Malay/Melanau women in Sarawak politics - FSS - Universiti ...

PENGLIBATAN POLITIK WANITA MELAYU-MELANAUDI SARAWAK[Kajian kes di kawasan Dewan Undangan Negeri (DUN) N.7 Samariangdan N. 44 Dalat]OlehAhmad Nizar YaakubFakulti Sains SosialUNIVERSITI MALAYSIA SARAWAKSinopsisKajian ini dilakukan di dua kawasan DUN Sarawak yangberbeza geografi dan setting. Kawasan N7 Samariang terletakdalam Bandaraya Kuching sementara kawasan N44 Dalat diluar bandar. Kedua-dua kawasan mewakili majoriti kaumMelayu-Melanau. Berdasarkan daftar pemilih SuruhanjayaPilihan Raya (SPR) 2001 terdapat 89.2% pengundi di N7Samariang dan 74.5% pengundi di N44 adalah Melayu-Melanau. Kajian ini melihat penglibatan politik wanitaMelayu-Melanau di kedua-dua kawasan yang dipilih denganmenggunakan kerangka konsep penglibatan politik. Hasil kajianmendapati, walaupun usia penglibatan wanita dalam politikSarawak telah melebih setengah abad namun majoriti wanitaMelayu-Melanau masih terlibat pada tahap minimum dalamaktiviti politik seperti mengundi dan berkempen semasa pilihanraya. Majoriti wanita Melayu-Melanau mengundi dalam pilihanraya untuk menentukan kemenangan parti dan atas gesaankeluarga. Majoriti wanita yang tidak terlibat langsung dalamaktiviti politik di Samariang disebabkan kerana mereka terlalusibuk dengan keluarga dan tidak mendapat galakan ataupenerangan dari sesiapa mengenai politik. Sementara itu, diDalat hambatannya adalah belum mendaftar sebagai pengundidan terlalu sibuk dengan keluarga. Jelas, parti politik dan SPRperlu lebih giat menarik wanita terlibat dalam aktiviti politik.Kajian juga mendapati hanya 32.8% wanita Melayu-Melanau diSamariang dan 18.5% wanita Melayu-Melanau di Dalatmenyertai parti politik. Wanita yang terlibat secara aktif dalamaktiviti parti, memegang jawatan atau bertanding jawatan dalampolitik berparti sangat kecil di kedua-dua kawasan. Bagi wanitayang menyertai parti politik sebab utama adalah kerana merekapercaya parti tersebut mampu membawa pembangunan dan1

memperjuangkan hak wanita. Cabaran penglibatan politikwanita Melayu-Melanau di Sarawak yang dikenal pasti adalahaspek budaya dan tradisi, tahap pendidikan, keluarga/suami,peluang memegang jawatan dan sebagai calon pilihan raya yangdiberikan kepada wanita oleh parti politik, imej dan publisitidan, kepimpinan.BAB SATUPengenalan KajianPenglibatan dan peranan wanita secara aktif dalam politik telah lamawujud. Fungsi wanita dalam politik adalah sama dengan fungsi lelakiyang sekian lama menjadi aktor yang dominan dalam arena politik.Sistem demokrasi yang dipraktikan di negara kita sejak merdeka memberihak sama rata dan kebebasan kepada semua lapisan masyarakat termasukwanita untuk melibatkan diri di dalam kancah politik. Penglibatan politikboleh dilihat dalam konteks penglibatan individu di pelbagai peringkataktiviti dalam sistem politik sama ada memegang jawatan politik atauhanya sekadar mengundi sahaja. Menurut Toh dan Leong (1994),golongan wanita harus terlibat dalam politik kerana mereka mewakilihampir separuh daripada penduduk Malaysia dan badan kerajaan perlumenunjukkan lebih penglibatan wanita di dalamnya untuk menentukandemokrasi benar-benar dipraktikan. Badan Bukan Kerajaan sepertiWomen‟s Development Collective (WDC), Sisters-in-Islam (SIS FORUMMalaysia), Persatuan Sahabat Wanita, Selangor (PSWS) and All Women‟sAction Society (AWAM) telah berusaha mengesa kerajaan untuk memberisekurang-kurangnya 30% pencalonan wanita dalam pilihanraya, partipolitik, Dewan Undangan Negeri (DUN) dan Parlimen (NationalWorkshop on the Women Agenda for Change, 1999).Di Sarawak penglibatan dan peranan wanita dalam politik tidak diberiperhatian yang sewajarnya. Kebanyakan para pengkaji politik Sarawaklebih menumpukan perhatian mereka kepada isu-isu etnik dan perpecahanserta gabungan parti-parti politik. Wanita merangkumi 49% daripadapenduduk negeri Sarawak yang berjumlah 2,176,800 juta orangberdasarkan perangkaan tahun 2000 dan 54% daripada tenaga kerja.Namun, dalam aspek politik Sarawak wanita hanya diwakili oleh tigaorang di peringkat kerusi DUN dan seorang di peringkat kerusi Parlimen.Di kalangan wanita di Sarawak, golongan Melayu-Melanau lebihmenonjol melalui penglibatan mereka dalam politik.2

Kebanyakan kajian dan penyelidikan terhadap politik di Sarawak telahdilakukan oleh para penyelidik dari Universiti Kebangsaan Malaysia,Universiti Putra Malaysia, Universiti Malaya dan universiti luar negara.Namun, kajian terhadap penglibatan politik wanita di Sarawak amatkurang sekali dilakukan mereka. Ini adalah merupakan keunikan dankeaslian kajian ini dibandingkan dengan kajian-kajian lepas mengenaipolitik Sarawak. Oleh itu inisiatif kajian ini diharap dapat menyumbangkepada menjadikan Universiti Malaysia Sarawak sebagai pusatpenyelidikan dan rujukan isu-isu politik di Sarawak.“Antara soal perjuangan yang harus diperhatikan, soal wanita hampirselalu dilupakan.” (Kemal Attaturk)Objektif KajianObjektif umum kajian ini adalah untuk mengkaji penglibatan politikwanita Melayu-Melanau di Sarawak. Di dalam menyokong objektifumum ini terdapat beberapa objektif khusus antara lain adalah:a) Mengenalpasti persamaan dan perbezaan tahap penglibatanpolitik wanita Melayu-Melanau yang tinggal di bandar dan luarbandar.b) Mengkaji faktor-faktor yang mempengaruhi dan menghalangpenglibatan wanita Melayu-Melanau dalam politik.c) Mengenalpasti kecenderungan wanita Melayu-Melanaumenyertai parti politik kerana tujuan politik atau disebabkan olehfaktor lain seperti pengaruh keluarga.d) Menganalisis ciri-ciri wanita Melayu-Melanau seperti sistemsosial, taraf pendidikan, pekerjaan dan tempat tinggal.e) Mengkaji setakat mana peluang yang diberikan kepada wanitaMelayu-Melanau untuk memegang jawatan dalam parti politik danbertanding jawatan penting parti serta sebagai calon DUN danParlimen.f) Mengenalpasti peranan dan tugas yang dimainkan wanita dalamparti dan semasa pilihan raya.g) Mengkaji sama ada wujud gender bias/persepsi terhadap wanitayang terlibat dalam politik berparti oleh pemimpin politik danpengundi lelaki.Wanita dalam Politik SarawakPenglibatan dan peranan wanita tercetus serta terakam dalam sejarahperjuangan politik Sarawak bermula pada tahun 1946 (Achie, 2000).3

