daZruliyo sparse-<br />

Tidan, rom saakaZem moswera werili kaTalikozs zaqarias,<br />

gavlenian pirs da wilknel mirmanozs, rom mas unda xsna<br />

saqarTvelosi da mospoba sparsTa jaris. `momeciT mxari,<br />

gamiZRoleT Tqveni locva-kurTxeva da miiReT Cemgan Cemi<br />

xmali, guli da sicocxleo~. es saidumlo jer-jerobiT<br />

marjve dromdi imarxeboda am samTa Sua. _ saakaZe Camohyva<br />

sparselebs, rogorc momxre da gankargulebis mimcemi.<br />

daqsaqsa, daanawila mTavari jari, daayena aqa-iq viTomda<br />

gzis Sesakravad, rom SuaSi momwyvdeuli qarTvelni ve-<br />

Rar wauvideT. yoliferi rom moimzada, mere gautyda<br />

zurab erisTavsac. zurab erisTavi im droSi iyo erTi<br />

uZlieres didebulTagani da eWira sparselebis mxari.<br />

rogorc colis-Zmasa da misgan gazrdil-gamowvrTnils,<br />

auxsna gulSi nadebi da urCia, rom eRalatna sparselebisaTvis<br />

da gamoexsna samSoblo. ver imtkica zurabma da<br />

mizezad is moidva, rom ratom iqav, sparseTSive ar gamimxile<br />

eg ambavio, rom col-Svili iq ar damegdoo? magram<br />

roca mouravma daaSoSmina, rom Cemi sayvareli pirmSo<br />

paata iq davagde mZevlad da vici, rom sparselebi xeirs ar<br />

daayrian, magram raRa mosagonia an col-Svili, an sxva<br />

rame qveyniuri dideba, roca samSoblo gansacdelSia da<br />

Svelas iTxovs!? marTalia, Sen cols dahkargav, magram<br />

samagierod me SegrTav luarsab mefis das da maSin gaxdebi<br />

ara Tu marto samefo saxlis wevrad, qarTlis memkvidre-<br />

Tac kio. amisTanebiT daiyolia erisTavi da daudva sparselebis<br />

saRalatod, paemnad xareba-dRe! im dilas unda<br />

Semoseoda da dareoda sparselebs erisTavi.<br />

mere gadavida kaxeTs, viTom yorCi-xanis jarebis dasaxedavad;<br />

saidumlod inaxula kaxeTis gmiri aslaniSvili,<br />

qeynisTvis Tavdadebuli, gamoutyda imasac da paemnad daudva<br />

xareba-dRe, im dRes unda miSveleboda misis jariT.<br />

TviTon ki marto oTxi kaciT darCa yorCi-xanis jarSi.<br />

eseni iyvnen: misi Svili avTandil, mesxi ilia diasamiZe,<br />

paata xerxeuliZe da papuna da unda daewyo saqarTvelos<br />

133


gamoxsna. _ windawin xma daayrevina saakaZem, rom Teimuraz<br />

mefe modis imerlebiTa da rusebis didi jariTo. xareba<br />

dila rom gaTenda, es xuTi SeTqmuli niSans eZebda da<br />

gamocqvites yuri. aha, moesmaT raRac ucnauri xmauroba.<br />

Turme zurabs mieca pirSi sayviri jariskacebisaTvis da<br />

isini aZaxebdnen Soridan. am xmas bans aZlevdnen mTebi da<br />

kldeebi...iyo erTi zari da zaTqi. sparselebs Teimurazi<br />

egonaT rusebiTa da imerlebiT. SeSinden da Semoexvien<br />

saakaZes. qarTvelebi, SeTqmulebi, gaqvavebulsaviT idgen<br />

da rodesac yorCi-xanma hkiTxa mouravs: es ra unda iyoso,<br />

_ ai rao, _ upasuxa mouravma da sasikvdilod aZgera<br />

Subi. maSin iSiSvles xmali qarTvelma gvarebma da Tvalis<br />

daxamxamebamdi daayrevines Tavebi erTad Segrovil sardlebs.<br />

zardacemuli jari gons veRar movida, es xuTi kaci<br />

ki hmusravda mters. moaswro erisTavma misis mTiulebiT<br />

da saerisTavoTi da Seiqmna Jleta. movida aslaniSvilic<br />

da moxda is, rasac agviweren meistorieni: qarTvelebi<br />

gons ver mosul mtrebs hkepden, rogorc mxals. aq<br />

rom srulad amoswyvita sparselebi, saakaZem miaSura sxvagan<br />

da sxvagan misganve dayenebul sparselebs da mosrisa.<br />

aiRo Tbilisi, saidanac mxolod svimon mefe, sparselebisagan<br />

dayenebuli, gaeqca. ase rom, mcire xnis ganmavloba-<br />

Si, ise gaswyda sparselebi, rom maTi xsenebac aRar iyo<br />

saqarTveloSi. am saocarma ambavma kidev ufro aamaRla<br />

didi-mouravi xalxis TvalSi. midioda masTan da gars exvevoda<br />

axal-gazrdoba da dabali wodeba; imisi xleba da<br />

imasTan sikvdili miaCndaT netarebad. dRiTi dRe izrdeboda<br />

saqarTvelo.<br />

gul-damSvidebulma Sinagan saqmeebs mihyo xeli da mouSuSa<br />

wyluli saqarTvelos. qveyana aRiarebda imas mefezedac<br />

udidesad, erTi misi survili da did-mouravma<br />

icoda, rom qarTl-kaxeTis mefoba mis xelT iyo, magram,<br />

SorsmWvretelma, gonierma dev-gmirma icoda, rom rac<br />

xalxs saukunoebiT SeuTvisebia, Sesisxlxorcebia da<br />

rwmenad gadaqcevia, imas erTi wamis aRfrTovaneba da ata-<br />

134


ceba, ver gaaqrobs sabolovod. _ qveyanas swamda, rom<br />

bagrationTa gvari zeciT iyo nakurTxi samefod da mitomac<br />

gadmoiyvana saTaTreTidan, gadavardnili Teimurazmefe<br />

da Caabara qarTl-kaxeTi. TviTon amoudga gverdSi<br />

da Teimurazis saxeliT adidebda saqarTvelos. dadga<br />

saukeTeso bednieri dro saqarTvelosi. es yoliferi<br />

guls uklavda verag Sah-abazs da eZebda marjve dros. da<br />

roca ixelTa, gamogzavna saqarTveloSi pirvandelze ufro<br />

didi jari javris amosayrelad. wel-gamagrebul qar-<br />

Tvelobas axla aRara uWirda ra, da dauxvda momgereblad.<br />

swored am dros mohyva marabdis omi. _ dRemdi, sanam<br />

gaWirveba iyo, yvelafers saakaZes ekiTxeboden da axla,<br />

misis wyalobiT rom welSi gaimarTen, did-kacobam mihmarTa<br />

isev Zvelebur intrigebs: moaxsenes mefes: mTavarsardali<br />

Tqven unda brZandebodeT da Tqven aZlevdeT<br />

omSi gankargulebaso! vin aris saakaZeo? Tqven wagviZexiT<br />

da mivesioT sparselebs axlaveo! mefemac ikisra. _ tyvilad<br />

afrTxilebda saakaZe: sifrTxile gvmarTebso! ra<br />

gvaCqarebs? egeni modian Cvenze da dee, Cven davxvdeT simagreebSi<br />

da safrebSio! damxvduri... Casafrebuli yovel-<br />

Tvis erTi-orad Zlieria mimsvlelzeo! da amisTana papanaqebaSi<br />

mainc ra dros brZolaao (ivlisi iyo). sparselebi,<br />

rogorc cxeli qveynis Svilebi, miCveulni arian sicxes da<br />

Cveni mTiulebi ki, rogorc sigrilis Svilebi, daTenTilebi,<br />

veRar iomebeno. ar daujeres da asrulda winaswarmetyveleba:<br />

erT samad metma sparselebma Semohkres irgvliv<br />

daRaluli qarTveloba. TaTrebs TandaTan ematebodaT<br />

axali jari da daerien qarTvelebs. saamayoa maSindeli<br />

Tavganwirva da vaJkacoba, magram raRas gaawyobda<br />

ricxvmraval mterTan... gawyda qarTveloba, moikla uke-<br />

Tesi sardlebi, maT ricxvSi gamoCenili aslaniSvili, ori<br />

mRvdelmTavari... dasWres zurab erisTavi, magram brZolas<br />

mainc ar eReboda bolo. am dros gavarda xma, rom<br />

Teimuraz mefe mohkleso, maSin ki gautyda guli qarTvelobas.<br />

marTalia, mokluli gamodga Teimuraz muxran ba-<br />

135


toni da ara Teimuraz mefe, magram mainc guli gautyda<br />

jars da irgvliv Semokruli, gasaqcev gzas rom veRar hxedavden,<br />

miiRes wminda ziareba da emzadeboden gmirulad<br />

sasikvdilod. am omSi moikla cxra aTasi qarTveli. sparselebi<br />

ToTxmeti aTasi, magram uricxv jars amiT mainc<br />

ara daklebia ra. am dros mihmarTa mouravma ukanasknel<br />

saSualebas: moixmo colis Zma daTuna erisTavi da Svili<br />

Tavisi, gaimagra mxari da gadavarda sparselebis razmSi,<br />

Sehkivla, gaapo sisqe da gaukeTa gza gasasvleli daWrilebs.<br />

gadarCen daWrilebi sikvdils, magram mainc marabdis<br />

omma bolo mouRo qarTvelobas. mefe gaixizna, didebulebi<br />

vinc ki gadarCen, ganze gadgen da miatoves asaklebad<br />

saqarTvelo. ar damorCilda mxolod saakaZe: imas Tan<br />

axlda samoci ganTqmuli vaSkaci, piradi megobrebi, da axla<br />

sxva rom aRara moxerxdeboda ra, ieriSobas mihyo xeli.<br />

ecemoda Tavze xan aq, xan iq sparselebs da ar aZlevda<br />

mosvenebas... gauWirva maT saqme.<br />

Sah-abasi axla ase aRar mrisxanebda saqarTveloze,<br />

rogorc piradad saakaZeze. mosWra Tavi miss Svils paatas<br />

da, tomaraSi gamoxveuli, gamougzavna mamas!<br />

saqarTvelos did-kacobas dauwyo qalaCunoba da mefesac<br />

moswera samliqvnelo werilebi: `me mxolod saakaZis<br />

dasja minda, da sxvas aravis verCio!~ es yvelas ejera garda<br />

saakaZisa da is ar anebebda Tavs TareSobas.<br />

dRiTi-dRe izrdeboda da matulobda saTareSo jari<br />

da marcxi marcxze mosdiodaT sparselebs. mousvenrobaSi<br />

Cavarda saqarTvelo. maSin Tbilelma mitropolitma<br />

dionosem sTxova, gaTaTrebuls da sparselebisagan mefed<br />

dasmuls, svimon mefes: neba miboZe, me davamSvido mouravio!<br />

wavida mouravTan, Tan iaxla trofile mcxeTis mRvdelmTavari,<br />

mividen mociqulebi, daiCoqes saakaZis win da<br />

sTxoves:`didi xania varT SeCveuli sparsTa monobas da Sen<br />

dagvanebe Tavi, nu ebrZvi maT, nu iwvev Cvens Tavze maT<br />

mrisxanebas... sada gvaqvs Zala, rom imaT gavuZloTo?~<br />

mouravma upasuxa: `maSin davanebeb Tavs, roca saqarTve-<br />

136


loSi sparseli aRar iqnebao~. wyevla-krulviT gamobrunden<br />

mRvdel-mTavrebi. radganac mefec am azrisa iyo, moxda<br />

ganxeTqileba: mTeli qarTli orad gaiyo: erTi mxriT<br />

idga mefe da didkacoba da meoreTi saakaZe misis TanamoazreebiT<br />

xel-ketian dabal-wodebiT. _ aman gamoiwvia<br />

bazaleTis omi. am `bazaleTis~ oms unda gadaewyvita<br />

saqarTvelos arseboba Tu ar arseboba! Zma Zmis sisxlsa<br />

hRvrida sparselebis sasargeblod!.. mouravi grZnobda am<br />

omis aucileblobas, magram imave dros ezareboda moZmeT<br />

sisxlSi xelis gasvra da TviTon aRar gaeria brZolaSi;<br />

Tavis magivrad Sesva Tavis cxenze mesxi gogoriSvili,<br />

axovani gmiri, Caacva Tavisi tanisamosi, aRWurva Tavis<br />

iaraRiT da SeuSva omSi. _ ramdenime kacs zurabis jarTagan<br />

piri SeekraT, rom RalatiT mohklan mouravi. mouravi<br />

egonaT da mohkles gogoriSvili. Seiqmna Zaxili:`mouravi<br />

mokleso!~ da aman daayrevina mouravis momxreebs iaraRi.<br />

maSinve ikadra mouravma omSi Sesvla! `cocxali varo!~ miaZaxa<br />

jars, gaamxneva momxreebi da gadaeSva saomrad, gaapo<br />

mtris razmi da gaiyvana Tavisi damarcxebuli jari, _ am<br />

damarcxebam marTla bolo mouRo qarTvelobas da mitomac,<br />

marto darCenili mouravi gadavida imereTs, aq mefesa<br />

da mTavrebs agulianebda, rom ar ahyoloden Secdomis<br />

gamZraxvel Teimurazs!<br />

rom ara gauvida ra, iqidan gadaixvewa saTaTreTSi da<br />

gadaixvewa im ganzraxviT, rom uku ar egdo Tavisi survilebi<br />

da Turqebis SemweobiT mobruneboda isev saqarTvelos.<br />

_ xonTqarma icoda misi dev-gmiroba da sixaruliT<br />

miiRo da saakaZemac winadadeba misca: Tu jars momaxmar,<br />

me SevaerTeb aRmosavleT da dasavleT saqarTvelos Senis<br />

saxeliT da orive erTad Sens mfarvelobis qveS iqnebao.<br />

xvanTqari daeTanxma, magram SesCivla: jer sanam Sina maqvs<br />

areuloba da sparselebTanac omi ar Semwydara, axlave ar<br />

SemiZlia da roca amaebs movrCebi, maSin ki Seni neba iyoso.<br />

ajanyebulebSi soxatelebi yvelaze ufro saSiSi iyo.<br />

vaJkacobis garda simagreebic xels uwyobden maT. weli-<br />

137


wad-naxevari idga nazim-veziri did-Zali jariT da vera<br />

gaawyo ra maTTan. xvanTqarma jer pirdapir iq gagzavna<br />

mouravi mTavar-sardlad misis Tanxlebul qarTvelebiT.<br />

mouravma daaTvaliera soxatelebis cixe da naxa, rom misi<br />

ieriSiT aReba SeuZlebeli iyo.<br />

morTo qarTvelebi vaWrulad, Seapara cixeSi, gaaRebia<br />

cixis karebi, Seesia da aiRo sami dRis ganmavlobaSi.<br />

amisTana gmirobam aRtacebaSi moiyvana stamboli. xvan-<br />

Tqarma SeuTvala, rom baRdadic aeRo, mouravma oTxi aTas<br />

TurqiT da Tavisis mxlebel, qarTvel gmirebiT, aTi aTasi<br />

sparselebi gahfanta. aiRo baRdadi da sul mokle xanSi<br />

daumorCila xvanTqars sxva ajanyebulebic. am gmirobam<br />

gaaoca mTeli Turqoba da xvanTqarsac mze da mTvare saaka-<br />

Zeze amosdioda. mzad iyo, rom nebas mihyoloda saakaZes da<br />

misi survilic aesrulebia saqarTvelos Sesaxeb. saqar-<br />

Tvelos mze xelaxla unda amosuliyo. magram daxedeT<br />

ubedurebas: nazim veziri iyo xvanTqris siZe. misi RviZli<br />

da hyavda colad da gaafTrebulma qalma SeuTvala qmars:<br />

`aRar aris Seni saxelis xsenebao! dagCrdila gurjim da<br />

mohkal rogormeo!~<br />

jer uarze idga veziri, magram rom aRar moeSva coli,<br />

mohkla RalatiT saakaZe da masTan erTad gawyvita qar-<br />

Tvelobac 1630 w.<br />

ase dasrulda ambavi am saarako gmiris. amisi survili<br />

iyo enaxa saqarTvelo Tamaris droindel saqarTvelod,<br />

amas Seswira yovelive soflis dideba: ojaxi, col-Svili,<br />

Caigdo Tavi gansacdelSi. itanda yovel gasaWirs 35 wlis<br />

ganmavlobaSi da bolos saflavSi Caitana survilebi!.. ai,<br />

amisTana kacs vasamarTlebT dRes, sasacinoa!.. dRes rodesac<br />

CveulebaTa gvaqvs gadaqceuli fexze-wamodgomiT pativi<br />

vsceT sruliad umniSvnelo pirebs...vasamarTlebT<br />

saarako dev-gmirs, Tavdadebul mamuliSvils da erTmaneTs<br />

vekiTxebiT: moRalatea Tu arao? vai, amisTana dros<br />

da ui! Cvenc am dros Cacvenilebs!...<br />

1911<br />

138


Zveli aRzrda I<br />

merve saukunidan rom mahmadianoba Semovida qveyanaze<br />

da misma aRmsarebelma TaTrobam Tavi iCina da gaZlierda,<br />

mTeli Tavisi ZaliT ieriSi saqristiano samefoebze miitana.<br />

misi survili iyo, qristianoba amoegdo da mis nacvlad<br />

islami gaevrcelebina. TiTqmis kidevac moiyvana sisruleSi<br />

es ganzraxva: maSin mxolod ganTqmuli, didebuli<br />

vizantia sruliad daamxo da konstantinopoli stambulad<br />

gardaqmna. bevri qveynebi slavianTa daipyro, evropias<br />

kalTebi Camoaglija, dRiTidRe iTqvamda saxels, magram<br />

patara saqristiano samefos, saqarTvelos, sacodvavad<br />

migdebuls aziaSi, vera daaklo ra, Tumca yoveli<br />

kuTxiT etaneboda. iman, e.i. saqarTvelom saukunoebis<br />

ganmavlobaSi bevri tanjva aitana maTgan, magram rjuli<br />

da erovneba mecxramete saukunis karamdi SeubRalavad<br />

moitana. warsuls rom Tvali gadavavloT, amas raRac<br />

saswaulad miviCnevT an sakvirvelebad, magram es mxolod<br />

nayofia qarTvelebis gmirobis da es gmirobac maTi<br />

aRzrdis mizezi iyo! maSin dedebi dro da moTxovnilebis<br />

Sesaferad zrdidnen Svilebs. yoveli qarTveli maSin im<br />

azriT iyo gamsWvaluli, rom mxolod qristianoba da<br />

erovneba SeirCines. misTvis aris gaCenili, `Wirsa Sina<br />

gamagreba ise unda, viT qviTkirsao~, _ ambobden da Tavis<br />

patara saqristiano samefos gars kedlad evleboden.<br />

ramdeni Setakeba hqoniaT yoveli mxriT! erTi aTs<br />

ebrZoda da assze aTi, an oci Tu modioda meomari.<br />

ricxviT Tanasworoba araodes ara hqoniaT. esec ki unda<br />

vsTqvaT, rom eseni yovelTvis damxvdurebi iyvnen. ase Tu<br />

ise, qarTvelebis vaJkacobas saxeli didi hqonda<br />

davardnili. mtrebic ki afasebdnen da TaTrebma rom<br />

ierusalimi aiRes da ierusalimSi Semsvlels, yvelas, vinc<br />

unda yofiliyo, iaraRis ayra dauweses da baJis gadaxda,<br />

mxolod qarTvelebi iyven ganTavisuflebuli am<br />

valdebulebisagan. diax, didi gmiroba gamoiCines<br />

139


qarTvelebma da es sul maTi sparTanuli aRzrdis Sedegi<br />

iyo. daviwyoT Tavidan: orsuli deda-kaci rom loginad<br />

dawveboda, qmars, rogorc mizezs, neba ara hqonda Sin<br />

daswreboda. Tu mezobeli axlos hyavda, wavidoda<br />

mezoblisas da Tu ara, Tavis ezoSive sadme an safareSoSi,<br />

an samoaxloSi, an samzareuloSi, an sxvagan Sevidoda da<br />

iqidan ugdebda yurs colis tanjvas da ismenda kivils.<br />

melogines uTuod unda ekivla da Tu is daiRaleboda,<br />

maSin mosamsaxures gadmoayenebden da is kioda. rodesac<br />

deda-Svili gaiyreboda, gavardeboda Tofi da maxaroblebic<br />

gaswevdnen qmrisken, miulocavden da Tu vaJi<br />

iyo, saCuqarsac miiRebden. maSin ki wamovidoda saxlSi<br />

qmari da Sevidoda saxlSi meloginis oTaxSi, win bebia miegebeboda<br />

da Tafls gamousvamda pirSi. es ase iyo, sanamdi<br />

Saqari da Saqari-yinulebi gaCndeboden CvenSi. vaJis SeZeniT<br />

gaxarebuli mama saCuqars aZlevda bebias. Zvel droSi,<br />

rogorc meomari, vaJi ufro fasdeboda qalze. pirvel<br />

dRes yvela saqmeSi iyven: axalSobils gahbanden, Wips mos-<br />

Wriden, melogines uvliden da erT faci-fucSi iyven. meore<br />

dRes saxls rom gawmenden _ gaanaTebden, mere Seudgeboden<br />

Ramis Tevas. Ramis Teva uxsovari droidan iyo<br />

Semotanili. stumrebi daupatiJeblad moiyriden Tavs da<br />

mTeli Rame unda eTiaT. melogines gadaafarebden Zvel<br />

bades (utyviod), radganac bade nakurTxia da avadmyofs<br />

mavne veRara ra miekareboda. dastovebden marto oTaxSi.<br />

iq mxolod bebia darCeboda. TviTon stumrebiT sxva oTaxebi<br />

gaivseboda da iq erTi xriali, simRera da sxvadasxva<br />

TamaSi iyo gaTenebamdi. Tu axalSobili vaJi iyo, ferxuls<br />

abamden da sxvadasxva sagmiro leqsebs ambobden: Tu _<br />

qali, maSin stumrebi orad gaiyofoden. erTi mxare warmoadgenda<br />

qalis momxre dass, meore — vaJisas da gaimar-<br />

Teboda saxumaro niSnaoba. qali taxtze mjdom dedofals<br />

warmoadgenda da vaJs Semoiyvanden, moiyvanden qalTan<br />

simReriT da etyoden: `a, niSani, bani Sani, qali gviboZeo!~<br />

Tu sasiZo ar moewonebodaT, dedoflis momxreebi etyo-<br />

140


den: `ar gvinda Seni niSani, ukan waiReo!~ da sxva. siZis<br />

mxleblebi daadgeboden Zalas. mouvidodaT Cxubi, rasakvirvelia<br />

xumrobiT. sicil-xarxariT gaTavdeboda Cxubi<br />

da mere gadadioden sxva Sesaqcevarze. saTamaSoebi bevrgvari<br />

iyo: 1) moxuWavden muWebs. erTSi damalavdnen rames<br />

da ase orives daxuWuls miuSverden erTimeores da<br />

etyoden: `moiS, moiS: kaka ruza~ da gauSvebden orive muWs.<br />

gamomcnobi erTsa da erTs daartyamda da Tu iq iqneboda<br />

nivTi _ gamoicnobda da Tu ara _ sakanonos gadaaxdevinebden.<br />

2) xelmwifoba, `anu veziroba~ iyo orad gapobili<br />

Txilis rikebi. imas ayriden da Tu orive erTad gulaRma<br />

daecemoda, is xelmwifed gamovidoda, Tu orive guldaRma,<br />

is vezirobas iRebda. da visac riki erTi aRma daecemoda,<br />

meore daRma, is muxanaTi iyo. imas xelmwife sakanonos<br />

dauniSnavda da misi veziri gadaaxdevinebda. 3) tke-<br />

Coba: erTs visme damnaSaves auxvevden Tvals, meore movidoda<br />

da dahkravda tkeCs. Tu gamoicnobda dasjili, mere<br />

im meores Caayenebden. 4) `xiWinobeloba~. Tvalaxveuls unda<br />

daeWira qurdi, romelic xan aq daaxiWinebda da an iq.<br />

gadadioda erTi adgilidan meoreze da sxvani yvela saTamaSoebi<br />

amgvari iyven. didi azris ar iyven. mxolod im TamaSobis<br />

dros yvela Tanaswori iyo erTimeoris. arc ufrosi<br />

da arc umcrosi, arc batoni da arc yma! Tu vaJis loginoba<br />

iyo, maSin `mze-Sinao~-s imRerden, ferxuls daabamden<br />

xolme. ra wodebisac unda yofiliyo, didi Tu patara,<br />

qali Tu kaci, yvela erTmaneTs xelixels gadaxvevden da<br />

dauvliden ferxuls. Tan imReroden da Tan fexs ayolebden<br />

simReras. `mzeSinas~ garda sxvasac bevrs sagmiro leqsebs<br />

ambobden. am yofaSi iyven gaTenebamdi. gaTenebisas<br />

`siris-kudas~ sWamden da daiSleboden. es yofa grZeldeboda<br />

bevr xans, radganac melogine ueWvelad ormoci dRe<br />

unda woliliyo. ormoci dRis Semdeg axalSobils gaatanden<br />

ZiZas sofelSi da iq izrdeboda rogorc sxva glexis<br />

Svilebi: zogjer mSieri, zogjer mwyurvali. xan SiSveli,<br />

xan titveli rogorc glexis Svilebi, ise fexSiSveli da<br />

141


uqudo. bevri gasaWiri adgaT, magram magierad ise gamom-<br />

Telebuli iyven, rom ar icoden an gaciveba ra iyo da an<br />

`qar-mWvala~. samwyesurSi dadioden, soflis biWebTan er-<br />

Toboden, TamaSobden sxvadasxva saTamaSoebs: erTmaneTs<br />

Sairebs da zRaprebs eubneboden, xan Widaobden da xan _<br />

joxis cxenebze gadamjdari erTmaneTSi jiriTobden da<br />

sxv... erTi sityviT, [ ] 1 ganwyobileba hqondaT glexis SvilebTan.<br />

TanSezdili megobrebi iyven da es megobroba da<br />

siyvaruli sikvdilamdi SerCebodaT xolme. ai, amitomac<br />

ar iyo mkacri baton-ymoba CvenSi rogorc sxvagan da mxecuri<br />

sastikoba mxolod mecxramete saukunidan Semogvepara,<br />

roca Cveni kanonebi da Cveuleba daikarga da sxvisi<br />

gamefda. ramdenime wlis ojaxiSvils glexebSi fexadgmuls,<br />

enaamoRebuls, glexurad gawvrTnils, malxazs,<br />

mards, marjves, fizikurad yovlad gamokenWebuls, gadaiyvanden<br />

sasaxleSi ded-mamasTan da iq dauwyebden zdas<br />

sul sxvanairad. glexurs, marTalia, rac iqneboda, gadaaCvevden,<br />

magram bevri ram ki SerCebodaT xolme.<br />

1 teqsti ar ikiTxeba.<br />

142<br />

akaki<br />

(Semdegi iqneba)


143


144


wigni miwerili ruseTumesTan<br />

didis surviliT movelodiT gangrZelebasa Tqvenis 1<br />

statiisasa, magram es ori Tvec gavida da Cven ara gveSvela<br />

ra _ ver SevityeT magisi daboloeba. ra mizezi aris<br />

magisi, ver gamogvicvnia, mxolod es ki viciT, rom magvari<br />

moqmedeba ar SeSvenis u. mwerlebTa. erTi mibrZane, Seni<br />

Wirime, CvenisTana, damcrobilsa da Sewuxebuls xalxsa,<br />

sxvaTa Soris, raRa eg upatiuroba gvinda, rom Cvenma mwerlebmac<br />

araT Cagvagdon: wagvikiTxon dausrulebeli statia,<br />

romlis gangrZeleba Semdgom numerSi aRgviTqvan da<br />

mere imton xans gaCumdnen, rom an srulebiT imedi gadagviwydes,<br />

an is Semdgomi numeri Semodgomazedac Zlivs<br />

gamovides. rasakvirvelia, amgvar upatiurobis miRebisa<br />

Cven ara varT xamni; magram rasac advilaT mouTmenT zasedatelebs<br />

da sxvaTa, romelnic vera grZnoben TavianT<br />

moqmedebasa, amas ver vapatiebT u. Cven mwerlebTa, romelTaganac<br />

moveliT imgvar qcevasa saqmiT, ragvarsac<br />

TviTon gviqadageben sityviT. me mgonia, rom magaT saqmeSi<br />

da sityvaSi ar unda iyos gansxvaveba, pirispir egeni yvelani<br />

sityviT da magaliTiT unda gvaswavlidnen patiosnebasa<br />

da keTilSobilur qcevasa, Tu undaT, rom magaT qadagebasa<br />

hqondes warmateba da amaoT ar Caiaros. me mgonia,<br />

rom es kanoni kargad moexsenebaT u. mwerlebsa da Tu axsovT,<br />

maS ra aris mizezi amgvari uceremonio qcevisa Cven<br />

sazogadoebasTan? iqneba sxvaTa Soris isic iyos, rom radganac<br />

Cven xmas ar viRebT arc kalmiT da arc beWdviT ara<br />

romelisame ganCinebazed Cveni sazogado cxovrebisa,<br />

Tqvena ggoniaT, rom Cven ara gveyureba ra?!<br />

qarTvelobas geficebi, mowyaleo xelmwifev u. ruse-<br />

Tume! rom Tu Tqvenc ese fiqrobT am saganzed, Zalian Semcdari<br />

iqnebiT. marTalia, Cveni sazogadoeba SeCveuli ar<br />

aris beWdviT da kalmiT Tavis azris gamoTqmasa, magram<br />

1 akaki wers: `Tqu nis~, magram aq da sxvaganaca, sadac mwerali icavs Jurn.<br />

