11.07.2015 Views

meomris aRzrdis tradiciebi da samxedro medicina Zvel saqarTveloSi

meomris aRzrdis tradiciebi da samxedro medicina Zvel saqarTveloSi

meomris aRzrdis tradiciebi da samxedro medicina Zvel saqarTveloSi

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

saqarTvelos Tav<strong>da</strong>cvis saministrosaqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli StabiJ7 <strong>samxedro</strong> ganaTlebisa <strong>da</strong> sabrZolo momzadebisdepartamentissip iv. javaxiSvilis istoriisa <strong>da</strong>eTnologiis institutinino min<strong>da</strong>Ze<strong>meomris</strong> <strong>aRzrdis</strong> <strong>tradiciebi</strong> <strong>da</strong><strong>samxedro</strong> <strong>medicina</strong> <strong>Zvel</strong><strong>saqarTveloSi</strong><strong>meomris</strong> biblioTeka #8Tbilisi2008


Tqvens winaSea axali seriis ,,<strong>meomris</strong> biblioTekis~ merve wigni; seria iTvaliswinebswignebis mTel wyebas, romlebSic popularulad iqneba gadmocemuli saqarTvelosa <strong>da</strong>msoflio istoriis yvelaze saintereso <strong>da</strong> mniSvnelovani movlenebi.seriis mizania qarTveli <strong>meomris</strong> <strong>da</strong> imedia, ara marto misi, patriotuli aRzr<strong>da</strong> <strong>da</strong>codnis miwodeba misaReb formebSi. seriaSi gaTvaliswinebulia popularuli, magram maRalprofesionalur doneze <strong>da</strong>werili saxelmZRvaneloebi; es patara, magram tevadi <strong>da</strong> kargadgaformebuli broSurebi mieZRvneba qarTvelTa udides mefe <strong>da</strong>viTs, Tamars, giorgibrwyinvales, bagrat III-s, <strong>saqarTveloSi</strong> warmoebul mTavar <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>mwyvet brZolebs,XIX_XX ss-is gamoCenil qarTvel oficrebs, saqarTvelosa <strong>da</strong> msoflio <strong>samxedro</strong>istoriis calkeul sakiTxebsa <strong>da</strong> a.S.seriis gamocemis iniciatorebi arian iv. javaxiSvilis istoriisa <strong>da</strong> eTnologiisinstituti <strong>da</strong> saqarTvelos Tav<strong>da</strong>cvis saministro.didi survili <strong>da</strong> imedi gvaqvs, rom meomarTa <strong>da</strong> oficerTa gar<strong>da</strong>, saqarTvelos yovelimoqalaqe siamovnebiT miiRebs am seriis yovel axal wigns.seriis garekanze moTavsebuli warwera <strong>da</strong> didi <strong>da</strong>viTi yvelas Seaxsenebs, rombrZola saqarTvelosTvis dResac grZeldeba.vaJa kiknaZeseriis sare<strong>da</strong>qcio kolegia:istoriis mecnierebaTadoqtori, profesoriistoriis mecnierebaTadoqtori, profesorivaJa kiknaZeTamaz beraZemecnierebaTa doqtori,vice polkovniki Temur <strong>da</strong>laqiSvilirecenzenti:istoriis mecnierebaTadoqtori, profesori nino abakeliakompiuteruli uzrunvelyofa: nino giganiLydis dizaini: giorgi kiknaZere<strong>da</strong>qtori: nargiz xarabaZeteqnikuri re<strong>da</strong>qtori: mari WoniSvili<strong>da</strong>mtkicebuli <strong>da</strong> samoqmedod SemoRebulia saqarTvelos SeiaraRebuli ZalebisgaerTianebuli Stabis J7 <strong>samxedro</strong> ganaTlebisa <strong>da</strong> sabrZolodepartamentis ufrosis _ polkovnik no<strong>da</strong>r qviliTaias miersaqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabistopografiuli sammarTvelos stamba. 2008 w.q. Tbilisi, general kvinitaZis q. #20tel.: +995 32 91-19-83faqsi: +995 32 91-19-832


sazogadoeba mowesrigebuli socialuri struqturaa, romelsac u<strong>Zvel</strong>esidroi<strong>da</strong>n gaaCnia janmrTelobis <strong>da</strong>cvis, samarTlebrivi <strong>da</strong> <strong>aRzrdis</strong> sistema.aRzr<strong>da</strong> gulisxmobs momavali Taobis momzadebas sazogadoebis CveulicxovrebisaTvis, `socialuri arsebis Seqmnas.~ <strong>aRzrdis</strong> sistemaTav<strong>da</strong>pirvelad tradiciuli institutebis saxiT Camoyalib<strong>da</strong>. tradiciulsazogadoebaSi, rogorc cnobilia, ar iyo specialuri saswavlo<strong>da</strong>wesebulebebi. momavali Taobis aRzr<strong>da</strong>s ojaxi <strong>da</strong> TviT sazogadoebaaxorcieleb<strong>da</strong>. igi ZiriTa<strong>da</strong>d xalxur gamocdilebas emyrebo<strong>da</strong>. saswavlo<strong>da</strong>wesebulebani gacilebiT gvian Seiqmna, Tumca am <strong>da</strong>wesebulebebis SeqmnisSemdegac <strong>aRzrdis</strong> xalxuri <strong>tradiciebi</strong> ar gamqrala <strong>da</strong> igi bevr qveyanaSi,maT Soris <strong>saqarTveloSi</strong>c, dRemde garkveuli saxiT ganagrZobs arsebobas. eski imas niSnavs, rom maT Tavisi funqcia jer ar <strong>da</strong>ukargavT. isic un<strong>da</strong>aRiniSnos, rom xSirad tradiciuli <strong>da</strong> oficialuri <strong>aRzrdis</strong> sistemebiurTierTgavlenas ganicdis.yoveli sazogadoeba cdilobs Seqmnas <strong>aRzrdis</strong>, iuridiuli normebis,janmrTelobis <strong>da</strong>cvis iseTi sistema, romelic uzrunvelyofs, erTi mxrivsazogadoebisTvis saWiro pirovnebis Camoyalibebas, meore mxriv ki,sazogadoebis wevrebis usafrTxoebis, maTi janmrTelobisa <strong>da</strong> pirovnuliuflebebis <strong>da</strong>cvas. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare <strong>aRzrdis</strong> sistemac yovelTvisemorCilebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> axlac emorCileba sazogadoebis moTxovnilebebs.sxva<strong>da</strong>sxva geografiul garemosa <strong>da</strong> istoriul epoqaSi sxva<strong>da</strong>sxva saxissazogadoeba yalibdeba, e. i. sazogadoeba cvalebadia drosa <strong>da</strong> sivrceSi.asevea <strong>aRzrdis</strong> sistemac. igi gansxvavebulia sxva<strong>da</strong>sxva saxis sazogadoebaSi<strong>da</strong> cvalebadia droSi. sxva<strong>da</strong>sxvagvari <strong>aRzrdis</strong> sistema iyo <strong>Zvel</strong>aRmosavleTsa <strong>da</strong> antikur epoqaSi, Sua saukuneebsa <strong>da</strong> e.w. axal periodSi,kapitalizmis ganviTarebis xanaSi, sxvanairia <strong>aRzrdis</strong> sistema dRes.gansxvavebulia igi sxva<strong>da</strong>sxva socialur fenaSi. niSandoblivia, rom erTistoriul periodSi erTi <strong>da</strong> igive qveynis _ saberZneTis or qalaqSi, ufroswored qalaq-saxelmwifoSi aTensa <strong>da</strong> spartaSi <strong>aRzrdis</strong> gansxvavebulisistema moqmedeb<strong>da</strong>. erTi, Tu a<strong>da</strong>mianis inteleqtualur aRzr<strong>da</strong>ze iyoaqcentirebuli (aTeni), meoreSi, a<strong>da</strong>mianis fizikur aRzr<strong>da</strong>s eniWebo<strong>da</strong>upiratesoba (sparta).bunebis nairsaxeobam, reliefma, romelic moicavs maRalmTianeTs, zegans,<strong>da</strong>blobsa <strong>da</strong> zRvispireTsac, mdebareobam evropisa <strong>da</strong> aziis gasayarze,istoriuli ganviTarebis gzam ganapiroba <strong>saqarTveloSi</strong> gansxvavebulgeografiul zonalobaSi mcxovreb sazogadoebaSi, sxva<strong>da</strong>sxva istoriulperiodSi <strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxva socialur fenaSi <strong>aRzrdis</strong> Taviseburi <strong>tradiciebi</strong>s,Camoyalibeba, romlebic <strong>aRzrdis</strong> saerTo qarTul tradiciul sistemaSierTiandebian.<strong>saqarTveloSi</strong> yvelgan, yovel drosa <strong>da</strong> sazogadoebis yvela fenaSicdilobdnen aRezar<strong>da</strong>T fizikurad <strong>da</strong> sulierad jansaRi, gonebrivad3


ganviTarebuli, zneobrivad srulyofili, ojaxisa <strong>da</strong> samSoblos moyvarulimomavali Taoba. es iyo mTavari principi, romelic aerTianeb<strong>da</strong> saqarTvelossxva<strong>da</strong>sxva regionis, sxva<strong>da</strong>sxva istoriuli epoqisa <strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxva socialurifenis <strong>aRzrdis</strong> tradiciebs.isic un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom saqarveloSi yovelTvis, vidre uaxlesperio<strong>da</strong>mde, (ukanasknelma movlenebma gviCvena, rom DdResac) mamakacis erTerTmTavar funqcias ojaxisa <strong>da</strong> qveynis Sinauri <strong>da</strong> gareSe mtrisgan <strong>da</strong>cvawarmoadgen<strong>da</strong>. mudmivad mebrZol saqarTvelos yovelTvis un<strong>da</strong> hyolo<strong>da</strong>qveynis <strong>da</strong>mcveli meomrebi. saWiroebis SemTxvevaSi yovelTvis un<strong>da</strong> SeZlebo<strong>da</strong>,,qudze kacis gamoyvana~. swored amitom, <strong>saqarTveloSi</strong> vaJianoba fasob<strong>da</strong>,gansakuTrebiT ki mTaSi, sa<strong>da</strong>c vaJis gareSe ojaxs Tavis gatana ZalianuWir<strong>da</strong>. amitom mTaSi vaJis <strong>da</strong>badeba did bednierebad iTvlebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>saqarTvelos mTianeTis zogierT regionSic Svils mxolod vaJs uwodebdnen.ase ar iyo saqarTvelos yvela kuTxeSi, magram mTel <strong>saqarTveloSi</strong> mamakacsgansakuTrebul pativs scemdnen <strong>da</strong> es pativiscema <strong>da</strong>msaxurebuli iyo, radganmas sakuTari sisxlis fasad uxdebo<strong>da</strong> mamulis <strong>da</strong>cva. mamulis <strong>da</strong>cvisaTvis kiigi yovelTvis mzad un<strong>da</strong> yofiliyo. swored amitom qarTvelTa <strong>aRzrdis</strong>sistemaSi mTavari adgili mamakacis meomrad momzadebas eWira. mamakacismemrad Camoyalibeba garkveul asakSi xdebo<strong>da</strong>. am asaks, iseve rogorca<strong>da</strong>mianis sicocxlis yvela sxva asakobriv periods, garkveuli saxisbiologiuri <strong>da</strong> fsiqologiuri Taviseburebani axasiaTebs. es Taviseburebanimet-naklebad gaTvaliswinebuli iyo <strong>aRzrdis</strong> sistemaSi.Sua saukuneebis saqarTvelosa <strong>da</strong> saqarTvelos ramdenime istoriuleTnografiuliregionis magaliTze ganvixilavT qarTveli mamakacis, <strong>meomris</strong><strong>aRzrdis</strong> tradiciebs, SevecdebiT maTi Tavisebureba-gansxvavebebis mizezebisaxsnas. amasTan erTad, kvlav un<strong>da</strong> aRvniSno, rom yoveli sazogadoebacdilobs aRzardos iseTi Taoba, rogoric mas esaWiroeba, sazogadoebismomavali wevrebi, pirovnebebi, romlebic <strong>da</strong>akmayofileben mis moTxovnilebebs.ra moTxovnilebebs uyeneb<strong>da</strong> qarTveli xalxi mamakacs? rogori iyoidealuri mamakacis xati <strong>saqarTveloSi</strong>. <strong>da</strong>viwyeb Sua saukuneebi<strong>da</strong>n.Sua saukuneebs, rogorc yvela istoriul epoqas, garkveuli TaviseburebebiaxasiaTebs. miiCneven, rom am epoqaSi a<strong>da</strong>mianTa sazogadoeba sam kategoriadiyofo<strong>da</strong> _ ,,vinc loculob<strong>da</strong>, vinc ibrZo<strong>da</strong> <strong>da</strong> vinc Sromob<strong>da</strong>~. Suasaukuneebis <strong>da</strong>savleT evropuli sazogadoebis formula aseTi iyo: ,,xalxmaun<strong>da</strong> iSromos, raindebma _ iomon, samRvdeloebam _ ilocos~.ase iyo Sua saukuneebis <strong>saqarTveloSi</strong>c. <strong>samxedro</strong> saqmes am epoqaSi yvelaqarTveli mamakaci euflebo<strong>da</strong>, radgan, rogorc cnobili qarTveliistorikosi simon janaSia aRniSnavs ,,im dros saqarTvelo erT mTlian<strong>samxedro</strong> banaks warmoadgen<strong>da</strong>~, magram iyo garkveuli sxvaoba. <strong>samxedro</strong> saqmismaRal profesiul doneze floba aucilebeli iyo feo<strong>da</strong>luriaristokratiisaTvis <strong>da</strong> amitom didgvarovani ojaxis Svilebs <strong>samxedro</strong>samsaxurisTvis saTanado momzadeba, gansakuTrebuli wvrTna sWirdebo<strong>da</strong>T.4


<strong>da</strong>bal socialur fenebSi ki sabrZolo xelovnebis swavleba xalxuri,tradiciuli meTodebiT xdebo<strong>da</strong>, im SemTxvevaSi, Tu am feni<strong>da</strong>n gamosuli,msaxurTa laSqars ar Seadgen<strong>da</strong>. msaxuri-molaSqre sagangebod aRzrdili <strong>da</strong>gawvrTnili profesionali meomari, rCeviTa <strong>da</strong> saqmiT emsaxurebo<strong>da</strong> patrons<strong>da</strong> mis gverdiT ibrZo<strong>da</strong> samSoblos <strong>da</strong>sacavad. aseTi iyo avTandilis erTguliSermadini. msaxurTa aseT fenas ekuTvnis <strong>da</strong>viT guramiSvilis sityvebi:,,molaSqre un<strong>da</strong> Wabuki, Tamami, Tav-m<strong>da</strong>blovani,mepatroneTa erTguli, morCili, samarTlovani,mxne, amxanagTa moyvare, mamaci, Zalgulovani,gul-sulad mebrZolT mebrZoli, ar susti, magar-mklovani~.aseTi viTareba <strong>da</strong>maxasiaTebeli iyo ara mxolod saqarTvelosTvis, aramedSua saukuneebis rogorc aRmosavluri, ise <strong>da</strong>savluri civilizaciebisTvis. amepoqaSi brZola, samSoblos <strong>da</strong>cva maRali socialuri wris mamakacTa sapatiomovaleobas Seadgen<strong>da</strong>. Sroma, sameurneo saqmianoba ki mxolod <strong>da</strong>balisocialuri fenis warmomadgenelTa valdebuleba iyo. masSi ZiriTa<strong>da</strong>dglexoba iyo Cabmuli (gamoTqmulia azri, rom CvenSi ase iyo monRolobamde<strong>da</strong> monRolobis Semdeg XV-XVII saukuneebSic). zemoTqmuli, poeturiformiT, asaxulia SoTa rusTavelis cnobil gamonaTqvamSi: ,,muSa miwyivmuSaobdes, meomari gulovnebdes~. glexs Tavisi SromiT un<strong>da</strong> erCina rogorcsakuTari, ise Tavisi batonis ojaxi, xolo aristokratia valdebuli iyo igimtris Semosevebis dros <strong>da</strong>ecva. meurne-glexi brZolis velze gahyav<strong>da</strong>Tmxolod ukiduresi gaWirvebis SemTxvevaSi, magram, maSinac ki, saxelmwifo missicocxles ufrTxildebo<strong>da</strong>. `didgoris omSi, romelSiac saqarTvelos bediwydebo<strong>da</strong>, <strong>da</strong>viTma laSqarTan erTad glexobac (,,qudze kaci~) gamoiyvana <strong>da</strong>didgoris mi<strong>da</strong>moebSi rezervad <strong>da</strong>ayena.~ aqe<strong>da</strong>n Cans, rom im epoqaSi afasebdnenglexis saqmianobas. kargad icodnen, rom glexi iyo ZiriTadi mwarmoebeli,meurne <strong>da</strong> Tu sameurneo sistema moiSlebo<strong>da</strong>, qveyanac ganadgurdebo<strong>da</strong>.arCili mefe <strong>da</strong> poeti, romelic XVII saukunis meore naxevarsa <strong>da</strong> XVIIIsaukunis <strong>da</strong>sawyisSi moRvaweob<strong>da</strong> <strong>da</strong> romelmac Seqmna SesaniSnavi di<strong>da</strong>qtikuritraqtati ,,saqarTvelos zneobani~ swored ase afasebs glexis, meurnissaqmianobas:,,muSaobac kargi znea, zedmdgomoba <strong>da</strong> sarqroba, *barva, widnva * , xvna <strong>da</strong> Tesva, mkis <strong>da</strong> sTvlisa mis-mis droba,kacs Semats <strong>da</strong> gaaxarebs mosavlis bevris moswroba.vis muSa hyavsT, TviTon Svreba urevia arzaqroba. * ~amgvarad, <strong>da</strong>culi iyo garkveuli wonasworoba _ didgvarovani ibrZo<strong>da</strong> <strong>da</strong>qveyanas mtrisgan icav<strong>da</strong>, glexi Sromob<strong>da</strong> <strong>da</strong> sameurneo saqmianobas eweo<strong>da</strong>,sasuliero pirebi ki loculobdnen <strong>da</strong> maT sulier ga<strong>da</strong>rCenaze zrunavdnen.aq maT uSualo movaleobebzea laparaki, Torem, ra Tqma un<strong>da</strong>, yoveliqarTveli meomari loculob<strong>da</strong>, yoveli qarTveli glexic sabrZoloxelovnebas sakmaod kargad flob<strong>da</strong>, magram am codnas, rogorc vTqviT,mxolod ukidures SemTxvevaSi iyeneb<strong>da</strong>. roca saWiro iyo <strong>samxedro</strong>5