Sebelum itu, dalam lapangan politik sewaktu pemerintahan Brooke dansemasa pendudukan Jepun, tokoh-tokoh politik sama ada yangmenyokong, menentang pemerintah atau pejuang nasionalis adalahditerajui sepenuhnya oleh kaum lelaki. Ini selaras dengan pemerintahanBrooke yang bercorak autokratik dan paternalistik yang mengangkatgolongan elit Melayu lelaki menjadi pemerintah tempatan. Apabilawujudnya perjuangan anti-penyerahan Sarawak kepada kerajaan British,maka ia menyentuh dan menaikkan semangat wanita untuk bersama-samakaum lelaki memperjuangkan kemerdekaan negeri Sarawak dankedaulatan bangsa.Walaupun usia penglibatan wanita dalam politik Sarawak telah mencecah59 tahun sehingga tahun 2005, namun ia hanya melibatkan segelintirgolongan wanita elit dalam masyarakat Sarawak. Beberapa tokohnasionalis dan politik wanita telah memberi sumbangan yang bermaknakepada sejarah politik Sarawak. Ini dapat dilihat melalui penglibatan aktifwanita dalam tiga era. Pertama, dalam perjuangan anti penyerahan 1946–1950. Kedua, usaha mencapai kemerdekaan 1959 – 1963. Ketiga,penglibatan wanita dalam era politik berparti selepas merdeka sehinggasekarang.Persatuan Wanita Melayu Sarawak (PWMS) atau Kaum Ibu PersatuanKebangsaan Melayu Sarawak (KI PKMS) nama barunya dan Kaum IbuPersatuan Pemuda Melayu (KI PPM) diasaskan pada waktu gerakan antipenyerahanSarawak kepada British pada 1946-1950. Kedua-duapersatuan ini merupakan organisasi politik wanita Sarawak yang terawaldiasaskan (Achie, 2000). Dalam gerakan anti penyerahan, wanitaberganding bahu dengan kaum lelaki dalam menjalankan demonstrasi,rapat umum, pemulauan dan solat hajat. Malahan, pengerusi PWMS, LilyEberwein sendiri meletakkan jawatan beliau sebagai guru besar SekolahPermaisuri, Jalan Satok Kuching sebagai tanda bantahan. Selain daripadaitu, beliau sedia menghabiskan wang ringgit, masa dan menempuh jalanpengangkutan yang sukar bagi melawat rumah-rumah panjang Iban dikawasan pedalaman Sarawak untuk memujuk dan menerangkankeburukan penyerahan negeri ini kepada kerajaan British dan seterusnyamendapatkan cap ibu jari masyarakat Iban sebagai sokongan kepadaperjuangan anti penyerahan (Said, 1985).Sebagaimana yang termaktub dalam sejarah, perjuangan anti-penyerahanSarawak kepada kerajaan British gagal mencapai matlamatnya untukmendapat kemerdekaan bagi Sarawak daripada terus dijajah olehpemerintahan Brooke dan akhirnya oleh pemerintahan British. Namun disebalik kegagalan itu telah muncul suara, semangat dan usaha wanita4

dalam arena perjuangan semangat kebangsaan dan asas kesedaranberpolitik.Dalam era 1959-1963, wanita semakin aktif berpolitik dalam usahamencapai kemerdekaan. Ajibah Abol, Sharifah Sipah Tuanku Osman,Sharifah Raihana Syed Razali (Ibu Anah) dan Barbara Bay (namasebenarnya ialah Mendu ak T. R. Bayang), merupakan tokoh-tokohpolitik wanita yang banyak memberi sumbangan dalam mengasaskanparti dan pergerakan wanita. Ajibah Abol misalnya, pernah menjadi salahseorang pengasas dua buah parti yaitu Parti Rakyat Jati Sarawak(BERJASA) yang ditubuhkan pada 4 Disember 1961 dan PartiBumiputera yang ditubuhkan pada tahun 1966. Beliau juga merupakanwanita Sarawak yang pertama sebagai Ahli Parlimen selepas berjayadalam Pilihanraya Kebangsaan pada tahun 1963.Sejak merdeka sehinggalah sekarang, pemimpin politik wanita silihberganti dan semakin ramai yang memainkan peranan aktif dalammemupuk kesedaran berpolitik, perkembangan parti yang dianggotai dandasar kerajaan kepada masyarakat dan kaum wanita khususnya. Di antarapara pemimpin politik wanita tersebut adalah Hafsah Harun (ibunya LilyEberwein), Tra Zendher (nama sebenarnya ialah Philomena Tra akJemat), Empiang Jabu, Chi Mei Si, Lily Yong, Sharifah Mordiah TunkuPauzi, Rohani Abdul Karim, Dona Babel, Sukinam Domo dan FatimahAbdullah.Pemimpin wanita seperti Hafsah Harun pernah dilantik sebagai MenteriPembangunan Sosial di bawah Ketua Menteri, Abdul Taib Mahmudsehingga tahun 1987, Dona Babel, Rohani Abdul Karim and SukinamDomo telah memainkan peranan aktif dalam mengalakkan wanita terlibatdalam politik. Hafsah Harun juga pernah menjadi antara pengasas partipembangkang yaitu Parti Persatuan Rakyat Malaysia Sarawak(PERMAS) pada tahun 1987 dan kemudian aktif dalam Parti keADILandi peringkat negeri.Dalam tahun 2001, pilihanraya DUN Sarawak telah menyaksikan tigacalon wanita bertanding di bawah Barisan Nasional (BN) sementara tujuhwanita lain bertanding sebagai calon bebas. Tiga calon wanita BN telahmemenangi pilihanraya, mereka adalah Sharifah Mordiah Tuanku Fauzidari Parti Pesaka Bumiputra Bersatu (PBB) di N7 Samariang; FatimahAbdullah dari PBB di N44 Dalat; dan Lily Yong Lee Lee@ RamonaYong Lee Lee dari Sarawak United People‟s Party (SUPP) di N8Padungan. Lily Yong Lee Lee adalah merupakan calon wanita pertamadari SUPP yang pernah memenangi pilihanraya. Ini menunjukkan bahawa5

calon wanita secara perlahan semakin diterima oleh masyarakat untukmenjadi pemimpin politik di sesetengah kawasan.Walaupun kalah dalam pilihanraya DUN 2001, calon bebas wanita sepertiSharipah Hajijah Syed Jamil telah berjaya memberi tentangan hebat diN30 Belawai dengan memperolehi undi sebanyak 2,136 berbanding calonBN yang memperolehi 3,509 undi. Florence Walter Samuel yangbertanding di N27 Layar juga telah menerima undi yangmemberangsangkan yakni sebanyak 1,171 undi berbanding calon BNyang lebih berpengalaman yang memperolehi sebanyak 5,704 undi.Namun, calon calon wanita lain yang bertanding sebagai calon bebasseperti Yeo Eng Choo@ Alice Alison Eng Choo yang bertanding di N45Balingian tewas teruk dan hilang wang pertaruhan dengan hanyamenerima 225 undi. Sementara calon bebas Alice Chua Bee Hun jugatewas teruk dan hilang wang pertaruhan di N48 Pelagus dengan hanyamenerima 40 undi. Di N20 Sebuyau juga calon wanita yang bertandingsebagai calon bebas, Hajjah Dayang Saadiah, tweas dengan hanyamemperolehi 341 undi sahaja. Di N3 Pantai Damai, calon wanita, NoritaAzmi yang bertanding sebagai calon bebas dari kumpulan Abang Abujuga tewas dengan hanya memperolehi 280 undi sahaja. Walaupun kaumwanita yang bertanding sebagai calon-calon bebas ini tewas, namun apayang penting adalah kesedaran dan keinginan mereka untuk melibatkandiri dalam proses demokrasi dan berpolitik.Bagaimana pun, parti komponen BN yang lain di Sarawak sepertiSarawak National Party (SNAP) kemudian digantikan dengan SarawakProgressive Democratic Party (SPDP) dan Parti Bansa Dayak Sarawak(PBDS) kemudian digantikan dengan Parti Rakyat Sarawak (PNS) masihbelum pernah mengetengahkan calon wanita bertanding dalampilihanraya. Keadaan sama juga berlaku dalam parti pembangkang diSarawak seperti keADILan, Democatic Action Party (DAP), State ReformParty Sarawak (STAR) dan Parti Islam SeMalaysia (PAS) yang masihbelum pernah ada calon wanita dalam sebarang pilihanraya.Pada bulan Jun 2004, rombakan kabinet negeri telah menyaksikanSharifah Mordiah Tuanku Fauzi, Ketua Wanita PBB dilantik semuasebagai Menteri Muda Kebajikan dan Hal Ehawal Wanita dan FatimahAbdullah dari PBB dilantik sebagai Menteri Muda di Pejabat KetuaMenteri (Sumber Manusia dan Latihan) dan Menteri Muda Pertanian(Ekonomi Rumahtangga dan Latihan). Di peringkat nasional, AhliParlimen Rohani Abdul Karim (PBB) yang menang pada pilihan rayaParlimen 1999 dari P167 Santubong (kemudian beliau menang tanpabertanding di P201 Batang Lupar pada pilihan raya Parlimen 2004) telah6