`ciskris~ orTografias, Cven viZleviT axali <strong>qarTuli</strong>s marTlweris<br />

mixedviT.<br />

145


garwmunebT, rom ara anbavi sazogado Cveni cxovrebisa, ar<br />

gaivlis ise, rom ar SaniSnos, gaarCios da mere warmos-<br />

Tqvas Tavis azri.<br />

ar gagigoniaT sxva da sxva Cveni sazogadoebis yrilobaSi,<br />

rom gamova romelime imisTana da mohyveba laparaksa,<br />

ai ra momxdarao...<br />

an mdgomareoba ama da am sagnisao...maSinve gaaCumeben<br />

da etyvian: kargio, gavigeTo... geTayva, suls nuRar gagviwvrileb<br />

magdoni ubedurebis gagonebiTao. ras niSnavs<br />

esa? me mgonia imasa, rom arian imgvari sagnebi, romelzedac<br />

bevrs xans ulaparakniaT, uwuxniaT da SaudgeniaT dasasrul<br />

TavianTi azri, radganac Cven ar vacxadebT beWdviT<br />

Tu kalmiT Cven saWiroebasa, ar gamovdivarT Savis<br />

bairaRebiT meidanzed, ar gigzavniT deputaciebs. u<br />

mwerlebsa, romelnica ar gvSveliT ise, rogorc saWiroeba<br />

iTxovs, im Cinovnikebsa, romelnica gvZarcvian, u. mebatoneebs,<br />

romelnica stanjven da awuxeben gana Tu TavianT<br />

glexkacTa, _ egreTve mezobel mebatoneebsaca. im u.<br />

romelTaca hsurT Cveni da Cveni qveynis bedniereba, mSvenieris<br />

qalebisa, romelTac, saubeduroT, arc ki eyurebaT<br />

TavianTi sazogado mniSvneloba; yvelas warmogidgeniaT,<br />

rom Cven ara gveyureba ra, varT did saavaTmyofo ZilSi,<br />

xolo Tqven gvCxvletT da gvisobT danasa im azriT, rom<br />

yovelive moqmedeba Tqveni swore Tu brunde, avi Tu kargi<br />

CvenTvis didi sasargeblo da sasiamovnoa. magram marTalia<br />

ese? vin unda mogcesT amisi pasuxi? vin unda dagimtkicosT<br />

Tqven _ sazogado moqmedTa pirTa, rom mravali<br />

Tqveni moqmedeba sasargeblo ki ara, didi savnebelic<br />

aris; vin unda warmogidginosT imtoni Tqvengan wamlobaSi<br />

dakodili sagani; vin unda gamogicxadosT Cveni tanjva,<br />

wuxili, gauzdeloba, ugzooba, davidaraba da sxva. Cveni<br />

davidaraba, iqneba, xalxis saqmec iyos, magram weRanac mogaxseneT,<br />

rom Cven ara varT SeCveulni beWdviT da kalmiT<br />

Cveni azris gamoTqmasa, Cven arcki viciT ra da rogor<br />

unda davsweroT, anu gamovsTqvaT. erTi azris weris<br />

garda sxvanairi wera ara uswavlebiaT ra da imasac lamis<br />

146


Tavs vanebebT, radganac imiTac ara gveSveleba. me mgonia,<br />

rom Cveni daCumeba aqedam warmosdgeba da magiTve gamar-<br />

Tldeba; exla gvibrZaneT, mowyaleo xelmwifev, ra<br />

mizezidam warmodgeba eg Tqveni daCumeba da ra sabuTebiT<br />

gamarTldeba.<br />

iqneba Tqven imisaTvis ar iwuxebT Tavsa oriod kalmis<br />

mosmiT, rom redaqcia SeuZleblobis gamo Tqveni Sromis<br />

fass ver gadaixdis da sazogadoeba magisTana davalebisaTvis<br />

verc pencias daginiSnavsT da verc Cinzed wargadgenT?<br />

ara mgonia, rom am sabuTebiT SegeZloT Tqveni da-<br />

Cumebis gamarTleba da vin gaamarTlebs, Seni Wirime, maTa,<br />

romelnic cecxlis anu sxva saxalxo ubedurebis dros TamamaT<br />

gamovidnen, SeeZloT im ubedurebis mospoba, magram<br />

xeli ar gaanZrion: vis vuSveloT arcki gvcnobeno, an vis<br />

ras mogvcemso.<br />

verc imiT gaimarTlebT Tavsa, Tu rom ityviT, Cven<br />

qveyanaSi bednierebis metsa ara ubedurebas ara vxedavTo<br />

da razed unda vilaparakoTo. oRond amas ki nu ityviT da<br />

sxva rac ginda sTqviT. es Tqma xalxisaTvis ar iqneba sasiamovno,<br />

metadre Tqvengan, romelzedac srulebiT ara<br />

aqvs imedi gadawyvetili da moelis kidev bevr keTil saqmesa.<br />

ras ityvian, mainc rasa xedavTo, Tu ubedurebis spiloebic<br />

ver daginaxamTo. da am sxvaTa Soris ramtons magaliTs<br />

warmogidgenen TavianT sityvis dasamtkiceblad.<br />

ager Tormeti wlis ymawvili, romelsac jer anbanic ar<br />

auRia xelSi, ager meore saldaTis tanisamosiTa Sagirdi,<br />

romeliRac spartanis Skolisa, ager mesame ruseTSi wamsvleli<br />

saswavleblaTa, romelsaca deda dastiris da<br />

gamosalmebis drosa eubneba: naxvamdis, Svilo, gulSi ki<br />

fiqrobs: vaime, Tu Sen veRar moxvide da an me veRar momiswroo,<br />

ai sawyali ymawvili kaci rkinis qalamnebiTa da<br />

joxiTa davidarabaSi gabmuli yuri daugdeT, ras ambobs:<br />

netavi, Cems sicocxleSi mainc gadavwyvito es davao, rom<br />

Cem Svilebs ar daugdoo; ager glexi kaci atuzuli sasamarTlos<br />

karebis wina zavtra da posle zavtra, samse xur-<br />

147


jiniTa, ager Svidi wlis tusaRi, romlis saqmis gasinjvas<br />

jer rigi ar mosvlia. bednierebaa esa?<br />

ager, gadabrunebuli Rvinis uremi, ager meore uremi<br />

Sig mjdomis avaTmyofis qaliTa, romelica modis qalaqSi<br />

mosarCenad. warmoidgineT misi tanjva yovels urmis Tvalis<br />

gadatrialebazed da maSin SaityobT Cveni gzebis sikeTes.<br />

aba, axla mibrZandiT sofelSi da daxedeT glexkacebis<br />

cxovrebas, gaigeT imaTi qoneba, Semosavali, xarji,<br />

samsaxuri da mere axseniT, ratom egenic isreT ar<br />

arian bednierni, rogorc maTgani mezoblebi nemecebi. gaigeT<br />

guSindeli balatirovka institutSi: as ocdaeqvsi<br />

kandidatka rusebis qalebisa da xuTi vakansia. samoci qar-<br />

Tvelobisa da oTxi vakansia. iciT, rogora hsurT qalebs<br />

wignis kiTxva? Tu dagviwyebiaT is, rom gaxsovs, rom wasakiTxi<br />

wigni ara aqvT ra. ramtoni aTasi ymawvilni qalni<br />

gvisxedan yelgadagdebulni, romlis goneba daviTnsa da<br />

oriod xelnawer wignsa, sxvas ara ras miuwvdeba. moifiqreT,<br />

rom aqamdin ara gvaqvs Cven arc erTi gamarTuloba,<br />

rasac Cveni saxeli erqvas da sadac Cveni Svilebi izardnen.<br />

aba axla CamoviaroT raodenime saxlebi da vnaxoT, ra<br />

mdgomareobaSi imyofeba saxleuleba: meore saaTia SuaRamisa,<br />

viRac araxunebs, dedi, Seni siZe xom ar aris? ara, is<br />

ar aris, exla ki male unda movides. ax, RmerTo, es ra<br />

WirSi CavardiT! me ar geubnebodi, dedaCemo, ro magazed<br />

anbobdnen Wirveuliao! ra vqna, Svilo, vin icoda? meorec<br />

esa, SeZlebis patronia, Tvali magisTana SeZlebasac daudga,<br />

eubneba qali. ramtoni ubedureba warmosdgeba Seuferebeli<br />

col-qmrobidan da im Cven Cveulebidam, rom<br />

oRond ki qali gaaTxovon da visac unda miscen, sul<br />

erTia.<br />

ager ubralo xelosnis qali, dascqeris tanisamosebs<br />

da anbobs: dRes es kaba mecvao, kviras aRar Camecmebiso,<br />

ax, ra iqna mama Cemi? an iman rois unda momitanos sakabe da<br />

an me rodisRa gamovWra. am mamas ki ise gasWirebia cxovreba,<br />

rom dgas meidanzed da iTxovs mowyalebas.<br />

148


ager saxleuloba sawyali kacisa, romelsac ori dRea<br />

puri ar gautexnia. misustebula Tavis da Svilebis mwuxarebiT,<br />

deda Zlivs aSoSminebs ymawvilebsa. exla mova mamao<br />

da pursac moitanso da CiCiasaco. Semodis mama daRonebuli<br />

da gadmougdebs vercxlis qamarsa, gaita daagiraveo.<br />

yvelani sxdebian puris saWmelad mamis garda, mSian da<br />

ver miWamia, yelSi aRar Cadiso. Semdgom yvelani wvebian,<br />

mama ki dadis gacxarebuli oTaxSi, raRac sazareli fiqri<br />

awuxebs da saSinels mousvenelobaSi imyofeba. Sua-Ramisas<br />

kuTxidam raRasac aiRebs da Caidebs jibeSi, oxvrobiT<br />

gadaxedavs col-Svilsa, wamoibutbutebs, dro ariso da<br />

gava, vin icis, sada da risTvis? iqneb sabralo saavazakoTac.<br />

ager kidev meore magisTana sacodavi jalaboba. qmars<br />

ara hqonda arafris SaZleba, magram simSvenierem aitaca<br />

da ise SeirTo Tavisi mezoblis qali. daexvivnen Svilebi<br />

da gauWirda cxovreba. ai, ramtoni dRea, rac xan puri akliaT<br />

da xan wyali. qmari dadis, Txoulobs, sesxulobs,<br />

eZebs, magram vera uSovnia ra. am dros Semodis beberi dedakaci<br />

da raRasac etitineba colsa, merme xsnis xelsaxocis<br />

wversa da iRebs iqidam wiTel Tumniansa, gamomarTvi,<br />

nu Rupav Sen Svilebsao. siRaribiT Sewuxebulsa, Svilebis<br />

SimSiliT damwvar dedas verc ho uTqvams da verc ara, dafiqrdeba<br />

da bolos dros etyvis, am erT Ramesac iqneba<br />

RmerTma mogvxedoso da Cemma qmarma iSovos rameo. mova<br />

qmari Sina kidev xelcarieli, mwuxarebiT xmas ver iRebs<br />

da dawveba. beberi sixaruliT miuyris qals fulebsa, etyvis,<br />

gelio da gava. moatans SuaRame, gulis kankaliT da<br />

didis SiSiT warmodgeba, yurs ugdebs qmris Zilsa da mere<br />

CumaT ipareba. raRac saSineli sizmari aRviZebs qmarsa,<br />

iyureba, hyviris, eZebs da cols vera hpoulobs, dadis,<br />

magram xmas aravina hscems. maSin moagondeba, darbis, eZebs<br />

CaquCsa, danas _movklamo!! _ mere daRaluli daeSveba<br />

qveSsagebzed _ magram visi braliao.<br />

am siRaribes Tavi davaneboT, exla mivxedoT mdidrebsa,<br />

iqneba imaTSi vipovnoT ram sanugeSo. ager mdidarni<br />

qalebi maRalis sazogadoebisa. daxedeT, rogor bzesaviT<br />

149


abneven fulebsa CacmaSi, qaRaldSi da sxva ubralo xarjSi.<br />

iq ki gahyidian daxeul leCaqsa da miT daarwmuneben<br />

TavianT qmrebs, rom didi ekonomiebi brZandebian; aba, er-<br />

Ti hscadeT da moaxseneT magaT, ama da am keTilSobil<br />

qalsa, magaT mezobelsa, leCaqi ki ara da ukanaskneli kabac<br />

ki enatreba, ras getyvian? Cven TviTon gagviWirvebia<br />

cxovrebao. magaT Txovnac SeuZlianTo, magram Cven visa<br />

vsTxovoTo.<br />

ager sxvani mdidarni WkuiTa, gonebiTa, saxiT da<br />

guliT mSvenierni, magram saubedurod ara keTilad<br />

gawvrTnilni.<br />

diliT vizitaT merme lotoSi<br />

saRamos JamSi an praferansSi<br />

maRazinebSi yomarbazobiT<br />

sawyali qmrebis SesaqcevaraT.<br />

dasaRupavaT.<br />

ai, mdidari saxli, sadac dedamTili, rZali da muli<br />

erTmaneTTan ver moTavsebulan... warmoidgineT mdgomareoba<br />

sawyali kacisa am SemTxvevaSi, roca yovel dRe unda<br />

esmodes maTgan saCivari da sayveduri: me gagzardeo, eubneba<br />

erTi, me SagirTeo, eubneba meore... SenTvis kargi doba<br />

gamiweviao... eubneba mesame. ras ubrZanebT exla? darwmunebulia,<br />

rom amgvar Cxubsa TviT solomon brZenic<br />

ver gaarCevda da verc ras uSvelida, amis gamo TviTqmis<br />

yvelas Semoswyromia, miscemia gulis sigrilesa da diliT<br />

SuaRamdin karSi atarebs drosa.<br />

ager kidev mdidari saxli; saca uzisT gasaTxovari qali,<br />

romelsac bevrni Txouloben, magram ver aTxoveben.<br />

egebi iseTi sasiZo gamogviCndeso, rom amaTze naklebi<br />

mziTevi gvTxovoso. ager meore, mesame da TviTqmis yvelani.<br />

daxeT magaT unayofo cxovrebasa da siZunwes. magaT<br />

gana Tu sxvisaTvis, TavianT SvilisaTvisac ver gamoumetebiaT<br />

oriod groSi, rom rigianad gazardon da rigian<br />

gzazed daayenon. sawyali Cveni ymawvilebi, me mgonia, rom<br />

150


amaTTana ubedurni ar moipovebian dedamiwis zurgzed.<br />

egreT mdidarni bunebiTa da egreT RaribaT aRzrdilni.<br />

ramdenjer unda moagondeT es TavianTi uswavleloba;<br />

ramTenjer unda oxramdnen amazed; magram raRas uSvelian.<br />

ox! romeli erTi vsTqo? romeli suraTi dagixatoT<br />

Cveni ymawvilebis ubedurebisa? Sin, roca izrdebian skolaSi,<br />

roca swavloben Tu ruseTSi, sadaca umaRlesis<br />

swavlisaTvis imyofebian. am ubedurebis mizezni, rasakvirvelia<br />

bevrni arian da yvelazed momatebulaT damna-<br />

Saveni, _ dedebi. gamova orasSi Tund ori, romelTac SeeZlosT<br />

Tqma, Cveni Svilebi kacurad gagvizrdiao? ara!!!<br />

WeSmaritaT ara. da netavi Tqveni sicocxliT eg dalocvili<br />

Svilebi grZnobdnen mainca TavianT naklovanebasa da<br />

cdilobdnen warmatebasa. Cven ra gviWirso? vin ara qalebi<br />

xmeleTzed ara gvjobiao? amas amboben. sxvas veRar dagixatavT<br />

mdidaris saxlis cxovrebidam, mxolod getyviT<br />

erTi sityviT, rom eseni uares mdgomareobaSi arian.<br />

axla saiT veceT, sad veZeboT bedniereba da simar-<br />

Tle? Cven sazogado cxovrebaSi xom ara _im sxeulSi,<br />

romelSiac yvela aso dawylulebulia, sazogado uqonloba,<br />

uRonoba, mtroba, erTmaneTisagan gancalkeveba, Surianoba,<br />

wuxili, tanjva, kvnesa, oxvra, dardi, sevda sxva da<br />

sxva, ai, ra gvesmis da ras vxedamT yvela fexis gadadgmazed!<br />

aRarc daira, aRarc zurna, aRarc baRebSi Zmuri fsonebi.<br />

amisTana moulodneli, moufiqrebeli bedniereba mogvaniWa<br />

Cvenma sayvarelma mTavarmarTebelma Cvenis mtrebis<br />

damonebiTa da Cven verc ki gavmxiaruldiT, rogorc<br />

rigi iyo. ra aris mizezi? avaTmyofoba! Cven sakuTar qorwilSiac<br />

veRar gviTamaSnia, sazogadoSi rogorRa viTamaSoT.<br />

oTxs kacs erTaT ver ipovniT, romelnic salaparakoT<br />

Seyriliyvnen, Tu Seiyrebian, mxolod sasmel-saWmelaTa,<br />

isic miwveviT. Zalian bevri Rvino unda svan, rom Zlivs<br />

oriod xma amoiRon.<br />

ra mizezis gamo Semdgara es saxalxo dayolieba: Cven-<br />

Tvis umjobesiao rom umaRlesi adgili ufro sxva rjulis<br />

kacs eWiroso, vidre qarTvelsao.<br />

151


aba, Cveni qveyana amsgavseT romelsame ruseTis nawilsa<br />

da dainaxavT, rogor ukan davrComilvarT. maSin, rodesac<br />

Cveni bunebiTi niWi, Cveni miwa-wyali gvaZlevs RonisZiebas,<br />

rom ganaTu ukanaskneli, pirveli adgilic davi-<br />

WiroT ganaTlebul xalxSi. magram romeli erTi vTqo, da<br />

aRarc SemiZlian, sxva dros WeSmaritaT guli metkina.<br />

darwmunebuli varT, rom Tqvenc SegawuxebdaT warmodgena<br />

am Cveni vaivaglaxis mdgomareobisa, romelSiac metaT<br />

Tu naklebaT varT TviTqmis gareuli. axla vin gviSvelis,<br />

vin gagvkurnos am saSineli sneulebidgan? RmerTi Tu<br />

mogvxedams, Torem Cven, mgonia, erTmaneTs veras vuSveliT.<br />

es grZnoba jer kavkasiis mTebzed dgas da male<br />

gvewveva iqidam. an riT uSveloT, risTvis? roca sxvis<br />

ubedureba ufro kargaT gamoaCens Cvens bednierebas.<br />

kuflalad vixdi bodiSs amdons Cems laparakzed. me ara<br />

msurda esreT Tqveni Sewuxeba, magram xom mogexsenebaT<br />

kacis buneba. dardebi rom eeSleba, male veRar gaaTavebs<br />

xolme Tavis laparaksa, vici, rac unda Sewuxebuli iyoT,<br />

cotas nebas kidev miboZebT da moismenT mizezsa, romelmac<br />

CamomaTvlevina es sazogado Cveni tkivilebi. diax,<br />

imas mogaxsenebdiT, rom mindoda, gamomecna mizezi Tqveni<br />

siCumisa, yuris ugdeblobisa Cvenis sazogadoebisadmi.<br />

gamovicnob Tu ara TviTqmis sul erTia, magiTi Cven xom<br />

ara gveSvelebara da imasac vfiqrobT, Tqven ara mizezi ar<br />

gagamarTlebT. Tumca Zalian vswuxvar amazeda, magram ra<br />

vqna, Cems fiqrSi vera vipovera Tqveni gasamarTlebeli;<br />

piris-pir yovelive anbavi damimtkicebs, rom didaT damnaSaveni<br />

brZandebiT Cvens sazogadoebasTan. rogor gamar-<br />

Tldeba is aqimi, romelic Tavis avadmyofsa yovel dRis<br />

magieraT TveSi erTxel Zlivs daxedavs da maSinac rigian<br />

wamalsac ar miscems. magodeni iciT, gesmiT, hkiTxulobT,<br />

ra iqneba, rom Cvenc SegvatyobinoT eg Tqveni sibrZne, rusuli<br />

da francisuli Cven ar viciT, qarTul enaze wasaki-<br />

Txi ara gvaqvs ra da, rasakvirvelia, usaqmurobisagan WorebSi<br />

gaverTobiTo. ai, amas anbobs xalxi. darwmunebuli<br />

brZandebodeT, mowyaleo xelmwifev, rom es sazogado xma<br />

152


aris da Cemgan mogonili mdgomareoba Cvenis sazogadoebisa<br />

emsgavsebis im avaTmyofis mdgomareobasa, romelsac<br />

arc eqimi hswams da arc wamali, yurs ar ugdebda Tavis<br />

satkivars da roca gauWirda, maSin ferSlebsac ki exveweboda.<br />

nuTu am sacodavsa yurisgdeba ar unda da radganac<br />

Tavis drozed ar uwamles, exla unda uwamloT suli amouvides?<br />

nuTu axla, mowyaleo xelmwifev, yurisgdeba ar<br />

unda Tqven patara Zmebs, romelnica uswavlulaT darComilni<br />

arian sxvadasxva mizeziT? RvTiT Tu bediTa Tqven<br />

dawinaurebulxarT, ganaTlebulxarT, geyurebaT yovelive<br />

da exla movaleni ara xarT, rom sxvanic egre gaabednieroT,<br />

rogorc Tqven? vici, amas Tqven kargad grZnobT,<br />

gsurT kidec da am survilis aRsrulebas SesdgomixarT,<br />

magram saubeduroT, ise vera, rogorc saWiroeba moiTxovs.<br />

rogorRac geSinianT, Tu krTebiT, Tu grscxvenianT,<br />

Tu raRac ram giSliT, iseTi, rac Tqven grZnobasa da survils<br />

ar Sahferis. iqneba Tqven imas fiqrobdeT, rom sazogadoeba<br />

did filosofias iTxovdes Tqvengan da Tqven<br />

radgan magvari filosofosni ara xarT, imisTvis arasa<br />

hswerT, jer umaRlesis swavlis saWiroeba ara aqvs Cven<br />

sazogadoebas, anbanidan mohyveviT da oRond ki aswavleT<br />

surviliT da gulsmodginebiT da darwmunebuli iyaviT, rom<br />

yvelani surviliT da didis madlobiT miiReben Tqvengan.<br />

umorCilesad gTxovT, mowyaleo xelmwifev, Tu ram<br />

hpovoT ukadrisi am Cems werilSi, momiteoT, maqvs imedi,<br />

rom am Cems wigns upasuxoT ar daagdebT, garda amisa,<br />

wagvakiTxebT Tqvenis statiis gangrZelebasa da SegvatyobinebT<br />

im u. ymawvil kacis anbavs, romelic gagigzavniaT<br />

saswavleblaT ruseTSi, Semdgom Cem werilSi msurs imazed<br />

mogelaparakoT.<br />

Tqveni umorCilesi g. qarTveli<br />

maisis 11-s dResa,<br />

1860-sa welsa, q. tfiliss.<br />

153


cxel-cxeli ambebi<br />

xSiri wvimebis gamo, ivnisis Tves sazogadod `Coxa dampalas~<br />

eZaxian, magram sam weliwadSi erTxel am ivnissac<br />

aqvs xolme nakiani weliwadi! es maSin, roca quTaisis Ruberniis<br />

aznauroba moiyris xolme Tavs quTaisSi winam-<br />

ZRolis, anu rogorc sazogadod eZaxian, marSlis amosar-<br />

Cevad. maSin ki am ivnisis Tves `Coxa-dampala~ ki aRar qvia,<br />

_ Coxa-axala; radganac visac ki kenWi aqvs, yvelas Seu-<br />

Zlian rom Coxa gaixados. imereTSi amorCeul pirs, anu<br />

marSals, winamZRols, winamZRolels ki ar eZaxian, _ wanamZRomels,<br />

anu winamZRoms. ar gegonosT, rom es enis<br />

ucodinarobiT mosdiodeT; ara, am sityviT aznaurobas<br />

surs, rom naTlad gamoxatos marSlobis ideali: winam-<br />

ZRomi, anu winamZRomeli niSnavs im kacs, romelic win-win,<br />

ese igi saqmis dawyebamdis aZRebs sxvebs; da vin ar icis,<br />

rom Cveni gulkeTili sazogadoeba arafers Rirsebas ar<br />

Txoulobs amosarCevi pirisagan, _ Tvinier win da win<br />

gaZRomisa da sadil-vaxSmebisa! Cemis yuriT gamigonia,<br />

rom eTqvas mekenWes, anu amomrCevels: `dedav! rava amovirCev<br />

imisTana kacs, romlisganac erTs staqans Rvinosac<br />

ar veli, rom Cemi kenWi gavrecxo!~ es imas niSnavs, rom<br />

marSlisagan Txouloben mxolod pur-Rvinos da mzareulT-uxucesobas;<br />

am sityvis mTqmeli, misda gaugebrad,<br />

roca kenWis garecxas Txoulobs, imas ufro amtkicebs,<br />

rom mis xelSi kenWi gasvrilia da garecxas saWiroebs. vin<br />

Tqva, rom Cvenma xalxma ximia ar icis? sxvadasxva Sezavebuls<br />

nawilebisagan Savs TeTrad aqceven da TeTrs Savad!<br />

visac unda, rom Savi kenWi gaaTeTros, unda Seazavos er-<br />

Tad zuTxi qinZiT, ZmriTa da ombaloTi, zed miayolos<br />

Romi, amoudvas gverdiT msuqani Zroxis beWi, SewevniTa<br />

tyemlisaTa, imas miayolos mwvadeb-lavaSebi, gudebic<br />

yvela daalbos yifianis RvinoSi, rom mekenWeebma mosZaxon<br />

`mraval Jamieri~ da zed daamaton `haralalo~ Semdegis<br />

leqsebiT:<br />

154


`voii! aw Cven viciT, visic unda gamorCeva,<br />

gvinda jibe Segvisqeldes, radganac gvaqvs amis Cveva,<br />

xan marjvniT varT, xan marcxniT varT, orivesgan<br />

gvaqvs miwveva, _<br />

zafxulSi Tavs gamovikvebT, Semodgomac mogveweva~.<br />

am simReras amomrCevelma Tormeti `xa, xa, xa, xa, xa!~<br />

miayolos da SewevniTa RvTisaTa Savi TeTrad iqceva! _ es<br />

moxerxda, magram am ximikosebs erTi saqmis gakeTeba undodaT,<br />

is ki veRar moaxerxes: undodaT, rom saRmrTo werilis<br />

sityva Sesaxeb kacisa, rom kaci miwaa da miwad iqcevao,<br />

gaemarTlebinaT da kacis sulebi sicocxliTve miwasTan<br />

SeeerTebiaT, rom miTi miwa gaezardaT da sruli cenzi<br />

gamoeyvanaT, magram ver moaxerxes miwisa da kacis erTmaneTze<br />

mikoseba da wiTeli varacuci tyula Sexta da Semobzrialda!<br />

_ bevri kiTxulobs: es wigni, es varacuci<br />

SarSan rom TeTri iyo, wreuls raRam gaawiTlao da mikvirs,<br />

rogor ver mixvdnen! Cemis azriT, is mitom gawiTlda,<br />

rom SarSan veraferi gaariga da Sercxva. _ gawiTlebas<br />

Tqveni Wiri wauRia, kidev ar vinaRvliT, magram Sar-<br />

Sandelma SemTxvevam rom wiTeli feri daadva, vai Tu<br />

wrevandelma yviTeli daadvas da maSin Cvenma mtrebma maTi<br />

guli gaiZRon, _ da Cvenc mwuxarebam es gvamReros:<br />

`waxda Cveni Wirnaxuli: ver movimkeT, raca vTeseT,<br />

Cveni waRma danaTesi, ukuRma gvifarcxes qeziT,<br />

uwesurad gagvilewes, rac movmkeviT umal kvnesiT,<br />

da faliazed wyals gvisxamen, raRas vizamT CaxmaxkvesiT?!<br />

magram mainc nu davscxrebiT, kvals vuyefoT nela,<br />

nela,<br />

egeb odesme gamoCndes warRvnis Semdeg cisartyela!<br />

daiquxos, gaielvos. gagvinaTlos dRes rac bnela,<br />

da axlis tyaviT Segvimosos, rac SemTxvevam<br />

dagviZvela!~<br />

[1873]<br />

155


Savi qvis Tavgadasavali<br />

me jer kidev gimnaziaSi viyavi. viqnebodi ase aTi-Tormeti<br />

wlisa, erTxel wirqvalidan begara puri mogvitanes<br />

da mamaCemma uTxra mouravs: eg puri sxvagan CahyareT,<br />

calke qaTmebisTvis, rom sxva xodabunis purebSi ar gaerios,<br />

Tvaram daviRupebiTo. me gaocebulma mizezi gamovikiTxe<br />

da miTxres: wirqvalisa da rganis puri ar vargao!<br />

qva-gunda urevia, kalos rom aiReben, is patar-patara qva<br />

gundebi ahyvebian xolme da purs ise aSaveben, rom saWmelad<br />

aRar vargao, erTi kodi wirqvaleli an rganis puri<br />

Tu gaurie, ass da aTas kods purs Savad SeRebavs da<br />

gaafuWebso.<br />

rogorc axalgazrdas es CamrCa gulSi da didma xanma<br />

rom gaiara da studentad Sevedi peterburgSi, erTxel<br />

Zvel `samefo Jurnals~ rom vaTvalierebdi, iq Semxvda geologi<br />

akademikosis abixis statia. sxvaTa Soris, ambobda<br />

akademikosi, rom Sorapnis mazraSi da sazogadod rganSi<br />

didZali marganecia, mdidari da advili samuSao, maSin,<br />

rodesac sxvagan arsad ariso da moTxovnileba ki didiao,<br />

rogorc surogati sxvadasxvagvari madneulobiso da gansakuTrebiT<br />

umisod foladi ar keTdebao. dRes mxolod<br />

reinis piras aris da iq muSaobeno. magram cotac aris da<br />

Zneli samuSaoco. ase rom, wirqvalis marganeci konkurenciis<br />

gareT darCeba da vinc imas fexze daayenebs didi<br />

sasargeblo iqneba da qveyanasac, e.i. mxares, sadac is aris,<br />

saukunod gaamdidrebso. es rom wavikiTxe, maSin momagonda<br />

mamaCemis gva-gunda. vamowmeb abixis naTqvams marganecis<br />

Sesaxeb da yoliferi marTali gamodga; marganeci<br />

arsad iyo garda reinis napirebisa. Cilli maSin xsenebaSic<br />

ar iyo da moTxovnileba ki didi iyo marganecis. me, rogorc<br />

arageologma, ar vicodi, Tu qva-gunda marTla marganeci<br />

iyo da saWiro iyo mxolod amis Semowmeba, adgilobrivad.<br />

Cavedi TbilisSi. aq cnobil geologs svimonoviCs<br />

movelaparake qva-gundis Sesaxeb. manac, radgan samsa-<br />

156


xurSi iyo, aiRo erTi Tvis nebarTva, daeTxova da kerZoT<br />

wamomyva me saCxeres, erT Tves darCa CemTan saxlSi da iqedan<br />

dro da dro davdiodiT wirqvalsa da WiaTuris midamoebSi,<br />

madnis yovelgvarma simdidrem gaakvirva mkvlevari<br />

da rodesac gaaTava gamokvleva, moxseneba warudgina<br />

samTo gamgeobas. samTo gamgeobam svimonoviCs dauniSna<br />

TanaSemwed inJinrebi: sarokini da baceviCi da samive<br />

gamogzavna xelaxal gamosakvlevad saxelmwifo xarjiT.<br />

imaT erTad gamoikvlies da kidevac dabeWdes, magram es<br />

iyo mxolod geologiuri gamokvleva, sapraqtikod gamousadegari.<br />

ar iyo naCvenebi, Tu ra iyo saWiro da gamosadegari<br />

mrewvelobaSi. rasakvirvelia, es maTi gamokvleva,<br />

ise rogorc abixisa, dResac aravis eqneboda gagebuli da<br />

yuradRebasac aravin miaqcevda am did saqmes. me ki abixis<br />

statiis wyalobiT gaviTvaliswine, Tu ra sargeblobas<br />

moutanda qveyanas amis warmoeba-mrewveloba da kidevac<br />

Sevudeqi saqmes. magram rom ar megona, imisTana dabrkolebani<br />

damxvdnen, ara Tu aravin damexmara da TanagrZnoba<br />

gamomicxada, aramed kiJina dasces: gadareulia da raRaceebs<br />

bodavso, Torem marmarilodan rom didi saxeiro<br />

ara gamodis ra, raRac eSmak Savi qvidan ra unda gamovideso?<br />

saWiro iyo kapitali saqmis dawyebisaTvis da mec is<br />

maklda. visac vTxove daxmareba, CvenSi yvelam gaocebiT<br />

damiwyo yureba da rodesac gavuTvaliswine is momavali<br />

marganecis, rasac dRes vxedavT, maSin sul kiJini damsces.<br />

im dros gamodioda erTaderTi <strong>qarTuli</strong> gazeTi `droeba~<br />

da iq movaTavse Cemi statia marganecis Sesaxeb. sxvaTa<br />

Soris isic movixsenie, rom marganecis mrewveloba saku-<br />

Tar rkinigzas moiyvans WiaTuris xriokebSi-meTqi. es ise<br />

eucxovaT maSindel batonebs, rom erTpirad yiJina dasces<br />

da zogi kargi nacnobebi da naTesavebi samZimars eubnebodnen<br />

mamaCems: `vai ra Svili gadageria da raRac eSmakis<br />

gaCenil Sav-qvas dasdevso~. radganac qarTvelebSi<br />

ara moxerxdeboda ra, mivmarTe somex vaWrebs, imaTSi im<br />

dros erTi milioneri eria _ solomon Saburov, Cemi nacnobi<br />

da imas gaumJRavne Cemi gulSi nadebi. oRond Sen<br />

157


gamoiRe aTasi Tumani da mag fasad sul Segayidvineb, rac<br />

marganecia. Sen mxolod fuls Camodi da Sroma da warmoeba<br />

Cem kiserze iyos. mxolod im pirobiT, roca Sen, Sen danaxarj<br />

fulebs aiReb, mere wminda Semosavlidan naxevari<br />

Seni iyos, 10 procenti Cemi da danarCeni saqmelmoqmedoT<br />

gadaidvas-meTqi. Saburovma mipasuxa: kargad laparakob,<br />

magram Semcdari ki unda iyoo! magisTana saqme jer CvenSi<br />

aravis uwarmoebia da mec fulebs ver gadavyri, ara imitom,<br />

rom fuli menanebodes, ara! mitom rom sasacilod ar<br />

amigdon. amis Semdeg me davrwmundi, rom Cven qveyanaSi ara<br />

Tu kapitals ver movagrovebdi saWiros, piriqiT, xelis<br />

SemSlelic bevri meyoleboda. CvenSi ara Tu maSin, dResac<br />

kidev, qarTvel-imerlebma wuni ar dasdvan da kiJina ar<br />

dascen, ra aris? mitom, rom kud-abzika xalxi arian da rom<br />

ityvian, imaze mets fiqroben da viTomda kritikosebad<br />

gamodian! Tu marTla waxda saqme, maSin ityvian: aki mogaxseneT<br />

Cven, rom ara, ar gamovidoda rao! da Tu gakeTdeboda<br />

saqme, maSinac ki mis nacvlad, rom gamtyundnen, piriqiT,<br />

yoyoCobas daiwyeben: Cven gaxlavarT kacio! da Tu<br />

Cven ara, es saqme ar gakeTdebodao da sxvani... es sazogado<br />

senia imerlis. marTla rom iseTi didi azrisaa Tavis Tavze,<br />

rom yoveli misi fexis gadadgma, sityva da gulisTqma<br />

did ramed miaCnia da sxvisi ki yoliferi bodvad! es rom<br />

vicodi me, gadavwyvite maTgan CamoSoreba da Sevudeqi<br />

saqmis sawarmoeblad kapitalis Zebnas sazRvargareT da<br />

iqidan vaWris mowvevas. Tumca Zneli iyo, radgan im dros<br />

sazRvargareTelebs sxvanairad hqondaT warmodgenili es<br />

Cveni qveyana, magram me mainc ar vanebebdi Tavs da abixis<br />

da svimoniCis gamokvlevasTan erTad vagzavnidi aRwerilobas,<br />

Tu ra gziT da rogor SeiZleba da ra jdeba es<br />

warmoeba. amasTanave evropaSi vagzavnidi TviT marganecs.<br />

maSin WiaTura iseTi xriokebi iyo, rom sacalfexo gzac<br />

arsad iyo da Tumca madnebi sami versiT iyo daSorebuli,<br />

magram mainc WiaTuris gzamde mis Camotanas aravin kisrulobda.<br />

maSin gamoCnda erTi vaSaZe da miTxra: adgilidan<br />

TiTo fuT qvas me Camovitan xolme gzamdeo, magram im<br />

158


pirobiT, rom RamRamobiT Camovitan mxolod da ara dRisiT,<br />

radgan maZiebeli aznauri var da tvirTis zidva sircxviliao.<br />

WiaTuraSi gzis piras duqani hqonda saCino<br />

vaSaZes da iqamde Cahqonda xolme Cem vaSaZes TiTo fuTi<br />

qva sam-sam maneTad. aqedan Semdeg quTaisSi Cahqonda cxeniT<br />

da quTaisidan sazRvargareT vagzavnidi fostiT. es<br />

Cxirkedelaoba didxans gagrZelda da bolos, rogorc<br />

iqna, dainteresdnen vaWrebi da daapires wamosvla, rom<br />

adgilobrivad enaxaT madnebi; modiodnen da mohyavdaT<br />

inJinrebi, rasakvirvelia, Cemi xarjiT. Tormeti wlis ganmavlobaSi<br />

8 kampania moviyvane, magram aravin xeli ar mihyo<br />

mis mrewvelobas. Cvenebi Slidnen saqmes, aSinebdnen: `aq<br />

iseTi cieba icis, rom qaTmebsac ki xocavs da ucxoels<br />

ueWvelad gaaqrobso. aq adamians ise sWrian Tavs, rogorc<br />

xaxvso~ da sxvani. erTi maTgani marTlac mohkles foTSi.<br />

maSin ise dafrTxnen, rom sazRvargareTidan kavkasiaSi<br />

mosvla samrewvelo ganzraxviT aRaravis undoda. davrCi<br />

yovelmxriv uimedod da unugeSod. gamoveTxove Cems Tormeti<br />

wlis Sromasa, fulebs am xnis ganmavlobaSi saqmis-<br />

Tvis Cayrils da mtrebisagan TiTqmis yvelasgan niSanmogebuli<br />

gavemgzavre ruseTisken. peterburgSi erT Cem<br />

nacnobTagans grafinia malis Sevxvdi da laparakis dros<br />

man sxvaTaSoris mkiTxa: `rad xar egre mowyenilio?~ me<br />

Savi qvis Sesaxeb ambavi, rac vicodi, gadaveci. guldasmiT<br />

momismina da miTxra: me mrewvelobis ara gamegeba ra,<br />

magram Tqveni nalaparakevi WkuaSi mijdeba da vecdebi<br />

dagexmaroo. me Zalian gamikvirda, grafinias nalaparakevi<br />

ubralo saubrad CavTvale, magram oTxi dRis ganmavloba-<br />

Si momivida grafinias werili: xval saRamos modi CemTan<br />

marganecis Sesaxeb mosalaparakeblado. daniSnul droze<br />

mivedi da grafiniasTan erTi viRac sxvac damxvda. gamodga,<br />

rom es iyo Sinagan saqmeTa ministri makovi. man pirdapir<br />

marganecis Sesaxeb Camoagdo laparaki da miTxra: me<br />

grafiniam gadmomca sakvirveli ambavi: arsad mTels imperiaSi<br />

ar aris marganeci gamoCenili. sazRvargareTac umniSvneloa,<br />

cotaa da Cvenc sazRvargareTidan mogvaqvso,<br />

159


vyidulobTo, marganeci gvinda foladis sakeTeblad da<br />

eqvs maneT-naxevars vaZlevT fuTSio. magis gamoCena Cvens<br />

imperiaSi saxumaro saqme ar aris! mTavroba valdebulia<br />

dagexmaros mag did saqmeSi. Semoitane saministroSi gancxadeba.<br />

warmoadgine Tanve inJinrebis gamokvleva da Seni<br />

mosazrebac da mere me vicio. Sen mxolod is Seasrule<br />

xolme, rac grafiniam giTxra. kerZo kampaniis Zebna saWiro<br />

aRar ariso. meti aRara uTqvams ra, is rom wavida, grafiniam<br />

momiloca: gaTavda saqme. didi saqme gaTavda da Sen<br />

ki mxolod, roca gaTavdeba saqme, xarjs nu moeridebio.<br />

mec unda Semiamxanago, wilSi Semiyvano da mere me vicio. me<br />

damSvidebulma da aRtacebulma meore dResve Sevekari<br />

grafinias pirobiT da unda meZlia misTvis wminda mogebidan<br />

mexuTedi, magram tyvila ki aris naTqvami: `ubedur<br />

kacs qva aRmarTSi miewiao!~ sanam saqme daiwyeboda, im Tve-<br />

Si ministrma Tavi moikla da CaiSala daimedebuli saqme.<br />

da grafinia mainc kidev Seudga saqmes. Seecada, rom ker-<br />

Zod moegvarebina rame da xelidan ar gaeSva es saqme,<br />

gamonaxa viRac SeZlebuli ostriakovi da imas moelaparaka.<br />

ostriakovi daTanxmda mxolod im pirobiT, rom adgilobriv<br />

daeTvalierebia is madnis adgilebi, miT ufro,<br />

rom col-Svili sazafxulod kislovodskSi hyavda gagzavnili,<br />

kislovodskidan Sorapnis mazraSi wasvla veRar<br />

gabeda SiSiT, ar momklano da iq daiqirava iasauli ormoci<br />

yazaxi rusiT da Camovida CvenSi. moulodnelad moadga<br />

Cems saxls da didaT SemiSina saxleuloba! sanam ar gairkva<br />

maTi moslis mizezi, dedaCemi daamSvida da uTxra: Seni<br />

Svilis saqmeze var mosuli, marganeczeo da eseni Cemi<br />

mxleblebi ariano. meore dRes gaatanes kacebi da daaTvalierebines<br />

madnis adgilebi. rasakvirvelia, ostriakovi<br />

kmayofili darCenila nanaxiT da roca dabrunda da Camovida<br />

peterburgSi, saCqarod Segvikra piroba: Cven unda<br />

Cagvebarebia misTvis foTSi paraxodze naxevari milioni<br />

fuTi marganeci oTxi Tvis ganmavlobaSi da migveRo fuli<br />

mTlad, fuTSi sam-sami abazi. da vinc pirobas gatexda, unda<br />

gadaexada Strafi asi aTasi franki. samuSao xarji da<br />

160


foTSi Casatani gzis fuli Cveni unda yofiliyo da fuli<br />

ki arsad iyo. maSin grafiniam gadmomca aTasi Tumani da<br />

miTxra: axla amis meti ara maqvs xelad, magram saxls davagiraveb<br />

da sxvasac mogawodebo. wadi da axlave Seudeqi<br />

saqmes, rom dro ar davkargoT da CautanoT... CavabaroT<br />

foTSi. axla ki sul sxva gunebaze davdeqi: vfiqrobdi, ra-<br />

Ra SemiSlis xels? marganecis aravis araferi gaegeba! mi-<br />

Zaxon giJi, sanam ar moewyinoT. axla xom marganecic Cems<br />

xelSia da samuSao fulic-meTqi! ai, swored am dros<br />

gamiTamaSa poeturma ocnebam da warmomadgenia is, rac<br />

Turme mosaxerxebeli ar iyo! cameti wlis tanjvis Semdeg,<br />

axla davrwmundi, rom saqme Cems xelSi iyo, xels veRaravin<br />

SemiSlida da mag saqmes ise Sevxede, rogorc sazogados.<br />

me marto Cem gamdidrebaze ki ar vfiqrobdi, ase<br />

megona, Tu es mrewveloba marto Cem xelSi iqneboda da ise<br />

movixmardi, rogorc sasargeblo iqneboda qveynisaTvis<br />

da erovnul moTxovnilebebs davakmayofilebdi. miwebi<br />

xom qarTvelebis iqneba, vambobdi gunebaSi, _ muSebsac<br />

qarTvelebs aviyvan da is didi mogeba, romelic mosalodnelia,<br />

Cvenebs SeZlebas miscems, rom sxvadasxva saqvelmoqmedo<br />

sazogadoebac daaweson! maSin sruli darwmunebuli<br />

viyavi, rom am mrewvelobas yvela Cemi TvaliT Sexedavda<br />

da xels Semiwyobda. is ki ar vicodi, Tu xalxis Sexeduleba<br />

sxvanairi iyo da sazogado saqme warmoadgenda<br />

misTvis sapirados... es rom mcodnoda, maSin sul sxvanairad<br />

unda movqceuliyav: im aTasi TumniT, romelic grafiniam<br />

momca, unda Cems saxelzed Semeyida, rac marganeci<br />

iyo mTel raionSi (es advili mosaxerxebeli iyo maSin,<br />

radgan marganecs araferi fasi ar hqonda) da mere damewyo<br />

mrewveloba da sazogado saqmec Cem nebaze wameyvana.<br />

magram me es ar vqeni! marTalia, amdeni xani me xels miSliden<br />

adgilis patronebi, magram es umecrebiT da SeugneblobiT<br />

moudiodaT. da axla ki, roca marganeci cnobili<br />

da gamokvleuli da sazRvargareTac saxel mopovebuli<br />

da gatanis meti aRara unda ra, marganecis mepatroneebi<br />

windawinve TvalnaTliv xedaven TavisTvis gamdid-<br />

161


ebas, raRa mizezi aqvsT, rom aRar damijeron da Cemi<br />

TaosnobiT da CemTan SeerTebiT ar wauZRven saqmes-meTqi?<br />

da Seudeq saqmes: salome wereTlis qalis, andronikaSvilis<br />

qvrivisagan aviRe ijariT samarganeco adgili<br />

`jiTxnari~, radganac axlos iyo gzidan. aq erTi ram unda<br />

movixsenio, romelic axasiaTebs Cveni xalxis sindiss axlandel<br />

droSi: oRond ki Caigdos xelSi sxvisi sakuTreba,<br />

SeiZinos is, razedac araviTari ufleba ara aqvs da Tavi<br />

marTali hgonia, arc RmerTs daeZebs da arc sindiss. iZaxian,<br />

kanonma momcao da marTlac dRevandel dRes kanons<br />

formalurad asruleben da marTalic rom iyo, Tu gascdi<br />

kanonebs, Sens simarTles dahkargav: `es vada gagiSvia~, `es<br />

forma dagirRveviao~ da sxvani. im aTasi Tumnidan, romelic<br />

ruseTidan Camovitane, xuTasi Tumani wylis arendi<br />

salomes miveci da Sevudeqi saqmes. danarCeni xuTasi TumniT<br />

daviwye Savi qvis muSaoba. andronikovis qvrivTan rom<br />

mivedi kontraqtis Sesakravad, miTxra: Svilo, xuTas mane-<br />

Tad mogcem sakuTrebad Sav-qvas, sul, rac moipoveba Cems<br />

mamulSio. me movaxsene: ara, batono, Tqven TviTon ar gesmiT,<br />

Tu ra simdidrea eg Savi qva! me ar minda visargeblo<br />

Tqvenis umecrebiT da mitomac me yovel wlobiT dReidan<br />

gaZlevT xuTas Tumans arendas. salomes madlobas da<br />

sxvadasxva dapirebas sazRvari ar hqonda. es kontraqti<br />

radganac mogicia, Sevinaxav. megobrulad gavSordiT erTmaneTs.<br />

wamoviyvane Tbilisidan erTi Cemi megobari da is<br />

dauyene meTaurad muSebs. muSebis Sovna metad gaWirda.<br />

amaod morwmuneobiT Sekruli xalxi erideboda Savi-qvis<br />

xelis mokidebas, magram uzomo qiram (maSin dReSi maneTi<br />

didi qira iyo) sZlia maT. SemdegSi es morwmune muSebi<br />

TandaTan SeeCvivnen da aRar gaurbodnen muSaobas. did<br />

lodebad zedapirze yridnen yorebad da xeliT satarebeli<br />

urmebiT ezidebodnen... sami Tvis muSaobis Semdeg damzadebuli<br />

gvqonda Savi-qva, rac ki saWiro iyo. WiaTuridan<br />

urmiT CahqondaT Savi qva Sorapnamde da mere ki rkinisgziT<br />

foTamde CahqondaT... aq moxda maSin iseTi ucnauri<br />

ambavi, romlis mofiqreba da warmodgena me ar SemeZlo.<br />

162


soflelebma madlobis magier, rom saurme gzas Cemi xarjiT<br />

vakeTebdi, win gadameRoben da neba ar momces. ocdaoTxi<br />

saCivari Seitanes Cemze samsjavroSi, rom gza Cvenia<br />

da imas muSaobis nebas ver mivcemTo. me, gaocebuli, mivi-<br />

Wer ukve gansvenebul g.RoRoberiZesTan, nafic veqilTan,<br />

SevsCivle da rCeva vkiTxe.<br />

_ sacalfexo gza soflisaa? _ mkiTxa veqilma.<br />

_ saqveyno!<br />

_ da xels vin giSlis.<br />

_ ra vici, viRac viRaceebi, calfexa aznauriSvilebi,<br />

romelTac araviTari simarTle ara aqvT.<br />

_ eg imaTac ician.<br />

_ maS raRaT miCivian? xom ician samsjavroSi waageben<br />

mag saqmes?<br />

_ ki, magram, rodis? sanamde sudiT eg saqme gaTavdebodes,<br />

Sen qvas ar gagatanineben da manamde dro dagekargeba.<br />

imaT undaT, cud mdgomareobaSi Cagayenon da wagglijon<br />

rame ZaliT. rac es axali sudebi Semovida CvenSi,<br />

xalxi Zalian gacuRlutda da aRarafers erideba, oRond<br />

ki iSovos rame. Senc axla CauWerixarT da ician, rom meti<br />

gza aRar grCeba ra da unda mourigde, rame misceo. magram<br />

morigebaze rom midga saqme, imdeni moiTxoves, rom sizmradac<br />

ar minaxavs imdeni fuli, es garemoeba Sevatyobine<br />

peterburgSi grafinias. man gamogzavna iqidan nafici veqili<br />

golovini, magram misma Carevamac saqmeSi vera gaariga<br />

ra. grafiniam jarima gadaixada, rogorc Tavisi naxevari,<br />

ise Cemi da gaeSura sazRvargareTisaken da mec wigni<br />

momwera. sxvaTa Soris mwerda: `eg saqme didi saqmea da magis<br />

xelidan gaSveba ar ivargebso, aq CvenSi, aRar moxerxdeba<br />

ra da Sevecdebi, rom ucxoeTSi Sevadgino kompania,<br />

radganac metad didi saqmea~. grafinia iq mTeli weliwadi<br />

darCa kompaniis ZebnaSi da me aq ufulod, Cemis proeqtebiT.<br />

gaiara xanma, dadga meore wlis arendis dro. unda<br />

mimeca salomesTvis saijaro qira. me daimedebuli viyav,<br />

rom kneina salome moicdida, magram nu mogeces Wiri! fu-<br />

163


lis micema rom veRar SevsZeli, namuSevari qvebi wamarTva,<br />

daarRvia kontraqti da axali kontraqtiT is kvecxnari,<br />

romelic me xuTas Tumnad mqonda aRebuli ivan muxran batons<br />

gadasca. weliwadSi sami aTas xuTas Tumnad! ivane<br />

muxranskim ifiqra, me gza ar mindao. Camouyvania sparse-<br />

Tidan aqlemebi da aqlemebs azidvinebda tvirTs sacalfexo<br />

gziT. adgilobrivma moCxikineebma aqac gamoigones xerxi:<br />

gzaSi afrTxobdnen aqlemebs da isini kldeze cvivdeboden.<br />

radgan aqlemebi bawrebiT iyvnen erTmaneTze gadabmuli,<br />

erTi rom gadavardeboda, sxvebic Tan mihyveboden.<br />

amgvarad aqlemebiT muSaoba CvenSi SeuZlebeli Seiqmna,<br />

muxran batonis xerxs adgilobrivma saukuRmarTo<br />

xerxma ajoba da ivane muxranskim izarala asi aTas maneTze<br />

meti. ivane muxranskis Semdeg gaCnda viRac baron mercenfeldi,<br />

didi kompaniis warmomadgeneli, magram Cveni<br />

qveynis ucodneli da umecari. tyuila ki ar aris naTqvami:<br />

`adgilis kurdRels adgilis mwevari daiWerso~. am batonma<br />

nemecma milionamde Cayara Sav qvaSi da mere miatova,<br />

gaudga gzas. amis Semdeg gaCnda furmani, romelic winaT<br />

Camoyva ostriakovs yazaxebiT. sxvisi fulebiT amanac bevri<br />

ifarTxala, magram mainc vera gaawyo ra. amas mihyvnen<br />

sxva eqsportiorebic (gvarebi aRar magondeba am ucxoelebis),<br />

magram isinic yvela CaiRupen, rogorc mdinare,<br />

sanam foni gamoCndebodes, bevrs axrCobs. ise am Sav qvamac<br />

bevri daRupa, magram saxeli ki gaiTqva da baraqac moipova.<br />

axla mxolod sakmao iyo mxolod gatana qvis. marTalia,<br />

mec daviRupe, magram es daRupva arafrad mimaCnda, radgan<br />

sxvebma gaiares im Cem gatkepnil gzaze da Savi qvis mrewvelobas<br />

me kidev mainc ise vuyurebdi, rogorc saero<br />

saqmes da misgan velodi Cveni qveynis gamobrunebas.<br />

164<br />

[1873-1897]


