07.01.2015 Views

7 nana xazaraZe nana baxsoliani qubaba (D KUBABA ...

7 nana xazaraZe nana baxsoliani qubaba (D KUBABA ...

7 nana xazaraZe nana baxsoliani qubaba (D KUBABA ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>nana</strong> <strong>xazaraZe</strong> <strong>nana</strong> <strong>baxsoliani</strong><br />

<strong>qubaba</strong> ( D <strong>KUBABA</strong>) – gvianxeTuri xanis aRmosavleT mcire aziis<br />

samefo-samTavroTa qalRmerTi<br />

uzenaes RvTaeba TarxunTTan erTad ieroglifur-luviur warwerebSi<br />

araerTgzis RvTaeba <strong>qubaba</strong>c ixsenieba, romelsac xSirad antikur samyaroSi<br />

kargad cnobil kibele-kibelas winamorbed ZvelaRmosavlur qalRvTaebad<br />

miiCneven [1, 122;125, 127, 136; 23].<br />

1981 wels j. hovkinsma specialuri statia miuZRvna am RvTaebas, Tavi<br />

mouyara ra TiTqmis yvela ieroglifur-luviur teqsts, sadac igi ixsenieba<br />

[2,113-28; 147176]. irkveva, rom <strong>qubaba</strong>s saxelwodeba yvelaze xSirad gvianxeTuri<br />

xanis qarxemiSis (CrdiloeT siria) mefeTa warwerebSi mowmdeba,<br />

Tumca mas sxva gvianxeTuri samefo-samTavroebic icnoben (alepos, kaiseris,<br />

anqozis, babilonis, boibeipinaris, bulRar-madenis, Cifliqis, yaraburunis,<br />

kululus, malatiis, sulTanxanis, Tel-axmaris ieroglifur-luviuri warwerebi)<br />

[3,48, 53, 55, 100, 115].<br />

qalRvTaeba <strong>qubaba</strong>s, iseve rogorc TarxunTs, ieroglifur-luviuri<br />

warwerebis avtorebi (mefeebi, maTi qveSevrdomebi) or sxvadasxva konteqstSi<br />

moixsenieben: warwerebis Sesaval nawilSi, titulatura-genealogiasTan<br />

mWidro kavSirSi da daskvniT nawilSi, e. w. krulvis formulis<br />

warmoTqmisas. amjerad, yuradRebas im teqstebze gavamaxvilebT, sadac<br />

<strong>qubaba</strong>s gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba. am TvalsazrisiT, qarxemiSis<br />

mefeTa, mmarTvelTa da maT qveSevrdomTa warwerebi gansakuTrebul yurad-<br />

Rebas imsaxurebs.<br />

<strong>qubaba</strong>, iseve rogorc TarxunTi, gavrcelebuli rwmena-warmodgenebis<br />

Tanaxmad, yovelmxriv icavda gabatonebuli wris, warwerebis avtorebis<br />

namoRvawarsa da maT uflebebs (Karkamiš 31/32, 11a, 2-3, 6; 14в, 4-5; 40-12 3; 25-в2,<br />

1-2 da sxva).<br />

qalRmerT <strong>qubaba</strong>s Tayvaniscemis gavrcelebis areals Tabalic warmoadgenda.<br />

bulRar-madenis erT-erT warweraSi Tuvanas mefe varpalavas vasali<br />

Tarxunazi warweris potenciuri damzianeblis dasasjelad, sxva<br />

RvTaebebTan erTad, qalRmerT <strong>qubaba</strong>sac mouxmobs. sulTanxanis warwera<br />

gvamcnobs, rom qalRmerTi <strong>qubaba</strong> borotmoqmedebs xaranis mTvaris<br />

7


RvTaebisa da RvTaeba Ataha-s msgavsad `wyevlis da sjis~. kaiseris<br />

warweraSi ki naTqvamia, rom Tabalis mefe vasurmes CvenTvis ucnob vasals<br />

romeliRac RvTaebisaTvis `tatala aumaRlebia’’, magram amave dros RvTaeba<br />

TarxunTis qandakeba mniSvnelovnad dauzianebia (warweris mowmobiT, mas<br />

RvTaebis Tavi kiserTan najaxiT daumsxvrevia). amgvari moqmedebisaTvis<br />

RvTaeba Maruwa-s da qalRmerT <strong>qubaba</strong>s borotmoqmedi `Zirs daunarcxebiaT”<br />

[3,#67].<br />

CvenTvis saintereso qalRmerTis Zlierebaze anqozSi aRmoCenili<br />

ieroglifur-luviuri warwerac miuTiTebs. teqstis mowmobiT, RvTaeba ruva,<br />

rogorc mxsneli, <strong>qubaba</strong>s msgavsi yofila. boibeipinarSi qvis lodze<br />

SemorCenil ieroglifur-luviur warweraSi kategoriuladaa aRniSnuli:<br />

`Tu vinme panamuvaTis saxels gadaSlis, eSinodes, radgan..., dedofals<br />

<strong>qubaba</strong>saviT Zlieri ganrisxeba SeuZlia~ [3, #124,128, 131].<br />

yaraburnas kldeze Sesrulebul warweraSi qalRmerTi <strong>qubaba</strong> xaranis<br />

mTvaris RvTaebasTan erTad, mefe Sipis-ssa da Sipis Nis vaJs Soris dadebuli<br />

xelSekrulebis garantad warmogvidgeba. warweris daskvniT nawilSi igive<br />

RvTaebebi am xelSekrulebis amsaxveli epigrafikuli Zeglis Seuracxmyofelis<br />

damsjelebad gvevlinebian [3, #26].<br />

qalRmerTi <strong>qubaba</strong> ara mxolod xelSekrulebis dacvis garanti, mxsneli<br />

da damcvelia, aramed gekes warweris mixedviT, is nayofierebis momtanicaa.<br />

<strong>qubaba</strong> qarxemiSisa da aRmosavleT anatoliis sxva mefe-mTavarTa<br />

warwerebSi xSirad TarxunTTan, qarxuxasTan, sanTasTan, easTan da runTasTan<br />

erTad moixsenieba. qaTuvasi, qarxemiSis mbrZanebeli, karis saketis<br />

() erT-erT warweraSi gvamcnobs, rom igi `qarxuxas da <strong>qubaba</strong>s procesiis<br />

TviTmxilveli gamxdara * .<br />

sainteresoa Cifliqisa da kululus warwerebi, sadac RvTaebebi<br />

meuRleebiTurT arian warmodgenili. CvenTvis saintereso qalRmerTi easTanaa<br />

* ieroglifur-luviur teqstSi moxseniebuli ori RvTaebis procesiasTan dakavSirebiT metad mniSvnelovania<br />

lukreciusis mier aRwerili, romSi gamarTuli procesia, idis dedas (anu kibelas) rom eZ-<br />

Rvneboda, romelic qalaqebis damcvelad da miwis nayofTa mimcemis qalRmerTad moiazreboda (Luc II<br />

600-643).<br />

8


dakavSirebuli, Tarxunazi-xefaTTan, xaraneli mTvaris RvTaeba-mzesTan,<br />

xaraneli Saruma-alasuvasTan da a. S. [4, 169, 172]<br />

yvela ukve naxsenebi gvianxeTuri xanis mefe-mTavari da maTi qve-<br />

Sevrdomi erTxmad miuTiTebs maTdami <strong>qubaba</strong>s siyvarulze da am qal-<br />

RvTaebisgan miRebul mxardaWeraze. ase, magaliTad, qaTuvasi araerTgzis<br />

aRniSnavs, rom `mis batonebs _ TarxunTs, qarxuxas da <strong>qubaba</strong>s igi<br />

samarTlianobis gamo uyvarT da mxars uWeren (Karkamiš, A11 в3-c4, Sdr. iqve,<br />

A12, 2). igives aRniSnavs sosturas vaJi (`me [var]..., gmiri, qarxemiSis qveynis<br />

mbrZanebeli... iaririsi, mbrZanebeli, ufliswuli, TarxunTis, <strong>qubaba</strong>s,<br />

qarxuxas da mzis RvTaebaTa mier Seyvarebuli...~ (Karkamiš A 15вб 1-2).<br />

samwuxarod, arc qarxemiSsa da arc mis farglebs gareT qalRmerTis<br />

saxelze agebuli taZrebis naSTebma Cvenamde ver moaRwia. magram ieroglifur-luviuri<br />

warwerebi araerTgzis gvamcnobs qarxemiSSi <strong>qubaba</strong>s<br />

saxelze taZrebis agebis Sesaxeb. igive qaTuvasi acxadebs, rom man<br />

qarxemiSSi <strong>qubaba</strong>s saxeli `aRadgina”, aago misi saxelobis taZari da<br />

uzrunvelhyo igi SesawiraviT. daaxloebiT igivea naTqvami qaTuvasis sxva<br />

warwerebSi. mefe acxadebs: `me (var) qaTuvasi, qarxemiSis qveynis meufe,<br />

RvTaebaTa mier Seyvarebuli... [me] Cemma qalbatonma <strong>qubaba</strong>m, qarxemiSis dedofalma,<br />

qveynis mier amaRlebulma () (ganmadida). yovelTvis mexmareboda<br />

xelSi Camegdo mtrebi, magram mtrebTan ar gamcemda. es (Senobebi) fufunebiT<br />

(aRvavse) da misTvis avage, aRvadgine <strong>qubaba</strong>, qarxemiSis dedofali” [4, 151-<br />

152].<br />

qarxemiSis mefe iaririsic loculobs <strong>qubaba</strong>s saxelze da mas Tavis<br />

`siyvaruls uZRvnis” [4,154-155]. iaririsis qveSevrdoms (vasals) qamanas<br />

<strong>qubaba</strong>s gamosaxulebiTa da misdami miZRvnili warweriT damSvenebuli<br />

stela aRumarTavs. warweraSi naTqvamia: `<strong>qubaba</strong>s taZari avage... <strong>qubaba</strong>saTvis,<br />

qarxemiSis dedoflisaTvis, me qamanasma, mbrZanebelma, [taZarTan] miwis<br />

nakveTi gamovyavi”. [4, 155-156]. isic irkveva, rom sosturas stelaze <strong>qubaba</strong>s<br />

gamosaxuleba gaukeTebia [4, 157-158] da a. S.<br />

malatiaSi aRmoCenili qvis mcire zomis stelaze <strong>qubaba</strong>s saxeli kvlav<br />

RvTaeba runTasTan erTadaa moxseniebuli, rac aRniSnul teritoriaze<br />

9


qalRmerT <strong>qubaba</strong>s popularobaze unda miuTiTebdes. Cvenamde moRweuli<br />

qalRmerT <strong>qubaba</strong>s gamosaxuleba gvianxeTuri xanis panTeonis wamyvan<br />

RvTaebebTan erTad swored malatiaSia napovni. stelaze, marcxena mxares,<br />

amindis RvTaeba lomze dgas, iqvea maRalzurgian skamze mjdari qalRmerTis<br />

gamosaxuleba. mas fexebi taburetze aqvs Sedgmuli, tabureti xarze dgas.<br />

qalRmerTs marjvena xelSi sarke uWiravs, marcxena mkerdTan axlos aqvs<br />

midebuli. misi samosi msgavsebas iaziliqaias qalRmerTTan da qarxemiSis<br />

<strong>qubaba</strong>sTan amJRavnebs. amindis RvTaebasTan Weqa-quxilis niSania gamosaxuli.<br />

figuraTa zemoT frTiani mzis disko moCans. stelis orive mxares warweris<br />

kvalia SemorCenili: qalRmerTis mxares <strong>KUBABA</strong> ikiTxeba. m. vieirma RvTaebis<br />

meore mxares saxeli RUTA amoikiTxa [5, 65; 58].<br />

Cvenamde bazaltis erTma stelamac moaRwia. igi niRdes muzeumSi<br />

inaxeba. stelaze taxtze mjdomi <strong>qubaba</strong>s da mis gverdiT qalRmerTis wminda<br />

cxovelis – wamowolili lomis gamosaxulebebia aRbeWdili. [6,470] stela<br />

Zv. w. VIII saukuniT TariRdeba. irkveva, rom qalRmerTis atributad ZaRlsac<br />

miiCnevdnen. kululus warweraSi aRniSnulia: `<strong>qubaba</strong>s ZaRli HASAMI,<br />

TuvaTis AMURA-s gamoekidos da SeWamos kidec” [4,172].<br />

qalRmerTi <strong>qubaba</strong> anqozSi aRmoCenil reliefzecaa gamosaxuli. is<br />

taxtze zis da profilSia warmodgenili. welze eqvsi foCiT damSvenebuli<br />

qamari ukeTia. samajurze medalioni moCans. marcxena xelSi TiTistari<br />

uWiravs. figura msgavsebas qarxemiSisa da malatiis reliefebTan amJRavnebs<br />

[7, 64]. SesaZloa, aRniSnuli TiTistari rogorc qalRvTaebis atributi,<br />

sakraluri mniSvnelobis iyos, an qalRvTaebis saojaxo saqmianobis –<br />

rTvisa da qsovis mfarvelobis funqciaze migvaniSnebdes.<br />

qarxemiSis ieroglifur-luviuri warwerebis avtorebi <strong>qubaba</strong>s `qalbatons”<br />

da `qarxemiSis dedofals” uwodeben. e. poradas mier Zv.w. VIII s-iT<br />

daTariRebul erT-erT sabeWdavze <strong>qubaba</strong> nawaralis-is epiTetiT moixsenieba * .<br />

* ieroglifur-luviurSi warali “sakuTars” niSnavs, xolo niwarali misi uaryofiTi formaa da Sesabamisad<br />

“arasakuTars” aRniSnavs. nawarali, am SemTxvevaSi niwarali-s fonetikuri an orTografiuli variantia. j.<br />

hovkinsi nawarali-s Targmnis rogorc – foreign (ucxo, ucxoeli).<br />

10


j. hovkinsis varaudiT, <strong>qubaba</strong> qarxemiSis gareT, xeTuri samyaros mier ucxo<br />

RvTaebis saxiT iyo SeTvisebuli [8, #1102;167].<br />

rogorc ieroglifur-luviuri warwerebidan da monumentur qandakebebze<br />

datanili gamosaxulebebidan irkveva, <strong>qubaba</strong>s ZRvenis saxiT “wminda<br />

saCuqrebs” miarTmevdnen, romelTac samsxverplo tablaze aTavsebdnen.<br />

<strong>qubaba</strong>s yovelwliurad TiTo xarsa da cxvars, maTTan erTad pursac<br />

swiravdnen. qarxemiSis mefe qaTuvasis mowmobiT: `qarxuxas (swiraven) erT<br />

xars da erT cxvars, <strong>qubaba</strong>s erT xars da erT cxvars, Sarkus-s erT xars da<br />

KUTUPI-is, mamakac RvTaebebs erT cxvars da qalRvTaebebs [erT cxvars]” [4,<br />

150, 151, 163, 169].<br />

<strong>qubaba</strong>saTvis Sesawiravze qumuxis erT-erTi dedoflis ieroglifurluviuri<br />

warwerebic mogviTxrobs, sadac aRniSnulia panamuvaTisis, mefe<br />

sufiluliumas (Zv.w. 803-773 ww.) meuRlis mier <strong>qubaba</strong>saTvis taxtrevanisa da<br />

SewirulebisaTvis gankuTvnili magidis miZRvnis Sesaxeb [9,73-84].<br />

<strong>qubaba</strong>s da kibelas gamosaxulebebi did urTierTmsgavsebas avlens:<br />

orive es RvTaeba taxtrevanze zis or loms Soris. v. ivanovis Tvalsazrisis<br />

Tanaxmad, <strong>qubaba</strong> (da mogvianebiT – kibela) nayofierebis kultis<br />

Zvel mcireaziur im tradiciebs agrZeleben, romlebic saTaves CaTalhuiuqis<br />

(Zv. w. VI aTaswleuli) kulturaSi iReben [10,77].<br />

malatia (Zv w.VIIIs.) RvTaeba runTa da qalRvTaeba <strong>qubaba</strong><br />

gamoyenebuli wyaroebi da literatura<br />

11


1. Meriggi P., Hieroglyphisch-Hethitisches Glossar, p. 122; Houwink Ten Cate, The Luwian<br />

Population Groups of Licia and Cilicia Aspera during the Hellenistic Period, 1963, p. 125,<br />

127, 136; <strong>xazaraZe</strong> n., aRmosavleT mcire aziis eTnikuri da politikuri<br />

gaerTianebebi Zv. w. I aTaswleulis pirvel naxevarSi, Tbilisi, 1978, gv.<br />

23.<br />

2. E. Larroche, Qubaba dèsse anatolienne, el la problem des origins de Cybele, Elements<br />

orientaux dous la religion greeque ancienne, Paris, 1960, p. 113-128; J. D. Hawkins, Kubaba<br />

at Karkamiš and Elsewhere, AnSt., 1981, Vol. XXXI, p.147-176.<br />

3. Meriggi P., Manuale Di Eteo Geroglifico, ParteII: Testi 1a Serie, Roma, 1967, p. 48, 53, 55,<br />

100, 115.<br />

4. J. D. Hawkins, Kubaba at Karkamiš and Elsewhere, p. 169, 172.<br />

5. M. Vieyra, Hittite Art, 1955, p.65; P. Meriggi, Manuale Di Eteo Geroglifico, Parte II: Testi<br />

1a Serie, p.58.<br />

6. American Journal of Archaeology, Vol. 85, #4, 1981, p. 470.<br />

7. M. J. Mellink, Archaeology of Asia Minor, AJA, Vol. 64, #1, 1960, p. 64.<br />

8. E. Porada, Corpus of Ancient Near Eastern Seals, Washington, 1948, #1102;see J. D.<br />

Hawkins, ibidem, p. 167.<br />

9. P. Meriggi, Manuale Di Eteo Geroglifico, Parte II: Tavole 2a E3a Serie, Roma, 1975, p. 73-<br />

84.<br />

10. В. В. Иванов, Кубаба, Мифологический словарь, Москва, 1990.<br />

Nana Khazaradze Nana Bakhsoliani<br />

D <strong>KUBABA</strong> THE GODDESS OF THE LATE HITTITE PERIOD<br />

IN THE EASTERN ASIA MINOR KINGDOMS<br />

The goddess Kubaba is mentioned several times in the hieroglyphic Luwian inscriptions<br />

together with the god Tarhunzas. She is often identified with the well-known predecessor goddess<br />

Cybele-Cybela of the ancient Near East.<br />

The name Kubaba is mostly attested in the inscriptions of kings in Karkamish (north Syria)<br />

of the late Hittite period. However She is also known in the Late Hittite kingdoms such as Aleppo,<br />

Ancoz, Babylon, Boybaypinari, Bulğarmaden, Çiftlik, Karaburun, Kayseri, Kululu, Malatya,<br />

Sultanhan, Tel Ahmar in the Hieroglyphic-Luwian inscriptions.<br />

12


The authors of Hieroglyphic-Luwian inscriptions mention the goddess Kubaba in two<br />

different contexts: together with the entitelment and genealogy in the introduction of the inscriptions<br />

and the conclusion i. e. together with the articulation of the cursing formulae. The goddess Kubaba<br />

is considered to be the protector, rescuer and fertility giving deity for the authors of inscriptions.<br />

The saved imprinted images of the goddess Kubaba on the stone relieves of Malatya and<br />

Ancoz show great likeliness with the goddess of Cybele: the both goddesses are seated on the<br />

throne between lions. It is Kubaba (later Cybele) that continued the traditions of the fertility cults of<br />

the Asia Minor, which originated in the culture of Çatal-Hüyük.<br />

<strong>nana</strong> <strong>xazaraZe</strong> <strong>nana</strong> <strong>baxsoliani</strong><br />

Zveli sparsuli lursmuli warwerebis Katpatuka<br />

mcire aziis msxvili regionis aRmniSvneli saxelwodeba Katpatuka<br />

(katpatuka), romelsac Zv. w. V saukunidan amave terminidan momdinare<br />

ZvelberZnuli Καππαδόκια (kapadokia) Caenacvla, pirvelad aqemeniduri iranis<br />

mefe darios I-is (Zv. w. 522-486 ww.) brZanebiT, behistunis kldeze amokveTil<br />

Zvelsparsul lursmul warweraSi (DBI, 15-16) mowmdeba[1, 117]. Zvelsparsul<br />

Katpatuka-s elamuri qa-at-ba-du-qa da aqaduri ka-at-pa-tuk-ka Seesatyviseba[1, 178].<br />

Katpatuka-s (katpatukas) darios I-is sxva Zvelsparsul lursmul warwerebSi<br />

da misi memkvidris, qserqses (Zv. w. 485-465 ww.) saxeliT Sedgenil<br />

epigrafikul ZeglebSic vadasturebT (DPe, 12; DNa, 28; DSe, 27; DSm, 8; XPh, 26) [1,<br />

136, 137, 141, 145, 151]. persepolisSi aRmoCenil Zvelsparsul lursmul erTerT<br />

warweraSi (A P, 21) katpatukelsac (iyam: Katpatuka) vxvdebiT. am warweris<br />

avtoris vinaoba didi xnis manZilze identificirebuli ar iyo. mas<br />

artaqserqse II-es (Zv. w. 405-359 ww.) an artaqserqse III-es (Zv. w. 359-338 ww.)<br />

akuTvnebdnen. amJamad, igi artaqserqse II-is warweris saxeliTaa cnobili [1,<br />

114, 155; 2, 399].<br />

bunebrivia, rom Katpatuka (katpatuka) aqemenidebis imperiis<br />

qveSevrdomobaSi myofi sxva qveynebis saxelwodebis msgavsad, behistunis<br />

warweris samenovan, Tixaze Sesrulebul dublikatebSic moixsenieba,<br />

romelTac iranis provinciebSi centridan mravlad agzavnidnen [3, 270].<br />

13


amitom, SemTxveviTi araa, rom Katpatuka-s (katpatukas) arameizirebuli j<br />

daboloebiT, gdpdkj (Katpatukj) formiT, darios I-is mefobis xaniT<br />

daTariRebul, erT-erT egviptur ieroglifur warweraSic vxvdebiT [4, 40,<br />

185].<br />

Katpatuka (katpatuka), rogorc wesi, aqemeniduri iranis SemadgenlobaSi<br />

myofi qveynebisa da mxareebis sakmaod vrcel CamonaTvalSi figurirebs, rac<br />

qvemoT moyvanili Zvelsparsuli lursmuli dawerilobiT Sesrulebuli<br />

teqstebis qarTuli Targmanebidan sakmaod kargad Cans.<br />

DB I, 11-24:<br />

`ambobs dariosi (Dārayavauš) mefe: ahuramazdas (Auramazdāha) wyalobiT<br />

me mefe var. ahuramazdam (Auramazdāha) samefo miboZa. ambobs dariosi<br />

(Dārayavauš) mefe: ai is qveynebi, romlebic ahuramazdas (Auramazdāha)<br />

wyalobiT mergo, romelTa zedac mefe viyavi: sparseTi (Pārsa), elami (Ūvja),<br />

babiloni (Bābiruš), asureTi (Aθurā), arabeTi (Arabāya), egvipte (Mudrāya), (isini)<br />

zRvasTan rom arian (tyaiy: drayahya), sarde-lidia (Sparda), ionia (Yauna), midia<br />

(Māda), armenia-urartu (Armina) , katpatuka-kapadokia (Katpatuka), parTia<br />

(Parθava), drangiana (Zraka), aria (Haraiva), xorezmi (Uvārazmiy), baqtria (Bāxtriš),<br />

soRdi (Suguda), gandara (Gādara), skviTia (Saka), satagidia (θataguš), araxozia<br />

(Harauvatiš), meqrani (Maka). sul 23 qveyana (fraharavam: dahyāva XXIII). ambobs<br />

dariosi (Dārayavauš) mefe: es qveynebi, wilad rom mxvda ahuramazdas<br />

(Auramazdāha) wyalobiT, me mmonebdnen, CemTvis xarki mohqondaT, da rasac<br />

vubrZanebdi RamiTa Tu dRisiT, imas asrulebdnen. ambobs dariosi<br />

(Dārayavauš): vinc ki am qveynebSi Rirseuli vinme iyo, Sesafer pativs vcemdi,<br />

xolo avismqnels misagebels mivagebdi. ahuramazdas (Auramazdāha) wyalobiT<br />

es qveynebi Cems kanons misdevdnen da rasac vubrZanebdi, imas<br />

aRasrulebdnen" [1, 117, 119; 5 298, 309].<br />

persepolisis sasaxlis samxreT kedelze amokveTili darios I-is 24<br />

striqoniani Zvelsparsuli lursmuli warwera ara mxolod adasturebs<br />

<br />

darios I-sa da qserqses samenovan (sparsul, elamur da aqadur) uklebliv yvela<br />

warweraSi Zvelsparsul Armina-s da elamur har-mi-nu-ia-s aqadur versiaSi U-ra-aš-tu (urartu)<br />

Seesatyviseba. ix. Kent R. G., Old Persian, Grammar, Texts, Lexikon, New Haven, Connecticut, 1953, p. 171.<br />

14


ehistunis warweris ZiriTad Cvenebebs, aramed garkveulwilad maT axali<br />

informaciiTac avsebs. siaxle aqemeniduri iranis moxarke qveynebis<br />

nusxaSicaa (raodenobaSi) da maTi CamoTvlis TanmimdevrobaSic.<br />

DPe, 1-18: `me var dariosi (Dārayavauš) didi mefe, mefeTa mefe, mravali<br />

qveynis mefe, histaspis (Vištāspahyā) Ze, aqemenidi (Haxāmanišiya). ambobs dariosi<br />

(Dārayavauš) mefe: ahuramazdas (Auramazdāha) wyalobiT es is qveynebia,<br />

romlebic me Cems mflobelobaSi sparselebTan erTad miviRe, romelTac<br />

Cemi eSinodaT (da) xarks mixdidnen: elami (Ūvija), midia (Māda), babiloni<br />

(Bābiruš), arabeTi (Arabāya), asureTi (Aθurā), egvipte (Mudrāyaš), armenia-urartu<br />

(Armina), katpatuka-kapadokia (Katpatuka), sarde-lidia (Sparda), ionelebi,<br />

romlebic kontinentze arian da (isini), romlebic zRvispireTSi arian<br />

(Yaunā: tyaiy: uškahyā: utā:drayahyā: utā: tyaiy:dahyāva: utā: dahyāva:tyā: para:draya), sagartia<br />

(Asagarta), parTia (Parθava), drangiana (Zraka), aria (Haraiva), baqtria (Bāxtriš),<br />

soRdi (Sug u da), xorezmi (Uvārazmiy), satagidia (θataguš), araxozia (Harauvatiš),<br />

sindi (Hiduš), gandara (Gadāra), skviTia (Saka), meqrani (Maka)" [1, 136].<br />

rogorc vxedavT, persepolisis sasaxlis dariosiseul Zvelsparsul<br />

lursmul warweraSi imave avtoris behistunis warweridan gansxvavebiT,<br />

CvenTvis saintereso Katpatuka (katpatuka) ara armenia-urartusa da parTias<br />

Sorisaa warmodgenili, rac geografiuli TvalsazrisiT Znelad asaxsnelia,<br />

aramed armenia-urartusa da sarde-lidias Soris, rac, rogorc amas qvemoT<br />

davinaxavT, savsebiT adekvaturad asaxavs kapadokiis lokalizaciis<br />

amsaxvel antikuri xanis werilobiTi wyaroebis Cvenebebs.<br />

niSandoblivia, rom imave darios I-is warweraSi naxS-i rustamidan,<br />

romlis geografiul nomenklaturaSi cvlilebebi kvlav SeiniSneba,<br />

Katpatuka-s (katpatukas) persepolisis warweris msgavsad, armenia-urartusa<br />

da sarde-lidias Soris vxvdebiT.<br />

DNa, 15-30: `ambobs dariosi (Dārayavauš), mefe: ahuramazdas (Auramazdāhā)<br />

wyalobiT es is qveynebia, romlebic me sparseTis gareT davipyari. maT<br />

CemTan xarki mohqondaT. rasac vubrZanebdi, imas aRasrulebdnen, Cems kanons<br />

emorCilebodnen: midia (Māda), elami (Ūvijā), parTia (Parθava), aria (Haraiva),<br />

baqtria (Bāxtriš), soRdi (Suguda), xorezmi (Uvārazmiš), drangiana (Zraka),<br />

15


araxozia (Harauvatiš), satagidia (θataguš), gandara (Gadāra), sindi (Hiduš),<br />

umismWameli skviTebi (Sakā: haumavargā), qudwvetiani skviTebi (Sakā: tigraxauda),<br />

babiloni (Bābiruš), asureTi (Aθurā), arabeTi (Arabāya), egvipte (Mudrāya),<br />

armenia-urartu (Armina), katpatuka-kapadokia (Katpatuka), sarde-lidia (Sparda),<br />

ionia (Yauna), zRvisiqiTeli skviTebi (Sakā: tyaiyradrayia), Trakia-makedonia<br />

(Skudra), farismpyrobeli ionelebi (Yaunā: takabarā), libielebi (Putāyā),<br />

eTiopelebi (Kūšiya), meqranelebi (Maciyā), karielebi (Karkā)" [1, 137-138; 5, 315-<br />