dilantik sebagai Setiausaha Parlimen kepada Kementerian PembangunanLuar Bandar sementara Timbalan Ketua Wanita PBB Empiang Jabu telahdilantik sebagai Senator pada tahun 2005. Beliau merupakan wanitapertama dari Sarawak dilantik sebagai Senator. Jelas, jika diambil kirasemua parti di Sarawak hanya parti PBB telah dapat menonjolkan wanitasecara lebih berkesan dalam barisan kepimpinan parti dan sebagai calondalam pilihan raya.Parti Pesaka Bumiputera Bersatu Sarawak (PBB)PBB merupakan gabungan dua buah parti di Sarawak iaitu Parti PesakaAnak Sarawak (Pesaka) dan Parti Bumiputera pada 5 Januari 1973.Langkah awal penggabungan parti telah disuarakan oleh Abdul RahmanYaakub yang akhirnya menjadi Presiden Pertama Parti PBB. Menurutbeliau, tujuan penubuhannya adalah untuk memastikan agar golonganBumiputera dapat bersaing dengan kaum-kaum lain di tanah air merekasendiri dan seterusnya tidak terpinggir dalam arus modenisasi. (Mansur,1995). Tujuan lain ialah untuk menggalakkan perpaduan di kalangankaum bumiputera. Justeru itu parti ini mengamalkan sistem keahlianterbuka kepada semua rakyat bumiputera Sarawak tanpa mengira bangsadan agama. Pada hari ini Parti PBB diterajui oleh Abdul Taib Mahmudyang juga merupakan Ketua Menteri Sarawak. Sebagai sebuah parti yangdominan dan berpengaruh, ia berjaya menguasai 30 kerusi pilihan rayaDUN Sarawak yang ditandingi pada tahun 2001. Walaupun ahli partiPBB terdiri daripada pelbagai etnik namun majoriti ahlinya adalahdaripada etnik Melayu-Melanau.Pergerakan Wanita pula merupakan salah satu cabang dalam Parti PBB.Terdapat beberapa percanggahan dalam menentukan tarikh sebenarPergerakan Wanita ditubuhkan dalam PBB. Ada pendapat yangmengatakan bahawa usaha untuk menubuhkan Pergerakan Wanitadimulakan secara tidak rasmi menjelang penubuhan parti tersebut padatahun 1973. Bagaimanapun, Parti PBB yang ditubuhkan secara rasmipada 5 Januari 1973 tidak mempunyai Ketua dan Penolong Wanitadalam Jawatankuasa Parti. Sehubungan itu, seperti parti-parti lain diSemenanjung Malaysia dan Sabah, Parti PBB juga tidak mewujudkanBahagian Wanita secara rasmi di awal penubuhannya. Menurut Achie(2000), Pergerakan Wanita PBB hanya ditubuhkan secara rasmi padatahun 1974 dan diasaskan oleh Ajibah Abol. Antara mereka yang pernahmemimpin Pergerakan Wanita PBB adalah Ajibah Abol, Hafsah Harundan sekarang Sharifah Mordiah Tunku Pauzi.7

Jika dinilai daripada sumbangan parti-parti politik di Sarawak dalammengetengahkan tokoh wanita di peringkat tertinggi negeri, maka PartiPBB merupakan pertubuhan politik yang sedikit sebanyak telahmengiktiraf sumbangan wanita. Parti PBB dan merupakan penyumbangutama wakil wanita dalam DUN dan Parlimen di Sarawak sejak tahun1973. Di samping melihat kejayaan beberapa pemimpin wanita Sarawakterutama Melayu-Melanau dalam menonjolkan diri di arena politik negeridan nasional, amat penting juga untuk melihat wanitanya di peringkatakar umbi. Dalam usaha mengkaji penglibatan politik wanita Melayu-Melanau adalah perlu terlebih dahulu melihat latar belakang masyarakatMelayu-Melanau di Sarawak.Latar belakang Melayu-MelanauMelayu SarawakPenemuan arkeologi seperti tulang manusia, tembikar dan tapakperkuburan membuktikan bahawa manusia telah mendiami Sarawak sejaksebelum Masihi lagi. Sarawak dikatakan berada di bawah kekuasaankerajaan Srivijaya pada kurun ke10 hingga kurun ke13. Penguasaankerajaan Srivijaya ke atas wilayah pesisiran Sarawak telah membolehkanorang Melayu dari Sumatera berhijrah dan menetap di kawasan pesisiranSarawak seperti di Santubong (Saharan, 1988:117). Berdasarkan tradisilisan orang Melayu di Kuching, seorang ahli keluarga diraja dariSumatera, Datu Merpati dan isterinya Datu Permaisuri telah berhijrah danmenetap di Tanjung Datu dan kemudian berpindah ke Santubong. Anakanakmereka seterusnya telah bertindak sebagai pemerintah di sepanjangpenempatan di Sungai Sarawak hingga ke Rejang. Anak lelaki DatuMerpati yang bernama Merpati Jepang telah berkahwin dengan DayangMurdiah, anak perempuan Abang Adi di Santubong dan kemudianberpindah ke Lidah Tanah. Daripada keturunan Datu Merpati Jepang,muncullah golongan bangsawan Melayu Sarawak yang bergelar Abang.Sementara itu, dua anak lelaki Merpati Jepang yang bernama PatehMengadai telah bergelar Pattinggi dan Pateh Sangkona bergelarTemenggong (Reece, 1993:1). Golongan Melayu perabangan Sarawaktelah memegang jawatan penting seperti Datu Patinggi, DatuTemenggong, Datu Bentara pada zaman pemerintahan Brooke diSarawak.Berdasarkan sejarah, seorang pengarang Portugis bernama Valentyn,telah melawat Kelkak, Saribas dan Melanau di Sarawak pada tahun 1609dan mengatakan bahawa wilayah tersebut berada di bawah taklukkerajaan Johor (Adil, 1974: 10). Namun pada kurun ke 19, Sarawak telah8

erada di bawah pengaruh Kesultanan Brunei. Syarif Sahap seorangperanakan Arab telah dilantik oleh Kesultanan Brunei untuk memerintahdaerah Sungai Sekrang bagi menggantikan Laksamana Aminuddinseorang Melanau beragama Islam dari Matu dan juga daerah Sadung bagimenggantikan seorang Melayu yang bergelar Datu Pertinggi (Adil, 1974:10-11). Di samping itu, pada tahun 1836, pembesar Brunei bernamaPengeran Mahkota telah dihantar oleh Kesultanan Brunei memerintahSarawak (Kuching sekarang), Seniawan, Lidah Tanah dan Ketupang bagimenggantikan Datu Petinggi Ali keturunan kelima belas dari DatuPermaisuri anak perempuan Raja Jarum Jawa. Akibat kezalimanPengeran Mahkota dan pengikutnya maka orang Melayu, Bidayuh danCina yang diketuai Datu Petinggi Ali bangkit membrontak. Sultan Bruneimenghantar ayah saudaranya Pengeran Muda Hasyim untukmenghentikan pembrontakan tersebut. Pengeran Muda Hasyim denganbantuan James Brooke. telah berjaya mematahkan pembrontakan danpada tahun 1841 James Brooke telah diangkat menjadi “Raja Sarawak”.Menurut Lockard dan Saunders (1992) James Brooke dan pemerintahseterusnya telah memberikan peranan kepada ketua-ketua orang Melayudi Kuching bagi menyelenggarakan pemerintahan negeri sertamenyandang tugas-tugas penting dalam Majlis Tertinggi dan MajlisMesyuarat Negeri. Namun, orang Melayu secara tradisinya menjalankanpekerjaan sebagai nelayan dan petani. Penempatan mereka biasanya ditepi sungai atau di persisir pantai barat Sarawak seperti di Sematan,Telaga Air, Santubong, Buntal, Bako, Muara Tebas dan Sejingkat. Ramaidi antara mereka sekarang berhijrah ke bandar-bandar di mana merekabekerja dalam sektor awam dan swasta. Menurut Lockard dan Saunders(1992) lagi, kehidupan wanita Melayu semasa pemerintahan JamesBrooke amat ketat di mana mereka selalunya bertudung dan jarang dilihatdi luar rumah. Adat ini hanya berakhir selepas tamatnya penaklukanJepun di Sarawak. Wanita Melayu Sarawak amat terkenal dengan kerjamenenun kain sarung atau songket, menekat hiasan, membuat kuih muihdan menganyam tikar. Bagi lelaki Melayu Sarawak mereka mempunyaikemahiran membuat perahu, membuat alatan menangkap ikan dan ukirankayu, perak dan tembaga. Orang Melayu membentuk 23% daripadajumlah penduduk Sarawak pada tahun 2000 dan rata-rata merekaberugama Islam. Oleh itu kebudayaan dan kesenian Islam amatmempengaruhi cara hidup mereka. Hassan dan Mohamed (1979)menyatakan bahawa:Islam adalah satu-satunya kekuatan orang Melayu. Ajaran Islamyang banyak mempengaruhi pembentukan peribadi orangMelayu. … kekuatan orang Melayu, perpaduan dan9