operaciebSi sasuliero pirebic iRebdnen monawileobas, ris sailustraciodTornike erisTavis naTeli magaliTic ikmareb<strong>da</strong>. Tornike, ,,wyobaTa * SinaaRzrdil iyo <strong>da</strong> salaSqroTa saqmeTa~, e. i. <strong>samxedro</strong> saqmes naziarebi <strong>da</strong>brZolaSi gamocdili iyo. <strong>samxedro</strong> xelovnebaSi nacadi yofila cnobiliqarTveli saeklesio moRvawe ioane mTawmindeli, romlis Sesaxeb giorgimTawmindeli wers: ,,ese netari mamaiB Cveni iovane iyo naTesaviT qarTveli,mSobelTa <strong>da</strong> papaTaiTgan didebuli <strong>da</strong> warCinebuli <strong>da</strong> saCino mTavarTa Soris<strong>da</strong>viT kurapalatisaTa, mxne <strong>da</strong> axovani <strong>da</strong> ganTqmuli wyobaTa Sina~... e. i. igiyofila ,,gamoCenili <strong>da</strong> saxelovani meomari, brZolaSebmis ostati~zemomoyvanili<strong>da</strong>n aSkaraa, rom <strong>saqarTveloSi</strong> yvela mamakaci sabrZolveladmu<strong>da</strong>m mzad iyo.SevCerdebiT sazogadoebis im nawilze, romlis pir<strong>da</strong>pir movaleobassamSoblos <strong>da</strong>cva warmoadgen<strong>da</strong>, romlebic profesiul <strong>samxedro</strong> ganaTlebasiRebdnen <strong>da</strong> qarTul laSqarSi iyvnen gaerTianebulni. rogorc vTqviT, es iyoqarTuli aristokratia, romelsac sakuTari sisxlis fasad un<strong>da</strong> <strong>da</strong>ecvasamSoblo. am garemoebis gaTvaliswinebiT, misTvis glexis mier gaweuli SromasavsebiT gamarTlebuli iyo.rogori iyo Sua saukuneebis qarTuli jari? romelsac am dros,,laSqari~, ,,spa~ ewodebo<strong>da</strong>.ivane javaxiSvilis mixedviT, ,,imdroindel qarTulSi (igulisxmebakonkretulad Tamaris epoqa, n. m.) sityvebi ,,laSqarni~ <strong>da</strong> ,,spani~ sagangebomniSvnelobiTac ixmarebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> saqarTvelos gavleniani <strong>samxedro</strong> wrisgamomxatveli terminebic yofila~. aqve igi xazs usvams, rom ,,orive terminiwris aRmniSvnelia <strong>da</strong> ara <strong>samxedro</strong> wodebis: gansakuTrebuli <strong>samxedro</strong>wodeba <strong>saqarTveloSi</strong> ar Cans... ,,laSqarT~, ekuTvnodnen TviT didebulnic. am,,laSqarTa <strong>da</strong>maxasiaTebeli <strong>da</strong> SemakavSirebeli Tviseba... <strong>samxedro</strong> xeloba <strong>da</strong>mamacoba iyo. magram isini ubralo meomrebi ki ar yofilan, aramed meomarTarCeuli nawili, qveynis bed-iRbalsa <strong>da</strong> keTildReobaze mzrunveli wre.uneblieT, <strong>da</strong>savleT evropis saSualo saukuneebis raindoba gvagondeba,romelic amgvaradve mxe<strong>da</strong>rTa rCeuls <strong>da</strong> gavlenian wres Seadgen<strong>da</strong> <strong>da</strong>gansakuTrebuli rainduli wesebiTa <strong>da</strong> zne-CveulebebiT iyo cnobili~ _ wersivane javaxiSvili. Semdeg ki aRniSnavs: ,,sayuradReboa, rom <strong>saqarTveloSi</strong>ac,,laSqar~-Si yofna <strong>da</strong> samsaxuri marto moqalaqeobrivi movaleoba ki ar iyo,aramed sapatio <strong>da</strong> saamayo uflebad iTvlebo<strong>da</strong> yoveli keTilSobilia<strong>da</strong>mianisaTvis.~ amgvarad, qarTul laSqarSi samsaxuri sapatio movaleoba iyo<strong>da</strong> masSi rCeuli meomrebi iyvnen gaerTianebulebi.rogori un<strong>da</strong> yofiliyo rCeuli meomari? rogori <strong>meomris</strong> aRzr<strong>da</strong>sisaxav<strong>da</strong> miznad Sua saukuneebis saqarTvelos aristokratia? am sakiTxzemniSvnelovan masalas gvawvdis qarTuli istoriuli <strong>da</strong> literaturuliZeglebi. pirvel rigSi ki arCilis zemoxsenebuli di<strong>da</strong>qtikuri traqtati _,,saqarTvelos zneobani~, sa<strong>da</strong>c warmodgenilia qarTveli mamakacis idealurisaxe, <strong>da</strong>xasiaTebulia yvela is Tviseba ,,zneoba~, romliTac mamakaci un<strong>da</strong>6


yofiliyo Semkuli. simon janaSias mixedviT, sityva ,,zneoba~ ,,arCils naxmariaqvs ara yovelgvari, aramed saWiro Tvisebisa, <strong>da</strong>debiTi xasiaTis codnisaRsaniSnavad... avtori zneobas yvela im Tvisebas uwodebs, romlebiTac misiazriT, Semkuli un<strong>da</strong> iyos yoveli piri, rom sazogadoebis Rirseul wevradCaiTvalos~.arCilis mixedviT ,,zneoba~ ramdenimea:,,aw es momin<strong>da</strong> saTqmelad, ramdeni zneoba arissamRvTo <strong>da</strong> anu <strong>samxedro</strong>, mSveblis * <strong>da</strong> movaglaxaris * ,laSqrobis, nadirobisa, romelman kaci axaris,saqciel-samsaxurisa vinc icis, codnaTac kmaris~.arCili Tavis nawarmoebSi saRvTo <strong>da</strong> <strong>samxedro</strong> ,,zneobebze~ laparakobs.<strong>samxedro</strong> zneobas ki, rogorc s. janaSia aRniSnavs, ,,uwodebs yvela im wesssaero cxovrebisas, romelTa mixedviT, misi azriT, un<strong>da</strong> moiqces gazrdiliqarTveli, <strong>da</strong> yvela im Tvisebas Tu codnas eriskacisas, romelic aseTsqarTvels un<strong>da</strong> axasiaTebdes, es wesebi <strong>da</strong> es Tvisebebi miucilebelisamkaulia a<strong>da</strong>mianisaTvis, rom is misaRebi wevri iyos arsebuli feo<strong>da</strong>lurisazogadoebisa...saero, <strong>samxedro</strong> zneobas arCili ramdenime jgufad hyofs: zneoba mSveblis<strong>da</strong> movaglaxaris laSqrobis, nadirobis, saqcielisa (qcevis, n. m.) <strong>da</strong>samsaxuris~...arCils CamoTvlili aqvs yvelaferi is, rac qarTvelma didgvarovanmamamakacma un<strong>da</strong> icodes. sailustraciod moviyvanT mxolod ramdenime amonaridsarCilis nawarmoebi<strong>da</strong>n:,,xrmlis cema, laxtis TamaSi, bevrgvar bruneba Subisa,saceris wyoba, maTraxis bildriga * ra Suebisa,isari sxvili <strong>da</strong> grZeli, xelT ar <strong>da</strong>deba ubisa,visca ara aqvs, uZraxven, sxvaman sxvas miiubnisa~.arCilis mixedviT, mamakaci un<strong>da</strong> iyos kargad gawvrTnili, <strong>da</strong>ostatebulisportis sxva<strong>da</strong>sxva saxeobaSi: mSvildosobaSi, cxenosnobaSi...,,dia kargia sxvebica zneoba-saqcielebi,mSvild-isari <strong>da</strong> burToba, orive cxenficxelebi,ra<strong>da</strong>bragans * <strong>da</strong> gadrze<strong>da</strong> * marjveT ixmaros xelebi,wavla wamovla, cxens jdoma mwved varga nasaxelebi~mniSvnelovnia, rom arCili yuradRebas amaxvilebs axalgazrdisinteleqtualur aRzr<strong>da</strong>zec. igi sakmaod did moTxovnilebebs uyenebs mamakacs.mamakaci un<strong>da</strong> yofiliyo farTod ganaTlebuli <strong>da</strong> kargad un<strong>da</strong> scodno<strong>da</strong>qarTuli anbanis yvela saxeoba:,,mwerloba xucurs <strong>da</strong> mxedruls, iciT, un<strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxva <strong>da</strong>mrgvlovans, yvavisfrCxilovans, asomTavruls smen Tava<strong>da</strong>~...amas gar<strong>da</strong>, maTematika _ ,,angariSi <strong>da</strong> ricxvT codna~ mamakacisTvisaucilebel saWiroebas warmoadgen<strong>da</strong>. sasurvelad Tvli<strong>da</strong> arCili7


,,mxatvrobisa <strong>da</strong> monaxazobis~, gansakuTrebiT ki, ucxo ,,enisa <strong>da</strong> wignis~codnas:,,ena <strong>da</strong> wigni ramdeni vin icis, esec imdenadCavagdoT TviTo zneobad, sxvis qveynis ambav mosmenad,maS erTad rogor vityodeT, ikiTxon sxva<strong>da</strong>sxva enad~arCilis nawarmoebSi, rogorc mamakacisTvis sasurveli Tvisebebi,moxseniebulia agreTve, gareSe (e. i. saero) wignis kiTxvac <strong>da</strong> `WrelZlispirTa * gar<strong>da</strong>Tqma.~magram saerTo ganviTarebisaTvis arCils mxolod gonebis gawvrTnasakmarisad ar miaCn<strong>da</strong>: misi azriT, saWiro iyo agreTve esTetikuriganaTlebac. raSic igulisxmeba: `simRera <strong>da</strong> <strong>da</strong>sdebeli~ * , musika, cekva. amavedros mamakaci un<strong>da</strong> yofiliyo srulyofili pirovneba, TavSekavebuli, dinji,momTmeni.`kargkacobaa Senaxva yovlisa xoSiadisa * ,crus sityvas yursa nu asmen, nurca enasa gasdisa.Cxubi <strong>da</strong> meeneoba vinc, kacman <strong>da</strong>iqadisa,sasacilod <strong>da</strong> sazraxad man Tavi gaixadisa.~mamakacis idealuri saxe Camoyalibebulia Sua saukuneebis ufro adreuliliteraturis Zeglebsa Tu istoriul wyaroebSi. am monacemebis analizisSedegad gamoTqmuli mosazreba, rom <strong>saqarTveloSi</strong> axalgazr<strong>da</strong> mamakacs _Wabuks, ymas, moymes, gar<strong>da</strong> fizikuri siZlieris, brZolis maRali xelovnebis,WirTa <strong>da</strong> tanjvis Tmenisa, moeTxovebo<strong>da</strong>, <strong>da</strong>xvewiloba, zneobrivi sispetake,,,eklesiisa <strong>da</strong> sarwmunoebis <strong>da</strong>cva urwmunoTagan, qvriv-obolTa mfarvelobaZalmomreobisagan, brZola yovelgvar borotTa ZalTa winaaRmdeg~,samSoblosaTvis Tav<strong>da</strong>deba. rusTavelis sityvebi: ,,sjobs sicocxlesanaZraxsa, sikvdili saxelovani~, yovel qarTvel meomars hqon<strong>da</strong>Sesislxorcebuli.Sua saukuneebis <strong>saqarTveloSi</strong> axalgazr<strong>da</strong> vaJis, Wabukis, ymis idealurisaxe, qarTveli istorokosebis azriT, evropeli raindisagan bevrad argansxvavdebo<strong>da</strong>. Sua saukuneebis rainduli eposisa <strong>da</strong> romanis mixedviT, amepoqis qarTveli raindebis saqcieliTa <strong>da</strong> cxovrebis wesiT aSkara xdeba, radonis fizikuri, gonebrivi, zneobrivi <strong>da</strong> esTetikuri ganaTleba hqon<strong>da</strong>T maTmiRebuli. am epoqis QqarTveli Wabukebi gamoirCeodnen didi fizikuri ZaliT,simamaciT, iaraRis ostaturi xmarebiT, sabrZolo niWiTa <strong>da</strong> unariT.rogor xdebo<strong>da</strong> aseTi raindis, qarTveli molaSqris aRzr<strong>da</strong>? upirvelesyovlisa, albaT, sainteresoa, Tu ra asakSi iwyebo<strong>da</strong> swavlebis procesi <strong>da</strong>rodis mTavrdebo<strong>da</strong> igi.sanam uSualod <strong>aRzrdis</strong> sistemas ganvixilavT, saWirod mimaCnia mkiTxvelsgavacno Tu rogori warmodgena hqon<strong>da</strong> qarTvel xalxs a<strong>da</strong>mianis asakze. ufroswored, rogori iyo a<strong>da</strong>mianis asakis tradiciuli periodizacia<strong>saqarTveloSi</strong>.8


sulxan-saba orbelianis mixedviT a<strong>da</strong>mianis asaki Semdeg nawilebadiyofo<strong>da</strong>: 1-5 wlimde (Cvili), 5-10 (usaura), 10-15 (ninevela), 15-20 (yrma),20-30 (Wabuki), 30-50 (sruli kaci), Semdeg moxucebuli, beri <strong>da</strong> mixrwnili.niko berZeniSvili giorgi mTawmindelis cxovrebis mixedviT a<strong>da</strong>mianis asaksSemdegnairad yof<strong>da</strong>: Cvili (7 wlamde), Semdeg yrma, Wabuki, sruli,ganmwvisebuli, moxuci. swavlebis saukeTeso asakad igi pirvel sams miiCnev<strong>da</strong><strong>da</strong> wer<strong>da</strong>: `yrma izrdeba, Wabuki swavlobs <strong>da</strong> kaci ganaTldeba srulad.aq swavla-<strong>aRzrdis</strong> sami safexuria TiTqos warmodgenili: yrmobis, rocamTavari yuradReba aRzr<strong>da</strong>s (bunebrivs <strong>da</strong> xelovnurs: `keTilad aRzr<strong>da</strong>s~)eqceva, Semdeg, Wabukobis Jams, mTavari yuradReba swavlas eqceva, rais Semdeg<strong>da</strong> rais Sedegad, a<strong>da</strong>miani srulad ganaTldeba.~asakis Sesaxeb cnobebi <strong>da</strong>culia <strong>Zvel</strong> qarTul samedicino xelnawerebSi,romelTa mixedviT a<strong>da</strong>mianis sicocxle 4 asakobriv ciklad iyofa<strong>da</strong>badebi<strong>da</strong>n 17 wlamde, 17-<strong>da</strong>n 35 wlamde, romelic ivane javaxiSvilismixedviT, Wabukobis asaks emTxveva <strong>da</strong> a<strong>da</strong>mianis cxovrebis yvelaze aqtiurxanad aris miCneuli. Semdeg Sua xani, <strong>da</strong>wynarebisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>dinjebis dro <strong>da</strong>sibere. xalxuri monacemebi bevrad ar gansxvavdeba zemomoyvanilisgan. maTmixedviT, a<strong>da</strong>mianis sicocxlis periodi 6 nawilad iyofa, moicavs bavSvobas _<strong>da</strong>badebi<strong>da</strong>n 12-13 wlamde, 12-13 weli gogonebisTvis xolo 15-16 welivaJebisTvis miCneulia sqesobrivi momwifebis xanad. 11-12 wli<strong>da</strong>n vidre 18-19wlamde mozardobis, Wabukobis xanaa Semdeg ki modis axalgazrdoba, romelic35-40 wlamde grZeldeba, Semdeg Sua xani, <strong>da</strong>axloebiT 60-65 wlamde, Semdegki sibere. bavSvoba moicavs Cvilobis periods _ <strong>da</strong>badebi<strong>da</strong>n fexis adgmamde.swavlebis, <strong>aRzrdis</strong> saukeTeso asakad, saqarTvelos mosaxleoba, bavSvobis <strong>da</strong>mozrdilobis, gansakuTrebiT bavSvobis xanas Tvlis. radgan, xalxuriSexedulebiT bavSvi Se<strong>da</strong>rebiT advilad emorCileba mSobels, adviladiTvisebs. qvevriviT aris _ `rasac CasZaxeb imas amogZaxebs~.<strong>saqarTveloSi</strong>, iseve rogorc sxvagan, pirvel rigSi yuradRebas aqcevdnena<strong>da</strong>mianis janmrTelobas, gansakuTrebiT ki vaJis, fizikur gakaJebas. un<strong>da</strong>iTqvas, rom a<strong>da</strong>mianis janmrTelobaze zrunva bavSvis <strong>da</strong>badebamde iwyebo<strong>da</strong>. esgamoixatebo<strong>da</strong> fexmZime qalis movlaSi. misTvis saWmlis SerCevaSi, fizikurimoZraobebis SezRudvaSi <strong>da</strong> sxva. <strong>da</strong>badebisTanave iwyebo<strong>da</strong> vaJis gakaJeba,wrToba, ris <strong>da</strong>stura<strong>da</strong>c axalSobilisTvis wylis ga<strong>da</strong>vlebis, e. w. xoWiWze,,gazrdis~ wesic ikmareb<strong>da</strong>. xoWiWi <strong>da</strong>axloebiT 40-50 sm. siganis,axalSobilis sxeulis sigrZis ficaria, romelze<strong>da</strong>c Txel leibs <strong>da</strong>agebdnen,Cvils <strong>da</strong>awvendnen <strong>da</strong> artaxebiT ga<strong>da</strong>akravdnen. xoWiWs Cvilis akvanSiCawvenamde iyenebdnen. igi, rogorc akvani, gamarTuli welis sawindrad iyomiCneuli. xalxuri gadmocemiT, xoWiWi bavSvis wrTobis erT-erTi pirvelisaSualeba iyo. jansaRi bavSvis gazrdis umTavres pirobad ki dedis rZiTkveba iTvlebo<strong>da</strong>. a<strong>da</strong>mianis zneobriv aRzr<strong>da</strong>zec adreuli bavSvobi<strong>da</strong>nzrunavdnen qarTvelebi. iavnanasTan erTad, unergavdnen qveynis siyvaruls,9