316].<br />

aqemenidebis zamTris rezidenciaSi, susaSi, aRmoCenil darios I-is<br />

erT-erT warweraSi (DSe, 27) iranis qveSevrdomTa sia, faqtobrivad, naxS-i<br />

rustamiseuls imeorebs. am warweraSi CvenTvis saintereso Katpatuka-s<br />

(katpatukas) kvlav armenia-urartusa da sarde-lidias Soris vadasturebT:<br />

`...armenia-urartu (Armina), katpatuka-kapadokia (Katpatuka), sarde-lidia<br />

(Sparda)" [1, 141-142]. imave susaSi mikvleul darios I-is kidev erT<br />

Zvelsparsul samenovan lursmul warweraSi, romelic damorCilebuli<br />

qveynebis CamoTvlisas garkveulwilad behistunis warweraSi warmodgenil<br />

Tanmimdevrobas icavs, Katpatuka (katpatuka) armenia-urartusa da parTias<br />

Sorisaa moxseniebuli.<br />

DSm, 6-8: `...sparseTi (Pārsa), elami (Ūja), babiloni (Bābiruš), asureTi<br />

(Aθurā), arabeTi (Arabāya), egvipte (Mudrāya), sarde-lidia (Sparda), ionia (Yauna),<br />

midia (Māda), armenia-urartu (Armina), katpatuka-kapadokia (Katpatuka), parTia<br />

(Parθava), drangiana (Zraka), aria (Aria), da a. S" [1, 145].<br />

rogorc aRiniSna, Katpatuka-s (katpatuka) saxelwodebas darios I-is<br />

memkvidris, qserqses saxeliT Sedgenil, e. w. devTsawinaaRmdego samenovan<br />

(sparsul, elamur, aqadur) warweraSic vxvdebiT. miuxedavad imisa, rom am<br />

warweras aqemeniduri iranis istoriisa da kulturis Sesaswavlad sruliad<br />

gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba, Katpatuka-s (katpatuka) istoriuli<br />

geografiisaTvis igi, faqtobrivad, arafers gvamcnobs. saqme isaa, rom am<br />

warweraSi aqemeniduri iranis qveSevrdomobaSi myofi qveynebis CamoTvlis<br />

kriteriumebi sakmaod Znelad dasadgenia. da mainc, qserqses<br />

devTsawinaaRmdego warwera Katpatuka-s (katpatukas) istoriis erT-erT<br />

16


werilobiT sayuradRebo pirvelwyaros warmoadgens. igi erTmniSvnelovnad<br />

adasturebs darios I-is mravalricxovani Zvelsparsuli lursmuli<br />

warwerebis Cvenebebs imis Taobaze, rom Katpatuka (katpatuka) Zv. w. VI<br />

saukuneSi aqemeniduri iranis qveSevrdomobaSi myofi qveyana iyo.<br />

XPh, 19-28: `...midia (Māda), elami (Ūja), araxozia (Harauvatiš), armeniaurartu<br />

(Armina), drangiana (Zraka), parTia (Parθava), aria (Haraiva), baqtria<br />

(Bāxtriš), soRdi (Sugda), xorezmi (Uvārazmiš), babiloni (Bābiruš), asureTi (Aθurā),<br />

satagidia (θataguš), sarde-lidia (Sparda), egvipte (Mudrāya), ionelebi, isini<br />

romlebic zRvasTan cxovroben (da) isini, romlebic zRvisiqiTelni arian<br />

(Yaunā: tya: drayahiyā: dārayatiy: utā: tyaiy: paradraya: darayatiyā), meqranelni (Maciyā),<br />

arabeTi (Arabāya), gandara (Gadara) sindi (Hiduš), katpatuka-kapadokia (Katpatuka),<br />

dahebi (Dahā), umismWameli skviTebi (Saka:haumavargā), qudwvetiani skviTebi<br />

(Saka:tigraxaudā), Trakia-makedonia (Skūdrā), mTielni (Ākaufaciyā), libielebi<br />

(Putāya), karia (Karkā), eTiopelebi (Kūšiya)" [1, 151; 5, 315, 316]<br />

da bolos, persepolisSi aRmoCenil kidev erT Zvelsparsul lursmul<br />

warweraze gavamxavilebT yuradRebas. rogorc zemoTac aRiniSna, igi<br />

artaqserqse II-es (Zv. w. 405-359 ww.) ekuTvnis. garda imisa, rom es warwera<br />

Katpatuka-s (katpatukas) istoriuli geografiisa da politikuri istoriis<br />

TvalsazrisiTaa saintereso, igi jer-jerobiT erTaderTia Zvelsparsul<br />

lursmul epigrafikul Zeglebs Soris, romelic termin `katpatukas" [6, 54-<br />

55, tabula I] ixseniebs.<br />

AP 1-30: `es sparselia (iyam: Pārsa), es midielia (iyam: Māda), es elamelia<br />

(iyam: Ūvja), es parTelia (iyam: Parθava), es xorezmelia (iyam: Uvārazmiya), es<br />

drangianelia (iyam: Zraka), es araxozielia (iyam: Harauvatiya), es satagidelia<br />

(iyam: θataguiya), es gandarelia (iyam: Gadāraya), es sindelia (iyam: Hiduya), es<br />

umismWameli skviTia (iyam: Saka:haumavargā), es qudwvetiani skviTia (iyam:<br />

Saka:tigraxaudā), es babilonelia (iyam: Bābiruš), es asurelia (iyam: Aθuriya), es<br />

arabia (iyam: Arabāya), es egviptelia (iyam: Mudrāya), es armenielia-urartelia<br />

(iyam: Arminiya), es katpatukelia-kapadokielia (iyam: Katpatuka), es sardelialidielia<br />

(iyam: Spardiya), es ionelia (iyam: Yaunā), es zRvisiqiTeli skviTia<br />

(iyam: Sakā: paradrayia), es Trakieli-makedonelia (iyam: Skudra), es<br />

17


farismpyrobeli ionelia (iyam: Yaunā: takabarā), es libielia (iyam: Putāya), es<br />

eTiopelia (iyam: Kūšaya), es makaelia (iyam: Maciya), es karielia (iyam:Karka)" [1,<br />

155-156].<br />

Katpatuka-s (katpatukas) saxelwodebis Semcveli Zvelsparsuli<br />

lursmuli warwerebi, romlebic zemoT mTeli sisruliT warmovadgineT,<br />

ramdenime aspeqtiTaa sayuradRebo: upirveles yovlisa, sagulisxmoa, rom<br />

isini ZvelaRmosavluri werilobiTi Zeglebidan gansxvavebiT, pirvelad<br />

gvacnoben mcire aziis sakmaod msxvili regionis aRmniSvnel zogad<br />

geografiul saxelwodeba Katpatuka-s (katpatukas), romelsac Zv. w. V<br />

saukunidan amave terminidan momdinare ZvelberZnuli Καππαδόκια (kapadokia)<br />

Caenacvla. Tu im garemoebasac gaviTvaliswinebT, rom darios I-is behistunis<br />

warweris Zvelsparsuli lursmuli warweris Katpatuka (katpatuka) elamur da<br />

aqadur versiebSi fonetikurad masTan identuri qa-at-ba-du-qa da ka-at-pa-tuk-ka –<br />

Tia warmodgenili da imasac gavixsenebT, rom behistunis kldeze darios I-<br />

is samenovani warwerebi Zv. w. 521-518 wlebSi iqna amokveTili [7, 100], im<br />

marTebul daskvnamde mivalT, rom mcire aziis msxvili regionis aRmniSvnel<br />

termins Katpatuka-s (katpatukas) Zv. w. VI saukuneze ufro gviandeli xaniT<br />

ver davaTariRebT.<br />

is, rom Katpatuka (katpatuka) maincadamainc sparsuli geografiuli<br />

nomenklaturidan momdinare terminia (miuxedavad imisa, rom mas, rogorc es<br />

Tavis droze r. j. kentma aCvena, iranul enobriv samyaros ver mivakuTvnebT)<br />

[1, 32], herodotes (Zv. w. V s.) TxzulebaSi daculi cnobebiTac mowmdeba.<br />

herodote, romelic pirvelia ZvelberZen avtorTa Soris, terminebs<br />

Καππαδόκια (kapadokia) da Καππαδόκαι (kapadokielebs) rom moixseniebs,<br />

gvamcnobs: `am sirielebs (am SemTxvevaSi pontospireli, e. w.<br />

levkosirielebi, kapadokieli sirielebi igulisxmeba – n. x., n. b.) [8, 23-26]<br />

sparselebi kapadokielebs uwodeben" (Herodotus, VII, 72) [9, 434]. igive avtori<br />

dedamiwis aRwerilobis Semcveli, spilenZis dafiT xeldamSvenebul<br />

miletidan spartaSi Casul aristogoress Semdeg sityvebs aTqmevinebs:<br />

`xolo lidielebis aRmosavleTiT frigielebi arian, romlebic CvenTvis<br />

cnobil yvela xalxTan SedarebiT saqonelmravalni da mosavliT mdidarni<br />

18


arian. frigielebis mezoblad kapadokielebi arian, romelTac Cven (e. i.<br />

ioneli berZnebi – n. x., n. b.) sirielebs vuwodebT" (Herodotus, V, 49) [10, 330].<br />

angariSgasawevi isicaa, rom herodote kapadokias da kapadokielebs<br />

ramdenimegzis im konteqstebSi ixseniebs, sadac lidia-iranis im<br />

urTierTobebzea saubari, romelTac adgili kroÁsosa (Zv. w. 560-546 ww.) da<br />

kiros II-is (Zv. w. 556-530ww.) mefobis xanaSi (e. i. Zv. w. VI saukuneSi) hqonda<br />

(Herodotus, I, 71, 72, 73) [10, 61-62].<br />

aqve Semdegic unda davZinoT: rogorc zemoTac iTqva, Katpatuka termins<br />

Zvelsparsul enobriv samyaros ver davukavSirebT. rasakvirvelia, varaudis<br />

saxiT SegveZlo dagveSva, rom igi ZvelsparsulSi elamuridan an aqaduridan<br />

yofiliyo SeRweuli, miTumetes, rom jer kidev gasuli saukunis 60-ian<br />

wlebSi dasavleTgermanuli arqeologiuri eqspediciis mier behistunis<br />

warwerisa da kldeze amokveTili reliefebis gamowvlilviTi analizis<br />

safuZvelze l. triumpelmanma damajereblad aCvena, rom behistunis kldeze<br />

warwerebis amokveTa ramdenime etapad mimdinareobda. am epigrafikuli<br />

Zeglis Zvelsparsuli varianti elamurisa da aqaduris Semdeg Sesrulda [11,<br />

281-298]. magram amgvari varaudis sawinaaRmdegod sakmaod angariSgasawevi<br />

argumentebi arsebobs. behistunis warweris elamuri da aqaduri versiebis<br />

enobrivi (leqsika, sintaqsi...) analizidan naTlad gamoCnda, rom isini<br />

Zvelsparsulidanaa naTargmni da ara piriqiT. samecniero literaturaSi<br />

sakmaod sagulisxmo Tvalsazrisi gamoiTqva imis Taobazec, rom<br />

Zvelsparsul teqsts SesaZloa, elamur da aqadur enebze saTargmnelad<br />

sparsulenovani piri an Tavad darios I karnaxobda [5, 270-271]. isicaa<br />

gasaTvaliswinebeli, rom Katpatuka-s (katpatukas) verc elamur onomastikons<br />

mivakuTvnebT da verc – aqadurs.<br />

zemoaRniSnulidan gamomdinare, Katpatuka-s (katpatukas) etimologiisa<br />

da enobrivi warmomavlobis sakiTxi kvlav momavali kvleva-Ziebis sagnad<br />

rCeba. <br />

<br />

aqve unda SevniSnoT, rom somexi avtorebi (movses xorenaci, favstos buzandi, stefanos<br />

taroneli da sxvebi) did kapadokias (Zvelsparsul Katpatuka-s) da mis erT-erT centralur<br />

KUR<br />

punqts – kesaria-mazakas (dRev. kaiseris) Ga-mir-ra (`gamirTa qveyana", `kimerielebis<br />

qveyana") da LU Ga-a-me-ra-a-dan (`gamerelebi", `kimerielebi") momdinare `gamirqs" da `gamirqebis<br />

19


zemomoyvanil Zvelsparsul werilobiT ZeglebSi daculi informacia<br />

Katpatuka-s (katpatukas) istoriuli geografiis TvalsazrisiTacaa<br />

saintereso. am mxriv sayuradRebo isaa, rom Katpatuka-s (katpatukas)<br />

saxelwodebis Semcveli 7 Zvelsparsuli lursmuli warweridan, 6-Si (DBI 15-<br />

16, DPe 12, DNa 27-28, DSe 27, DSm 8, AP 20-22) igi Armina-s (armenia-urartus)<br />

gverdiTaa moxseniebuli, xolo 4-Si Armina-sa (armenia-urartus) da Sparda-s<br />

(sarde-lidias) Soris (DPe8, DNa 27-28; DSe 27; AP 20-22), rac savsebiT<br />

esadageba kapadokiis lokalizaciis amsaxvel ZvelberZen da romael<br />

avtorTa TxzulebebSi dacul cnobebs. maT Suqze kapadokiis mosazRvre<br />

qveynebi armenia, kilikia, lidia da frigia iyo. CrdiloeTis mimarTulebiT<br />

igi evqsinis pontomde (Sav zRvamde) vrceldeboda (herodote, qsenofonti,<br />

poseidonios animeli, diodore sicilieli, straboni, plutarqe, ariane,<br />

dion kasiosi, epifane, zosime, kvintus rufusi, markus ciceroni...) [12, 25-32].<br />

strabonis (Zv. w. I- ax. w. I ss.) cnobiT, makedonelebma sparselebisgan<br />

kapadokia or satrapiad gayofili miiRes. makedonelebis mmarTvelobis<br />

epoqaSi sparselTa yofili satrapiebi damoukidebel samefo-samTavroebad<br />

Camoyalibdnen. erT-erT am samefo-samTavroTagan sakuTriv `kapadokia",<br />

`tavrosTan mdebare kapadokia" anu `didi kapadokia" ewoda, xolo meores -<br />

`ponto" anu `pontos kapadokia" (Strabo, XII, 1, 4) [13, 502-503].<br />

zemomoyvanili Zvelsparsuli lursmuli teqstebi im aspeqtiTacaa<br />

sagulisxmo, rom isini, faqtobrivad, pirvelad adastureben gvianxeTuri<br />

xanis (Zv. w. IX-VII ss.) aRmosavleT mcire aziis politikur rukaze Zv. w. VI<br />

dedaqalaqs" uwodebdnen. winamdebare statiis erT-erTi avtori aqaduri lursmuli<br />

warwerebis, bibliis sxvadasxva wignebis, bibliis genealogiuri siebis gviandeli<br />

komentatorebis – ioseb flaviosis, evstaTi antioqelis, leon gramatikosis, ioane zonaras,<br />

Liber generationis Chronicon a334-is, giorgi singelozisa da sxvebis monacemTa analizisa da<br />

urTierTSejerebis gziT im daskvnamde mivida, rom somxuri werilobiTi tradicia am<br />

sakiTxSi Liber generationis-is im interpretacias efuZneba, romlis Tanaxmadac, kapadokielebis<br />

eTnarqosi, bibliuri iafetis STamomavali, gameri (kimerieli) iyo (iafetis Zeni arian<br />

gameri, romlisganac arian kapadokielebi, madae, romlisganac arian midielebi, iuani,<br />

romlisganac arian berZnebi da ionelebi, Tobeli, saidanac arian etTalielebi, Tirasi,<br />

saidanac arian Trakielebi, Togorma, saidanac arian armenielebi". ufro dawvrilebiT ix.<br />

<strong>xazaraZe</strong> n., Tabalis qveynis adgilmdebareobisaTvis, krebulSi: Zveli istoriis sakiTxebi,<br />

II, Tbilisi, 1970, gv. 64-84; misive, aRmosavleT mcire aziis eTnikuri da politikuri<br />

gaerTianebebi Zv. w. I aTaswleulis pirvel naxevarSi, Tbilisi, 1978, gv. 87-88; misive,<br />

kimerielebi werilobiTi wyaroebis monacemTa konteqstSi, krebulSi: javaxeTi. istoria da<br />

Tanamedroveoba, I, axalcixe, 2002, gv. 15-23.<br />

20


saukunisaTvis momxdar arsebiTi xasiaTis cvlilebebs. kerZod ki, am<br />

regionSi gvianxeTur xanaSi ganlagebul samefo-samTavroTa (Tabali, Tuna,<br />

Tuxani, SinuxTu, xilaqu, kamanu-melidu, gurgumi, kumuxi) kuTvnil<br />

teritoriaze [14, 38-58; 15, 9-18] axali msxvili politikuri erTeulis<br />

Katpatuka-s (katpatukas) arsebobas, romelic aqemeniduri iranis<br />

qveSevrdomobaSi imyofeboda.<br />

da bolos, zemoT moyvanili da ganxiluli Zvelsparsuli lursmuli<br />

warwerebi, bunebrivia, aqemeniduri iranisa da mis mier damorCilebuli<br />

qveynebis istoriisa da kulturis rekonstruqciisaTvisacaa Rirebuli.<br />

magram, raki es epigrafikuli Zeglebi dRemde Zvelsparsuli lursmuli<br />

damwerlobis, enisa da aqemeniduri iranis istoriis TvalsaCino<br />

specialistTa kvleva-Ziebis arealSia moqceuli [3, 352-379], Cven mxolod<br />

Katpatuka-sTan (katpatukasTan) dakavSirebuli cnobebis warmoCeniTa da<br />

SeswavliT SemovifargleT, miTumetes, rom amgvari samuSao specialurad<br />

jerjerobiT aravis Cautarebia.<br />

aqve imasac SevniSnavT: rom saqarTvelos Zveli da adreSua<br />

saukuneebis istoriisaTvis Katpatuka-Καππαδόκια-s (katpatuka-kapadokias)<br />

sruliad gansakuTrebuli mniSvneloba gaaCnia. sakmarisia gavixsenoT, rom<br />

ioseb flaviosi (ax. w. I s.) da misi koncefciis mimdevrebi (evstaTi<br />

antioqeli, leon gramatikosi, ioane zonara...) kapadokielebis eTnarqosad<br />

maincadamainc mesxoss (mosox-mosoqs) warmogvidgenen [16, 10-14; 17, 271-273; 18,<br />

34-35; 19, 4; 20, 182], romelsac mkvlevarTa didi nawili XIX saukunidan<br />

moyolebuli dRemde, mesxebis winaprad miiCnevs [16, 10-14].<br />

CvenTvis aranakleb mniSvnelovania isic, rom kapadokia qarTvelTa<br />

ganmanaTleblis, wm. ninosa da saqarTveloSi yvelaze popularuli<br />

wmindanis, wm. giorgis saxelebs ukavSirdeba.<br />

2009.<br />

gamoyenebuli wyaroebi da literatura<br />

1. Kent R. G., Old Persian, Grammar, Texts, Lexikon, New Haven, Connecticut, 1953.<br />

2. Schmitt, Kappadoker, Reallexikon der Assyriolgie und Archäologie, Berlin-New<br />

York, 1980.<br />

21


3. Дандамаев М. А., Луконин В. Т., Культура и экономика древнего Ирана,<br />

Москва, 1980.<br />

4. Posener G., La première domination Perse en Ègypte, Caire, 1936.<br />

5. andronikaSvili m., Zveli irani. aqemenidebis Zveli sparsuli<br />

lursmuli warwerebi, wignSi: Zveli aRmosavleTis xalxTa<br />

istoriis qrestomaTia, Tbilisi, 1990.<br />

6. Walser G., Die Völkerschafter auf den Reliefs von Persepolis, Berlin, 1966.<br />

7. Дандамаев М. А., Политическая история Ахеменидской державы, Москва,<br />

1985.<br />

8. Хазарадзе Н. В., К вопросу о локализации матиенов в свете древнегреческих<br />

письменных источников VI-V вв. до н. э.; krebulSi: <strong>xazaraZe</strong> n., samxreT<br />

kavkasia da axlo aRmosavleTi, Tbilisi, 2005.<br />

9. herodote, istoria, II, Tbilisi, 1976. berZnulidan Targmna,<br />

winasityvaoba da saZiebeli daurTo T. yauxCiSvilma.<br />

10. herodote, istoria, I, Tbilisi, 1975. berZnulidan Targmna,<br />

winasityvaoba da saZiebeli daurTo T. yauxCiSvilma.<br />

11. Trűmpelmann l., Zur Enstehungsgeschiehte des Monumentes Darios` I von Bisutun<br />

und Zur datierung der Einfűhrung der altpersischen Schrift, Archäologischer<br />

Anzeiger, III, Berlin, 1967.<br />

12. <strong>baxsoliani</strong> n., termini `kapadokia" ZvelaRmosavlur da antikuri<br />

xanis werilobiT wyaroebSi, istoriul-eTnografiuli Studiebi,<br />

V, Tbilisi, 2002.<br />

13. Страбон, География в 17 книгах, перевод, статья и коментарии Г. А.<br />

Стратановского, Москва, 1964.<br />

14. <strong>xazaraZe</strong> n., aRmosavleT mcire aziis eTnikuri da politikuri<br />

gaerTianebebi Zv. w. I aTaswleulis pirvel naxevarSi, Tbilisi,<br />

1978.<br />

15. <strong>xazaraZe</strong> n., samxreT-aRmosavleT mcire aziis istoriuli<br />

geografiidan, krebulSi: n. <strong>xazaraZe</strong>, samxreT kavkasia da axlo<br />

aRmosavleTi, Tbilisi, 2005.<br />

16. <strong>xazaraZe</strong> n., biblia da mesxebis Zveli istoria, krebulSi:<br />

mesxeTi. istoria da Tanamedroveoba, axalcixe, 2000.<br />

22


17. berZeni mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb V, Zveli<br />

berZnulidan Targmna, gamokvleva da saZieblebi daurTo T.<br />

yauxCiSvilma, Tbilisi, 1983.<br />

18. georgika I, bizantieli mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb,<br />

teqsti qarTuli TargmaniTurT gamosces da ganmartebebi<br />

daurTes al. gamyreliZem da s. yauxCiSvilma, Tbilisi, 1961.<br />

19. georgika V, bizantieli mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb,<br />

teqstebi qarTuli TargmaniTurT gamosca da ganmartebebi<br />

daurTo s. yauxCiSvilma, Tbilisi, 1963.<br />

20. georgika V, bizantieli mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb,<br />

teqstebi qarTuli TargmaniTurT gamosca da ganmartebebi<br />

daurTo s. yauxCiSvilma, Tbilisi, 1966.<br />

Nana Khazaradze Nana Bakhsoliani<br />

KATPATUKA OF OLD PERSIAN CUNEIFORM INSCRIPTIONS<br />

According to the authors, old Persian inscriptions (DBI, 15-16; DPe, 12; DNa, 28; DSe, 27;<br />

DSm, 8; XPh, 26; A P, 21) of Darius I (621-586 BC), Xerxes (55-565 BC) and Artaxerxes II (405-<br />

359 BC) denoting the designation Katpatuka, which are represented in the article fully, are<br />

noteworthy for several aspects. In particular, unlike old oriental written monuments, in these<br />

inscriptions the general geographical designation Katpatuka denoting a quite large area of Asia<br />

Minor is recorded for the first time. From the 5 th century the term is replaced by Καππαδόκια,<br />

having the same etymology.<br />

In the authors’ opinion, the information preserved in the old Persian written monuments is<br />

important from the viewpoint of historical geography of Katpatuka as well. Out of the 7 old Persian<br />

cuneiform inscriptions containing the designation Katpatuka, in 6 (DBI, 15-16, DPe, 12, DNa, 27-<br />

28, DSe, 27, DSm, 8, XPh, 26, A P, 20-22) it is mentioned next to Armina (Armenia-Urartu), and<br />

in 4 – between Armina (Armenia-Urartu) and Sparda (Sparda-Lydia) (DPe 8, DNa 27-28, DSe 27,<br />

AP 20-22). This, in the authors’ view, fully correspond to the evidence preserved in the works of<br />

ancient Greek and Roman authors reflecting the localization of Cappadocia, according to which, the<br />

bordering countries of Cappadocia were Armenia, Cilicia, Lydia and Phrygia and Cappadocia<br />

extended to the Pontus Euxin (the Black Sea) to the North.<br />

23


The article shows that old Persian cuneiform texts are also significant because actually for<br />

the first time they confirm the essential changes that had occurred by the 6 th century BC on the<br />

political map of Eastern Asia Minor of the Late Hittite period (the 9 th -7 th cc. BC). Namely, this is the<br />

existence of a new large political unit Katpatuka, being under the subordination of Achaemenid Iran,<br />

on the territory belonging to the kingdoms and principalities (Tabal, Tuna, Tukhan, Šinukhtu,<br />

Khilaku, Kammanu-Melidu, Gurgum, Kumukh) located in this area in the Late Hittite period.<br />

24


<strong>nana</strong> <strong>xazaraZe</strong> <strong>nana</strong> <strong>baxsoliani</strong><br />

ricxviTi saxelebis aRmniSvneli<br />

luviuri ieroglifebi<br />

Zv. w. XVI saukuneSi mcire aziaSi mcxovrebma, xeTebis monaTesave<br />

luvielebma originaluri damwerloba Seqmnes, romlis amokiTxvas<br />

mecnierebma aTwleulebi moandomes. luviuri ieroglifebis semantikuri<br />

kodebis amoxsnasTan dakavSirebiT Catarebulma mravalwlianma kvleva-<br />

Ziebebma im mniSvnelovan daskvnamde migviyvana, rom ara mxolod am<br />

damwerlobiT Sesrulebuli Zv. w. II-I aTaswleulebiT daTariRebuli epigrafikuli<br />

Zeglebi, aramed Tavad luviuri ieroglifuri niSnebi Zveli<br />

anatoliis xalxebis istoriisa da kulturis istoriis rekonstruqciisaTvis<br />

Zvirfas sainformacio wyaros warmoadgens. am originaluri<br />

damwerlobis Semqmnelebi amomwurav informacias flobdnen mcire aziis<br />

xalxebis istoriisa da kulturis Sesaxeb [1, 11 da Smd.].<br />

sadReisod 500-mde luviuri ieroglifia cnobili. specialur<br />

samecniero literaturaSi gamoTqmuli Tvalsazrisis Tanaxmad, es damwerloba<br />

Tavdapirvelad sakulto daniSnulebis iyo. sakancelario xeTuri<br />

lursmulisagan ganxsvavebiT, luviur-ieroglifuri religiur monumentur<br />

damwerlobas asaxierebda. gvianxeTur xanaSi (Zv. w. I aTaswleulis pirveli<br />

meoTxedi) igi sekularizacias ganicdis. mkvidrdeba samSeneblo da<br />

miZRvniTi xasiaTis warwerebis Seqmnis tradicia. yizil-daRis, yara-daRis,<br />

burunqaias mTianeTSi, yara-Tefeze (kilikia), qarxemiSSi (CrdiloeTi siria,<br />

dRev. jerablusi) mefe-mTavrebi (xarTafu, aziTavada, iaririsi, qaTuvasi...)<br />

analebis tipis werilobiT Zeglebs qmnian. dRevandeli kululus binadarni<br />

tyviis firfitebze sameurneo-sagadasaxado daniSnulebis dokumentebs<br />

adgenen [2, 8-9, 31-32...; 3, 33-37].<br />

ieroglifur-luviuri epigrafikuli Zeglebis gavrcelebis CrdiloeTi<br />

sazRvari alaja-huiuqTan gadis, aRmosavleTi hinesTan, zemo mesopotamiaSi,<br />

xolo samxreTi – hamaTze, siriaSi. Tumca, am damwerlobiT Sesrulebuli<br />

qvaze amokveTili calkeuli warwerebi sipilosSi, yarabelSi, kviprosze,<br />

babilonSi, iranSi da sxva punqtebSia aRmoCenili. am warwerebis raodenoba<br />

300-ze metia, 800-s aRemateba sabeWdavebze moTavsebuli ieroglifur-luviuri<br />

25


warwerebis raodenoba. xeTebis droindeli sabeWdavebi, romlebmac<br />

umTavresad anabeWdebis saxiT moaRwies Cvenamde, xSirad orenovania. isini,<br />

ZirTadad, xeTi mefeebis saxelebs, titulaturebsa da genealogiebs<br />

gvacnoben (boRazqoi, tarsusi, ugariTi). xeTuri xanis ieroglifur-luviuri<br />

warwerebi xeTi mefeebis kldeSi nakveT reliefebzedacaa dadasturebuli,<br />

sadac mefeebis gamosaxulebebi da msxverplSewirvis scenebia aRbeWdili.<br />

zogjer ieroglifur-luviuri warwerebi RvTaebaTa saxelebs gvacnobs,<br />

zogjer ritualuri xasiaTis teqstebs [4, 17].<br />

ieroglifur-luviuri ena lursmuli luviuris monaTesavea. Zveli<br />

anatoliis es ori ena A da B likiurTan, pisidiurTan, likaonurTan,<br />

sideturTan erTad Zveli indoevropuli enebis anatoliur (xeTur-luviuri)<br />

jgufis luviur qvejgufadaa miCneuli [5, 14]. rogorc wesi, luviuri<br />

ieroglifi Ria marcvlis saxiTaa warmodgenili - xmovani an Tanxmovanixmovani<br />

(Tumca gvxvdeba gamonaklisebic, rodesac ieroglifuri niSani<br />

romelime aso-bgeras Seesabameba. ieroglifur-luviur logogramebsa da<br />

determinativebs zogjer fonetikuri komplementebi axlavs, romlebic<br />

sityvis fuZis bgeriT Semadgenlobas da fleqsias gvacnobs [6, 9].<br />

arsebobs luviuri ieroglifebis klasifikaciis ramdenime versia. em.<br />

laroSis mier SemuSavebuli sakmaod argumentirebuli klasifikaciis<br />

mixedviT, luviuri ieroglifebi funqciis gaTvaliswinebiT, SesaZloa aT<br />

jgufad daiyos. ieroglifuri niSnebis pirveli jgufi adamianebTan, mis<br />

sxeulTan, socialur statusTan, sxvadasxva qmedebebTan dakavSirebul<br />

cnebebs asaxierebs (me, adamiani, Tavi, xeli, fexi, terfi, qali (saSos saxiT),<br />

deda, qalbatoni, dedofali, mefe, didi mefe, bavSvi, vaJi, ufliswuli (qali,<br />

vaJi), Zma, gmiri, Zlieri, mrisxaneba, saubari, aReba, dadeba, mitana,<br />

Tayvaniscema, ritualis aRsruleba da a. S.), meore – cxovelebs (ZaRli,<br />

cxeni, saxedari, iremi, xari, cxvari, kurdReli, lomi...), mesame – mcenareebs<br />