ketuhanannya dan keperibadiannya bergantung kepada Islam.Keperibadian Melayu yang berdasar Islam itu sahajalah yangdapat membezakannya dengan orang lain (Hassan danMohamed, 1988: 39).MelanauMenurut Amir dan Awang Pawi (2001) kebanyakan pengkaji Barat seringmemanggil kaum Melanau sebagai Millanow, Millanowes, Milanos danMilano. Orang Melanau dikatakan mempunyai pertalian dengan orangKayan. Ini adalah kerana bahasa dan adat resam orang Melanau inibanyak persamaan dengan bahasa dan adat resam orang Kayan.Kebanyakan orang Melanau tinggal di kawasan pesisir pantai dan sungaiyang mencorak kegiatan ekonomi mereka sebagai nelayan dan penanamsagu (mulung). Di antara kawasan yang menjadi tumpuan petempatanmereka di Sarawak adalah Mukah, Sarikei, Sibu, Dalat, Daro, Matu, Miridan Bintulu. Menurut Ooi Keat Gin (1997) pada tiga dekad terakhir abadke 19, sagu adalah merupakan salah satu eksport utama Sarawak denganmembekalkan separuh dari keperluan sagu dunia. Pada tahun 1947dianggarkan terdapat 35,000 orang Melanau dan 74.3 peratus adalahberagama Islam (Abdullah, 1998). Namun, pada tahun 1970 dianggarkanterdapat 53,234 orang Melanau dan dari jumlah tersebut 31,770 adalahIslam, 2,050 Kristian dan 10,841 adalah Pagan (Amir dan Awang Pawi2001:18). Mengikut Jabatan Perangkaan Negeri Sarawak terdapat 96,000orang Melanau pada tahun 1991. Dalam perangkaan pada tahun 2000penduduk Melanau membentuk 5.8% daripada penduduk Sarawak.Sekarang kebanyakan orang Melanau adalah penganut agama Islam danKristian. Terdapat juga sebahagian kecil orang Melanau yang masihpagan yakni berfahaman animism. Bagi mereka semua benda sepertipokok, bukit, sungai dan hutan mempunyai semangat, roh dan nyawatersendiri. Mereka dikenali sebagai orang Liko (Adil, 1974:5). OrangMelanau sangat taat dan patuh kepada undang-undang negeri (adat).Berdasarkan undang-undang negeri (adat) orang Melanau apabilasesebuah rumah hendak dibina maka terlebih dahulu perlu disemah.Maksudnya lubang perlu digali di tempat hendak didirikan tiangpermulaan dan seorang perempuan terutamanya hamba yang siap denganperhiasan akan dimasukkan ke dalam lubang tersebut sebagai korbanterlebih dahulu. Orang Melanau percaya dengan mengadakan korbanmaka hantu penunggu tidak akan menggangu penghuni rumah barutersebut. Kepercayaan seperti ini juga didapati pada orang Melayu danbangsa lain pada zaman dahulu. Namun sekarang undang-undang adatseperti ini telah ditinggalkan. Orang Melanau juga merupakan penanam10

pokok sagu yang berjaya sehingga hasil tersebut diperdagangkan dalamdan luar negeri. Mereka juga pandai bertukang besi dan kayu sertamembuat rumah dan perahu yang kukuh.Mengikut catatan yang dibuat oleh Hugh Low pada tahun 1846, orangMelanau yang beragama Islam telah banyak dipengaruhi oleh budayaMelayu daripada kaum-kaum yang lain (Amir dan Awang Pawi,2001:18). Sekarang banyak bahasa dan adat resam orang Melanau telahbercampur dengan bahasa dan adat resam orang Melayu. Ini adalahdisebabkan percampuran mereka dengan orang Melayu melalui nikahkawindan beragama Islam. Tidak hairanlah jika kedatangan agama Islamdan kahwin campur serta perubahan petempatan telah banyak menghakisadat dan amalan dahulu kala orang Melanau sama ada yang membabitkanperkahwinan, kelahiran, pengubatan dan kematian. Berdasarkan catatanHarrison (1970) ramai anak pasangan kawin campur terutama di antaraorang Melanau dan Melayu dianggap kemudian sebagai Melayu.Sementara itu, orang Melanau yang memeluk agama Islam seringdianggap sebagai Melayu dan yang membimbangkan suatu hari nanti,tiada lagi kaum Melanau sekiranya kecenderungan ini berterusan (Ramli,1992:67). Oleh itu ada usaha yang dijalankan untuk mengekalkan adatdan budaya Melanau iaitu dengan mengadakan perayaan Pesta Kaulsetiap tahun dengan sokongan kerajaan negeri.Penyatuan Melayu-MelanauBerdasarkan Perlembagaan Persekutuan dalam Perkara 161A (a)mengenai bumiputera di Sarawak, orang Melayu dan orang Melanaudianggap sebagai bumiputera atau penduduk peribumi. Orang Melayudan Melanau sering disatukan dalam banyak perbincangan atau rujukanyang dibuat oleh pengkaji mengenai masyarakat Sarawak kerana terdapatbegitu banyak persamaan di antara mereka. Dari segi fizikal kedua-duakaum ini sukar untuk dibezakan dan kebanyakan mereka menggunakanbahasa dan mengamalkan agama yang sama. Menurut Sulaiman (1994)dalam politik Sarawak, agama telah menjadi pemangkin penting dalammenyatukan orang Melayu dan orang Melanau-Islam terutamanya dalamParti PBB atas sebab persamaan agama. Cuma di kalangan orangMelanau ada sedikit di antara mereka yang masih menganut kepercayaanpagan atau agama Kristian. Menurut Roff (1974) mengenai politikSarawak, ramai pemimpin orang Melanau menggunakan identiti Melayuuntuk mendapat sokongan kerana ia menguntungkan mereka. Bagaimanapun keadaan ini tidak pula menghapuskan sentiman Melanau yang sediawujud.11

Orang Melayu-Melanau adalah kumpulan masyarakat ketiga terbesarselepas Dayak dan Cina di Sarawak. Dari segi ekonomi dan pendidikan,orang Melayu-Melanau adalah lebih baik dan maju dari orang Dayakkerana bilangan mereka yang tinggal di kawasan bandar adalah lebihramai jika dibandingkan dengan di luar bandar. Menurut Roff (1974)kehadiran orang Melayu-Melanau yang ramai di bandar adalah bermuladari dasar pemerintahan Brooke yang mengambil mereka berkhidmatdalam jentera pentadbiran kerajaan dan memberi peluang pendidikankepada mereka. Menurut Leigh (1988) di akhir pemerintahan CharlesVyner Brooke, Rajah Sarawak yang ketiga dan terakhir, terdapat seramai2,302 orang pegawai tetap perkhidmatan awam di mana 1,371 adalahorang Melayu-Melanau, 456 Dayak, 426 Cina dan 49 Eropah. Tambahanpula dalam Majlis Negeri terdapat 19 orang Melayu-Melanau, 12 Eropah,4 Dayak, 3 Cina dan 1 India. Dari segi penempatan pula, hampir 70%orang Melayu-Melanau mendiami kawasan seperti Petra Jaya, Satok,Asajaya, Sejingkat, Semera, Tupong, Beladin dan Mato-Daro (Sulaiman,1994:6). Walaupun jumlah mereka cuma ketiga terbesar, namun kejayaanmereka amat menonjol dan cemerlang terutama dalam bidang politikkerana dua dari empat Ketua Menteri yang pernah atau sedang memegangjawatan adalah dari kumpulan Melayu-Melanau. Tambahan pula banyakjawatan penting dalam pentadbiran negeri Sarawak adalah disandang olehorang Melayu-Melanau.Dominan Melayu-Melanau dalam politikPada awalnya masyarakat Melayu-Melanau berpecah dalam aspek politikdisebabkan oleh faktor keterlibatan dalam parti politik dan daerahpetempatan. Parti terawal yang ditubuhkan oleh golongan atasan Melayudari Bahagian Pertama adalah Parti Negara Sarawak (PANAS) pada 18April 1960 yang diketuai oleh Datuk Bandar Abang Haji Mustapha(Reece, 1993:145). Antara pemimpin yang terlibat sama denganpembentukan PANAS adalah Abang Haji Othman, Abang Ekhwan Zainidan Datuk Mohammed Musa. Perlembagaan parti PANAS telah dirangkaoleh Abdul Rahman Yaakub, ketika itu seorang peguam muda Melanauberdasarkan perlembagaan UMNO. Abdul Rahman Yaakub tidakmenyertai parti PANAS atas sebab masih terikat bertugas di bawahpemerintah British yang membiayai pelajaran beliau. Parti PANASditubuhkan sebagai reaksi terhadap penubuhan SUPP yang didominasioleh orang Cina pada tahun 1959. Dalam tahun yang sama, SUPP telahmendapat kemenangan besar pada pilihan raya Majlis Daerah di manaSUPP membentuk kumpulan majoriti dalam Majlis Daerah.12