amzadebdnen samSoblos <strong>da</strong>cvisaTvis, Tav<strong>da</strong>debisaTvis, rac kargad CansmesxeTSi Cawerili iavnanas erT-erTi teqsti<strong>da</strong>n:,,gaizarde pawawina, Sen, dediserTao,qveyanaze Sen iqnebi Tavisufalio,artaxebi lamis wyvito, iwev medgra<strong>da</strong>o,Seni samSoblos sarTavi Sen un<strong>da</strong> morTao.es sityvebi yurSi gqondes, gulSi _ ganZaTao,guli basrad moixmare, mklavi _ abjraTao,Sen samSoblos gulisTvisa gaxdi msxverpla<strong>da</strong>o.~uwin <strong>saqarTveloSi</strong> <strong>samxedro</strong> valdebulebis asakic yofila gansazRvruli<strong>da</strong> igi ramdenadme gansxvavdebo<strong>da</strong> dRevandelisagan. `srulwlovaneba anu,,hasaki sisrulisa~ sxva<strong>da</strong>sxvagvari arsebob<strong>da</strong>: samoqalaqoc iyo, politikuri<strong>da</strong> <strong>samxedro</strong>c. es sami cneba erTmaneTs ar udri<strong>da</strong> <strong>da</strong> ar eTanasworebo<strong>da</strong>.vinc <strong>samxedro</strong> moqmedebis monawileobisTvis mowifuli iyo, imas ewodebo<strong>da</strong>,,s r u l d R e T a b r Z o l a T a T v iDs~, _ wers ivanejavaxiSvili <strong>da</strong> iqve aRniSnavs, rom <strong>saqarTveloSi</strong> ,,16 wlis ufliswuls,gansakuTrebul SemTxvevaSi mainc, ukve qveynis marTva-gamgeobis tvirTvaSeeZlo, magram <strong>samxedro</strong> moqmedebisTvis am dros is jer srulhasakovnad ariTvlebo<strong>da</strong>... safiqrebelia, rom 21-22 wliTgan <strong>samxedro</strong> srulhasakovnobaciwyebo<strong>da</strong>~.<strong>samxedro</strong> ,,srulasakovnebis~ zRvari saqarTvloSi, rogorc Cans,<strong>da</strong>dgenili iyo. Tumca zogjer, Tu qveyanas Zalian uWir<strong>da</strong>, omSi uwverulvaSoaxalgazrdebic ki monawileobdnen, magram es xdebo<strong>da</strong> mxolod ukiduresSemTxvevaSi. saxelmwifo cdilob<strong>da</strong>, sabrZolvelad ukve zr<strong>da</strong>sruli 21-22wlis mamakaci waeyvana <strong>da</strong> qveynis genofondi <strong>da</strong>ecva. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare, un<strong>da</strong>vivaraudoT, rom <strong>samxedro</strong> swavleba 16-17 wlamde mainc grZeldebo<strong>da</strong>. yovelSemTxvevaSi 15 wlis tarielis aRzr<strong>da</strong>, rogorc Cans, jer kidev ar iyo<strong>da</strong>srulebuli:,,TxuTmeti wlisa viyav, mefe mzrdi<strong>da</strong> viTa Svilsa;dRisiT viyvi mas winaSe, gamiSvebdis arca Zilsa;Zalad lomsa, Tvalad mzesa, tanad vhgvandi edems zrdilsa;srolasa <strong>da</strong> asparezsa aqebdian Cemgan qmnilsa.~sagulisxmoa `qarTlis cxovrebis~ erTi cnobac, romlis mixedviT,,aRzrdili~ ukve zr<strong>da</strong><strong>da</strong>srulebuls niSnavs _ ,,aRzrdil ars igi <strong>da</strong> hasakisasazoms miRweul ars,~ gvauwyebs `qarTlis cxovreba~. es Ffraza ieso qristesSesaxeb aris naTqvami.rodis iwyebo<strong>da</strong> <strong>aRzrdis</strong> procesi? isev ,,vefxistyaosnis“ gmirebismixedviT Tu vimsjelebT, igi 4-5 wli<strong>da</strong>n un<strong>da</strong> <strong>da</strong>wyebuliyo: yovelSemTxvevaSi 5 wlis tarieli nadirTa mokvlis, nadirobis xelovnebas ukvekargad flob<strong>da</strong>:,,xuTisa wlisa Seviqmen msgavsi vardisa Slilisa;Wirad ar miCndis lomisa mokvla, marT viTa silisa.~10


aq, ra Tqma un<strong>da</strong>, ramdenadme gazviadebulia poemis gmiris fizikuriSesaZleblobani, magram es asaki SesaZlebelia <strong>aRzrdis</strong> <strong>da</strong>wyebis xanadmiviCnioT. miT umetes, rom amas qarTuli literaturis sxva Zeglic, kerZod`amiran<strong>da</strong>rejaniani~ a<strong>da</strong>sturebs. `amiran<strong>da</strong>rejaniani~ saintereso cnobebsgvawvdis Wabuk-moymeTa wrTvna-<strong>aRzrdis</strong> Sesaxeb XI_XII saukuneeebis<strong>saqarTveloSi</strong>. am romanSi eTnikurad ucxo arab Wabukebzea laparaki, magramun<strong>da</strong> vigulisxmoT, rom aq <strong>aRzrdis</strong> qarTuli <strong>tradiciebi</strong> igulisxmeba.rusTavelis ,,vefxistyaosans~ Tu gavixsenebT, saqarTvelos cxovrebis wesisaTu istoriuli sinamdvilis ucxourad warmodgena Sua saukuneebis qarTuliliteraturisaTvis <strong>da</strong>maxasiaTebeli iyo. `amiran<strong>da</strong>rejanianSi~ arabimefiswulis, SemdegSi gamoCenili ambri arabis Tavga<strong>da</strong>savalia moTxrobili.rodesac is 5 wlis gamx<strong>da</strong>ra, mamamiss misTvis gamzrdelad cnobili raindi_ ,,lomi Wabuki~, SejibrebaSi mravalgzis nacadi <strong>da</strong> saxelmoxveWili abuterimiuCenia, kaci, romelsac ,,veravin <strong>da</strong>udgis wina mteri, dReTa misTa~.amgvarad, meomarTa <strong>aRzrdis</strong> procesi Sua saukuneebis saqarTvelosaristokratul wreebSi literaturuli Tu saistorio manacemebis mixedviT,5-6 wli<strong>da</strong>n iwyebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>axloebiT 16-17 wlamde grZeldebo<strong>da</strong>. am drosxdebo<strong>da</strong> vaJis fizikuri wvrTna. am dros euflebo<strong>da</strong> igi sportis sxva<strong>da</strong>sxvasaxeobas, swavlob<strong>da</strong> iaraRis xmarebas. <strong>da</strong>axloebiT amave asakSi iwyebo<strong>da</strong>bavSvis inteleqtualuri aRzr<strong>da</strong>. Tu gaviTvaliswinebT im garemoebas, romruis-urbnisis saeklesio krebam (1104) 8 wlis ymawvils wignis mkiTxveladyofnis neba <strong>da</strong>rTo, un<strong>da</strong> vigulisxmoT, rom bavSvis gonebrivi ,,wvrTnac~, 8wlamde <strong>da</strong>axloebiT 6-7 wli<strong>da</strong>n mainc iwyebo<strong>da</strong>, radgan, ukve am asaki<strong>da</strong>nbavSvi kargad iTvisebs yvelafers, rasac mas aswavlian. rogorc giorgixuces-monazoni ityo<strong>da</strong>, _ ,,bavSvis ,,bunebaB igi lbili <strong>da</strong> CCvili~-a <strong>da</strong>,,viTarca cvili sabeW<strong>da</strong>vsa, egreT miiRebs swavlulebasa~.cnobilia, rom XVIII saukunemde <strong>saqarTveloSi</strong> specialuri <strong>samxedro</strong>saswavlebeli ar arsebob<strong>da</strong>. mxolod XVIII saukunis meore naxevarSi ereklemeorem Seqmna e. w. morige laSqari <strong>da</strong> ,,morige laSqris regularuli wvrTnaSemoiRo, mefis mier <strong>da</strong>niSnuli meTaurebi (,,oficrebi~) morige molaSqreebskviradReobiT avarjiSebdnen.~ismeba kiTxva, am dromde vin zrdi<strong>da</strong> <strong>saqarTveloSi</strong> saxelovan meomrebs?rogori iyo aseTi <strong>meomris</strong> <strong>aRzrdis</strong> meTodebi?Wabuk-moymeTa aRzr<strong>da</strong>, sabrZolo Tvisebebis gamomuSaveba, rogorc vTqviT,ymawvilobi<strong>da</strong>nve iwyebo<strong>da</strong>. vaJs bavSvobi<strong>da</strong>nve miuCendnen mwvrTnels, <strong>samxedro</strong>saqmesa <strong>da</strong> aRzr<strong>da</strong>Si <strong>da</strong>xelovnebul maswavlebels, romelic Seaswavli<strong>da</strong>cxenze jdomas, iaraRis xmarebasa <strong>da</strong> sxva. am funqcias feo<strong>da</strong>lTa wreSigamzrdeli asruleb<strong>da</strong>. niko berZeniSvili, romelmac gazrdilobis instituti,,vefxistyaosnisa~ <strong>da</strong> Tamaris epoqis werilobiTi Zeglebis mixedviTSeiswavla, wers: <strong>saqarTveloSi</strong> ,,gamzrdel-gazrdilebi Seadgenen u a x l o es w r e s didi feo<strong>da</strong>lisas (aseve mefisas). es is wrea, romelsacuSualod eyrdnoba didi feo<strong>da</strong>li (an mefe), romelTa neba-survils is did11


angariSs uwevs, ise gamodis TiTqo, rom mTeli kari didi feo<strong>da</strong>lisa (mefis)gamzrdelebisa <strong>da</strong> gazrdilebisgan Sedgeba... ,,vefxistyaosnis~ mixedviT,`gazrdili~ sxva<strong>da</strong>sxva rangisaa, patronTagan sxva<strong>da</strong>sxvagvarad <strong>da</strong>mokidebuli:tarieli farsa<strong>da</strong>nis gazrdilia, avTandili _ rostevanis. aq gamzrdelgazrdilnifeo<strong>da</strong>luri sazogadoebis umaRlesi fenis warmomadgenlebi arian.amave dros ,,gazrdilebi~ SeiZleba iyvnen am sazogadoebis u<strong>da</strong>blesifenebi<strong>da</strong>nac... mag.: Sermadini avTandilis ,,monaa~, magram misi gazrdilia ,,viTaZma <strong>da</strong> viTa Svili~. n. berZeniSvilis <strong>da</strong>skvniT, Sua saukuneebis <strong>saqarTveloSi</strong>,,feo<strong>da</strong>ls _ mefes, mTavars, di<strong>da</strong>znaurs hyavT gazrdilebi feo<strong>da</strong>lTa karzemyofi axalgazrdobi<strong>da</strong>n, sa<strong>da</strong>c isini marTlac iRebdnen yovelgvar swavlaganaTlebas.es g a z r d i l e b i am feo<strong>da</strong>lis saxlis gazrdilebi iyvnen<strong>da</strong> am saxlis ufrosis (Tavadis) erTgul-misandobelni, am Tavadisgazrdilebad iTvlebodnen.~ am rangSi e. w. gazrdilebSi <strong>da</strong>bali socialurifenis warmomadgenlebic Sediodnen. rogorc vxe<strong>da</strong>vT, gazrdilobis institutifeo<strong>da</strong>lTa erTguli axalgazrdebis aRzr<strong>da</strong>s gulisxmob<strong>da</strong>, magram, ra Tqmaun<strong>da</strong>, ara marto batonTa erTguli, aramed upirveles yovlisa samSobloserTgul, zneobrivad <strong>da</strong>xvewil, imdroisaTvis Rrmad ganaTlebuli <strong>da</strong>fizikurad kargad gawvrTnili Wabukebis aRzr<strong>da</strong>s isaxav<strong>da</strong> miznad, romelTaupirvelesi <strong>da</strong> sapatio movaleoba samSoblos <strong>da</strong>cva iyo.Sua saukuneebis <strong>saqarTveloSi</strong> farTod gavrcelebul, e. w. gazrdilobisinstituts mamamZuZeobis institutic SeiZleba vuwodoT. mamamZuZeobis Sesaxebbevri saintereso gamokvlevaa <strong>da</strong>werili <strong>da</strong> bevri azria gamoTqmuli. amsakiTxs Seexo ivane javaxiSvili. saintereso naSromi mamamZuZeobis SesaxebekuTvnis eTnolog s. WanturiSvils. mamamZuZeobis sakiTxi <strong>saqarTveloSi</strong>ZiriTa<strong>da</strong>d socialur WrilSia Seswavlili <strong>da</strong> savsebiT marTebulad igisxva<strong>da</strong>sxva tipis socialuri ujredis (ojaxi, gvari, Temi, xalxi) <strong>da</strong>axloebiserT-erT saSualeba<strong>da</strong>a miCneuli. Aamjerad, mamamZuZeoba <strong>meomris</strong> aRzr<strong>da</strong>sTan<strong>da</strong>kavSirebiT gvainteresebs. sulxan-saba orbelianis ganmartebiT, mamamZuZe _kaci gamzrdelia. ilia abulaZis mixedviT, mamamZuZeoba sxva ojaxSi bavSvisaRsazrdelad mibarebas niSnavs. mamamZuZeobis instituti ZiriTa<strong>da</strong>dsaqarTvelos aristokratiul wreebSi funqcionireb<strong>da</strong> <strong>da</strong> rogorc Cans,ZiriTa<strong>da</strong>d mamakacTa <strong>samxedro</strong> aRzr<strong>da</strong>s emsaxurebo<strong>da</strong>, magram ara yovelTvis,qarTuli literaturis u<strong>Zvel</strong>es ZeglSi ,,SuSanikis wamebaSi~ moxseniebulimamamZuZe, <strong>samxedro</strong> aRmzrdeli namdvilad ar iyo. maSin, rodesac qarTliscxovrebis erT-erTi avtoris juanSeris mier moxseniebuli mamamZuZe <strong>samxedro</strong>aRmzrdelad un<strong>da</strong> miviCnioT. vaxtang gorgaslis cxovrebis avtoris,juanSeris mixedviT, vaxtangi aRsazrdelad mamamiss mir<strong>da</strong>ts spaspetisaTvis *miubarebia _ ,,...moiTxova mefisagan sazrdod saurmag spaspetman vaxtang.didiTa vedrebiTa, xolo mianiWa mefeman <strong>da</strong> misca Ze misi vaxtang saurmagsspaspetsa sazrdod. rameTu wesi iyo, romel Svilni mefeTani warCinebulTasaxlsa Sina aRizardnian~. amgvarad, bavSvis aRsazrdelad sxvisTvis mibarebamaSin wesi yofila. aRmzrdels ki mamamZuZe hrqmevia _ wyaroSi vkiTxulobT12


_ ,,moku<strong>da</strong> saurmag spaspeti, mamamZuZe vaxtangisi~. vaxtangis mamamZuZespaspeti, jaris ufrosi yofila, romelic un<strong>da</strong> vigulisxmoT, rom vaxtangs<strong>samxedro</strong> xelovnebas aswavli<strong>da</strong>. vaxtang gorgasals sxva aRmzrdelichyolia _ ,,maSin vaxtang izrdebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> iswavli<strong>da</strong> miqael episkoposisaganyovelsa mcnebasa uflisasa, <strong>da</strong> siyrmisave dReTa Seiyuara sjuli qristesiufros yovelTa mefeTa qarTlisaTa~. Aamgvarad, vaxtang gorgasals juanSerismixedviT, ori aRmzrdeli hyolia: erTi mas <strong>samxedro</strong> xelovnebas aswavli<strong>da</strong>,meore ki, mis sasuliero ganaTlebaze zrunav<strong>da</strong>. aseTi tradicia<strong>da</strong>mkvidrebuli iyo Sua saukuneebis <strong>saqarTveloSi</strong>. <strong>da</strong>viT aRmaSeneblisistorikosis mixedviT, <strong>da</strong>viTis aRmzrdeli, misi sulieri moZRvari giorgimonazoni iyo, magram rogorc niko berZeniSvili aRniSnavs _ `gamoricxuladun<strong>da</strong> CaiTvalos, rom giorgi monazoni mefis saWabuko saqmeebSi aRmzrdeliiqnebo<strong>da</strong>... ueWvelia, mefes sxva aRmzrdelebic hyav<strong>da</strong>,~ romlebic mas<strong>samxedro</strong> xelovnebas aswavlidnen. xolo mwignobrobasa <strong>da</strong> politikursferoebSi mefes giorgi monazon-mwignobarTuxucesi aTviTcnobiereb<strong>da</strong>. aqe<strong>da</strong>nisic aSkaraa, rom qarTuli samefo ojaxis warmomadgeneli <strong>da</strong> ara marto is,aramed, rogorc Cans, yvela qarTveli molaSqre ganviTarebuli un<strong>da</strong>yofiliyo rogorc fizikurad, ise gonebrivad, amaze arCil mefis, Cven mierukve ganxiluli, ,,saqarTvelos zneobanic~ migviTiTebs.mamamZuZeobis instituti gavrcelebuli iyo CrdiloeT kavkasiis qveynebSi,keltebSi, bizantiaSi, iranSi <strong>da</strong> sxv. gansakuTrebiT farTod ki TurqulenovanxalxebSi. igi cnobilia `aTalikobis~ saxeliT (Turq. aTalik _ aRmzrdeli,mama). am wesis mixedviT, mSoblebi TavianT Svilebs vaJebs, aRsazrdeladsxva, umeteswilad Tavisi qveSevrdomebis ojaxSi aZlevdnen. es wesigavrcelebuli iyo maRal socialur fenebSi. aTaliks anu mamobils, mamamZuZesbavSvi momavali cxovrebisaTvis un<strong>da</strong> moemzadebina. aucilebeli iyo misTvissabrZolo xelovneba eswavlebina: cxenze jdoma, iaraRis xmareba <strong>da</strong> a. S.aqac, iseve rogorc, <strong>saqarTveloSi</strong>, axalgazr<strong>da</strong> mamamZuZesTan 5-6, zogan 6-7wli<strong>da</strong>n TiTqmis srulwlovanobamde rCebo<strong>da</strong>. sasaniaTa iranSi miRebuliyofila <strong>aRzrdis</strong> msgavsi wesi _ mefe an romelime aristokrati vaJsaRsazrdelad aZlev<strong>da</strong> sxva pirs, romelic socialuri mdgomareobiT maszeufro <strong>da</strong>bla idga. aRmzrdels <strong>da</strong> aRsazrdels Soris myardebo<strong>da</strong> mWidrourTierTkavSiri, sisxliT naTesaobaze ufro Zlieri. aRmzrdeli yovelgvarsituaciaSi icav<strong>da</strong> aRzrdils gansacdelisa <strong>da</strong> xifaTisagan, Tavis mxriv, rocaaRzrdili miaRwev<strong>da</strong> maRal Tanamdebobas, gverdi<strong>da</strong>n ar iSoreb<strong>da</strong>... asevexdebo<strong>da</strong> <strong>saqarTveloSi</strong>, magram isic aRsaniSnavia, rom aq aRsazrdelad aramxolod qveSevrdomebs, aramed Tavisze maRali wodebis warmomadgenlebsacabarebdnen. mag.: avTandili rostevanis aRzrdili iyo.cnobilia, rom bizantiaSi warCinebulTa ojaxis Svilebs Tavi<strong>da</strong>nve ,,de<strong>da</strong>mZuZes~miabarebdnen, xolo 6-7 wlis asaki<strong>da</strong>n biWebi ,,mamamZuZeTa~ xelSiga<strong>da</strong>hyav<strong>da</strong>T. mamamZuZes movaleoba aRsazrdelis <strong>samxedro</strong> momzadeba iyo. aseTi<strong>aRzrdis</strong> Sedegad yalibdebo<strong>da</strong> profesionali meomari, molaSqre...13