(puris TavTavi, broweuli, yurZnis mtevani, maradmwvane xe ea...), meoTxe –<br />

mnaTobebs, bunebis movlenebs, landSafts (ca, mze, mTvare, eqvsqimiani da<br />

mravalsxiviani varskvlavebi, elva, miwa, dablobi, mTa, mdinare, wyali,<br />

wyaros saTave, aRmosavleTi, dasavleTi...), meSvide – WurWels, merve –<br />

26


simboloebs (RvTaebis, qalRvTaebis, mefis, qurumis, mosamarTlis<br />

aRmniSvneli simboloebi...), mecxre – ricxvebs, geometriul figurebs (erTi,<br />

ori, sami, oTxi, xuTi, eqvsi, Svidi, rva, cxra, aTi, asi...), meaTe jgufSi jerjerobiT<br />

daudgeneli semantikis ieroglifebs aerTianeben.<br />

rogorc vxedavT, am originaluri damwerlobis Semqmnelebi amomwurav<br />

informacias flobdnen mcire aziis florasa da faunaze, bunebriv<br />

simdidreebze, meurneobaze da yofaze, samxedro saqmeze, arqiteqturaze,<br />

sazogadoebis socialur struqturaze, xaTebis, luvielebis, xeTebis<br />

kosmogoniur da kosmologiur rwmena-warmodgenebze.<br />

amjerad, Cveni kvlevis obieqti em. laroSis mier mecxre jgufad<br />

gamoyofili (ix. zemoT) ieroglifur-luviuri ricxviTi saxelebia, radgan<br />

isinic damatebiT sayuradRebo informacias gvawvdian im ZvelaRmosavluri<br />

sazogadoebis codnis donis Sesaxeb, romelic am damwerlobiT<br />

sargeblobda. aqve davZenT, rom arcerT sadReisod cnobil ieroglifurluviur<br />

epigrafikul ZeglSi ricxviTi saxeli ar mowmdeba, garda<br />

kululuSi gasuli saukunis meore naxevarSi aRmoCenili warweriani tyviis<br />

firfitebisa, romlebic sameurneo-sagadasaxado aRricxvis mizniT iyo<br />

Sedgenili [3, 33-37].<br />

gansxvavebiT Sumeruli, aqaduri, xeTuri ricxviTi saxelebis<br />

sistemebidan, sadac ricxviTi saxelebi raodenobiTi, rigobiTi, jerobiTi,<br />

gamanawilebeli da wilobiTi jgufebis saxiTaa warmodgenili, [7, 41-45; 8, 59-<br />

64...] kululus tyviis firfitebze mxolod raodenobiT ricxviT saxelebs<br />

vxvdebiT. magram es garemoeba sruliad ar gamoricxavs varauds, rom sxva<br />

analogiur werilobiT ZeglebSi, romlebmac rigi garemoebis gamo Cvenamde<br />

ver moaRwia, ricxviTi saxelebis sistema iseTive srulyofili iyo, rogorc<br />

es zemoxsenebul lursmul damwerlobebSia. SesaZloa, CvenTvis saintereso<br />

informaciis nakleboba imiTac iyos ganpirobebuli, rom, rogorc<br />

varaudoben, ieroglifur-luviuri damwerlobiT Sesrulebuli dokumentebi<br />

xeze funjiTa da Savi saRebaviT iwereboda da am mizeziT saukuneebs ver<br />

gauZlo.<br />

kululuSi arqeologiuri gaTxrebis dros aRmoCenil tyviis<br />

firfitebze, rogorc ukve aRvniSneT, mxolod raodenobiTi ricxviTi<br />

27


saxelebi dasturdeba. 1-dan 9-mde aRmniSvneli ricxviTi saxelebi<br />

vertikaluri xazebiTaa gadmocemuli, aTeulebi – horizontaluriT. rac<br />

Seexeba aseulebs, romelsac firfitebze mravalgzis vxvdebiT, maT<br />

cecxlsaCxreki formis figurebi ganasaxierebs. ieroglifur-luviuri<br />

ricxviTi saxelebis gadmocemisas, am damwerlobisaTvis damaxasiaTebel erT<br />

Taviseburebasac vadasturebT. asze meti mrgvali ricxvebi asis aRmniSvneli<br />

ieroglifis ganmeorebiT xorcieldeba (200, 300, 400), xolo im SemTxvevaSi,<br />

rodesac dokumentis avtors esaWiroeba iseTi raodenobrivi ricxvis<br />

warmoCena, rogoricaa 141, 232 da a. S. igi aseulis aRmniSvnel figuras<br />

qvemoT jer aTeulebis (horizontalur) da bolos erTeulebis<br />

(vertikalur) xazebs umatebs. igive meordeba iseTi ricxviTi saxelebis<br />

dawerilobisas, rogoricaa: 15, 32, 68...<br />

ieroglifur-luviuri ricxviTi saxelebis fonetikuri amokiTxva jerjerobiT<br />

ar xerxdeba. am TvalsazrisiT, gamonakliss oTxisa da cxris (mi,<br />

nu) aRmniSvneli luviuri ieroglifebi warmoadgens. xeTuri da luviuri<br />

lursmulis, A da B likiuris msgavsad 4-isa da 9-is aRmniSvneli fonetikuri<br />

wakiTxva akrofonul principzea damyarebuli.<br />

zemoaRniSnulis sailustraciod, gvianxeTuri xanis aRmosavleT mcire<br />

aziaSi mdebare Tabalis teritoriaze , dRevandel kululuSi aRmoCenil<br />

tyviis firfitebze Sesrulebuli dokumenturi Canawerebidan fragments<br />

moviyvanT. dokumentSi saubaria Tabalis qalaqebis (Tivarali, zemo Tuna,<br />

qvemo Tuna da Tuna, asahaialara, sunavara, muraTi, sunaqaTa, ahaTikukurai,<br />

arusalisi) mcxovrebTaTvis gaweuli Sromis anazRaurebis mizniT gacemuli<br />

cxvrebis raodenobis Sesaxeb. (aqve davZenT, rom kululus warweris sxva<br />

fragmentebSi xarebisa da qeris raodenobacaa miTiTebuli).<br />

ieroglifur-luviuri teqsti [10, 148] ase gamoiyureba:<br />

<br />

Tabali asuruli lursmuli da ieroglifur-luviuri werilobiTi Zeglebis monacemTa<br />

konteqtsSi didi kapadokiis samxreT-dasavleT seqtorSi, dRevandeli gurun-Sahripozandidan<br />

(mdinare sei-hanis zemo dinebidan) dasavleTiT, dRevandeli pozandi-zeive-bori-<br />

Cifliqis xazidan CrdiloeTiTa da Crdilo-dasavleTiT, dRevandeli sulTanxani-kaiserisuvasa-topadadan<br />

aRmosavleTiT (mdinare halisidan, dRevandeli yizil-irmakidan<br />

aRmosavleTiT) mdebareobda. [9, 25-61]<br />

28


teqstis qarTuli Targmani:<br />

32 cxvari muvahisma nis misca. 68 cxvari lalisma parasaTas () misca<br />

kukisTvis. 140 cxvari 7 qandakebas miveciT qalaq asahaialaraSi 40 cxvari<br />

nunus. 30 cxvari 3 nacvals. 30 cxvari miveciT kulis, Tumisis, TuTus,<br />

(mamakacebi) qalaq sunavaraSi. 20 cxvari saTanus. 40 cxvari...() 4. 20<br />

cxvari...() 2. 100 cxvari 5 qandakebas qalaq muraTSi. 20 cxvari kvisais,<br />

paluss, qalaq sunaqaTaSi. 100 cxvari 5 qandakebas qalaq TivaralSi. 20<br />

cxvari 2 monadires. 141 cxvari 3 qandakebas, qalaq ahaTikukuraiSi. 15 cxvari<br />

maT misces qalaq arusalisis...(). 200 cxvari aTivararss. 20 cxvari...(). 14<br />

cxvari qalaq asailaraidan ... () brZanebiT moitanes.<br />

ieroglifur-luviuri ricxviTi saxelebis istoriis rekonstruqcia,<br />

masalis simwiris miuxedavad, kidev erTxel gviCvenebs, rom luviuri<br />

ieroglifebis semantikuri kodebis Seswavla perspeqtiulicaa da<br />

aucilebelic.<br />

2010.<br />

damowmebuli wyaroebi da literatura<br />

1. n. <strong>xazaraZe</strong>, wyaroTmcodneobiTi da istoriografiuli Ziebani,<br />

Tbilisi, 2009.<br />

2. n. <strong>xazaraZe</strong>, luviuri ieroglifebis samyaroSi Tbilisi, 2006.<br />

3. n. <strong>baxsoliani</strong>, tyviis firfitebi kululudan, istoriisa da<br />

eTnologiis institutis Sromebi, VIII, Tbilisi, 2008.<br />

4. Laroche E., Les Hieroglyphes Hittites, Paris, 1960.<br />

5. Языки Азии и Африки, I, Москва, 1976.<br />

29


6. Meriggi P., Manuale Di Eteo Geroglifico, Parte I: Grammatica, Roma, 1966.<br />

7. j. SaraSeniZe, Sumeruli enis gramatika, Tbilisi, 2005.<br />

8. i. tatiSvili, aqaduri ena, Tbilisi, 2009.<br />

9. n. <strong>xazaraZe</strong>, ZvelaRmosavluri da qarTvelologiuri Ziebani,<br />

Tbilisi, 2001.<br />

10. J. D. Hawkins, The Kululu lead strips economic documents in Hierogliphic Luwian,<br />

AnSt, vol. XXXVII, London-Ankara, 1987.<br />

Nana Khazaradze Nana Bakhsoliani<br />

LUWIAN HIEROGLYPHS DENOTING NUMERALS<br />

Results of our labour-intensive research of many years conducted for the purpose of study of<br />

the given hieroglyphic Luwian written monuments and reconstruction of semantic codes of separate<br />

hieroglyphic signs (hieroglyphs representing animals, plants, interiors and exteriors of ancient<br />

Anatolian architectural monuments, heavenly bodies, etc.) unequivocally demonstrate that not only<br />

hieroglyphic Luwian inscriptions, but also separate hieroglyphic signs should be considered as a<br />

source of information of primary importance. The results of study of the hieroglyphic Luwian<br />

system of numerals lead to the same conclusion.<br />

30


<strong>nana</strong> <strong>xazaraZe</strong> <strong>nana</strong> <strong>baxsoliani</strong><br />

istoriis gakveTilebi<br />

(gvianxeTuri xanis mcire aziis politikuri istoriisaTvis)<br />

Zv. w. IX-VII saukuneebis ZvelaRmosavluri (asuruli, urartuli<br />

lursmuli, ieroglifur-luviuri) werilobiTi Zeglebis Seswavla<br />

cxadhyofs, rom e. w. `bneli xanis” (Dark age) dasasrulisaTvis (Zv. w. X-IX<br />

saukuneebis mijna) aRmosavleT kapadokiasa da kilikiaSi araerTi<br />

eTnopolitikuri erTeuli (e. w. `mcire qveyana”) aRmocenda, romelsac<br />

saTaveSi mefe (šarru, LUGAL) qveynis meufe, ganmgebeli (KUR.NA), mmarTveli,<br />

suvereni (tarwanas) edga. es erTeulebia: muSqebis/musqebis/musqas qveyana,<br />

Tabali, xilaqu, Tuna, kamanu-melidu, gurgumi, kumuxi, que [1, 3-7;2,72-125; 3, 26-<br />

74].<br />

werilobiTi pirvelwyaroebis monacemTa konteqstSi irkveva, rom am<br />

eTnopolitikuri erTeulebis pirvel pirTa ZiriTad sazrunavs imperiuli<br />

ambiciebiT aRsavse asureTis saxelmwifos klanWebidan Tavis daRweva<br />

warmoadgenda. damoukideblobis SesanarCuneblad isini sxvadasxva saSualebebs<br />

mimarTavdnen: umZimesi xarkis gadaxdis pirobiT, moCvenebiT morCilebas,<br />

asureTis mefeTa haramxanaSi Zvirfasi mziTviT xeldamSvenebuli sakuTari<br />

qaliSvilebisa da mZevlebad didebulTa ojaxebis wevrebis gagzavnas,<br />

dampyrobelTan samxedro dapirispirebas…... [1,97-101; 3,32; 4, 49-68].<br />

aRniSnulis sailustraciod, gvianxeTuri xanis erT-erTi `mcire<br />

qveynis” Tabalis (bibliuri Tubal-Tobelis) Sesaxeb Zv. w. IX-VII ss-is<br />

asurul lursmul werilobiT ZeglebSi damowmebul ramdenime cnobas<br />

movixmobT.<br />

Tabali didi kapadokiis samxreT-dasavleT seqtorSi, dRevandeli<br />

gurun-Sahri-pozandidan (mdinare sei-hanis zemo dinebidan) dasavleTiT,<br />

dRevandeli pozandi-zeive-bori-Cifliqis xazidan CrdiloeTiTa da CrdilodasavleTiT,<br />

dRevandeli sulTanxani-kaiseri-suvasa-topadadan aRmosavleTiT<br />

(mdinare halisidan, dRevandeli yizil-irmakidan aRmosavleTiT)<br />

mdebareobda [1,38-58; 5,2561; 3,26]. asurelebma am qveyanas yuradReba jer kidev<br />

salmanasar III-is (Zv. w. 859-824 ww) mefobis xanaSi miaqcies.Ee. w. `Savi<br />

obeliskis” mowmobiT, Zv. w. 837 wels salmanasar III-s ocdameored<br />

31


gadaulaxavs md. evfrati da Tabalis qveynisaken daZrula, sadac Tabalis 24<br />

mefisagan ZRveni miuRia. Semdgom wels asureTis mefes md. evfratis<br />

mimarTulebiT samxedro operacia kvlav ganuxorcielebia. igi melidis<br />

mefis, lalas samefo qalaq ueTaSi dabanakebula. amjerad, xarkiT<br />

xeldamSvenebuli Tabalis mefeebi asureTis mbrZanebelTan `nebayoflobiT”<br />

gamocxadebulan [6, 62, str. 104, 107; 7, I, #579]. imave salmanasr III-is sxva<br />

warweraSi (samefo taxtze amokveTili warwera) Tabali asurelTa moxarke<br />

qveynebs Sorisaa moxseniebuli [7, I, #674], rac srulad eTanxmeba `Savi<br />

obeliskis” cnobebs asurelTa mier Tabalis dalaSqvrisa da<br />

Tabalelebisagan xarkis miRebis Sesaxeb. gansakuTrebul interess am `mcire<br />

qveynisadmi”, erTi mxriT, misi strategiuli mdebareoba apirobebda da meore<br />

mxriT, oqro-vercxliTa da saukeTeso jiSis cxenebiT simdidre.<br />

TiglaTfileser III-is droindeli (Zv. w. 745-727 ww.) werilobiTi Zeglebidan<br />

naTlad Cans, rom Zv. w. VIII s-is meore naxevarSi Tabali ukve asurelTa<br />

qveSevrdomobaSi myofi qveyanaa. TiglaTfileser III-is `analebSi” igi im<br />

`qveynebs” Soris moixsenieba, romlebic asureTs xarks uxdidnen (gurgumi,<br />

melidi, Tuna, qasqu...) [8, I, 802]. isic irkveva, rom Tabalis mefeebi<br />

damoukideblobis dakargvas Znelad eguebodnen. nimrudSi aRmoCenili erTerTi<br />

asuruli lursmuli warweris mixedviT, daaxloebiT Zv. w. 728 wels<br />

Tabalis mefe uasurmes (ieroglifur-luviuri warwerebis vasusarumas)<br />

asurelTa qveSevrdomobisagan ganTavisufleba ganuzraxavs. werilobiTi<br />

wyaros cnobiT, am mcdelobas TabalisaTvis sasurveli Sedegi Aar<br />

mohyolia. asurelebs urCi mefe uasurmes nacvlad samefo taxtze huli<br />

(varianti: hulu), `aravis Svili” (anu piri, romelic Tabalis Zvel samefo<br />

dinastias ar ekuTvnoda) dausvamT. TabalisaTvis sakmaod sabediswero am<br />

faqts isic daemata, rom Tabalelebi iZulebuli gaxdnen asureli<br />

moxelisaTvis 10 talanti oqro, 1000 talanti vercxli da 200 (varianti<br />

2000) Tabaluri cxeni `ZRvnad” miurTmeviaT.<br />

sargon II-is (Zv. w. 722-705 ww.) mefobis xanaSi asurelebi yovel Rones<br />

xmarobdnen, raTa Tabali morCilebaSi hyolodaT. Zv. w. VIII s-is bolo<br />

meoTxediT daTariRebuli sargon II-is `analebis”, e. w. `sagamofeno warweris”,<br />

samefo sasaxlis WiSkris kompleqsis iatakze amokveTili asuruli<br />

32


lursmuli teqstebis da sxva werilobiTi Zeglebis mowmobiT, TabalTan<br />

`megobruli urTierTobebis” ganmtkicebis mizniT sargon II-es Tavisi<br />

qaliSvili, axatabiSa hulis (varianti: hulus) memkvidre ambaridusaTvis<br />

(varianti: ambarisisaTvis) miuTxovebia da misTvis Tabalis mezobeli xilaqu<br />

saCuqrad uboZebia. asureTis mxridan amgvari `wyalobis” miuxedavad,<br />

Tabalis mefes damoukideblobisaTvis brZola ar Seuwyvetia. amjerad, mas<br />

mokavSiris Zebna dauwyia da aseTad muSqebis qveyana (didi frigia) miuCnevia<br />

[7, #11, 25, 55; 8,#46, 165...].<br />

sargon II-is memkvidre sinaqeribis (Zv. w. 705-681 ww.) droindeli asuruli<br />

lursmuli warwerebis gacnobisas iseTi STabeWdileba rCeba, TiTqos<br />

Tabalma droebiT mainc damoukidebloba moipova, rasac, erTi SexedviT,<br />

SamaSis orakulisadmi asarqadonis (Zv. w. 681-668 ww.) mier dasmuli cnobili<br />

`SekiTxvebic” adastureben. am `SekiTxvebidan” irkveva, rom Tabalis mefe<br />

iSgalu da melidis mefe mugalu asurelTaTvis saSiS mowinaaRmdegeebs<br />

warmoadgendnen. erT-erT `SekiTxvaSi” asarqadoni SesTxovs SamaSs auwyos<br />

mas iSgalu Tabalelisa da mugalu melidelis momavali gegmebis Sesaxeb.<br />

imave mefis meore SekiTxvis mizania gaarkvios, xom ar daesxmian Tavs<br />

asurel sardals iSgalu da mugalu [9,54,56a,57,59, 60, 61; 8, #68g].<br />

asurbanifalis mefobis epoqaSi (Zv. w. VII s.) situacia kvlav asurelTa<br />

sasargeblod icvleba. am mefis saxeliT Sedgenili asuruli lursmuli<br />

warwerebis mowmobiT, asurelTa ZlierebiT SeSinebul TabalelebisaTvis,<br />

romlebic ara Tu ar emorCilebodnen asurbanifalis winapar mefeebs,<br />

aramed `iaraRiTac ki ibrZodnen” maT winaaRmdeg, xarkis saxiT didi<br />

cxenebis moyvana da asureTis mefis haramxanaSi Tabalis mefis qaliSvilis<br />

gagzavna daukisrebiaT [7, II, 516, 531; 8, #65].<br />

pirvelwyaroebis analizi gviCvenebs, rom Tabali, iseve rogorc zemoT<br />

dasaxelebuli uklebliv yvela e. w. `mcire qveyana” damoukideblobis<br />

SenarCunebisaTvis kidev erT, erTi SexedviT TiTqos efeqtur gzas<br />

mimarTavda, rac e. w. `mcire qveynebis” antiasuruli koaliciebis Seqmnasa da<br />

am koaliciebSi mcire aziaze gabatonobis pretenziis mqone asureTis metoqe<br />

nairi-urartusa da centralur mcire aziaSi Zv. w. VIII s-is bolo meoTxedSi<br />

(didi xnis manZilze naxevradlegendaruli, magram dRes ukve<br />

33


ealobadqceuli) midasis mier daarsebuli frigiis samefos (asuruli<br />

werilobiTi wyaroebis muSqebis qveynis) monawileobas gulisxmobda [7, II, 5,<br />

11, 18, 80,82, 92...].<br />

marTalia, werilobiTma wyaroebma amgvari koaliciebis arsebobis<br />

istoriis Sesaxeb sakmaod Zunwi cnobebi Semogvinaxa, magram mainc naTelia,<br />

rom nairi-urartuc da didi frigiac antiasurul samxedro koaliciebSi<br />

monawileobaze didi xalisiT Tanxmdebian. Tumca aqve davZenT, rom<br />

antiasurul koaliciebs e. w. `mcire qveynebisaTvis” sasurveli Sedegi<br />

yovelTvis ar mohqonda. ufro metic, asuruli erTi dokumenturi wyarodan<br />

(nimrudSi aRmoCenili brZanebulebidan, romelic sargon II-is saxeliTaa<br />

Sedgenili) imasac vgebulobT, rom muSqebis qveynis (didi frigiis) mefe<br />

miTam (ZvelberZnuli werilobiTi tradiciis midasma) antiasuruli wina<br />

koaliciis erT-erTma aqtiurma wevrma, urartuSi wargzavnili Tavis yofili<br />

mokavSiris – Tabalis uSualo mezobeli qveynis – ques (kilikia) 14 kaciani<br />

antiasuruli delegacia daaatyveva da `megobrobis” niSnad asureTs gadasca<br />

[10,205]. ase rom, e. w. `mcire qveynebs” antiasuruli koaliciebis Seqmnisas,<br />

mokavSireebis SerCevisas didi sifrTxile da windaxeduleba marTebdaT!<br />

avtorebis TvalsazrisiT, didi imperiebis winaaRmdeg politikuri<br />

erTeulebis (e. w. `mcire qveynebis”) brZolis gamocdilebas ara mxolod<br />

mecnieruli, aramed praqtikuli Rirebuleba gaaCnia, gansakuTrebiT,<br />

zesaxelmwifoebis mezoblad ganlagebuli im qveynebisaTvis, romelTac didi<br />

Zalisxmevis Sedegad mopovebuli Tavisuflebisa da damoukideblobis<br />

SenarCunebisaTvis brZola XXI saukuneSic uxdebaT.<br />

savsebiT kanonzomieria, rom mxedvelobaSi, upirveles yovlisa,<br />

saqarTvelo gvyavs, romlis mravalsaukunovani istoria, faqtobrivad,<br />

gadarCenisaTvis Tavdadebuli brZolis istoriaa. marTalia, dRevandeli<br />

msoflio arsebiTad gansxvavdeba Zv. w. I aTaswleulis msofliosagan (da,<br />

kerZod, aRmosavleT mcire aziisagan), rac savsebiT bunebrivia, magram e. w.<br />

`mcire qveynebisaTvis” riskfaqtorebis Semcveli epoqa, samwuxarod,<br />

jerjerobiT ar damTavrebula. dResac mecnierul obieqtur analizze<br />

dafuZnebuli TviTgadarCenis strategiisa da taqtikis SemuSavebas, imperiuli<br />

ambiciebiT Sepyrobili pirispir myofi qveynebisaTvis sruliad<br />

34


gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs. am TvalsazrisiT, istoriis gakveTilebis<br />

Rrma codna, did politikaSi gaTvaliswineba, XXI s-is ZiriTad moTxovnad<br />

rCeba.<br />

warmodgenili mcire narkvevi, romelic kvlevisaTvis sakmaod rTuli<br />

asuruli lursmuli pirvelwyaroebis Cvenebebs emyareba, swored am mizniTaa<br />

SemoTavazebuli.<br />

2011.<br />

gamoyenebuli wyaroebi da samecniero literatura<br />

1. <strong>xazaraZe</strong> n., aRmosavleT mcire aziis eTnikuri da politikuri<br />

gaerTianebebi Zv. w. I aTaswleulis pirvel naxevarSi, Tbilisi,<br />

1978.<br />

2. <strong>xazaraZe</strong> n., saqarTvelos Zveli istoriis eTno-politikuri<br />

gaerTianebebi, Tbilisi, 1984.<br />

3. <strong>baxsoliani</strong> n., didi kapadokia Zv. w. I aTaswleulis pirvel<br />

naxevarSi, Tbilisi, 2008.<br />

4. <strong>xazaraZe</strong> n., samxreT kavkasia da axlo aRmosavleTi, Tbilisi, 2005.<br />

5. <strong>xazaraZe</strong> n., ZvelaRmosavlri da qarTvelologiuri Ziebani,<br />

Tbilisi, 2001.<br />

6. Amiaud A., Sheil V., Les Inscriptions de Salmanasar IIIdi Assyrie, Paris, 1890.<br />

7. Luckenbill D., Ancient Records of Assyria and Babylonia, I-II, Chicago, 1926-1927.<br />

8. Дьяконов И. М., Ассиро-вавилонские источники по истории Урарту, Вестник<br />

древней истории, Москва, 1951, №2, 3, 4.<br />

9. Knudtzon J. A., Assyriche Gebete an den Sonnengot, Leipzig, 1893.<br />

10. Saggs H. W., The Nimrud Letter. The Urartian Frontier, 1952, IV, ``Iraq”, XX, 2, 1958.<br />

35


Nana Khazaradze Nana Bakhsoliani<br />

HISTORY LESSONS<br />

(ON POLITICAL HISTORY OF ASIA MINOR IN THE LATE HITTITE PERIOD)<br />

In the context of the evidence of the 9 th -7 th cc. BC Assyrian written monuments, on the<br />

example of one of the political units – Tabal, the basic directions of the struggle against the Assyrian<br />

Empire of the so-called ”minor countries”, formed at the turn of the 10 th -9 th cc. BC in eastern Asia<br />

Minor, are reconstructed as fully as possible. In the authors` view, in spite of the fact that the<br />

present-day world fundamentally differs from the world of the 1 st millennium BC (which is quite<br />

regular), for “minor countries”, which achieved independence and freedom in the 20 th c. by great<br />

efforts, the period containing risk factors has not ended yet. Nowdays, for countries (including<br />