Pada tahun 1961 PANAS telah membentuk 52 cawangan terutama diBahagian Pertama di mana bertumpunya penduduk Melayu. MenurutReece (1993) kebanyakan cawangan ini dibentuk khususnya untukmenarik ahi wanita yang akhirnya membentuk hampir separuh daripadakeahlian PANAS. Pemimpin kaum wanita pertama ketika itu adalah PuanMaete („Ete Ete‟) dari Kampung Masjid. Walaupun beliau buta huruftetapi pandai berucap dan sangat berpengaruh. Selepas kematian beliau,Hajjah Sitem Sidek dan kemudian Lorna Osman telah mengantikannya.Kaum wanita PANAS telah terlibat dalam banyak aktiviti seperti mengisitabung parti melalui jualan hasil tangan dan konsert serta sentiasabersedia menyambut kedatangan pemimpin politik seperti Tunku AbdulRahman di Lapangan Terbang Kuching.Sementara itu, orang Melayu-Melanau di Bahagian Ketiga tidak mahumenganggotai parti PANAS atas alasan parti itu didominasi olehgolongan atasan Melayu terutama keturunan Abang yang asing bagimereka. Atas dasar ini masyarakat Melayu-Melanau di Bahagian Ketigatelah menubuhkan Parti Barisan Raakyat Jati Sarawak (BARJASA) padaDisember 1961. Di samping itu ahli Parti BERJASA juga menentangParti PANAS dan Abang Haji Mustapha yang pro-penyerahan ketikapenyerahan Sarawak kepada British. Parti BARJASA telah menuduhparti PANAS bertindak seperti „jual negeri‟ kerana menyokongpenyerahan tersebut. Tuanku Bujang bin Tuanku Osman, seorangpegawai tempatan yang telah bersara dari Sibu telah bertindak memimpinparti BARJASA. Beliau sangat dihormati oleh orang Melayu di Sibu danMelanau di Mukah dan Oya. Kebanyakan barisan pemimpin parti tersebutadalah dari golongan yang berpendidikan agama seperti Haji Suut binTahir, Ustaz Mohammad Mortadza bin Haji Daud, Ustaz Abdul Kadir binHassan dan Haji Busrah. Terdapat juga golongan pemimpin berpelajaranseperti Abdul Rahman Yaakub dan Abdul Taib Mahmud yang merupakanlulusan undang-undang. Sementara itu, kaum wanita parti BERJASAdiketuai pula oleh Ajibah Abol.Namun, pada November 1966, Parti PANAS dan Parti BARJASA telahbersatu membentuk Parti Bumiputera. Seterusnya, orang Melayu-Melanau dari Parti Bumiputera telah bergabung dengan Parti Pesaka yangdidominasi oleh orang Dayak membentuk Parti Pesaka BumiputeraBersatu (PBB) pada tahun 1973. PBB boleh dianggap sebagai parti kaumperibumi Sarawak. Bagaimana pun PBB sebenarnya didominasi olehorang Melayu-Melanau terutama dalam menentukan dasar parti, calonanggota kabinet dan Ketua Menteri mereka (Sulaiman, 1994:14). Sejakpenubuhan parti itu 32 tahun lalu, ia telah dipimpin oleh Abdul RahmanYaakub dan anak saudaranya Abdul Taib Mahmud.13

Penyatuan orang Melayu-Melanau dalam parti politik di bawah PBBtelah diuji semasa kepimpinan Abdul Rahman Yaakub. Beliau yangbertindak selaku Ketua Menteri sejak tahun 1970 telah melantik ramaiorang Melanau untuk memegang jawatan pegawai kanan dalampentadbiran di ketujuh-tujuh bahagian di Sarawak menyebabkan ramaiorang Melayu tidak berpuas hati dan menganggap beliau sebagaicauvinisme Melanau (Said 1985:126). Akibatnya, beberapa pemimpinMelayu yang tidak berpuas hati tersebut telah membentuk Parti RakyatJati Sarawak (PAJAR) pada bulan Febuari 1978 di bawah pimpinan HajiAlli Kawi, bekas Timbalan Persuruhjaya Polis Sarawak. Namun, sewaktupilihan raya tahun 1979, PAJAR telah mengalami kekalahan teruk dimana parti itu tidak memenangi sebarang kerusi dan 7 orang dari 17orang calonnya telah kehilangan wang pertaruhan.Sekali lagi penyatuan orang Melayu-Melanau diuji melalui peristiwaMing Court (Peristiwa ini dikenali sebagai Peristiwa Ming Court keranapakatan penggulingan diadakan di Hotel Ming Court Kuala Lumpur) dimana 27 orang ADUN (16 Dayak) mendesak supaya Abdul TaibMahmud meletakkan jawatan Ketua Menteri atau menghadapi undi tidakpercaya (Sulaiman, 1994:106). Akibat desakan yang kuat ini makaDewan Undangan Negeri telah dibubarkan pada 13 Mac 1987 dan pilihanraya diadakan. Apa yang ketara adalah pemimpin Melayu-Melanauseperti Abdul Rahman Yaakub, Haji Noor Tahir, Hajah Hafsah Harun,Wan Habib Syed Mahmud dan Zainuddin Satem telah turut sertamenentang kepimpinan Abdul Taib Mahmud. Mereka yang mewakiliparti baru Persatuan Rakyat Malaysia Sarawak (PERMAS) telahbekerjasama dengan Parti Bangsa Dayak Sarawak (PBDS) di bawah LeoMoggie membentuk Kumpulan Maju menentang Barisan Nasional Tigayang diterajui oleh Abdul Taib Mahmud. Namun, keputusan pilihan rayaDUN menunjukan Kumpulan Maju hanya mampu memperolehi 20 kerusisementara 28 kerusi untuk Barisan Nasional. PERMAS hanyamemenangi lima kerusi di Gedong, Kalaka, Igan, Oya dan Subis. Padamasa yang sama ramai tokoh politik PERMAS tewas seperti AbdulRahman Yaakub, Hafsah Harun, Haji Noor Tahir dan Zainuddin Satem.PERMAS akhirnya berkubur apabila ramai penyokong dan pemimpinnyaseperti Wan Madzihi Wan Mahzhar dan Bujang Ulis bertindak keluar dariparti tersebut. PERMAS tidak berjaya menyakinkan orang Melayu-Melanau bahawa parti itu adalah alternatif yang lebih baik dari PBB.Sementara itu pada pilihan raya DUN 1991, ramai pemimpin PERMASseperti Yusuf Puteh, Abdul Rahman Yaakub dan Hafsah Harun engganbertanding.14

Dalam dekad 1990an, terdapat beberapa pemimpin Melayu yangmenganggap bahawa orang Melayu sepatutnya memegang jawatanpresiden parti PBB dan Ketua Menteri. Sentimen mereka ini berlandaskankepada kemampuan orang Melayu di Semenanjung Malaysia melaluiparti United Malays National Organization (UMNO) dalam BarisanNasional memegang tampuk pemerintahan negara. Menurut Chin(1999:214) terdapat usaha di kalangan pemimpin politik Melayu(termasuk beberapa orang dari parti PBB) cuba membawa UMNO keSarawak. Pemimpin ini kebanyakan dari Persatuan Kebangsaan MelayuSarawak dan pemimpin Melayu dari parti PERMAS yang telahdibubarkan. Terdapat juga dakwaan bahawa pemimpin Melayu dari PBByakni Abang Abu Bakar Mustapha terlibat dalam cubaan untukmembawa UMNO ke Sarawak. Walau bagaimana pun Abdul TaibMahmud telah menyatakan bahawa PBB dan UMNO telahmenandatangai satu perjanjian persafahaman bahawa UMNO tidak akanmenubuhkan cawangannya di Sarawak (Chin, 1999: 215).Kemasukan parti KeADILan (sekarang dikenali sebagai KeadilanRakyat) ke Sarawak sebelum Pilihan raya Parlimen pada tahun 1999 jugatelah menguji penyatuan Melayu-Melanau apabila parti tersebutmenggunakan sentimen semangat keMelayuan dengan mencanangperlunya dominasi Melanau dalam politik Sarawak ditamatkan,diskriminasi terhadap pemimpin Melayu dihapuskan dan perlantikanorang Melayu sebagai Ketua Menteri (Chin, 1999: 222). Kebanyakanpemimpin KeADILan di peringkat negeri adalah merupakan bekaspemimpin Parti PERMAS seperti Yusuf Abdul Rahman dan HafsahHarun. Walaupun, parti KeADILan tidak berjaya memenangi sebarangkerusi dalam Pilihanraya Parlimen 1999, namun peratusan undian yangdiperolehi oleh parti KeAdilan terutama dalam kawasan Santubong(43.24%), Petra Jaya (43.13%) dan Kota Samarahan (27.06%) adalahmemberangsangkan (Star, 30 November 1999). Namun, kejayaan inigagal diulangi oleh parti KeADILan semasa Pilihan Raya Negeri padatahun 2001 apabila pengundi Melayu-Melanau kembali semulamenyokong Parti PBB.Hakikatnya kebanyakan pemimpin Melayu-Melanau sedar pentingnyamereka bersatu padu dalam usaha untuk mengimbangi kekuatan politikkaum Dayak dan Cina. Abdul Taib Mahmud sendiri senantiasa cubauntuk mengurangkan sentimen perkauman dalam politik Sarawak sepertidalam temubual beliau dengan wartawan The Borneo Post pada harisambutan 24 tahun beliau memegang jawatan Ketua Menteri Sarawak.15