as <strong>da</strong> rogor aswavlidnen didgvarovan axalgazrdebs maTi gamzrdelebi?upirveles yovlisa, maT isini fizikurad un<strong>da</strong> ganeviTarebinaT <strong>da</strong> amitomavarjiSebdnen sportis sxva<strong>da</strong>sxva saxeobaSi: cxenosnobaSi, mSvildosnobaSi,curvaSi, Wi<strong>da</strong>obaSi... ,,vefxistyaosnisa~ <strong>da</strong> ,,amiran<strong>da</strong>rejanianis~ mixedviT TuvimsjelebT, aRmzrdels Tavisi aRsazrdelisTvis un<strong>da</strong> eswavlebina yvelasamamakaco ,,kacobrivi~ saqme ,,omi <strong>da</strong> abjarTa kazma~ ,,oroliTa * ,,mRera~mSvildosnoba <strong>da</strong> sxva, rac ,,saWabuko saqme~ iyo. am kuTxiT sainteresoa`vefxistyaosnis~ erT-erTi strofi, kerZod sityvebi, romelsac warmoTqvamsnuradin-fridoni samTa TaTbiris dros:,,Cemsa simcrosa, gamzrdelni samuSaiTod mzrdidian,maswavlnes maTni saqmeni, maxltunvebdian, mwvrTidian;asre gavedi sabelsa, rom Tvalni ver momkidian,vinca mWvretdian ymawvilni, igica inatridian~.ar un<strong>da</strong> vigulisxmoT, rom fridons marTla samuSaiTod * , jambazadzrdidnen. fridoni, iseve rogorc poemis sxva gmirebi, aristokratuliwarmomavlobisaa. ufro metic, tarielTan Sexvedris dros ukve mefea <strong>da</strong>mefis STamomavals muSaiTad, jambazad aravin gazrdi<strong>da</strong>, es ki imas niSnavs,rom fridoni yovelmxriv iyo gawvrTnili, mas jambazis xelovnebac _ Tokzesiarulic _ki aswavles; xolo tariels 15 wlis asakSi ukve naswavlihqonia: burTaoba, nadiroba <strong>da</strong> asparezoba. min<strong>da</strong> SevCerde am orukanasknelze. nadirobasa <strong>da</strong> asparezobaSi yvela qarTveli Wabuki un<strong>da</strong>yofiliyo <strong>da</strong>xelovnebuli.Sua saukuneebi omebis epoqaa. am epoqaSi warmoeb<strong>da</strong> uamravi saSinao Tusagareo omi. oms specialuri momzadeba, meomarTa gawvrTna sWirdebo<strong>da</strong>.nadiroba, ki, rogorc cnobilia, <strong>samxedro</strong> wvrTnis saukeTeso saSualebad iyomiCneuli Sua saukuneebis aRmosavleTisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTis qveynebSi. igimolaSqres aCvev<strong>da</strong> siZneleTa <strong>da</strong>Zlevas, uSiSroebas, mosazrebulobas, iaraRisxmarebas <strong>da</strong> yovelive imas, rac omis dros aucilebeli iyo. ,,erTi indoelididebulis TqmiT, ,,nadiroba omis <strong>da</strong>a.~ am epoqaSi nadirobas omismosamzadebel etapad Tvlidnen. ase iyo <strong>saqarTveloSi</strong>c. niko berZeniSviliwers: `nadiroba omis saukeTeso skolad iTvlebo<strong>da</strong>, radgan igi molaSqresaCvev<strong>da</strong> siZneleTa <strong>da</strong>Zlevas, uSiSrobas, mosazrebulobas, iaraRis xmarebas <strong>da</strong>yovelive imas, rac omis dros aucilebeli iyo.~ erT-erT istoriul sabuTSiki vkiTxulobT: ,,laSqroba qveynis simagre aris <strong>da</strong> n a d i r o b a _l a S q r o b i s m a s w a v l e b e l i~.iv. javaxiSvilis mixedviT, nadirobas ,,marto kerZo gasarTobis Tviseba arhqon<strong>da</strong>, aramed <strong>samxedro</strong> varjiSis magieri iyo <strong>da</strong> begarasaviT saxelmwifovaldebulebas warmoadgen<strong>da</strong>... nadirobis kavSirs <strong>samxedro</strong> saqmesTan, missocialur bunebas feo<strong>da</strong>lur <strong>saqarTveloSi</strong> araerTi mkvlevari a<strong>da</strong>sturebs _wvrTna<strong>da</strong>srulebul axalgazr<strong>da</strong> mamakacs mudmivad esaWiroebo<strong>da</strong> varjiSi,Tavisi Tavis, <strong>samxedro</strong> codnis gamoc<strong>da</strong> <strong>da</strong> saerTod mudmivad sabrZolomzadyofnaSi yofna. am mizans <strong>saqarTveloSi</strong>, iseve, rogorc Sua saukuneebis14


mTel civilizebul samyaroSi, nadiroba emsaxurebo<strong>da</strong>. <strong>samxedro</strong>aristokratiuligvaris Svilebi bavSvobi<strong>da</strong>nve eCveodnen <strong>samxedro</strong> wrTobas,radgan <strong>samxedro</strong> saqme momavalSi, maTi ZiriTadi movaleoba un<strong>da</strong> gamx<strong>da</strong>riyo.Sua saukuneebSi aRzr<strong>da</strong>-wvrTnaSi wamyvani adgili nadirobas eWira. nadirobaomisTvis mzadebis saukeTeso saSualebad iyo miCneuli <strong>da</strong> <strong>samxedro</strong>-fizikurimomzadebis kompleqsur saSualebas warmoadgen<strong>da</strong>. is momaval meomars iaraRisxmarebaSi _ Subisa <strong>da</strong> isris mizanSi tyorcnaSi, cxenosnobaSi, avarjiSeb<strong>da</strong>;sxva<strong>da</strong>sxva sabrZolo xerxs, swraf manevrirebas, mamacobas, fizikurgamZleobas uviTareb<strong>da</strong> <strong>da</strong> aCvev<strong>da</strong>. yovelive amas, nadirobis drosswavlobdnen, rac Semdgom, omebSi, Tavis gamoCenisa <strong>da</strong> mefis karze<strong>da</strong>winaurebis saSualebas aZlev<strong>da</strong>T.~rogorc vxe<strong>da</strong>vT, Sua saukuneebis <strong>saqarTveloSi</strong>, iseve rogorc<strong>da</strong>savleTisa Tu aRmosavleTis sxva qveynebSi, nadiroba iyo feo<strong>da</strong>lTa erTerTiZiriTadi saqmianoba, aRzr<strong>da</strong>-wvrTnis saSualeba, sporti <strong>da</strong> garToba.nadirobis, rogorc molaSqris saqmianobis Sesaxeb qarTul saistorio Tuliteraturul ZeglebSi uamravi cnobaa Semonaxuli. amas gvauwyeben ucxoeliavtorebic. XVII saukunis italieli misioneris arqanjelo lambertissityvebiT _ megreli feo<strong>da</strong>lebi ,,saSinel papaqaneba sicxeSi sanadirodmidian... amas imitom Cadian, rom cqvitebi <strong>da</strong> mardebi Seiqmnen <strong>da</strong> SeeCvion imgasaWirs, romelic, Cveulebriv omianobas Tan mohyveba~.vaxtang batoniSvils Tavis naSromSi _ `istoriebri aRwera~ <strong>da</strong>xasiaTebuliaqvs samefo nadiroba <strong>da</strong> igi saomar laSqrobasTan aqvsSe<strong>da</strong>rebuli: `odesca enebaT mefesa nadiroba... mouwodian kacni samefoTaganmsgavsad saomarTa laSqarTa <strong>da</strong> mividian mun romelsaca adgilsa iqmnebo<strong>da</strong>nadiroba ese... xolo nadiri igi iyvis qurciki <strong>da</strong> Semdgomad nadirobisamiarTvan mefesa moklulni Tvisni <strong>da</strong> aRiwerebo<strong>da</strong> ricxvi, vis ra moekla.~aRniSnuli amonaridis analizis Sedegad cnobilma eTnologma aleqsirobaqiZem <strong>da</strong>askvna, rom amgvari nadiroba ga<strong>samxedro</strong>ebuli bunebis iyo, xolois garemoeba, rom aRiwerebo<strong>da</strong> ricxvi, vis ra moekla mis sportul xasiaTzemiuTiTeb<strong>da</strong>. am <strong>da</strong> sxva wyaroebis safu<strong>Zvel</strong>ze, man <strong>da</strong>asabuTa nadirobis<strong>samxedro</strong>-aRmzrdelobiTi mniSvneloba <strong>da</strong> <strong>da</strong>askvna: `mravalricxovan mterTanmudmivad brZolaSi Cabmuli qarTveli xalxisTvis, im xalxisTvis, romelicerTi xeliT udides kulturul mSeneblobas eweo<strong>da</strong>, xolo meoreTi nia<strong>da</strong>gmters igerieb<strong>da</strong>, regularuli armiis aryolis pirobebSi seriozulimniSvneloba hqon<strong>da</strong> nadirobas, rogorc <strong>samxedro</strong> varjiSs. organizebuli,masobrivi nadiroba wvrTni<strong>da</strong> xalxs. zrdi<strong>da</strong> masSi sabrZolo Tvisebebs,amtkiceb<strong>da</strong> <strong>samxedro</strong> suliskveTebas <strong>da</strong> uzrunvelyof<strong>da</strong> qveynisTav<strong>da</strong>cviTunarianobas. <strong>da</strong>xelovnebuli monadire mowinave mebrZolsac niSnav<strong>da</strong><strong>da</strong> aqe<strong>da</strong>n, bunebrivad, raindis idealis ganuyrel Tvisebas <strong>da</strong>xelovnebulinadiroba <strong>da</strong> ucdomeli moisaroba warmoadgen<strong>da</strong>~.cnobilia, rom nadirobas sazogadoebis ganviTarebis yvela safexurzemisdevdnen. sazogadoebis ganviTarebis adreul safexurze mas wamyvani15


ekonomikuri mniSvneloba hqon<strong>da</strong>, xolo Semdeg man es mniSvneloba <strong>da</strong>karga <strong>da</strong>mxolod <strong>da</strong>matebiTi, isic ara yovelTvis <strong>da</strong> yvelgan, sakvebi resursebiswyarod iqca.samecniero literaturaSi araerTxel aris gamoTqmuli azri, romnadirobis savarjiSo-sasporto, gasarTobma xasiaTma ganapiroba misidRevandlamde arseboba.laSqroba-omebisgan Tavisufal dros Wabuk-moymeni sportul wvrTnasa <strong>da</strong>SejibrebaSi monawileobas andomebdnen. es iyo, nadirobasTan erTad, garTobisa<strong>da</strong> amasTanave fizikuri wvrTnisa <strong>da</strong> sabrZolo varjiSis metad gavrcelebuli<strong>da</strong> QWabuk-moymeTaTvis Zlier mimzidveli saxeoba. amgvar RonisZiebebs<strong>saqarTveloSi</strong> asparezobas uwodebdnen.sulxan-saba orbelianis ganmartebiT, _ `moasparezoba ars mxe<strong>da</strong>rTa mieranZaTa isrisa sreva, burTiTa yvanWsa * cema. saganTa srola <strong>da</strong> egeviTarni~.`asparezi~ misgan nawarmoebi `asparezoba~, `moaspareze~ XI_XII saukuneebSisakmaod gavrcelebuli sityvaa. am xanis ZeglebSi is arc Tu iSviaTadgvxvdeba.`asparezi~... sparsuli eni<strong>da</strong>n aris Semosuli... <strong>da</strong> cxenis sarbens niSnavs.rogorc fiqroben, qarTulSi Tav<strong>da</strong>pirvelad is aseTi mniSvnelobiT gadmovi<strong>da</strong>,magram Tan<strong>da</strong>Tan farTo mniSvneloba miiRo <strong>da</strong> ara marto cxenosnebisTvisgankuTvnil sarbens anu moe<strong>da</strong>ns ewodebo<strong>da</strong>, aramed sxva sportul TamaSobaTa<strong>da</strong> SejibrebaTa aRmniSvneli zogadi saxeli gax<strong>da</strong>. xolo `moaspareze~ maTmonawilesa <strong>da</strong> amgvar SejibrebaSi gawvrTnil kacs Seerqva.asparezi, cxenosanTa Sejibris mniSvnelobiT, moxeniebulia `vefxistyaosanSi~,tarieli Tavga<strong>da</strong>savalis Txrobis dros ambobs: `srolasa <strong>da</strong>asparezsa aqebdian Cemgan qmnilsa~.saukeTeso moaspareze yofila <strong>da</strong>viT soslani. mematiane gvauwyebs, rom igiyvelas sjob<strong>da</strong>: `mSvildosansa, cxenosansa, <strong>da</strong> mcuravs, moasparezesa,mwignobarsa <strong>da</strong> yovelsa xelTa sikeTeTa.~XI-XII saukuneebis <strong>saqarTveloSi</strong> xSirad ewyobo<strong>da</strong> asparezobebi, sa<strong>da</strong>ctardebo<strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxva saxis sportuli Sejibreba. asparezobebi Zalian hgavs<strong>da</strong>savleTevropul turnirebs. aq vlindebodnen saukeTeso Wabukebi, meomrebi.asparezobisTvis winaswar emzadebodnen, mzaddebo<strong>da</strong> sabrZolo moe<strong>da</strong>ni _sarbieli. xdebo<strong>da</strong> monawileTa SeTanxmeba, sabrZolo iaraRis SerCevis mizniT.asparezobas yovelTvis sazeimo xasiaTi hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong> mas xSirad eswrebodnensamefo ojaxis warmomadgenlebi.TbilisSi, aleqsandres baRis adgilze uwin yofila asparezi, mere misTvissaxeli gamoucvliaT <strong>da</strong> yabaxi <strong>da</strong>urqmeviaT. aq imarTebo<strong>da</strong> Turme didi<strong>samxedro</strong> varjiSebi <strong>da</strong> doRi. yabaxis Tavsa <strong>da</strong> bolos, erTi meoris gaswvrivori Talari * idga, romlis Tavze Sejibrebis dros oqros an vercxlissaniSne Tass debdnen.asparezoba, rogorc wesi, didi religiuri an sxva saxis dResasawaulebismag., omis warmatebiT <strong>da</strong>mTavrebis Semdeg imarTebo<strong>da</strong>. asparezobas ki nadimi16