Georgia) located in the neighbourhood of states that are obsessed with imperial ambitions, special<br />

significance attaches to working out of a strategy and tactics of selfpreservation, based on scientific<br />

analysis. In this respect, awareness of lessons of history and their consideration in great politics<br />

remain for them a major challenge in the 21 st c.<br />

36


<strong>nana</strong> <strong>xazaraZe</strong> <strong>nana</strong> <strong>baxsoliani</strong><br />

saxelmwifos usafrTxoebis dacvis ZvelaxloaRmosavluri<br />

modelis rekonstruqciisaTvis<br />

xelisufalTa mier saxelmwifos usafrTxoebis dacvaze zrunva drosa<br />

da sivrceSi universaluria. am TvalsazrisiT, pirvel magaliTebs Zvel<br />

axlo aRmosavleTSi vxvdebiT. saxelmwifos mesveurebi sxvadasxva<br />

strategias mimarTavdnen.<br />

Zv. w. II-I aTaswleulis ZvelaxloaRmosavluri (xeTuri, xurituli,<br />

asurul-babilonuri, ieroglifur-luviuri, urartuli da ZvelberZnuli)<br />

werilobiTi Zeglebis da Zveli axloaRmosavleTis qveynebis teritoriaze<br />

Catarebuli arqeologiuri kvleva-Ziebis Sedegad mopovebuli masalis<br />

urTierTSejereba da analizi gviCvenebs, rom am TvalsazrisiT Catarebuli<br />

RonisZiebani stereotipulia. upirveles yovlisa, yuradReba eqceoda<br />

saxelmwifoebis, dedaqalaqebis, msxvili dasaxlebuli punqtebis, sakulto<br />

centrebis sazRvrebis dacvas. am mizniT, xelisufleba uzrunvelyofda<br />

strategiuli mniSvnelobis cixe-simagreebis aRmSeneblobas. samxedro<br />

daniSnulebis am nagebobebs, rogorc wesi, qveynis dominanti eTnosis<br />

warmomadgenlebi emsaxurebodnen. am aspeqtiT, yuradRebas, ZvelaxloaRmosavluri<br />

qveynebis arqeologiuri kvleva-Ziebebis Seswavlis Sedegebi<br />

imsaxurebs. ase, magaliTad, dRes ukve kargadaa cnobili, rom qalaq suzas<br />

masiuri galavani hqonda garSemortymuli da iqve mdinaris piras agebuli<br />

citadelic e. w. `xalcuc” Tavdamsxmelebisagan sagangebod icavda.<br />

ciklopuri tipis nagebobebiT iyo daculi ZvelaxloaRmosavluri meore<br />

mniSvnelovani centri – nuzi [1, 52].<br />

xeTuri cixe-simagreebic, did kldovan borcvebze iyo ganlagebuli.<br />

dResac sanimuSod iTvleba buiuq-kales cixe-simagre taZrebiT, mefisa da<br />

dedoflis rezidenciebiT, farTo galavniTa da mZlavri alayafis karebiT,<br />

romelic erT mTlian arqiteqturul ansambls qmnida[4, 156].<br />

urartusU cixe-simagreebi sxvadasxva daniSnulebisa iyo: xSir<br />

SemTxvevaSi es iyo TavdacviTi, administraciuli centri, zogic didi<br />

laSqrobis mosamzadebel bazas warmoadgenda.<br />

37


TavdacviTi nagebobani Znelad misadgom adgilebSi, maRal borcvebze<br />

an cicabo kldeebze iyo agebuli. argiSTiuna sargon II-is warweraSi<br />

`Zlier” cixe-simagred moixsenieba, romelic `varskvlavis msgavsad<br />

elvarebda” da misi simaRle 120 metrs aRwevda.<br />

arqeologiuri monacemebis Tanaxmad, cixe-simagris kedlis sisqe 3<br />

metrs Seadgenda. TeiSebainis cixe-simagre 120-dan 150-mde nagebobas moicavda.<br />

simagres ori Sesasvleli hqonda samxreTidan da Crdilo-dasavleTidan.<br />

Cveni azriT, am mxareebs upiratesoba mosalodneli politikuri<br />

saSiSroebis gamo eniWebodaT. WiSkrebi rogorc fexiT mosiaruleTaTvis,<br />

aseve oTxTvala etlisaTvis iyo gaTvlili. kedlebi aliziT, yovelgvari<br />

duRabis gareSe iyo naSeni. cixe-simagris ganuyofel nawils kontrforsebi<br />

da masiuri koSkebi Seadgendnen. kedlebis simaRle sxvadasxva adgilas 6-dan<br />

12 metramde meryeobda[2, 34].<br />

aranaklebi mniSvneloba eniWeboda sadazvervo samsaxurs, romelTa<br />

warmomadgenlebi sasazRvro zolSi aqtiur moRvaweobas eweodnen: mezobeli<br />

qveynebis teritoriaze agrovebdnen informacias da specialuri arxebiT<br />

operatiulad gadascemdnen centrs. am mxriv, Zalzed sayuradRebo<br />

monacemebs gvawvdian Zv. w. VIII-VI ss-iT daTariRebuli asuruli teqstebi,<br />

sadac skrupulozuradaa aRwerili urartu-asureTis sazRvarze ganlagebuli<br />

asureTis sadazvervo aparatis mier moZiebuli monacemebi. aranakleb<br />

mniSvnelovani albaT isicaa, rom am sadazvervo samsaxuris saTaveSi<br />

sxvadasxva dros asureTis mefeebis uSualo memkvidreebi (sinaqeribi,<br />

asarqadoni, aSurbanifali...) idgnen. `me movaTavse Seni maJordormi [Cems]<br />

saxlSi. aseTia aSuricuas Setyobineba. Sulmubeli, damxmare saxelmwifo<br />

uwyebaSi CemTan movida da miTxra: urzanam momwera: rodesac urartus mefe<br />

movida gamirSi, misi jari mowyda. olqis mmarTveli uasi mokles. Cven jer<br />

kidev ar gvaqvs informacia, rogorc ki miviRebT, maSinve gamovgzavni<br />

Setyobinebas”; `dae mefes hqondes keTildReoba, keTildReoba asureTs,<br />

keTildReoba taZrebs, keTildReoba mefis yvela cixe-simagres. ukiecma<br />

momwera: roca urartus mefe gamirSi gaemarTa, misi jari mTlianad mowyda.<br />

misi 11 olqis mmarTveli TavianTi jariT ukugdebulia. misi [turtani] da<br />

ori olqis marTveli tyved Cavarda...aseTia ukiecis Setyobineba. aSuricuam<br />

38


momwera: urartus Sesaxeb rom mogwere...axla maTi qveyana wynaradaa, misi<br />

yvela didebuli wavida Tavis olqSi. kakadanu, misi turtani tyved<br />

Cavarda...nabuleim, birates olqis mmarTvelma momwera: cixe-simagreebis<br />

garnizonTa ufrosebs, romlebic sazRvarzea urartus mefis Taobaze<br />

Setyobineba davwere. roca is gaemarTa gamirSi, misi jari damarcxda, misi 3<br />

didebuli TavianTi jariT damarcxda. TviTon is gaiqca da mivida Tavis<br />

qveyanaSi. misi laSqari jer kidev ar misula. aseTia nabuleis Setyobineba”;<br />

[16, 167,171]. sinaqeribis garda, sargon II-s sadazvervo xasiaTis informacias<br />

sxva pirebic awvdidnen. ase, magaliTad, aSuricuas, romelic kummes olqis<br />

mmarTveli iyo, sargon II-s Semdegs amcnobs: `...dae keTildReoba hqondes Cems<br />

mefes, batons. guriana urartusa da gamirs Soris mdebare olqi. igi<br />

urartus xarks uxdis. roca urartu gamiris winaaRmdeg gaemarTa, aman<br />

urartus marcxi moutana. yvela brZola, romelic aqedan [gaiqcnen]<br />

gurianSi... roca [urartus mefem] Tavisi mtrisgan [gaiqca...] 8 aTasi [meomari]<br />

Tovli [olqis mmarTvelebi] urartelebi, romlebic […] ase Tu ise (an<br />

winaaRmdeg) urartus mefis […] es olqis mmarTvelebi […] mefis TvalebSi […]<br />

cixe-simagreebi [..] mefem, Cemma batonma [Tqva...] movida […] Sikrikebi movlen<br />

maT winaaRmdeg [zurgamde] cnoba mefeze: igi tuSfaSia” [16, 177-178]. aseTive<br />

xasiaTisaa asureTis mefe asarqadonisadmi mowodebuli sadazvervo<br />

werilobiTi informacia, romelic asaxulia asarqadonis saxeliT Sedgenil<br />

`prizmebze”, `cilindrebze”, Til-barsifis stelaze, babilonur `qronikaSi”,<br />

aSuris orakulisadmi dasmul SekiTxvebSi da a. S.. analogiur viTarebas<br />

vadasturebT asarqadonis mefobis drosac.<br />

zemoaRniSnulTan erTad, qveynis usafrTxoebis dacvis mizniT, sxva,<br />

kargad mofiqrebuli da gaTvlili strategiac xorcieldeboda.<br />

mxedvelobaSi gvaqvs samxedro operaciebis dros tyvedCavardnilTa (qalebi,<br />

mamakacebi, yrmebi) qveynis centralur raionebSi gadmosaxlebis<br />

tradiciadqceuli praqtika. rogorc xeTur, aseve asurul da urartul<br />

wyaroebSi, ZiriTadad, `analebis” tipis werilobiT ZeglebSi ama Tu im<br />

samxedro operaciis aRwerisadmi miZRvnil konteqstebis daskvniT nawilebSi<br />

tyved CavardnilTa raodenobasTan erTad xSiradaa xazgasmuli sakuTari<br />

qveynidan maTi ayrisa da gamarjvebuli qveynis dedaqalaqSi, centralur<br />

39


Sida raionebSi maTi gadasaxlebis Sesaxeb [11, 86]. ase, magaliTad,<br />

deportirebuli mosaxleobis qveynis centrSi gadasaxlebis Sesaxeb cnobebs<br />

pirvelad adreuli xaniT daTariRebul xeTur lursmul teqstebSi<br />

vxvdebiT. `aniTas teqstis” mixedviT, `fiusTi, me[fe] q. xaTisa Semdeg meored<br />

mo[vida... (TviTon fiusTi)] da damxmareni misi, romlebic man moiyvana, isini [<br />

salamfaSi] davamarcxe. q. salaTivarasken saxe mivab[rune] ... da q.<br />

salaTivaras winaaRmdeg sa[omari etlebi] da razmebi Seikriba da isini q.<br />

nes[as amoviyvane] [9, 105-106]. sakvlev sakiTxTan dakavSirebiT umniSvnelovanesia<br />

xeTebis Zveli samefos istoriis amsaxveli Telifinus teqstic: `igi<br />

(mursili) xalfas gaemarTa da xalfa daangria, xolo xalfas namra<br />

(=deportirebulebi) da misi avla-dideba xaTusaSi Camoitana. Semdgomad<br />

amisa ki igi babilons gaemarTa da babiloni daangria. babilonis namra da<br />

avla-dideba xaTusaSi Camoitana” [5, 179]. analogiuri viTareba dasturdeba<br />

TuTxalia I/II-is `analebSi”: `CamoTvlili qveynebi, romlebic [mtru]lad<br />

iyvnen ganwyobili, RvTaebebma me gadmomces. yvela es qveyana xelT vigde da<br />

gamoZevebuli mosaxleoba, msxvilfexa da wvrilfexa saqoneli, qveynebis<br />

qoneba xaTusaSi wavasxi”. aseTive monacemebi ramdenimegzis mowmdeba<br />

`sufiluliumas saqmeni”-s fragmentebSi: `qvemo qalaqidan man wamoiyvana<br />

mosaxle[oba], vercxli, oqro da brinjaos nivTebi da waasxa qalaq<br />

xaTusaSi. wartyvevnilebis ricxvi, romelic man sasaxleSi moiyvana, sami<br />

aTas samasocdaaTi iyo. [maSin roca] isini, romlebic xe[Tebma] moiyvanes<br />

(saxlSi), [uricxvi iyo]”. amgvari qmedeba intensiur xasiaTs xeTebis axali<br />

samefos drosac iZens. mursili II-is aTwlian `analebSi” Semdegs<br />

vadasturebT: `qasqebis qveynis qalaqma TurmiTam omi gamomicxada da ... me<br />

Semdeg qasqebis qalaqi kvlav movida da dausrulebeli TavdasxmebiT<br />

mawuxebda maSin, Cemma mzem, gavilaSqre mis winaaRmdeg. qasqebis mTavar<br />

qalaqebs, xalilasa da dudusqas Tavs davesxi. xelT vigde wartyvevnili<br />

mosaxleoba, msxvilfexa da wvrilfexa saqoneli da isini qalaq xaTusasken<br />

wamovasxi”; `mTeli arcavas mosaxleoba gaiqca. ...yvela RvTaeba gverdSi<br />

medga da me ...davamarcxe. im wartyvevnili mosaxleobis ricxvi, romelic me<br />

wamovasxi 15 500 iyo, xolo fexosani da cxenosani laSqari iyo uTvleli.<br />

maSin gavgzavne wartyvevnili mosaxleoba qalaq xaTusaSi da isini adgilze<br />

40


miiyvanes”; `wartyvevnili mosaxleoba, romlebic mdinare sexas qveyanaSi<br />

iyvnen 4000. isini qalaq xaTusaSi gavgzavne.” `...figainaresas qveyana<br />

[gada]vawvevine. wartyvevnili mosaxleoba, msxvilfexa da wvrilfexa<br />

saqoneli ki xelT vigde da q. xaTusaSi wamovasxi”; `...xelT vigde qalaqi<br />

arifsa da duqama brZoliT. im wartyvevnili mosaxleobis ricxvi, romelic<br />

samefo sasaxleSi wamovasxi, 3000 iyo”. [10, 20, 44, 73, 88, 90, 92, 95, 96]. aseTive<br />

viTareba mowmdeba Zv. w. II-I aTaswleulis asurel mefeTa cxovrebisa da<br />

moRvaweobisadmi miZRvnil lursmul teqstebSi. ase, magaliTad, sargon II e.<br />

w. `sadResaswaulo warweraSi” gvamcnobs: `SinuxTuelma kiakim, romelmac<br />

gadaigdo uReli RvTaeba aSurisa da SeaCera Tavisi Sesawiri, [sargonma]<br />

tyved igdo misi 30 etlosani 7350 meomari ... me waviyvane asureTSi”. sargon<br />

II `analebSi” xazgasmiT miuTiTebs: `...ambarisi, biT-burutaSis mefe Tavis<br />

naTesavebsa da amalasTan erTad 100 orTvaliT wamoviyvane aSurSi”;<br />

`...Tarxunazi da maTi mefe Tavis mebrZolebTan erTad rkinis jaWvebiT<br />

davabi, xolo misi coli, vaJiSvilebi da qaliSvilebi 5000 tyve meomarTan<br />

erTad Cems qalaq aSurSi moviyvane” [11, 43, 45]; igives vadasturebT urartus<br />

mefeTa warwerebSic. menuas warwera pirdapir miuTiTebs dapyrobili<br />

qveynebidan mosaxleobis dedaqalaqSi gadasaxlebaze: `...me gavilaSqre<br />

qveyana luxiunis – qveyana (tomi) erekuaxis, ... (romelic jer aravis<br />

daupyria) momca RvTaeba xaldim ... zogi cocxali waviyvane 1700 ... tuSfa<br />

qalaqSi”; `...gavemarTe qveyana erekuaxis winaaRmdeg, zogi davxoce, zogic<br />

cocxali wamoviyvane...”[15. 76, 77]. argiSTi I-is matiane umniSvnelovanes<br />

statistikur monacemebs gvawvdis: `...sami qveyana (kada, SaSilu da aSkalaSi<br />

– n. x., n. b.) me movglije, (maTi) mosaxleoba Cems qveyanas mivumate: 15 aTas<br />

181 yrma, 2734 mamakaci, 10 aTas 604 dedakaci”; `...gavemarTe me salaSqrod<br />

arTamuris qveyanaze ... 11 aTas qali, sul 20279 kaci zogi gavJlite, zogi<br />

waviyvane”; `...me gavemarTe manas winaaRmdeg, brZoliT davipyari, mivedi ...<br />

18243 adamiani zogi gavJlite, zogic cocxali waviyvane”. sardur II aseve<br />

agrZelebs samaxsovro warwerebSi `sagmiro saqmenis” aRniSnvas: `...qveyana ...<br />

me iqidan wamoviyvane kacebi da qalebi, davdgi iq warwera. 12610 yrma me<br />

waviyvane, 1829 cocxali mamakaci, 7751 dedakaci”; `...gavemarTe me salaSqrod<br />

arkukinis qveynis winaaRmdeg...calke kacebi da qalebi meomrebs miveci. ai,<br />

41


ogori vaJkacoba Cavidine me iq: 10000 yrma wamoviyvane, 4600 mamakaci<br />

cocxlad wamoviyvane…”[8. 275, 276, 277, 278, 280, 282, 287-8, 290, 294]. argiSTi II<br />

tanaatis warweraSi siamayiT aRniSnavs: `gamocxadda Cems winaSe... eTiunis<br />

qveynis mefe, momca xarki, Tavisi qveynis. ... aqedan mamakacebi, qalebi me<br />

waviyvane, qalaqi gadavwvi”. rusa II-is saxeliT Sedgenil warweraSic igives<br />

vadasturebT: `...ganvdevne qalebi mtruli qveynebidan... “ [15. 325, 336].<br />

Cveni azriT, deportirebulTa gansaxlebis aRniSnuli praqtika<br />

ramdenime mizans emsaxureboda: upirveles yovlisa, igi saxelmwifos<br />

saSualebas aZlevda dapyrobili mosaxleoba mudmivi kontrolis qveS<br />

hyoloda. amasTanave, gamoeyenebina igi muSaxelis da momsaxure personalis<br />

saxiT. da rac mTavaria, daeCqarebina maTi deeTnizaciis procesi.<br />

yuradRebas saxelmwifos usafrTxoebis dacvis kidev erT meqanizmze<br />

gavamaxvilebT. esaa naklebad daculi erTi sasazRvro zolidan ukve<br />

aTvisebul meore sasazRvro regionSi adgilobrivi mosaxleobis<br />

deportacia an qveynidan saerTod gaZeveba. sainteresoa, vanis kldeze<br />

argiSTi I-is saxeliT Sesrulebuli warwera, sadac igi aRniSnavs: `miwa<br />

ukacrieli iyo () (da) araferi ar iyo winaT iq agebuli. Zlevamosili<br />

saqmeni movimoqmede me iq xaTesa (da) cufanis 6 () aTas 600 meomari me iq<br />

davasaxle”. msgavs situaciasTan gvaqvs saqme, rodesac urartus mefe rusa II<br />

urartus samxreT-dasavleTiT mdebare muSqebis, xaTes da xalitus<br />

qveynebidan iZulebiT ayril mosaxleobas `RvTaeba ziukunis qveyanaSi”<br />

asaxlebs: `rusa argiSTis Ze ambobs: (me) ganvdevne qalebi mtruli<br />

qveynebidan... (qveyana) muSqebis, xaTis (qveynidan), xalitus (qveynidan)...” da<br />

savaraudod, isini aqve daasaqma [3, 45]. analogiur viTarebas vadasturebT<br />

aziTavaTas orenovan (ieroglifur-luviuri, finikiuri) cnobil warweraSi<br />

yaraTefedan, sadac vkiTxulobT: `vZlie cixe-simagreebi dasavleTSi...me,<br />

aziTavaTam, davangrie isini da aRvgave pirisagan miwisa. iq mcxovrebni (Cemi<br />

qveynis) aRmosavleT sazRvarTan davasaxle” [12, 110].<br />

msgavs situacias vadasturebT babilonis mefe nabuqodonosoris (Zv. w.<br />

604-562 ww.) mefobis wlebSi, rodesac man jer Zv. w. 597 wels iudeis mefe<br />

ioakimi ojaxiT da warCinebulebiTurT daatyveva da babilonSi waiyvana,<br />

42


xolo Zv. w. 587 wels ierusalimi, faqtobrivad, udabnod aqcia da iudeis<br />

mosaxleobis 20% (ZiriTadad xelosnebi) babilonSi gadaasaxla.<br />

qveynis usafrToxebis dacvas emsaxureboda, aseve, mezobel qveynebTan<br />

dadebuli xelSekrulebebis calkeuli muxlebic. am TvalsazrisiT,<br />

gansakuTrebul yuradRebas imsaxurebs xeTebsa da qasqebs/qaSqebs Soris<br />

oficialurad gaformebuli xelSekrulebebi, sadac punqtobrivadaa asaxuli<br />

xeTebis imperiis moTxovnebi da maTi Seusruleblobis SemTxvevaSi<br />

mosalodneli mkacri sanqciebi. xelSekruleba qasqebs avaldebulebda<br />

Semdegi pirobebi SeesrulebinaT: Tuki romelime `mteri” (igulisxmebodnen<br />

xeTebisadmi mtrulad ganwyobili qasqebi) miuaxlovdebodnen xeTebis<br />

teritorias, qasqebs maTTvis winaaRmdegoba unda gaewiaT da amave dros,<br />

yovelive `mzisTvis” (mefe – n. x., n. b.) SeetyobinebinaT; mokavSire qasqas<br />

teritoriaze xeTebis laSqris gavlisas qasqebs misTvis winaaRmdegoba ar<br />

unda gaewiaT; mas xeTebis mtrisTvis neba ar unda daerTo qasqebis<br />

dasaxlebaSi Semosuliyo da misTvis puri da wyali miewodebinaT; xeTebis<br />

romelime dasaxlebis winaaRmdeg wamosuli mtrisTvis qasqebs brZola unda<br />

gaemarTaT, Tu isini mters ver moereodnen, xeTebisaTvis macne unda<br />

gaegzavnaT; mokavSire qasqebTan dadebul zogierT xelSekrulebaSi<br />

garkveuli adgili ekava sakiTxs ltolvilTa (gaqceulTa) Sesaxeb. Tuki<br />

vinme xeTebis mefes Seuracxyofda, xolo Semdeg mokavSire qasqas qveyanaSi<br />

rogorc ltolvili gaiqceoda, qasqebs igi unda SeepyroT da ukan<br />

daebrunebinaT. saintereso cnobebs Seicavs arnuvanda III-is mier qasqebTan<br />

dadebuli xelSekrulebac, sadac saubaria qasqebis mier damxmare razmebis<br />

raodenobis Sesaxeb: `qanu[...] da masTan erTad 190 meomari, kacebi<br />

[romeliRac dasaxlebisa] sausqa […]da masTan erTad 216 meomari, kacebi;<br />

<strong>nana</strong>ciTi, (romelic aris) fiquriali(), kaci isxufiTadan da masTan erTad 5<br />

kaci”. rac Seexeba mkacr sanqciebs, es naTlad Cans xaTusili III-is<br />

xelSekrulebidan: SeiaraRebuli qveiTi an etlosani qasqeli q. TiliuraSi<br />

ar unda Sesuliyo, Tu qasqeli TiliuraSi qals iTxovda, maT qalaqi unda<br />

daetovebinaT, Tuki am qalaqSi qasqeli Rames gaaTevda da es cnobili<br />

gaxdeboda, igi dilegSi unda CaegdoT, Semdeg ki daejarimebinaT xarebiTa<br />

da cxvrebiT, Tu igi raime danaSauls Caidenda an borot sityvas<br />

43


warmoTqvamda, aseTi qasqeli unda moespoT. Tiliuras mezobel qasqebSi,<br />

savaraudod, gavrcelebuli unda yofiliyo raRac avadmyofoba, risganac<br />

Tavi unda daecvaT Tiliurelebs [7, 73-88]. kidev erTi mniSvnelovani<br />

dokumentia mursili II-is mier amurus mmarTvel dufi-TeSubTan dadebuli<br />

xelSekruleba, romelic miznad CrdiloeT siriaSi xeTebis poziciebis<br />

ganmtkicebas isaxavda. igi e. w. `vasalur” xelSekrulebaTa kategorias<br />

ganekuTvneba da pirdapir miuTiTebs deportirebulebTan dakavaSirebuli<br />

problemuri sakiTxebis mogvarebis iq arsebul sistemaze: `Tuki romelime<br />

qveynis mcxovrebi anda ltolvili adgeba da xaTis qveynisaken gamoiwevs da<br />

Sens qveyanaze gamoivlis, igi Sen uvneblad swor gzaze daayene, xaTis<br />

qveynisken gza uCvene da mas kargi sityvebi uTxari. sxvagan ki arsad ar<br />

gagzavno. magram Tuki Sen maT (swor) gzaze ar daayeneb da maT xaTis qveynis<br />

gzas ar miuTiTeb, Sen (amiT) fics daarRvev... SemdgomSi Tuki ltolvili<br />

[Sens qveyanaSi] mova, Tuki Sen moisurveb, raime mas waarTva, (amis Sesaxeb)<br />

xaTis mefes daekiTxe... SemdgomSi Tuki ltolvili [Sens qveyanaSi] mova,<br />

Seipyre igi...” momdevno teqsti dazianebulia da xelSekruleba mTavrdeba<br />

`aTasi RvTaebis” moxmobiT da krulvis tradiciuli formuliT: `RvTaeba<br />

quliTa, xaTis zababa, mTani, mdinareni, didi zRva, ca, da dedamiwa, qari<br />

Rrublebi... iyvnen am ficis mowmeni. dae dufi-TeSubi Tavisi TaviTurT,<br />

meuRliTurT, SviliTurT... am ficma gaanadguros!” [6, 201]<br />

saxelmwifos usafrTxoebis dacvis erT-erT meTods, qveynidan<br />

arasando elementebis gaZevebac warmoadgenda. zemoT moxseniebuli<br />

aziTavaTas warweraSi xazgasmiTaa aRniSnuli, rom man daamxo<br />

`TviTdajerebulni da borotni, qveyanaSi rom iyvnen. gavaZeve isini<br />

qveynidan...” [12, 110].<br />

Zveli axloaRmosavleTis qveynebis mefeebs srulad hqondaT<br />

gacnobierebuli, Tu ra safrTxis Semcveli iyo qveyanaSi gavrcelebuli<br />

sxvadasxva saxis epidemia. aRniSnulis konteqstSi gansakuTrebul<br />

yuradRebas imsaxurebs xeTebis mefe mursili II-is (Zv. w. 1318-1290 ww.)<br />

sakmaod kargad cnobili himni da locva arinas mzis RvTaebisadmi,<br />

romelic, rogorc varaudoben, xeTebis samefoze Tavsdatexili ubedurebis<br />

– Savi Wirisagan `dacvis” mizniTaa Sedgenili. sakmaod STambeWdavia am<br />

44


teqstis calkeuli pasaJebi. mursili II muq ferebSi gvixatavs qveyanaSi Savi<br />

Wiris Sedegad Seqmnil situacias: `RvTaebebo, es ra CaidineT Savi Wiri<br />

gaavrceleT da mTeli xaTis qveyana amowyda! amis Sedegad aRaravis SeuZlia<br />

TqvenTvis Sesawiri purisa da Rvinis morTmeva. glexebi, romlebic<br />

RvTaebaTa mindvrebsa da yanebs amuSavebdnen, amowydnen. veRaravin iRebs<br />

mosavals. mewisqvile qalebi, romlebic RvTaebebisaTvis `sqel” purebs<br />

acxobdnen xolme, isinic amowydnen. ... xarebis da cxvrebis mwyemsebic<br />

amowydnen, maT miatoves boslebi (da) gomurebi” [9, 86]. locvisa da himnis<br />

daskvniT nawilSi mefe arinas mzis RvTaebas vedrebis sityvebiT mimarTavs:<br />

`arinas mzis qalRmerTo, Sen amisTvis mogixmobT!... gaWirvebulma [dae kvlav<br />

icocxlos!] [mursili – mefes da] xaTis qveyanas [sikeTe] mouvline!...<br />

sicocxle, janmrTe[loba, Zala], momavalSi [sixaruli] da [dRegrZe]loba<br />

uboZe!” [9, 88]. gansakuTrebiT saintereso isaa, rom amave locvaSi mursili II<br />

arinas mzis RvTaebas ara mxolod Tavisi qveynis gadarCenas SesTxovs Savi<br />

Wirisagan, aramed mis samefosTan dapirispirebul qveynebSi analogiuri<br />

ubedurebis datrialebas: `Tqven, RvTaebebo, kvlav SeiwyaleT xaTis qveyana,<br />

romelsac, erTis mxriv, Savi Wiri daeufla da, meores mxriv, mterma<br />

Seaviwrova. garSemo Tanaswori qveynebi – maT Soris miTani da arcava... isini<br />

RvTaebebs aRar emsaxurebian da fics arRveven. isini taZrebis gaZarcvas<br />

cdiloben. ukve es unda gaxdes RvTaebaTaTvis Surisgebis (mizezi). Savi<br />

Wiri, SuRli, SimSili da damRupveli gvalva gaavrceleT miTanis da<br />

arcavas qveynebSi, dovlaTian da SfoTisTav qveynebSi! xaTis qveyana ki<br />

jangaclilia. ixseniT es jangaclili (qveyana), ayvavebul (qveyanas) ki qedi<br />

moaxrevineT! xaTis qveynis kuTvnilma qveynebma – qasqam, Rorebis mwyemsebi<br />

da mTelavebi rom iyvnen, aravanam, qalasmam, lukam (da) fiTasam, xarkis<br />

gadaxdaze uari Tqves da xaTis qveyanaze Tavdasxma kvlav daapires. ... dae,<br />

es arinas mzis qalRmerTis SurisZiebis (mizezi) gaxdes! [9, 87].<br />

kvleva-Ziebis procesSi isic gairkva, rom Zveli axloaRmosavleTis<br />

qveynebis usafrTxoebis dacvis mizniT provinciebadqceul dapyrobil<br />

qveynebSi pirvel pirebad ara dominanti eTnosis warmomadgenels, aramed<br />

iranis mefesTan axlo naTesaur urTierTobaSi myof pirebs niSnavdnen. am<br />

45


aspeqtiT sayuradRebo cnobebi herodotes (Zv. w. V s.) da ZvelberZen sxva<br />

avtorTa Txzulebebmac Semogvinaxa.<br />

iranSi aqemeniduri dinastiis damfuZneblis darios I-is behistunis<br />

cnobili warwerisgan gansxvavebiT, sadac mis mier dapyrobili 23 qveynis<br />

CamonaTvals vxvdebiT, magram am qveynebis pirvel pirTa Sesaxeb informacia<br />

ar saxeldeba [13,358-363], herodotes `istoriis” mowmobiT, yvela dapyrobil<br />

qveyanaSi pirvel pirebad qveynis centridan gamogzavnili, mefesTan<br />

daaxloebuli, warmoSobiT sparseli moxeleebi idgnen. Aase magaliTad,<br />

`sparselebi... moiyvana maTma gamgebelma otanesma, romelic qserqsesis<br />

meuRlis, amestrisis mama iyo... midielebs gamgeblad hyavdaT tigranesi,<br />

aqaÁmenidi... kisielebs ganagebda anafesi, otanesis Ze, xolo winamZRolad<br />

hyavdaT megapanosi, Semdeg babilonis meurve... qaldeebi, ganagebda maT<br />

otaspesi artaqaÁesis Ze... baqtriebsa da sakebs ganagebda histaspesi, Svili<br />

dariosisa da kirosis asulis atosasi... indoelebs ufrosad farnaZaTres<br />

artabatesis Ze iyo dayenebuli... parTebsa da xorasmiebs artabaZosi,<br />

farnakesis Ze, sogdebs – aZanesi, artaÁosis Ze, gandariebsa da dadikebs –<br />

artifiosi, artabanesis Ze ganagebdnen... kaspiebs winamZRolad hyavdaT<br />

ariomardosi, artifiosis Zma. sarangebs ganagebda ferendates megabaZosis<br />

Ze. Paqtiebs gamgeblad hyavdaT artaintes iTamitresis Ze. utiebsa da mikebs<br />

– arsamenesi, dariosis Ze, xolo parikaniebs – siromitres oÁobaZosis Ze.<br />

arabebsa da eTiopebs ganagebda arsamesi, dariosisa da artistones (kirosis<br />

asulis) Svili... libielebs gamgeblad hyavdaT masages oariZosis Ze...<br />

paflagonelebsa da matienebs dotosi ganagebda, megasidrosis Ze, xolo<br />

mariandinebs, ligiebsa da sirielebs – gobriesi, dariosisa da artistones<br />

Svili... frigielebs marTavda artoqmesi, romelsac dariosis asuli hyavda<br />

colad... lidielebsa da misielebs ganagebda artafrenesi, Svili im<br />

artafrenesisa, romelic maraTonSi SeiWra datisTan erTad. aziel<br />

Trakielebs ganagebda basakesi, artabanosis Ze... xalibebs... kabel-meÁonebs,<br />

miliebs... yvela amaT ganagebda badresi, histanesis Ze... mosxebsa da<br />

tibarenebs – ariomardosi, romelic dariosis da parmisis Svili iyo,<br />

makronebsa da mosinoÁkebs ganagebda artaiktesi, marebsa da kolxebs<br />

46


ganagebda farandates teaspisis Ze... alarodielebsa da saspeÁrebs ganagebda<br />

masistiosi siromitresis Ze” (Herodotus, VII,61-80) [14,431-435].<br />

Cvens mier moZiebuli ZvelaxloaRmosavluri, sxvadasxvaenovan<br />

werilobiT ZeglebSi damowmebuli monacemebi, romelTac sisrulis<br />

pretenzia ar gaaCnia, saSualebas gvaZlevs qarTul istoriografiaSi,<br />

faqtobrivad, pirvelad dasmuli problemis ZvelaxloaRmosavluri<br />

saxelmwifoebis usafrTxoebis dacvis modelis rekonstruqciaSi garkveuli<br />

wvlili Seitanos.<br />

migvaCnia, rom sakvleevi problema aqtualuri da mniSvnelovani ara<br />

mxolod ZvelaxloaRmosavluri saxelmwifoebis istoriis, aramed msoflioSi<br />

dRes mimdinare politikuri procesebis TvalsazrisiTacaa.<br />

2012.<br />

wyaroebi da literatura<br />

1. astaxiSvili e., saqalaqo dasaxlebaTa tipebi Zvel wina aziaSi,<br />

bibliuri da arqeologiuri kvlevis amerikul-qarTuli institutis<br />

biuleteni, #4-5, kornuelis universiteti, iv. javaxiSvilis saxelobis<br />

Tbilisis saexelmwifo universiteti, 2006-7.<br />

2. <strong>baxsoliani</strong> n., urartus qalaqebi, samxreT-dasavleT saqarTvelos<br />

istoriis sakiTxebi IV, baTumi, 2009.<br />

3. <strong>baxsoliani</strong> n., didi kapadokia Zv. w. I aTaswleulis pirvel naxevarSi,<br />