zogi ram<br />

visac ki dakvirvebiT udevnebia Tval-yuri dasavleT<br />

saqarTvelosaTvis, SemCneuli eqneba, rom yovelive is,<br />

rac ki saWiroa keTildReobisaTvis, miniWebuli aqvs am<br />

mxares, magram xalxi ki mainc arsad gveguleba dRes imerlebze<br />

ufro metad naZraxi, naTqvamia: `ybad aRebulio _<br />

wyalwaRebulio~. mteri Cavardes qveynis ybaSi! camdisac<br />

rom swori iyos da saSviliSvilod simarTle miuZRodes,<br />

mainc veRar aicdens Tavidan umarTlo cilis wamebas!...<br />

ase mouvida imereTsac: wvrilmani uvargisoba, SemTxveviTi<br />

saukuRmarTo ram, ybad aRebulobiT gazviadebuli,<br />

TiTqmis saSviliSvilod daexura Tavze Sav-bediT qudad,<br />

da es cxadi usamarTlobaa!.. adamianis gvartomobaSi erTi<br />

uwarCinebulesTagani arian imerlebi, rogorc garegnobiT,<br />

ise SinaarsiTac, magram droTa viTarebas Caukravs<br />

TavSi da feri ucvlevinebia Zireulad, bunebiTad yoveli<br />

imereli gulCvili, gulkeTili buneba Tanaziaria!... goneba<br />

maxvili, gamWriaxi, mkvircxli, mxne, dauzareli da Tavdadebuli!...<br />

da eseni, yvela erTad moTavsebuli, niWierebis<br />

gvirgvinad Tavs edgmeba!... magram garedan Semotanili<br />

da Zalauneburad miTvisebuli mankiereba gars Semohburvia<br />

da hparavs mis zneobiT deda-boZs. rasakvirvelia, es<br />

ori sul sxvadasxva Zala, sakuTari Zireuli sikarge da<br />

garegani _ Senawebi sicude, erTsa da imave gvamSi moTavsebula<br />

da mxolod maTi Sesaferi garemoeba gamoiwvevs<br />

xolme TiToeuls maTgans, rom Tavi aCenios! iq, sadac ki<br />

ndoba aqvs da gul-gaSlilia, imereli, rogorc kerZod<br />

TavisaTvis, ise sazogadod sxvebisaTvisac sakeTildReo<br />

iaraRad xmarobs Zlier niWs! naz gamometyvel saxeze naTlad<br />

ebeWdeba sulieri moZraoba da maSin swored rom saucxovo<br />

sanaxavia, magram Tu garemoeba xels uSlis da daundoblobiT<br />

guldaxurulia, maSin ki imave niWs saWirborotod<br />

farad aqnevs da im dros sazizRaria misi danaxvac!<br />

vis ar unaxavs erTi da igive imereli, sxvadasxva ga-<br />

165


emoebaSi da veRar ucvnia? Cven bevrjel gvinaxavs, ara<br />

marto TiTo-orola, mTeli sazogadoebac da maTi orWofoba<br />

maSin SegviniSnavs, Segviswavlia!... samagaliTod moviyvanT<br />

mxolod erTs SemTxTevas: sazogado krebaa, Skolis<br />

Taobaze msjeloba. gaiZvera, Sublnikoraebisagan Cagonebuli<br />

da momzadebuli umetesoba Skolis winaaRmdegia.<br />

cxadia, rom am krebas maRlidgan zena qari uberavs.<br />

mxolod ramdenime axalgazrda ganze gamdgara da TavgamodebiT<br />

esarCleba Skolas.<br />

maTi meTauri metad cxarobs, TiTs abzeks da Tav-<br />

Seukaveblad baasobs, meore mxare gul-magrad aris da<br />

mainc Tavisas ar iSlis. orive mxare mzad aris, rom oRond<br />

ki gaimarjvos da Tavdauzogavad gind wyalSiac gadavardeba.<br />

Skolis mowinaaRmdege oratorebi oxunjoben da<br />

umetesoba taSs ukravs, mxars aZlevs im cru-metyvelebs,<br />

magram sakvirvelia, TiTqo es taSis cema Zaldatanebi-<br />

Tiao, saxezedac raRac angariSi da Jinianoba exatebaT...<br />

TiTqos gaborotebiT naZaladevad hfiqrobden ` ras davsdevT<br />

qveyanas? Tu Cven aRar viqnebiT, qva-qvazedac nu-<br />

Rar yofilao!~ am dros mosarCleobis wridganac gamodis<br />

erTi niWieri advokati, romelmac kargad icis Cveni xalxis<br />

gulis pasuxi da Zlier sityvas ambobs! sxvaTa Soris<br />

miTi unda daajeros sazogadoeba Skolebis sargeblobaze,<br />

rom materialur mxares exeba da eubneba: `sxva rom ara<br />

iyos ra, es mainc iqonieT saxeSi, rom Tqveni Svilebi, Tu<br />

SkolaSi gamoizardnen, Tavs aravis daaCagvrineben da Sem-<br />

Zleni iqnebian, ai, ise, rogorc me da Cemi amxanagebio!~<br />

xalxi yurs ugdebs, magram aRtacebaSi ar modis, aqa-iq<br />

iZaxian: `ar gvinda!~ Seiqmna sazogado griali da TiTqmis<br />

erTxmad swyveten: `nu iqneba Skolebio!~... am dros moisma<br />

aTrTolebuli xma: `moiTmineT: bato-nebo!~ da kaTedraze<br />

adis erTi axalgazrda, romelsac jer, etyoba, cbierebis<br />

sitkboeba ar gamoucdia da nebas Txoulobs, ramdenime<br />

sityva aTqmevinon:<br />

166


`vai sircxvilo! rasa vxedav? da ra mesmis? daiyvira<br />

aRtacebulma da Seupovrad wamoanTxia gulSi nagubi naRveli!...<br />

moulodnelobam SeaCera kreba... SekrTa!!.. axalgazrda<br />

gulwrfelad, Tamamad ambobs yvelas, rac ki gulze<br />

lodad daswolia! ar exeba materialur mxares, mxolod<br />

zneobiTs awveba da amtkicebs, Tu ra aris adamianisaTvis<br />

swavla-ganaTleba, rom zneobiTis ganmtkicebiT zneamaRlebuli<br />

Seiqmnes. xelovneba aklia, mWevrmetyveli ar<br />

aris!.. magram WeSmariteba igive swor-upovari mWevrmetyveleba<br />

da xelovneba ar aris!!! kreba sulganabuli SeCerebia<br />

da yurs ugdebs, TiTqo erT kacad gadaqceulao. saxe<br />

ecvleba, raRac efareba saxezed, RrubeliviT. es Senanebis<br />

niSaniao... ai, cota kidev da Rrubeli nel-nela efanteba...<br />

saxe ubrwyindeba, netav ra Zala unda iyos es, ase<br />

Zlierad da moulodnelad rom miaSuqa? rai da sindisi, is<br />

sindisi, romelic aqamde miZinebuli iyo da axla ki Zlierma,<br />

patiosnurma mxilebam gamoaRviZa... RmerTo Cemo! am<br />

ramdensame wamis winaT, uSveris saxiT gamometyvelebiT<br />

mRelvare xalxi ase uecrad ram gadaasxvafera? ram gaam-<br />

Sveniera? im ucnaurma Zalam, romelsac simarTles eZaxian,<br />

wamierad moswminda garegani Cirqi da gamoaCina sakuTaris<br />

bunebrivi saxiTa da feriT!! gaaTava sityva oratorma.<br />

cota xnis siCumis Semdeg igriala xalxma da aRtacebulis<br />

taSis kvriT miegeba axalgazrdas!.. Skolebis saqme ke-<br />

Tilad gadawyda, ai, swored am dros Semecvala Cvens mxareze<br />

darwmunebiT sadideblad azri, avixede maRla moajirisaken,<br />

sadac qalebi megulebodnen, saseirod da mxolod<br />

saWoraod mosuli! davinaxe da aRar mindoda Tvalis mo-<br />

Soreba! visac amisTana dros ar unaxavs imereli qalebi,<br />

amas neba ara aqvs maT mSvenierebaze sTqvas rame da arc im<br />

qalebs eqnebaT neba hkiTxon xolme, boSo, rasa gvwunobT,<br />

Tu iciT? Tvaladoba gvaklia, Tu tanadobao?~ arc erTi<br />

da arc meore, magram vai, rom mSvenier saxezed wvrilmani<br />

sulis kveTeba da ukadrisi Zraxvebi gexatebaT da gikargavT<br />

sandomianobas! aba, egre darCiT, rogorc exla, am<br />

167


aRtacebis drosa xarT, Tu Tayvani ar gceT mowiwebiT!<br />

magram jer kidev adrea es natvra!.. Cven SviliSvilebs miulocavT<br />

am bednierebas da Cven-ki gul-dawyvetili, Cvenis<br />

dedebis sasaflaoebs mivmarTavT TayvaniscemiT!!..<br />

magram, eh, ra dros gulis SeTamaSebaa, miubrundebiT isev<br />

imerlebs da vimeorebT, rom imerlebis bunebrivi Rirseba<br />

droTa viTarebas sruliad ver gauqria, mxolod droebi-<br />

Tad miuZinebia, magram erTi marjve SemTxveva gamoafxizlebs,<br />

romlis niSnebi ufro xSiric iqneboda, Tu ukanaskneli<br />

reformebi xels ar uSlides.<br />

baton-ymobis istoriuli saWiroeba didi xania, gadasuli<br />

iyo da mxolod Cveulebis mtarvaleba agrZnobda am<br />

usamarTlobas, romelsac mokle xanSi bolo unda moReboda...<br />

vin warmoidgens maSindel Cvens yofas, Wabukur aRtacebas<br />

da gazviadebul imedebs sazRvari aRar hqonda!..<br />

imasve unda hgrZnobdes tyve sapatimroSi, rodesac elodeba<br />

wams borkilis ayrisas!.. ahyrian borkils, xel-fexi<br />

exsneba, Tavisufalia, magram isev cixeSi rCeba tyved, radganac<br />

galavani maRali da gauvalia.<br />

dadga CvenTvis sasurveli wami, _ gaiyara baton-ymoba,<br />

magram ise ki mainc vera, rogorc velodiT da Cvens<br />

ocnebasac frTa Seekveca! es ori wodeba mainc kidev gadabmuli<br />

darCa erTmaneTzed droebiTis TokiT. erTi aRma<br />

gaiwevda da meore CaRma, sxvadasxva iyo am ori wodebis savali<br />

gza, Toki orives uWerda, erTsa da imave dros nabatonarmac<br />

da naymevmac tkivili igrZno, brali ubralod<br />

erTmaneTs dasdes da ufro gamwvavda wyluli. am cvlilebas<br />

Tan mohyva axali samsjavro reformac... rasakvirvelia,<br />

es didebuli kanonebi qveynis sakeTildReod iyo<br />

Semotanili, magram zogi adgilobrivis msajulebis umecreba-gaugebrobiT<br />

da zogic qveynis SeufereblobiT daisusxa<br />

da is nayofi veRar moitana, romelic mosalodneli<br />

iyo, piriqiT, gamargvlis nacvlad Zveli Sambnari ufro<br />

gaaekliana.<br />

168


dairRva, daiSala Zveleburi wyobileba, aimRvra cxovreba<br />

da airia xalxi, _ amiT isargebles qveynis ylapiebma<br />

da gamovidnen sarbielze. es adrindeli patara qvemZromi<br />

jojoebi, dRes gveleSapebiviT gars artyian qveyanas, ram<br />

gaadida? ram gaaZliera? Tavdapirvelad amisTana SemTxvevam,<br />

romelsac ugunurebi beds eZaxian, magram kanoni da<br />

sindisi ki sxva saxels uwodebs. mZorsa da leSs yvav-yornebi<br />

exvevian da fulian jojoebs _ advokatebi, gansxvaveba<br />

mxolod is aris, rom yornebi Tavad im leSsa sWamen da<br />

advokatebi _ ki fulian jojoebs swvrTnian, rom qveyana<br />

sWamon da xran, radganac imave dros nasufrali maTia, ma-<br />

Sin, rodesac samarTali sastikad sdevnis da sjis wvrilman<br />

jojoebs, am gaveSapebulebs _ ki xeli ar ekidebaT,<br />

radganac maTi moqmedeba garegnobiT formaluri mxariT<br />

sruliad kanonieria.<br />

sanimuSod movitanT magaliTs: vsTqvaT, erTs gagvele-<br />

Sapebul jojoTagans hsurs visime yofa-cxovreba Caigdos<br />

xelSi, SeiZens imis an veqils, an rame pirobas: da im<br />

dros uCivlebs, roca Seigulebs, rom Sin aRar ariso, sxvagan<br />

sadme wasulao, uwyebas miakraven saxlis karebze da<br />

daniSnaven garCevis dRes. mopasuxem ara icis ra... Sedgeba<br />

dauswrebeli ganCineba. am zemocnobil wesiTve Sedis kanonier<br />

ZalaSi. am gvaraTve auwers movales mamuls da gind<br />

aTiaTasi Tumnis saRiralic iyos, mainc as maneTs zeviT ar<br />

afasebs. amas amitom Svrebian, rom kanoniT, Tu as maneTze<br />

metad aris dafasebuli mamuli, gazeTSi unda gamocxaddes,<br />

da Tu ara _ iqve, samsjavros karebze miakraven gancxadebas<br />

aqac, rasakvirvelia, gazeTSi, rom Sors myofma<br />

movalem ara gaigos-ra, ra ambebi xdeba mis Tavze da mitom<br />

afasebinebs as maneT nakleb. am gvaris xerxiT vin mos-<br />

Tvlis ramdeni daRupula CvenSi, magram radganac es Wiri<br />

formaluris mxriT kanonieria, xeli ar ekideba qveynis<br />

ylapiebs da SerCebaT xolme. sxvebr, amaT moqmedebas didi<br />

gavlena aqvs xalxze. is darwmunda, rom kanoni da samarTali<br />

veras gaawyobs imasTan, visac SeZleba da gaiZveroba<br />

169


erTmaneTze gadaubams da TviTonac emoneba. amave mizezma<br />

gaamravla CvenSi cru moficrebi, bolos da bolos metad<br />

gauWirda Cvens mxares, veRar aitans, es qveynis ylapiebi<br />

unda Tavidan moiSoros, magram Tavis Tavad, rom neba ara<br />

aqvs maTi gasamarTlebisa da gasjis, imdenad gamwarebulia,<br />

rom iTxovs maT Tavidan moSorebas, adre CvenSi mis-<br />

Tana kreba ara yofila, rom mTavrobisaTvis ar eTxovos,<br />

esa da es avazaki da cudi kaci dagvibruneT cimbiridgano,<br />

da axla, es erTi xania ki mxolod imas iTxovs `cudi kacebi<br />

mogvaSoreT~, es kargi niSania! RmerTo, Sens madls da<br />

Cvenc amis meti aRara gveTqmis ra imerlebis Sesaxeb: `guli<br />

wminda dabade maTTana, RmerTo, da suli wrfeli ganuaxle<br />

gvamsa maTsa!~...<br />

170<br />

akaki<br />

1890


saxumaro gasarTobi<br />

aRuuu!!!<br />

yovel-gvari Zveli ambavi, romelic ki gardasul dros<br />

mogvagonebs da gvixatavs maSindel zne-Cveulebas, saWiro<br />

da sasurvelia CvenTvis. es yvelaferi cxadia! _ magram<br />

ocnebis ukuRmarTi nayofi rom vinmem Zvel ambad mogva-<br />

CeCos xelSi, misi ki ra mogaxsenoT?! arc sasurveli iqneba<br />

da arc sasacilo. _ sworeT am gvarTagania is Zveli ambavi,<br />

romelic `iveriis~ № 75-Si daubeWdavT. ai, misi Sinaarsi:<br />

T.gulbaaT WavWavaZes msaxurad hyolia wereTlis naymevi.<br />

wereTels ramdenjerme wigni gaugzavnia WavWavaZisTvis: Cemi<br />

yma damibruneo! WavWavaZes pasuxi ar uRirsebia. gulmosuli<br />

imereli SeiaraRebula, uaxlebia ori biWi da CaWrila kaxeT-<br />

Si; midgomia karze gulbaaTs, SeuWenebia ezoSi cxeni, aWrila<br />

kibeze, mivardnia maspinZels da autexia Cxubi:<br />

_ Tqven xarT gulbaaTi?<br />

_ diaR.<br />

_ TqvenTanaa Cemi naymevi biWi?<br />

_ diaR.<br />

_ miiReT Cemi wigni?!<br />

_ diaR!<br />

_ mere ratom ar gamoistumreT?<br />

_ diaR... da sul amgvarad.<br />

moTminebidan gamosuli stumari xanjals iRebs, rom<br />

mohklas maspinZeli. dinji maspinZeli maSin ki kadrulobs<br />

pasuxis micemas, daiviwyebs `diaR~: jer mewvie da saqmeze<br />

mere vilaparakoTo. gaimarTeba lxini, Semdeg wereTels<br />

yma aviwydeba da brundeba imereTisken.<br />

swore mogaxsenoT, es ambavi Zalian gvixatavs Zvelebur<br />

dros, didi ojaxis Svilebs, maT zdilobas, stumarmaspinZlobas<br />

da sxvani! Turme is panpuloba, romelsac<br />

dRes `kintoobas~ veZaxiT, pirdapiri naSTi yofila Cveni<br />

Zveli droebisa! marTali naTqvamia: `siberemdis siqaCles<br />

elodeo!~ Cven sul sxveb gvqonda Seswavlili da warmodgenili<br />

Zveleburi dro! RmerTma uSvelos `iverias~, rom<br />

171


Tvali agvixila! magram Cven ki jer mainc Tval-axelilic<br />

ver mivmxvdarvarT da ver warmogvidgenia es ubralo saqme!<br />

erTi mxriT, WavWavaZe, kaxeTSi ganTqmuli da gamoCenili<br />

gvaris Svili, meore _ wereTeli, ara nakleb imereTSi<br />

cnobili, romelnic mefis brZanebazec ar amCatdeboden<br />

xolme, `aski-kukus~ TamaSoben da kintouraT eqcevian er-<br />

TmaneTs! _ erTis naymevi Tu meoresTan mivida da mosamsaxured<br />

daudga, es SesaZlebelia; Zvel batons rom ewyina<br />

da SeuTvala WavWavaZes, yma damibruneo, es yvela dasajerebelia,<br />

magram WavWavaZe wereTels pasuxs ar aZlevda, es<br />

ki saeWvoa! zdilobis winaaRmdegia da Cveni Zvelebi ki gan-<br />

Tqmuli iyven sazogadod zdilobiT. SeiZleba gvarSi<br />

gamoerios erTi uzdeli rogorme, magram is ki gulbaaT<br />

ar iqneboda, rogorc imaze gagvigia. _ wereTels guli<br />

mouvida, SeiaraRda, iaxla ori biWi, Tvis savalze, saCxeridan<br />

yvarelSi wavida da iq Cxubi autexa. _ sakvirvelia,<br />

didi ojaxis Svilebi erTi saaTis savalzedac ar wavidoden,<br />

Tu mxleblebi ar eyolebodaT Tan da is wereTeli ki<br />

ori biWiT, vin icis, saidan sad modis? Cven gvgonia, rom<br />

mouravsac ar gagzavnidnen maSin ori biWiT.<br />

daujeroT, rom yoveliferi ase moxda! imaze raRa<br />

vTqvaT, rom imereli da kaxeli erTmaneTs Sexvdebian stumar-maspinZeli;<br />

Cveulebrivis mokiTxvisa da zdilobiT<br />

sityva-pasuxis nacvlad erTmaneTs biabruaTa hxdian?<br />

`iSiSvla xanjali wereTelmao~. Zvel kacebze SeiZleba<br />

rom vsTqvaT, iSiSvla xmalio, radganac Cveulebad gvqonda<br />

mterze misvla da TavisianTan amoReba da triali dRevandeli<br />

gmirebis saqmea da ara Cveni winaprebis! cxadia, rom<br />

avtori dRevandel SemTxvevas gviwers. sadme Tvals mohkravda,<br />

rom vinme wereTela Tu WavWavaZuka kinwlaobden _<br />

da imis ocnebebs Zvel droSi gadautania... diaR, gadautania<br />

da cudic unebebia. Cveni Zvelebis Seuracxyofa da maTi umizezoT<br />

sacinad agdeba araferi istorikosoba da mWevrmetyvelobaa...<br />

es amtkicebs mxolod bavSvur aRuuus!<br />

cukia<br />

1894<br />

172


mcire SeniSvna<br />

bodiSs vixdi mkiTxvelebTan, rom Cemma erTma sruliad<br />

umanko SeniSvnam `aRsarebis~ Sesaxeb, aseTi dausrulebeli<br />

vai-uSvelebeli astexa _ me, rogorc mis pativismcemels,<br />

ar megona Tu b-ni gogebaSvili ise iucxovebda, rom<br />

boRdi-xanobas gamoiCenda da moriel makiavelad damasaxelebda,<br />

maSin rodesac mizezi ar mimicia da araviTari<br />

sabuTi xelSi ar uWiravs. marTalia, winaswarmetyvelobas<br />

Cemulobs, magram is winaswarmetyvelobac, rogorRac<br />

boRdixanuria!.. Cem `SeniSvnaze~ rom man pasuxi daswera,<br />

me sruliad davrwmundi, rom metis wera aRar Rirda da ai,<br />

ra werili mivwere soflidan `redaqciaSi~: `Zmao giorgi!<br />

gogebaSvilis pasuxiT davrwmundi, rom mas veRaras gadavaTqmevinebT<br />

da mec aRar amoviReb xmas, rac unda sweros!<br />

amasTanave gTxovT, Tu rame gamogzavnos imis Sesaxeb, ar<br />

dabeWdoT!.. xom ici, rac unda iyos, iakobisTana kacebi<br />

Zvirfasebi arian CvenTvis da safrTxilod mosapyrobi. Tu<br />

ar dayvavebiT, ise ara gakeTdeba-ra da sxv.~<br />

miuxedavad am Cemi werilisa, imas mainc upasuxes b-ebma:<br />

g. wereTelma, silovanma da dodaSvilma. rodesac Camovedi<br />

soflidan da sayveduriT mivmarTe am pativcemul<br />

pirebs, ai, ra mipasuxes: `Cven diax pativiscema gvaqvs rogorc<br />

Tqveni, ise iakob gogebaSvilis, magram simarTles da<br />

enis siswores msxverplad verc erTs ver SemogwiravT da<br />

Sen SegiZlia aRaraferi sweroo!~ amis Semdeg me raRa meTqmoda,<br />

gavCumdi da aRarafers monawilebas aRar viReb.<br />

maS, sruliad umizezod mwamebs igi makiavelobas. cxadia,<br />

rom viRac atyuebs pativcemul iakobs da an misma winaswarmetyvelobam<br />

uRalata!.. me raRai-ki erTxelve gadavswyvite,<br />

iman `aRviarebis~ nacvlad `vaRiarebic~ rom dasweros,<br />

sityvis Sembrunebeli ara var da davSTebi misadmi<br />

adrindeladve moyvaruli da pativismcemeli.<br />

1894<br />

173


gafrTxileba<br />

(vuZRvni b-n redaqtors da mis TanamSromlebs)<br />

Zvelad CvenSi erTi Cveuleba iyo: roca mojalabe gajiutdeboda,<br />

an da rame Seusabamo danaSaulobas Caidenda,<br />

htovebda Tavis ojaxs, mamul-deduls, baton-mezobels<br />

da gamorboda qarTlisken, Tavis Sesafarad da sasjelis<br />

asacileblad. xan-da-xan am Cveulebas kargi Sedegic<br />

mohyveboda: damnaSave sxvebis mibaZviT da mravalgvar<br />

gansacdelTa ze-gavlenis gamo htovebda adrindel znes,<br />

Cveulebas, midrekilebas da gamosadeg kacad hxdeboda.<br />

gaWirvebis Waxraki zneobriv malamod esalbuneboda xolme,<br />

vai `vaSaT~ ecvleboda, gansacdeli ganaxlebas, gankurnebas<br />

uqadda... marTalia, zogjer mojalabe iqac mojalabobda,<br />

zogjer, mxar-Sekrulsac da fexeb-SeboWvilsac ki<br />

gibrunebden ukan, magram...magram erTi-ori magaliTi ra<br />

mosayvania, _ me sazogado movlenaze mogaxsenebT da marto<br />

masze...<br />

axla... axla `droni icvalen~ da Cveulebrivi movlena<br />

TiTiT saCvenebeli magaliTi Seiqmna, `droni icvalen~:<br />

droni ra droni<br />

naqebni mtkbarad! _<br />

da saarako movlenam Cveulebrivi xasiaTi miiRo, axlac<br />

CvenSi mojalabebi (Tumca baton-ymoba gadavarda), axlac<br />

gamorbian isini qarTl-kaxeTisaken (magaze advili<br />

raRaa, Tu nacnobi konduktori iSovna); magram codvebis<br />

mosananieblad ki ara, _ ara! samoZRvroT da saWkuismeistroT...diaR,<br />

Cveneburi mojalabebi TqvenSi samWermetyvelo<br />

kaTedras etanebian xolme, hkicxaven da hgmoben namdvil<br />

moRvaweebs da unamusod gaiZaxian xolme Tavis<br />

Tavze:<br />

174


kaci is aris, vinc aris saqveynod lafiT cxebuli,<br />

miT mxolod Rvawli ars keTil, miT mxare damSvenebuli...<br />

Sors rom ar wavideT, erTs magaliTze migiTiTebT.<br />

ager ramdenime Tvea, rac erTi gazeTis furclebze daTareSobs<br />

erTi `vinme~... es is gmiria, romelsac didi xania,<br />

rac gautyda mekobrobis navi, didi xania rac gaisila<br />

cxovrebis talRebTa Seupovrobis msxverplad... ufro<br />

mdabiuri eniT rom mogaxsenoT, es imas niSnavs, rom b-ni<br />

mRaRadebeli xsenebulis gazeTis udabnosa Sina egred wodebuli<br />

samoqalaqo kanoniT dasjili `vinmea~. Tu gnebavsT,<br />

me gaaxlebT erTi olqis sasamarTlos gadawyvetilebas,<br />

romlidanac dainaxavT mis vinaobas — im piris gulwrfelobas,<br />

romelic patiosnebaze, keTil-Sobilobaze,<br />

mamulis siyvarulze da sxva am gvar maRal sagnebze wamda-uwum<br />

araxunebs. me gacnobebT amas yvelafers da es Cemi<br />

cnoba iqneba namdvili pasuxi im uwmawur da usircxvilo<br />

werilebisa, romelnic ibeWdebian am bolos dros zogierT<br />

moRvaweTa winaaRmdeg. iqidan Tqven dainaxavT, vin gebaasebaT,<br />

vin icavs maT, vinc am gvar damcvelTa eZeben da<br />

hpouloben, erTi sityviT, Tqven mixvdebiT, rad gaxda Cveni<br />

mwerloba, vin moeqca mas saTaveSi, vin Seiqmna misi<br />

sulis Camdgmeli da winamZRoli...<br />

`an es, raca vTqvi, raTa vTqvi~, Tu ara imisTvis, rom<br />

windawinve megobrulad gagafrTxiloT. `netar arian isini,<br />

romelnica ara Seviden zraxvaTa ugnurTaTa~...<br />

batonebo! imedia, rom Tqven maT xmas ar gahcemT, radgan<br />

ar SegSveniT, ar gekadrebaT yvelasTan baasi da miT<br />

ufro maTTan, vinc mojalabobs simarTlis gamo-ki ara, _<br />

samarTals mojalabobis gulisTvis gamoqcevian.<br />

imereli<br />

1894 w.<br />

175


[quTaisis seminaria da quTaisis cixis nangrevebi]<br />

rogorc mogexsenebaT, quTaisis qalaqSi unda aSendes<br />

sasuliero seminariisaTvis saxli, romlis asaSeneblad<br />

jer-jerobiT adgili ar aris gadawyvetili, magram yovlad<br />

samRvdelo gabrieli da umravlesoba samRvdeloebisa<br />

(imereTis samRvdeloeba) ki gadawyvetiT ambobs bagratis<br />

taZris gverdiT Zveli cixis dangrevas, im goris gadasworebas<br />

da imaze seminariis aSenebas. aq sableri rom<br />

iyo, iman es adgili daaTvaliera da moiwona, axla vin icis,<br />

sad da romel adgilze dadgamen seminarias. samegrelosa<br />

da guriis samRvdeloebas, rogorc xma ismis, dabla bazarSi<br />

aqvT seminariis dadgmis survili, agreTve moqalaqeTac.<br />

es kiTxva, rasakvirvelia, samRvdeloebis (orive<br />

eparqiis) krebis dros unda gadawydes, romelic moxdeba<br />

am seqtembris 27 ricxvs. rogorc viciT, es cixec, ise rogorc<br />

sxva naSTebi, im arxeologiur naSTebs ekuTvnis, romelzedac<br />

gamoica umaRlesi brZaneba 1889 wels Zveli istoriuli<br />

nangrevebis xelSeuxeblobaze. TviT administraciisa<br />

da sasuliero mTavrobis movaleobaa, daifaron<br />

es nangrevebi kacis xelisgan. Cven ar gvjera, rom yovlad<br />

samRvdelom ar icodes am umaRlesi brZanebis mniSvneloba.<br />

aq kerZo mTavrobis warmomadgenlis survili arafers<br />

SuaSia, yvelaze upirvelesad unda dacul iqmnas umaRlesi<br />

brZaneba. marTlac da raRa mainca da mainc cixe undaT<br />

daangrion? nuTu meti adgili ar iSoveba am goraze? aris<br />

kidev bagratis taZris gverdiT mSvenieri adgili Tavisufali,<br />

romelic RoRoberiZes ekuTvnis. es adgili aris<br />

erT qcevaze meti da amis naxevari, ager erTi Tvea mas<br />

aqed, valSi awerilia 300 maneTad, igi bevrad ufro iafi<br />

dajdeba. samasad ki ara, eqvsas maneTaTac rom iyos es adgili,<br />

imis yidva bevrad ufro xel-sayreli iqneba, vidre<br />

ZvelisZveli cixis kedlebis dangreva, romelsac verc<br />

aTas maneTad morCeba kaci. bagratis taZarsa da RoRoberiZis<br />

adgileb Sua sul aTi saJeni iqneba CrdiloeTis<br />

176


mxriT, bevri am adgils kidec asaxelebs. zogierTebi fiqroben,<br />

rom dabla bazarSi sjobiao, magram dabla SeuZlebelia<br />

imisTvis, rom sablers es gora ise moewona maSin<br />

aq myofobis dros, rom dRes reqtorma Tqva (inspeqtoria,<br />

mara aq reqtors eZaxian) Tu goraze ar davniSneT adgili<br />

seminariis asaSeneblado, sinodi ar dagvimtkicebso, rogorc<br />

sablerisgan vicio. roca sablerma aq cixe daaTvaliera<br />

da aqedan wavida, episkoposma Tbilisidan arqiteqtori<br />

daibara seminariis gegmis Sesadgenad (cixeze) da<br />

Sedgenili gegma am erTi kviris win Camouvida.<br />

quTaisi, 6 enkenisTve.<br />

177


М.-Г. г. редактор!<br />

С некоторых пор я начал получать массу писем, вызванных<br />

предстоящими банковскими выборами. Не имея возможности отвечать<br />

на каждое из них в отдельности, я поставлен в необходимость<br />

заявит следующее: еще при самом начале, когда задумали учредить<br />

у нас земельные банки, я был против этого и говорил и писал между<br />

прочим вот что: «Давать нашему народу пока такие учреждения<br />

– все равно, что давать ребенку острую бритву в руки. Теперь мы<br />

увлечены радужными мечтами о будущем, но будущее докажет<br />

нам, что мы поставили сами народу капкан и рулетку. В конце концов,<br />

наши помещики-землевладельцы разорятся, нравственная физиономия<br />

нашей жизни потеряет свой патриархальный цвет». Насколько<br />

эти мои слова оправдались, предоставляю судить другим; в<br />

настоящее же время вообще земельные банки не считаю я таким<br />

важным учреждением и делом, чтоб интеллигентный грузин мог<br />

сосредоточить все свое внимание исключительно на них. Для правильного<br />

ведения банковских операций не нужно ни астрономии,<br />

ни философии, ни поэзии: всякий мало-мальски развитой, не лишенный<br />

обыкновенных способностей интеллигент, при известном<br />

трудолюбии и благонамеренности, может справиться с ним, а потому<br />

будет ли это Петр, Иван или Максим, совершенно безразлично.<br />

Что же касается того, что образовались партии, и тут я не вижу<br />

ничего особенно важного: где выборы – там и партии, а где партии<br />

– там борьба и разгар страстей; принимать личное, активное участие<br />

в этой борьбе я не желал и не желаю, а на стороне высказывать<br />

свои симпатии или антипатии к той или другой стороне, кажется,<br />

никому не возбраняется, и я не намерен, вследствие предписания<br />

или молчалинского расчета – «не сметь своего суждения иметь»,<br />

отказываться от них.<br />

178<br />

Примите уверенье и пр. Кн. Ак. Церетели.<br />

Газ. «Новое обозрение», № 3557, 4/V, 1894.