mohyvebo<strong>da</strong>. am kuTxiT sainteresoa vaxuSti batoniSvilis mier aRdgomisdResaswaulis aRweriloba: `xolo aRdgomis wesi iyo: adre naTlebisad wirva<strong>da</strong> Semdgomad wirvisa mcirediTa sanovagiTa xorcTaTa aRixsnidian pirTa mefe<strong>da</strong> didebulni. Semdgomad gamovidis mefe, <strong>da</strong> yovelni warCinebulni <strong>da</strong>mcirebulni * asparezsa ze<strong>da</strong>, <strong>da</strong> <strong>da</strong>svian samefo Tasi oqrosi anu vercxlisayabaxsa ze<strong>da</strong>, <strong>da</strong>iwyian srola mas Tassa isarni moymeTa <strong>da</strong> WabukTa <strong>da</strong>, romeliCamoagdis isriTa, mas miscian Tasi igi. Semdgomad amisa Seqmnian burTaoba <strong>da</strong>,romelman mxareman ajobis, iyo mxare-Talarni * samefoni, <strong>da</strong> maT miscianTviToTa TviTo (egreTve qorwilisa didgamoCuenebisa dResa Sina yvian eseasparezsa ze<strong>da</strong>), merme Semovidian mefisa Tana <strong>da</strong> Seqmnian nadimni <strong>da</strong> purobanididni mgosan-saxiobTa, aramed kaTalikozni <strong>da</strong> episkoposni vidremdis iyvnenmun, ara iyo mwyobrTa ZalTa cemani, aramed galobani, xolo Semdgomadwarsvlisa maTisa iyo mgosanTa, momReralTa <strong>da</strong> yovelTa saxiobTa cemani~. aqTanmimdevrobiT aris aRwerili, rogor tardebo<strong>da</strong> religiuri dResaswaulisaqarTvelos oficiozis mier.D pirvel rigSi rituali, Semdeg sportuliSejibri, ESejibris Semdeg ki nadimi, lxini sxva<strong>da</strong>sxva sanaxaobebiT. amdResaswaulebSi, rogorc vTqviT, monawileobdnen qarTveli raindebi _Wabukebi, rac fizikur wvrTnasTan erTad, maT sulier amaRlebasac uwyob<strong>da</strong>xels. aq xdebo<strong>da</strong> maTi Zal-Ronis gamoc<strong>da</strong> <strong>da</strong> esTetiuri siamovnebis miReba.un<strong>da</strong> aRiniSnos agreTve cxen-burTiT varjiSis Sesaxeb, romelic qarTulistoriul wyaroebSi zogjer `Cognis~, <strong>da</strong> zogjer ki `CoganburTis~ saxeliTmoixsenieba. sportis es saxeoba, romlis klasikuri saxis aRwerilobamocemulia qarTul istoriul, literaturul <strong>da</strong> ucxour wyaroebSi,feo<strong>da</strong>luri aristokratiis sportul gasarTobad un<strong>da</strong> CaiTvalos, magrammisma Se<strong>da</strong>rebam sxva<strong>da</strong>sxva xalxur TamaSobasTan, qarTvel mecnierebssafu<strong>Zvel</strong>i misca eTqvaT, rom qarTvel feo<strong>da</strong>lTa wreSi sakmaod popularulisportis es saxeoba, xalxuri TamaSobebi<strong>da</strong>n iReb<strong>da</strong> saTaves <strong>da</strong> mxolodgarTobis saSualebas ki ar warmoadgen<strong>da</strong>, aramed fizikuri <strong>aRzrdis</strong> miznebsacemsaxurebo<strong>da</strong>. <strong>samxedro</strong> momzadebis es mniSvnelivani saSualeba,saxelmwifoebrivi zrunvis sagani iyo.qarTuli werilobiTi wyaroebi swavlebis meTodzec gvawvdian garkveulinformacias. isev arCils mivmarTavT. igi wers, rom Znelia axalgazr<strong>da</strong>kargad <strong>da</strong>euflos im codnas, rac mas moeTxoveba, amitom saWiroamaswavlebelma mas swavlis procesi gauadvilos <strong>da</strong> es procesi misTvissaxaliso gaxados:`mswavleli moswavleebsa saswavlos ar gauZnelebs,mcired-mciredis swavlebiT Znels sacodns gauadvilebs,cota ram kargad iswavlos, gauSvebs mal asadilebs;uwin pat-pata swavlebiT am didrons <strong>da</strong>aqadilebs~.e. i. maswavlebelma moswavle Zalian ar un<strong>da</strong> <strong>da</strong>tvirTos <strong>da</strong> ,,mcired-mciredisswavlebiT~ safuZvliani codna un<strong>da</strong> misces. albaT, swored amitom wvrTnas,varjiSs xSirad garTobis, drostarebis xasiaTi hqon<strong>da</strong>, vgulisxmob17


nadirobasa <strong>da</strong> asparezobas. xdebo<strong>da</strong> Tavisufali drois racionalurigamoyeneba. am sakiTxs, arCilis poemaze <strong>da</strong>yrdnobiT, ganixilavs simon janaSia<strong>da</strong> wers: ,,mSveblis zneobad... is wesebi un<strong>da</strong> vigulisxmoT, romlis mixedviT,un<strong>da</strong> moiqces a<strong>da</strong>miani, roca igi, dRiur sazrunavs moSorebuli <strong>da</strong>svenebasa <strong>da</strong>mxiarulobas aris mowadinebuli. qarTveli feo<strong>da</strong>lebi Tavisufal drossaxva<strong>da</strong>sxva TamaSobaSi (asparezoba, tanTvarjiSoba, anu fundruki, _ sabasterminologiiT, _ ,,mRera” anu ,,yumari~) <strong>da</strong> lxinSi atareb<strong>da</strong>. amave jgufsekuTvnis Tavisi xasiaTiT nadiroba... asparezobasa <strong>da</strong> tanTvarjiSobas is didimniSvneloba hqon<strong>da</strong>T, rom isini erTgvar winaswar <strong>samxedro</strong> skolaswarmoadgendnen, sa<strong>da</strong>c imdroindeli meomari (Cveulebrivi feo<strong>da</strong>li)swavlob<strong>da</strong> iaraRis xmarebas..., cxenze jdomas..., sicqvitesa <strong>da</strong> simarjvesmoZraobaSi..., <strong>da</strong> sazogadod sxeuls iviTareb<strong>da</strong>. amitomac apyrobdnen mas aseTyuradRebas. arCilic moiTxovs, rom TiToeulma un<strong>da</strong> icodes: ,,mSvild-isari<strong>da</strong> burTaoba~, Tu ,,burTis srola, `aSfaSaqi, * xelZaliani jiriToba. esTamaSobani cxenze, amxedrebulad, un<strong>da</strong> Sesrulebuliyo SesaferisissicqvitiT.~amgvarad, e. w. `mSveblis zneoba,~ romelic Tavisufali droisracionalurad gamoyenebas gulisxmob<strong>da</strong>, <strong>meomris</strong> wvrTnis Zal<strong>da</strong>utanebel,Tavisufal formad SeZleba miviCnioT <strong>da</strong> <strong>aRzrdis</strong> Tavisebur meTo<strong>da</strong>dCavTvaloT. igive un<strong>da</strong> iTqvas nadirobaze, romelsac garTobisa <strong>da</strong>drostarebis xasiaTi hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong> saukeTeso <strong>samxedro</strong> wvrTnas warmoadgen<strong>da</strong>.mokled, rom CamovayaliboT Sua saukuneebis <strong>saqarTveloSi</strong> mamakacTa<strong>aRzrdis</strong> sistema, Semdeg suraTs miviRebT: mamakacis, <strong>meomris</strong> aRzr<strong>da</strong>semsaxurebo<strong>da</strong> imdroindeli <strong>aRzrdis</strong> aristokratiuli instituti.profesionali <strong>meomris</strong> aRzr<strong>da</strong> iwyebo<strong>da</strong> 5-6 wlis asaki<strong>da</strong>n <strong>da</strong> mimarTuli iyobavSvis rogorc fizikuri, ise gonebrivi ganviTarebisaken, radgan am epoqisqarTveli jariskaci, molaSqre, imdroindeli sazogadoebis moTxovnilebiTun<strong>da</strong> yofiliyo rogorc fizikurad, ise gonebrivad ganviTarebuli,sulierad amaRlebuli, zneobrivad srulyofili. axalgazrdebs wvrTidnenaRmzrdelebi, romelTagan nawils, umetesad <strong>samxedro</strong> mosamsaxureebs,fizikuri aRzr<strong>da</strong>, xolo nawils, ZiriTa<strong>da</strong>d sasuliero pirebs, maTigonebrivi ganviTareba evalebo<strong>da</strong>T.<strong>aRzrdis</strong> procesi 5-6 wli<strong>da</strong>n zrdis <strong>da</strong>srulebamde 16-17 wlamdegrZeldebo<strong>da</strong>, Semdeg, bunebrivia, Wabuk-meomrebs periodulad wvrTna <strong>da</strong>varjiSi sWirdebo<strong>da</strong>T. miTumetes, Tu gaviTvaliswinebT im faqts, romcdilobdnen 21-22 wlis asakamde axlgazr<strong>da</strong> omSi ar waeyvanaT. am varjiSsregularuli xasiaTi hqon<strong>da</strong>. aRniSnul varjiSebsa <strong>da</strong> wvrTnaSigansakuTrebuli adgili nadirobasa <strong>da</strong> asparezobas eTmobo<strong>da</strong>, romlis drosxdebo<strong>da</strong> axalgazr<strong>da</strong> meomarTa Zal-Ronis gamoc<strong>da</strong>c. gansakuTrebiT aRsaniSnaviais faqti, rom sakmaod serizuli wvrTna-varjiSis am saxes Zal<strong>da</strong>utanebeli,drostarebisa <strong>da</strong> garTobis xasiaTi hqon<strong>da</strong>... isic un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom SuasaukuneebSi <strong>saqarTveloSi</strong> <strong>samxedro</strong> saqmiT ZiriTa<strong>da</strong>d aristokratia iyo18


<strong>da</strong>kavebuli. maT qveynis <strong>da</strong>cva evalebo<strong>da</strong>T, amitom aRzr<strong>da</strong>c maT mebrZoladCamoyalibebas iTvaliswineb<strong>da</strong>.<strong>da</strong>bali socialuri wris warmomadgenelTaTvis ki rogorc zemoT vTqviT,aucilebeli iyo Sroma, maT kargad un<strong>da</strong> scodno<strong>da</strong>T sameurneo saqme, radganglexi iyo qveyanaSi ZiriTadi mwarmoebeli; magram aqac iyo garkveulisxvaoba mTisa <strong>da</strong> baris mosaxleobas Soris. saqarTvelos mTaSi mosaxlesazogadoebas mudmivad esaWiroebo<strong>da</strong> Sinauri Tu gareSe mtrisgan Tav<strong>da</strong>cva.gasuli saukunis <strong>da</strong>sawyisamde aq moqmedeb<strong>da</strong> sisxlis aRebis wesi, mTielTacxovrebaSi arc Tu mcire adgili ekava mekobreobas. mekobreoba TareSiT,Tav<strong>da</strong>sxmiT sarCo-sabadeblis mopovebas gulisxmob<strong>da</strong>. mTaSi mekobreobaSemosavlis erT-erTi wyaro iyo <strong>da</strong> XIX saukuneSic ki igi sasaxelodmiaCn<strong>da</strong>T maSin, rodesac barSi mekobreoba <strong>da</strong>naSaulad iTvlebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>sakanonmdeblo Zeglebis mixedviT ukve XI saukuni<strong>da</strong>n ikrZalebo<strong>da</strong>. igive un<strong>da</strong>iTqvas nadirobis Sesaxeb. nadiroba mTaSi, gansxvavebiT barisagan, sarCosmopovebis erT-erT mniSvnelovan wyaros warmoadgen<strong>da</strong>. maSin, rodesacganviTarebuli feo<strong>da</strong>lizmis xanaSi barSi glexs nadirobis ufleba kanoniTCamorTmeuli hqon<strong>da</strong>. es ufleba mxolod batons ekuTvno<strong>da</strong>. es ki imasniSnavs, rom mTisa <strong>da</strong> baris mosaxleoba sxva<strong>da</strong>sxva wesiT cxovrob<strong>da</strong>. eswesebi ganapirobeb<strong>da</strong> imas, rom mTaSi mamakacebi meurneobsac eweodnen <strong>da</strong>amasTan erTad, sakmaod maRali donis, SeiZleba iTqvas profesionali meomrebiiyvnen. saqarTvelos baris regionebis <strong>da</strong>bal socialur fenaSi, Suasaukuneebi<strong>da</strong>n moyolebuli, glexis mTavar saqmianobas agraruli meurneobawarmoadgen<strong>da</strong>. rogorc vTqviT, mas brZola mxolod ukiduresi gasaWirisdros uxdebo<strong>da</strong>. baris glexoba nadirobasac naklebad misdev<strong>da</strong>, aq arcsisxlis aRebis tradicia iyo imdenad gavrcelebuli <strong>da</strong> mekobrobacikrZalebo<strong>da</strong>. zemoT ukve vTqviT, rom qarTveli glexebisgan saqarTvelossamefo kari ZiriTa<strong>da</strong>d sameurneo saqmianobas moiTxov<strong>da</strong> <strong>da</strong> mas profesionalmebrZolTa aRzr<strong>da</strong>s ar avaleb<strong>da</strong>. ufro metic, ganviTarebuli feo<strong>da</strong>lizmisxanaSi, glexs iaraRis tareba <strong>da</strong> nadiroba ekrZalebo<strong>da</strong>, magram isic un<strong>da</strong>aRiniSnos, rom qarTvelTa laSqari glexobis wri<strong>da</strong>n metnaklebad maincivsebo<strong>da</strong>, am SemTxvevaSi isini profesiul <strong>samxedro</strong> ganaTlebas umetesaddidgvarovanTa karze iRebdnen.amgvarad, Sua saukuneebSi, saqarTvelos barSi <strong>da</strong>bali socialuri fenisganprofesional meomarTa aRzr<strong>da</strong>s arc misi cxovrebis wesi <strong>da</strong> arc saqarTvelosoficiozi moiTxov<strong>da</strong>, magram <strong>samxedro</strong> saqmeSi saqarTvelos glexoba maincgaTviTcnobierebuli iyo <strong>da</strong> barSi <strong>aRzrdis</strong> tradiciul sistemaSi fizikurmomzadebas, <strong>samxedro</strong> wvrTnas mainc garkveuli adgili eWira.<strong>aRzrdis</strong> socialur Taviseburebebze miuTiTebs samegreloSi<strong>da</strong><strong>da</strong>sturebuli erTi tradicia, romelic s. makalaTias aqvs aRwerili:samegreloSi axal<strong>da</strong>badebul vaJs xels moakidebinebdnen Toxze, saxnisze annajaxze, _ kargi muSa gamovao, Tavadebi <strong>da</strong> aznaurebi ki bavSvs xelSimiscemdnen Tofs an xmals, cxenis aRvirs, kargi mxe<strong>da</strong>ri <strong>da</strong> meomari gamovao.19


ogorc vTqviT, saqarTvelos mTianeTSi mamakacebi <strong>samxedro</strong> saqmesprofesiul doneze flobdnen, rac, upirveles yovlisa, mTis mosaxleobiscxovrebis wesiT iyo ganpirobebuli, romelic mamakacs garkveulmoTxovnilebebs uyeneb<strong>da</strong>.rogori un<strong>da</strong> yofiliyo mTielTa SexedulebiT mamakaci? ras moiTxov<strong>da</strong>misgan mTis sazogadoeba. am mimarTebiT sainteresoa saqarTvelos mTianeTiserT-erT yvelaze ufro tradiciul kuTxeSi _ xevsureTSi, gasuli saukunisSua xanebamde SemorCenili tradicia, romelsac adgilobrivi mosaxleoba`<strong>da</strong>Cvenebis~, `iaraRSi Casmis~ wess uwodebs. es wesi aseTi yofila:`gaSlidnen far<strong>da</strong>gs <strong>da</strong> mis garSemo <strong>da</strong>awyobdnen Tofs, xanjals, purs. yvelsa<strong>da</strong> fandurs. SuaSi Casvamdnen bavSvs, romelsac fexic ki ar hqon<strong>da</strong> adgmuli.bavSvi pirvelad romel sagansac waavleb<strong>da</strong> xels, ityodnen, im sagnismoyvaruli iqnebao; Tu Tofs waavleb<strong>da</strong> xels, _ monadire <strong>da</strong> amave dros,,urjulos~ (qistebis) mxocveli gamovao; Tu xanjals an xmals waavleb<strong>da</strong>, _Sinauri mtris magrad <strong>da</strong>mxvedri, moCxubari <strong>da</strong> guladi iqnebao, Sinaurimteri mas ver <strong>da</strong>Cagravso; Tu fandurs waavleb<strong>da</strong> xels, _ momRerali <strong>da</strong>mxiaruli, Tavis sicocxleSi `mauwyeni~, meSaire <strong>da</strong> moTamaSe iqnebao; Tupurs, _ Zalian mdi<strong>da</strong>ri <strong>da</strong> kargi maspinZeli, stumris moyvaruli, kargimomuSave <strong>da</strong> SromaSi <strong>da</strong>uRalavi iqnebao; Tu yvels, _ mas bevri Zroxaeyoloba <strong>da</strong> bevri erbo-yveli eqnebao.~ ra Tqma un<strong>da</strong>, Znelia imis mtkiceba,ramdenad vlindeba am xerxiT bavSvis midrekileba <strong>da</strong> unari, magram erTi ramki cxadia, rom bavSvis irgvliv <strong>da</strong>debuli sagnebi cxovrebis im sferoebissimboloebi iyo, romlis gareSe xevsuris arseboba ar SeiZlebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>romlisTvisac xevsuri vaJi aucileblad un<strong>da</strong> momzadebuliyo. Tofi _monadireobisa <strong>da</strong> gareSe mterTan brZolis, xanjali _ Sinauri mtrismogeriebis, puri _ miwaTmoqmedebisa <strong>da</strong> stumarmaspinZlobis, yveli _mesaqonleobis, fanduri ki ara mxolod ,,mxiarulebisa~ <strong>da</strong> ,,mauwyenlobis~,aramed a<strong>da</strong>mianis sulieri, inteleqtualuri ganviTarebis simbolod migvaCnia.aqe<strong>da</strong>n naTlad Cans, rom xevsuri erTdroulad meomaric un<strong>da</strong> yofiliyo <strong>da</strong>meurnec, radgan is movale iyo ezruna ojaxis rCenasa <strong>da</strong> ara marto ojaxis,aramed mTeli sazogadoebis <strong>da</strong>cvaze Sinauri <strong>da</strong> gareSe mtrisagan. amasTanerTad, is un<strong>da</strong> yofiliyo gonebrivad ganviTarebuli, <strong>da</strong>uflebulitradiciul codnas. zemomoyvanili<strong>da</strong>n kargad Cans, Tu ra moTxovnilebebsuyeneb<strong>da</strong> mTis sazogadoeba mamakacs. imavdroulad mas CamoyalibebuliHhqon<strong>da</strong>idealuri mamakacis xati, gmiris ideali, romelic e. w. ,,kai ymis~ saxeSiaasaxuli. es sakiTxi fSauri poeziis magaliTze ganixila vaJa-fSavelam <strong>da</strong>aRniSna, rom idealuri gmiri ,,soflis msxverplia~, igi Tavis TavisTvis ,,arcocxlobs <strong>da</strong> imdens ar akeTebs, ramdensac TemisTvis, magram amsamsaxurisTvis saxelis meti araferi hrCeba~... amave dros mTieli vaJkaci,un<strong>da</strong> yofiliyo fizikurad Zlieri:,,vaJkacsa guli rkinisa,abjarni Tun<strong>da</strong> xisani,20