I asked all my colleagues or leaders of their own communitieswhether we could get people to realise that I don‟t have to be aDayak to design policies that are good for the Dayaks. Nor do Ihave to be a Chinese to be able to fulfil the aspirations of theChinese. Since I am a Malay, I know how the Malays feel, andsometimes in the early days I had to tell the Malays not to thinkof exclusivity (Barieng dan Mering, 26 Mac 2005: 8).Jelas bahawa penglibatan Melayu-Melanau dalam politik Sarawak adalahsignifikan. Setakat tahun 2005, di peringkat kepimpinan kerajaan negeriSarawak, Melayu-Melanau memegang jawatan Yang Di-Pertua Negeri,Ketua Menteri, Speaker Dewan Undangan Negeri, dua jawatan Menteridan lapan jawatan Menteri Muda. Namun, penglibatan kaum wanitaMelayu-Melanau dalam politik Sarawak masih terhad. Terdapat hanyabeberapa pemimpin wanita yang agak menonjol dalam politik diperingkat pusat dan negeri seperti Rohani Karim sebagai SetiausahaParlimen, Kementerian Pertanian dan Industri Asas Tani, SharifahModiah Tunku Fauzi dan Fatimah Abdullah yang memegang jawatanMenteri Muda dalam kabinet negeri di samping memegang jawatandalam politik berparti dan sebagai ADUN dan ahli Parlimen. Setakat inikajian tentang penglibatan wanita Melayu-Melanau dalam politikSarawak belum pernah dilakukan lagi secara menyeluruh.BAB DUAKonsep Teoritik dan Kajian LepasPenglibatan politikPenglibatan masyarakat dalam politik merupakan aset yang utama dalamsebarang perubahan politik di sesebuah negara. Penglibatan politik setiapahli masyarakat adalah agenda penting dalam menentukan kelancaransistem politik di dalam negara itu. Secara keseluruhanya, penglibatanmasyarakat dalam politik secara aktif adalah diterima namun bentuk dansifat penglibatan adalah berbeza bergantung kepada corak sistempemerintahan yang wujud di negara tersebut. Menurut Rush (1992)penglibatan politik boleh didefinasikan sebagai penglibatan individu dipelbagai peringkat aktiviti dalam sistem politik termasuklah yang tidakterlibat secara langsung dalam memegang jawatan politik. Penglibatanpolitik boleh dilihat dalam konteks yakni penglibatan menyokong dasardasarkerajaan atau sistem politik. Kumpulan atau individu bolehmencapai objektif atau matlamat yang ingin diperolehinya melaluipenglibatan politik yang lebih aktif. Misalnya sebuah parti politik16

mempunyai peluang yang amat baik dan cerah jika mempunyai ahli–ahliyang aktif dan peka kepada keperluan penglibatan dalam mengundi,berkempen dan lain-lain.Rajah 1Model Penglibatan PolitikExperienceFeedbackActionPerceptualKnowledgeResources & skillsValues Situation ResponseAttitudes Stimuli InactionScreenPersonalityBisla (2003) mendefinasikan penglibatan politik wanita sebagai;… the degree of participation of equality and freedom enjoyedby women in the shaping and sharing of power and in thevalue given by society to this role of women. The politicalparticipation of women can be seen in the following context:-. Participation in the political process as voters andcandidates in elections;. Political attitude such as awareness, commitment andinvolvement in politics and autonomy in political action andbehavior; and. Their impact on the political process.Menurut Syed Ahmad Hussein (1994), sarjana-sarjana ilmu politik padakeseluruhannya bersetuju bahawa tiga faktor asas yang saling berkaitanyang mempengaruhi penglibatan dalam politik iaitu:17

1. Jenis personaliti sesorang individu itu; ini termasuklah faktorfaktorseperti cita-cita dan matlamat hidup, nilai, emosi dan faktorturun-temurun.2. Orientasi, rangsangan dan pengaruh awal yang didedahkan kepadaseseorang individu itu; ini termasuklah sosialisasinya di peringkatkeluarga, sekolah dan tempat kerjanya, pengaruh perkawanan,pengalaman-pengalaman hidup dan pendedahan kepada soal-soalpolitik dalam keadaan-keadaan sekeliling di atas itu.3. Corak sistem budaya, ekonomi dan politik masyarakat.Tahap penglibatan ahli masyarakat dalam politik adalah berbeza-beza.Menurut Rush (1992) terdapat 10 peringkat dalam hiraki penglibatanpolitik. Tahap maksimum adalah memegang jawatan dalam organisasipolitik dan minimum adalah mengundi.Rajah 2Hiraki Penglibatan PolitikMemegang jawatan dalam organisasi politikBertanding jawatan dalam organisasi poltikAhli aktif organisasi politikAhli aktif quasi/spara organisasi politikTerlibat dalam aktiviti politik seperti mesyuaratumum dan rapat umum.Ahli tidak aktif organisasi politikAhli tidak aktif quasi/spara organisasi politikTerlibat dalam perbincangan politik tidak formalMempunyai sedikit minat dalam politikMengundi_____________________________________________________________________Tidak terlibat langsung dalam politikUlasan Karya penglibatan wanita dalam politikRamli dan Hassan (1998) menyatakan bahawa terdapat sekurangkurangnyalima faktor utama yang menjadi penghalang kepadapenglibatan aktif wanita dalam politik di Malaysia. Mereka menganggapdi dalam parti politik wujud halangan struktur yang tidak mengalakkan18

wanita untuk maju ke hadapan yakni persoalan agama dan budaya dimana tempat wanita adalah di rumah menjaga keluarga; diskriminasisosial terhadap peranan wanita konteks masyarakat atau public domain;halangan masa kerana keperluan dan komitmen terhadap keluarga dankerjaya; dan hambatan kemampuan dalam konteks sokongan organisasi,pengaruh dan kewangan.Milbrath dan Goel (1977) dalam buku mereka „Political Participation:how and why do people get involved in politics?,‟ menyatakan golonganwanita kurang terlibat dalam aktiviti politik jika mereka datang darikeluarga yang ekonominya banyak bergantung dalam bidang pertanian,perikanan dan perhutanan. Golongan wanita ini juga di dapati mempunyaipersepsi bahawa aktiviti politik hanya untuk golongan lelaki sementaramereka lebih cenderung terlibat dalam aktiviti-aktiviti berbentuk tradisi.Kajian yang dilakukan oleh Lenore Manderson (1981) mendapati ramaiahli wanita Melayu dari UMNO menyertai parti disebabkan jiran-jiranmereka atau isteri ketua kampung menyertai parti tersebut dan bukannyadengan tujuan politik. Menurut beliau, berdasarkan profil wanita yangaktif berpolitik di peringkat negeri dan negara menunjukkan mereka telahberkahwin dan mempunyai anak, berusia 40 tahun ke atas danmempunyai kewangan yang mencukupi untuk membebaskan mereka darimengurus rumah. Di samping itu, Pye (1985) menyatakan pemilihan partiberdasarkan keluarga merupakan salah satu budaya politik di Asia.Sebagai contoh, jika suami memilih parti S, maka isteri dan anak-anakcenderung memilih parti S juga.Dancz (1987) dalam bukunya „Women and Party Politics in PeninsularMalaysia,‟ menyatakan struktur masyarakat Melayu secara tradisinyaditentukan oleh tiga faktor yakni adat, Islam dan kelas. Kedatangan Islamtelah meletakan lelaki lebih tinggi daripada wanita dengan memberitanggungjawab kepada suami sebagai ketua keluarga. Dalam kontekspolitik, golongan wanita masih jauh ketinggalan di mana sewaktupemerintahan Hussein Onn dalam tahun 1976, hanya terdapat seorangmenteri wanita, Aishah Ghani, Menteri Kebajikan dan seorang setiausahaparlimen, Rafidah Aziz. Kedua-dua pemimpin wanita ini adalah dari partiUMNO. Sementara itu pada tahun 1982, terdapat 430,000 ahli atau 54peratus daripada ahli UMNO adalah wanita. Kekurangan golonganwanita dalam pentadbiran negara disebabkan oleh kurangnya ahli wanitayang memegang jawatan penting dalam parti politik. Di samping itu,kekurangan pemimpin berkaliber di akibatkan oleh kegagalan menarikwanita yang lebih muda dan berpendidikan ke dalam parti politik.19