Ответ автору банковиады<br />

(письмо в редакцию)<br />

Автору банковиады, как видно, не по вкусу пришлась моя статья,<br />

напечатанная в «Квали». Особенно встал ему поперек горла<br />

тот кусочек, который он вырвал без начала и без конца, из середины<br />

статьи, чтобы в виде дипломатического соуса, с приправою<br />

своего собственного изобретения, поднести читателю. Поступок<br />

этот напоминает нам один старинный анекдот: какой-то путешественник,<br />

собираясь в Иерусалим, опубликовал свой маршрут и<br />

приглашал попутчиков; на другой же день является к нему некий<br />

господин со следующей речью. «Милостивый государь! Ваша публикация<br />

мне не нравится! Все это вздор, ибо я еду в Китай! Озадаченный<br />

путешественник осмотрел с ног до головы пришедшего,<br />

махнул рукой и сказал: «Катай в Китай, а меня оставь в покое».<br />

Нечто аналогичное представляет из себя статья автора банковиады,<br />

направленная против меня. Она начинается так: «Статья кн.<br />

Акакия Церетели, хотя и никакого прямого отношения к предстоящему<br />

банковскому собранию не имеет, но, тем не менее, должна<br />

произвести сильное впечатление на съезжающихся теперь из деревень<br />

мелких землевладельцев».<br />

Вот так логика! Раз моя статья никакого прямого отношения к<br />

предстоящему банковскому собранию не имеет, то какое дело<br />

автору банковиады до нее? И что его так смущает? Неужели только<br />

то, что статья может произвести впечатление на землевладельцев?<br />

Странная претензия! С каких это пор в упрек ставят писателю то,<br />

что они производят впечатление? Раз я пишу, то, конечно, желаю,<br />

чтобы моя статья произвела впечатление на всякого читателя, без<br />

различия, будет ли то землевладелец или воин, банковский деятель<br />

или простой купец! Еще странное объяснение того отрывка, который<br />

автор приводит в доказательство моих каких-то ужасных деяний.<br />

В отрывке этом я советовал нашим сельским помещикам не<br />

увлекаться краснобайством разных, прикидывающихся либералами,<br />

якобы передовых людей, и самим приезжать в город, слышать<br />

все своими глазами, взвесить все своим умом и тогда только произнести<br />

свой суд! В случае же (если) у них не будет своих собственных<br />

средств, то постараться занять у соседей своих, у таких же чохоносцев,<br />

как они сами, чтобы только не отстать от общего дела.<br />

Кажется, тут и нет речи о взятках, между тем, вот как это разъяс-<br />

179


няет наш автор: «Все эти рассуждения были бы вполне законны и<br />

справедливы, если бы хоть на одну сотую долю соответствовали<br />

действительности, ибо помещики-землевладельцы в деревнях так<br />

же мало интересуются общественными делами, судьбами края, как<br />

прошлогодним снегом и что они исключительно приезжают для<br />

шарокатания и за это, мол, берут взятки».<br />

В статье своей я привожу только те данные, которые имеются у<br />

меня в руках; данные, в которые глубоко верю и по ним только<br />

делаю свои заключения; но раз у автора пресловутой банковиады<br />

есть и другие данные, если, действительно, грузинские помещики<br />

не способны интересоваться никакими общественными делами,<br />

приезжают, будто исключительно для шарокатания и берут взятки,<br />

то кто или что мешает ему самому громогласно заявить об этом и<br />

уличить виновных, а не навязывать деспотически мне своих какихто<br />

закулисных соображений?! Напрасно автор банковиады старается<br />

объяснить мне различные виды взяток; конечно, я не могу знать<br />

все тонкости взяточничества, но вообще, что предосудительно и<br />

что нет, и нам возможно иметь об этом понятие. Например, если я,<br />

Акакий Церетели, приеду в деревню к помещикам и буду умолять<br />

их: «Господа! Приезжайте в город помочь мне в моих личных<br />

интересах» - и за это они потребуют и получат от меня вознаграждение,<br />

то это будет возмутительно и с моей, и с их стороны, но если<br />

я, никаких личных интересов не имея, предан только общественному<br />

делу и говорю этим же самым помещикам: «Господа! Не для<br />

своего личного интереса, а для общего блага, прощу вас проснуться<br />

и не быть индифферентными и отправиться в Тифлис ради какогонибудь<br />

дела, ну хоть, для примера, скажем, ради банковского (так<br />

сильно интересующего и волнующего автора банковиады); там теперь<br />

идут выборы, не важные сами по себе, но зато, в то же время,<br />

там подлежат разрешению разные вопросы, имеющие гораздо большее<br />

значение. Горожане имеют такое же право голоса при разрешении<br />

вопросов, как и вы сами, сельские учредители банка. Ни для<br />

кого не тайна, что интересы лиц, подобных автору банковиады, и<br />

сельских учредителей не одни и те же, а потому, если число их будет<br />

превосходить на собрании число защищающих ваши интересы,<br />

то вы, сельские учредители можете остаться в крайне печальном<br />

положении, а чтобы этого не было, соберитесь вы со своей стороны,<br />

составьте им противовес, оберегайте свое добро и пр. Допустим<br />

и то, что от помещиков получаю возражение: «Понимаем мы<br />

180


все это, готовы бросить свои полевые работы и приехать, только бы<br />

помочь делу, но беда-то в том, нет средств ехать в такую даль». И<br />

если в самом деле при этом будет оказана мною или кем-нибудь<br />

посторонняя помощь не в своих личных интересах, как уже было<br />

сказано, то неужели это было бы, со стороны подающего помощь<br />

лица, поступком, достойным порицания?<br />

Это все ясно, но, как видно из статьи, автор не хочет и допустить,<br />

чтобы подобные случаи могли быть когда-нибудь, ибо грузины<br />

де не интересуются общественными делами. Допустим, что это<br />

так; не будем противоречить капризному автору, пусть сельчане не<br />

интересуются общественными делами; но разве мы тогда не еще<br />

более обязаны вразумлять их? Нам кажется, что в подобных случаях<br />

долг каждого порядочного интеллигентного грузина просто<br />

даже силой привозить их в город, и, указывая на их собратьев армян,<br />

внушать им: «Вот! Смотрите на этих славных, умных пришельцев!<br />

Как они прекрасно ведут свои общественные дела! Они приобретают<br />

все, благоденствуют, а вы с каждым днем все долее и долее<br />

теряете свою собственность! Берите с них пример и пр. и пр.».<br />

Нет никакого сомнения, что почтенный автор банковиады все<br />

это понимает не хуже нас, но его, быть может, волнует его собственная<br />

собака «зарытая в другом месте», т. е. интересы горожан.<br />

Автор банковиады, скрывающийся под буквой Г., отлично известен<br />

мне, но, дорожа литературным приличием, не хочу я<br />

последовать его примеру и разоблачить его псевдоним.<br />

Акакий<br />

Мая 12-го 1894 г. Тифлис<br />

Газ. «Новое обозрение»,<br />

№ 3568, 15/V, 1894<br />

181


Вынужденное объяснение<br />

(письмо в редакцию)<br />

В № 3694 газ. «Новое обозр.» помещена статья под заглавием<br />

«Министр земледелия на марганцевых промыслах» со следующей<br />

припиской: «До чего доходит скромность и благодушие этого бескорыстного<br />

деятеля (Симоновича), видно из того, что он даже не<br />

пикнул, когда один из наших самохвалов развязно провозгласил себя<br />

в печати «открывателем» кавказского марганца и сам надел на<br />

себя венец Колумба». Ясно, что все это написано с целью не столько<br />

похвалить г. Симоновича, сколько задеть кого-то «одного из наших<br />

самохвалов». Чтобы публика по ошибке не приписала этого<br />

намека тому известному у нас господину, который публично уверяет<br />

всех и вся, что он взял Карс, производил генералов, поучал<br />

министров, распекал европейских первоклассных ученых, что вообще<br />

без него ничего не делается, и что даже аисты по его указанию<br />

вьют себе гнезда и пр. и пр., я должен признаться, что этот<br />

намек сделан на меня; но посмотрим, насколько он справедлив: за<br />

все время марганцевого производства у нас, мне раз только пришлось<br />

дать объяснение, и то вынужденное, в котором я рассказывал<br />

историю чиатурского марганца. В статье этой я говорю, что честь<br />

открытия марганца у нас (еще в тридцатых годах) принадлежит<br />

академику Абиху, а затем дальнейшее исследование – г. Симоновичу.<br />

Указания и исследования этих ученых до сих пор все еще<br />

лежали бы втуне, как все прочие в этом роде, если бы я, по совету<br />

этого же самого Симоновича, не взялся за это дело; 12 лет я возился<br />

с этим новым для нас делом, преодолел все препятствия, которых<br />

было немало, сам прогорел, но результат был все-таки достигнут,<br />

что и требовалось доказать: дело получило известность, и<br />

тогда только все те, которые не верили в это дело, с успехом взялись<br />

за него. Спрашивается, где же тут мое самохвальство? Мало<br />

ли у нас рудных месторождений, уже исследованных, но втуне лежащих,<br />

так как никто за них не берется! А как трудно браться за<br />

такие дела, чтобы поставить их на ноги, тому примером могут служить<br />

залежи каменноугольных копий, эксплуатируемые не таким,<br />

как я, а такими дельцами как Н.Я Николадзе! И что же мы видим до<br />

сих пор? Только то, что капиталы как самого Николадзе, так и всех<br />

привлеченных им к соучастию лиц, «горят себе, горят», а сам уголь<br />

до сих пор остается неприкосновенным в первоначальной чистоте.<br />

182


Из всего этого выходит заключение, что я – «самохвал», по меньшей<br />

мере, смешно! Напротив! Я глубоко ненавижу хвастунов, а<br />

подчас даже подсмеиваюсь над ними, за что они и кидают грязью в<br />

меня из-за угла, подобно автору вышеупомянутой статьи, который,<br />

чтобы только пофигурировать на обеде, данном марганцепромышленниками,<br />

рекомендовал себя марганцевладельцем и товарищем<br />

одного крупного производителя; меня же не было на этом обеде, за<br />

что и получил от многих замечания, а в числе их и от самого г.<br />

Симоновича! Приведу его слова: «Кому, кому, а тебе следовало<br />

быть на этом обеде, как немало потрудившемуся в деле производства<br />

этого марганца и самому тоже крупному марганцевладельцу!<br />

Мне - так, благодаря Нико, устроили овации, а я был ужасно сконфужен.<br />

Ты знаешь, я тоже не люблю этих фигурирований, хотел я<br />

возражать и напомнить им о тебе, но, зная твой характер, умолчал».<br />

На этом я кончаю свой ответ, ибо полагаю, что любовь к правде и<br />

всем известная добросовестность г. Симоновича обяжут его дать<br />

разъяснения автору статьи, тому рыцарю без страха и упрека, который<br />

не церемонится называть меня «самохвалом».<br />

Кн. Акакий Церетели<br />

Газ. «Новое обозрение»,<br />

№ 3695, 15/IX, 1894<br />

183


Чистосердечный ответ<br />

Метил я в ястреба, попал в ворону. К величайшему моему сожалению,<br />

автором заметки оказался г. Николадзе, с которым давно<br />

я прервал всякие сношения и решил избегать его, где бы и как бы<br />

ни ухищрялся он выступить против меня; но, благодаря невольной<br />

ошибке, на этот раз приходится нарушить свой обет и, конечно, в<br />

последний раз. В статье, напечатанной в № 3696 газ «Нов. Обозр.»,<br />

наговорить со свойственной ему развязностью массу небылиц, г.<br />

Николадзе, не краснея, восклицает: «Если этот мой рассказ не<br />

верен, то пусть кн. Ак. Церетели укажет читателям «Нов. Обозр.», в<br />

чем собственно заключается его заслуга, в каком начинании, в какой<br />

комбинации, в какой новой идее, в каких до него неведомых<br />

трудах? Не все ли мне равно, кого воспевать – его или г. Симоновича?<br />

Было бы лишь за что. Но кн. Ак. Церетели, увы, не укажет<br />

ничего подобного».<br />

В чем заключается мое участие в этом деле, об этом подробно<br />

изложено мною в моем «Вынужденном объяснении», напечатанном<br />

в грузинской газете «Иверия», №266 за 1893 год. Повторяться<br />

и зря утомлять читателей, не особенно, полагаю, интересующихся<br />

тем, кто именно инициатор этого дела – я или другой, - я не решаюсь,<br />

но если кто-нибудь из тех, которые не знают грузинского<br />

языка, действительно интересуются этим делом, чтобы иметь понятие<br />

о моем самохвальстве или правдивости г. Николадзе, я к его<br />

услугам: с удовольствием дам ему в руки доказательства не только<br />

всего того, что сказано мной в вышеупомянутой статье, но еще<br />

большего.<br />

Напрасно «грозный» публицист подкапывается под сказанную<br />

правду, чтобы досадить мне; смею его уверить, что это дело, какое<br />

бы оно место ни заняло в истории русского народного хозяйства,<br />

меня не может интересовать со стороны личного самолюбия, ибо я<br />

не из тех болезненных себялюбцев, которые, вообразив, что взяли<br />

первоклассные крепости, требуют себе в награду орден с. Георгия<br />

и, не получив его, себя же утешают тем, что «невоенным, мол не<br />

полагается», и обо всем этом смело повествуют целому миру. Я<br />

охотно готов уступить честь инициаторства в марганцевом деле у<br />

нас г. Николадзе, ибо он его так комично добивается, как увидит<br />

читатель ниже. Теперь же я укажу на перлы его полемических приемов.<br />

Я упомянул в своей первой статье о «Вынужденном объясне-<br />

184


нии», напечатанном мною в газете «Иверия», где подробно говорится<br />

и об академике Абихе, и о геологе Симоновиче, но он, г.<br />

Николадзе, ухватился за вскользь сказанные слова в одном из моих<br />

воспоминаний в «Квали», повыдернул оттуда с обычной ему ловкостью<br />

слова, обрадовался своей уловке и давай плясать под свой<br />

же аккомпанемент; спрашивается, для чего он прибегал к такой<br />

передержке. Неужели сознательно? Склонен думать, что нет! А<br />

просто по привычке, ибо кому так часто приходится маневрировать<br />

при взятии первоклассных крепостей, вроде Карса, тот не может<br />

также не поманеврировать на публицистическом поприще; здесь<br />

бы мне хотелось прекратить всяческие разговоры о г. Николадзе,<br />

но в его измышлениях есть одно комическое место, до того характеризующее<br />

автора, что не могу не указать его. Вот оно:<br />

«Когда Сп. Г.Симонович открыл кн. Ак. Церетели глаза насчет<br />

промышленного и рыночного значения нашего марганца, кн. Ак.<br />

Церетели не располагал ни средствами самому взяться за разработку<br />

этого материала, ни связями, которые могли доставить ему необходимые<br />

на то капиталы. В этом досадном положении носитель<br />

секрета, открытого ему г. Симоновичем, принужден был обратиться<br />

к содействию одного из своих знакомых, имевшего в те поры<br />

(дело было в 1873-1874 г.) довольно значительные заграничные<br />

сношения. Кн. Ак. Церетели доверчиво посвятил этого знакомого<br />

во все расчеты и предложения Г.Симоновича, с просьбою приискать<br />

за границей капиталистов, могущих взяться за столь выгодное<br />

дело. Знакомый, побывав за границей, посоветовался об этом предприятии<br />

с такими авторитетными геологами, как гг. Перноле (позже<br />

депутат) и Бараль (позже министр финансов и президент совета).<br />

Все они порознь единодушно советовали не обращаться в этом<br />

деле к помощи капиталистов».<br />

Кто был этот всемогущий, с большими связями, непростой знакомец,<br />

к которому будто бы обращался я, думаю, не трудно угадать<br />

всякому; это, конечно, сам г. Николадзе. Но изволите ли видеть, по<br />

свойственной ему всем известной скромности, конфузится называть<br />

себя. Оказывается, он первый познакомил Европу с кавказским<br />

марганцем, сообщив об этом таким знаменитым французам,<br />

как депутат Перноле, секретарь Бараль и министр финансов, президент<br />

совета, Рувье! Вот с какими тузами имел сношения г.<br />

Николадзе, ведь не чета они тому тифлисскому портному Андрею<br />

Капанадзе, дальше которого не пошел Ак. Церетели! Как все это<br />

185


внушительно и эффектно, да жаль только, что это мыльные пузыри<br />

собственного изобретения! Совершенно верно, что Н.Я.Николадзе<br />

привез из-за границы различных аферистов по своим ткибульским<br />

делам, но каких? Вот вопрос! Привез, например, однажды некоего<br />

Задера и отрекомендовал его владельцем богатейших залежей каменноугольных<br />

копий в Европе, но, к сожалению, рекомендуемый<br />

банкир оказался только кожевником! Это подало повод злым языкам<br />

утверждать, что его привезли будто бы с целью сдирать кожи с<br />

наивных владельцев ткибульских каменноугольных копий, но, слава<br />

Богу, пророчество их не сбылось, напротив того, сам кожевник<br />

едва не лишился собственной шкуры, и тогда все видевшие это у<br />

нас запели хором ту самую песню, которую г. Николадзе так неуместно<br />

повторяет в своей теперешней статье «худые песни соловью<br />

в когтях у кошки».<br />

Но об этом почему-то находит нужным умолчать сам г.<br />

Николадзе, потому и мы не будем распространяться больше, перейдем<br />

прямо к тем трем светилам, которых рекомендует нам их ловкий<br />

чичероне. Действительно, приезжали с ним каких-то три француза<br />

(их коих один – Рувье, которого после смерти от паралича,<br />

случившегося с ним в 1874 г., г. Николадзе производит в министры<br />

финансов и даже в президенты совета). Они поканканировав около<br />

Ткибули, уехали себе подобру-поздорову домой.<br />

Но, допустим, что они, действительно были теми, кем их рекомендовал<br />

Н.Я.Николадзе, а четвертый, состоявший при них слугой,<br />

был сам президент Республики инкогнито, - что ж из этого? Какое<br />

отношение могли они иметь к марганцу, когда в то время, т.е. в<br />

1873 году, о кавказском марганце и помину не было! Первые исследования<br />

марганца, частным образом сделанные для меня г. Симоновичем,<br />

было в 1875, а второе, официальное в 1880 году. Конечно,<br />

ничто не помещает г. Николадзе сказать, что еще другой раз приезжали<br />

совсем другие, но только случайно носящие одни и те же имена<br />

и титулы с прежними, приехавшими в 1873 году, и что к ним-то<br />

он и обращался по моей просьбе. Но, увы! И этому не поверит никто,<br />

кому только известно мое мнение об этом великом нашем общественном<br />

деятеле, Н. Я. Николадзе! Еще в то время, когда он<br />

только что вернулся из-за границы, меня спрашивали, какого я мнения<br />

о молодом вьюне, и вот мой тогдашний ответ: «в известном<br />

смысле, он превосходит Алкивиада, ибо тот только у своей собственной<br />

собаки отрезал хвост, чтобы заставить афинян говорить о<br />

186


себе, а этот не поцеремонится резать и у чужих». С тех пор я еще<br />

больше укрепился во мнении, что г. Николадзе, благодаря своей<br />

геростратовской страсти, сжигал все готовое и вообще, при малейшем<br />

прикосновении, способен только путать всякого рода дела и<br />

губить их, как бы они ни были прочно поставлены другими.<br />

Может быть, я заблуждаюсь, но дело в том, что, держась такого<br />

мнения, я не могу к нему обращаться никогда не только наяву, но и<br />

во сне; и, должно быть, все, что он пишет, ему самому приснилось<br />

без моего участия. Что же касается до совета, заимствованного им у<br />

хроникера «Нов. Обозр.» и преподнесенного мне, считаю его для<br />

себя лишним: у меня есть собственное правило – быть искренним,<br />

правдивым и по возможности скромным не только на литературном<br />

поприще, но и во всех общественных делах, ибо кто увлекается<br />

одними только фокусами и довольствуется временными, дешево<br />

купленными у толпы успехами, тот напоминает того жалкого актера,<br />

который, довольствуясь хлопушками раешников, мнит себя великим<br />

артистом и не замечает, как серьезные люди отворачиваются<br />

от него ∗ ).<br />

Кн. Акакий Церетели.<br />

Ред.<br />

Газ. «Новое обозрение»,<br />

№ 3698, 4/X, 1894<br />

∗ нельзя не сожалеть, что настоящая полемика приняла характер личной<br />

перебранки. Главный предмет ее первоначально был очень интересен: для<br />

будущего нашей промышленности было бы весьма полезно выяснить вопрос о<br />

возникновении одной из важных ее отраслей.<br />

187


Открытое письмо к Д.Н. Бакрадзе<br />

Многоуважаемый Давид Николаевич!<br />

Письмо ваше, напечатанное в № 3707 «Нов. Обозр.», очевидно,<br />

написано под минутным впечатлением тех статей Н.Я.Николадзе,<br />

которые очень смело и бесцеремонно были пущены по моему адресу.<br />

В маленькой заметке моей, напечатанной год тому назад в<br />

«Квали», где приводилось и ваше коротенькое письмо, ничего<br />

обидного не было для вас, а тем более ничего лестного и хвастливого<br />

также и для меня!.. Это ясно для всех, кто только может читать<br />

и понимать написанное на грузинском языке. Для тех же, кто<br />

знакомы с нею только по переводам и разъяснениям г. Николадзе, я<br />

поставлен в необходимость еще раз повторить ее, чтобы выяснить<br />

истину. Не только до вас, но и после вас не раз обращались ко мне<br />

и обращаются некоторые господа с такими же фразами, какие<br />

имеются в вашем письме. Чистосердечны эти слова или только насмешка,<br />

- я не знаю и предоставляю вам самим судить, но дело в<br />

том, что подобные приветствия и комплименты, клянусь вам, меня<br />

всегда ставили и ставят в неловкое положение. Когда я при вашем<br />

письме получал и реальное доказательство сказанного, я понял, что<br />

вы ваше пожертвование назначили на какое-нибудь благотворительное<br />

дело и выбор предмета предоставили мне. Я так и сделал,<br />

отослав эти деньги на фонд для собирания народных былин и сказок.<br />

Тогда же явилась у меня мысль указать на ваш пример и всем<br />

тем остальным, которые с такими же речами, как вы, обращались<br />

ко мне, ибо мне гораздо приятнее было видеть сочувствие других к<br />

намеченному делу, чем самому лично получать подаяние!.. Это<br />

ясно, кажется, и потому не понимаю ваших двух упреков, сделанных<br />

мне. Если действительно я не так понял смысл вашего письма<br />

или изменил что-нибудь, то простите великодушно, но я слишком<br />

дорожу вашим письмом, чтобы терять его!.. оно у меня, и я могу<br />

вернуть его вам, когда угодно и при ком угодно!..<br />

Что же касается до анекдота о Даламбере и Вольтере, то это,<br />

конечно, я должен принять за маленькую шутку с вашей стороны,<br />

но не знаю, как и чем я ее заслужил, ибо не чувствую в себе<br />

Вольтера и за спиною не ощущаю не только миллионной, но и рублевой<br />

славы!.. Мнение же ваше о погоне моей за копеечной славой<br />

более чем ошибочно!.. Ни в практической моей жизни, ни литературной<br />

деятельности я ее, кажется, не проявлял. Это, я думаю, вам<br />

188


лично больше известно, чем кому бы то ни было; но в данном<br />

случае, видно, вы поддались влиянию тех публицистических потуг<br />

г. Николадзе, после которых всегда выходит что-нибудь смешное!..<br />

Пусть другие недоумевают, почему г. Николадзе понадобилось задеть<br />

без всякого повода меня, княгиню Е. Церетели и других? Но<br />

вы, который давно знакомы с характером его писаний вообще, не<br />

могли не угадать и уели: очистить поле деятельности своим доверителям<br />

и разогнать всех, так или иначе прикосновенных к марганцевому<br />

делу. Повторяю, не следовало вам обращать внимания на<br />

его писания, особенно после его полемических приемов в отношении<br />

ко мне!.. Видно, не сверяли вы его перевода и разъяснения с<br />

моим оригиналом. Это более всего меня беспокоит, и, чтобы вывести<br />

вас из заблуждения, я должен указать вам на них. В своих<br />

статьях г. Николадзе фигурирует в двух противоположных ролях:<br />

обвиняемого и обвинителя. Посмотрим, каков он в той или другой?<br />

Рассказ его о депутате, сенаторе и министре-президенте напомнил<br />

мне реплику гоголевского ревизора о департаменте, сенате и министерстве.<br />

На это я указал мимоходом и тут же оговорился, что г.<br />

Николадзе способен сказать, что три французика, которые приезжали<br />

с ним, были одни, а эти три – совсем другие. Так и вышло: он<br />

смело повторяет, что когда трое приехали сюда, то во Франции остались<br />

еще трое других!.. Не то же самое говорил и гоголевский герой,<br />

когда напомнили ему, что автор Юрия Милославского другой?<br />

Это и сему подобные увертки он называет серьезным оправданием,<br />

и пусть себе!..<br />

Посмотрим теперь, как он объясняет!.. Несмотря на его бесцеремонное<br />

искажение смысла моих слов при переводе, даже и по его<br />

отрывкам можно угадать, как он силится предавать каждой фразе<br />

не то значение, какое нужно. Если я говорю в моей статье, что<br />

марганец был известен и местным жителям, называвшим его «квагунда»,<br />

и что Абих, Симонович и другие в своих геологических<br />

изысканиях упоминают о нем, как о минерале, не распространяясь<br />

о его практическом применении и способе его эксплуатации, - разве<br />

это значит умолять их заслуги, как ученых? Когда я говорю, что<br />

геологи в своих описаниях, где говорится о марганце, тут же повторяют<br />

и слова: мергаль, базальт, сенит, конгломерат и другие, но<br />

что масса одинаково интересуется и теми и другими, то неужели<br />

это значит, что я конгломерат принимаю за минерал? Очень дешевое<br />

остроумие!.. Еще остроумнее его разъяснения «Тер Нуар». Я<br />

189


говорил, что существовало общество под фирмою «Тер Нуар», которое<br />

экспортировало рейнский марганец и проч.… Этого, вероятно,<br />

не знал всеведущий публицист и обратился к своему вечному<br />

помощнику, т.е. к энциклопедическому словарю. Вычитав оттуда,<br />

что «Тер Нуар» - это маленький городок близ Сант-Этьена, во<br />

Франции, обрадовался своему открытию, и давай хихикать и свистеть.<br />

Если кто-нибудь спрашивает гостиницу, и ему указывают на<br />

«Лондон» у Михайловского моста, то значит ли это, что его отсылают<br />

в Англию, ибо Лондон там?!.. Не есть ли это беззубая выходка?<br />

Утверждать, печально, что не я первый начал разрабатывать<br />

марганец да еще ссылаться на свидетельство г. Симоновича – это<br />

значит не уважать своих собственных слов!.. И почему мой нотариальный<br />

арендный договор с Андрониковой, по которому два года<br />

приходилось платить арендаторше, г. Николадзе угодно назвать<br />

сомнительным? Ведь за договоры сомнительные приходится отвечать<br />

перед законом, но, слава Богу, ничего подобного не случилось<br />

в Чиатурском районе ни со мною, ни с другими, тогда как в<br />

Ткибульском районе подобные дела бывали, о чем не безызвестно<br />

и г. Николадзе!.. Не путает ли он марганец с каменным углем, и<br />

Чиатури с Ткибули? Но, довольно обо всем этом!.. Для характеристики<br />

достаточно и этих немногих примеров, чтобы не распространяться<br />

дальше!.. И вот, многоуважаемый Давид Николаевич, на кого<br />

вы обратили внимание, кем вы увлеклись, и зря, без всякого поводы<br />

с его стороны, обидели одного из преданных вам друзей!<br />

190<br />

А. Церетели<br />

Газ. «Новое обозрение»,<br />

№ 3721, 27/X, 1894


pasuxi mter-moyvrebs<br />

adamians rom Sublis kani gaumagrdeba da sircxvilnamuss<br />

dahkargavs, maSin enasac igrZelebs, rom Tavisi<br />

Cirqi sxvas gadascxos rogorme. minaxavs kacismkvlelebi,<br />

TavisgamarTlebas rom veRar axerxebden, brals mokluls<br />

adebden: `TviTon Semomakvdao!..~ agreTve Sevxvedrivar<br />

qurds, rom amtkicebda: me ki ar movipare fuli, me ki ar<br />

davxarje, TviTon SemomeWama _ Semomexrjao. TiTqmis<br />

marTla fuls daetanebios Zala adamianisaTvis, rom mas<br />

qurdoba Caedina. swored amnairad meqcevian me is vaJbatonebi,<br />

federalistebis qurqSi gamoxveulebi, viTom sazogado<br />

saqmisaTvis Tavdadebulebi, saqveyno saqmes ake-<br />

Teben. xmas avrceleben gazeTebis saSualobiT, viTomc me<br />

federalistebis winaaRmdegad gamovsuliyavi da kita<br />

abaSiZisTvis Savis micema msurvebodes. RmerTi, rjuli,<br />

rom es tyuilia. me sruliad ar mdomebia arCevanSi Careva.<br />

TviTon gamomiwvies da roca gamaSaves, mere momaweres is,<br />

rac me ar Camidenia. _ Cem amrCevlebs araferi federalistebis<br />

Sesaxeb ar hqoniaT mxedvelobaSi. aq iyo mxolod<br />

sapirado mosazreba, usamarTlo da Savi. da Tu me xmas ar<br />

viReb da fardas ar vxdi simarTles, maqvs amisi mizezi:<br />

`zogjer Tqma sjobs uTqmelobas, zogjer TqmiTac daSavdebiso~,<br />

ambobs rusTveli da amas xalxi amatebs: `moqneuli<br />

da mozomili ar xazulao~. amisi ar iyos, arc me minda<br />

saqveynod gamomJRavneba werilobiT da mitomac vsTxov im<br />

Cem mowinaaRmdege kitaelebs, rom samediatoro samar-<br />

TalSi gamomyven. dee, im mediatorebma ganixilon saqme da<br />

rasac isini gadaswyveten, veTanxmebi. me Cemis mxriT mediatorebad<br />

vniSnav: vano eliaSvils da iakob fancxavas,<br />

orives federalists.<br />

akaki<br />

[1912 wlis Semodgoma]<br />

191


saqvelmoqmedo Widaoba<br />

Sin rom davbrudi, gazeTs wavavle xeli gasarTobad da<br />

ai, ra wavikiTxe axal ambebSi: `goris mazris Tavadaznaur-<br />

Ta winamZRolis TavosnobiT xval gorSi Widaoba gaimar-<br />

Teba qalTa saswavleblis da wiTel-jvris sasargeblodo...~<br />

romeli dargis xelovnebaa es Widaoba? ar viciT,<br />

magram es ki, rom vinc imas misdevs, etyoba, im Skolis aRmsarebelia,<br />

romelsac usargeblo xelovneba ara swams.<br />

Widaobac marto xelovnebisTvis ar aris gamogonebuli,<br />

saqvelmoqmedoTac gamosadegia! da mosawonic aris _<br />

erTi, rom patriotulia da masTanac am xelovnebasTan<br />

fexovnebac gauyrelia, radganac xelebic da fexebic moqmedebaSi<br />

arian Widaobis dros!... etyoba, es kargad esmis<br />

meTaursac... vaSa, rom kidev axsovT Cveni mama-papuri gar-<br />

Toba... Widaoba... es kia, rom am Widaobas iseTive daniSnuleba<br />

aqvs, rogorc SimSilobis drom mSivrebisTvis piknikebis<br />

gamarTvas: iq xalxi iJliTeba da aq ki imaT sasargeblod<br />

bRlaZunoben... iq sisxli iRvreba da aq ofli! _ Widaobaze<br />

did Zali xalxi daswrebia. axlad gamoCenili mo-<br />

Widave ceraZe datakebia Zvel moWidaves muStiZes... muStiZe<br />

[ ] 1 ceraZes, magram mere veRar gaurCeviaT xarxarSi<br />

vin vis Zala... xalxs Rriali dauwyia:<br />

vaSa! vaSao!.. rogor Tu vaSao... vaSa ki ara `naSao~, urrao!<br />

mayureblebs guli [ ] 2 _ ceraZe kerZo iyoo da muSti-<br />

Ze qristiani da aba, vnaxoT vin vis waaqcevso _ zogi<br />

ceraZisken, zogi muStiZisken, sulganabuli SeCereboden.<br />

ceraZis da muStiZis [xelovnebiT] jibaZes usargeblia. Semosavali<br />

didi yofila, magram ujiblarad verc es Widaoba<br />

gadarCenila. amboben, jiblaric [7444] iyoo!..<br />

1 sityva ar ikiTxeba.<br />

2 sityva ar ikiTxeba.<br />

192<br />

akaki wereTeli<br />

[1914 wlis agvisto _ 24 dekemberi]