Tbilisi, 2008.<br />

4. giorgaZe gr., aTasi RvTaebis qveyana, Tbilisi, 1988.<br />

5. giorgaZe gr., Telifinus teqsti, wignSi: Zveli aRmosavleTis xalxTa<br />

istoriis qrestomaTia, Tbilisi, 1990.<br />

6. giorgaZe gr.,mursili II-is xelSekruleba amurus mmarTvel dufi-<br />

TeSufTan, wignSi: Zveli aRmosavleTis xalxTa istoriis qrestomaTia,<br />

Tbilisi, 1990.<br />

7. giorgaZe gr., xeTuri da asuruli lursmuli teqstebis qasqebis<br />

(qaSqebis) da abeSlaelebis eTnikuri warmomavlobisaTvis, axalcixe,<br />

2000.<br />

47


8. meliqiSvili g. urartuli wyaroebi, wignSi: Zveli aRmosavleTis<br />

xalxTa istoriis qrestomaTia, Tbilisi, 1990.<br />

9. tatiSvili i., xeTuri religia, Tbilisi, 2001.<br />

10. RambaSiZe m., xeTuri analistika (samefo dRiurebi), nawili I, Tbilisi,<br />

2006.<br />

11. <strong>xazaraZe</strong> n., aRmosavleT mcire aziis eTnikuri da politikuri<br />

gaerTianebebi Zv. w. I aTaswleulis pirvel naxevarSi, Tbilisi, 1978.<br />

12. <strong>xazaraZe</strong> n., luviuri ieroglifebis samyaroSi, Tbilisi, 2006.<br />

13. <strong>xazaraZe</strong> n., <strong>baxsoliani</strong> n., Zveli sparsuli lursmuli warwerebis<br />

Katpatuka, krebulSi: daviT kacitaZe 80, kavkasiisa da aRmosavleTis<br />

kvlevis centri, Tbilisi, 2009, gv. 358-370, 424-425; agreTve, Kent R. G., Old<br />

Persian, Grammar, Texts, Lexikon, New Haven, Connecticut, 1953.<br />

14. herodote, istoria, II, Tbilisi, 1976. berZnulidan Targmna, winasityvaoba<br />

da saZiebeli daurTo T. yauxCiSvilma.<br />

15. Арутюнян Н. В. Корпус Урартских Клинообразных Надписей, Ереван, 2001.<br />

16. Иванчик А. И. Киммерийцы, Москва, 1996.<br />

Nana Khazaradze Nana Bakhsoliani<br />

ON THE RECONSTRUCTION OF THE MODEL OF PROTECTION OF STATE<br />

SECURITY OF THE ANCIENT NEAR EAST<br />

The care for the protection of state security by authorities is universal in time and space.<br />

Comparison and analysis of written monuments of the Ancient Near East of the 2 nd -1 st millennia BC<br />

(Hittite, Hurrian, Assyrian-Babylonian, Hieroglyphic-Luwian, Urartian, Greek) show that the<br />

measures taken in this regard are stereotyped. First of all, attention was paid to the protection of the<br />

borders of states, capitals, major settlements and religious centres. For this purpose, the authorities<br />

constructed fortresses of strategic importance. As a rule, representatives of the dominant ethnic<br />

group of the country served these constructions of military purpose.<br />

The authors attach no less importance to the reconnaissance service, the representatives of<br />

which worked actively on the border line: on the territory of neighboring countries they collected<br />

information and promptly passed it to the centre through special channels.<br />

48


In order to protect the country security, traditional practice of resettling persons (women,<br />

men, children) taken prisoner during military operations to central regions of the country took place.<br />

This allowed the state to keep the conquered population under constant control, in addition, to use it<br />

as workforce and servants as well, and, what is the most important, to accelerate the process of its<br />

de-ethnization.<br />

The authors paid attention to one more aspect of protection of the state security, in particular,<br />

deportation of the local population from one less protected border zone to another already developed<br />

border region, or its expulsion from the country altogether.<br />

In the context of the materials obtained by the authors it has become clear that diplomatic<br />

treaties concluded with neighbouring countries also facilitated protection of the security of the<br />

country. These treaties regulated rules of movement of refugees from a foreign country.<br />

The results of the conducted research lead the authors to the conclusion that the problem<br />

under study is relevant and important not only from the viewpoint of the history of states of the<br />

Ancient Near East, but the political processes going on in the world at present as well.<br />

49


<strong>nana</strong> <strong>xazaraZe</strong><br />

mzis RvTaeba da mefe<br />

xeTur lursmul teqstebSi mravalgzis moxseniebuli mzis RvTaeba<br />

( D UTU), romelic mzis aRmniSvneli xaTuri Eštan-idan momdinare Ištanu-d<br />

iwodeba [1, 684; 2, 116], sxvadasxva epiTetebiTaa Semkuli: cisa (nepišaš/AN-<br />

ŠAME), miwisa (taknaš/KI-/ER-SETIM), wylisa (ME/wetene)... xeTebisaTvis lokaluri<br />

sakulto centrebis mzis RvTaebis iseTi zedwodebebicaa cnobili,<br />

rogoricaa: qalaq arinas mzis RvTaeba ( D UTU URU Arina), qaTafas mzis RvTaeba<br />

( D UTU URU Katapa), Samuxas mzis RvTaeba ( D UTU URU Šamuha), cifalanTas mzis RvTaeba<br />

( D UTU URU Zipalanta) da a. S. xeTur lursmul teqstebSi mze umTavresad xeTebis<br />

panTeonis uzenaes qalRvTaebadaa warmodgenili. misi epiTetebia: deda (AMA,<br />

anna-), qalbatoni (GAŠAN), dedofali (MUNUS.LUGAL), RmerTebis mze<br />

(DINGIRmeš-nan D UTU). mze araerTgzis mamri RvTaebis rangSic gvevlineba. am<br />

SemTxvevaSi mas mamis (atta-), batonis (EN/BEL/išha-), mefis (LUGAL/haššu-), mwyemsis<br />

(LUSIPA(UDU)/weštara-), Zis (DUMU) terminebiT moixsenieben. xeTur teqstebSi<br />

mzis mamri RvTaeba casTanaa dakavSirebuli, xolo miwa mdedr RvTaebasTan.<br />

sazogadoebis social-ekonomikuri da kulturuli ganviTarebis garkveul<br />

etapze, iseve rogorc sxva araerT religiaSi, xeTurSic, miwis qalRvTaebis<br />

– RmerTebis dedis, dedamiwis, didi dedis – astralizaciis Sedegad igi<br />

mzesTan asocirebuli aRmoCnda da `personificirebul iqna amomaval da<br />

miwaSi Camaval mzesTan". miwisa da cis RvTaebaTa ipostasebis gaerTianebam<br />

mzis qalRvTaebas samyaros kosmosis uzenaesi manaToblis saxeli<br />

daumkvidra [3, 123-9; 4, 109-120; 5, 160 da Smd].<br />

zemoaRniSnulis sailustraciod xeTuri lursmuli teqstebidan<br />

ramdenime amonaridis moxmobiT SemovifarglebiT .<br />

xeTebis panTeonSi mzis, rogorc mamri, aseve mdedri RvTaebis<br />

gansakuTrebiT gamorCeul statusze miTiTebebs, araerT xeTur lursmul<br />

teqstSi vadasturebT.<br />

sakvlevi sakiTxisaTvis sayuradRebo teqstebis citirebisas g. giorgaZis, n. benduqiZis, i.<br />

tatiSvilis da m. RambaSiZis mier Sesrulebuli xeTuri lursmuli werilobiTi Zeglebis<br />

qarTuli Targmanebi gamoviyeneT.<br />

50


mzis erT-erT sagalobelSi, romelic qanTucilis (Zv. w. XIVs.)<br />

saxeliTaa Sedgenili, vkiTxulobT: `RvTaebaTa Soris mxolod Sen xar<br />

taxtis Rirsi gmiri, mze saxiero! Sen aweseb RmerTTaTvis wesebs. gadasul<br />

RmerTTac mxolod Sen erTi ganusazRvrav wils... Tu sityvas etyvi, hoi,<br />

mzeo, RmerTni muxlmodrekiT loculoben Senze". kidev ufro STambeWdavia<br />

q. arinas mzis qalRvTaebisadmi aRvlenili mursili II-is (Zv. w. XIVs.) locva<br />

da himni. mefe brZanebs: `Sen, arinas mzis qalRmerTo, dafasebuli RvTaeba<br />

xar. // mxolod xaTis qveyanaSi gaqvs taZrebi, (qvisagan) mkvidrad nagebi...<br />

mxolod xaTis qveyanaSi gaqvs wminda taZrebi, vercxliTa da oqroTi //<br />

Semkuli. arc erT sxva qvey<strong>nana</strong>Si // (aseTi taZrebi) ar gagaCnia. vercxlis,<br />

oqrosa (da) Zvirfasi qvebisagan (damzadebuli) Tasebi, ritonebi mxolod<br />

xaTis qveyanaSi (gaqvs). // dResaswaulebs – yovelTviurs, yovelwliurs, //<br />

zamTris, Semodgomis, gazafxulis dResaswaulebs, // sisxlian moxmobis<br />

ritualebs mxolod xaTis qveyanaSi gisruleben. // Seni – mzis qalRmerTis,<br />

RvTaebrioba mxolod xaTis qveyanaSi(a) dafasebuli... RvTaebebs Soris //<br />

mxolod Sen (xar), arinas mzis qalRmerTo dafasebuli (da) didi. // arinas<br />

mzis qalRmerTo, sxva RvTaeba Senze // ufro dafasebuli da didi ar<br />

arsebobs..." erT-erTi xaTur-xeTuri bilingva (CTH 733,Nr. 112 II 10-13; 113 II 20-<br />

23) gvamcnobs: `...qurumi ase ambobs: `Segviwyale, mzis RvTaebav! mokvdavT<br />

Soris Sen mzis RvTaeba xar, RmerTebs Soris ki – brwyinvale / sinaTle<br />

(xar), RvTaeba (da) dedofali (xar) Sen". daaxloebiT igive Sinaarsisaa<br />

xeTuri sxva teqstis (CTH 733,Nr.III 21-24) Semdegi pasaJic: `rodesac adamiani<br />

qaSqaTSi xuvasi-stelasTan mzis RvTaebas Tayvans scems, qurumi ambobs:<br />

`Segviwyale qaSqaTis mzis RvTaebav, mokvdavTa Soris Sen qaSqaTis mzis<br />

RvTaeba xar, RmerTebs Soris Sen qaSqaTis mzis RvTaeba xar, RmerTebs<br />

Soris ki – leliyah – (xar), RvTaeba da dedofali (xar) Sen" da a. S.<br />

rogorc aRiniSna, xeTur lursmul teqstebSi mzis RvTaeba xSirad<br />

casTan, miwasTan, zRvasTan, mdinaresTan, mTasTan organul kavSirSia<br />

warmoCenili. qanTucilis, zemoT ukve moxseniebul sagalobelSi uzenaesi<br />

mnaTobis adgilsamyofeli cazea lokalizebuli. sagaloblis avtoris<br />

TvalsazrisiT, ciuri koSkis kari mxolod mzis RvTaebisTvisaa Ria. caze<br />

51


da qveynis (samyaros) oTx mxareSi oTxcxenSebmuli etliT igi, solaruli<br />

sxva RvTaebebis (magaliTad, ZvelberZnuli heliosis, an indoariuli<br />

RvTaebebis – varunas, indras, vatas...) msgavsad, gadaadgildeba. iqve<br />

naTqvamia: `...iq, sadac miwa da caa, sxivnielo, mzeo, Sen xar mxolod…<br />

gamodixar cis simravlidan, brwyinvalev, martooden Sen! caTa meufeni Sens<br />

winaSe Tavebs idreken da miwis RmerTnic Sen gmoneben..." amave teqstSi iscaa<br />

xazgasmuli, rom mzis RvTaeba `bneli qveynis" (qvesknelis) mamamTavaricaa.<br />

gamTenias igi cad amaRldeba da zemo da qvemo qveynebs srulad<br />

gaaciskrovnebs". qalaq arinas mzis qalRmerTisadmi miZRvnil mursili II-is<br />

himnSic aseT sityvebs vxvdebiT: `...cis WiSkars mxolod SenTvis xsnian<br />

xolme // da WiSkrebSi mxolod Sen, (RvTaebaTa Soris) damkvidrebulo //<br />

[qalaq arinas mzis qalRmerTo,] gaivli". amindis RvTaeba fixasasisadmi<br />

locvisas, muvaTali (Zv. w. XIIIs.) mzes Semdegi sityvebiT mimarTavs: `...Sen,<br />

cis mzis RvTaebav, zRvidan amodixar, da cad // amaRldebi. cis mzis<br />

RvTaebav, Cemo ufalo, dRes // RvTaebebi gaaCere. RvTaebebs, romlebsac Cemi<br />

eniT movuxmob // dRes, da Tavis gasamarTleblad mivmarTav, (mimarTe Senc)<br />

da mouxme maT, cis mzis RvTaebav, cidan (da) miwidan, // mTebidan (da)<br />

mdinareebidan, maTi taZrebidan da maTi taxtrevnebidan..." da iqve: `cis mzis<br />

RvTaebav, arinas mzis RvTaeba, arinas amindis RvTaeba, mecula, // xula,<br />

cinduxia, mamri RvTaebebi, qalRmerTebi, mTebi // (da) mdinareebi arinasi,<br />

amindis RvTaeba xsnisa, amindis RvTaeba sicocxlisa". CTH 376 E. 14-7-Si mzis<br />

RvTaebaze naTqvamia: `sadac ar unda (imyofebodes) saTayvanebi arinas mzis<br />

qalRmerTi – caSi, (sxva) RvTaebebs Soris, zRvaSi, mTebSi an [qvesknelSi],<br />

saidanac is brundeba xolme". xeTur lursmul teqstebSi Semdegi<br />

striqonebic mowmdeba: `...arinas mzis qalRmerTo ... cisa da miwis samefos<br />

mxolod Sen swyalob"...… `cisa da miwis garemomcveli // sinaTle mxolod<br />

Sen (xar), arinas mzis qalRmerTo", `miwa-qaliSvili mzisa" an `dedamiwis<br />

qaliSvili –mze" ( MUNUS Daganzipaš DUMU. MUNUS D UTU).<br />

xeTur lursmul, xeTur da gvianxeTur ieroglifur-luviuri<br />

werilobiTi wyaroebis monacemTa konteqstSi mzis RvTaeba ara mxolod<br />

casa da miwas (zesknelsa da qvesknels) ganagebs da awesrigebs, aramed im<br />

52


sivrcesac (Suasknels), romelic `adamianTa modgmisa da mcenare-cxovelTa<br />

mieraa aTvisebuli".<br />

xeTur lursmul werilobiT ZeglebSi aRniSnulia, rom mzis RvTaeba<br />

adamianze zrunavs (`borotis mqnelsa da RvarZlians Rirs sasjels miuzRvi,<br />

mzeo! mzeo, pursa da luds Sens samsxverploze marad Semogwiravs is, mzeo,<br />

Seni morCili mona-adamiani daicav Sen!", an `locvas mxolod Sen Seismen. //<br />

mxolod Sen (xar), arinas mzis qalRmerTo, keTilmosurne RvTaeba //<br />

mxolod Sen (xar) mowyale. marTali adamiani mxolod SenTvis, arinas mzis<br />

qalRmerTisaTvis (aris) sayvareli. // mas mxolod Sen, arinas mzis<br />

qalRmerTo, ganadideb), oblebs mfarvelobs (`mfarvelob oblebs, rogorc<br />

RviZli da misagebels Sen erTi miageb obolT, tvirTmZimeT!"), qveynis faunas<br />

ufrTxildeba (`Sen Cvens zemoT xar, mzeo, samarTals qmni ZaRlsa da<br />

Rorze, tyis nadirze"). niSandoblivia, rom xeTebis samefoSi Savi Wiris<br />

mZvinvarebis dros ganadgurebuli da gaveranebuli mindvrebis, baRebis,<br />

mdeloebis aRorZinebas mursili II maincadamainc arinas mzis RvTaebas<br />

SesTxovs. xeTebis samefosaTvis movlenili am didi ubedurebis<br />

iniciatorebis dasjasac mefe arinas mzis qalRvTaebisagan elis.<br />

adamianTa samyarosTan (Sua sknelTan) mzis RvTaebis mimarTebis<br />

sakiTxis TvalsazrisiT, gansakuTrebiT sayuradRebo mainc isaa, rom jer<br />

kidev xeTebis samefomdel xanaSi mzis RvTaeba mefesTan, mefis institutTan,<br />

qveynis politikur cxovrebasTan sakmaod mWidrod dakavSirebuli aRmoCnda<br />

[10, 32-33]. am mxriv, sagulisxmoa, rom Zv. w. XVIII saukunis Sua wlebis<br />

anatoliis istoriis amsaxveli e. w. `aniTas teqstis" avtori, qalaq nesasTan<br />

dapirispirebuli qusaras mefe aniTa, qalaq nesaze da amboxebul sxva<br />

qveynebze gamarjvebas cis RvTaeba tarosTan erTad mzis qalRvTaebasac<br />

umadlis (`[xolo fiT]xanas, mamaCemis Semdeg, imave wels amboxeba davamxe:<br />

mzis qalRmerTis (SemweobiT), qvemoT CamoTvlili qveynebi, romlebic<br />

aRdgnen, swored isini [yvela davamxe]".<br />

xeTebis samefos arsebobis mTel manZilze, werilobiT wyaroebSi<br />

araerTgzisaa miTiTebuli, rom samefo uzenaesi RvTaebis mieraa boZebuli.<br />

xSiradaa xazgasmuli is garemoeba, rom mefes win mzis RvTaeba miuZRvis,<br />

mefe mzis karnaxiT moqmedebs: marTavs qveyanas da xalxs, ibrZvis samefos<br />

53


sazRvrebis gasavrcobad an dasacavad, urCi mezoblebis dasasjelad, iRwvis<br />

sxva qveynebTan diplomatiuri urTierTobebis dasamyareblad, eweva farTo<br />

aRmSeneblobiT da saqvelmoqmedo moRvaweobas da a. S.<br />

xeTebis Zveli samefos pirveli mefe xaTusili I (Zv. w.1650-1620 ww.)<br />

Tavis `analebSi" siamayiT aRniSnavs, rom qalaq arinas qalRvTaeba misi<br />

qalbatonia, xolo Tavad mefe mzis qalRvTaebis rCeuli. mefis monaTxrobiT,<br />

mzis qalRvTaeba brZolebSi mas win miuZRoda. am RvTaebis `xelis<br />

awevis" wyalobiT mefes q. alxa gaunadgurebia. sxvadasxva qveyanaze<br />

gamarjvebisaTvis madlobis niSnad, xeTebis mefes q. arinas mzis<br />

qalRvTaebisaTvis omis dros nadavlis saxiT mopovebuli mdidari<br />

Sesawiravebi miurTmevia (magaliTad, `...oqros erTi tabla, vercxlis sami<br />

tabla [...] vercxlisa, oqros erTi savarZeli, kargi oqrosi, oqros erTi<br />

madnanu-etli, ori [...] mooqrovili, (es yvelaferi) q. xasudan q. arinas mzis<br />

RvTaebas mivutane", an `q. cifasna gavanadgure, misi RvTaebani xelT vigde<br />

da q. arinas mzis RvTaebas mivutane", an `erTi madnanu-etli, erTi vercxlis<br />

iremi, erTi oqros tabla, erTi vercxlis tabla, xaxas RvTaebani, erTi<br />

vercxlis xari, erTi mooqrovili gemi. me, didma mefem, Tabarnam, xelT<br />

vigde. maT mona-qalebs xelebi dolabis qvidan avaRebine da isini saxanisa<br />

da lucisagan gavaTavisufle. gavuxseni jaWvebi da isini q. arinas<br />

qalRvTaebas, Cems qalbatons davubrune..."). q. arinas mzis RvTaebasTan<br />

gansakuTrebuli siaxlovis sailustraciod mefes sakuTari qandakeba q.<br />

arinas mzis qalRvTaebis maxloblad ganuTavsebia: `maSin oqrosgan Cemi<br />

qandakeba Camovasxmevine da Cemi qalbatonis q. arinas RvTaebis axlos<br />

davadgmevine, xolo galavani mTlianad vercxliT movarayebine" – acxadebs<br />

mefe [11, 187].<br />

TuTxalia I/II (Zv. w. 1460-1420 ww.) misi samefos mtrebze (mcire aziis<br />

qalaqebis antixeTur koaliciaze, qasqebze) gamarjvebebs sxvadasxva<br />

RvTaebebs da, pirvel rigSi, q. arinas mzis qalRvTaebas miawers. mefe<br />

gvamcnobs: `(mtrebma – n. x.) ... Tav[ian]Ti laSqari gaaerTianes da maTma [...]<br />

Cemi laSqris winaaRmdeg daiZrnen. magram [me], TuTxaliam RamiT waviyvane<br />

Cemi laSqari da mtris banaks gars Semovertyi da RvTaebebma gadmomces me<br />

isini (qalaqebi): q. arinas mzis qalRvTaebam, amindis RvTaebam, lelvanim da<br />

54


me davamarcxe mtris laSqari". da iqve: `qasqebis mTeli qveyana aR[midga] da<br />

q. TivaraSi banaki dasca (da) banakis ukan tye daikava, mas win mdina[rec<br />

Camoudis]. xolo me, TuTxalia, didi mefe, [wavedi] SevebrZole maT da<br />

RvTaebebma momces igi, q. ari[nas] mzis qalRvTaebam, xaTis mfarvelma<br />

RvTaebam, zababam, iSTarma, mTvaris RvTaebam, lelvanim, da davamarcxe qasqas<br />

laSqari".<br />

mursili II-is mier Sedgenili sufiluliuma I-is (Zv. w. 1365-1340ww.)<br />

`saqmenis" fragmentebis Tanaxmad, am mefis mravalricxovani laSqrobis<br />

dros mas Tan `RvTaebebi axldnen", romlebic qveynebisa da qalaqebis<br />

damorCilebaSi `did daxmarebas uwevdnen". RvTaebaTa CamonaTvalSi, pirvel<br />

adgilze kvlav q. arinas qalRvTaebaa moxseniebuli.<br />

mursili II-is (Zv. w. XIVs.) `aTwlian analebSi" aSkaradaa xazgasmuli q.<br />

arinas mzis qalRvTaebasTan da sxva RvTaebebTan mefis mWidro kavSiri,<br />

mefis namoRvawarSi RvTaebaTa mier Setanili wvlili. am werilobiT<br />

wyaroSi sxvadasxva samxedro operaciis aRwerisas sul cota 14-jer<br />

vxvdebiT gamoTqmas: `q. arinas mzis qalRvTaeba, Cemi qalbatoni, amindis<br />

RvTaeba, Cemi batoni, mecula da yvela RvTaeba mxarSi (an gverdSi – n. x.)<br />

medgnen". magram amjerad, CvenTvis gansakuTrebiT saintereso mainc uSualod<br />

q. arinas mzis qalRvTaebisadmi mursili II-is mimarTvis is striqonebia,<br />

sadac mefisa da q. arinas mzis qalRvTaebis urTierTmimarTeba sakmaod<br />

damajereblad da STambeWdavadaa warmoCenili. mefe acxadebs: `xolo,<br />

rodesac me, mze, mamaCemis taxtze davjeqi, sanam im garSemo myofi qveynebis<br />

winaaRmdeg, romlebmac omi gamomicxades, sabrZolvelad gavwevdi, Cemi<br />

qalbatonis, qalaq arinas mzis qalRvTaebis dadgenil dResaswaulebze<br />

vizrune da vizeime isini. Cems qalbatons, qalaq arinas mzis qalRvTaebas<br />

xeli aRvupyari da Semdegnairad mivmarTe: `qalaq arinas mzis qalRvTaebav,<br />

Cemo qalbatono! is garSemomyofi qveynebi, romlebmac Seuracxyofa<br />

momayenes da pativi ar mces, Seni, Cemi qalbatonis, qalaq arinas mzis<br />

qalRvTaebis miwebs itacebdnen da kvlav igives apirebdnen. maS modi, Cemo<br />

qalbatono, qalaq arinas mzis qalRvTaebav CemTan da es garSemomyofi<br />

mtruli qveynebi Cems win daamarcxe!" xolo qalaq arinas mzis qalRvTaebam<br />

Seismina Cemi da movida CemTan. maSin davamarcxe, rogorc ki mamaCemis<br />

55


taxtze avedi, garSemo myofi mtruli qveynebi 10 weliwadSi gavanadgure<br />

isini". q. arinas mzis qalRvTaebas mursili II Tavis momaval moRvaweobasac<br />

organulad ukavSirebs, rodesac `aTwliani analebis" daskvniT nawilSi<br />

acxadebs: `rasac me qalaq arinas qalRvTaeba, Cemi qalbatoni SemdgomSi<br />

damiwesebs, imas daviweseb da Sevasruleb".<br />

qveynis politikur cxovrebaSi mzis qalRvTaebis aqtiuri<br />

monawileobis magaliTs xaiasas momaval mmarTvelTan, xukanasTan da<br />

`xaiasas kacebTan" sufiluliuma I-is mier dadebul xelSekrulebis<br />

teqstSic vxvdebiT (KBo 19, 44). sayuradReboa, rom am oficialuri<br />

dokumentis uflebamosilebis mowmeebad maincadamainc RvTaebebi saxeldebian.<br />

`mowme" RvTaebaTa sakmaod vrcel nusxaSi ki, pirveloba `mzis RvTaeba<br />

cisa, q. arinas qalRvTaeba mzisa"-s ekuTvnis.<br />

mzis RvTaebasTan mefis institutis damokidebulebis xeTuri<br />

Tvalsazrisis rekonstruqciisaTvis saintereso monacemebs mefis<br />

xelisuflebis ganaxlebis ritualisadmi miZRvnil xeTur teqstebSic<br />

vpoulobT (romelsac mkvlevarTa azriT, `sasaxlis samSeneblo rituali"<br />

mxolod pirobiTad SeiZleba vuwodoT) [12, 40-49]. am werilobiT ZeglSi<br />

pirdapiraa gacxadebuli, rom qveyana samarTavad mefes RvTaebebma Caabares:<br />

`me ki, mefes RmerTebma – mzis da amindis RvTaebebma qveyana Camabares da me,<br />

mefe, Cems qveyanas da Cems saxls vicav"). igive RvTaebebia moxseniebuli<br />

Semdeg pasaJebSic: `mzisa da amindis RvTaebebma kvlav izrunes mefeze,<br />

ganuaxles Zala, misi (sicocxlis) wlebi usazRvro gaxades". imave teqstSi<br />

mefis winaaRmdeg borotebis potenciur CamdenT imave RvTaebebis saxeliT<br />

emuqrebian. xorbalsa da qers fqvaven da Tan amboben: `(is), vinc mefis<br />

winaaRmdeg borotebas ganizraxavs, dae, RvTaebebma (mzis da amindis<br />

RvTaebebma – n. x.) masac boroteba mouvlinon da isic (aseve) dafqvan".<br />

q. arinas mzis qalRvTaebas gamorCeuli adgili amindis RvTaeba<br />

fixasasisadmi aRvlenil zemoT ukve moxseniebul muvaTalis locvaSic<br />

ukavia, miuxedavad imisa, rom mefisave mowmobiT, igi q. arinas mzis<br />

56


RvTaebisa da xaTis yvela RvTaebis qurumad fixasasim dasva <br />

[3, 76] da ufro<br />

metic, xaTis qveyanaSi mefobisTvisac ganamwesa. sxva RvTaebebTan SedarebiT<br />

q. arinas mzis RvTaebis upiratesoba locvis Sesaval nawilSivea<br />

aqcentirebuli. mefe, romelsac RvTaebaTa winaSe Tavis marTleba (codvebis<br />

monanieba) ganuzraxavs, Sesabamiss rituals aRasrulebs. saxuravze, mzis<br />

pirispir lerwmisagan mownul or magidas dgams, romelzedac<br />

ritualisaTvis gamiznul `35 sqel purs (gamomcxvars erTi) Tarna axali<br />

fqvilisagan, // Txelkedlian (gamWvirvale) Tass TafliT, romelSic wminda<br />

zeTia (Sereuli), qoTans, savses cximiani puriT, burRuliT // Txelkedlian<br />

(gamWvirvale) Tass da 30 doq Rvinos" aTavseben. sayuradRebo isaa, rom am<br />

ori magididan, erTi sakuTriv arinas mzis qalRvTaebas ekuTvnis, xolo<br />

meore ara romelime erT mamr RvTaebas, aramed, zogadad – mamr RvTaebebs.<br />

niSandoblivi isicaa, rom saxuravze asuli mefe ara yvela RvTaebis, aramed<br />

maincadamainc cis mzis RvTaebis winaSe iCoqebs (CTH 381,§1, 1-9).<br />

da bolos, xeTuri sazogadoebis ierarqiuli kibis umaRles<br />

safexurze mzis RvTaebis gansakuTrebul statusze, zemoaRniSnulTan<br />

erTad, isic metyvelebs, rom Zv. w. XIV saukunidan xeTi mefeebis<br />

titulaturaSi terminebma: `mze", `Cemi mze", `me, mzem" centraluri adgili<br />

daimkvidra. xeTebis axali samefos droindel xeTur lursmul teqstebSi<br />

xSirad vxvdebiT frazebs: `ase (ambobs) mze sufiluliuma, xaTis qveynis<br />

mefe"; `me, mzem, Sen, xukana [warCinebuli] gagxade"; `da Sen, xukana, mxolod<br />

mze daicavi saimedod da mxolod mzes mxarSi amoudeqi"; `ase (ambobs) Cemi<br />

mze mursili, didi mefe, mefe xaTis qveynisa..."; `xolo, rodesac me, mze,<br />

mamaCemis taxtze davjeqi"; `...me ki, mze dagicav Sen, dufi-TeSuf"; `me, mzem<br />

mis winaaRmdeg gavilaSqre" da a. S.<br />

rac Seexeba mzis RvTaebis dasaxelebis Semcvel xeTuri da<br />

gvianxeTuri xanis ieroglifur-luviur werilobiT Zeglebs, isini<br />

raodenobrivadac da informaciulobis TvalsazrisiTac xeTur lursmul<br />

teqstebs tols ver udebs, miTumetes, rom gvianxeTuri xanis samefosamTavroebis<br />