Menurut Karim (1990) dalam bukunya „Wanita Malaysia: Harapan danCabaran‟ menyatakan golongan wanita pada masa lalu terlibat aktifdalam politik sama ada atas desakan saudara lelaki mereka atau mendapatkedudukan tinggi dalam politik hasil daripada hubungan mereka denganahli politik lelaki yang terkenal. Akibatnya golongan wanita tersebuttanpa arah dan hanya mengikut kemahuan rakan sepejuangan lelaki yanglebih berpengaruh. Di samping itu, ramai golongan wanita yang terlibatdalam Dewan Rakyat, Dewan Negara dan DUN di Malaysia tidakmengetahui tentang maklumat, strategi jangka pendek atau panjangsesuatu isu tersebut. Tambahan pula, ahli politik wanita mempunyaipandangan sempit serta sering bergantung penuh kepada pemimpin partiuntuk memperolehi idea, sokongan dan tunjuk ajar. Kebanyakangolongan wanita di Malaysia melibatkan diri dalam politik berparti hanyasebagai jurukempen atau pengundi sahaja. Mereka juga jarang mengikutipergolakan politik dan hanya mengundi berdasarkan arahan daripadapemimpin-pemimpin lelaki. Oleh yang demikian, pentingnyaprofesionalisme ditekankan kepada golongan wanita yang ingin terlibatdalam politik agar dapat menyakinkan rakan lelaki mereka bahawamereka mempunyai kebolehan. Profesionalisme di sini membawa maksudmempunyai pendidikan yang cukup, sifat peribadi yang cemerlang sepertikebolehan bercakap dan kemampuan memimpin. Ramai golongan wanitatelah melaksanakan tanggungjawab mengundi, menjadi ahli politik danberjuang dalam revolusi demi kepentingan negara. Namun, golonganwanita masih tidak ramai dan ketinggalan dalam bertanding sesuatujawatan atau menduduki badan penggubalan dasar.Menurut Ariffin (1994) dalam bukunya „Women and Development inMalaysia‟ pendidikan formal yang diperkenalkan oleh British telahmenyaksikan ramai golongan wanita elit telah mendapat pendidkantinggi. Golongan wanita elit ini telah banyak memainkan peranan pentingdalam menyampaikan pendapat mereka mengenai politik tempatan.Pembangunan ekonomi negara yang pesat juga telah membuka banyakpeluang baru kepada golongan wanita. Namun, wujud jugaketidaksamarataan yang dibawa oleh pembangunan di antara golonganlelaki dan wanita dalam menikmati hasil pembangunan tersebut.Achie (2000) menyatakan bahawa budaya dan tradisi mempengaruhipenonjolan wanita dalam politik di Sarawak. Pengamalan sistem sosialberbentuk patriaki oleh masyarakat Cina di mana kaum lelakimempunyai status superior dan kaum perempuan adalah inferior.Masyarakat Cina juga sering mengalu-alukan kelahiran anak lelakidaripada anak perempuan. Ketua keluarga adalah suami yang mengawalkewangan dan urusan rumah tangga serta berkuasa membuat keputusan.20

Masyarakat Melayu mengamalkan sistem sosial berbentuk bilateral dankomplementari di mana tiada perbezaan status wanita dan lelaki dalamkehidupan seharian. Walaupun lelaki merupakan ketua keluarga, namunsuara wanita tetap diambil kira dalam membuat keputusan ataumenyelesaikan masalah. Masyarakat Iban pula mengamalkan sistemsosial berbentuk egalitarian iaitu kehidupan di rumah panjang bergantungkepada konsep kerjasama, berkongsi sama-rata dan membuat keputusanbersama. Oleh yang demikian, wanita Melayu dan Iban sebenarnyamempunyai peluang dan ruang yang lebih besar untuk menjadi pemimpinpolitik berbanding wanita Cina.BAB TIGAMetodologi PenyelidikanKajian ini dijalankan di dua kawasan DUN yakni di N7 Samariang (PBB)di bawah Sharifah Mordiah Tunku Pauzi dan N44 Dalat (PBB) di bawahFatimah Abdullah. Kawasan ini dipilih kerana ia mewakili majoritipengundi kaum Melayu-Melanau dan diterajui oleh pemimpin wanitayang menang dalam pilihanraya DUN Sarawak 2001.Kajian ini melihat penglibatan wanita dalam politik di kawasan yangdipilih termasuklah dalam konteks wanita yang tinggal di kawasan bandardan luar bandar. Kajian ke atas penglibatan wanita dalam politikmenggunakan kerangka teori penglibatan politik. Untuk itu konsep hirakipenglibatan politik yang diperkenalkan oleh Rush (1992) digunakanuntuk menjelaskan tahap dan darjah penglibatan wanita. Di sampingmembuat soal selidik terhadap faktor-faktor yang mempengaruhi tahappenglibatan wanita, temubual dengan perwakilan dan pemimpin wanitajuga dibuat untuk mengetahui setakat manakah wanita berpeluangmenonjolkan bakat kepimpinan, bertanding dalam jawatan penting partipolitik dan sebagai calon DUN dan Parlimen. Kajian ini juga membuatpenyelidikan terhadap tugas dan peranan yang dimainkan oleh wanitadalam parti dan pilihan raya seperti pilihan raya DUN Sarawak sama adasebagai calon, juru kempen atau pengundi sahaja. Kajian inimenggunakan beberapa bentuk kaedah penyelidikan yang bersifatkuantitatif dan kualitatif bagi memperolehi maklumat dan data yangkukuh dan mantap.21

Soal-selidikMetod kajian soal-selidik berstruktur dan terbuka digunakan bagimemudahkan respondan menjawab setiap soalan tersebut. Dua kawasanpilihan raya DUN telah dipilih untuk dijadikan kawasan kajian keranamewakili majorti wanita Melayu-Melanau. Kawasannya ialah, N7Samariang yang diterajui oleh Sharifah Mordiah dan N44 Dalat yangditerajui oleh Fatimah Abdullah. Saiz populasi ialah 10% daripada jumlahkeseluruhan pengundi wanita di setiap kawasan tersebut. Kajianmenggunakan kaedah sample rawak mudah. Borang soal selidikdiedarkan hanya kepada wanita Melayu-Melanau secara rawak.Rajah 3Proses Persamplean Populasi KajianSoal selidikN7 SamariangN 44 Dalat(Jumlah Pengundi 12,378 orang) (Jumlah Pengundi 13,786)Pengundi wanitaPengundi wanitawanita (Melayu-Melanau)wanita (Melayu-Melanau)10% 10%TemubualTeknik ini melibatkan pemimpin wanita Melayu-Melanau dalam partipolitik. Tujuan utama teknik ini ialah bagi membolehkan penyelidikmendapatkan data dan maklumat mengenai asas perjuangan mereka,peluang memegang jawatan dan matlamat yang ingin dicapai oleh ahliwanita dan pemimpin dalam parti politik.Kajian perpustakaanTujuannya adalah untuk mendapatkan maklumat dan data mengenaisejarah dan peranan wanita Melayu-Melanau dalam politik di Sarawakserta dalam politik berparti. Penyelidik juga menggunakan analisispilihan raya DUN 2001 untuk melihat penglibatan wanita dalam pilihanraya tersebut, sama ada aktif/tidak aktif dan bidang tugas seperti jurukempen, calon dan sebagainya. Di samping itu aktiviti-aktiviti yangdilakukan oleh pergerakan wanita dan parti akan diberi penekanan dalam22

usaha melihat bagaimana wanita telah dan dapat memainkan peranandalam politik berparti.Sampel KajianBerdasarkan daftar pemilih 2001 daripada Suruhanjaya Pilihan Raya(SPR), kawasan DUN N7 Samariang mempunyai seramai 12,378 orangpengundi berdaftar. Sementara itu kawasan N44 mempunyai seramai13,786 orang pengundi berdaftar. Melalui daftar pemilih berdaftar bagikawasan N7 Samariang terdapat 6,391 orang pengundi wanita berdaftaratau 51.6% dan di N44 Dalat seramai 6,900 orang pengundi wanitaberdaftar atau 50.1%. Dari jumlah pengundi wanita berdaftar ini 10%sahaja yang diambil untuk disoal selidik. Oleh itu jumlah 10% bagi N7Samariang adalah 639 orang responden wanita dan di N44 Dalat adalah690 orang responden wanita. Jumlah keseluruhan responden wanita untuksoal selidik di kedua-dua kawasan adalah 1,329 orang.Pengedaran Borang Soal SelidikApabila memilih responden, metod yang digunakan adalah sample rawakberstruktur atau systematic random sample. Dengan mengunakan metodini, pemilihan responden adalah ditentukan oleh kawasan DUN dandaerah mengundi atau election district. Dalam N7 dan N44 terdapat tujuhdaerah mengundi di setiap kawasan (Jadual 1). Responden diambil secararawak dari setiap daerah mengundi. Sebagai contoh, 639 respondendiperlukan di N7 dan mereka dipilih secara sama rata dalam tujuh daerahmengundi. Sebelum sebarang borang soal selidik diberikanresponden diminta menyatakan sama ada mereka Melayu atauMelanau dengan tujuan untuk menentukan hanya wanita Melayu-Melanau sahaja yang dipilih dalam kajian ini.23