193


194


* * *<br />

[sityva dimitri yifianis dasaflavebazed]<br />

Senis sicocxlis dros siamovnebiTa da mowiwebiT Sen<br />

win Tavmoxrili, dRes mwuxarebiT movidrek muxls, rom<br />

ukanasknelad Tayvanisce Sens gacivebuls gvams, avazakebisgan<br />

sicocxle damwarebuls.<br />

mnaTobi sxiv-momfinared amobrwyinebuli sxiv gafantviTve<br />

Caesveneba imav didebiT da ZlierebiT, romliTac<br />

amoelvarebula da naTeli srbola misi yvelasTvis saTval-daTvaloa,<br />

Tvinier brmebisa. da Senc, arseba naTelo,<br />

rogorc sicocxle, ise sikvdili Seni Seiqn yvelasaTvis<br />

saTval-daTvalo da maS, Senda saqebad, sadideblad raRa<br />

vsTqva iseTi, rom saqarTvelos erTis kuTxidam meoremde<br />

ar enaxosT, ar gaegonosT da ar egrZnosT. umetesma nawilma<br />

imereTisam, Senzed mgloviarem, ar icis, ragvari<br />

gvirgvini unda gadmogxuros, dafnisa Tu yvavilebisa...<br />

ara, arc erTi... da eg xom Cveulebriv movlinebaT gadaiqca<br />

CvenSi da Sen ki, romlis sicocxleca da sikvdilic ara<br />

Cveulebrivi iyo, Sen, romelmac Sens sicocxleSi mxolod<br />

eklis gvirgvini atare, Cveulebrivi aRara gagebedeboda<br />

ra da verc SemogkadreT.<br />

da aha, xelcalieri, ugvirgvino vdgevarT Sen win da<br />

mxolod cremlebs vafrqvevT gulwrfelad Sens bedSavs,<br />

magram didebuls kubos. dee, uRvTo-urjulod daTxeuls<br />

Sens sisxls SeeTanaziaros cremli simarTlisa da gulwrfelobisa,<br />

rom orTave erTad SeerTebulad windaT daidvas<br />

ima momavlisaTvis, romelsac Sen mTel Sens sicocxles<br />

swiravdi da Rirsic gaxdi, rom iwodo namdvil<br />

dimitri Tavdadebulad.<br />

mSvidobiT, xorcielad Cvengan dakargulo, magram sulierad<br />

ki saSviliSvilo mokavSirev, Cveno dido moZRvaro!<br />

1887<br />

195


* * *<br />

g l o v a<br />

ZvelTaganve samas samoc-da-xuTi taZari agebula<br />

saqarTveloSi wminda giorgis saxelobaze, rom wlis ganmavlobaSi,<br />

yovel dRe moexsenebia qveyanas da edidebia<br />

misi didi mfarveli, mTavar-mowame, dReidan erTic kidev<br />

unda miematos da ganxdes samas samoc-da-eqvsi, nakis Sesavsebad!..<br />

es aris survili, dRes moulodnelad aRelvebul<br />

saqarTvelosi, rom miT gulis-tkivili Seimsubuqos<br />

da uzomo mwuxareba odnaT mainc moiqarvos!.. da ra movlenia<br />

Cven mxares, rom ase aRSfoTebula? mosisxle leng-<br />

Temuri xom ar mosCvenebia xel-axlad? an mzakvari Sahabasi<br />

xom ar molandebia? da an moRalateebisagan saqar-<br />

Tvelos asaoxreblad waqezebuli xoja-xani xom ar gaTvaliswinebia?<br />

ara!.. maSin xom gul-gatexili qarTveli, Seupovrobis<br />

niSnad, mrisxanebiT anTebul TvalTagan naperwklebs<br />

gamoafrqvevda da dRes ki cremlebsa hRvris, ohxvriT<br />

Senakazms! _ mgloviared damjdara, magram visze?<br />

saarako daviT aRmaSenebeli xom ar agondeba? an saocar<br />

Tamars xom ar ixsenebs da an sasiqadulo giorgi brwyinvalis<br />

samares xom ar dahyurebs? ara! ara! da ara!!!! didi<br />

xania, qarTvelTa madlierma gulma sasoebiT Caisvena<br />

gulSi saSviliSvilod maTi kubo!...<br />

dRes sul sxva aris mizezi qveynis aRSfoTebisa: dahkarga<br />

is, vinc dasakargavad ar emeteboda!.. iglovs did<br />

mTavars memkvidre cesareviCs, romelic garemoebam Semoaxizna<br />

saqarTvelos da vinc Tavisi did-bunebovneba Seuferad-SeuTanxma<br />

saqarTvelos diad bunebas. stiris mas,<br />

vinc ganurCevlad gvartomobisa miudgomlobis da simar-<br />

Tlis sxivs afenda, miT guls ubrunebda da nugeSs aZlevda<br />

devnul-CagrulTa. qristes mier gulTamxilaobiT<br />

dagvirgvinebulma Seiyvara qveyana da miT Seayvara Tavi<br />

196


ers imdenad, rom Tavis Tavad moipova wodeba saalerso<br />

saxelisa: `Cveni giorgi~, am saxeliT SesTxovda saqarTvelo<br />

dRemdi mis dRegrZelobas yovlis SemZlebels da am<br />

saxeliTve dReidgan oxvriT SesTxovs mis saukuno<br />

gansvenebas.<br />

* * *<br />

samocianelTa winamorbedi<br />

akakis sityva giorgi RoRoberiZis<br />

dakrZalvaze<br />

1899<br />

`aTasi weli, viTarca guSindeli dReo~, _ ambobs winaswarmetyveli,<br />

da marTlac saocari siswrafiT garbis<br />

dro da Tan miaqvs Cveni qveyniuri araraobac!.. guSin ar<br />

iyo, gansvenebuli dagvibrunda ruseTidan, universitet<br />

damTavrebuli, sicocxliT savse? dRes ki, ase male moxucebuls<br />

veTxovebiT saukunod da vabarebT civ samares?<br />

diax, veTxovebiT yvelani _ didi da patara, gaurCevlad<br />

wodebisa da wreebisa, Tanasworad guldawyvetilni.<br />

sakvirvelia! ra miuZRoda am kacs iseTi, rom yvela ase<br />

Svgvkriba mis kubos win? _ brboTa momxiblavi simdidre,<br />

sadiado naboZebi maRalaRmatebuloba, Tu TvalmosaWreli<br />

sxva rame garegani RirsebaTagani? arc erTi ram amgvari,<br />

garda sakuTari Sinagani Rirsebisa, romelsac sazogadoT,<br />

gamorkveviT da Segnebulad umravlesoba vera hxedavs,<br />

magram romelzedac erovnuli grZnoba alRos aaRebinebs<br />

xolme xalxs, da ai, dRes vxedavT swored amis magaliTs.<br />

marTalia, giorgi RoRoberiZes yvela icnobda<br />

uwyinar, mSvidobian da keTil, patiosan kacad, magram es<br />

197


kidev ar kmara qveynis gulis mosagebad; aq kidev sxvac<br />

unda iyos saidumlo, sagulisxmo da Cvenc is unda<br />

gamovarkvioT.<br />

naTqvamia: `erTi mercxali gazafxuls ver moiyvanso~<br />

da Cven ki, Cvenis mxriT, mogaxsenebT, ara Tu erTi mercxali,<br />

mTeli indoeTis gundic erTad ver moiyvans gazafxuls...<br />

piriqiT, mercxlebi mohyavs gazafxuls; magram<br />

xalxi mainc TanaugrZnobs im sasurvel Cits, rogorc<br />

gazafxulis winamorbeds da maxarobels.<br />

ai, swored amisTana winamorbed-maxaroblad moevlina<br />

gansvenebuli giorgi im axalgazrda gunds, romelic Cven-<br />

Si mesamoce wlebis moRvaweebad arian cnobilni.<br />

marTalia, mwerlobiTi saSviliSvilo sabuTi Tavisi<br />

moRvaweobisa ara dautovebia ra gansvenebuls, magram,<br />

Cven mis naamxanagebs, gvaxsovs da movaleca vxdiT Cvens<br />

Tavs, ar daviviwyoT, rom im gzisaken, romelzedac Semdeg-<br />

Si mesamoce wlebis moRvaweebma gaiares CvenSi, pirvelad<br />

giorgi RoRoberiZem migviTiTa. maSasadame, sxva Rirsebac<br />

rom ara hqonoda ra, es erTi faqtic sakmao iyo misda<br />

sasaxelod, da ai kidec vxedavT dRes, ra pativiTac gaixsena<br />

sazogadoebam.<br />

Rirs ars mieniWos mas aq dauviwyari saxeli da iq<br />

saukuno gansveneba!~<br />

198<br />

1900


* * *<br />

[sparseTidan mosuli qarTveli stumrebis<br />

pativsacemad warmoTqmuli sityva]<br />

batonebo!<br />

`rkinas cecxli afoladebs, adamians — gansacdelio~,<br />

_ naTqvamia da am WeSmaritebas dRevandeli, Cveni aq Tavmoyrac<br />

amtkicebs: am orasis wlis wineT Sah abazma moarbia<br />

aRmosavleT saqarTvelo da vinc ki Caigdo xelSi, waiyvana<br />

tyved, Soreul sparseTSi gadaasaxla, rom ufro male<br />

gadaerjulebia. magram ar gamarTlda is Zveli andaza,<br />

rom `Citi sadac daibadeba, misi baRdadic iq ariso!~ Tumca<br />

am orasi wlis ganmavlobaSi, Cven saerTo ara gvqonia ra<br />

im tyve-winaprebis naSierTan, yovelive kavSiri gawyvetili<br />

iyo, magram isini ki, Turme, qarTvelobas gulSi ki<br />

mainc ar iSliden. iq Sobilan, iq gazrdilan, gamoucvliaT<br />

rjuli, radgan RmerTi yvelgan erTia, magram gvar-tomobaze<br />

mainc xeli ar auRiaT da ors maTgans dRes aqa<br />

vxedavT. cudi dro ki Segvixvda mxiarulobisaTvis Cvenca<br />

da maTac! Tu Sah-abazis dros xorcielad iyo dasustebuli<br />

saqarTvelo, dRes sulierad aris, rasac dRevandeli<br />

stiqionuri moZraoba gvimtkicebs, magram am moZraobaSi<br />

Sors mWvreteli dainaxavs momavlis imedebs. dRevandeli<br />

moZraoba bunebrivia: rodesac xangrZlivi gvalvebis Semdeg<br />

mdinare aReldeba, is Tavis kalapotSi veRar eteva,<br />

gadmostexs kideebs, walekavs napirebs, Tan waiyolebs,<br />

rac uvargisi da nametani ram aris da mere isev damSvidebul-dawmendili<br />

Cadgeba Tavisive kalapotSi. eseve emar-<br />

Teba dRes Cven erovnebasac. `zamTari ver SegvaSinebs,<br />

roca gazafxuls moveliT~ da sixaruliT yurs vugdebT<br />

pirvel mercxalTa WikWiks, rogorc maxaroblisas. Cveni<br />

momavali erovnebis gazafxulis mercxlebad vxedavT<br />

199


sparseTidan mosul dRevandel stumrebs da maT samaxaroblo<br />

WikWiks mivayolebT Cvenebur, qarTul, gul-gaSlil<br />

`mravalJamiers~!.. vsvam maT sadRegrZelos da vinatroT,<br />

rom male damdgariyos dro: erTobis, Zmobis da<br />

siyvarulisa.<br />

* * *<br />

[ramdenime sityva gansvenebul grigol<br />

episkoposze]<br />

akaki<br />

[1907]<br />

`mkvdarze an kargi da an sul araferio!~ _ ambobs er-<br />

Ti laTinuri andaza. cota ar iyos, es andaza iezuituria!..<br />

mkvdars mitom ki ar moixsenieben, rom imas kargad<br />

rame Seasminon; cocxlebis gasagonad amboben, rasac amboben,<br />

rom kargi saxelmZRvanelod daudvan da cudi Tavidan<br />

aacdeninon. _ swored am ganzraxviT yofila gamsWvaluli<br />

is korespondentic, romelmac gazeTSid dabeWda gansvenebul<br />

grigol episkoposis biografia. im biografiaSi<br />

carieli ginebis meti ara aris ra!.. TiTqos, araferi Rirseba<br />

ara hqondes im gansvenebuls da Cven ki amaze ver<br />

veTanxmebiT avtors. sxvaTa Soris is azric gamohyavs, rom<br />

viTomc gansvenebuli Rirsi ar yofiliyos episkoposis xarisxis,<br />

rogorc gaunaTlebeli kaci, radganac rusis saswavlebelSi<br />

arsad yofila, arc akademia hqonia gaTavebuli<br />

da arc seminaria, _ es marTalia, magram, is iyo qar-<br />

Tul monasterSi gazrdili, martvilSi, zedmiwevniT icoda<br />

<strong>qarTuli</strong> da savsebiT esmoda saRmrTo werilic. Tu es<br />

ase ar yofiliyos, is marTla ar iqneboda Rirsi im xarisxis,<br />

romelic xelSi eWira!.. <strong>qarTuli</strong> sasuliero litera-<br />

200


tura mdidaria, siwmindiT daculi da advilad gasagebi.<br />

Cveni saRmrTo werili iTargmna maSin, roca ena samudamod<br />

damTavrebuli iyo da mitom aris, rom dResac yvelas ase<br />

naTlad esmis, rogorc esmodaT Cvens winaprebs meoTxe da<br />

mexuTe saukuneSi. da mitomac saqarTvelo erTaderTi<br />

marTlmadidebeli xalxia, romelsac arodes araviTari<br />

mwvalebloba rjulSi ar Semoparvia. da sxvagan ki saRmrTo<br />

werilis sityva aRar esmodaT, am senma mravalgvarad<br />

moikida fexi. ruseTis patriarxma nikonma moindoma, rom<br />

Tanamedrove rusul eniT gadaesworebia Zveli slavianuri<br />

maTi saRmrTo werili, magram ver gaiyvana Tvisi survili<br />

da mitomac aris, rom yvelas Taviseburad esmoda gaugebari<br />

ram da Cndeboda sxva-da-sxva gvari seqtebi. jerjerobiT<br />

ormoc mwvaleblebze metia ruseTSi da Tan-da-<br />

Tan matulobs.<br />

Semcdari arian is rusis moZRvrebi, romelnic amtkiceben,<br />

rom marTlmadidebel sarwmunoebisaTvis, sakmao<br />

aris mxolod rwmena, guliTadi rwmena da sxva araferio!<br />

magram gonebis dauxmareblad? Tuki adamians samoZRvro<br />

ena ar esmis, Segnebuli ara aqvs, rasac eTayvaneba da mxolod<br />

TuTiyuSurad CaZaxeb-amoZaxebis meti ara exerxeba<br />

ra, ra qristianoba eTqmis? da an rogor SeiZleba is iwamos<br />

kacma, rac ar esmis? rusuli saRmrTo werili naTargmnia<br />

slavianurad. am eniT dRes aRaravin ar laparakobs.<br />

TviT mqadageblebsac aRar eyurebaT da xalxma raRa unda<br />

gaigos? ai amas aswavlian seminaria-akademiebSi da amas<br />

afiqreben. iq ornive <strong>qarTuli</strong> Tu saRmrTo werili, ubralo<br />

samxedro enac ki akrZalulia. aqedan ra igulisxmeba?<br />

_ is, rom SeiZleba marto <strong>qarTuli</strong>s codniT Rirsi gaxdes<br />

ara Tu mRvdlobis, episkoposobisac ki da agreTve ginda<br />

akademiac hqondes gaTavebuli, Tu sagangebod mere ar<br />

iswavla Sin <strong>qarTuli</strong>, uRirsi iyos mRvdelobisac ki.<br />

aq erTi ram magondeba. imereTis episkopozs, gabriels<br />

miadga diplomiT xelSi seminarieli da moiTxova, rom<br />

mRvdlad ekurTxebia. radganac seminariels ufleba xel-<br />

201


Si eWira, akurTxes da gaamweses zemo imereTisaken. axlad<br />

gamwesebuls, <strong>qarTuli</strong> rom ar exerxeboda, slavianurad<br />

swiravda, rac aravis ar eyureboda. didmarxva rom dadga,<br />

mrevlma sTxova <strong>qarTuli</strong> wirva-locva gagvagoneo. mRvdelma<br />

ifiqra, gaduTargmni qarTulad sityvebs da is iqnebao.<br />

erTxel locva sinanulisa rom unda eTqva, Taviseburad<br />

viTom gadaTargmna: `he, ufalo, cxovrebisa Cemisa~... ve-<br />

Rar moaxerxa da wamoiZaxa: `Sen hei ufalo, muclisa Cemisa<br />

da sxvani~.<br />

dResac im ganaTlebulebs, romelTac gazepirebuli<br />

aqvsT kaWkaWurad slavianuri, yoliferi esmisT, garda<br />

<strong>qarTuli</strong>sa da saRmrTo movaleobisa!..da Tu amas xedavda<br />

gansvenebuli grigoli da xan da xan Tu upiratesobas aZlevda<br />

kurTxevis dros Sin gazrdilebs, es niSnavs urCobas,<br />

umaRles brZanebis ausruleblobas da ara imas, rasac<br />

korespondenti ewameba!.. CvenSi imdenad gafuWebulia haeri,<br />

rom erTmaneTis kicxva-gineba sazogado senaT aris<br />

gadaqceuli. qriste RmerTi rom CamobrZandes, imazedac<br />

bevr rames cuds ityvian da gansvenebul grigol episkopozze<br />

rom Tqmuliyos, ra gasakvirvali iqneboda? rac<br />

Seexeba miss moqrTameobas, me imaze baass ar daviwyeb, rac<br />

ar vici, magram es ki makvirvebs, rom, miuxedavad didi<br />

jamagirisa, gansvenebuli yovelTvis ufulod, Raribad<br />

iyo da Raribadac mokvda!.. raTi unda aixsnas es? miTi, rom<br />

is iyo didi saidumlo qvelmoqmedi kaci da sxvaTa Soris<br />

misi xarjiT bevri izrdeboda sxva-da-sxva saswavlebleb-<br />

Si. me am werils ar davwerdi, rom erTs maTgans mainc xma<br />

amoeRo, magram yvela gaCumda, da yvelam qva da gunda<br />

miayara, ase Tu ise, qveynis mokeTes!.. kaci unaklulo ar<br />

SeiZleba, magram roca adamians madli meti miuZRvis codvaze,<br />

is ar aris wasawymedi da gansvenebuli grigolic<br />

swored amisTana iyo da ar adga im gadarjulebul gzas,<br />

romeliTac dRes CvenSi bevri arian gamsWvalulni!.. me<br />

Cemis mxriT vityvi, rom is iyo kargi qarTvelTagani, rac<br />

iSviaTia dRes CvenSi da keTilic iyos misi xseneba.<br />

1908<br />

202


* * *<br />

ucxoeli qali<br />

(leqsi prozad)<br />

morTul-mokazmuli, fer-nacxebi da sarkis win kopwiobiT<br />

daqanculi, gamodis, rom aqeT-iqiT qseli gaabas da<br />

beci buzebi daiWiros. vin arian es buzebi! _ me... Sen... is<br />

da yvela! me ki, rogorc qarTvels, Rimili momdis. Cem sam-<br />

SobloSi xelovnebas jer kidev ar dauCagravs buneba: vardi<br />

TavisuflaT sunnelovnad iSleba da morcxvad Tavsa<br />

hxris da yayaCo medidurobs!.. ese igi, iq, sadac es sami<br />

yvavilovaneba erTad ar SeerTebula, fexs ver ikidebs<br />

siyvaruli!.. siyvaruli namdvili da ara binZuroba. iyo<br />

dro, rom qarTvel qalTa umetesobas, garegnobiT zemoxsenebulad<br />

Semkuls Sinagnoba ekavSireboda. suli xorcs<br />

hscemda naTels da xorci suls SehqaTqaTebda!.. dResac<br />

kidev, Tumca iSviaTad, magram mainc aqa-iq, sadme moipoveba<br />

namdvili qarTveli qali da erT maTgans me kidec ve-<br />

Tayvanebi da es Tayvania uxmo locva-dideba Semoqmedebis!..<br />

jer, sanam mTa-goras moxurebuli mze mwvervalze<br />

Tavs amohyofdes, gaismis ciskris zariviT tkbilad gulis<br />

siRrmemde Camwvdomi misi xmis wkriali. gauRviZnia Cem<br />

satrfos, xel-piri daubania, dauvarcxnia gulmkerdze<br />

datevebuli Tma, Caucvams ubralod da Svilebs istumrebs<br />

saswavlebelSi, rom mere saojaxo saqmes mohkidos xeli da<br />

daRamebamde fexze idges. mTeli dRe moZraobs da misi<br />

moZraoba saarakoa. yoliferi hSvenis: gaiRimebs, TiTqo<br />

ca gaixsnao. moiWmuxnis, TiTqo deda-miwa Seikrao! minaxavs<br />

mis wamwamebze kurcxali Camokidebuli... minaxavs da<br />

Zlivs dadnobas gadavCenivar!.. dRiuri SromiT daqanculi,<br />

RamiT rom qveSsagebSi moisvenebs xolme, TiTqo mTvarem<br />

moifinao, me mivdivar aTrTolebuli, viCoqeb mis win<br />

203


da zegardamo STagonebuli veamborebi mis fexebs!.. veamborebi<br />

mitom, rom im fexebze idga mTeli dRe da im fexebs<br />

mimoqonda aqeT-iqiT!.. wmindaa is ambori, rogorc dedis<br />

cremli da im amborTan erTad gaTavdeba Cemi sicocxlec!<br />

da es ki, [dedabrobaze] xeli auRia da deda _ [zardlad]<br />

gamodis, rom qselSi gamabas! amao amaoT!.. me sul sxva<br />

gvarad mesmis siyvaruli! siyvaruli igive xelovnebaa!<br />

* * *<br />

werili megobrebTan<br />

[1908]<br />

ormocdaaTi wlis iubilei naxevrad panaSvidia da ma-<br />

Sasadame, didi araferi samxiarulo, magram me ki Cemma<br />

iubileim moxucebuloba damitkbo da damaviwya gadasuli<br />

Wir-moTmineba. is TanagrZnoba, romelic me meRirsa ara<br />

marto qarTvelobisagan Sav zRvidan dawyebuli kaspiis<br />

zRvamde, ucxo mezoblebisaganac ki, didi iyo CemTvis.<br />

bednieri var miTi, rom Cemma patara moRvaweobam amisTana<br />

dros CvenSi gamoiwvia erovnuli aRfrTovaneba, niSani<br />

ukeTesi momavlis. ase Tu ise, aRar vici, Tu ra madloba<br />

unda Sevwiro rogorc qarTvelobas, ise mezoblebsac TanagrZnobisaTvis?<br />

garda gulisa, me ara gamaCnia ra da mxolod<br />

im guls gadavuSli Cem TanamgrZnoblebs, rom Sig ar<br />

CamrCes ra maTgan dafaruli: yovelgan da yvelasgan Semo-<br />

Rebulia ocdaxuTi wlis iubileis gadaxda, magram, me ki<br />

roca gamiTavda is xane, dRevandel Tavadebs, im meTaur<br />

inteligentebs, romelTac Cveni wamebuli cxovrebis sadave<br />

SemTxvevisa da `mizezisa gamo sxvisa da sxvisa~ xelSi<br />

uWiravsT, ar gavxsenebivar!.. sityviT ki arwmunebden, rom<br />

204


ocdaTxuTmeti wlis iubileis vucdiTo. dadga maTi daniSnuli<br />

droc da maSinac isa sTqves: `Cven imdenad gviyvars<br />

akaki, rom gvinda didxans icocxlos da mere ormocdaaTi<br />

wlis iubilei gadavuxadoTo~. maTi locviT iyo, Tu<br />

SemTxveviT, marTla mivaRwie im dromdisac, magram mainc<br />

kidev xmas ar iRebden! albaT, im ganZraxviT, rom asi wlis-<br />

Tvis gadaedvaT, radganac sasikvdilod ar vemetebodi. me<br />

mrwamda maTi gulubryviloba, magram zogierTebma ki sazogadoebidan<br />

sxvanairad gaiges es maTi gulubryviloba<br />

da Zala daatanes, rom `w.k. gamgeobas~, rogorc damtkicebul<br />

sazogadoebas, Tavs edva saiubileo nebarTvis gamotana.<br />

gamgeoba iZulebuli gaxda, rom aesrulebia sazogadoebis<br />

Txovna da Tanac Tavis mxriT Seadgina saiubileo<br />

komitetic. am komitetSi, miuxedavad Cemi piradi Txovnisa,<br />

arc erTi misTana ar gaureviaT, romelnic ufro energiulad<br />

Seudgebodnen Cem Sesaxeb saqmes. magaliTad, arc<br />

diasamiZeebi, arc RambaSiZe da arc sxvani, magram arCeul<br />

komitetis erengiac saWiro aRar gamodga: sazogadoebam,<br />

xalxma, gaigo Tu ara iubilei iqnebao, piraqeT, TanagrZnobiT<br />

miawyda am dResaswauls da komitets bevri aRara<br />

darCenia ra saSromi: mxolod Teatri daiqirava saiubileod<br />

da bileTebi gahyida. amiT unda gaTavebuliyo maTi<br />

movaleobac, magram, ra brZanebaa! Cemi apekunobac ikisres<br />

Tavis Tavad sxvis daukiTxavad. gamoacxades, rom Cven vadgenT<br />

`akakis fondsao~, rom Semosavalidan misi mdgomareoba<br />

uzrunvelvyoTo. am ganZraxviT gamosces gasasyidad<br />

Cemi nawarmoebi, Sekribes Semosavali sxvadasxva warmodgenidan,<br />

gaimarTa Semowiruloba sxvadasxva wyaroebidan<br />

da es yvela fondSi Sedioda da Sedis kidevac. am dReebSi<br />

komitetma, rom daSliliyo, moaxdina ukanaskneli sxdoma<br />

da gadaswyvita Semdegi: `fondi aris mxolod akakis saxeliT<br />

dawesebuli, romelic unda moxmardes Raribsa da xan-<br />

SiSesul moRvaweebs, maT ricxvSi, rasakvirvelia, akakisac<br />

uzrunvelsayofelad daeniSnos Tviurad asi maneTio! es<br />

ganaCeni gadasca komitetma `w.k. gamgeobas~, ese igi, erTi-<br />

205


sa da imave piris marcxena xelma _ marjvenas da amiT<br />

morCa, gaTavda!..<br />

xalxisa da sazogadoebis naboZebi `talaxiani joxic<br />

kargia~, magram Tu marTla Semomwirvelebs fondi hqondaT<br />

mxedvelobaSi da ara Cemi uzrunvelyofna, maSin winaaRmdeg<br />

maTis survilisa, me verafers miviReb da uars<br />

vucxadeb im asi maneTis miRebaze, romelic komitetma<br />

TviT-nebobiT miwyaloba. diax, uars vucxadeb da mxolod,<br />

rogorc adrevac gamocdili, mxolod vTxovilob amas:<br />

radganac fondi Cemi saxeliT aris Semdgari, rogorc me,<br />

ise sazogadoebasac sruli angariSi mogvcen: vin arian<br />

Semomwirvelebi? saidan ra Semovida? sul ramdenia? Semosavlidan<br />

raSi ra daixarja da ramdeni darCa? amgvari angariSia<br />

saWiro ara marto Cemi fondis, sxva fondebisTvisac<br />

da pasuxsac dasabuTebuls veliT.<br />

akaki<br />

sxva gazeTebsaca vsTxovT, rom es Cveni statia<br />

gadabeWdon.<br />

206<br />

[1909 weli, ianvari-ivlisi]


* * *<br />

[akakis mier warmoTqmuli sityva<br />

Jurn. `jejilis~ daarsebis oci<br />

wlisTavTan dakavSirebiT]<br />

batonebo!<br />

patara prusiam rom didi safrangeTi daamarcxa da manamdi,<br />

TiTqos umniSvnelo samefo, mTlian hermaniis didimperiad<br />

gaxada, mizezad Zlevamosilobisa erTpirad aRiares<br />

ara marto niWieri sardlebi da gawvrTnili jari,<br />

magram soflis maswavlebelnic, romelTac bavSvebs Caunerges<br />

gulSi samSoblos Tavdadebuli siyvaruli. aqedan<br />

is unda vigulisxmoT, rom axalgazrdobis Tval-yuris<br />

gdebas da mis aRzrdas didi mniSvneloba aqvs cxovrebaSi.<br />

anastasia TumaniSvili-wereTlisa oci weliwadi adgia<br />

am gzas da adgia ara marto... mxolod Cveulebrivad<br />

elviTa da quxiliT, sxvebis Tvalsa da yurSi saCxireblad!...<br />

CumaT... sitkboebiT eCurCuleba mozard-Taobas da<br />

am wynar samsaxurs ugvirgvineben dRes patara bavSvebi da<br />

maTi mSoblebi madlobis gadaxdiT. maTTan erTad mTeli<br />

sazogadoeba... qarTvelobac, rogorc sayovelTao grZnobas,<br />

uerTebs Taviss gulisTqmas da isurvebs am qal-moZRvrisTvis<br />

xangrZliv moRvaweobas da simrTeles mraval-<br />

Jamier.<br />

akaki<br />

1910<br />

207


* * *<br />

[akakis sityva meliton CogovaZis<br />

dakrZalvaze warmoTqmuli]<br />

batonebo! gamoeTxova wuTisofels da dRes unda mivabaroT<br />