(muSqebis qveyana, Tabali, Tuna, Tuxani, xilaqu, que, qamanu-<br />

<br />

ufro dawvrilebiT ix. tatiSvili i., zogierTi mosazreba mefe muvaTali II-is sabeWdavebis<br />

Sesaxeb, kavkasiur-axloaRmosavluri krebuli XI, Tbilisi, 2004, gv. 40-49.<br />

57


melidu, gurgumi, qumuxi, qargamiSi...) panTeonSi uzenaesi RvTaebis adgili<br />

ara mzis mamr an mdedr RvTaebebs ukaviaT, aramed amindis RvTaeba<br />

TarxunTass (DEUS TONITRUS), romelic Sumeruli iSquris, semituri adadis,<br />

xuriuli TeSubis msgavsad, casTan, siuxvis momtan wylebTan da<br />

nayofierebasTanaa dakavSirebuli [13, 197-209].<br />

mzis RvTaeba xeTuri da gvianxeTuri xaniT daTariRebul ieroglifur-luviur<br />

warwerebSi, iseve rogorc xeTur lursmul teqstebSic,<br />

casTanaa asocirebuli. adreuli (xeTuri) xanis ieroglifur-luviur<br />

werilobiT ZeglebSi, mzis RvTaebas, rogorc wesi, `mzis RvTaeba cisa"<br />

(DEUS SOL CAELUM) [14,52] ewodeba, xolo gviandelSi (gvianxeTur xanaSi) -<br />

`cis RvTaeba mze" (CAELUM DEUS SOL) [15,24]. ieroglifur-luviuri damwerlobiT<br />

Sesrulebul samefo warwerebSi, iseve rogorc xeTur lursmul<br />

teqstebSic, xazi mzis RvTaebis sxivebis naTebasa da brwyinvalebas esmeba.<br />

mzis frTosan diskos (ornamentur motivs, samefo kartuSs)<br />

ieroglifur-luviuri damwerlobiT Sesrulebul rogorc xeTur, aseve<br />

gvianxeTuri xanis werilobiT Zeglebze (sabeWdavebi, qvaze amokveTili<br />

reliefebi, samefo warwerebi) vxvdebiT. magram Zalze niSandoblivi isaa,<br />

rom yaradaRisa da yizildaRis mTianeTSi aRmoCenili, Cvens mier Zv. w. X-IX<br />

saukuneebis mijniT daTariRebuli ieroglifur-luviuri 5 warweridan,<br />

romelic musqas (musqebis, muSqebis) qveynis mefe xarTafus ekuTvnis, oTxs<br />

frTosani disko (samefo kartuSi) amSvenebs, magram, aqedan or ieroglifurluviur<br />

warweraze, mzis frTosani diskos zemoT, gvianxeTuri samefosamTvaroTa<br />

panTeonis uzenaesi RvTaebis – TarxunTasis aRmniSvneli<br />

luviuri ieroglifia ganTavsebuli [16, 33-37].<br />

samefo titulaturaSi mzis RvTaebis moxseniebas gvianxeTuri xanis<br />

mxolod msxvili politikuri gaerTianebebis pirveli pirebis (mefeebis,<br />

Tarvanasebis) saxeliT Sedgenil ieroglifur-luviur warwerebSi vxvdebiT.<br />

ramdenimegzis mzis RvTaeba sxva RvTaebebis gverdiT e. w. krulvis Semcvel<br />

konteqstebSic Cndeba. miuxedavad amisa, gvianxeTuri xanis samefosamTavroTa<br />

pirveli pirebis (mefeebis, Tarvanasebis, mbrZaneblebis)<br />

ieroglifur-luviuri warwerebis mTavari moqmedi pirebi mefe da RvTaeba<br />

58


TarxunTasia. ase, magaliTad, yara-Tefeze aRmoCenili, Zv. w. IX saukunis<br />

bolo meoTxediT daTariRebul, aziTavaTas cnobil bilingvaSi<br />

vkiTxulobT: `me aziTavaTa var, mziT kurTxeuli kaci, TarxunTasis<br />

msaxuri, (is), romelic avarqum, danunelTa mefem, daawinaura. TarxunTasma<br />

danunelTa dedam da mamam momavlina. da me ganvavrce adanas velis miwebi<br />

aRmosavleTsa da dasavleTis (mimarTulebiT). da Cemi yofnis Jams<br />

danunelTa qveyanaSi sufevda yovelgvari keTildReoba, baraqa da dovlaTi.<br />

da gavavse danunelTa beRlebi da mivumate cxens cxeni. da mivumate<br />

laSqars laSqari. da mivumate fars fari. yovelive es TarxunTasisa da sxva<br />

RvTaebaTa wyalobiT gavakeTe" [17, 110]. daaxloebiT aseTive statusi aqvs<br />

miniWebuli mzis qalRvTaebas qargamiSis mefe iaririsis (Zv. w. VIII saukunis<br />

60-40-iani wlebi) warwerebSic: `me var iaririsi, mbrZanebeli, mze kaci...<br />

dasavleTsa da aRmosavleTSi gandidebuli, kaci RvTaebaTa mier<br />

Seyvarebuli. Cemi samarTlianobis (ambavi) TarxunTasma da mzis RvTaebam cas<br />

amcnes..." [17, 109], an `me var iaririsi, mmarTveli, ufliswuli, sayvareli<br />

TarxunTasisa, <strong>qubaba</strong>si, qarxuxasi da mzis RvTaebisa. Cemi gamosaxuleba<br />

gavakeTe da <strong>qubaba</strong>s fexebTan davdgi", an `[me (var), gmiri, qveynis batoni<br />

qalaq qargamiSisa... <strong>qubaba</strong>s sayvareli. me ganmadida mamaCemma sasturasma,<br />

mzisgan dalocvilma. <strong>qubaba</strong>m mamiseul taxtze damsva..." [18, 150-163] da a. S.<br />

miuxedavad imisa, rom zemoT ukve moxseniebuli aziTavaTas warweris<br />

daskvniT nawilSi mzis RvTaeba kvlavaa moxseniebuli, iqac pirveloba<br />

RvTaeba TarxunTass ekuTvnis. igive viTarebaa asaxuli Semdeg<br />

konteqstebSic: `dae, damnaSaves, RvTaebebi TarxunTasi, qarxuxa (da) <strong>qubaba</strong>,<br />

mTvarisa da mzis RvTaebebi... ganurisxdnen (da) dae, mas Tavi daagdebinon",<br />

an `dae, mis winaaRmdeg gamovidnen RvTebebi: TarxunTasi, qarxuxa da <strong>qubaba</strong>,<br />

ea, mTvare (da) mze WALA da man (damnaSavem - n. x.) verc cis baraqa dainaxos,<br />

verc miwisa da verc <strong>qubaba</strong>si [18, 150-163] da a. S.<br />

amgvarad, zemomoyvanil monacemTa konteqstSi kargad Cans, rom iseve<br />

rogorc sxva ZvelaRmosavlur sazogadoebebSi, xeTurSic, adreve (Zv. w. XVII<br />

s.) Camoyalibda Tvalsazrisi samefo xelisuflebis RvTaebrivi<br />

warmomavlobis Sesaxeb. xeTebis panTeonis uzenaesi RvTaeba – mze<br />

organulad daukavSirda mefes da mefis instituts. rogorc davinaxeT,<br />

59


werilobiT wyaroebSi xSiradaa xazgasmuli, rom mefes win mzis RvTaeba<br />

miuZRvis, mefe mzis RvTaebis karnaxiT da miTiTebiT moqmedebs: marTavs<br />

qveyanas da xalxs, ibrZvis samefo sazRvrebis gasavrcobad, an dasacavad,<br />

urCi mezoblebis dasasjelad, iRwvis sxva qveynebTan diplomatiuri<br />

urTierTobebis dasamyareblad, eweva farTo aRmSeneblobiT da saqvelmoqmedo<br />

moRvaweobas. xeTebis axali samefos droidan (Zv. w. XIV s.) xeTebis<br />

mefe `mzis” epiTetiT moixsenieba. xeTi mefeebis titulaturaSi terminebi:<br />

`mze”, `Cemi mze”, `me mzem” centralur adgils imkvidrebs. gvianxeTur xanaSi<br />

samefo xelisuflebis RvTaebrivi warmomavlobis koncefcia kvlav<br />

funqcionirebs, im gansxvavebiT, rom amjerad, mzis RvTaebis adgils<br />

gvianxeTuri xanis panTeonis uzenaesi RvTaeba – amindis RvTaeba TarxunTasi<br />

ikavebs.<br />

2009.<br />

damowmebuli pirvelwyaroebi da literatura<br />

1. Гамкрелидзе Т. В., Иванов В. В., Индоевропейский язык и индоевропейцы.<br />

Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры, II,<br />

Тбилиси, 1984, с. 684.<br />

2. tatiSvili i., xeTur-qarTuli leqsikoni, nakv. II, Tbilisi, 2007, gv.<br />

116.<br />

3. tatiSvili i., xeTuri religia, Tbilisi, 2001, gv. 123-129.<br />

4. tatiSvili i., ramdeni mze hyavdaT xeTebs kavkasiuraxloaRmosavluri<br />

krebuli X, Tbilisi, 2001, gv. 109-120.<br />

5. kikviZe i., miwaTmoqmedeba da samiwaTmoqmedo kulti Zvel<br />

saqarTveloSi. Tbilisi, 1976, gv. 160 da Smd.<br />

6. giorgaZe g., sufiluliumas xelSekruleba xukanasTan da `xaiasas<br />

kacebTan", wignSi: Zveli aRmosavleTis xalxTa istoriis<br />

qrestomaTia, Tbilisi, 1990, gv. 193 da Smd.;<br />

7. giorgaZe g., mursili II-is xelSekruleba amurus mmarTvel dufi-<br />

TeSubTan, wignSi: Zveli aRmosavleTis xalxTa istoriis<br />

qrestomaTia, gv. 199 da Smd.<br />

60


8. benduqiZe n., mzis sagalobeli, wignSi: Zveli aRmosavleTis xalxTa<br />

istoriis qrestomaTia, gv. 232-233.<br />

9. RambaSiZe m., xeTuri analistika (samefo dRiurebi), nawili I,<br />

Tbilisi, 2006, gv. 19, 28, 30-31, 62, 65, 76, 79, 87, 90, 96.<br />

10. haizinga i., Homo Ludens, kaci moTamaSe, Tbilisi, 2004, gv. 32-33.<br />

11. giorgaZe g., xaTusili I-is analebi, wignSi: Zveli aRmosavleTis<br />

xalxTa istoriis qrestomaTia, gv. 187.<br />

12. tatiSvili i., zogierTi mosazreba mefe muvaTali II-is sabeWdavebis<br />

Sesaxeb, kavkasiur-axloaRmosavluri krebuli XI, Tbilisi, 2004.<br />

13. <strong>xazaraZe</strong> n., D TRH-(TarxunTi) – gvianxeTuri panTeonis uzenaesi<br />

RvTaeba, wignSi: <strong>xazaraZe</strong> n., ZvelaRmosavluri da qarTvelologiuri<br />

Ziebani, Tbilisi, 2001, gv. 197-209.<br />

14. Meriggi P., Manuale Di Eteo Geroglifico, Parte II: Tavole 2a E3a Serie, Roma, 1975,<br />

Yazilikya, #52, naxati #34.<br />

15. Meriggi P., Manuale Di Eteo Geroglifico, Parte II: Testi-1a Serie, Roma, 1967, Karatepe,<br />

#24, LXIX.<br />

16. Khazaradze N., ``Great King Hartapus, Great King", Bulletin of the AGIBAS, American-<br />

Georgian Institute of Biblical and Archaeological Studies, #2-3, Tbilisi, 2004-5, p. 33-37.<br />

17. <strong>xazaraZe</strong> n., luviuri ieroglifebis samyaroSi, Tbilisi, 2006, gv. 110.<br />

18. Hawkins J. D., Kubaba at Karkamiš and Elsewhere, AnSt, XXXI, 1981, p. 150-163.<br />

Nana Khazaradze<br />

THE SUN DEITY AND THE KING<br />

In the context of the evidence of the Hittite period cuneiform and Late Hittite Hieroglyphic<br />

Luwian written sources offered in the present paper, the author arrives at the conclusion that in the<br />

Hittite society, as in other ancient oriental ones, the opinion on the divine origin of the royal power<br />

took shape at an early time (17 th c. BC).The supreme deity of the Hittite pantheon – the Sun –<br />

became organically linked with the king and the institution of the king. It is often stressed in written<br />

sources that the Sun deity leads the king, he acts at the dictation and instruction of the Sun deity:<br />

rules the country and the people, fights to extend or defend the borders of the kingdom or to punish<br />

unruly neighbours, strives for the establishment of diplomatic contacts with other countries, is<br />

61


engaged in extensive construction and charitable activity. From the period of the New Hittite<br />

Kingdom (14 th c. BC) the King of the Hittites is referred to by the epithet of the “Sun”. The terms<br />

“Sun”, “My Sun”, “I the Sun” occupy the central place in the titles of the Hittite kings. It is also<br />

demonstrated in the paper that the conception of the divine origin of the royal power is still viable in<br />

the Late Hittite period, with the difference that this time the Sun deity is replaced by the supreme<br />

deity of the Late Hittite pantheon – Weather-god Tarhunt.<br />

62


<strong>nana</strong> <strong>xazaraZe</strong><br />

mzis RvTaebis aRmniSvneli uZvelesi luviuri ori ieroglifis (Yazilikaya 34,<br />

Kűltepe 86) interpretaciisaTvis<br />

mzis RvTaebis moxseniebis Semcveli xeTuri lursmuli, xeTuri da<br />

gvianxeTuri xaniT daTariRebuli ieroglifur-luviuri damwerlobiT<br />

Sesrulebuli werilobiTi Zeglebis da mzis RvTaebis (DEUS SOL)<br />

aRmniSvneli, sxvadasxva dawerilobiT Sesrulebuli luviuri<br />

ieroglifebis: [Laroche E., 1960, 190, 191; Meriggi P.,1962, 155,<br />

156, 268, 268a] Seswavlis safuZvelze, 2008 wels gamoqveynebul erT-erT Cems<br />

naSromSi (<strong>xazaraZe</strong> n., 2008, 44-65) im daskvnamde mivedi, rom mzis aRmniSvnel<br />

luviur zemomiTiTebul ieroglifebSi xaTur-xeTur-luviur kulturul<br />

tradiciebSi arsebuli mzis RvTaebasTan dakavSirebuli koncefciebi<br />

srulyofiladaa asaxuli. iqve SevniSnavdi, rom mzis RvTaebis aRmniSvneli<br />

luviuri ieroglifebi, vertikalur xazze, rogorc Cans, kosmiur RerZze, an<br />

aseve vertikalur, sigrZeze Suaze gayofil, geometriuli figuris msgavs<br />

konstruqciaze agebul ori an sami sivrcis (sknelis) gamosaxulebebiTaa<br />

warmodgenili, rac savsebiT adekvaturad asaxavs werilobiTi wyaroebis im<br />

Cvenebebs, romelTa Tanaxmadac, mzis RvTaeba ara mxolod kosmiuri RerZis<br />

Tavsa da boloSi funqcionirebs (`mzis RvTaeba cisa" nepišaš/AN-/ŠAME, `mzis<br />

RvTaeba miwisa taknaš/KI-/ER-SETIM", aramed SuaSic (`mzis RvTaeba qveynisa,<br />

adamianebisa, sociumisa, mefisa, cxovelTa, mcenareebisa..."). zemomoyvanili<br />

sami luviuri ieroglifis gamosaxulebaSi Cemi yuradReba imanac<br />

daimsaxura, rom maT kompoziciur sqemaSi vertikaluri xazis (kosmiuri<br />

RerZis) horizontalurad gadamkveTi xazis saSualebiT jvris<br />

gamosaxulebaa Seqmnili. iseTi STabeWdileba Semeqmna, rom jvari luviuri<br />

ieroglifebis konstruqciul safuZvladaa gaazrebuli. igi kosmosis<br />

simbolocaa da mzis RvTaebisac, miTumetes, rom xeTur werilobiT<br />

wyaroebSi mzis RvTaeba samyaros oTxi mxaris uzenaes manaTobladaa<br />

warmodgenili.<br />

mzis RvTaebis aRmniSvneli zemomoyvanili luviuri ieroglifebis<br />

Seswavlisas imasac mivaqcie yuradReba, rom luviuri ieroglifebis erTi<br />

63


jgufisaTvis mzis RvTaebis moqmedebis arealis – ori an sami sivrcis<br />

(zeskneli–qveskneli, zeskneli-Suaskneli-qveskneli) gamosaxatavad maincadamainc<br />

RvTaebis aRmniSvneli gaormagebuli da gasammagebuli luviuri<br />

ieroglifebia gamoyenebuli, rac sxva araferia, Tu ara RvTiuri Tvali<br />

(DEUS ). gansxvavebuli ikonografiis matareblad miviCnie zemomoyvanili<br />

mesame luviuri ieroglifi, sadac mzis RvTaebis aRsaniSnavad ara RvTaebis<br />

aRmniSvnel luviur ieroglifs vxvdebiT, aramed jvarSi Casmul iseTive<br />

mzis diskoebs, romlebic Cveulebriv frTosani mzis diskos Semcvel<br />

ornamentebsa da samefo kartuSebSia damowmebuli, im gansxvavebiT, rom am<br />

SemTxvevaSi jvari mzis diskoebs or sferod hyofs.<br />

rac Seexeba mzis RvTaebis aRmniSvneli zemoganxiluli, pirveli oTxi<br />

luviuri ieroglifisagan sruliad gansxvavebul, (magram sxva epigrafikul<br />

Zeglebze mravalgzis gameorebul) mexuTe ieroglifis semantikur kods,<br />

Semdegi SeiZleba aRiniSnos: 2008 wels gamoqveynebul, ukve moxseniebul Cems<br />

naSromSi, mzis RvTaebis aRmniSvnel am luviur ieroglifSi damowmebuli<br />

geometriuli figuris msgavsi gamosaxuleba, iseve rogorc RerZi (xazi),<br />

jvari mzis RvTaebis aRmniSvnel luviur sxva zemomoyvanil ieroglifebSi,<br />

luviuri ieroglifis am versiis konstruqciis safuZvlad gaviazre da<br />

varaudis saxiT davuSvi, rom igi, iseve rogorc jvari, RerZi (xazi) Zveli<br />

anatolielebis kosmogoniuri warmodgenebiT iyo nasazrdoebi. kosmosuri<br />

RerZisa da jvris msgavsad, igi qveynierebis, kosmosisa da aqedan<br />

gamomdinare, mzis RvTaebis samyaros gamoxatavs.<br />

amjerad, msoflio xalxTa uZvelesi, sadReisod cnobili,<br />

kosmogoniuri koncefciebis gaTvaliswinebiT, ver gamovricxav varauds, rom<br />

aRniSnuli geometriuli figuris msgavsi gamosaxuleba maincadamainc<br />

`kosmiur (msoflio) kvercxs” ganasaxierebdes, romelic ara mxolod<br />

samyaros (kosmosis), oTxi stiqiis, sicocxlis, nayofierebis, aramed mzisa<br />

da sxva pirvel RmerTTa SesaqmesTanacaa organulad dakavSirebuli [Erman,<br />

1905, 62; Sethe, 1976,$157,160; Бауер, Дюмотц, Головин, 2000, 22-23; Шейнин, 2003, 40.<br />

Энциклопедия: Символы, знаки, Эмблемы, 2004, 551-552; Рошаль, 2006,918-919...].<br />

64


mzis RvTaebis aRmniSvneli luviuri ieroglifebis, pirobiTad, mexuTe<br />

versias, sxva ganmasxvavebeli niSanic axasiaTebs. am konstruqciiT<br />

Sesrulebul mzis RvTaebis aRmniSvnel luviur ieroglifebSi sami sivrcis<br />

(sami sknelis) Sesabamiss gasammagebul RvTaebis aRmniSvnel luviur<br />

ieroglifebs cis (CAELUM ) aRmniSvneli, aseve samgzis<br />

gameorebuli luviuri ieroglifebi enacvleba, romlebic kvercxis<br />

gamosaxulebis msgavsi figuris (kosmosis, qveynierebis) TavSi, SuaSi da<br />

boloSia ganlagebuli, im gansxvavebiT, rom cis aRmniSvneli pirveli ori<br />

luviuri ieroglifi zemoT – ciskenaa orientirebuli, xolo mesame –<br />

qvemoT, miwisken, qvesknelisken da, rogorc Cans, `damxobil cas"<br />

warmogvidgens. xeTuri lursmuli, xeTuri da gvianxeTuri ieroglifurluviuri<br />

werilobiTi wyaroebis monacemTa konteqstSi mzis RvTaebis<br />

aRmniSvnel luviur ieroglifSi cis aRmniSvneli ieroglifis gamoCena<br />

savsebiT bunebrivia. Cemi azriT, werilobiT wyaroebTan erTad, am<br />

SemTxvevaSi, isicaa angariSgasawevi, rom luviur da falaur enebSi mzis<br />

RvTaeba Tiuat-Tijat terminebiT aRiniSneba, romelTac T. gamyreliZe da v.<br />

ivanovi saerToindoevropul t`ieu-dan (`cis RvTaeba") momdinared miiCneven<br />

[Гамкрелидзе, Иванов, 1984,684; ix. agreTve, surgulaZe, 2003, 73].<br />

axla mzis RvTaebis aRmniSvnel kidev or luviur ieroglifze<br />

gavamaxvileb yuradRebas. orive xeTuri xaniT (Zv. w. II aTaswleuli)<br />

TariRdeba. erTi iaziliqaiaSia damowmebuli, meore – qiulTefeSi [Meriggi,<br />

1975, Tavole IX; Börker-Kläbn, 1983, 95]. iaziliqaias da qiulTefes Zeglebze<br />

damowmebuli mzis RvTaebis aRmniSvneli luviuri ieroglifebi im mxrivaa<br />

saintereso, rom orive SemTxvevaSi casTan mzis RvTaebis organuli kavSiri<br />

xazgasmiTaa naCvenebi. mzis RvTaebis epiTeti `mze cisa” (nepišaš/AN-/ŠAME)<br />

sruladaa realizirebuli. adekvaturadaa asaxuli xaTur-xeTur-luviur<br />

samyaroSi arsebuli Tvalsazrisi mzeze, rogorc cis RvTaebaze, rac mzis<br />

RvTaebisadmi miZRvnil teqstebSi TvalnaTlivaa warmoCenili. magaliTad,<br />

qanTucilis (Zv. w. XIVs.) mzis sagalobelSi uzenaesi mnaTobis (mzis)<br />

65


adgilsamyofeli cazea lokalizebuli. sagaloblis avtoris TvalsazrisiT,<br />

ciuri koSkis kari mxolod mzis RvTaebisTvisaa Ria. igi casa da<br />

qveynis (samyaros) oTx mxareSi, solaruli sxva RvTaebebis msgavsad,<br />

oTxcxenSebmuli etliT, gadaadgildeba. iqve naTqvamia: `...iq, sadac miwa da<br />

caa, sxivnielo, mzeo, Sen xar mxolod.… gamodixar cis simravlidan,<br />

brwyinvalev, martooden Sen! caTa meufeni Sens winaSe Tavebs idreken da<br />

miwis RmerTnic Sen gmoneben...” [benduqiZe, 1990, 232-233]. qalaq arinas mzis<br />

qalRvTaebisadmi miZRvnil mursili II-is himnSic aseT sityvebs vxvdebiT:<br />

`...cis WiSkars mxolod SenTvis xsnian xolme // da WiSkrebSi mxolod Sen,<br />

(RvTaebaTa Soris) damkvidrebulo // [qalaq arinas mzis qalRmerTo,]<br />

gaivli". amindis RvTaeba fixasasisadmi locvisas, muvaTali (Zv. w. XIIIs.)<br />

mzes Semdegi sityvebiT mimarTavs: `...Sen, cis mzis RvTaebav, zRvidan<br />

amodixar, da cad // amaRldebi. cis mzis RvTaebav, Cemo ufalo, dRes //<br />

RvTaebebi gaaCere. RvTaebebs, romlebsac Cemi eniT movuxmob // dRes, da<br />

Tavis gasamarTleblad mivmarTav, (mimarTe Senc) da mouxme maT, cis mzis<br />

RvTaebav, cidan (da) miwidan, // mTebidan (da) mdinareebidan, maTi taZrebidan<br />

da maTi taxtrevnebidan..." da iqve: `cis mzis RvTaebav, arinas mzis RvTaeba,<br />

arinas amindis RvTaeba, mecula, // xula, cinduxia, mamri RvTaebebi,<br />

qalRmerTebi, mTebi // (da) mdinareebi arinasi, amindis RvTaeba xsnisa,<br />

amindis RvTaeba sicocxlisa". CTH 376 E. 14-7-Si mzis RvTaebaze naTqvamia:<br />

`sadac ar unda (imyofebodes) saTayvanebi arinas mzis qalRmerTi – caSi,<br />

(sxva) RvTaebebs Soris, zRvaSi, mTebSi an [qvesknelSi], saidanac is<br />

brundeba xolme" [tatiSvili, 2001, 88-101].<br />

casTan mzis RvTaebis organuli kavSiri xeTuri da gvianxeTuri xanis<br />

ieroglifur-luviur warwerebSic mowmdeba. xeTuri adreuli xanis<br />

ieroglifur-luviur werilobiT ZeglebSi, mzis RvTaebas, rogorc wesi,<br />

`mzis RvTaeba cisa" (DEUS SOL CAELUM) ewodeba, xolo gviandelSi<br />

(gvianxeTur xanaSi) - `cis RvTaeba mze" (CAELUM DEUS SOL).<br />

xaTebis, xeTebis, luvielebis kosmogoniuri rwmena-warmodgenebis<br />

istoriis TvalsazrisiT, aranakleb sainteresoa gansaxilvel luviur<br />

ieroglifebSi cis aRmniSvneli luviuri ieroglifis SuagulTan<br />

66


vertikalurad aRmarTuli sxvadasxva zomis horizontaluri sami SveriliT<br />

warmodgenili niSanic, romelsac ieroglifur-luviur damwerlobaSi<br />

analogi jerjerobiT ar moepoveba. savaraudoa, rom CvenTvis saintereso am<br />

or SemTxvevaSi mzis RvTaebis aRmniSvnel sxva luviur ieroglifebSi<br />

kosmiur RerZze, kosmiur kvercxze ganlagebul RvTaebis sami wyvili<br />

Tvalis, sami cis aRmniSvnel luviur ieroglifebs vertikalurad<br />

aRmarTul figuraze ganlagebuli, sxvadasxva zomis horizontaluri<br />

Sverilebi Seesatyviseba, xolo kosmosis (samyaros) ganmasaxierebel jvars,<br />

RerZs, kvercxs – kosmiuri xis sqematuri gamosaxuleba, romelic amasTanave,<br />

kosmosis sami sivrciT, sami skneliTaa gadmocemuli.<br />

mzis RvTaebis aRmniSvneli luviuri ieroglifebis zemoganxiluli<br />

yvela varianti ara mxolod xaTebis, xeTebis da luvielebis kosmogoniuri<br />

warmodgenebis istoriis TvalsazrisiTaa saintereso, aramed qarTvelTa<br />

analogiuri warmodgenebis rekonstruqciisaTvisac, miTumetes, rom<br />

tipologiurad isini did urTierTmsgavsebas avlens.<br />

2010.<br />

gamoyenebuli pirvelwyaroebi da literatura<br />

1. Laroche E., Les hiéroglyphes hittites, I, Paris, 1960, #190, 191.<br />

2. Meriggi P., Hieroglyphisch-Hethitisches Glossar, Wiesbaden, 1962, #155, 156, 268, 268a.<br />

3. <strong>xazaraZe</strong> n., mzis RvTaebis aRmniSvneli luviuri ieroglifebi, analebi,<br />