Tvalni qorebul mxedvavni,zed muxni Savardnisani,~magram ara mxolod fizikur siZlieres moiTxov<strong>da</strong> sazogadoeba ,,kai ymisagan~,aramed, upirveles yovlisa, samSoblosaTvis Tav<strong>da</strong>debas:,,kai yma laSqars mokvdebissworebis mjobinobasa,cu<strong>da</strong>i-boslis yoresa,qalebis loginobasa.~aseTia idealuri mamakacis xati saqarTvelos mTianeTSi. mas, pirvel rigSi,mtris mogeriebisTvis mudmivi mzadyofna moeTxovebo<strong>da</strong>. swored amitom, mtrisSemosevebis dros saqarTvelos mefe yovelTvis mTielebs mimarTav<strong>da</strong>:`u<strong>Zvel</strong>esi xani<strong>da</strong>n moyolebuli mTielTa laSqari saqarTvelos samefo karserTgulad emsaxurebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> ara erTxel gamouCenia Tavi samSoblos <strong>da</strong>sacavadbrZolaSi. cnobili berZeni geografi <strong>da</strong> istorikosi straboni mogviTxrobs:`mamac <strong>da</strong> Zlier svanebze, romelTac saomrad mravalricxovani laSqrisgamoyvana SeeZloT...~ aqve motanilia cnobebi mTieli mebrZoli iberebisSesaxeb, romleTac aseve omianobis dros ,,mravali aTasi~ <strong>meomris</strong> gamoyvanaSeeZloT.mTaSi laSqroba tradiciuli yofis erT-erTi ZiriTadi Semadgeneli nawiliiyo. Tavad mTieli, mTielTa yofa-cxovrebis kargi mcodne, ganaTlebiTiuristi niko xizanaSvili gasuli saukunis <strong>da</strong>sawyisSi wer<strong>da</strong>: `fSavSilaSqroba Cveulebrivs xelobas Seadgen<strong>da</strong>. rogorc sxva Cvens mTiulebs, isefSavlebsac mteri ar akl<strong>da</strong>. mteriLlaSqrav<strong>da</strong> fSavs <strong>da</strong> es laSqrav<strong>da</strong> Tavismters.~svani molaSqreebi mTeli Sua saukuneebis manZilze <strong>da</strong> SemdegacTavgamodebiT ibrZodnen saqarTvelos laSqarSi mtrisgan Tav<strong>da</strong>sacavad.xazgasasmelia erTi garemoeba, Tu mezoblad mcxovreb saqarTvelosmTianeTis sxva<strong>da</strong>sxva kuTxis mosaxleobas xSirad uxdebo<strong>da</strong> erTmaneTTanSuRli <strong>da</strong> qiSpi, roca saqarTvelos sWirdebo<strong>da</strong>, isini yovelgvar SuRlsa <strong>da</strong>qiSps iviwyebdnen <strong>da</strong> erT muStad Sekruli ibrZodnen mamulisaTvis. amismagaliTad baxtrionis brZolac ikmareb<strong>da</strong>. rogorc cnobilia, baxtrioniscixis aRebis dros saqarTvelos jars didi <strong>da</strong>xmareba gauwia TuS-fSavxevsurebisgaerTianebulma laSqarma. ,,TuS-fSav-xevsurebis laSqari SeuerT<strong>da</strong>zaal erisTavis mxedrobas <strong>da</strong> 1659 wels maT baxtrioni aiRes, xolo<strong>da</strong>marcxebuli selim-xani gaiqca. isic un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom ara marto<strong>saqarTveloSi</strong>, aramed saerTod mTian mxareebSi mesaqonleobasTan,monadireobasa <strong>da</strong> mTis mkacr bunebasTan <strong>da</strong>kavSirebuli yoveldRiuri xifaTi,mezobelL TemebTan SuRli ganapirobeb<strong>da</strong> mTiel molaSqreTa profesionalizms.swored amitom, Sua saukuneebSi <strong>da</strong>savleT evropaSi meomarTa ZiriTadkontigents mTielebi Seadgendnen. swored amitom, qarTvel didgvarovnebsomianobis dros mTielTa laSqris imedi hqon<strong>da</strong>T.21


mTielTa, kerZod ki, xevsurebis laSqris struqturis Sesaxeb. cnobebsgvawvdis eTnologi vera bar<strong>da</strong>veliZe: `<strong>samxedro</strong> operaciebis dros xevsurebisumciresi <strong>da</strong> mcire Temebis mamrovanni erTiandebodnen <strong>da</strong> saxevo <strong>da</strong>saxevTaSoriso razmebs adgendnen, romlebsac TavTavisi droSebi hqon<strong>da</strong>T.xolo, sruliad xevsureTis laSqari (saRmrTo gu<strong>da</strong>nis jvaris almis(jvaris) winamZRolobiT) e. w. sadroSoebisagan dgebo<strong>da</strong>, romlebSiac saxevo<strong>da</strong> saxevTaSoriso razmebi iyo gaerTianebuli. xevsurebis arc erTi <strong>samxedro</strong>operacia orakulis * gareSe ar tardebo<strong>da</strong>~. mTieli, xevsuri molaSqreebis<strong>aRzrdis</strong> Sesaxeb vera bar<strong>da</strong>veliZe wers: `xSir laSqrobaTa <strong>da</strong> ZlierganviTarebuli sisxlis SurisZiebis gamo xevsuri meTeme mu<strong>da</strong>m SeiaraRebuliiyo. xevsuri siyrmi<strong>da</strong>nve swavlob<strong>da</strong> <strong>samxedro</strong> xelovnebas <strong>da</strong> sagangebodwnelisgan mownuli saymawvilo farebiTa <strong>da</strong> xis <strong>da</strong>SnebiT varjiSob<strong>da</strong>. SinauriwvrTnis gar<strong>da</strong>, romelic bunebrivia, oficialur xasiaTs ar atareb<strong>da</strong>,xevsurebsa <strong>da</strong> sxva qarTveli Temebis sajvaro <strong>da</strong> saxato dReobaTa wliuriciklis kalen<strong>da</strong>rSi Sedio<strong>da</strong> garkveuli rigis dReobebi, romlis drosac 8-12wlis bavSvebi (biWebi), Wabukebi <strong>da</strong> Suaxans miRweuli mamakacebi jvaris anuxatis mTavari msaxuris uSualo xelmZRvanelobiT awyobdnen distanciazesirbils droSebiT an udroSod, siSoreze qvis srolas, simaRleebi<strong>da</strong>nga<strong>da</strong>xtomas, cocxali frinvelebisTvis Tavis wawyvetas, mterze <strong>da</strong>cemis,xelCarTuli brZolisa <strong>da</strong> mtris <strong>da</strong>tyvevebis inscenirebas. doRs <strong>da</strong> sxvamisTanaT, rac Tav<strong>da</strong>pirvelad ueWvelia, miznad isaxav<strong>da</strong> meTemeTa momzadebassaomari mzadyofnisaTvis <strong>da</strong> <strong>samxedro</strong> laSqrobisaTvis~.saerTod vaJebis aRzr<strong>da</strong>s xevsureTSi met yuradRebas uTmobdnen. imisTvis,rom momavali cxovrebisTvis momzadebuliyo, Tavisuflad <strong>da</strong> Tamamadzrdidnen. akaJebdnen, fizikurad Zlieri, rom gamosuliyo. alersiT aranebivrebdnen. vaJis aRzr<strong>da</strong>ze mama zrunav<strong>da</strong>. gasuli saukunis 30-ian wlebSi,giorgi TedoraZe, profesiiT eqimi, romelic xuTi weli muSaob<strong>da</strong> fSavxevsureTSi,xevsurul <strong>aRzrdis</strong> tradiciebze wer<strong>da</strong>: `mama movale iyo SviliaRezar<strong>da</strong> xevsuruli mkacri wesebis mixedviT. vaJebs wvrTnidnen xmlisxmarebaSi, mxedrobaSi, muSaobaSi, uambobdnen gmirebis Tavga<strong>da</strong>savalshgeSavdnen gareSe mterze, aswavlidnen xevsurul zne-Cveulebebs, TavianTeburraindobas, meurneobas.~mamebTan erTad, vaJis aRzr<strong>da</strong>ze saqarTvelos mTianeTSi mTeli Temi _sazogadoeba monawileob<strong>da</strong>. gamoTqmulia azri, rom mTiel bavSvTa aRzr<strong>da</strong>ojaxTan erTad, sazogadoebis movaleobac iyo <strong>da</strong> mas Temis uxucesebiaxorcielebdnen. xalxuri sportis mkvlevari v. elaSvili mTielTa <strong>aRzrdis</strong>sistemas ramdenime etapad warmogvidgens. 4-5 wlamde bavSvis aRmzrdeli iyode<strong>da</strong>, Semdeg bavSvis aRzr<strong>da</strong>s xels hkideb<strong>da</strong> mama, romelic bavSvis asakisgaTvaliswinebiT, mas SromiT Cvevebs umuSaveb<strong>da</strong>. <strong>da</strong>vumatebdi, rom sabrZoloelementebsac aswavli<strong>da</strong> (n. m.). Semdeg ufro rTul moqmedebebze ga<strong>da</strong>dio<strong>da</strong>sxva<strong>da</strong>sxva bunebriv pirobebSi. moZrav TamaSebTan erTad, aswavli<strong>da</strong> ara martomoqmedebis, aramed qcevis `sibrZnesac~. mozardebis aaRzr<strong>da</strong>Si ki ukve Temi,22


Temis uxucesebi ereodnen. v. elaSvili savsebiT marTebulad askvnis, rommTielTa <strong>aRzrdis</strong> sistemaSi gansakuTrebiT mniSvnelovani iyo magaliTisroli. ufrosi Taoba, maTi qceva iyo u<strong>da</strong>vo magaliTi axalgazrdobisaTvis,radgan mTeli maTi cxovreba mimdinareob<strong>da</strong> maT Tvalwin <strong>da</strong> maTimzrunvelobis qveS. isini iyvnen axalgazrdobisaTvis mamacobisa <strong>da</strong> sibrZnisetalonebi. maT baZavdnen Sromasa <strong>da</strong> brZolaSi. Tems sjero<strong>da</strong>, rom ufrosebismagaliTze aRzrdili Taoba ganuxrelad Seasruleb<strong>da</strong> a<strong>da</strong>Tebs <strong>da</strong> zneobis<strong>da</strong>dgenil wesebs <strong>da</strong>icav<strong>da</strong>.xevsurebi cdilobdnen gamoemuSavebinaT vaJSi simtkicisa <strong>da</strong> gamZleobisunari, gaezar<strong>da</strong>T igi guladi <strong>da</strong> mamaci. 13 wlis xevsurs iSviaTad, magrammainc SeeZlo seriozul SetakebaSi monawileobis miReba soflis sazRvrebisgamo gamowveuli arxotivnebsa <strong>da</strong> qistebis erT-erTi Setakebis dros, qistebsmoupovebiaT gamarjveba, magram Setakebis mTavari monawile gaga baliauriverafriT gautexiaT. gagas soflisTvis SemouTvlia: `visac gasrolis Taviaqvs, 12 wlis zeviT vinc aris Tavis Tofianad yvelani wamovidneno~.marTlac, <strong>da</strong>Zrula mTeli xalxi, 12 wlis biWebis CaTvliT, <strong>da</strong> brZolisbedic xevsurebis sasargeblod ga<strong>da</strong>wyvetila.,,xevsureTSi ymawvilebs garkveul asakSi, ukve 4-5 wli<strong>da</strong>n aZlevdnensavarjiSo iaraRs: xis xmlebs, xisganve <strong>da</strong>wnul farebsa <strong>da</strong> mSvild-isrebsumTavresad primitiuli formisas.savarjiSo iaraRebiT axalgazrdoba eCveo<strong>da</strong> iaraRis wesier xmarebas.gansakuTrebiT gulmodginebiT swavlobdnen isris mizanSi tyorcanas.iwrTobodnen <strong>da</strong> emzadebodnen imisaTvis, raTa saxelovani molaSqrenigamx<strong>da</strong>riyvnen.~niko xizanaSvili gasuli saukunis <strong>da</strong>sawyisSi wer<strong>da</strong>: `isris srolabavSvebma marjved ician, radgan maTi savarjiSo iaraRi mSvild-isaria~, magrammxolod fizikur wrTobas ar iTvaliswineb<strong>da</strong> mTielTa <strong>aRzrdis</strong> sistema.mamebi valdebulebi iyvnen Svilebi karg meurneebad gaezar<strong>da</strong>T, gonebrivadganeviTarebinaT <strong>da</strong> rac mTavaria, maTSi Rirsebis grZnoba gamoemuSavebinaT.swored amitom, mamebi vaJebs didebis wreSi zrdidnen, aCvevdnen saubars,aswavlidnen a<strong>da</strong>T-wesebs, patara xevsurs pativiscemiT epyrobodnen, fexzewamodgomiT <strong>da</strong> xelis CamorTmeviT moikiTxavdnen, Sromasac Tavi<strong>da</strong>nveaCvevdnen. ori-sami wlisas ojaxSi ukve <strong>da</strong>valebebs aZlevdnen. sergi makalaTiawers: ,,bavSvis aRzr<strong>da</strong>ze, gansakuTrebiT vaJebze, ufro mama zrunavs, radganac,xevsuris gagebiT, Svili mamas ekuTvnis, amitom pataraobi<strong>da</strong>n Svilebi mamasufro etrfian <strong>da</strong> masTan wvebian. vaJebs ufro yuradRebiT zrdian <strong>da</strong> kargadkvebaven, raTa magari <strong>da</strong> guladi vaJkaci gamovides <strong>da</strong> amasTanave xevsurulirjulisa <strong>da</strong> a<strong>da</strong>Tebis kargi mcodne <strong>da</strong> aRmsrulebeli. vaJebs xevsureTSipataraobi<strong>da</strong>nve avarjiSeben farikaobaSi <strong>da</strong> mSvild-isrobaSi <strong>da</strong> amgvarad,xevsurebi bavSvobi<strong>da</strong>nve emzadebian SuRlisa <strong>da</strong> keWnaobisTvis. *xevsureTSi vaJebs pataraobi<strong>da</strong>nve xanjlebs hkidebdnen <strong>da</strong> 10-12 wlisymawvili iaraRs zogjer Tavisuflad xmarob<strong>da</strong>. vaJebs Tavi<strong>da</strong>nve unergavdnen23


xevsurul gorozobas, simkacres <strong>da</strong> gamZleobas. mamebi vaJebs didebis wreSizrdidnen, aCvevdnen a<strong>da</strong>T-wesebs. bavSvebi yovelTvis eswrebodnensazogadoebriv Tavyrilobebs, vaJebi 4-5 wlis asaki<strong>da</strong>n adgilobriv religiurdResaswaulebSi monawileobasac ki iRebdnen. arxotSi sulTakrefisdResaswaulis dros imarTebo<strong>da</strong> xevsuri biWebis Sejibri mSvildosnobaSi,rasac ufrosi Taoba sruli seriozulobiT ekidebo<strong>da</strong>. mTieli molaSqregawvrTnili un<strong>da</strong> yofiliyo sxva<strong>da</strong>sxva saxis iaraRis xmarebaSi,... mas Semdegrac <strong>saqarTveloSi</strong> Tofi Semovi<strong>da</strong>, axalgazrdebs Tofis srolaSicwvrTnidnen, magram bavSvs Tofs, ra Tqma un<strong>da</strong>, aravin aZlev<strong>da</strong>. maT saTamaSoTofebs uTlidnen xisgan. Semdeg ki roca wamoizrdebo<strong>da</strong>, mama mizanSisrolasac aswavli<strong>da</strong>. amgvarad, xevsuri vaJi bavSvobi<strong>da</strong>nve swavlob<strong>da</strong>mSvild-isris moxmarebas, romelsac ukve didi xania Tavisi sabrZolo Tusamonadireo funqcia <strong>da</strong>karguli hqon<strong>da</strong>, magram mainc mTel <strong>saqarTveloSi</strong>iTvlebo<strong>da</strong>, rom biWs isris srola aucileblad un<strong>da</strong> scodno<strong>da</strong>.. rac masmxedvelobas unviTareb<strong>da</strong>, mizanSi srolaSi aostateb<strong>da</strong>. aseve <strong>da</strong>xelovnebuliun<strong>da</strong> yofiliyo e. w. ,,frangulis~ anu xmlis xmarebaSi, romelsac hqo<strong>da</strong> xistari <strong>da</strong> va<strong>da</strong>, xmlis qarqaSi saltiT iyo Sekruli <strong>da</strong> wverze buni * ekeTa.,,franguli~ xevsuruli tradiciuli kostiumis erTi mTavari atributi iyo,qamar-xanjalsa <strong>da</strong> farTan erTad. xevsurebi amasTanave atarebdnen TiTzewamosacmev iaraRebs: Rajias adgilobrivad gakeTebul rkinis <strong>da</strong>kbiluliaraRs <strong>da</strong> saTiTes samad <strong>da</strong>xveul TiTbris beWeds... xevsuruli fari rkinisiyo <strong>da</strong> masac adgilobrivi ostatebi We<strong>da</strong>vdnen. uwin xevsurebi jaWvisperangsa <strong>da</strong> CaCqansac atarebdnen <strong>da</strong> maT tarebas biWs bavSvibi<strong>da</strong>nveaCvevdnen.~naTelia, rom xevsuri mamakaci hamoniulad izrdebo<strong>da</strong>. igi iyo meomradgawvrTnili imisTvis, rom mu<strong>da</strong>m mzad yofiliyo <strong>da</strong>ecva Tavisi ojaxi, kuTxe<strong>da</strong> qveyana Sinauri Tu gareSe mtrisagan. bavSvobi<strong>da</strong>nve eCveo<strong>da</strong> Sromas, raTamzad yofiliyo ojaxis sarCenad. imavdroulad yoveli xevsuri kargadflob<strong>da</strong> codnas, romelic xevsureTSi saukuneebis manZilze iyo <strong>da</strong>grovili.warsulis istoriebs, winaparTa gmirul Tavga<strong>da</strong>savlebs, rac xevsurulan<strong>da</strong>zebSi iyo asaxuli, xevsuri vaJi TiTqmis YyoveldRiurad ismen<strong>da</strong> ojaxSi,sazogadoebriv Tavyrilobebsa Tu religiur dResaswaulebze. xevsureTismkvidris aleqsi oCiauris gadmocemiT, zogan magaliTad, arxotis TemSisofel axielSi axali wlis (welwadis) ciklis erT-erT dResaswaulze(ukanaSuadRe) soflis jarze * gar<strong>da</strong> sagmiro leqsebis, sagmiro <strong>Zvel</strong>eburkiloze mRerisa, sxva ram `mxiaruloba ar SeiZlebo<strong>da</strong>.~ es <strong>tradiciebi</strong> xevsuraxalgazr<strong>da</strong>s Tavisi kuTxis tradiciul kulturas, winaparTa gamocdilebas,gmirul warsuls aziareb<strong>da</strong>, maT pativiscemas unergav<strong>da</strong>, patriotuligrZnobiT aRavseb<strong>da</strong>, rac fizikur wrTobasTan erTad, mas, rogorcsamSoblos siyvaruliT aRvsil, TavganwirvisTvis mzadmyof profesionalmolaSqred ayalibeb<strong>da</strong>.24