bnel saflavs erTi saukuTeso sazogado moRvawe-<br />

Tagani. quTaiselTa garda iqneb bevrma ar icoda: vin iyo<br />

gansvenebuli meliton CogovaZe da Cveni valia, aRvniSnoT<br />

misi vinaoba. is iyo Rirseuli adamiani, Tavdadebuli qar-<br />

Tveli, umwikvlo Tavis asparezze da Cumi moRvawe. amitomac<br />

misi Sroma-moRvaweoba Sorsa da Sors Tvalsa da yurs<br />

ar eCxireboda Cveulebrivad.<br />

amisTana moRvaweni xSiri ar aris CvenSi; mxolod saukunoebi<br />

warmoSoben! rom Sehferis, ise ar imarxeba: vera<br />

vxedavT saqarTvelos sxvadasxva kuTxeebidan warmomadgenlebs!<br />

arsad arian Cveulebrivad vercxlis gvirgvinebi.<br />

magram Zvirfas gvirgvinebad edeba mas is mwuxare saxe,<br />

romelic etyoba saerTod dRes aq Tavmoyril sazogadoebas<br />

da is cremlebi axalgazrda moswavleTa, Tan rom<br />

Cahyvebian samareSi!<br />

netavi mSoblebs! amisTana Svilis gamzrdels! vai dedmamas,<br />

amisTana Svilis udrovod dammiwebels! da damkargavs!!!<br />

vinatroT qveynisaTvis bevri amisTana moRvawe da<br />

gansvenebulisaTvis ki dauviwyari saxsenebeli.<br />

208<br />

1910


* * *<br />

ilia _ mze<br />

erT glexkacs egona, mze Tavis soflis gorakidan amodioda<br />

da wavida mis dasaWerad. magram dainaxa, rom mze<br />

meore goridan amodioda. gadavida, magram mzem mesame gorakidan<br />

amohyo Tavi. iqac abobRda da kidev Sescda. bolos<br />

erT gandegils Sexvda, romelsac SesCivla. gandegilma<br />

upasuxa: mzes veravin daiWers, igi yvelgan da yvelafers<br />

anaTebso. ase didebulia ilias saxelic. misi sam-<br />

Soblos _ yvarelis garda yvelganaa da yvelasaTvis<br />

anaTebs.<br />

* * *<br />

gancxadeba<br />

1911<br />

bevri rame Tqmula Cemze, bevrsac amboben, magram me<br />

yuradRebasac ar vaqcev im naTqvamebs da mitom ki ara, rom<br />

simarTle iyos da veTanxmebode!.. me mxolod meukadriseba,<br />

rom maTTvis movicalo sapasuxod. mxolod erT rames<br />

ki unda mivaqcio yuradReba: gavrcelebulia xma sazogadoebaSi,<br />

viTomc me auarebel fuls vsesxulobde nacnobebisagan,<br />

vxarjavde da aRar vubrunebde aravis. am cilma<br />

ise moikida fexi sazogadoebaSi, rom aramtrebsac ki sjeraT.<br />

amaswinaT sadilad viyavi miwveuli aramtrebisagan.<br />

aq erTma marTla da yovlad kargma inteligentma, romelsac<br />

CemTvis sikeTis meti ara unda ra, dabejiTebiT miTxra:<br />

`cuds verafers veravin ityvis Senze. mxolod is erTi<br />

209


zne gWirs Sen, rom nasesxebs aravis ubrunebo!~ iq, rogorc<br />

is, ise sxvebic ocdaaT kacamde ijda, magram aravis fiqraTac<br />

ar mosvlia, rom Seemowmebia es azri, maSin, rodesac<br />

iq myofTagani veravin ityoda, rom me maTgans vismes<br />

davsesxebode. da Tu imaT ar davsesxebivar, Cems mtrebsa<br />

da moSurneebs gana mivmarTavdi? magram marTali naTqvamia:<br />

`ybad aRebuli, wyalwaRebulio~ da Tu rada myavs<br />

mtrebi da magineblebi, es advili dasamtkicebelia... amas<br />

sazogado sarCuli uZevs da mitomac xmas mikmedav. ager<br />

samocadaTerTmeti wlis kaci var da misTana ara Camidenia<br />

ra, rom es azri damemsaxurebios. mTels saqarTveloSi, am<br />

xnis ganmavlobaSi, sul sami kacia darCenili, romlebTanac<br />

jer kidev vali ara maqvs gasworebuli: 1) eqimi<br />

grigol eliava, aman erTxel samasi maneTis veqsilze momiwera<br />

xeli da Cem magier iman gadaixada. is vali me dRemdisac<br />

ara maqvs gadaxdili da veZeb drosa da SemTxvevas,<br />

rom madlobiT gadavuxado. 2) rodesac mixail vaxtangis<br />

Ze maCabeli redaqtorad iyo, me gamovarTvi imas sami<br />

maneTi da 3) iakob gogebaSvili rogorc xelmokle kacs,<br />

Semwevia ramdenjerme. es aris da es. amaT garda Tu sxva<br />

kidev vinme gamoCndeba saqarTveloSi, rom me visime fuli<br />

SemeWamos an mesesxebios da aRar gadamexados, mommarTos<br />

me gazeTis saSualobiT da gamoamcxados Tavisi saxeli da<br />

gvari. me gamocdilebiT vici, rom is vaJbatonebi, romelnic<br />

mxolod Tavis kuWze hfiqroben da enac kuWzeda aqvsT<br />

gadabmuli, ityvian: `ki marTebs, magram Cvens akakis rogor<br />

vawyeniebT? rogor gamovamcxadebT mis saxelso?..~<br />

ara, me yvelasa vsTxov da vaficeb sindiss. Tu arian sadme,<br />

gamoacxadon Tavisi saxeli da gvari da momagonon Cemi<br />

valdebuleba. vsTxov sxva gazeTebsac, rom gadabeWdon da<br />

miawvdinon maT mkiTxvelebs es Cemi Txovna...<br />

210<br />

akaki<br />

[1912 wlis ivnisamde]


* * *<br />

[akakis sityva<br />

warmoTqmuli Wrebalos sazogadoebis<br />

winaSe 1912 wels]<br />

batonebo, madlobas giZRvniT aseT gulwrfel TanagrZnobisTvis,<br />

magram es sityvebi, Cemdami momarTuli, gadaWarbebulad<br />

mimaCnia. amdeni qeba-didebis Rirsi ara<br />

var, magram qarTvelebs CveulebaT gvaqvs da gviyvars gadaWarbeba.<br />

rac Seexeba imas, rom sxva kuTxeebi moviare da<br />

Tqveni qveyana, raWa-leCxumi, sadac <strong>qarTuli</strong> ena da zne-<br />

Cveuleba daculia ufro kargaT, vidre sxva kuTxeSi, ver<br />

vinaxule amden xans, me amaze bodiSs vixTi, magram, rogorc<br />

sadilis gaTavebisas stumars sufraze miarTmeven<br />

raime gemriels saWmels, anu tkbileulobas piris CasagemrieleblaT,<br />

ise mec sabolooT gadavsdevi Tqveni kuTxis<br />

daTvaliereba, raTa amiT mec moxucebulobis dros<br />

davmtkbariyavi.<br />

* * *<br />

[akaki duelis Sesaxeb]<br />

1912<br />

`mTeli qveyana aRsavsea sisuleliT~, _ ambobs Turquli<br />

andaza. da marTlac, Cvens cxovrebaSi bevri sisulelea<br />

da maT Soris kinaRam pirveli adgili duels uWiravs,<br />

TiTqos igi iyos Rirsebis aRdgenis erTaderTi saSualeba.<br />

ori iwvevs erTimeores, dgebian barierTan da SemTxveviTi<br />

gasrola, xSirad sabediswero, bolos uRebs gaugebrobas.<br />

sad aris aq samarTlianoba da keTilgoniereba? saidan<br />

211


Semoipara Cvens cxovrebaSi es sisulele? dueli _ es igive<br />

Suasaukuneebis `RvTis samsjavros~ gagebis gagrZelebaa.<br />

amJamad dueli, _ es ugunureba, _ raRac wabaZvis hipnozis<br />

wyalobiT dRemde ar aRmofxvrila zne-CveulebaTagan.<br />

orma bumberazma rusma poetma _ puSkinma da lermontovma<br />

_ udidesi sargebloba moutanes kacobriobas, Tavad<br />

ki duelis dros tyuilubralod daiRupnen da sazogadoebas<br />

daukarges moRvaweebi, romelTac veravin Secvlida 1 .<br />

* * *<br />

qalis roli sazogadoebaSi<br />

akaki wereTeli<br />

1913 w.<br />

1. qalis mniSvneloba kacobriobis cxovrebaSi.<br />

2. ras unda miaqcios gansakuTrebuli yuradReba dRevandelma<br />

qarTvelma qalma?<br />

akakis pasuxi<br />

1. rogorc dabadeba mogviTxrobs, RmerTma rom pirveli<br />

kaci, adami, gaaCina, ukmayofilo darCa; bevri nakli<br />

aRmoaCina masSi da Seqmna qali. es legenda gvagulisxmebs:<br />

Tu qali ufrosad ndomeboda ufals, maSin Tavis Zvals<br />

gamouRebda, Tu umcrosad _ fexisas, magram niSnad Tanasworobisa<br />

Suadan gamouRo gverdi.<br />

2. warsuls, rom Zveli didebis moqmedeba qvakuTxedad<br />

daudvas axlandel moTxovnelebas, amis asasruleblad<br />

yoliferi xelTa aqvsT: grZnobaca da gonebac. piradad me<br />

mrwams, rom dRevandel momakvdav saqarTvelos qalebi<br />

gamoabruneben.<br />

1 Targmani prof. j.WumburiZisa.<br />

212<br />

1914


* * *<br />

[akakis sityva<br />

qarTul saRamoze peterburgSi]<br />

roca me da Cemi amxanagebi samoqmedo asparezze gamovediT<br />

mesamoce wlebSi, ise cotani viyaviT, rom iZulebuli<br />

SeviqeniT erTad gvevlo, bavSvebiviT erTmaneTs veb-<br />

RauWebodiT da es imitom, rom isedac mcire gundi kidev<br />

ufro ar daqucmacebuliyo. dRes ki sxva mdgomareobaa.<br />

Cven ers wamoezarda axali Taoba da misi raodenoba imdenad<br />

didia, rom SeuZlebelia warmodgena, amodena xalxma<br />

erTad iaros. is uTuoT unda danawildes da TviTeulma<br />

Tavis gza airCios, mara yvela gza xom romSi midis. am<br />

gzebze siaruli bolos da bolos mainc eris samsaxurs<br />

moaswavebs da mis ganviTarebas xels uwyobs.<br />

Cven marTla didad vafasebT Zmobas, erTobas da megobrobas<br />

rusis erebTan. marTalia, rusis xalxSi bevria<br />

iseTebi, romlebsac ar surT da ejavrebaT Cveni aseTi<br />

Zmuri kavSiri, magram aris samagieroT axalgazrda ruse-<br />

Ti, romelTanac Cvena gvsurs xelis-xel CakidebiT siaruli,<br />

ara marto erovnul, aramed sakacobrio idealebis<br />

gansaxorcieleblad, im idealebis, romelsac ewodeba<br />

Zmoba, erToba, Tanasworoba.<br />

1913<br />

213


* * *<br />

[akakis sityva<br />

wyaltuboSi warmoTqmuli]<br />

batonebo! madlobas gwiravT Cemi aseTi pativiscemisaTvis.<br />

magram ar SemiZlia, ara vsTqva, rom rac aq Cemze<br />

Tqves da momaweres, gadaWarbebuli ar iyos. me misi mesamedic<br />

ar gamikeTebia, rac momaweres, magram albaT es maTi<br />

grZnobebisa da keTili survilebis nayofia da amas ramdenimed<br />

vurigdebi. mxolod ar veTanxmebi molaparakebas,<br />

saqarTvelo daCagrulad rom axsenes. qarTveli xalxi<br />

Tavis dReSi ar yofila da ar iqneba daCagruli. amis Sesaxeb<br />

erT araks mogaxsenebT. gzaze ori kaci midioda. SemoaRamdaT<br />

da erTma meores SesCivla, rom bnelSi orive daviRupebiT,<br />

radgan arc JinJRili gvaqvs da arc sanTelio.<br />

meorem anugeSa da uTxra: `me aq kves-abedi Tan maqvs da,<br />

roca saWiro iqneba, davkvesav da cecxls gavaCaRebo~. qar-<br />

Tvel xalxsac Tan daaqvs misi kves-abedi. roca saWiro iqneba,<br />

igi dakvesavs da gzas advilad gainaTebs. me Cems sicocxleSi<br />

amas vqadagebdi da axlac amas vambob. mrwams misi<br />

momavali da amas veravin SeuSlis.<br />

214<br />

1913


* * *<br />

[akakis sityva<br />

goris `qarTvel qalTa sazogadoebis~<br />

(`mandilosani~) wevrTa krebaze]<br />

guli mikvdeboda, qalebs rom aqnobamde ZiliT SepyrobilT<br />

gxedavdiT, magram exla moxaruli var, rom gxedavT<br />

gamoRviZebulT, rom aq SekrebilxarT ara umiznoT, ara<br />

lotos saTamaSod, aramed sazogado saqmisaTvis.<br />

50 weli dakvirvebuli var Cven saqmianobas da davrwmundi,<br />

rom igi Zalian nelis nabijiT midis win; es imitom,<br />

rom am saqmianobaSi mxolod mamakacebi iRebdnen monawileobas.<br />

rom saqme kargad warimarTos, saWiroa sazogado<br />

saqmeSi dedakacebis daxmarebac.<br />

gadavaTvaliere Tqveni wesdeba da davrwmundi, rom<br />

Zalian bevri ramis gakeTeba SegiZliaT, Tu TanxmobiT imu-<br />

SavebT. erideT erTmaneTSi uTanxmoebas, mtrobas. am<br />

uTanxmoebam, mtrobam daRupa saqarTvelo da viRupebiT<br />

dResac. aman warmomaTqmevina mware sityvebi:erTi qarTveli<br />

sazogado saqmeSi gmiria, bevri ki yvela viria-meTqi.<br />

iareT, imuSaveT erTad, TanxmobiT da maSin Tqveni Sromac<br />

nayofs moitans.<br />

1913<br />

215


* * *<br />

dRevandel dRes ornairad<br />

vdResaswaulobT...<br />

(akakis mier warmoTqmuli sityva<br />

qarTul TeatrSi qarTvel qalTa<br />

sazogadoebis krebaze 1914 w. 14 ianvars)<br />

dRevandeli dResaswauli ornairad aris sasixarulo:<br />

pirveli imiT, rom vdResaswaulobT da movigonebT qar-<br />

TvelTa ganmanaTlebel wminda ninos, meore imiT, rom<br />

dRes pirvelad aidga qarTvelma qalma fexi da sazogadoebrivi<br />

cxovrebis sarbielze gamovida.<br />

qarTveli eris istoriaSi gansakuTrebul rols Tama-<br />

Sobda qali. rodesac qarTveli eri wyvdiadSi iyo Cafluli<br />

da kerpTayvanismcemeli iyo, am dros saqarTveldoSi<br />

mogzaurobdnen qristianebi da cdilobdnen eris moqcevas.<br />

amisaTvis sagangebod gamogzavnes saqarTveloSi mociquli<br />

andria pirvelwodebuli, romelic moRvaweobda<br />

Savi zRvis pireTSi. amasTan erTad iyo svimon qananelic.<br />

Tumca mecniereba uaryofs andria mociqulis dasavleT<br />

saqarTveloSi yofnas, magram is ki cxadia, rom svimon<br />

qananeli iyo saqarTveloSi, radganac dResac misi saflavi<br />

biWvinTaSia. es sabuTs iZleva vifiqroT, rom andria mociqulic<br />

iqneboda saqarTveloSi. Sedegi mogzaurobisa ki<br />

friad mcire iyo. aqa-iq daTesili iyo qristianobis Tesli,<br />

magram eris sulsa da guls ar Sehxebia. movida<br />

saqarTveloSi vinme erTi kabadokieli. mas xelT epyra<br />

jvari vazisa da mis win pirqve daemxvnen mefeni da mTavarni,<br />

sardalni da didebulni, qali da kaci. man daamxo kerpebi,<br />

romelsac Tayvans scemdnen qarTvelni. wminda nino<br />

Seiqmna qarTveli eris ganmanaTeblad, mis ganmaspetakeblad.<br />

aseTi didia qalis mniSvneloba sarwmunoebriv mxriv.<br />

ganvlo xanma, saqarTvelom bevri Wiri da vai-vaglaxi<br />

gamoiara. igi dakninebuli iyo. bevri warCinebuli moRva-<br />

216


weni iRvwoden saqarTvelos gaerTianebisaTvis, ganmtkicebisaTvis,<br />

ZlevamosilebisaTvis. aqac pirveloba ergo<br />

qarTvel qals _ Tamar mefes. man Tavisi gamWriaxi gonebiT<br />

da Zlieris nebisyofiT Seqmna erTi mTliani saqarTvelo,<br />

Zlevamosilebisa da ganaTlebis jiRiT mosili. Tamar<br />

mefis xana dResac qarTvelebisaTvis idealad aris Seqmnili<br />

Tavisi mTlianobisa da kulturosnobis mxriv.<br />

dadga qarTveli erisaTvis Savbneli xana. urwmunoTa<br />

urdoebi Tavisi saSinelebiT daawva saqarTvelos da qristianobis<br />

aRmofxvras lamobda. bevrma qarTvelma Seimosa<br />

Tavisi Subli mowamobrivis SaravandediT. magram aq gamoCnda<br />

qarTveli qali qeTevani, vinc Tavisi saSineli tanjvawamebiT<br />

aRadgina ideali zneobisa.<br />

qarTvel xalxSi axlac aris erTgvari TamaSi `samaia~.<br />

sami qali Cahkideben erTmaneTs xels da cekvaven. nino<br />

Tamari da qeTevani _ swored es `samaiaa~ Cveni eris istoriaSi.<br />

isini xelixel Cakidebulni icavdnen qarTveli eris<br />

sarwmunoebas, Zlevamosilebas da zneobas.<br />

* * *<br />

[qorwilSi warmoTqmuli misaloci sityva]<br />

batonebo!<br />

[1914]<br />

Zvelad didi ojaxis Svilebi, didebuli Tavadebi, e.i.<br />

isini, vinc TavSi udgnen maSindel sazogado saqmes, erTmaneTs<br />

emoyvreboden xolme, rom ufro momarjvebiT, SeerTebulis<br />

ZaliT, waeyvanaT, rogorc sazogado, ise saku-<br />

Tari sapirado saqmeebic. _ is dro gadasulia. dRevandeli<br />

dRe sul sxva pirobebSi Cadga. sxva moTxovnileba<br />

Semovida da is meTauroba, Tavadebs rom eWiraT xelSi,<br />

217


swavla-ganaTlebam daiWira. oRond ki naswavli, ganaTlebuli<br />

da meTaurobis Rirsi iyos kaci da qveyana imas aRar<br />

hkiTxulobs, saidan aris da visi Camomavalia: glexis,<br />

mRvdlis, aznauris Tu Tavadis? misTvis sul erTia. es didi<br />

WeSmaritebac aris, magram Tu im Zveli didebuli Tavadis,<br />

romelic Zvelad sazogado saqmes TavSi udga, vinme<br />

Camomavali dResac kidev TavSi udgas sazogado saqmes da<br />

misi winapris Rvawls aTavsebs, erTi orad saqebia!.. _<br />

dRevandeli qorwinebac am mxriv aris sasiamovno: wereTeli<br />

aZlevs qals abaSiZes. odesme orive didebuli gvari<br />

yofila. dRes abaSiZis Camomavals gulis ficarze daubeWdia<br />

rusTvelis sityvebi: `Tu kaci kacad ar varga, cudia<br />

gvariSvilobao~ da dadgomia swavla-ganaTlebis gzas, rom<br />

ar CamorCes dros. amisaTvis vusurvoT mas miznis miRweva.<br />

Tanve vinatroT, rom misma meuRlemac gamoiCinos Zveli<br />

dedebis hunari, rom Sesaferisad uwevdes uRels qmars<br />

cxovrebaSi da amxnevebdes, rogorc kerZo, ise sazogado<br />

saqmeebSic. gaumarjos nefe-dedofals! da xangrZlivi<br />

iyos maTi kavSiri!! vaSa!<br />

* * *<br />

[Canaweri mesame daselebis Sesaxeb]<br />

mesame daselebic sadukevelebisa ar iyos, marTali<br />

arian, roca [pirdapir] hgmoben farisevlobas da [mabezRarobas],<br />

da Cemi TanagrZnobac maTken iqneboda, rom igive<br />

dasi sruliad uars ara hyofden warsuls da avsa da kargs<br />

erTi da imave godriT ar agorebden ufskrulisken.<br />

218<br />

ara puriTa mxolod scxondebis kaci...


* * *<br />

[sityva ucnobi qalis dakrZalvaze]<br />

`Zvirad minaxavs misTana qarTveli, rom niWieri da<br />

raime RirsebiT Semkuri ar iyos!.. magram Rirsebac aris da<br />

Rirsebac. yovel-gvar Rirsebas saTaveSi udgia siyvaruli.<br />

_ is siyvaruli, romelzedac rusTveli ambobs: `siyvaruli<br />

aRgvamaRlebso~, da romelzedac qriste brZanebs:<br />

`Seiyvare moyvasi Seni, viTarca Tavi Tvisio..:~ ai, amisTana<br />

siyvarulis bude aris wminda guli da wrfeli suli, raica<br />

iSviaTia. _ am iSviaTi movleniT yofila SeWurvili es<br />

dRevandeli gansvenebulic. amas gvimtkicebs is, rom<br />

amdeni xalxi Segrovda da swuxs am gansvenebulis dakargvas.<br />

glovas xandaxan gamoiwvevs sxva da sxva mosazrebac.<br />

magaliTad, Wiris uflis gulis mogeba da ase ar aris!..<br />

dRevandel oblad micvalebuls ar darCenia arc qmari da<br />

arc Svilebi da glovareba ekuTvnis piradad mas... mis sakuTar<br />

Rirsebas da mec am misma piradma Rirsebam momiyvana<br />

am siSores, rom mis piradobas Tayvani vsce! samaradisod<br />

iyos saxsenebeli misi!..<br />

amin<br />

akaki<br />

219


SeniSvnebi da komentarebi<br />

winamdebare gamocemaSi ZiriTad teqstSi davtoveT da<br />

sqolioSia Catanili mxolod avtoriseuli SeniSvnebi, yvela<br />

danarCeni axsnilia komentarebSi.<br />

teqstebi ibeWdeba akakis orTografiis dacviT, garda im<br />

SemTxvevebisa, roca saqme gvqonda kalmismier SecdomasTan.<br />

sasveni niSnebi gasworebulia Tanamedrove moTxovnebis mixedviT.<br />

kvadratul frCxilebSi Casmuli mravalwertili aRniSnavs<br />

teqstis iseT fragments, romlis amokiTxvac ver moxerxda.<br />

aseve, kavebSia Casmuli is saTauri da TariRi, romelic<br />

akakis ar ekuTvnis.<br />

werilebi literaturasa da xelovnebaze<br />

1. simarTlis Worikanoba (gv.13)<br />

nabeWdi: J. `ciskari~,1860, № 2.<br />

TariRi: 1860-sa welsa, maisis 11-sa dResa.<br />

saTauri: simarTlis Worikanoba.<br />

xelmowera: m. ruseTume.<br />

mkvlevarma l. WrelaSvilma werilSi `atribuciis zogierTi<br />

sakiTxi~ daasabuTa, rom `m. ruseTume” da `g. qarTveli~<br />

akakis fsevdonimebia (ix.: akakis krebuli I, Tsu, 1999, gv. 101-<br />

102).<br />

2. axali ambebi (gv. 19)<br />

nabeWdi: J. `ciskari~,1862, № 6.<br />

TariRi: 1862 welsa, 15 aprili.<br />

saTauri: axali ambebi.<br />

xelmowera: Terg daleuli.<br />

mkvlevar l. WrelaSvilis azriT, `Terg daleuli~ akakis<br />

erT-erTi fsevdonimia (ix.: `atribuciis zogierTi sakiTxi~,<br />

akakis krebuli I, Tsu, 1999, gv. 98-101).<br />

220


3. WeSmaritebis aRdgineba (gv. 25)<br />

xelnaweri: avtografi, saqarTvelos <strong>literaturis</strong><br />

saxelmwifo muzeumi № 25 910.<br />

nabeWdi: akaki wereTeli, saarqivo gamocema, wigni II,<br />

<strong>literaturis</strong> muzeumi, 2010.<br />

TariRi: uTariRo.<br />

saTauri: WeSmaritebis aRdgineba.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

4. <strong>qarTuli</strong> Teatri (gv. 29)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 272.<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005.<br />

TariRi: [1882].<br />

saTauri: <strong>qarTuli</strong> Teatri.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

werilis avtografi daculia xelnawerTa erovnuli centris<br />

fondebSi. savaraudod, statias gagrZelebac hqonda,<br />

romelSic akaki speqtaklebze `samSoblosa~ da `Ralatze~<br />

saubrobda. xelnaweri Sedgeba oTxi furclisagan, uTari-<br />

Roa, dawerilia Savi melniT, xelmouwerelia. teqstSi SeiniSneba<br />

umniSvnelo sworeba (ix.: e. zardiaSvili, akakis ucnobi<br />

nawerebi, Tb., 2005).<br />

5. werilebi Cvens mwerlobaze (gv. 33)<br />

nabeWdi: gaz. `Teatri~, 1890, № 8; № 10.<br />

TariRi: 1890 Tebervali-marti.<br />

saTauri: werilebi Cvens mwerlobaze.<br />

xelmowera: akaki.<br />

akakim es statia dawera n. nikolaZis mier gaz. «Новое<br />

обозрение»~-Si, № 3557, 1894, 4/V, 1890 wlis 21 ianvars gamo-<br />

221


qveynebuli statiis _ `sadResaswaulod~ _ pasuxad. werils<br />

miakvlia da saTanado komentarebTan erTad gamoaqveyna iuza<br />

evgeniZem (ix.: akakis krebuli I, 1999, gv. 68-95).<br />

6. [iliasTan damokidebulebis Sesaxeb] (gv. 43)<br />

xelnaweri: avtografi, saq. sax. <strong>literaturis</strong> muzeumi,<br />

akakis fondi, № 17 781.<br />

nabeWdi: kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001;<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: akaki.<br />

axalgazrda mgosani, dRevandeli Cveni cxovrebis sulier<br />

sazrdoTi gakaWkaWebuli... _ unda igulisxmebodes gr.<br />

abaSiZe.<br />

7. sapasuxo werili (gv. 46)<br />

xelnaweri: saq. sax. <strong>literaturis</strong> muzeumi, akakis fondi,<br />

№ 17 785.<br />

nabeWdi: kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001;<br />

TariRi: 1900 w. 5 marti.<br />

saTauri: sapasuxo werili<br />

xelmowera: akaki.<br />

teqsti avtografi ar aris, ucxo xeliTaa dawerili. boloSi<br />

aqvs minaweri: `rodesac sapasuxo werilebs werda, xSiraT<br />

laparakobda TiTon da sxvas awerinebda. aseTi Cveuleba<br />

qonda. Cxrekis dros waRebuli iyo es werili. mere miviReT<br />

ukan da aRar viciT, daibeWda Tu ara. me mgonia, wardgenili<br />

Tu iyo redaqciazed, nawers ukan vin dagvibrunebda? biZina<br />

merkvilaZe~. sagulisxmoa, rom akakis amgvar Tvisebas adastureben<br />

TavianT mogonebebSi ar. quTaTelaZe, d. TomaSvili<br />

da sxvebi.<br />

222


1. mivmarTeT erT pativcemul redaqtors... _ igulisxmeba<br />

ilia WavWavaZe, romelsac 1899 w. oqtomberSi akakim<br />

mimarTa Tavis `krebulSi~ (№ 10) dabeWdili weriliT.<br />

2. redaqciam `fulikoTi~ gvipasuxa... es leqsi daibeWda<br />

gaz. `iveriis~ saaxalwlo damatebaSi, 1900, № 1.<br />

3. `fulikom~ `Juliko~ gamoiwvia... leqsis avtografi<br />

inaxeba lit. muzeumSi. gamoqveynda krebulSi `ucnobi akaki~,<br />

Tsu, 2001.<br />

4. cagareli _ SesaZloa igulisxmebodes avqsenti<br />

cagareli (1857-1902) _ qarTveli dramaturgi da msaxiobi,<br />

akakisTan daaxloebuli piri.<br />

5. silovani _ silovan xundaZe (1860-1928) _ literatori,<br />

pedagogi.<br />

6. biZina merkvilaZe _ vaJi ioseb (sosiko) merkvilaZis,<br />

gamomcemloba `codnis~ mepatronisa.<br />

8. gancxadeba (gv. 50)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 276.<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005;<br />