#3, Tbilisi, 2008, gv. 44-65, reziume inglisur enaze.<br />

4. Erman A., Die ägyptische Religion, Berlin, S. 1905, 62.<br />

5. Sethe K., Amun und die acht Urgötter von Hermopolis, in: Opuscula, Leipzig, 1976, $157, 160.<br />

6. Бауер В., Дюмотц И., Головин С.,Древнейшие символы, Энциклопедия символов, Москва,<br />

2000, с. 22-23.<br />

7. Шейнин Е.Я.,Яйцо, Энциклопедия символов, Москва, 2003, с.40.<br />

8. Энциклопедия: Символы, знаки, эмблемы, Москва, 2004, с. 551-552.<br />

9. Рошаль В. М., Энциклопедия символов, Москва-Санкт-Петербург, 2006, с.917-919.<br />

67


10. Гамкрелидзе Т. В., Иванов В. В., Индоевропейский язык и индоевропейцы. Реконструкция<br />

и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры, II, Тбилиси, 1984, с. 684.<br />

ix. agreTve, surgulaZe i., miTosi, rituali saqarTveloSi, Tbilisi, 2003,<br />

gv. 73 da Smd.<br />

11. Meriggi P., Manuale Di Eteo Geroglifico, Parte II: Tavole 2aE3a Serie, Roma 1975, Tavole IX.<br />

12. Börker-Kläbn J., Hattušas Stadttore und ihre Benennung, Beiträge zur Altertumskunde<br />

Kleinasiens, Band 1: Text, Mainz-Rhein, 1983, S. 95.<br />

13. benduqiZe n., mzis sagalobeli, wignSi: Zveli aRmosavleTis xalxTa<br />

istoriis qrestomaTia, Tbilisi, 1990, gv. 232-233.<br />

14. tatiSvili i., xeTuri religia, Tbilisi, 2001, gv. 88-101.<br />

Nana Khazaradze<br />

FOR INTERPRETATION OF TWO ANCIENT LUWIAN HIEROGLYPHS<br />

(YAZILIKAYA 34, KÜLTEPE 86) DENOTING DEITY OF THE SUN<br />

The analysis of the Hittite cuneiform, Hittite and Late Hittite hieroglyphic Luwian written<br />

monuments and of the iconography Luwian hieroglyphs denoting the solar deity (DEUS SOL) has<br />

led the author to the conclusion that in Luwian hieroglyphs denoting the solar deity, executed in<br />

different variants, the Hittite-Luwian conception is reflected fully. In Luwian hieroglyphs denoting<br />

the solar deity in one case Luwian hieroglyphs are placed at the beginning and the end of the cosmic<br />

axis and in this way the solar deity is represented as the deity illuminating the opposite domains– the<br />

heavens and the earth, and in another – at the beginning, the middle and the end of the same cosmic<br />

axis. In this case, the solar deity is interpreted not only as illuminating the heavens and the earth, but<br />

also the domain of human beings, plants and animals. In order to express the hypostases and<br />

functions of the solar deity, the Luwian hieroglyph denoting “deity” (DEUS) is used in the first case,<br />

whereas the hieroglyph denoting “the heavens” (CAELUM) is found in the other.<br />

Epigraphic monuments of Yazikaya, 34, Kűltepe, 86 are dated back to 2000B.C. once more<br />

confirm my opinion that for creators of Luwial hieroglyphs Deity of the Sun was associated with<br />

sky and luminary of upper space, lower space and intermediate space.<br />

68


<strong>nana</strong> <strong>xazaraZe</strong><br />

Zvelanatoliur-kavkasiuri kosmologiis<br />

istoriis erTi aspeqtisaTvis<br />

RvTaebaTa samyofelis rangSi cis warmoCenis koncefcia drosa da<br />

sivrceSi universaluria. igi sxvadasxva variantiT araerTi xalxis<br />

kulturul tradiciaSi mowmdeba. rogorc wesi, cas da caze myof RvTaebebs<br />

bunebis movlenebis genezissac ukavSireben.<br />

luviuri ieroglifebis em. laroSiseuli siis #182-s da analogiuri<br />

siis p. merijiseuli #340-s ori mniSvneloba aqvs. isini casac<br />

aRniSnavs (fonetikuri wakiTxva: tapas-, tepas-, tipas-) da Tassac (fonetikuri<br />

wakiTxva: tepas-). Sumerul enaSi cis aRmniSnvel ieroglifur-luviur<br />

logogramas an (j. SaraSeniZe), xolo xeTurSi nepiš-, iSviaTad nepiša-<br />

Seesatyviseba (ir. tatiSvili). Zv. w. II-I aTaswleulebiT daTariRebul<br />

ieroglifur-luviur werilobiT ZeglebSi (emirgazi, iaziliqaia, alajahuiuqi,<br />

yara-huiuqi, elbistani, CaRdini, ivrizi, bori, Cifliqi, Calafverdi...)<br />

logograma `ca”, rogorc wesi, RvTaeba TarxunTis saxelwodebis<br />

komplementad gvevlineba. Tarxuni Sumeruli iSquris, semituri adadis,<br />

xuriuli TeSubis, kilikiuri Trokos, likiuri trqq-s, etruskuli Tarxonis,<br />

Zvelsomxuri torqis, qarTuli tarosis msgavsad, amindis RvTaebas<br />

warmoadgenda, dakavSirebuli iyo ra siuxvis momtan wylebTan da<br />

nayofierebasTan. Zv. w. II aTaswleulis ieroglifur-luviur werilobiT<br />

ZeglebSi am RvTaebas `cis RvTaeba TarxunTi” ewodeba, xolo gvianxeTuri<br />

xanis (Zv. w. IX-VIII ss.) werilobiT wyaroebSi - `RvTaeba TarxunTi cisa”.<br />

xeTur werilobiT ZeglebSi `ca” xSirad mzis RvTaebis saxelwodebis<br />

epiTetis saxiTac dasturdeba. xeTuri teqstebis Tanaxmad, mzis RvTaebis<br />

samyofeli cazea, cis koSki, cis WiSkari mxolod misTvisaa Ria, cis oTx<br />

mxareSi oTxcxenSebmuli etliT mxolod mzis RvTaeba gadaadgildeba da a.<br />

S. Catarebul kvleva-Ziebas im daskvnamde mivyavarT, rom ieroglifurluviur<br />

damwerlobaSi mzis RvTaebis aRmniSvneli luviuri ieroglifebis<br />

erT-erT mTavar komponents, samyaros RerZTan, samyaros kvercxTan erTad,<br />

rogorc adrindel (Zv. w. II aTaswleuli) (iaziliqaia, qiulTefe), aseve<br />

69


gviandel (Zv. w. IX-VIII ss.) werilobiT Zeglebze swored cis (Tasis)<br />

ieroglifi warmoadgenda<br />

. mzis RvTaebis aRmniSvnel luviur<br />

ieroglifebSi cis ieroglifi xSirad RmerTis aRmniSvnel luviur<br />

ieroglifs ( ) enacvleba( ). Zvelanatoliuri eTnosebis<br />

kosmologiuri Sexedulebebis rekonstruqciisaTvis gansakuTrebul<br />

mniSvnelobas xeTebis mzis RvTaebis (savaraudod, arinas) mcire zomis, Zv. w.<br />

XV-XIII ss-iT daTariRebuli, metropoliten muzeumSi ganTavsebuli, oqros<br />

qandakeba iZens (SaravandediT, sayureebiT, yelsabamiT Semkuli mzis RvTaeba<br />

savarZelSia CabrZanebuli. kalTaSi mas amindis yrma RvTaeba uzis, xolo<br />

xelT, mkerdze mikruli, sakmaod didi zomis ori WurWeli upyria).<br />

sxvadasxva kulturuli tradiciebis monacemTa konteqstSi ieroglifur-luviur<br />

damwerlobaSi Tasis saxiT warmodgenili cis aRmniSvneli<br />

ieroglifis Seswavlas im daskvnamde mivyavarT, rom am ieroglifis<br />

semantikuri kodis gasaRebi amindis RvTaebasTan dakavSirebul rwmenawarmodgenebSi,<br />

kerZod ki, wvimis gamosaTxovnel locvebsa da ritualebSia<br />

saZiebeli.<br />

am TvalsazrisiT, gansakuTrebul interess saqarTveloSi moZiebuli<br />

eTnografiuli artefaqtebi da qarTuli enis leqsika imsaxurebs. irkveva,<br />

rom: qarTvelTa uZvelesi warmodgenebiT, romelic gadmonaSTebis saxiT<br />

bolo dromdea SemorCenili, ca wvimis WurWelia. igi dedamiwaze darsa da<br />

avdars ganagebs (T. saxokia). qarTul enaSi wvimasTan organuladaa<br />

dakavSirebuli WurWlis iseTi saxeobani, rogoricaa: `koka” da `saceri”<br />

(`kokispiruli wvima”, `cris”). wvimis gamoTxovnis qarTul erT-erT<br />

ritualSi (lazaroba) monawile TeTr samosSi gamowyobili gasaTxovari<br />

gogonebi, Sesawiris Segrovebis mizniT kardakar Semovlas ritualis<br />

Sesabamisi simReriT, Tavze Tasdadgmuli asrulebdnen, xolo maTi<br />

maspinZlebi Sesawiravis gaRebasTan erTad, gogonebs wylis SesxurebiT<br />

egebebodnen. wyali Tavze Sedgmul TasSic unda moxvedriliyo (T.<br />

ivelaSvili). didebis ritualis aRsrulebisas gogonebs win CixtiTmosili<br />

70


`gvalvis patarZali” miuZRveboda. CixtaSi mas sagangebod damagrebuli<br />

spilenZis jami (faxiri Tasi) hqonda Cadgmuli (g. jalabaZe, ir. surgulaZe).<br />

2011.<br />

Nana Khazaradze<br />

ONE ASPECT OF ANCIENT ANATOLIAN-CAUCASIAN COSMOLOGY<br />

№182 of E. Laroche’s list of Luwian hieroglyphs and №340 of P.Meriggi’s<br />

similar list have two meanings. They denote the sky (tapas-, tepas-, tipas-) as well as a cup (tepas-).<br />

The analysis and comparison of artifacts of the cosmological beliefs of the ancient Anatolians and<br />

the ancient Caucasians (resp., the Georgians) leads the author to the conclusion that the origins of<br />

the interpretation of the concept of the sky in the hieroglyphic-Luwian script in the form of a cup in<br />

old Anatolian as well as old Georgian cultural world must be linked with the weather deity, or more<br />

exactly, with the ancient rituals of asking for rain.<br />

N<br />

71


<strong>nana</strong> <strong>baxsoliani</strong><br />

Lborblis semantikuri kodisaTvis<br />

ieroglifur luviur damwerlobaSi<br />

Zv. w. XVI s-Si Seqmnil ieroglifur-luviur damwerlobaSi `wris”,<br />

`borblis” da `etlis” aRmniSvneli ieroglifebi araerTgzis mowmdeba. kvlevis<br />

Sedegad irkveva, rom gvianxeTuri xanis samefo-samTavroebSi arsebuli<br />

rwmena-warmodgenebisa da mravalplaniani informaciis gadmocema swored am<br />

damwerlobis saSualebiT xdeboda. amdenad, ieroglifur-luviuri damwerloba<br />

Zveli anatoliis istoriis Seswavlis umniSvnelovanes pirvelwyaros<br />

warmoadgens. ieroglifur-luviuri damwerlobiT Sedgenil politikuri,<br />

ekonomikuri, religiuri Sinaarsis teqstebSi amasTanave, SeiZleba davinaxoT<br />

Zveli anatoliis sxvadasxva xalxTa xangrZlivi kulturuli urTierTobis<br />

safuZvelze SemuSavebuli kosmogoniisa da religiuri rwmena-warmodgenebis<br />

anarekli, romelic gadmocemulia specifikuri simbolikis saSualebiT.<br />

Cemi kvlevis sagans #267 luviuri ieroglifi da qvis stelaze daculi<br />

simboluri niSnis Sinaarsis dadgena warmoadgens.<br />

werilobiTi pirvelwyaroebis monacemTa konteqstSi irkveva, rom<br />

qarxemiSis stelaze gamosaxuli #267 ieroglifi teqstSi etlis,<br />

gadaadgilebis Sinaarsis matarebelia [9,115-117]. ieroglifi fonetikurad<br />

Semdegnairad ikiTxeba: warīna da (meore varianti j. hovkinsiseuli wakiTxva)<br />

wa/i+ra/i-za-ni-na niSnavs oTxTvalas, etls [8,103]. malatia II reliefze [9,52-53]<br />

gamosaxul nadimisa da nadirobis scenaSi erT-erT centralur figuras<br />

borbali da daxrili jvari warmoadgens, romelic, vfiqrob, simbolur<br />

semantikur kods Seicavs.<br />

malatia II reliefis detali<br />

72


YuZvelesi rwmena-warmodgenebiT wre-gavrcobili wertili Zaldautanebel<br />

moZraobas ukavSirdeba. igi kontinualurobisa (mdori, ritmuli moZraoba)<br />

da erTianobis aRmniSvnelia da drois maradiulad ganmeorebadi<br />

ciklis aRsaniSnavad gamoiyeneboda. wrebrunva, triali, rac wris dinamikur<br />

gansazRvrebas warmoadgens ritualsa da xelovnebaSi, warmoSobs magiur<br />

Zalas, radganac qmnis xelSeuxebel teritorias – wres. wre erTianobis,<br />

usasrulobis, srulyofilebis ideas gamoxatavda. wre rogorc figura,<br />

romelic iqmneba swori mrudiT dasawyisis da dasasrulis gareSe, Tavis<br />

nebismier wertilSi orientirebulia uxilav centrze. wre SemosazRvravs<br />

Sida, sazRvrul sivrces, magram wriuli moZraoba, romelic am sivrces<br />

qmnis, potenciurad usasruloa. araerT tradiciaSi kosmosi warmodgenilia<br />

sferos, grafikulad wris saxiT, romelsac gars akravs araorganizebuli<br />

qaosi. wre aris kosmiuri zecis simbolo miwasTan mimarTebaSi. borbali<br />

ciklebis – dasawyisisa da ganaxlebis simboloa.Nnikoloz kuzanelis<br />

Tanaxmad, samyaro aris borbali borbalSi. Bborbali gadaadgilebis<br />

simbolocaa da solarulic. SeiZleba iyos zafxulis buniobis gamomxatveli<br />

[1,191].<br />

yvela Zvel religiaSi wre, borbali mzesTan iyo dakavSirebuli. e.<br />

hainis Teoriis Tanaxmad, borbali kviristavidan unda warmoSobiliyo.<br />

kviristavebis RerZiT SeerTebis wyalobiT unda aRmoeCinaT ekipaJis agebis<br />

principi. Ff. foreric Tvlida, rom borbali miRebul iqna mzis emblemis,<br />

diskos gaxvretisa da RerZze wamogebis gziT [3,77].<br />

indoevropuli Ziris semantikur jgufSi wre, oTxTvala, borbali Huert<br />

[h] -Huer-ĝ [h] Ziridanaa nawarmoebi: Zvel induri vartali –brunva, veduri vartani –<br />

gagoreba, miTanuri uartanna –wre (masze cxenebs avarjiSebdnen), soRdiuri<br />

wrtn – oTxTvala, osuri wærdan –uremi, latvuri uertō – mobruneba, goTuri<br />

wairpan dadgoma, Zvelslavuri – vrĭtěti sę – triali, Zvel islandiuri varger –<br />

damnaSave, mgeli, vargtre – damnaSavis xe, mglis xe, xeTuri hurki –borbali<br />

[7,719], Sdr. qarTuli urika [6, 269].<br />

Zvel indoevropul tradiciaSi borbals ritualuri da miTologiuri<br />

mniSvneloba aqvs, mas aRmerTeben rogorc mzis simbolos da Tayvanscemen.<br />

73


ase magaliTad, Zvel indur miTologiaSi borbali RvTaeba indras<br />

ukavSirdeba. igi mzis RvTaeba suris borbals mougebs. osur narTaul<br />

eposSi `ciuri borbali” momakvdinebeli iaraRia. `gagorebuli” borbali<br />

narTebis mtrebs fexebs muxlebamde kveTda [7,720].<br />

sxvadasxva xalxi simbolos sxvadasxva Sinaarss aZlevda. ase<br />

magaliTad, xeTur tradiciaSi borbali ara marto ritualuri simbolikis<br />

matarebelia, rogorc es kargad Cans erT xeTur kanonSi warmodgenili<br />

Semdegi formuliT: `da borbals Tayvanscems”, aramed mas, imave xeTur<br />

kanonebSi Sinaarsobrivad sxva saxiTac vadasturebT: terminebi hurkin haliya<br />

gansasjelis borbalTan/borblis winaSe daCoqeba an Sewyalebis Txovna<br />

samefo sasamarTlosaTvis, an gansasjelis dakiTxva wamebiT; hurkin halai<br />

msajulTa mier borblis amoZraveba (anu samefo sasamarTlos CarTva<br />

saqmeSi) iTargmneba [4,83-84]. sayuradRebo informaciis Semcvelia xaTusili<br />

III-is (Zv.w. 1400-1200ww.) avtobiografiaSi daculi cnoba: `radganac iSTari,<br />

Cemi qalbatoni mwyalobda da Cemi Zma muvaTalic keTilad mepyroboda,<br />

adamianebs, rodesac maT iSTaris, Cemi qalbatonis, wyaloba da Cemi Zmis<br />

keTilganwyoba dainaxes, SeSurdaT Cemi, arma-daTas cidas Zem da Semdeg sxva<br />

adamianebmac gansacdelSi Cagdeba damipires, isini me borotad momeqcnen da<br />

me Zalian gamiWirda. Cemma Zmam muvaTalim borbalTan mixmo”. xaTusili I (Zv.<br />

w. 1600w) 3 saomar etls wiravs arinas mzis qalRvTaebas [5,185].<br />

pindarosi (Zv. w. 532/518-443ww.) `piTiur odebSi” argonavtebis laSqrobis<br />

aRwerisas CvenTvis saintereso sakiTxTan dakavSirebiT Semdegs gvamcnobs:<br />

`...mividnen fasisSi, sadac isini SeebrZolnen muqsaxian kolxebs Tavad<br />

aietis winaSe. Yyvelaze basri isrebis mpyrobelma, kvipross Sobilma ki<br />

miaba isini uZlieres borbals, romelSic oTxi palo iyo gaCrili” [2, 60].<br />

sagulisxmoa, rom simbolur niSanTa Sinaarsi aramxolod Zvel<br />

samyaroSi, aramed Sua saukuneebis saqarTveloSic kargad hqondaT<br />

gaazrebuli, romelsac erTdroulad kosmogoniuri da kosmologiuri<br />

aspeqtebi gaaCnda. sakvlev sakiTxTan dakavSirebiT sayuradRebo informaciis<br />

Semcvelia herodotes (Zv. w. 485-424ww.) Txzuleba `istoria”, sadac kroisosi<br />

Tavsgadaxdenili ubedurebebis Semdeg wres, borbals aseT gansazRvrebas<br />

74


aZlevs: `kacTa saqmianobas wre sazRvravs, es wre brunavs da ar dauSvebs,<br />

rom erTni da igiveni iyvnen bednierni [2,87,I,207]. aranakleb mniSvnelovania<br />

SoTa rusTavelis `vefxistyaosnis” Semdegi striqonic, romelsac qajTa<br />

tyveobaSi myofi nestan-darejani warmoTqvams: `risxviT mobrunda borbali<br />

Cvenzeda cisa Svidisa”<br />

zemomoyvanili cnobis safuZvelze vfiqrob, rom malatia II reliefze<br />

RvTaebasTan borblis gamoCena SemTxveviTobiT ver aixsneba. sakvlev<br />

reliefze swored RvTaeba iyo is mamoZravebeli Zala, romelsac bedisa da<br />

cxovrebis waRma svlas SesTxovdnen, is awesrigebda adamianisa da samyaros<br />

harmoniulobas.<br />

arsebuli informaciis safuZvelze SeiZleba iTqvas, rom `borblis”<br />

aRmniSvneli ieroglifiT maradiuli wrebrunvis idea unda yofiliyo<br />

gadmocemuli. grafikuli TvalsazrisiT martivad Sesrulebuli daxrili<br />

jvari qveynierebis oTx mxares aRniSnavda da usasrulobis, srulyofilebis<br />

ideas gamoxatavda, borbali ki ciklebs - dasawyissa da ganaxlebas.<br />

2011.<br />

wyaroebi da literatura<br />

1. alaverdaSvili q., sakraluri geometria, Tbilisi, 2008.<br />

2. antikuri kavkasia, enciklopedia I, Tbilisi, 2010.<br />

3. surgulaZe i., qarTuli xalxuri ornamentis simbolika, Tbilisi,<br />

1986.<br />

4. tatiSvili i., xeTur-qarTuli leqsikoni, nakveTi 2, Tbilisi, 2007.<br />

5. Zveli aRmosavleTis xalxTa istoriis qrestomaTia, Tbilisi, 1990.<br />

6. <strong>xazaraZe</strong> n., k. Tofuria, ZvelaRmosavluri warmomavlobis qarTuli<br />

teqnikuri terminologiis istoriisaTvis, samxreT kavkasia da<br />

axlo aRmosavleTi, Tbilisi, 2005.<br />

7. Гамкрелидзе Т. В., Иванов В. В., Индоевропейский язык и индоевропейцы, II,<br />

Тбилиси, 1984.<br />

8. Hawkins J. D., Corpus of Hieroglyphic Luwian Inscriptions, Vol. I, Berlin-New York,<br />

2000.<br />

9. Merrigi P., Manuale Di Eteo Geroglifico, Parte II: Testi – 2aE3a SERIE, Roma, 1975.<br />

N<br />

75


Nana Bakhsoliani<br />

ON THE SEMANTIC CODE OF THE WEEL IN THE<br />

HIEROGLYPHIC LUWIAN SCRIPT<br />

The article deals with the analysis of P. Meriggi’s manuscript №267 of Luwian hieroglyphs,<br />

one of the elements of which is attested on the relief Malatya II. As a result of the study the author<br />

arrives at the conclusion that the existence of the hieroglyph linked with the deity cannot be<br />

accidental. It embodied the idea of eternal recurrence, whereas the wheel symbolized cycles – the<br />

beginning and renewal.<br />

76


<strong>nana</strong> <strong>baxsoliani</strong><br />

ieroglifur-luviuri asatara da qarTuli `Ãeli”<br />

1986 wels parizSi gamarTul asiriologTa XXXIII saerTaSoriso<br />

Sexvedraze qalbatonma n. <strong>xazaraZe</strong>m xelis Semcveli ieroglifis<br />

interpretacias specialuri moxseneba miuZRvna. ieroglifi xelisa da mefis<br />

aRmniSvneli gamosaxulebis ligaturas warmoadgens da ikiTxeba Filia namuwai<br />

(Svili, vaJi, qaliSvili). mkvlevris azriT, aRniSnul luviur ieroglifs<br />

samarTlebriv-uflebrivi datvirTva unda hqonoda. naSromi gamouqveynebeli<br />

darCa.<br />

amjerad, Cemi mizania ganvagrZo xelis gamosaxulebiani sxva<br />

ieroglifebis Seswavla da luviuri ieroglifebis mTlian sistemaSi maT<br />

saTanado adgili mivuCino.<br />

cnobilia rom xeli moqmedebis ideas da amave dros, Zalauflebasa da<br />

mflobelobasac gamoxatavs. istoriis filosofiis fuZemdeblis, jambatista<br />

vikos savsebiT marTebuli dakvirvebiT, `Ãeli” yvela xalxSi `uflebas”<br />

aRniSnavda: `ambobdnen `Ãeli” `Zalis” magivrad, radgan Zala abstraqtulia,<br />

xeli ki uSualod SeigrZnoba” [mamulia, 1979, 172].<br />

T. gamyreliZisa da v. ivanovis Tanaxmad, saerToindoevropuli<br />

uflebrivi terminologia sawes-Cveulebo terminologias Tan mosdevs, rac<br />

SesaZleblobas iZleva Zveli indoevropelebis uflebrivi normebi<br />

dadgindes: indoevropuli mHr/n(t [h] ) –xeli, xelisufleba, marTva: xeTurad<br />

maniiahh - xelisuflebis gadacema, marTva, maniiahhai - mmarTveloba, xelisufleba,<br />

laTinurad manus - xeli, xelisufleba [Гамкрелидзе, Иванов, 1984, 807].<br />

yvela civilizacia met-naklebi sixSiriT iyenebs xelis da<br />

Jestikulaciis enas. zog aRmosavlur enaSi iseTi gamoTqmebi, rogoricaa<br />

`xelis dadeba” da `xelis axsna”, raime saqmis dawyebis da damTavrebis azrs<br />

gadmoscems. RvTis xelis daWera adamianSi misi sulis miRebas aRniSnavs.<br />

magaliTad, rodesac iahvem xeli Seaxo ieremias pirs, mas winaswarmetyvelebis<br />

unari mianiWa; elia winaswarmetyvelma zRvidan amosuli Rrubeli<br />

dainaxa da iahves xeli SeigrZno; rodesac sodomis mefe abraams uxv<br />

wyalobas sTavazobda, man xelebi cisken aRmarTa, rac ara mxolod dacvas<br />

77


niSnavda, aramed, imasac, rom RmerTi ganagebs cas da qveyanas.<br />

mniSvnelovania, rom marjvena da marcxena erTmaneTisagan ganvasxvavoT.<br />

RvTis marjvena xeli, romelic xSirad Rrublidan gamoyofili saxiTaa<br />

gamosaxuli, wyalobas aRniSnavs, xolo marcxena - samarTlis qmedebasTanaa<br />

dakavSirebuli. xeli samefo emblemaa, igi mbrZaneblobis da dominaciis<br />

simbolos gamoxatavs. magaliTad, gamoTqma `samarTlis xeli” Sua<br />

saukuneebis epoqaSi safrangeTis monarqiis insignias Seadgenda [Chevalier,<br />

Gheerbrant, 1982, 599-603].<br />

Zvelindur tradiciaSi `marcxena” da `marjvena” erTmaneTs miTologiur<br />

fratriebs upirispirebda. magaliTad, kauravebis fratria iTvleboda<br />

`marcxenad”, `qveda”, `mTvaris” gavlenis qveS myofad, rac uaryofiTi<br />

simboluri datvirTvis matarebelia, pandebis fratria - `marjvenad”, `zeda”,<br />

`mzis” gavlenis qveS myofad da dadebiTi datvirTva aqvs.<br />

ZvelberZnul tradiciaSi `marjvena” da `marcxena” `mamrobiT” da<br />

`mdedrobiT” sawyisebs ukavSirdeba. msgavsi semantikuri asociacia aqvs<br />

adamianis `marjvena” da `marcxena” xelsac, romelic sxvadasxva fiziologiuri<br />

SesaZleblobiT xasiaTdeba. marjvena xeli aris ZiriTadi, aqtiuri,<br />

dadebiTi, sasikeTo, gansxvavebiT marcxena xelisagan, romelic pasiuria<br />

[Гамкрелидзе, Иванов, 785].<br />

`marjvena xeli” rogorc mTavari, ZiriTadi, Zvel indoevropul<br />

kulturaSi konkretul gamoxatulebas poulobs. Seadare xeTuri keššar xeli,<br />

TaTi [tatiSvili, 2009, 45], luviuri iššari – xeli, likiuri izre, Toxaruli A tsar<br />

- xeli, berZnuli χείρ- xeli, somxuri jern, Zvelinduri hasta, avesturi - zasta,<br />

Zvelsparsuli - dasta… homerosis eposSi `marjvena xeli” agresiulia,<br />

mimarTulia SubiT, `marcxena” ki aRwerilia rogorc damcveli, faris<br />

mpyrobeli. xeTebTanac, marjvena xeli, aseve, dadebiTi semantikuri<br />

mniSvnelobiT xasiaTdeba [Гамкрелидзе, Иванов, 1984,785].<br />

Zv. w. XVI s-Si Seqmnil ieroglifur-luviur damwerlobaSi, Cvenamde<br />

moRweuli `xelis” gamosaxulebiani 25 ieroglifi dasturdeba [Дунаевская,<br />

1969, 92]. Ee. laroSiseuli klasifikaciis Tanaxmad, #27 ieroglifi mTliani<br />

mklaviTaa gamosaxuli da niSnavs `zedaSes Sewirvas”, fonetikuri wakiTxva<br />

78


– sarla; #28 `Zalauflebas”, `Zliers”. fonetikuri wakiTxva – muwa, fonetikuri<br />

wakiTxva muwatalla/i; #39 ieroglific, romlis fonetikuri wakiTxva ucnobia,<br />

aseve aRniSnavs `Zliers”. maTi msgavseba imiT gamoixateba, rom orive<br />

ieroglifi gamoisaxeba magrad mokumul xelSi raRac sagniT (kverTxi – n.<br />

b.); #41 `aRebas”, fonetikuri wakiTxva – ta-; #45 –ligaturaa, niSnavs `xels”<br />

da ramdenime mniSvneloba aqvs: `Svili” - fonetikuri wakiTxva (-)<strong>nana</strong>,<br />