aseTi <strong>aRzrdis</strong> Sedegi iyo, albaT, rom xevsuri: ,,jansaRia <strong>da</strong> magari.amasTanave, is amtania <strong>da</strong> gamrje. saSualo tanisaa, mxarbeWiani <strong>da</strong> kunTmagari...qcevaSi dinjia, moqmedebaSi mardi. guladoba <strong>da</strong> gambe<strong>da</strong>oba xevsurs ar aklia<strong>da</strong> Tavisi pirovnebis <strong>da</strong>sacavad Tavganwirvamde midis. gulzviadi <strong>da</strong>Tavmoyvare xevsuri zneobriv Seuracxyofas ver itans <strong>da</strong> TviTmkvlelobasacsCadis. ucxosTan xevsuri amayia, mas xevsurobiT Tavi moaqvs, ucxouri armoswons <strong>da</strong> mas arc baZavs. amasTanave xevsuri frTxilia <strong>da</strong> iWviani. isa<strong>da</strong>mians Znelad <strong>da</strong>endoba, magram <strong>da</strong>ndobils, xevsuri samaremde Cahyveba <strong>da</strong> aruRalatebs.~vaJis <strong>aRzrdis</strong> msgavsi <strong>tradiciebi</strong>a <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebuli saqarTvelos mTianeTissxva kuTxeebSic.svaneTSi odiTgan misdevdnen erT originalur wess: bavSvi fexs romaidgam<strong>da</strong> <strong>da</strong> laparaks <strong>da</strong>iwyeb<strong>da</strong>, keris fiqalze misi kveric gamocxvebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>am periodi<strong>da</strong>n masac <strong>da</strong>awyebinebdnen Sroma-saqmianobas, ra Tqma un<strong>da</strong>,gaTvaliswinebuli iyo misi SesaZleblobani, Zal-Rone, Tav<strong>da</strong>pirvelad iol<strong>da</strong>valebebs aZlevdnen, asakis momatebasTan erTad izrdebo<strong>da</strong> misTvisgamomcxvari, misi wili puris zomac, im angariSiT, rom mas Zal-Roneematebo<strong>da</strong>, amasTan erTad, misi <strong>da</strong>saqmebac ojaxSi ufro intensiuri xdebo<strong>da</strong>.amgvarad, Sinaur saqmes svani Tan<strong>da</strong>Tan eCveo<strong>da</strong>, amave dros xdebo<strong>da</strong> misi<strong>samxedro</strong> momzadeba. pirvel rigSi wvrTnidnen mSvildosnobaSi. sami wli<strong>da</strong>nsaTamaSo mSvilds ukeTebdnen, Semdeg sxva iaraRsac aCvevdnen. aqac iseve,rogorc xevsureTSi, 12-13 wlis biWi TiTqmis yvela <strong>samxedro</strong> iaraRs kargadxmarob<strong>da</strong>.<strong>aRzrdis</strong> msgavsi <strong>tradiciebi</strong> <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebulia samegreloSi. sainteresocnobebs, bavSvebis <strong>samxedro</strong> momzadebis Sesaxeb, gvawvdis arqanjelolamberti, romelic XVII saukuneSi iyo <strong>saqarTveloSi</strong>. ,,megrelebi, wersigi, rogorc qveynierebis <strong>da</strong>narCeni erni Cveulni arian omsa, imdenad Cveulni,rom mSoblebs sul patarebi <strong>da</strong>hyavT laSqarSi <strong>da</strong> ar arideben im gaWirvebas,romelic iq un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>xdeT. bavSvebi ise atareben iaraRs, ukaviaT xelSi fari<strong>da</strong> xmaroben mSvildsa, TiTqos <strong>da</strong>badebi<strong>da</strong>n SeCveulni iyvnen brZolas. yvelaniise gulmodgined ekidebian am xelobas, rom mu<strong>da</strong>m mzad aqvT yovelive, racsaWiroa laSqrobis dros.~igives wers frangi mogzauri Jan Sardeni, romlis cnobebi aseve XVII s-ssaqarTvelos exeba: ,,megrelebis iaraRia: Subi, mSvild-isari, mouxreli sworixmali, kombali, Ffari; cecxlsasrol iaraRs cotani Tu xmaroben. isinikargi meomrebi <strong>da</strong> kargi mxedrebi arian. Zalian <strong>da</strong>xelovnebulni arian SubisxmarebaSi. mSvild-isris srolas oTxi wli<strong>da</strong>n aswavlian bavSvebs, romlebicise kargad euflebian mas, rom gafrenil patara Citsac ki axvedreben isars.~Sardeni wers samegrelos laSqris Sesaxebac. misi monacemebis mixedviT,,,mTel samegreloSi mxolod oTxi aTasi meomaria, romlebic faqtiuradTiTqmis mxolod mxedrebi arian. am kavaleriasTan erTad mxolod samaskacianiqveiTi jari hyavT. meomrebi ar arian gaerTianebulni <strong>samxedro</strong> SenaerTebsa <strong>da</strong>25


azmebSi TiToeul mebatonesa Tu aznaurs Tavisi xalxi brZolaSi gamohyavsyovelgvari wesebis, wyobisa <strong>da</strong> oficrebis gareSe <strong>da</strong> isini mu<strong>da</strong>m Tan axlavenmaT, rogorc ukan <strong>da</strong>xevisas, ise mterze Tav<strong>da</strong>sxmis dros~.<strong>aRzrdis</strong> sistemaSi, rogorc vTqviT, gansakuTrebuli adgili eWiranadirobas, sportul Sejibrebebsa <strong>da</strong> TamaSebs, romlebic popularobiTsargeblobdnen didgvarovanTa Soris. fizikuri ganviTarebisaTvis saukeTesoiyo koleqtiuri sportuli TamaSobani. sportuli Sejibrebebi, romelSicyovelTvis monawileob<strong>da</strong> glexoba, arc Tu iSviaTad didgvarovnebTan erTad.magaliTad guriaSi, farTod gavrcelebul leloburTSi, uwin, TavadebTan:erisTavebTan, gugunavebTan, gurielebiTan, nakaSiZeebTan... erTad, glexebicejibrebodnen erTmaneTs.<strong>saqarTveloSi</strong> xSirad imarTebo<strong>da</strong> doRi. mTaSi ZiriTa<strong>da</strong>d religiuridResaswaulebis dros, barSi ki xan<strong>da</strong>xan specialurad <strong>da</strong>Tqmul dReebSic.cnobili qarTveli eTnologis g. Citaias sityvebiT: ,,im qarTul sportulTamaSobaTa Soris, romelTa ZiriTad <strong>da</strong>niSnulebas <strong>samxedro</strong> fizikuri<strong>aRzrdis</strong> uzrunvelyofa warmoadgen<strong>da</strong>, cxenosnobas gansakuTrebuli adgilieWira.sportuli Sejibrebebi <strong>da</strong> TamaSebi, rogorc vTqviT, religiuri <strong>da</strong> sxvasaxis dResaswaulebis dros imarTebo<strong>da</strong>. aseve micvalebulis mosagonardReebSi. am dReebs Soris aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi yvelazemniSvnelovani iyo wlisTavi, romlis drosac tardebo<strong>da</strong> doRi. doRSimonawileobis miReba SeeZlo micvalebulis soflis yvela mamakacs,Wirisuflis naTesavebs, sxva soflebi<strong>da</strong>nac. sadoRe cxenebs TuSebi winaswarwvrTnidnen.doRis adgili <strong>da</strong> manZili sofelSi gansazRvruli iyo. mebairaRe aiReb<strong>da</strong>niSanze <strong>da</strong>sasvenebel bairaRs, cxens gaaWeneb<strong>da</strong> <strong>da</strong> bairaRs winaswar<strong>da</strong>niSnul adgilze Casvam<strong>da</strong>. cxenosnebi erT adgilze Sejgufdebodnensarbevis, sarbielis sazRvarze. maT win <strong>da</strong>dgebo<strong>da</strong> moxuci, romelsac xelSijoxi eWira, niSnis micemamde cxeni rom aravis gaeWenebina. moxucis mierniSnis micemisTanave mxedrebi cxenebs gaaWenebdnen. bairaRTan meTvalyure idga,romelic <strong>da</strong>winaurebul cxenosnebs mosvlis rigis mixedviT nomrebs urigeb<strong>da</strong>.pirvel cxenosans alami ergebo<strong>da</strong>, meores _ sxva saxis ,,prizi~,umeteswilad TuSuri CiTebi, mesames _ win<strong>da</strong> <strong>da</strong> a.S. Semdeg ki imarTebo<strong>da</strong> e.w.Rabaxoba, yabaxoba * . yabaxis nacvlad, aq umeteswilad saniSned purs <strong>da</strong> raimesxva sagans <strong>da</strong>debdnen <strong>da</strong> mizanSi esrodnen, Tu moaratyamdnen, saniSne misiiyo. xevsureTSi ki micvalebulis mosagonari erT-erTi dReobis _sulTakrefis dros imarTebo<strong>da</strong> e. w. Tofis srola. yvela micvalebulispatroni gamoacxob<strong>da</strong> e. w. saTofes. saTofe Txeli <strong>da</strong> farTe puria. zedga<strong>da</strong>akravdnen ubralo farTlis naWers. am saTofeebs gaitandnen Tofissasrolad gansazRvrul manZilze <strong>da</strong> <strong>da</strong>ayenebdnen erTimeoresgan <strong>da</strong>SorebiTTovlze. erT adgilas sofeli iyo Tavmoyrili, Tan Tofebi hqon<strong>da</strong>Tmitanili. kenWisyriT iwyebo<strong>da</strong> srola. vin, romel saTofesac moartyam<strong>da</strong>,26


saTofe puric mas rCebo<strong>da</strong>. Tu sxva raime jildo iqnebo<strong>da</strong> am saTofeze<strong>da</strong>yenebuli, imasac mas miscemen.bavSvebs ki am droisTvis <strong>da</strong>mzadebuli hqon<strong>da</strong>T mSvild-isrebi. mSvildsakeTeben xis totisagan, isars ki eklisagan, romelsac sam fTes (frTas)<strong>da</strong>akraven. fTeebis win isars mSvildis sabmis (Tokis) Casajdomi Wde hqon<strong>da</strong>.boloSi ki rkinis zari. mSvilds cacxvis xis lafanisgan an kanafisgan<strong>da</strong>wnul sabams ukeTeben. samizned bavSvebisTvis e. w. vacis gamocxobaicodnen. es vaci, faqtobrivad, cxvris formis samizne iyo.vacebs <strong>da</strong>dgamdnen TovlSi <strong>da</strong> <strong>da</strong>uwyebdnen Sori manZili<strong>da</strong>n isrebissrolas. romel vacsac moxvdebo<strong>da</strong> isari, is rCebo<strong>da</strong> mas, vinc moartya. TuSemTxveviT ori isari moxvdebo<strong>da</strong> an ramdenime, maSin anawilebdnen vacsac <strong>da</strong>jildosac... sportuli Sejibrebebi tardebo<strong>da</strong> qorwilis drosac. mag.:samegreloSi qorwilis meore dRes scodniaT niSanSi srola. am mizniT<strong>da</strong>dgamdnen yabaxs, xeze miakravdnen grZel joxs, romelze<strong>da</strong>c TefSi iyoCamokidebuli <strong>da</strong> vinc mas niSanSi amoiReb<strong>da</strong> <strong>da</strong> Camoagdeb<strong>da</strong>, mas asaCuqrebdnen.sainteresoa erTi svanuri TamaSi, romelsac `lindSal~ ewodeba. es TamaSiaRwerili aqvs svaneTis mkvidrs, XIX saukunis moRvawes besarion niJaraZes:,,yovel ymawvils 12 wlamdin aqvs xis lekuri (<strong>da</strong>Sna), romelsac igi inaxavswli<strong>da</strong>n wlamde, sanam <strong>da</strong>niSnul xnovanebas ar ga<strong>da</strong>scildeba. naTlisRebismomyols orSabaTs, RamiT, bavSvebi erTis soflisa <strong>da</strong>ikideben am <strong>da</strong>Snebs <strong>da</strong>Tavs moiyrian soflis erTs ukacurs saxlSi. diliT adre adgebian,Camoivlian sofels <strong>da</strong> yovels mosaxlisas midian erTad. saxlSiSesvlisTanave ymawvilebi amoiReben Taviseburs qarqaSisagan <strong>da</strong>Snebs <strong>da</strong>urtyamen sxva<strong>da</strong>sxva avejeulobas ojaxisas, romelic Camokidebulia, _ erTissityviT moqmedeben ise Cqara <strong>da</strong> aRelvebuli, TiTqo ieriSiT ojaxs iRebeno,xSirad ojaxi iZulebulia ZaliT garekos karSi patara ,,meomarni~ Tumcaisic axsovs, rom Cveulebas pativi un<strong>da</strong> scen.~rodesac religiur dResaswaulebze gamarTul sportul Sejibrebebze <strong>da</strong>TamaSebze vlaparakobT, ar SeiZleba ar aRvniSnoT berikaoba-yeenobis Sesaxeb.romelic eTnologma j. ruxaZem Seiswavla. bunebis aRorZinebasa <strong>da</strong> agrarulikultmsaxurebisaTvis gankuTvnili gazafxulis es mravaldRiani dResaswauliTebervalSi saqarTvelos yvela kuTxeSi <strong>da</strong>sturdeba. mas yovelTvis Tanaxl<strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxva saxis sportuli Sejibri <strong>da</strong> TamaSi. gansakuTrebiTsainteresoa, rom am dResaswaulis dros, brZolis omis imitirebuli scenebiimarTebo<strong>da</strong>.gar<strong>da</strong> doRisa <strong>da</strong> yabaxisa, religiur dResaswaulebze sxva saxis sportuliSejibrebebic tardebo<strong>da</strong>. yvelaze xSirad farikaoba, Wi<strong>da</strong>oba... am SejibrebebSibavSvebic monawileobdnen <strong>da</strong> ase xdebo<strong>da</strong> maTi fizikuri wvrTna.eTnologi aleqsi robaqiZe TamaSebis Sesaxeb wers: `<strong>aRzrdis</strong> sistemaSigansakuTrebuli adgili uWiravs TamaSebs. fizikuri <strong>aRzrdis</strong> saSualebaTa imumdidres saganZurSi, romelic xalxis mier aris Seqmnili, ori ZiriTadijgufi SeimCneva _ TamaSobani (,,moZravi~ <strong>da</strong> sportuli) <strong>da</strong> varjiSobani.~27


<strong>aRzrdis</strong> sistemaSi aranaklebi mniSvneloba Hhqon<strong>da</strong> im TamaSebs, romelsacbavSvi yoveldRe Tavis ezoSi, sofelSi, amxanagebTan erTad TamaSob<strong>da</strong>. esTamaSebi, bavSvs rogorc fizikurad, ise gonebrivad anviTareb<strong>da</strong>. swore<strong>da</strong>seTi TamaSebis Sesaxeb wer<strong>da</strong> akaki wereTeli: ,,qarTvelebis odenisxva<strong>da</strong>sxvagvari saTamaSo TiTqmis arcerTs xalxs ara aqvs <strong>da</strong> yovelgvarisaTamaSoc uTuod iseTia, romelic Wkua-gonebasa <strong>da</strong> sxeuls swrvTnis,avarjiSebs~ <strong>da</strong> Semdeg igi erT-erTi xalxuri TamaSis <strong>da</strong>debiT mxareebzelaparakobs: ,,burTaobis dros Tvali, fexi, xeli, Tavi, tani <strong>da</strong> yvelaferiTanasworad eCveva simardes~.aseTi TamaSebi <strong>samxedro</strong> TamaSebad SeiZleba CaiTvalos. maT vaJebisaRzr<strong>da</strong>Si sakmaod didi adgili ekavaT. Mam TamaSebiT biWebi swavlobdnen:cxenosnobas,MmSvildosnobas <strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxva saxis iaraRis xmarebas. es TamaSebimniSvnelovan rols asruleb<strong>da</strong> mamakacis rogorc fizikur ganviTarebaSi, isementalitetis CamoyalibebaSi <strong>da</strong> patriotul aRzr<strong>da</strong>Si.qarTvelma eTnologma nino RoRoberiZem Seiswavla qarTuli xalxurigarToba-TamaSobani <strong>da</strong> moaxdina maTi klasifikacia: gamoyo samonadireo,sayofacxovrebo, gonebis savarjiSo... TamaSebi. aRniSna aseve, rom bavSvebiTamaSs iwyebdnen 5-6 wli<strong>da</strong>n <strong>da</strong> TamaSobdnen 14-15 wlamde. `es TamaSebianviTareb<strong>da</strong> bavSvis fizikur monacemebs, gamoumuSaveb<strong>da</strong> simardes,wonasworobis grZnobas, mTel sxeuls avarjiSeb<strong>da</strong>... bavSvis gonebrivganviTarebas ki emsaxurebo<strong>da</strong> gamocanebi, an<strong>da</strong>zebi, enis gasatexebi, romliTacbavSvs arTobdnen~. sailustraciod moviyvan guriaSi Caweril erT-erTi aseTiTamaSisa aRwerilobas, romelic simardis, wonasworobis, mizanSi srolisunaris D ganviTarebas emsaxurebo<strong>da</strong>. aRweriloba mogvyavs n. RoRoberiZismixedviT: ,,simardis gasaviTarebeli wvrTna iwyebo<strong>da</strong> jer adgilzeSesrulebuli savarjiSoebiT mag.: sirbili garkveul manZilze <strong>da</strong>niSnulsazRvramde, zogjer cal fexze. asakis momatebasTan erTad, matulob<strong>da</strong>gasaqcevi manZilic. iyo tomaraSi Camj<strong>da</strong>ri bavSvis sirbilic <strong>da</strong> sxva.wonasworobis grZnobis gamomuSavebas emsaxurebo<strong>da</strong> xis totze an msxvilTokze siaruli. Tvalsazomis, mizanSi mortymis unaris ganviTarebas kimizanSi qvis srola, rasac ,,qvis <strong>da</strong>yudebas~ uwodebdnen. sxeuls mravalmxrivanviTareb<strong>da</strong> Sejibri xeze asvlaSi an e. w. Wokze cocvaSi, sxeulismravalmxriv ganviTarebasa <strong>da</strong> Ronis gamoc<strong>da</strong>s emsaxurebo<strong>da</strong> xelis ga<strong>da</strong>weva,mZime qvis aweva, Wi<strong>da</strong>oba <strong>da</strong> sxva.swored gurulebis Sesaxeb wers XIX ssaukunis erT-erTi avtori:`gurulebi moqnilebi, cqvitebi, gambe<strong>da</strong>vebi, sazrianebi, gonebamaxvilebi arian.am TvisebaTa Camoyalibebas xeli Seuwyo gurulebisTvis sayvarelmaTamaSebmac~.Cven SevecadeT warmogvedgina <strong>meomris</strong> <strong>aRzrdis</strong> xalxuri <strong>tradiciebi</strong><strong>saqarTveloSi</strong>. sainteresoa, rogor zrunav<strong>da</strong> qarTvel meomrebze, maTjanmrTelobaze saqarTvelos xelisufleba, hqon<strong>da</strong>T Tu ara qarTvelebs<strong>samxedro</strong> <strong>medicina</strong> <strong>da</strong> hyav<strong>da</strong>T Tu ara maT <strong>samxedro</strong> eqimebi. raze<strong>da</strong>c pasuxi28