TariRi: [1908].<br />

saTauri: gancxadeba.<br />

xelmowera: xelmouwerlia.<br />

`naxevar saukunis literaturuli Sromis Semdeg...~ _<br />

akakim literaturuli moRvaweobis 50 wlis iubile 1908 wels<br />

aRniSna, maSasadame statia swored am weliwads unda iyos<br />

Seqmnili (ix.: e. zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi, Tb.,<br />

2005).<br />

9. mcire ram SeniSvna (gv. 51)<br />

xelnaweri: saqarTvelos Teatrisa da kinos saxelmwifo<br />

arqivi, f.1, saqaRalde 46, x-4505.<br />

nabeWdi: J. `sabWoTa xelovneba~, 1935, № 3; akaki wereTeli,<br />

Txz. sr. krebuli, t. 14, gv.591; akakis krebuli II, Tsu,<br />

2005, gv.28-32.<br />

TariRi: [1908-1914].<br />

saTauri: mcire ram SeniSvna.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

223


1935 wels statia m. safarova-abaSiZisam gadasca Jurnal<br />

`sabWoTa xelovnebis~ redaqcias, romelSic teqsti srulad<br />

ar dabeWdila. werili aseve arasruli saxiT gamoqveynda<br />

akaki wereTlis TxzulebaTa TxuTmettomeulSi. rogorc<br />

Cans, sabWouri ideologiis TvalsazrisiT gaumarTleblad<br />

CaiTvala didi rusi erisgan rusukebis, anu malorosielebis<br />

gamoyofa. winamdebare gamocemaSi aRdgenili teqsti gansxvavebuli<br />

SriftiTaa dabeWdili (ix.: n. fruiZe, zogierTi ram<br />

akaki wereTlis axlad gamovlenil nawerTa Sesaxeb, akakis<br />

krebuli II, Tsu, 2005, gv. 49-71).<br />

10. <strong>qarTuli</strong> arqeologiuri naSTebi<br />

da zepirsityviereba (gv. 57)<br />

nabeWdi: gaz. `foni~, 1910, № 15; gaz. `droeba~, 1910, 14<br />

aprili, № 83; J. `ganTiadi~, 1990, № 2; kreb. `ucnobi akaki~,<br />

Tsu, 2001.<br />

TariRi: 1910 w., 11 aprili.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwereli.<br />

iakob gogebaSvilis iniciativam saxalxo universitetis<br />

gaxsnis Taobaze (`cnobis furceli~, 1905, № 2885) didi mxardaWera<br />

hpova qarTvel sazogadoebaSi.<br />

pirveli saxalxo universiteti 1907 w. TebervalSi gaixsna<br />

TbilisSi. quTaisSi ki _ 1910 wels; 31 ianvars pirveli<br />

leqcia Temaze `saxalxo universitetebi sazRvargareT, ruseTSi<br />

da kavakasiaSi~ waikiTxa gr. giorgaZem. saxalxo universitetis<br />

msmenelebi kviraobiT ikribebodnen qalaqis Teatris<br />

darbazSi. quTaisSi saxalxo universitetis gaxsnas<br />

sixaruliT Sexvda akaki wereTeli. 1910 w. 11 aprils igi universitetis<br />

msmenelebs esaubra arqeologiuri naSTebisa da<br />

zepirsityvaobis gafrTxilebis aucileblobaze. gaz. `fon-<br />

Si~ (1910, № 15) gamoqveynda akakis sityvis ZiriTadi Sinaarsi<br />

korespondentis komentarebTan erTad. mkvlevarma ir. eremeiSvilma<br />

aRadgina leqciis teqsti da gamoaqveyna J. `gan-<br />

224


TiadSi~ (1990, № 2). raki `droebis~ 1910 w. 14 aprilis nomer-<br />

Sic swored am leqciazea saubari, magram damowmebulia gansxvavebuli<br />

fragmenti, teqstis mTlianobis aRdgenis mizniT<br />

gTavazobT am ukanasknels: `mTeli Cveni qveyana, winaparTa<br />

sisxliTa da ZvlebiT gapoxierebuli, warmoadgens akldamas,<br />

arxeologiur naSTs, romelsac saqarTvelos veZaxiT. igi,<br />

naSTi Cvenis warsulisa da kulturosnobisa, gvianderZes<br />

Zvelma qarTvelebma. ikargeba Zveli naSTebi cxadliv da malviTa,<br />

qreba, iRupeba saukunoebiT daculi nivTebi da iqneba<br />

Sors aRar aris is droc, rodesac warsulis mosagoneblad<br />

aRaraferi gadarCeba~.<br />

sanam sul ar gavTiSulvarT gulgrilobiT, vidre sul<br />

ara SevboWilvarT uyuradRebobis brWyalebiT, vupatronoT<br />

erT saqmes: mravali Zvirfasi zepirgadmocema da Zveli wigni,<br />

dasalpobad ganwiruli, elodeba gamomzevrebas~.<br />

werilebi saqarTvelos istoriis,<br />

religiisa da kulturis Sesaxeb<br />

1. osmaleTis qarTvelebs (gv. 63)<br />

xelnaweri: quTaisis saxelmwifo muzeumi, akakis fondi,<br />

dok. № 2173/965.<br />

nabeWdi: gaz. `komunisti~, 1940, 22 ivnisi; akaki wereTlis<br />

Txz. sr. krebuli Svid tomad, t. VII, 1960, gv. 845; akaki wereTlis<br />

Txz. sr. krebuli TxuTmet tomad, t. XI, 1963, gv. 523; J. `waxnagi~,<br />

2010, № 2, gv. 297.<br />

TariRi: [1875-1876].<br />

saTauri: osmaleTis qarTvelebs.<br />

xelmowera: xelmouwerlia.<br />

aRniSnuli mimarTva yvelgan arasruli saxiT ibeWdeboda,<br />

ris gamoc gaugebari rCeboda statiis paTosi da poetis<br />

damokidebuleba e.w. `osmalos saqarTvelos~ problemisadmi.<br />

aseve, SeuZlebeli iyo werilis zusti daTariRebac. quTaisis<br />

saxelmwifo muzeumis akakis fondSi aRmoCnda werilis sru-<br />

225


li teqsti, romelic iZleva saSualebas, rom mimarTva dava-<br />

TariRoT ara 1878 wliT, rogorc es s. xuciSvils miaCnda,<br />

aramed 1875-76 wlebiT, roca seriozulad daiwyes saubari<br />

ruseT-osmaleTis mosalodneli omis albaTobaze. akakis es<br />

werili, romelsac amjerad sruli saxiT vTavazobT mkiTxvels,<br />

mniSvnelovania <strong>qarTuli</strong> sazogadoebrivi azris Seswavlis<br />

istoriis TvalsazrisiTac (ix.: n. fruiZe, `osmaleTis<br />

qarTvelebs”, J.`waxnagi~, 2010, № 2, gv. 297).<br />

2. sityvis banze agdeba (gv. 65)<br />

nabeWdi: akakis krebuli, 1897, № 5. gv.13.<br />

TariRi: 1897.<br />

saTauri: sityvis banze agdeba.<br />

xelmowera: akaki.<br />

werilSi akaki akritikebs Tbil adgilebze mokalaTebul<br />

mdidar Tbilisel somxobas. igi mkiTxvels sTavazobs istoriul<br />

eqskurss somex-qarTvelTa urTierTobis Sesaxeb. amave<br />

dros ikvlevs gamoTqmis _ `sityvis banze agdeba~ _ etimologias<br />

(ix.: j. gaboZe, `akakis TxzulebaTa gamocemebi”, Tb.,<br />

2009, gv.167).<br />

3. istoriuli ganxilva saxelwodebis:<br />

armenis, haistanis da somxeTis (gv. 71)<br />

nabeWdi: akakis krebuli, 1898, № 5; `ucnobi akaki~, Tsu,<br />

2001, gv.104.<br />

TariRi: 1898.<br />

saTauri: istoriuli ganxilva saxel-wodebis: armenis,<br />

haistanis da somxeTis.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

akakis `istoriuli ganxilvis...~ pasuxad gazeT `Новое<br />

Обозрение~-s 1898 wlis 4841-e da 4882-e nomrebSi gamoqveynda<br />

niko maris werili `qarTveli poeti akaki somxebis Sesaxeb~.<br />

avtori akakis ukiJinebda, rom misi msjeloba tendenciuri<br />

iyo, Tumca poetis mier wamoyenebuli debulebebis gaqar-<br />

226


wylebas ver axerxebda. maris statia Targmnes, dabeWdes da<br />

sxva gamoxmaurebebic daurTes somxurma gazeTebma. akakim<br />

sapasuxo werili gamoaqveyna `akakis krebulSic” (ix.: `akakis<br />

krebuli”, 1898, № 7) da rusul gazeT `kavkazSic~ (1898, №№<br />

60, 61). am polemikasTan dakavSirebiT vrceli komentari ix.:<br />

kreb. ucnobi akaki, Tsu, 2001., gv. 212-215).<br />

4. profesor marris pasuxaT (gv. 87)<br />

nabeWdi: akakis krebuli, 1898, № 7; gaz. `kavkazi~, 1898,<br />

№ 60, 61. ganTiadi, 1991, № 11-12; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu,<br />

2001, gv. 115-125.<br />

TariRi: 1898.<br />

saTauri: profsor marris sapasuxoT.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

werili aris gamoxmaureba niko maris sapasuxo statiaze,<br />

romelic daibeWda akakis `istoriuli ganxilvis...~ gamoqveynebis<br />

gamo (ix.: wina werilis komentarebi).<br />

5. simarTle (gv. 88)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografebi № 280; № 283;<br />

nabeWdi: J. `omega~, № 12, 2002, gv. 43; `akakis ucnobi nawerebi”,<br />

Tb., 2005, gv. 67-82; akakis krebuli II, Tsu, 2005, gv. 20-28.<br />

TariRi: [1901]<br />

saTauri: simarTle.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

werili arasodes gamoqveynebula. mas miakvlia da pirvelad<br />

gamoaqveyna e. zardiaSvilma. xelnawerTa erovnuli centris<br />

akakis fondis aRwerilobaSi igi ori nomriTaa aRniSnuli,<br />

rogorc ori sxvadasxva daumTavrebeli Txzuleba<br />

Tumca teqstis analizma daadastura, rom orive erTi werilis<br />

fragmentebia. akakis `simarTle~ dauweria saqarTvelos<br />

ruseTTan SeerTebis asi wlisTavTan dakavSirebiT, rac Txzu-<br />

227


lebis daTariRebis saSualebas iZleva (ix.: e. zardiaSvili,<br />

akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005).<br />

6. [social-demokratebi da maTi Sexedulebebi] (gv. 114)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 284;<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi. Tb., 2005, gv. 94.<br />

TariRi: [1901].<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

werili dausrulebelia. masSi poeti uaryofiT damokidebulebas<br />

amJRavnebs saqarTveloSi mimdinare,<br />

saTavadaznauro bankisa Tu saxelmwifo sabWos arCevnebis<br />

Sesaxeb. poets avtografis bolo nawili, romelSic saubaria<br />

qarTvel social-demokratebze, gadauxazavs. rogorc Cans,<br />

am nawilis srulyofa surda. winamdebare gamocemaSi mkiTxveli<br />

aRniSnul fragments sruli saxiT gaecnoba (ix.:<br />

e.zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi. Tb., 2005).<br />

7. Отвeт газетe «Новое Время» (gv. 117)<br />

nabeWdi: газ. «Новое Время», 1907, 21/III;<br />

TariRi: 1907, 21 marti ( 3 aprili).<br />

saTauri: Отвeт газетe «Новое Время».<br />

xelmowera: Акакий Церетели.<br />

werili aris pasuxi peterburgis erT-erT centralur<br />

gazeT “Новое Время”-Si 1907 wlis 27 Tebervals (12 marti) dabeWdil<br />

statiaze `nadiroba rus adamianebze~ (korespondencia<br />

Tbilisidan). statiis avtori, romelic `zateriannis”<br />

fsevdonims iyo amofarebuli, cils swamebda a. wereTels da<br />

mas rusi moxeleebis winaaRmdeg adgilobrivi teroristebis<br />

waqezebas abralebda. yovelive es akakis Jurnal `xumaras”<br />

gamosvlasTan iyo dakavSirebuli (ix.: manana kvataia, `akakis<br />

erTi ucnobi statiis gamo”, akakis krebuli I, Tb., 1999,<br />

gv.368).<br />

228


8. aRsareba (gv. 120)<br />

xelnaweri: saqarTvelos <strong>literaturis</strong> saxelmwifo muzeumi,<br />

avtografi №17 782; xelnawerTa erovnuli centri,<br />

akakis fondi, avtografi № 241.<br />

nabeWdi: gaz. `Temi~, 1911, № 8; akaki wereTeli, Txz. sr.<br />

krebuli Svid tomad, t. VII, Tb., 1957, gv. 600.<br />

TariRi: 1911.<br />

saTauri: `aRsareba~, `Cemi aRsareba~.<br />

xelmowera: akaki.<br />

aRniSnuli werili pirvelad gaz. `TemSi~ daibeWda, Semdeg<br />

is pavle ingoroyvam gamoaqveyna akakis TxzulebaTa<br />

SvidtomeulSi, Tumca TxuTmet tomad dabeWdil akakis<br />

TxzulebaTa akademiur gamocemaSi es statia aRar Sesula.<br />

vinaidan dRes Svidtomeuli bibliografiul iSviaTobadaa<br />

qceuli, saWirod CavTvaleT `aRsarebis~ kidev erTxel gamoqveyneba,<br />

miT ufro, rom is mWidro ideur kavSirSia<br />

krebulSi warmodgenil sxva werilebTan, romlebic qarTulsomxuri<br />

urTierTobis sakiTxebs eZRvneba.<br />

9. [aTasjerac rom `somxiylapia~ damiZaxon] (gv. 125)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 281;<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005;<br />

TariRi: [1911-1915].<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

es werili erTgvari gagrZelebaa statiaTa ciklisa<br />

somex-qarTvelTa urTierTobis Sesaxeb. savaraudod, gaz.<br />

`TemSi~ 1911 w. gamoqveynebul akakis `Cems aRsarebas~ unda<br />

mohyoloda gamoxmaureba somexTa da maT mxardamWerTa<br />

mxridan, rasac poetma, rogorc Cans, am weriliT upasuxa (ix.:<br />

e. zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005).<br />

229


10. [akakis sityva giorgi saakaZis Sesaxeb] (gv. 126)<br />

nabeWdi: gaz. `Temi~, 1915, № 206; `lit. gazeTi~, 1960, 25<br />

noemberi; J. `ganTiadi~, 1991, №11-12; kreb. `ucnobi akaki~,<br />

Tsu, 2001, gv. 142.<br />

TariRi: 1911, dekemberi;<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: akaki.<br />

`saxalxo gazeTi~ 1911 wlis 24 dekembers mkiTxvelebs<br />

auwyebda, rom quTaisis TeatrSi 16 dekembers Sedga giorgi<br />

saakaZis literaturuli gasamarTleba, romlis dasacavad<br />

SesaniSnavi sityva warmoTqva akaki wereTelma. aRniSnuli<br />

sityvis teqsti Tavad mgosans gadaucia `Temis~ redaqciisaTvis<br />

dasabeWdad, magram poetis sicocxleSi igi ar<br />

gamoqveynebula.<br />

11. Zveli aRzrda I (gv. 139)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 271;<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005;<br />

TariRi: uTariRo.<br />

saTauri: Zveli aRzrda I.<br />

xelmowera: akaki.<br />

garda imisa, rom saTauri danomrilia, werils aqvs minaweri:<br />

`Semdegi iqneba~. aSkaraa, rom poeti apirebda statiis<br />

gagrZelebis Seqmnas (ix.: e. zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi,<br />

Tb., 2005). jerjerobiT kvlevam veraferi gamoavlina.<br />

230


werilebi sazogadoebrivi cxovrebisa da ekonomikis<br />

sakiTxebze<br />

1. wigni miwerili ruseTumesTan (gv. 145)<br />

nabeWdi: J. `ciskari~, 1860, № 8; akakis krebuli I, Tsu,<br />

1999, gv. 107.<br />

TariRi: 1860-sa welsa, maisis 11-s dResa.<br />

saTauri: `mowyaleo xlemwifev, ufalo redaqtoro~,<br />

`sxua da sxua anbavi~, `wigni miwerili ruseTumesTan~;<br />

xelmowera: g. qarTveli.<br />

mkvlevar l. WrelaSvilis varaudiT, `g. qarTveli~ aris<br />

akaki wereTlis fsevdonimi (ix.: akakis krebuli I, Tsu, 1999,<br />

gv. 95-99).<br />

2. cxel-cxeli ambebi (gv. 154)<br />

nabeWdi: `literaturuli gazeTi~, 1935, № 6, 6/II; akakis<br />

krebuli II, Tsu, 2005, gv. 9.<br />

TariRi: 1873<br />

saTauri: cxel-cxeli ambebi.<br />

xelmowera: akaki.<br />

werili 1873 wlis 21 ivniss unda dabeWdiliyo gaz.<br />

`droebaSi~, magram ukve awyobili teqsti akrZala cenzorma<br />

kovalenskim. statiaSi CarTuli ori leqsi 1940 welsac daibeWda<br />

akakis `Txzulebanis~ I tomSi da TxuTmettomeulSic<br />

Sevida, Tumca Tavad statia publicistikis Sesabamis tomSi<br />

ar gamoqveynebula (ix.: n. fruiZe, zogierTi ram akaki<br />

wereTlis axlad gamovlenil nawerTa Sesaxeb, akakis krebuli<br />

II, Tsu, 2005, gv. 49-71).<br />

231


3. Savi qvis Tavgadasavali (gv. 156)<br />

xelnaweri: quTaisis saxelmwifo centraluri arqivi,<br />

fondi № 139, dok. 110, gv. 3-18.;<br />

nabeWdi: gaz. `quTaisi~, 1990, 26 aprili; akakis krebuli II,<br />

Tsu, 2005, gv.10.<br />

TariRi: [1873-1893].<br />

saTauri: Savi qvis Tavgadasavali.<br />

xelmowera: akaki wereTeli.<br />

WiaTuris marganecis sabadoebis aRmoCena akaki werTlis<br />

saxelTanaa dakavSirebuli. man uzarmazari Sroma gaswia,<br />

Tumca madlobis nacvlad poets bevrjer atkines guli usamarTlo<br />

SeniSvnebiT. akakis surda, bolo moReboda gaumar-<br />

Tlebel miTqma-moTqmasa da Worebs am sakiTxis Sesaxeb, amitom<br />

dawera statia `Savi qvis Tavgadasavali~, magram ar<br />

daubeWdavs. mogvianebiT man werili gadaamuSava da 1893 wlis<br />

dekemberSi gaz. `iveriaSi~ gamoaqveyna gansxvavebuli saTauriT.<br />

am varaudis gamoTqmis safuZvels gvaZlevs rogorc<br />

statiebis Sinaarsobrivi msgavseba, ise teqstis calkeul<br />

fragmentTa damTxveva (ix.: n.fruiZe, zogierTi ram akaki<br />

wereTlis axlad gamovlenil nawerTa Sesaxeb, akakis krebuli<br />

II, Tsu, 2005, gv. 49-71).<br />

4. zogi ram (gv. 165)<br />

nabeWdi: gaz. `Teatri~, 1890, № 8; akakis krebuli I, Tsu,<br />

1999, gv. 124;<br />

TariRi: 1890;<br />

saTauri: zogi ram;<br />

xelmowera: akaki.<br />

werili mkvlevarma l.WrelaSvilma aRmoaCina moskovis<br />

qarTvelologiis kabinetSi muSaobisas. gaz. `Teatris~ aRniSnuli<br />

nomeri saqarTveloSi ar aris.<br />

232


5. aRuuu! (gv. 171)<br />

nabeWdi: gaz. `iveria~, 1894, № 75; akakis krebuli II, Tsu,<br />

2005, gv. 18.<br />

TariRi: 1894.<br />

saTauri: saxumaro gasarTobi. aRuuu!<br />

xelmowera: cukia.<br />

fsevdonimi rom namdvilad akakis ekuTvnis, adasturebs<br />

J. `kvalSi~ (1894, №10) dabeWdili statia, romelSic weria,<br />

rom poets ganzraxuli aqvs garkveuli tipis werilebis<br />

gamoqveyneba `cukias~ xelmoweriT (ix.: n. fruiZe, zogierTi<br />

ram akaki wereTlis axlad gamovlenil nawerTa Sesaxeb,<br />

akakis krebuli II, Tsu, 2005, gv. 49-71).<br />

6. mcire SeniSvna (gv. 173)<br />

nabeWdi: gaz. `iveria~, 1894, № 208; `ganTiadi~, 1990, № 2;<br />

kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 98.<br />

TariRi: 1894.<br />

saTauri: mcire SeniSvna.<br />

xelmowera: akaki.<br />

akaki wereTelma J. `kvalSi~ (1894, № 28) gamoaqveyna werili<br />

`Wreli fiqrebi~, romelSic dawunebuli iyo i. gogebaSvilis<br />

mier moTxrobaSi `bulbuli da guguli~ (`iveria~, 1894, № 137)<br />

xmarebuli forma `gaRiareb~. iakob gogebaSvilma ar gaiziara<br />

akakis SeniSvna (`iveria~, 1894, №144), rasac mohyva cnobili<br />

`sagramatiko diskusia~, romelSic Cabmulni iyvnen sxva cnobili<br />

sazogado moRvaweebic, maT Soris ilia WavWavaZe. kamaTi<br />

sagramatiko sakiTxebze sakmaod didxans gagrZelda (ix.: kreb.<br />

ilia WavWavaZe da sagramatiko paeqroba 1886-1894 w.w. Semdgenlebi:<br />

n. kotinovi, l. mefariSvili, Tb., 1992) winamdebare werili<br />

swored am diskusiis dasrulebis mcdelobaa.<br />

233


7. gafrTxileba (gv. 174)<br />

nabeWdi: J. `kvali~, 1894, № 24, gv. 5; kreb. `ucnobi akaki~,<br />

Tsu, 2001, gv. 99.<br />

TariRi: 1894;<br />

saTauri: gafrTxileba;<br />

xelmowera: imereli.<br />

1894 w. J. `kvalSi~ (№ 20) dabeWda akakis `Wreli fiqrebi~<br />

fsevdonimiT `Coxosani~. Jurnalis momdevno nomerSi akakim<br />

Tavisive werilis pasuxad gamoaqveyna `saxumaro gasarTobi.<br />

aRuu!~ (`kvali~, 1894, № 21). am statias gaz. `iveriis~ furclebze<br />

gamoexmaurnen a. axnazarovi da gr. abaSiZe. swored<br />

maT uZRvna akakim `gafrTxileba~, romelic daibeWda fsevdonimiT<br />

`imereli~.<br />

8. [quTaisis seminaria da quTaisis cixis nangrevebi] (gv. 176)<br />

nabeWdi: J. `kvali~, 1894, № 39; akakis krebuli I, Tsu, 1999,<br />

gv.105;<br />

TariRi: 1894.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: qarTvelis Svili.<br />

mkvlevar l. WrelaSvilis azriT, J. `kvalSi~ gamoqveynebuli<br />

es mowinave statia akakis kalams unda ekuTvnodes. rogorc<br />

cnobilia, akaki iyo erT-erTi damaarsebeli am Jurnalisa<br />

g. wereTelTan da i. maCabelTan erTad. is aqtiurad TanamSromlobda<br />

am periodul organosTan da msgavsi fsevdonimiTac<br />

araerTi nawarmoebi aqvs gamoqveynebuli (dawvrilebiT<br />

ix.: akakis krebuli I, Tsu, 1999, gv. 104).<br />

statias erTvis 10 strofiani leqsi `quTaisis Zveli<br />

cixe~ qvesaTauriT: vuZRvni quTaisis samRvdeloebas.<br />

234


9. М.-Г. г. редактор! (gv. 178)<br />

nabeWdi: Газ. «Новое обозрение», № 3557, 1894, 4/V. akakis<br />

krebuli II, Tsu, 2005, gv. 32.<br />

TariRi: 1894.<br />

saTauri: М.-Г. г. редактор!<br />

xelmowera: Кн. Ак. Церетели<br />

10. Ответ автору банковиады (gv. 179)<br />

nabeWdi: Газ. «Новое обозрение», № 3568, 1894, 15/V. akakis<br />

krebuli II, Tsu, 2005, gv. 33.<br />

TariRi: 1894, 12/V.<br />

saTauri: Ответ автору банковиады (письмо в редакцию).<br />

xelmowera: Акакий.<br />

akakim J. `kvalSi~ 1894 wels (20, № 8/V) gamoaqveyna werili<br />

saTauriT `Wreli fiqrebi~ `Coxosnis~ fsevdonimiT, romel-<br />

Sic bankis damfuZnebelTa krebebze savaldebulod miiCnevda<br />

soflel aqcionerTa daswrebas. swored sofleli wvrili<br />

memamuleebi iyvnen qarTveli aqcionerebi da maTi qomagoba<br />

saqarTvelos interesebis dacvas niSnavda. am werilis pasuxad<br />

ramdenime kritikuli werili daibeWda, romlebSic akakis<br />

usafuZvlo braldebebi wauyenes (ix.: n. fruiZe, zogierTi<br />

ram akaki wereTlis axlad gamovlenil nawerTa Sesaxeb,<br />

akakis krebuli II, Tsu, 2005, gv. 49-71). akaki maT gamoexmaura<br />

statiiT `Ответ автору банковиады~.<br />

235


11. Вынужденное объяснение (gv. 182)<br />

nabeWdi: Газ. «Новое обозрение», № 3695, 1894, 30/IX. akakis<br />

krebuli II, Tsu, 2005, gv. 36.<br />

TariRi: 1894.<br />

saTauri: Вынужденное объяснение (письмо в редакцию).<br />

xelmowera: Кн. Ак. Церетели.<br />

werili aris gamoxmaureba n. nikolaZis statiaze, romel-<br />

Sic avtori («Новое обозрение», № 3654, 1894, 29/IX) inJiner<br />

simonoviCs moixseniebs, rogorc marganecis madnis pirvelaRmomCens,<br />

xolo akaki wereTels TviTmarqviasa da trabaxas<br />

uwodebs.<br />

12. Чистосердечный ответ (gv. 184)<br />

nabeWdi: Газ. «Новое обозрение», № 3698, 1894, 4/X. akakis<br />

krebuli II, Tsu, 2005, gv. 37.<br />

TariRi: 1894<br />

saTauri: Чистосердечный ответ<br />

xelmowera: Кн. Ак. Церетели<br />

werilic n. nikolaZesTan marganecis sakiTxTan dakav-<br />

SirebiT wamowyebuli polemikis gagrZelebaa.<br />

236


13. Открытое письмо к Д.Н. Бакрадзе (gv. 188)<br />

nabeWdi: Газ. «Новое обозрение», № 3721, 1894, 27/X. akakis<br />

krebuli II, Tsu, 2005, gv. 41.<br />

TariRi: 1894.<br />

saTauri: Открытое письмо к Д.Н. Бакрадзе.<br />

xelmowera: А. Церетели.<br />

werilic, iseve rogorc wina ori publikacia, n. nikola-<br />

ZesTan marganecis sakiTxTan dakavSirebiT wamowyebuli polemikis<br />

gagrZelebaa (ix.: n. fruiZe, zogierTi ram akaki<br />

wereTlis axlad gamovlenil nawerTa Sesaxeb, akakis krebuli<br />

II, Tsu, 2005, gv. 64-66).<br />

14. pasuxi mter-moyvrebs (gv. 191)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

№ 270.<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005, gv. 91.<br />

TariRi: [1912].<br />

saTauri: pasuxi mter-moyvrebs.<br />

xelmowera: akaki.<br />

1912 wlis seqtemberSi poetma meoTxe saxelmwifo saTaTbiros<br />

arCevnebisaTvis rwmunebulobaze iyara kenWi saCxere-<br />

Si, magram damarcxda. ramdenime Tve gagrZelda polemika<br />

akakis `gaSavebis~ momxreebsa da mowinaaRmdegeebs Soris gazeTebis<br />

_ `Temi~, `saxalxo gazeTi~ da `imereTi~ _ furclebze.<br />

savaraudod, akakim winamdebare werili swored am<br />

periodSi Seqmna (ix.: e. zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi,<br />

Tb., 2005, gv. 91).<br />

237


15. saqvelmoqmedo Widaoba (gv. 192)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

№ 275;<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005, gv. 93;<br />

TariRi: [1914].<br />

saTauri: saqvelmoqmedo Widaoba;<br />

xelmowera: akaki.<br />

werili, savaraudod, pirvel msoflio omSi daWrilTa<br />

dasaxmareblad gamarTul saqvelmoqmedo aqciasTan dakav-<br />

SirebiTaa dawerili (ix.: e. zardiaSvili, akaki ucnobi nawerebi,<br />

Tb., 2005, gv. 27-28.).<br />

sxvadasxva<br />

1. [sityva dimitri yifianis dasaflavebazed] (gv. 195)<br />

xelnaweri: saqarTvelos <strong>literaturis</strong> muzeumi 18 541, 2,<br />

furceli 17, 5X22, melani (Savi).<br />

nabeWdi: i. uTuraSvili, `dimitri yifiani~, 1989, gv. 311.<br />

TariRi: 1887.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwereli (gadawerilia ucnobi xeliT).<br />

dimitri yifianis dakrZalvasTan dakavSirebul oficialur<br />

sabuTebSi daculia akaki wereTlis am sityvis `mokle<br />

Sinaarsi~, romlis dedani (rusul enaze) gamoqveynebulia S.<br />

Cxetias mier (ix.: Tamaz jologua, saSviliSvilo mokavSire-<br />

dimitri yifiani, Tb., 1997, gv. 189).<br />

aRniSnuli sityvasTan erTad akakis dimitri yifianis<br />

saflavTan warmouTqvams leqsi `qarTveli ucxoeTSi” (ix.:<br />

j.gaboZe, `rodis Seiqmna da vis mieZRvna `ganTiadi”, J. `literaturuli<br />

Ziebani”, XXII, 2001; misive, `akakis TxzulebaTa<br />

gamocemebi”, Tb.: 2009, gv.118).<br />

238


2. glova (gv. 196)<br />

nabeWdi: J. `mwyemsi~, 1899, 14; akakis krebuli, I, 1899, № 6;<br />

J. `ganTiadi~, 1991, № 11-12; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001;<br />

gv. 124;<br />

TariRi: 1899;<br />

saTauri: glova;<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

...memkvidre cesareviCi giorgi... didi mTavari giorgi<br />

aleqsandres Ze romanovi (1871-1893), nikoloz II-is Zma, taxtis<br />

memkvidre. janmrTelobaSeryeuli didi mTavari ukanaskneli<br />

Svidi weli cxovrobda abasTumanSi. misi SuamdgomlobiT<br />

didZali Tanxa gamoiyo kavkasiis muzeumis aRsawerad<br />

da dasuraTebuli katalogis gamosacemad. misive xelSewyobiT<br />

daibeWda mravali Sroma kavkasiis, misi bunebisa da eTnografiis<br />

Sesaxeb. giorgi aleqsandres Zis gardacvalebis<br />

Semdeg nikoloz II-m taxtis memkvidred gamoacxada umcrosi<br />

Zma — mixeil aleqsandres Ze.<br />

3. samocianelTa winamorbedi (gv. 197)<br />

xelnaweri: saq. sax. lit. muzeumi, akakis fondi, № 17 779;<br />

nabeWdi: gaz. `iveria~, 1900, № 1330; gaz. `soflis cxovreba~,<br />

1973, 17 Tebervali; gaz. `quTaisi~, 1985, 29 ianvari; `gan-<br />

Tiadi~, 1991, № 11-12; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 128.<br />