`vaJi”fonetikuri wakiTxva (-)namuwai, `Zma” - fonetikuri wakiTxva atila-; #46<br />

ligaturaa da niSnavs `ufliswuls” `mefis asuls”, fonetikuri wakiTxva<br />

ucnobia; #49 `Sig”, `SigniT” – logograma; #59 - `xels”, logogramaa,<br />

fonetikuri wakiTxva asatara; #62 niSnavs `grZels”, `xangrZlivs”, logograma<br />

da determinativi, fonetikuri wakiTxva ara-; #65 logogramaa, niSnavs<br />

`dadebas”, `xelis SeSlas”, fonetikuri wakiTxva – tuwa-. danarCeni luviuri<br />

ieroglifebis Sinaarsi da fonetikuri wakiTxva ucnobia.<br />

zemoCemoTvlili ieroglifebidan Cemi interesi #59 niSanma gamoiwvia.<br />

ieroglifur-luviuri asatara, Cemi dakvirvebiT, marcxena xeli unda iyos,<br />

romlis analogiur gamosaxulebas ukve ara rogorc damwerlobis niSans,<br />

aramed rogorc dekoratiul motivs, qarxemiSis samSeneblo warweris grZel<br />

kedelze vxvdebiT [Hawkins, 1972, 87-94]. eWvgareSea, rom warweris qvemoT<br />

gamosaxuli 16 erTeuli, dabla daSvebuli marcxena xeli im movlenasTan<br />

iyo kavSirSi, romlis Sesaxebac warweraSia saubari da stelaze gamosaxvac<br />

swored aman ganapiroba. amdenad, asatara-s qarxemiSis samSeneblo warweraSi<br />

SeiZleba simboluri mniSvneloba mivaniWoT.<br />

warweris avtoria qarxemiSis mefe Suhis I, romelsac gaulaSqravs<br />

`amboxebuli qalaqebis” winaaRmdeg, RvTaebaTa ZaliT dausjia, daungrevia,<br />

amis Semdeg TarxunTasi aRumarTavs, Weqa-quxilis RvTaebisaTvis<br />

Sesawiravebi uxvad gauRia, mis win CvenTvis gaugebari sagani da, aseve,<br />

Tavisi gamosaxulebac daudgams. warwera wyevlis tradiciul formulasac<br />

Seicavs im SemTxvevisaTvis, Tuki vinme daazianebda, xolo RvTaebebisa da<br />

misi gamosaxulebis pativismcemelTaTvis - locvisac. warweridan Cans, rom<br />

Suhis RvTaebebis keTilganwyoba gansakuTrebiT im moqmedebisaTvis<br />

79


daumsaxurebia, rom igi vinme Hatamanas-s, romelsac `am RvTaebebis”<br />

winaaRmdeg `mtruli qmedeba” Caudenia, sastikad daumarcxebia.<br />

ra kavSirSia zemoxsenebuli `xelebi” warweraSi monaTxrob ambavTan<br />

xom ar niSnavs reliefis qvemoT gamosaxuli marcxena `xelebi”<br />

amboxebulebis uflebis moSlas qalaqebzeAan, Tu TiTebiT Tvlis arqaul<br />

indoevropul sistemas gavixsenebT, xom ar niSnavs mtris 16-jerad<br />

moqmedebasAan, xom ar SeiZleba igi `damcvelis” simbolur datvirTvas<br />

atarebdes, im SemTxvevaSi, Tu homerosis eposSi farismpyrobeli marcxena<br />

xelis rogorc mfarvelis rols gaviTvaliswinebT<br />

`Ãeli” rogorc samamulo uflebis materialuri niSani saqarTveloSi<br />

uZvelesi droidan momdinareobs. qristianobis xanaSi aseT Zeglebze xelis<br />

gamosaxulebas TandaTan cvlis jvari. saqarTvelos teritoriaze daculia<br />

araerTi qva, romelzec adamianis xelia gamosaxuli. magaliTad, qvajvara<br />

(monoliTi) faravnis tbis midamoebSi, romelzec gamosaxulia disko, mis<br />

qveS meore emblemaa, romelic Tamarisa da daviT soslanis dros moWril<br />

monetebze dasturdeba, CxikvTis samebis kalTaze, gzis piras mdebare<br />

RvTismSoblis monastris ezoSi qva-fiqalze gamoxatulia jvari, xeli da<br />

emblema [meliqseT-begi, 1938,110-111].…<br />

`Ãeli” an aRmarTuli iyo, an dadebuli [berZeniSvili, 1966, 158].<br />

`Ãelis dadebiT” da `Ãelis aRmarTviT” `uflebis” aqtis gancxadeba<br />

sruldeboda, rac genetikurad dapyrobidan momdinareobs [mamulia, 172-173].<br />

`Ãelis amarTva” xdeboda mamulze, venaxze, saxelosa da ymaze, glexze,<br />

sawisqvilosa da wisqvilze, sofelze.<br />

`Ãelis amarTva” sasamarTlos dadgenilebiT da xelisuflis brZanebis<br />

Tanaxmad xdeba da niSnavs ama Tu im piris uflebis uaryofas an aseTi<br />

uflebis damtkicebas. visi uflebac mtkicdeboda (visac xels aumarTavdnen),<br />

is mamulze `Ãels daidebda”, xolo visi uflebac uaryofili iyo, is<br />

mamulze `Ãels aiRebda”. n. berZeniSvilis dakvirvebiT, `Ãelis amarTvis”<br />

wesi imave xnisaa, rac miwis kerZo sakuTrebis damcveli politikuri<br />

organizacia (saxelmwifo). igi mamulis saxelmwifo sakuTrebad gamocxadebas<br />

ki ar niSnavda, aramed kerZo piris uflebis dadgena-dacvas<br />

iTvaliswinebda [berZeniSvili, 138-158].<br />

80


Tu zemoTqmuls gaviazrebT, SeiZleba Semdegi hipoTezis wamoyeneba:<br />

qarxemiSis reliefze gamosaxuli 16 erTeuli marcxena xeli SeiZleba<br />

niSnavdes imave raodenobis qalaqebis amboxebulTa uflebis amave<br />

dasaxlebebze moSlas. aseve, ver gamovricxav, rom aRniSnuli xelebi am<br />

skulpturuli Zeglis Seqmnis monawileebsac ekuTvnodeT.<br />

2011.<br />

wyaroebi da literatura<br />

1. berZeniSvili n., miwaTmflobelobis formebisaTvis feodalur<br />

saqarTveloSi, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, III, Tbilisi,<br />

1966.<br />

2. mamulia g., klasobrivi sazogadoebisa da saxelmwifos<br />

Camoyalibeba Zvel qarTlSi, Tbilisi, 1979.<br />

3. meliqseT-begi, megaliTuri kultura saqarTveloSi, Tbilisi,<br />

1938.<br />

4. tatiSvili i.,xeTur-qarTuli leqsikoni, nakveTi 3:K, Tbilisi,<br />

2009.<br />

5. Дунаевская И. М. Язык Хеттских Иероглифов, Москва, 1969.<br />

6. Гамкрелидзе Т. В., Иванов В. В., Индоевропейский язык и индоевропейцы, II,<br />

Тбилиси, 1984.<br />

7. Hawkins J. D., Building Inscriptions of Carchemish, AS, vol. XXII, 1972.<br />

8. Chevalier J. Gheerbrant A., Dictionaire des Symboles Mythes, Rêves, Coutumes,<br />

Gestes, Formes, Figures, Couleurs, Nombres, Paris, 1982.<br />

Nana Bakhsoliani<br />

HIEROGLYPHIC LUWIAN ASATARA AND GEORGIAN `Ãeli”<br />

Taking into consideration the ancient cultural traditions linked with “hand”, in which diverse<br />

semantic codes are assigned to it, the author arrives at the conclusion that asatara, hieroglyph №59<br />

from E.Laroche’s table, denoting “hand”, recorded in the Hieroglyphic-Luwian inscription of Suhis<br />

I, King of Carchemish, may be explained by the symbolism of victory of the king over the 16<br />

defeated cities. This assumption is supported to a certain extent by the evidence of remains of<br />

Georgian legislation, in which “raising one’s hand” and “laying one’s hands on<br />

somebody/something” entailed performance of quite serious functions.<br />

81


<strong>nana</strong> <strong>baxsoliani</strong><br />

gvianxeTuri xanis kilikiis istoriisaTvis<br />

kilikia (xeTuri xanis qicuvaTna, asuruli warwerebis que)<br />

centraluri anatoliis platos samxreTiT mdebare sanapiro msxvili<br />

regioni iyo. Zv. w. II-I aTaswleulebSi mas sakmaod mniSvnelovani adgili<br />

ekava Zveli aRmosavleTis xalxTa istoriaSi. gvianxeTur xanaSi kilikiis<br />

teritoriaze politikuri gaerTianebebi arsebobda, romelTa Sesaxeb<br />

cnobebi werilobiT ZeglebSi dasturdeba (ieroglifur-luviuri danuna [1,<br />

#24] da sxva, CvenTvis ucnobi samTavroebi, asuruli lursmuli warwerebis<br />

que, Kundu, Sissu, Pirindu) [2, 153-167].<br />

samecniero literaturaSi gavrcelebuli azris Tanaxmad,<br />

ieroglifur-luviuri damwerloba luviuri tomebiT dasaxlebul<br />

teritoriaze unda Camoyalibebuliyo [3, 18]. arcavasTan erTad xeTuri xanis<br />

qicuvaTna swored am damwerlobis `samSoblod” moiazreba. kilikiis<br />

teritoriaze aRmoCenili ieroglifur-luviuri warwerebi mniSvnelovan<br />

wyaros warmoadgens Zv. w. I aTaswleulis pirveli naxevris kilikiis<br />

istoriis Sesaswavlad.<br />

jerjerobiT, Cvenamde ramdenime warweraa moRweuli. esenia: lamasis<br />

WiSkris warwera, romelzec mxolod qveynis aRmniSvneli determinativi KUR<br />

ikiTxeba da masTan erTad xuTi niSani, romelic paleografiuli<br />

TvalsazrisiT, maT siZveleze miuTiTebs; sirkelis mokle, fragmentuli<br />

warwera kldis reliefze [4, 283, 324] da yaraTefes bilingva. orenovani<br />

warwera TurqeTis eqspediciam 1946 w. aRmoaCina, romelsac h. boserti<br />

xelmZRvanelobda. warwerebi ieroglifur-luviur da finikiur enebzea<br />

Sedgenili. isini yaraTefeze arsebuli sasaxlis nangrevebSia aRmoCenili.<br />

warwera gvamcnobs: `me aziTavaTa var, mziT kurTxeuli kaci, TarxunTis<br />

msaxuri, (is), romelic avarqum, danunelTa mefem, daawinura. TarxunTma<br />

danunelTa dedad da mamad momavlina da me ganvavrce adanas velis miwebi<br />

aRmosavleTisa da dasavleTis (mimarTulebiT). da Cemi aq yofnis Jams<br />

danunelTa qveyanaSi sufevda yovelgvari keTildReoba, baraqa da dovlaTi.<br />

da gavavse danunelTa beRlebi. da mivumate cxens cxeni. da mivumate<br />

82


laSqars laSqari. da mivumate fars fari. yovelive es TarxunTisa da sxva<br />

RvTaebaTa wyalobiT gavakeTe. da davamxe TviTdajerebulni borotni,<br />

qveyanaSi rom iyvnen. gavaZeve isini qveynidan da saxli Cemi mbrZaneblobisa<br />

sikeTisaTvis davaarse... Cemi samarTlianobis, sibrZnisa da sikeTis gamo<br />

yovelma mefem Tavis mamad maRiara. da avaSene Seuvali cixe-simagreebi<br />

(qveynis) sazRvrebze. kacni borotni, yaCaRni, romlebc ar msaxurobdnen<br />

mofsosis saxls, me, aziTavaTam Cems ferxT qveS movaqcie. da avaSene im<br />

mxareebSi cixe-simagreebi, raTa danunelebs mSvidobianad ecxovraT d vZlie<br />

cixe-simagreebi dasavleTSi, romlebic ar emorCilebodnen Cems winapar<br />

mefeebs. da me, aziTavaTam, davangrie isini da aRvgave pirisagan miwisa. iq<br />

mcxovrebni (Cemi qveynis) aRmosavleT sazRvrebTan davasaxle, xolo maTi<br />

adgilebi danunelebs mivuCine sacxovreblad. da ganvavrce danunas qveynis<br />

sazRvrebi mzis amosvlis mxridan mzis Casvlis mxaremde. da is adgilebi,<br />

romlebic winaT SiSs gvridnen (mgzavrebs), sadac mamakacic ki erideboda<br />

siaruls, qalisTvisac aRar warmoadgenda raime safrTxes. Cems dros aq<br />

keTildReoba, siuxve da fufuneba sufevda. da mSvidobianad cxovrobda<br />

danunelTa qveyana da adanis veli.Ada avaSene me es qalaqi. da davarqvi mas<br />

`aziTavaTas qalaqi”... da davuwese maT (RvTaebaTa) pativsacemad<br />

msxverplSewirva: yovelwliurad xaris Sewirva. da puris mosavlis aRebis<br />

Jams – cxvrisa. da yurZnis mosavlis aRebis Jams – (kvlav) cxvrisa. ...da Tu<br />

vinme mefeTagan, an kacTagan... Semdegs ganacxadebs: `me WiSkrebs Cems<br />

sakuTrebad vacxadeb da zed Cems saxels davawer”, an Tu WiSkrebis<br />

TaRebidan lods amoiRebs, an mavneblobas Caidens da boroti ganzraxviT<br />

daangrevs am WiSkrebs, TarxunTi cisa da mze cisa da yvela RvTaeba<br />

daamxobs mas, mefe iqneba igi, Tu kaci. aziTavaTas saxeli, msgavsad mzisa da<br />

mTvaris saxelebisa, maradiulia ukuniTi ukunisamde” [5, 109].<br />

werilobiTi Zegli mdidar informacias gvawvdis kilikiis<br />

teritoriaze mdebare erT-erTi msxvili politikuri gaerTianebis adanis<br />

istoriis Sesaxeb. ieroglifur-luviuri warwera ramdenime nawilisagan<br />

Sedgeba: SesavalSi warmoCenilia warweris avtori, momdevno nawili misi<br />

moRvaweobisa da avtoritetis Sesaxeb mogviTxrobs da bolo nawili,<br />

romelic wyevliT mTavrdeba. Zeglidan cnobili xdeba, rom misi avtori<br />

83


vinme aziTavaTaa, romelic, rogorc warweridan Cans, araa samefo dinastiis<br />

warmomadgeneli, radgan teqsti araa agebuli aramarto gvianxeTur xanaSi<br />

tradiciadqceuli trafaretis mixedviT – mis genealogiaze araferia<br />

naTqvami. bunebrivia, es pasaJi bevr kiTxvas badebs: Tu gavixsenebT<br />

qarxemiSis mefis – iaririsis ieroglifur-luviur warweras [6, 46], sadac<br />

is, savaraudod, uzurpatorad, an regentad Cans, vinaidan teqstSi arc misi<br />

mamis saxelia moxseniebuli, xom ar SeiZleba vifiqroT, rom am SemTxvevaSi<br />

aziTavaTac uzurpaciis gziTaa mosuli xelisuflebaSi; an Tabalis samefos<br />

magaliTi rom gavixsenoT, sadac TiglaTfileser III-m qveynis saTaveSi<br />

Tavisi ndobiT aRWurvili piri – arasamefo warmoSobis mefe daayena [7, 29].<br />

warweraSi naTlad ikveTeba aziTavaTas titulatura. esaa religiuri<br />

Sinaarsis matarebeli `mziT ganaTebuli kaci”. j. hovkinsis dakvirvebiT,<br />

Tavad saxeli aziTavaTa etimologiurad SeiZleba niSnavdes aza+tiwat<br />

`sayvareli mzis”. Teoforuli saxeli mzis RvTaebis saxels Seicavs da ara<br />

TarxunTisas, rac aseve damafiqrebelia da Zalzed saintereso. aqedan<br />

gamomdinare, xom ar SeiZleba vifiqroT, didi Znelbedobis Jams avariqums<br />

daeSva samefos saTaveSi swored religiis konkretuli msaxuris dayeneba<br />

marTalia warweraSi igi cxadad ambobs, rom Tavad adanas mefis avariqumis<br />

mier iyo dawinaurebuli, magram momdevno nawilSi ukve aRar figurirebs<br />

misi suvereni avariqumi. piriqiT, igi kvexniT ambobs, rom mas sxva mefeebic<br />

ki `mamad” aRiareben, rac mis avtoritarulobaze miuTiTebs. is, rom<br />

aziTavaTa araa mefuri warmomavlobis, Tavad warwerac metyvelebs:<br />

warweraSi igi arc samefo titulaturiT warmosdgeba. Tumca xazs usvams<br />

adgilobrivi dinastiiis – mofsosis saxlis gansakuTrebul mniSvnelobas.<br />

igi Tavisi wina mefeebis samyofeli iyo. warweraSi araferia naTqvami, Tu<br />

rogor `Sevida” am saxlSi da gaxda misi wevri. Aam gziT, igi Tavis Tavs<br />

ukve ufliswulad warmoadgens. mizani amiT miRweulia. igi legitimuria.<br />

aziTavaTa eweva aRmSeneblobiT saqmianobas, agebs cixe-simagreebs, aSenebs<br />

qalaqs, romelsac Tavisi saxeli uwoda. igi ieroglifur-luviur teqstSi<br />

madlobas swiravs gvianxeTuri xanis panTeonis mTavar RvTaebebs –<br />

TarxunTsa da ruvas. finikiur variantSi luviuri RvTaebebi finikiuri<br />

baaliT da raSafiTaa Canacvlebuli.<br />

84


am warweriT SeiZleba vifiqroT, rom qveynis mosaxleoba, yovel<br />

SemTxvevaSi umravlesoba mainc, luviuria. sakiTxavia, ra damsaxurebisaTvis<br />

aqvs Zegls Tan darTuli finikiuri varianti xom ar niSnavs es imas, rom<br />

qveynis mosaxleobaSi dinamiuri cvlilebebia da dasavleT semituri<br />

elementebiT uxvadaa gajerebuli qveynis mosaxleoba amasTan dakavSirebiT,<br />

SeiZleba davuSvaT is mosazreba, rom finikia kilikiasTan teritoriulad<br />

axlomdebare qveyana iyo da maT gacxovelebuli sazRvao da savaWro<br />

urTierToba hqondaT. amasTan, Tu im faqtsac miviRebT mxedevelobaSi, rom<br />

gvianxeTur xanaSi asureTis Zlieri imperia masStabur dapyrobiT da<br />

sadamsjelo eqspediciebs atarebda regionSi, SeiZleba vivaraudoT, rom<br />

kilikiis teritoriaze arsebuli samefo da finikia erToblivad<br />

gamodiodnen asureTis eqspansiis winaaRmdeg. Aamis sasargeblod is faqti<br />

metyvelebs, rom samecniero literaturaSi danunas mefe avariqumi asurul<br />

lursmul warwerebSi moxseniebul ques mefe uriqTanaa identificirebuli.<br />

uriqi TiglaTfileser III-is Zv. w. 738-32 da sargonis mier Zv. w. 710-709<br />

wlebSi Sedgenil warwerebSi moixsenieba [2, 153-167]. magram Tu avariqumi<br />

uriqi araa, an misi winamorbedis saxelia, mas SeiZleba emefa an salmanasar<br />

III-mde, an salmanasar III da TiglaTfileser III mefobis Soris xanaSi. am<br />

periodis queze informacia Zalzed mwiria.<br />

asurelTa intensiuri urTierToba quesTan Zv. w. 745 wlidan<br />

dasturdeba [8, 311-312]. uriqi figurirebs rogorc ques mefe Zv. w. 738-732 da<br />

710-709 wlebSi aRweril ambebSi. Zv. w. 710 w. queSi asureli moxele Cans.<br />

magram gaxda Tu ara asureTis provincia, bundovania. sargonis daRupvis<br />

Semdeg, que ajanyebul TabalTan, xilaqusTan da melidTan erTadaa<br />

moxseniebuli. sinaqeribis eponimSi queSi asureli moxelis daniSvnaze<br />

cnoba mowmdeba Zv. w. 685 wels [9, 213]. asureTma am TariRisaTvis ukve<br />

daamyara queSi kontroli. asarqadonis Zv. w. 679 wels Tabalis winaaRmdeg<br />

laSqrobaSi nagulisxmevi Cans queSi gadasvla. amave asuruli lursmuli<br />

warweris Zv. w. 676 wlis monacemebiT, kilikiis dablobze mdebare kundus<br />

(klasikuri xanis Cyinda) da Sissu (klasikuri xanis Sisium) samefoebi<br />

antiasurul aliansSi sidonTan erTad gamodian [2, 165]. Tumca, ajanyebulebi<br />

damarcxdnen. que kvlav asureTis xelSia imperiis aRsasrulamde.<br />

85


zemomoyvanilidan naTlad gamoikveTa sagulisxmo informacia kilikiafinikiis<br />

mWidro urTierTobebze da vfiqrob, yaraTefes bilingva erT-erT<br />

aseT mniSvnelovan urTierTobas unda exmaurebodes.<br />

yaraTefes bilingvis daTariRebasTan dakavSirebiT sxvadasxva<br />

mosazreba arsebobs. Tavdapirvelad Zegli Zv. w. IX saukunis dasasruliT<br />

TariRdeboda [5, 110]. j. hovkinsis mosazrebiT, bilingva paleografiulad<br />

ufro gviandelia (sargon II-is Semdgomi xanis), rasac igi ieroglifebis<br />

iSviaTi siuxviTa da niSanTa Wirveuli formebiT da RirebulebiT xsnis [2,<br />

153-167]. misive varaudiT, aziTavaTa xelisuflebaSi modis sargonis<br />

sikvdilamde an mas Semdeg, mefobs sinaqeribis dros da aqtiurad<br />

TanamSromlobs asureTTan, misi avtoriteti vrceldeba adana-queSi, agebs<br />

yaraTefes da dgams samaxsovro warweras. rogorc Cans, asureTis<br />

mmarTvelTa dasustebiT aziTavaTac sargeblobs da uerTdeba sidonis<br />

antiasurul alians.<br />

TavisTavad cxadia, warwera subieqturad aSuqebs im movlenebs, rasac<br />

sinamdvileSi hqonda adgili. miuxedavad amisa, ieroglifur-luviuri da<br />

finikiuri orenovani warwera mravalmniSvnelovan informacias gvawvdis Zv.<br />

w. I aTaswleulis pirveli naxevris kilikiis socialuri, sameurneo da<br />

politikuri istoriis Sesaswavlad.<br />

A2012.<br />

wyaroebi da literatura<br />

1. Meriggi P. Manuale Di Eteo Geroglifico, Parte II: Testi-1a Serie, Roma, 1967.<br />

2. Hawkins J. D., Some Historical Problems of the Hieroglyphic Luwian Inscriptions, AnSt, 29,<br />

1979, London-Ankara.<br />

3. Дунаевская И. М. Язык Хеттских Иероглифов, Москва, 1969.<br />

4. Merrigi P., Manuale Di Eteo Geroglifico, Parte II: Testi – 2aE3a SERIE, Roma, 1975.<br />

5. <strong>xazaraZe</strong> n., luviuri ieroglifebis samyaroSi, Tbilisi, 2006.<br />

6. <strong>baxsoliani</strong> n., gvianxeTuri xanis qarxemiSis monumentis erTi siuJetis<br />

interpretaciisaTvis, kavkasiur-axloaRmosavluri krebuli XIII,<br />

Tbilisi, 2009.<br />

86


7. <strong>baxsoliani</strong> n., didi kapadokia Zv. w. I aTaswlulis pirvel naxevarSi,<br />

Tbilisi, 2008.<br />

8. Дъяконов И. М., Ассиро-вавилонские источники по истории Урарту (Далее АВИИУ),<br />

ВДИ, Москва, 1(35), 1951.<br />

9. Дъяконов И. М., АВИИУ, ВДИ, 3(37), Москва, 1951.<br />

Nana Bakhsoliani<br />

ON THE HISTORY OF CILICIA OF THE LATE HITTITE PERIOD<br />

Information on Cilicia of the Late Hittite period is quite scarce in Georgian as well as foreign<br />

scholarly literature. In the article the history of Cilicia of the above-mentioned period is<br />

reconstructed mostly in the context of evidence of the hieroglyphic Luwian inscription discovered in<br />

Karatepe. The author shares the view of J.D.Hawkins that the hieroglyphic Luwian inscription from<br />

Karatepe, written on behalf of King Azitiwada of Adana, must reflect the processes occurring in<br />

Cilicia at the end of the 8 th c. and the beginning of the 7 th c. BC. The author does not rule out the<br />

assumption that at that period an ally of Cilicia against Assyrian aggression was Phoenicia (Sidon).<br />

87


S i n a a r s i<br />

winaTqma........................................................................................................................................................................<br />

<strong>nana</strong> <strong>xazaraZe</strong> <strong>nana</strong> <strong>baxsoliani</strong><br />

<strong>qubaba</strong> ( D <strong>KUBABA</strong>) – gvianxeTuri xanis aRmosavleT mcire aziis samefosamTavroTa<br />

qalRmerTi.....................................................................................................................................<br />

Nana Khazaradze Nana Bakhsoliani<br />

D <strong>KUBABA</strong> THE GODDESS OF THE LATE HITTITE PERIOD IN THE EASTERN ASIA<br />

MINOR KINGDOMS…………………………………………………………………………………<br />

<strong>nana</strong> <strong>xazaraZe</strong> <strong>nana</strong> <strong>baxsoliani</strong><br />

Zveli sparsuli lursmuli warwerebis Katpatuka………………………......<br />

Nana Khazaradze Nana Bakhsoliani<br />

KATPATUKA OF OLD PERSIAN CUNEIFORM INSCRIPTIONS………………………<br />

<strong>nana</strong> <strong>xazaraZe</strong> <strong>nana</strong> <strong>baxsoliani</strong><br />

ricxviTi saxelebis aRmniSvneli luviuri ieroglifebi.............................................<br />

Nana Khazaradze Nana Bakhsoliani<br />

LUWIAN HIEROGLYPHS DENOTING NUMERALS………………………………………<br />

<strong>nana</strong> <strong>xazaraZe</strong> <strong>nana</strong> <strong>baxsoliani</strong><br />

istoriis gakveTilebi (gvianxeTuri xanis mcire aziis<br />

politikuri istoriisaTvis)................................................................................................................................<br />

Nana Khazaradze Nana Bakhsoliani<br />

HISTORY LESSONS (ON POLITICAL HISTORY OF ASIA MINOR IN THE LATE<br />

HITTITE PERIOD)......................................................................................................................<br />

<strong>nana</strong> <strong>xazaraZe</strong> <strong>nana</strong> <strong>baxsoliani</strong><br />

saxelmwifos usafrTxoebis dacvis ZvelaxloaRmosavluri<br />

modelis rekonstruqciisaTvis...............................................................................................................<br />

Nana Khazaradze Nana Bakhsoliani<br />

ON THE RECONSTRUCTION OF THE MODEL OF PROTECTION OF STATE SECURITY<br />

OF THE ANCIENT NEAR EAST………………………………………………………………<br />

<strong>nana</strong> <strong>xazaraZe</strong><br />

mzis RvTaeba da mefe.........................................................................................................................................<br />

Nana Khazaradze<br />

THE SUN DEITY AND THE KING……………………………………………………………..<br />

88


<strong>nana</strong> <strong>xazaraZe</strong><br />

mzis RvTaebis aRmniSvneli uZvelesi luviuri ori ieroglifis<br />

(Yazilikaya 34, Kűltepe 86) interpretaciisaTvis...................................................................................<br />

Nana Khazaradze<br />

FOR INTERPRETATION OF TWO ANCIENT LUWIAN HIEROGLYPHS<br />

(YAZILIKAYA 34, KÜLTEPE 86) DENOTING DEITY OF THE SUN. ………………………….<br />

<strong>nana</strong> <strong>xazaraZe</strong><br />

Zvelanatoliur-kavkasiuri kosmologiis istoriis erTi aspeqtisaTvis..............<br />

Nana Khazaradze<br />

ONE ASPECT OF ANCIENT ANATOLIAN-CAUCASIAN COSMOLOGY……………………...<br />

<strong>nana</strong> <strong>baxsoliani</strong><br />

borblis semantikuri kodisaTvis ieroglifur luviur damwerlobaSi...............<br />

Nana Bakhsoliani<br />

ON THE SEMANTIC CODE OF THE WEEL IN THE HIEROGLYPHIC LUWIAN SCRIPT…….<br />

<strong>nana</strong> <strong>baxsoliani</strong><br />

ieroglifur-luviuri asatara da qarTuli `Ãeli”.........................................................................<br />

Nana Bakhsoliani<br />

HIEROGLYPHIC LUWIAN ASATARA AND GEORGIAN `Ãeli”.....................................................<br />

<strong>nana</strong> <strong>baxsoliani</strong><br />

gvianxeTuri xanis kilikiis istoriisaTvis......................................................................................<br />

Nana Bakhsoliani<br />

ON THE HISTORY OF CILICIA OF THE LATE HITTITE PERIOD……………………………..<br />

89

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!