SeiZleba medicinis istoriis cnobili specialistis lado kotetiSvilissityvebiT gavceT: ,,gabmuli laSqrobisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>usrulebeli brZolisTvismowodebul ers, cxadia, un<strong>da</strong> SeemuSavebina <strong>da</strong>Wrili, <strong>da</strong>kodili <strong>da</strong><strong>da</strong>avadebuli mebrZolis movla-mkurnaloba~.<strong>saqarTveloSi</strong> <strong>samxedro</strong>-savele medicinis Sesaxeb, jerjerobiT mxolodZalian mwiri cnobebia, magram mainc SeiZleba masze garkveuli masalisSegroveba. pirvel rigSi, un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom qirurgiis ganviTarebapir<strong>da</strong>pir kavSirSia <strong>samxedro</strong> <strong>medicina</strong>sTan. <strong>saqarTveloSi</strong> ki, rogorccnobilia, medicinis es <strong>da</strong>rgi <strong>Zvel</strong>Taganve sakmaod maRal doneze idga. aqwarmatebiT keTdebo<strong>da</strong> rTuli qirurgiuli operacia _ trepanacia. *trepanirebuli Tavis qala <strong>saqarTveloSi</strong> Gjer kidev adrebrinjaos samarxSianapovni. trepanaciis praqtika xevsureTis yofam XX saukunis II naxevramdeSemoinaxa, rac uTuod <strong>saqarTveloSi</strong> warmoebuli xSiri omebiTac iyoganpirobebuli.pir<strong>da</strong>piri cnoba <strong>saqarTveloSi</strong> <strong>samxedro</strong> eqimis arsebobis Sesaxeb, XVIIIsaukunis erT-erT sabuTSi ,,morigis laSqrobis ganaCenSia~ <strong>da</strong>culi. essabuTi,Llekianobisgan Sewuxebul erekle meores 1774 wels Seudgenia. sabuTimis mier morige laSqarSi monawile glexobis jarisTvis gankuTvniliga<strong>da</strong>saxadisgan gaTavisuflebas exeba. sabuTis me-8 muxlSi vkiTxulobT:,,RmrTiT, romelic am jars eWireba, yvela gagvirigebia, rom iqneba: aqimi,jara * .~ aq savele-<strong>samxedro</strong> eqimebzea laparaki, romelebic Tan un<strong>da</strong> xlebodnenmorige laSqars. iyvnen Tu ara aseTi eqimebi ufro adreul warsulSi? raTqma un<strong>da</strong> iyvnen. razec upirveles yovlisa, arqeologiuri masalamigvaniSnebs. magaliTad, samTavros samarovanis ganaTxari Zvlovani masala(a.w.V-VIII s.s.), romelic Seiswavla paleopaTologma pavle firfilaSvilma,<strong>da</strong> <strong>da</strong>adgina, rom ramdenime Zvalze basri iaraRiT miyenebuli Wrilobebi,,sworad Catarebuli mkurnalobis Sedegad keTilad gankurnebula~. aseTiZvlebi sxvaganac aris napovni. ar aris gamoricxuli, rom es WrilobebibrZolis velze yofiliyo miyenebuli <strong>da</strong> imdroindeli ,,<strong>samxedro</strong> qirurgis~mier namkurnalebi.XII saukuneSi <strong>samxedro</strong> qirurgis arsebobaze un<strong>da</strong> miuTiTebdes`vefxistyaosnis~ erTi strofi:`erTi mona <strong>da</strong>staqari myva <strong>da</strong> wylulni Seuxvivna,isris pirni amouxvna, <strong>da</strong>kodilni ar atkina...~aq laparakia nuradin-fridonis mona-<strong>da</strong>staqarze, romelmac tarielsWriloba ga<strong>da</strong>uxvia. SeiZleba vigulisxmoT, rom igi Tavis batons brZolisdrosac Tan axl<strong>da</strong> D<strong>da</strong> <strong>samxedro</strong> eqimis funqcias asruleb<strong>da</strong>.<strong>samxedro</strong> <strong>medicina</strong>ze saintereso cnobebs gvawvdis qarTuli samedicinoxelnawerebi, sa<strong>da</strong>c aRwerilia sxva<strong>da</strong>sxva saomari iaraRiT <strong>da</strong>Wrilismkurnalobis meTodebi. XI saukunis xelnawerSi vkiTxulobT: ,,raJams kaci<strong>da</strong>ikodos xlmiTa, isriTa, anu SubiTa anu sxviTa, gasinje, Tu gakveTilierTi Mmtkaveli iyos... foladis nemsiTa un<strong>da</strong> Seukeros...~ an: ,,<strong>da</strong> esec29


iqnebis, rome isris piri mowamluli iyos <strong>da</strong> misi niSani es aris, rome isadgili ausivdes...~ mowamlulpirian isrebs, rogorc cnobilia ZiriTa<strong>da</strong>d,saomari moqmedebebis dros iyenebdnen.es amonaridebi, vfiqrob uTuod <strong>samxedro</strong>-savele medicinis arsebobazemetyvelebs, radgan aq saomari iaraRiT <strong>da</strong>Wrazea laparaki.<strong>samxedro</strong> medicinis arsebobaze migvaniSnebs qarTuli samarTlis zogierTiZeglic, kerZod giorgi brwyinvalis ,,Zeglis <strong>da</strong>deba~, romlis erT-erTimuxli aseTia: ,,...erT omSi erTs kacsa oriv xeli <strong>da</strong>uSavdes, anu ferxni, ginaTualni wauxdes, equsTa asoTagan ori aso <strong>da</strong>uSavdes, sisxlis naxevari<strong>da</strong>eurvos missa gvarsa ze<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>staqarTa wamlis fasi rac gasvlodes~.,,Zeglis <strong>da</strong>deba~, rogorc cnobilia, mTielTaTvis aris <strong>da</strong>werili <strong>da</strong> ammuxlSi, ra Tqma un<strong>da</strong>, Sina omze an sulac SebrZolebazea laparaki, magramigi sainteresoa xevsureTSi <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebuli erTi tradiciis konteqstSi.axali wlis dReobebis ciklis bolo dResaswaulze _ wyalkurTxevas(xan<strong>da</strong>xan sxva dReebSic) xdebo<strong>da</strong> SebrZolebis imitacia. soflisaxalgazrdoba Sehyris laSqars <strong>da</strong> Tavs <strong>da</strong>esxmis jvarionT. * xevsureTismkvidri aleqsi oCiauri wers: `salocavs, rom miuaxlovdebodnen jvarionT<strong>da</strong>uZaxebdnen: ,,aba Tu vaJebi xarT. exla gamavdiT karSi~ <strong>da</strong> <strong>da</strong>uwyeben aTasram saxumaro Zaxils, gamovlen jvarionni <strong>da</strong> gaumeoreben sayvedurs.gamarjvebuli soflis laSqari autexs srolas... aqe<strong>da</strong>n jvarionnic upasuxeben<strong>da</strong> gaimarTeba brZola. gamovlen mindorze <strong>da</strong> xmlebiTac xelCarTulbrZolaSi Caebmebian. ,,waiqceva“ xalxi, eqimebic viTom Tan hyavT <strong>da</strong> uwerenwamlebs <strong>da</strong>Wrilebs: moaqvT sofli<strong>da</strong>n arayi, jvarionT ludi <strong>da</strong> amiT arCenen<strong>da</strong>Wrilebs“.es imitirebuli Setakeba mravalmxriv aris saintereso, pirvel rigSiimitom, rom aq garkveul <strong>samxedro</strong> TamaSobasTan gvaqvs saqme. warmodgeniliabrZolis veli, sa<strong>da</strong>c mimdinareobs brZola. marTalia, brZolas saxumaroxasiaTi aqvs, magram aq garkveuli saxis <strong>samxedro</strong> wvrTasTan gvaqvs saqme.amave dros, igi gvixatavs brZolis velis suraTs, sa<strong>da</strong>c gansakuTrebuliadgili eqimebs ukavia, romlebic <strong>da</strong>Wrilebs uvlian <strong>da</strong> patronoben. un<strong>da</strong>CavTvaloT, rom es savele medicinis tradiciaze metyvelebs.<strong>samxedro</strong> medicinis TvalsazrisiT, metad mniSvnelivania gadmocema guriaSimoRvawe Sinauri eqimebis arobeliZeebis Sesaxeb, romelic apolon wulaZesaqvs motanili Tavis wignSi ,,eTnografiuli guria~. arobeliZeebimotexilobis, <strong>da</strong>Wrilis, naRrZobisa <strong>da</strong> sxva travmebis mkurnalobaSi iyvnen<strong>da</strong>xelovnebulebi. maT guriis TurmaniZeebs uwodebdnen.arobeliZeebi Tavisi gvaris warmoSobas <strong>da</strong> guriaSi <strong>da</strong>saxlebasukavSirebdnen istoriul Tornike erisTavis xanas <strong>da</strong> ambobdnen, rom maTiwinapari iyo arobeliZe, romelic im jaris eqimi-<strong>da</strong>staqari iyo, romelsacTornike sardlob<strong>da</strong>.aris gadmocema, rom TurmaniZeTa saxelovani winaprebi <strong>samxedro</strong> medicinispraqtikasac eweodnen. maTi STamomavalni am saqmianobas, rogorc Cans,30


SemdegSiac ganagrZobdnen. erT-erT maTgans _ beJan qaixosros Ze TurmaniZeski XIX saukuneSi rusul jarSic umuSavia eqimad, raze<strong>da</strong>c mis mier<strong>da</strong>werili werilis Semdegi amonaridi migviTiTebs: ,,Tqven, imperatorisaRmatebulebav, dido kniazo, mixeil nikolozis Zev! Cemi axalgazrdobagavatare SromaSi <strong>da</strong> xelmokleobaSi, viRebdi ra monawileobas omebSi, raTa<strong>da</strong>mecva CemTvis Zvirfasi mSobliuri miwa. azielis saxeliT vemsaxurebodi<strong>da</strong>Wril oficrebsa <strong>da</strong> jariskacebs 1854 wlis 24 ivlisis brZolaSi sofelkiurek<strong>da</strong>rasTan, aseTive funqcia <strong>da</strong>kisrebuli mqon<strong>da</strong> goris sacxenosnoarmiaSi~... zemomoyvanili TurmaniZeTa sagvareulos <strong>samxedro</strong>-samedicinosaqmianobis tradiciulobaze metyvelebs.yovelive zemoTqmulis safu<strong>Zvel</strong>ze SeiZleba iTqvas: <strong>saqarTveloSi</strong>sxva<strong>da</strong>sxva epoqaSi, sxva<strong>da</strong>sxva geografiul zonalobaSi mcxovrebi <strong>da</strong>sxva<strong>da</strong>sxva socialuri fenis sazogadoeba, mamakacs sxva<strong>da</strong>sxva moTxovnilebasuyeneb<strong>da</strong>, magram yvelgan <strong>da</strong> yovelTvis, qarTvelTa cxovrebis Taviseburebi<strong>da</strong>ngamomdinare, misgan <strong>samxedro</strong> momzadebas moiTxov<strong>da</strong>. swored amitom,qarTvelTa tradiciuli <strong>aRzrdis</strong> sistema, pirvel rigSi, mamakacTa meomradCamoyalibebas, mis fizikur <strong>da</strong> inteleqtualur ganviTarebas emsaxurebo<strong>da</strong>.<strong>Zvel</strong>Taganve qarTvelTa zrunvis sagans meomarTa janmrTelobacwarmoadgen<strong>da</strong>. janmrTelobis <strong>da</strong>cvis tradiciul sistemaSi, <strong>samxedro</strong><strong>medicina</strong>s garkveuli adgili eWira, raze<strong>da</strong>c mwiri, magram sakmaodmniSvnelovani cnobebi metyvelebs.G31


ganmartebiTi leqsikoni *arzaqroba _ gaqniloba, <strong>da</strong>undobloba.aSfaSaqi _ isris mizanSi srola, mizanSi sasroli sagani.bildriga _ xmlis vadis, maTraxis taris <strong>da</strong> sxva xelis an TiTisgasayreli Tasma.buni _ xanjlisa <strong>da</strong> xmlis qarqaSis boloze wamosacmeli rkina _ buniki.gadri _ burTaobis erT-erTi saxeoba.ganmwesebuli _ zr<strong>da</strong><strong>da</strong>srulebuli.gorozoba _ siamaye, ampartavnoba.<strong>da</strong>sdebeli _ saeklesio sagalobeli.Talari _ piramidis formis qvitkiris boZi.kenWaoba _ farikaoba, Cxubi.movaglaxari _ mgloviare.muSaiTi _ jambazi.mSvebeli _ Tavisufali a<strong>da</strong>miani.mcirebuli _ <strong>da</strong>bali wodebis a<strong>da</strong>miani.mxare-Talari _ svetebiani karavi.orakuli _ misani.oroli _ erTgvari Subi.ra<strong>da</strong>bragani _ burTaobis erT-erTi saxe.sarqroba _ samuSaoTa warmoeba, saqmeze Tavsmdgomoba.spaspeti _ jaris ufrosi, mxe<strong>da</strong>rTmTavari, sar<strong>da</strong>li.trepanacia _ Tavis qalis operacia.yvanWi (yuanWi) _ saburTali Cogani.yabaxi _ samizned <strong>da</strong>dgmuli Tasi, romelsac mojiriTeni isars esrodnen.yabaxoba _ samizned Sedgmuli Tasis isriT Camogdeba.Zlispiri _ saeklesio sagalobeli.widnva _ vazis rqis ga<strong>da</strong>wvena <strong>da</strong> miwaSi Cafvla.wyoba _ brZola.xelZaliani jiriToba _ TamaSobani cxenze.xoSiadi _ saidumlo.jara _ <strong>da</strong>staqari, eqimi.jari _ xalxis Tavyriloba.jvarionni _ salocavis momsaxure pirebi.32


gamoyenebuli literatura <strong>da</strong>wyaroebi:• g. akofaSvili raindoba Sua saukuneebis Tbilisi, 1992.• arCili, saqarTvelos zneobani, <strong>Zvel</strong>i mwerloba, XII-XVII saukuneebisqarTveli mwerlebi. Tbilisi, 1976.• v. bar<strong>da</strong>veliZe, xevsuruli Temis mmarTvelobis sistema (ssrmecnierebaTa akademiis ,,moambe~ t. XIII, #10.• batoniSvili vaxtangi, istoriebri aRwera, tfilisi, 1914• batoniSvili vaxuSti, zneni <strong>da</strong> Cveulebani saqarTvelosani, qarTliscxovreba, IV, Tbilisi, 1973.• n. berZeniSvili saqarTvelos istoriis sakiTxebi, t.VII, 1974w.• g. gamyreliZe, m. fircxalava, g. yifiani, <strong>Zvel</strong>i saqarTvelos <strong>samxedro</strong>saqmis istoriis sakiTxebi, Tbilisi, 2005• v. elaSvili, fizikuri <strong>aRzrdis</strong> qarTuli xalxuri pe<strong>da</strong>gogika,Tbilisi, 1989• lamberti arqanjelo, samegrelos aRwera, Tbilisi• wigni saaqimo, tfilisi, 1936.• s. makalaTia, samegrelos istoria <strong>da</strong> eTnografia, Tbilisi, 1941• s. makalaTia, xevsureTi, Tbilisi, 1984.• giorgi mTawmindeli, ioanes <strong>da</strong> eqvTimes cxovreba, qarTuli proza, I,Tbilisi, 1982• b. niJaraZe, istoriul-eTnografiuli werilebi, I, Tbilisi, 1962• al. oCiauri, qarTuli xalxuri dReobebis kalen<strong>da</strong>ri, xevsureTi(arxotis Temi), Tbilisi, 1988.• Jan Sardenis mogzauroba sparseTsa <strong>da</strong> aRmosavleTis sxva qveynebSi(cnobebi saqarTvelos Sesaxeb) franguli<strong>da</strong>n Targmna, gamokvleva <strong>da</strong>komentarebi <strong>da</strong>urTo mzia mgalobliSvilma, Tbilisi, 1975, gv. 119.• al. robaqiZe, Sromis organizaciis formebi <strong>Zvel</strong>i saqarTvelossaxalxo meurneobaSi, Tbilisi, 1941• iv. javaxiSvili, qarTuli enisa <strong>da</strong> mwerlobis sakiTxebi, Tbilisi,1956• iv. javaxiSvili, qarTuli samarTlis istoria, Txzulebani Tormettomad, t. VI, Tbilisi, 1982• juanSeri, cxovreba vaxtang gorgaslisa, qarTlis cxovreba, I,Tbilisi, 1955• qarTlis cxovreba, I, Tbilisi 1955• qarTlis cxovreba, IV, Tbilisi 1973• n. RoRoberiZe, xalxuri garToba-TamaSobani guriaSi, Tbilisi, 1980• g. Citaia, xevsuruli sporti, Sromebi 5 tomad, t. IV, Tbilisi, 2001• s. janaSia, swavla-<strong>aRzrdis</strong> istoria <strong>saqarTveloSi</strong>, I, tfilisi, 193733

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!