TariRi: 1900.<br />

saTauri: samocianelTa winamorbedi. minaweri: akakis<br />

sityva giorgi RoRoberiZis dakrZalvaze.<br />

xelmowera: akaki.<br />

giorgi RoRoberiZe (1832-1900) quTaisis general-gubernator<br />

mirskis miwveviT muSaobda sagangebo mindobilobaTa<br />

moxeled. 1868 w. dainiSna quTaisis momrigebeli mosamar-<br />

Tlis TanaSemwed, 1869 wlidan sococxlis bolomde iyo<br />

nafici veqili.<br />

239


4. [sparseTidan mosuli qarTveli stumrebis<br />

pativsacemad warmoTqmuli sityva] (gv. 199)<br />

xelnaweri: saq. sax. lit. muzeumi, akakis fondi, № 17 777;<br />

nabeWdi: kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 129.<br />

TariRi: [1907].<br />

saTauri: batonebo!<br />

xelmowera: akaki.<br />

1907 wlis 11 ianvars gaz. `isari~ (№ 5) ityobineboda, rom<br />

9 ianvars TbilisSi Camovidnen yolamreza xuciSvili da yolamoseina<br />

onikaSvili. <strong>qarTuli</strong> sazogadoebrioba didi yuradRebiT<br />

moekida am adamianebs. maT pativsacemad gamarTul<br />

sazeimo vaxSams akakic eswreboda. poets stumrebisaTvis<br />

sityviT miumarTavs. onikaSvilisa da xuciSvilis dabinavebaze<br />

uzrunia wera-kiTxvis gamavrcelebel sazogadoebas,<br />

xolo <strong>qarTuli</strong>s maswavleblad miuCeniaT l. bocvaZe.<br />

5. ramdenime sityva gansvenebul<br />

grigol episkoposze (gv. 200)<br />

nabeWdi: J. `mwyemsi~, 1908, № 10; J. `ganTiadi~, 1992, № 2;<br />

kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 130.<br />

TariRi: 1908.<br />

saTauri: ramdenime sityva gansvenebul grigol<br />

episkoposze.<br />

xelmowera: akaki.<br />

grigol episkoposi (dadiani) _ berad aRikveca daviT<br />

garejis monasterSi. mis mier warmoTqmuli SesaniSnavi sityva<br />

gamoqveynda `ciskarSi~ (1962, № 9). grigoli guria-samegrelos<br />

episkoposad akurTxes 1886 wels. gardaicvala 1907<br />

wlis oqtomberSi. dakrZalulia martvilis taZarSi.<br />

240


6. ucxoeli qali (gv. 203)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 273;<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005, gv. 83.<br />

TariRi: [1908].<br />

saTauri: ucxoeli qali.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

avtografi Sesrulebulia rveulSi, romelSic kidev er-<br />

Ti teqstia: `saubari mama-Svils Sua~. teqsti daTariRebulia<br />

swored am ukanasknelis mixedviT, radgan `saubari~ akakis<br />

iubiles dReebSi, 1908 wlis noemberSi gamoqveynda (ix:.<br />

e.zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005).<br />

7. werili megobrebTan (gv. 204)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centi, akakis fondi,<br />

avtografi № 239;<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005, gv. 86.<br />

TariRi: [1900].<br />

saTauri: werili megobrebTan.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

statia exeba akakis saiubileo komitetis mier daarsebuli<br />

`akakis fondis~ sakiTxs. daSlis Semdeg komitetma fondTan<br />

dakavSirebiT uflebamosileba `wera-kiTxvis gamavrcelebel<br />

sazogadoebas~ gadasca. poetma ramdenjerme mimarTa<br />

`sazgadoebas~ finansuri Semweobis TxovniT, magram amaod.<br />

swored am faqtiT gamowveuli gulistkivilis gamoxatulebaa<br />

winamdebare werili, romelic ratomRac aRar gamoaqveyna<br />

akakim (ix.: e. zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005,<br />

gv. 91).<br />

241


8. [akakis mier warmoTqmuli sityva Jurnal `jejilis~<br />

daarsebis oci wlisTavTan dakavSirebiT] (gv. 207)<br />

xelnaweri: saq. sax. lit. muzeumi, akakis fondi, 17 780;<br />

nabeWdi: kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2005, gv. 133;<br />

TariRi: [1910].<br />

saTauri: batonebo!<br />

xelmowera: akaki.<br />

1910 wlis 26 Tebervals akaki daeswro J. `jejilis~<br />

iubiles q. quTaisSi da damswre sazogadoebas sityviT mimar-<br />

Ta. saRamo gaaSuqa gaz. `droebam~ (1910, № 50).<br />

9. [akakis sityva meliton CogovaZis<br />

dakrZalvaze warmoTqmuli] (gv. 208)<br />

nabeWdi: gaz. `foni~, 1910, Tebervali; kreb. `ucnobi<br />

akaki~, Tsu, 2001, gv. 136.<br />

TariRi: 1910.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: akaki.<br />

meliton CogovaZe — pedagogi, sazogado moRvawe. igi 1896<br />

wlidan ganagebda <strong>qarTuli</strong> enisa da <strong>literaturis</strong> kaTedras<br />

quTaisis sasuliero seminariaSi, paralelurad moRvaweobda<br />

qalTa eparqialur saswavlebelSi.<br />

242


10. ilia _ mze (gv. 209)<br />

nabeWdi: `saxalxo gazeTi~, 1911, № 37; J. `ganTiadi~, 1991,<br />

№11-12; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 137.<br />

TariRi: 1911.<br />

saTauri: ilia-mze.<br />

xelmowera: xelmouwereli.<br />

1911 wlis zafxulSi akaki mesamed ewvia kaxeTs. yvarelSi<br />

gamarTuli saRamo dasrulda vaxSmiT, romelzec samadlobel<br />

sityvaSi akakim ilia mzes Seadara. es sityva dabeWda<br />

`saxalxo gazeTma~.<br />

11. gancxadeba (gv. 209)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 278.<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005, gv. 85.<br />

TariRi: [1908].<br />

saTauri: gancxadeba.<br />

xelmowera: xelmouwereli.<br />

werili exeba im sagazeTo publikaciebs, romlebic miznad<br />

poetis diskreditacias isaxavdnen. marTalia, avtografi<br />

uTariRoa, magram werilSi naxsenebi avtoris asaki da dasaxelebuli<br />

pirebi iZleva teqstis daTariRebis saSualebas<br />

(ix.: e. zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi Tb., 2005, gv. 22-23).<br />

243


12. [akakis sityva warmoTqmuli Wrebalos<br />

sazogadoebis winaSe] (gv. 211)<br />

nabeWdi: gaz. `kolxida~, 1912, №112; krebuli `ucnobi<br />

akaki~, II, Tsu, 2001, gv. 43.<br />

TariRi: 1912.<br />

saTauri: batonebo!<br />

xelmowera: xelmouwereli.<br />

1912 wels akakim imogzaura raWa-leCxumSi. gaz. `kolxidis~<br />

sakuTari korespondenti, s. daTeSiZe mogzaurobis<br />

mTel process aSuqebda da redaqcias masalas awvdida. swored<br />

mis mier WrebaloSi Cawerili mimarTvis teqsti gamoaqveyna<br />

gazeTma. s. daTeSiZisave cnobiT, akakim WrebaloSi<br />

wakiTxa leqcia `saqarTvelos uZvelesi naSTebi~. poets TiTqmis<br />

erTi saaTi usaubria. samwuxarod, leqciis teqsti jerjerobiT<br />

miukvlevelia.<br />

13. [akaki duelis Sesaxeb] (gv. 211)<br />

nabeWdi: `Тифлисский журнал~, 1913, № 8; J. `ciskari~, 1960,<br />

№ 6; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 153.<br />

TariRi: 1913.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

1913 wels `Тифлисский журнал~-ma daiwyo brZola duelis<br />

tradiciis winaaRmdeg. redaqciam TxovniT mimarTa cnobil<br />

moRvaweebs, gamoeTqvaT TavianTi azri. gazeTis is nomeri,<br />

romelSic akakis werilia dabeWdili, saqarTveloSi ar inaxeba.<br />

prof. j. WumburiZem mas miakvlia peterburgis saltikov-SCedrinis<br />

saxelobis sajaro biblioTekaSi;<br />

244


14. [qalis roli sazogadoebaSi] (gv. 212)<br />

nabeWdi: `saxalxo gazeTi~, 1914, № 1090; J. `ganiadi~, 1991,<br />

№ 11-12; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 139.<br />

TariRi: 1914.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwereli.<br />

`saxalxo gazeTis~ redaqciam 1914 wlis damdegamde asamde<br />

qarTvel mwerals, msaxiobs, sazogado moRvawes mimarTa<br />

TxovniT, pasuxi gaecaT Semdeg saanketo kiTxvebze: 1. qalis<br />

daniSnuleba kacobriobis istoriaSi; 2. ras unda miaqcios<br />

yuradReba dRevandelma qarTvelma qalma? saanketo furclebi<br />

maTgan mxolod naxevarma daabruna.<br />

15. [akakis sityva qarTul saRamoze peterburgSi] (gv. 213)<br />

nabeWdi: J. `klde~, 1913, № 6; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu,<br />

2001, gv.137.<br />

TariRi: 1913.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwereli.<br />

akaki 1912 w. noembris damlevs gaemgzavra peterburgSi.<br />

mas ramdenjerme mouwyves miReba qarTvelma studentebma.<br />

rogorc Cans, es sityvac erT-erT aseT saRamozea wakiTxuli.<br />

245


16. [akakis sityva wyaltuboSi warmoTqmuli] (gv. 214)<br />

nabeWdi: J. `ganTiadi~, 1991, № 11-12; kreb. `ucnobi akaki~,<br />

Tsu, 2001, gv. 138.<br />

TariRi: [1913].<br />

saTauri: batonebo!<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

1913 wels wyaltuboSi col-SvilTan erTad isvenebda<br />

akaki. igi miiwvies nadimze, sadac grZnobieri sityvebiT mimarTes<br />

damswreebma. akakis sapasuxo teqsts miakvlia<br />

ir.eremeiSvilma da `ganTiadis~ saiubileo nomerSi dabeWda<br />

1991 wels.<br />

17. [akakis sityva goris `qarTvel qalTa sazogadoebis~<br />

(`madilosani~) wevrTa krebaze] (gv. 215)<br />

nabeWdi: `saxalxo gazeTi~, 1913, № 1037; J. `ganTiadi~,<br />

1991, № 11-12; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 138.<br />

TariRi: 1913.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

1913 wlis 3 noembers akaki daeswro gorSi qarTvel qalTa<br />

sazogadoebis krebas da damswreT sityviT mimarTa. am sityvis<br />

Canaweri mkiTxvelebs `saxalxo gazeTma~ SesTavaza.<br />

246


18. dRevandel dRes ornairad vdResaswaulobT (gv. 216)<br />

nabeWdi: `saxalxo gazeTi~, 1914, № 1091; J. `ganTiadi~,<br />

1991, № 2; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 139.<br />

TariRi: 1914.<br />

saTauri: dRevandel dRes ornairad vdResaswaulobT.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

qarTvel qalTa sazogadoebis Tavmjdomarem, dominika<br />

erisTavma sTxova akakis, is 14 ianvars daswreboda<br />

saliteraturo saRamos da monawileoba mieRo masSi.<br />

swored akakis ergo Sexvedris gaxsnis pativi. poetis mier<br />

warmoTqmuli sityva dabeWda `saxalxo gazeTma~.<br />

19. [qorwilSi warmoTqmuli misaloci sityva] (gv. 217)<br />

xelnaweri: saq. sax. lit. muzeumi, akakis fondi, №17<br />

178.<br />

nabeWdi: kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001; gv. 153.<br />

TariRi: uTariRo.<br />

saTauri: batonebo!<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

wereTeli aZlevs qals abaSiZes... _ fraza avtoris<br />

mieraa xazgasmuli. rogorc Cans, es qorwineba poetma<br />

abaSiZeebisa da wereTlebis mravalwliani qiSpis dasasrulad<br />

gaiazra.<br />

247


20. [Canaweri mesame daselebis Sesaxeb] (gv. 218)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 339.<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005, gv. 101.<br />

TariRi: uTariRo.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwereli.<br />

teqsti aris dausrulebeli an dakarguli statiis mcire<br />

fragmenti. samwuxarod, jerjerobiT misi gagrZeleba mikvleuli<br />

ar aris (ix.: e. zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi,<br />

Tb., 2005, gv. 91).<br />

21. [sityva ucnobi qalis dakrZalvaze] (gv. 219)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 223.<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005, gv. 100.<br />

TariRi: uTariRo.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: akaki.<br />

mimarTvis adresatis vinaobis dadgena ver moxerxda (ix.:<br />

e. zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005, gv. 91).<br />

248


a<br />

pirTa saZiebeli<br />

abaSiZe 99, 218<br />

abaSiZe kita 191<br />

abaSiZe levan 99<br />

agiaSvili 33, 98<br />

adami 40, 212<br />

adami da eva 40<br />

avTandili _( saakaZe)131, 133<br />

akaki 5, 6, 7, 8, 9, 10, 44, 47, 48, 50, 90, 126, 197, 205<br />

207, 208, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 216<br />

aleqsandre _ kaxeTis mefe 132<br />

alixanovi 65,<br />

anastasia batoniSvili 103<br />

anastasia TumaniSvili-wereTlisa 207<br />

andria pirvelwodebuli 216<br />

andronikovis qvrivi 162<br />

antioq didi 84<br />

anton kaTalikosi 89<br />

antonovi 26, 52<br />

antonoviCi 26<br />

andreevi leonid 59<br />

araqeli 127<br />

araqsi 79, 84, 86<br />

aristidosi 126<br />

arseni 90, 91<br />

artaqsiasi 84<br />

arqimandriti kesarioni 58<br />

arqimede 87<br />

aslani 100, 127<br />

aslaniSvili 133, 134, 135<br />

afxazi dimitri 16<br />

b<br />

babiloni 67, 79, 80, 102<br />

baiozeTebi 57<br />

balanCivaZe 54<br />

baraTaSvili Sadiman 131<br />

baron nikolai 110, 111, 164<br />

baqraZe d.93, 94<br />

baceviCi 157<br />

bebuTovi vasil osifiC 110<br />

bebuTovi k.a. 65<br />

249


ismarki 65<br />

bremi 41<br />

bunovi 95<br />

g<br />

gabriel episkoposi 176, 201<br />

gabunia 52<br />

gateriasi b. 74<br />

gatteriasi 96<br />

gauptmanis 31<br />

gvali-faSa 98, 99<br />

giorgi 5, 22, 97, 105, 120, 127, 129, 173, 198<br />

giorgi XII 105<br />

giorgi brwyinvale 196, 198<br />

giote 36<br />

gogebaSvili iakob 110, 173, 210<br />

gogoli 53<br />

gogoriSvili 137<br />

golovini _ nafici veqili 163<br />

grafitia mali 159<br />

greni 74, 94<br />

grigol episkoposi 10, 200, 202, 210<br />

guriel-dadianebi 52<br />

gunia v.54<br />

d<br />

daviT aRmaSenebeli 58 ,111, 120, 127, 196<br />

dadiani 24, 52, 54, 99, 111<br />

dadiani daviT 111<br />

daviT kurapalati 73, 88<br />

darios mefe 81<br />

diasamiZe grigol 205<br />

diasamiZe ilia 133<br />

dimitri Tavdadebuli 195<br />

distervegi 34<br />

diulorie ed.96<br />

dodaSvili 173<br />

e<br />

ebraelTa noe, anu babilonelTa izdubari 79<br />

evangulovi 65<br />

ekaterine meore 102, 103<br />

eliava grigol 210<br />

eliaSvili vano 191<br />

250


erekle 99, 100, 103, 105<br />

erTi `vinme~ 175<br />

erisTavi g. 14, 21, 51, 52, 98, 122, 136<br />

erisTavi daTuna 136<br />

erisTavi zurab 133, 135<br />

erisTavi rostom 98<br />

ermolovi 100<br />

v<br />

valeri (romis imperatori) 85<br />

varancovis kneina 23<br />

vaSaZe saCino 158, 159<br />

vaxtangi 22, 88, 89, 93, 210<br />

vaxtang gorg-aslani 127<br />

vaxuSti 127<br />

vodovozovi 34<br />

volteri 37, 104<br />

voroncovi 51<br />

vostorgovi 109<br />

z<br />

zaicevi 35,<br />

zariadresi 84<br />

zubalovi 65<br />

T<br />

Tamar mefe 97, 128, 217<br />

Targam 80, 82<br />

TarxniSvili i. 111<br />

Tbileli ioseb 127<br />

Tbileli mitropoliti dionise 136<br />

Teimuraz mefe 133, 134, 135, 137<br />

Teimuraz muxran batoni 135<br />

Temur lengi 57, 86, 196<br />

Terg daleuli 19, 20<br />

Tumanovi g. 65<br />

251


i<br />

iakobi 86, 173<br />

ibseni 31, 52<br />

ivanenko 65<br />

ivan muxran batoni 164<br />

izmailovi 65,<br />

ilia WavWavaZe 6, 7, 43, 44, 209<br />

imereli 121, 165, 167, 171, 172, 175<br />

ioseb (sosiko) merkvilaZe 223<br />

iuda 109<br />

k<br />

kabadokieli 216<br />

kazlovi 38,<br />

kaTalikozi zaqaria 133<br />

kirioni 108<br />

knut gamsuni 31<br />

koriolanusi 126<br />

kotliarevski 53,<br />

krapivnicki 53, 54<br />

krilovi 36<br />

kutuzovi 36<br />

l<br />

langlua 81<br />

leng Temuri 57, 196<br />

lenormani 78, 80, 81<br />

leonidi (episkoposi) 108<br />

loiola (ignatius) 41<br />

lermontovi 212<br />

luarsabi (taxtis memkvidre) 130,131, 132<br />

luarsabi _ qarTlis mefe 130, 131,132<br />

m<br />

maikovi 35<br />

makedoneli aleqsandre 84<br />

makovi 159<br />

marri 87, 88, 89,90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97<br />

maCabeli mixail vaxtangis Ze 210<br />

merkvilaZe sosiko 223<br />

mercenfeldi 164<br />

mesxiSvili 54<br />

mefe giorgi 130<br />

252


mefe erekle 103<br />

mefe svimon didi 129<br />

mefe solomoni 99<br />

mefe xosro farvizi (ferozi) 86<br />

meterlinkebi 52<br />

minaevi 35<br />

moeniZe 25, 26, 27<br />

mose xoneli 93<br />

moZRvarovi inokenti u. 16<br />

muraviovi 51<br />

murvan yru 57<br />

muxranski ivane 164<br />

mxitari 89<br />

n<br />

nazim-veziri 137<br />

napoleoni 36<br />

nikolaZe 34, 65<br />

nikolaZe b. 34, 35, 36, 38, 39, 40, 41, 42<br />

nikoni (ruseTis patriarxi) 201<br />

o<br />

orbeliani sulxan saba 95<br />

opperti 78<br />

ostriakovi 160, 164<br />

p<br />

paata (saaaZe)132, 133, 136<br />

panini nikita 103<br />

papuna 133<br />

patara kaxi 103<br />

patkanovi 74, 93, 94<br />

patriarqi abraami 90, 91<br />

peisoneli 127<br />

pestaloci 34<br />

pisarevi 26<br />

petre I -01, 102<br />

potiomkini 103<br />

J<br />

Jordania T. 90, 91<br />

253


raulinsoni henri 80, 83<br />

reiteri 65<br />

rusTaveli 52, 59<br />

rostevani 131<br />

ruseTume m 20, 145<br />

s<br />

saakaZe giorgi 126, 127, 129, 130<br />

saakaZe SioS 129<br />

saba _ sulxan-saba orbeliani 95<br />

saburovi solomon 157, 158<br />

sarokini 157<br />

sen-marteni 82, 85<br />

serasfra 99<br />

serasqiri 98<br />

svimon mefe 134, 136<br />

svimonoviCi _ cnobili geologi 156, 157<br />

silovani 47, 173, 223<br />

solomon didi 103<br />

solomon pirveli 98<br />

suvorini 54<br />

straboni 84<br />

t<br />

taciti 82<br />

tolstoi 35<br />

totlebeni 99, 104<br />

trofile 136<br />

f<br />

fancxava iakob 191<br />

furmani 164<br />

furcelaZe 25, 26, 27<br />

q<br />

qananeli svimon 216<br />

qarTleli baqar15<br />

qeTevani 132, 217<br />

qiaqsari 81<br />

254


R<br />

RambaSiZe 205<br />

RoRoberiZe b. 111, 176<br />

RoRoberiZe g. 163, 197, 198<br />

RoRoberiZe giorgi 197, 198<br />

y<br />

yaflaniSvili aslan 100<br />

yifiani dimitri 65, 195<br />

yorCi xani 133, 134<br />

S<br />

Sah abazi 102<br />

Sah-abasi 136, 196<br />

SevCenko taras 53<br />

C<br />

CerniSevski 26<br />

CeqeziSvili 53<br />

CogovaZe meliton 208<br />

Cingis yaeni 57<br />

Cilli 156<br />

CiCagovi 36,<br />

Cubinovi 15<br />

Cubinovi d. 95<br />

CubinaSvili 95<br />

c<br />

cagareli 46<br />

cukia 172, 233<br />

w<br />

wereTeli 6, 8, 27, 172, 218<br />

wereTeli akaki 6, 172, 218, 223<br />

wereTeli giorgi 25, 2, 70<br />

wmida grigoli 85<br />

wereTeli efTvime 19<br />

wereTeli salome 162<br />

wmida nino 23, 216, 217<br />

wilkneli mirmanozi 133<br />

255


W<br />

WavWavaZe 19, 65, 171, 172<br />

WavWavaZe gulbaaT 171, 172<br />

WavWavaZe ilia 19, 44<br />

WavWavaZe nikoloz 16<br />

WirWimeli ivane _ petriwaT wodebuli 95<br />

x<br />

xerxeuliZe paata 133<br />

xvolsoni 94<br />

xoja-xani 104, 105, 196<br />

j<br />

justi 35<br />

h<br />

hao _ Targamis ufrosi Ze 82, 83<br />

256


a<br />

geografiul saxelTa saZiebeli<br />

azia 102, 128, 139<br />

arabeTi 102<br />

araneTis (arabebi) naxevarkunZuli 79<br />

ararati 73, 80<br />

araqsis Suaxeoba 86<br />

armeni _ semiturad mTiuleTi 80, 81, 83, 84, 85, 86<br />

asureTi 79, 80, 102<br />

afxazeTi 107<br />

aRmosavleTi 6, 44, 79, 80, 84, 85, 98, 99, 115<br />

aRmosavleT saqarTvelo 137, 199<br />

b<br />

babiloni 67, 79, 80, 102<br />

balvanis naxevarkunZuli 79<br />

baRdadi 70, 138, 199<br />

biWvinTa 216<br />

borCalo 103<br />

g<br />

ganja 69, 103<br />

gelaTi 24, 58, 107<br />

gibraltari 104<br />

gori 176, 192, 209<br />

d<br />

dasavleTi 44,76, 79, 81, 83,85,98, 115<br />

dasavleT saqarTvelo 99, 102, 103, 137, 165, 216<br />

darialis xeoba 103<br />

darubandi 102<br />

dvaleTi130<br />

duSeTi 103<br />

e<br />

evropa 20, 76, 79, 128, 158<br />

evropia 102, 139<br />

erevani 69, 103<br />

257


v<br />

venecia 22,<br />

vizantia 83, 102,139<br />

z<br />

zemo imereTi 201<br />

T<br />

Tbilisi 58,94, 134, 162,177<br />

i<br />

ierusalimi 100,139<br />

imereTi 8, 21,53, 58,98, 99, 100, 105, 109, 137,154,<br />

65, 171, 172, 176, 195, 201<br />

indoeTi 198<br />

k<br />

kavkasia 58, 82, 159<br />

kavkasioni 102,122<br />

kavkasiis mTebi 68, 77<br />

kaspiis zRva 204<br />

kaspiis napirebi 102<br />

kaspiis da ormuzis zRvebi 77<br />

kaxeTi 82,99, 102,103,105,109, 132,133, 134,135, 171,172, 174<br />

kvecxnari 164<br />

kislovodski 160<br />

konstantinopoli 139<br />

m<br />

manglisi 75,89<br />

masisi _ ararati 73<br />

moliTi 23<br />

moskovi 58, 110<br />

mowameTa 24, 57, 120<br />

mtkvari<br />

mcire azia 73, 77<br />

mcxeTa 75,89, 136<br />

o<br />

osmaleTi 103, 104<br />

258


p<br />

palestina 79<br />

peterburgi 17,156,159,160, 163<br />

petereburRi 15, 19<br />

prusia 207<br />

J<br />

Jeneva 59<br />

r<br />

raWa 58<br />

raWa-leCxumi 211<br />

rgani 156<br />

reini _ raini 156<br />

rioni 22,58<br />

romi 83, 85, 126<br />

ruseTi 14, 17, 20, 36,53,54, 86, 101,102,103,104, 105,106, 108,<br />

109,111,112,121, 132,145,147,151,153,159,162, 197, 201, 213<br />

s<br />

saberZneTi102<br />

samcxe-saaTabago 103<br />

samxreTi 76,81<br />

samxreT evropa 79<br />

safrangeTi 207<br />

saqarTvelo 29, 42, 47, 57, 63, 74, 85, 88, 91, 98, 99, 101, 102, 103, 104,<br />

105, 107, 108, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 121, 122, 123, 126,<br />

127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139,<br />

195, 196, 197, 199, 201, 208, 210, 213, 214, 215, 216, 217<br />

saCxere 172<br />

svaneTi 57, 58, 107<br />

sirakuzi 87<br />

somxeTi 74, 81, 83, 84, 85, 88, 91, 94, 97, 120, 121, 123<br />

sparseTi 84, 85, 86, 102, 103, 129, 131, 132, 133, 164, 199<br />

stambuli 46, 139<br />

surami 68, 102, 105<br />

t<br />

taosis kari, anu axlandeli Woroxis xeoba 74<br />

tigrosi 77, 79<br />

tfilisi 99, 105<br />

259


f<br />

foTi 104<br />

q<br />

qarTli 24, 88, 93, 98, 99, 130, 133, 137, 174<br />

quTaisi 20, 22, 23, 154, 159, 176<br />

y<br />

yarabaxi 25<br />

yvirila 23<br />

S<br />

Savi zRva 77<br />

Savi zRva, anu speria 77<br />

Savi zRvispireTi 216<br />

Sirvani 103<br />

Sua azia 76<br />

SuamdinareTi 77, 78<br />

Sorapnis mazra 156, 160<br />

C<br />

CrdiloeTi 76, 79, 115, 176<br />

c<br />

cimbiri 112, 170<br />

Z<br />

Zauxvi 99<br />

Zveli egvipte 77<br />

w<br />

wilois mdinare 77<br />

wirqvali 156, 157<br />

wyalwiTela 22, 24<br />

wyaltubo 246<br />

260


W<br />

WiaTura 158, 159<br />

WiSura 23<br />

Wrebalo 211<br />

x<br />

xaragauli 22<br />

xmelTaSua zRva 79<br />

xresili 98<br />

j<br />

jionis mdinare 77<br />

h<br />

haistani 81, 84<br />

261


Tematuri saZiebeli<br />

werilebi literaturasa da xelovnebaze<br />

aTonis `dabadeba~ (vaxtangisagan slovianurTan Sesworebuli) 89<br />

aTonis `dabadeba~ (mTawmindelebis naTargmni) 89<br />

araki `qaSapi Tevzi da kata~ 36<br />

`axali mimoxilva~ 34<br />

biblia 82, 83,<br />

dabadeba 80, 83<br />

`daviTni~ 148<br />

`droeba~ 157<br />

`vefxistyaosani~ 59<br />

`Temi~ 229<br />

`iveria~ 171<br />

`iveriis furceli~ 46<br />

`krebuli~ 96<br />

krilovis araki `mgeli farexSi~ 36<br />

maikovis `samgvari sikvdili~ 35<br />

`mercxlisa da WivWavis omi~ 40<br />

minanqriani saxareba 58<br />

moses wignebi 77<br />

`Svidni varT~ 38<br />

Jurnali `kvali~ 70<br />

sagramatiko paeqroba 173<br />

`samis Tav-gadasavali~ 26<br />

`samSoblo~ 32<br />

saxareba 58 107, 120,<br />

sibrZne sicruisa 14, 15, 16,<br />

tolstois `ivane damaskeli~ 35<br />

uslari (uZvelesi Tqmuleba kavkasionze) 79<br />

`fuliko~ (`Juliko~) 46, 47<br />

262


`Ralati~ 32<br />

`SeSlili~ 21<br />

`Cveni mamali~ 40<br />

CerniSevskis romani `ra vqnaT~ 26<br />

`ciskari~ 14, 18, 19,<br />

`jejili~ 34, 38,<br />

aspinZis omi 104<br />

werilebi saqarTvelos istoriis, religiisa da<br />

kulturis sakiTxebze<br />

bagratis taZari 58, 59, 104, 176,<br />

`bazaleTis~ omi 137<br />

batonymobis xasiaTi Zvel saqarTveloSi 139<br />

geguTis nacixvari 104<br />

gelaTi 24, 107<br />

gelaTis monasteri 58,<br />

`dvinis kreba~ _ 596 w. 75, 89, 90, 91,<br />

TamaSi `samaia~ 217<br />

kvirikes eklesia 58<br />

marabdis omi 135, 136,<br />

nikorwmindis taZari 58<br />

rumiancevis muzeumi 58<br />

rjulis Sesaxeb 106<br />

saqarTvelos gmiruli warsuli da dRevandeli mdgomareoba 98<br />

saqarTvelos SeerTeba ruseTTan 98<br />

`sloviani~ 107<br />

Sorapnis cixe 104, 156<br />

xoja xanis Semoseva da tfilisis aoxreba 1795 w. 98<br />

263


werilebi sazogadoebrivi cxovrebisa da<br />

ekonomikis sakiTxebze<br />

`akakis fondi~ 205<br />

arCevnebis Sesaxeb 65<br />

aRzrdis sakiTxebi 106, 139<br />

kadetTa korpusi 110<br />

marSlis arCevnebi 114<br />

ruseTis gavlena saqarTveloSi 106<br />

sinodi 108, 177<br />

somxuri Tema 71, 87, 120, 125,<br />

social-demokratebi da maTi Sexedulebebi 114, 115, 116<br />

qarTvel qalTa sazogadoeba `mandilosani~ 215<br />

`qristianeTa [aRmdgenlebis] sazogadoeba kavkaziaSi~<br />

qristianobis gamavrcelebeli sazogadoeba 58<br />

Savi qvis sakiTxebi 156<br />

Canaweri mesame daselebis Sesaxeb<br />

`w. k. gamgeoba~ 205<br />

sxvadasxva<br />

akaki duelis Sesaxeb 211<br />

akaki iliasTan damokidebulebis Sesaxeb 43<br />

akakis iubilesTan dakavSirebuli sakiTxebi 204<br />

akaki sakuTari valebis Sesaxeb 209<br />

264


sarCevi<br />

akaki wereTlis ucnobi publicistika..............................<br />

I. werilebi literaturasa da xelovnebaze<br />

simarTlis Worikanoba............................................................ 13<br />

axali anbebi................................................................................. 19<br />

WeSmaritebis aRdgineba.......................................................... 25<br />

<strong>qarTuli</strong> Teatri....................................................................... 29<br />

werilebi Cvens mwerlobaze.................................................. 33<br />

[iliasTan damokidebulebis Sesaxeb]................................. 43<br />

sapasuxo werili........................................................................ 46<br />

gancxadeba................................................................................... 50<br />

......<br />

mcire ram SeniSvna..................................................................... 51<br />

<strong>qarTuli</strong> arqeologiuri<br />

naSTebi da zepirsityviereba................................................<br />

II. werilebi saqarTvelos istoriis,<br />

religiisa da kulturis sakiTxebze<br />

osmaleTis qarTvelebs........................................................... 63<br />

sityvis banze agdeba................................................................ 65<br />

istoriuli ganxilva saxelwodebis:<br />

armenis, haistanis da somxeTis............................................ 71<br />

porofesor marris sapasuxoT............................................. 87<br />

simarTle...................................................................................... 98<br />

[social-demokratebi da maTi Sexedulebebi]................ 114<br />

Ответ газете «Новое Время».........................................................<br />

aRsareba........................................................................................<br />

117<br />

120<br />

[aTasjerac rom `somxiylapia~ damiZaxon]....................... 125<br />

[akakis sityva giorgi saakaZis Sesaxeb].............................. 126<br />

Zveli aRzrda I............................................................................ 139<br />

5<br />

57<br />

265


III. werilebi sazogadoebrivi cxovrebisa<br />

da ekonomikis sakiTxebze<br />

wigni miwerili ruseTumesTan.............................................. 145<br />

cxel-cxeli ambebi.................................................................... 154<br />

Savi qvis Tavgadasavali.......................................................... 156<br />

zogi ram........................................................................................ 165<br />

saxumaro gasarTobi. aRuuu! ............................................... 171<br />

mcire SeniSvna............................................................................ 173<br />

gafrTxileba............................................................................... 174<br />

[quTaisis seminaria da quTaisis cixis nangrevebi]....... 176<br />

М.-Г. г. редактор! ..........................................................................<br />

Ответ автору банковиады (письмо в редакцию).........................<br />

Вынужденное объяснение (письмо в редакцию)........................<br />

Чистосердечный ответ...................................................................<br />

178<br />

179<br />

182<br />

184<br />

pasuxi mter-moyvrebs.............................................................. 191<br />

saqvelmoqmedo Widaoba.......................................................... 192<br />

IV. sxvadasxva<br />

[sityva dimitri yifianis dasaflavebazed]..................... 195<br />

glova............................................................................................. 196<br />

samocianelTa winamorbedi...................................................<br />

[sparseTidan mosuli qarTveli stumrebis<br />

197<br />

pativsacemad warmoTqmuli sityva[...................................<br />

[ramdenime sityva gansvenebul<br />

199<br />

grigol episkoposze]...............................................................<br />

200<br />

ucxoeli qali............................................................................. 203<br />

werili megobarTan...................................................................<br />

akakis mier warmoTqmuli sityva Jurnal `jejilis~<br />

204<br />

daarsebis oci wlisTavTan dakavSirebiT........................ 207<br />

[akakis sityva meliton CogovaZis<br />

208<br />

dakrZalvaze warmoTqmuli]..................................................<br />

ilia-mze........................................................................................ 209<br />

gancxadeba...................................................................................<br />

[akakis sityva warmoTqmuli Wrebalos<br />

209<br />

sazogadoebis winaSe]............................................................... 211<br />

266


akaki duelis Sesaxeb................................................................ 211<br />

[qalis roli sazogadoebaSi]................................................. 212<br />

[akakis sityva qarTul saRamoze peterburgSi].............. 213<br />

[akakis sityva wyaltuboSi warmoTqmuli]........................<br />

[akakis sityva goris `qarTvel qalTa sazogadoebis~<br />

214<br />

(`madilosani~) wevrTa krebaze]............................................<br />

215<br />

dRevandel dRes ornairad vdResaswaulobT................ 216<br />

[qorwilSi warmoTqmuli misaloci sityva]..................... 217<br />

Canaweri mesame daselebis Sesaxeb....................................... 218<br />

[sityva ucnobi qalis dakrZalvaze]................................... 219<br />

SeniSvnebi da komentarebi......................................................... 220<br />

pirTa saZiebeli............................................................................ 249<br />

geografiul saxelTa saZiebeli............................................. 257<br />

Tematuri saZiebeli..................................................................... 262<br />

267

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!