Jadual 1. Kawasan Pilihan Raya dan Sampel KajianDUN Daerah Mengundi JumlahPengundiN7 Samariang Samariang1701Lintang3690Kandis2443Semerah Padi 1485Sukma948Sri Wangi461Kampong Tunku 1650PengundiWanita88719901227742481208856N44 DalatBekumahPenatTanamDalatKutBaohBakong1985274424611661255095714281036119613328191314469734Sumber: Suruhanjaya Pilihan Raya (2001)PermasalahanSepanjang membuat kajian ini, terdapat juga masalah sehinggamenyebabkan pengedaran borang soal selidik ini mengambil masa yanglama untuk dihabiskan. Di N7 Samariang, dari segi pengangkutan tidakterdapat banyak masalah kerana hampir setiap cawangan yang dikajimempunyai kemudahan yang baik. Hanya cuaca yang tidak menentutelah menyebabkan perjalanan pengedaran borang selidik ini sedikitmengambil masa untuk dihabiskan. Keadaan ini berbeza di Dalat, dimana faktor geografi merupakan masalah utama dalam pengedaranborang soal selidik. Ini disebabkan kebanyakan kampung terletak jauh dipendalaman dan agak jauh antara satu sama lain. Aspek pengangkutanmerupakan masalah besar. Di samping itu, terdapat juga sebilanganresponden yang tidak memberi kerjasama dengan memberi salahtanggapan kepada para enumerator walaupun surat kuasa telahditunjukkan. Wujud juga kesukaran untuk membuat tuntutan kewanganterhadap penyelidikan kerana tiada prosedur yang tetap dan lengkapuntuk panduan penyelidik ketika itu. Kelewatan menyelesaikanpenyelidikan ini disebabkan juga oleh komitmen penyelidik terhadaptugas pengurusan fakulti dan audit jaminan kualiti oleh JPT. Walaubagaimanapun, segala masalah dan cabaran telah dapat diatasi oleh24

penyelidik dengan sebaiknya melalui kerjasama dan kesabaran semuapihak yang terlibat.BAB EMPATDAPATAN DAN PERBINCANGANA. Demografi RespondenKawasan DUNDUN N7 Samariang terletak dalam kawasan Bandaraya Kuching danmempunyai 6,391 orang pengundi wanita berdaftar. Sejumlah 10%daripada pengundi wanita berdaftar iaitu 639 orang responden wanitatelah dipilih secara rawak dalam menjalankan kajian ini. Kawasan DewanUndangan Negeri N44 Dalat pula terletak tidak jauh dari Daerah Mukahmempunyai 6,900 orang pengundi wanita berdaftar yang mana 10%daripada pengundi wanita berdaftar iaitu 690 orang responden wanitatelah ditemubual dalam kajian ini. Kesemua responden yang ditemubualini ialah wanita Melayu-Melanau bersesuaian dengan tajuk kajian.Sebelum memulakan sesi soal selidik, responden ditanya sama adamereka adalah Melayu-Melanau dalam menentukan ketepatan data yangdiambil penyelidik.UmurJadual 2Tahap Umur RespondenUmurN7 Samariang(Frekuensi) dan%N44 Dalat(Frekuensi) dan%Keseluruhan(Frekuensi) dan%Kurang 21 (16) 2.5 (24) 3.5 (40) 3.0tahun21-30 tahun (116) 18.2 (132) 19.1 (248) 18.631-40 tahun (212) 33.2 (205) 29.7 (417) 31.541-50 tahun (177) 27.6 (187) 27.1 (364) 27.451 tahun ke atas (118) 18.5 (142) 20.6 (260) 19.5Jumlah (639) 100.0 (690) 100.0 ((1329) 100.025

Rajah 4Tahap Umur Responden100%90%80%70%Peratus60%50%40%30%20%10%0%2.5 3.5 3.018.2 19.1 18.633.2 29.7 31.527.7 27.1 27.418.5 20.6 19.5N7 Samariang N44 Dalat KeseluruhanKurang dari 2121-3031-4041-5051 tahun ke atasSebahagian besar daripada keseluruhan responden wanita Melayu-Melanau yang telah ditemubual adalah terdiri daripada mereka yangberada dalam lingkungan belia yang berumur 40 tahun ke bawah. Jumlahterbesar adalah responden yang berumur antara 31 hingga 40 tahun yakni31.5%. Responden yang berumur sekitar 41-50 tahun mencatat peratusankedua tertinggi dengan 27.4% daripada jumlah keseluruhan manakalaresponden yang berumur 51 tahun ke atas mewakil 19.5%. Bolehdikatakan bahawa tahap umur-umur ini adalah yang paling ramai beradadi lokasi dan telah pun berkeluarga.Taraf Perkahwinan RespondenJadual 3Taraf Perkahwinan RespondenTarafPerkahwinanN7 Samariang(Frekuensi)dan %N44 Dalat(Frekuensi)dan %Keseluruhan(Frekuensi)dan %Bujang (110) 17.2 (155) 22.6 (265) 19.9Berkahwin (473) 74.0 (475) 68.6 (948) 71.3Janda/Balu/Bercerai (56) 8.8 (60) 8.8 (116) 8.8Jumlah (639) 100.0 (690) 100.0 (1329) 100.026

Rajah 5Taraf Perkahwinan Responden100%90%17.222.6 19.980%70%Peratus 60%50%40%74.068.6 71.3BujangBerkahwinJanda/balu/bercerai30%20%10%0%8.8 8.8 8.8N7 Samariang N44 Dalat KeseluruhanSecara keseluruhannya, majoriti responden wanita Melayu-Melanau yangtelah ditemubual mempunyai taraf berkahwin iaitu 71.3% danmempunyai keluarga sendiri. Ini diikuti oleh mereka yang masih bujangiaitu 19.9%. Di dapati peratusan yang masih bujang di Dalat lebih tinggidaripada Samariang. Sementara itu, responden yang dikategorikansebagai janda/balu/bercerai adalah sebanyak 8.8% di kedua-dua lokasi.Latarbelakang PendidikanJadual 4Taraf Pendidikan Responden Mengikut Kawasan Dewan UndanganNegeri.TahapPendidikanN7 Samariang(Frekuensi)dan %N44 Dalat(Frekuensi)dan %Keseluruhan(Frekuensi)dan %Universiti (50) 7.8 (31) 4.5 (81) 6.2Maktab (28) 4.4 (26) 3.8 (54) 4.1perguruanKolej (24) 3.8 (7) 1.0 (31) 2.4Politeknik (27) 4.2 (16) 2.3 (43) 3.2Sekolah (297) 46.5 (220) 31.9 (517) 39.2menengahSekolah rendah (154) 24.1 (217) 31.4 (371) 27.727

Tidak(59) 9.2 (173) 25.1 (232) 17.2bersekolahJumlah (639) 100.0 (690) 100.0 (1329) 100.0Rajah 6Taraf Pendidikan Responden Mengikut Kawasan Dewan UndanganNegeri.100%90%80%70%Peratus 60%50%40%30%20%10%0%7.8 4.5 6.23.84.42.3 1 4.12.43.83.24.231.939.246.531.427.724.125.117.29.2N7 Samariang N44 Dalat KeseluruhanUniversitiMaktab perguruanKolejPoliteknikSekolah menengahSekolah rendahTidak bersekolahDalam bidang pendidikan, secara keseluruhannya, sebanyak 17.2%responden tidak mendapat pendidikan secara langsung. Namun,responden yang tidak mendapat pendidikan secara langsung adalahsebanyak 25.1% di Dalat dan 9.2% di kawasan Samariang. Fenomena inimembuktikan bahawa masih ramai penduduk luar bandar di Dalat yangtidak mendapat pendidikan rasmi. Di samping itu, Dalat juga mancatatperatusan tinggi bagi responden yang hanya mendapat pendidikansekolah rendah sahaja. Jelas bahawa di kawasan luar bandar seperti Dalat,pendidikan masih kurang dititikberatkan dan masih ramai responden yangtidak mendapat kemudahan pendidikan yang sempurna. Hanya terdapat6.2% responden keseluruhan yang mencapai tahap pendidikan hingga kemenara gading menunjukkan masih banyak peluang untuk memperbaikitahap pendidikan responden dan anak-nak mereka di lokasi tersebut.28

Jenis PekerjaanJadual 5Jenis Pekerjaan Responden Mengikut Kawasan Dewan UndanganNegeri.PekerjaanN7 Samariang(Frekuensi)dan %N44 Dalat(Frekuensi)dan %Keseluruhan(Frekuensi) dan%Sektor awam (112) 17.5 (104) 15.1 (216) 16.3Sektor swasta (81) 12.7 (25) 3.6 (106) 8.2Bekerja (98) 15.3 (74) 10.7 (172) 13.0sendiri/BerniagaPencen (7) 1.1 (5) 0.7 (12) 0.9Surirumah (341) 53.4 (482) 69.9 (823) 61.6Jumlah (639) 100.0 (690) 100.0 (1329) 100.0Rajah 7Jenis Pekerjaan Responden Mengikut Kawasan Dewan UndanganNegeri.100%90%80%70%Peratus60%50%40%30%20%10%0%17.5 15.1 16.33.68.212.710.70.71315.30.91.153.469.961.6N7 Samariang N44 Dalat KeseluruhanSektor awamSektor swastaBekerja sendiri/BerniagaPencenSurirumahDalam bidang pekerjaan, secara keseluruhan, sejumlah 16.3% respondenbekerja di sektor awam, 18.2% di sektor swasta, 13.0% bekerjasendiri/berniaga, 0.9% ialah pencen dan 61.6% sebagai surirumah. Inimemperlihatkan sebahagian besar responden di kedua-dua kawasanadalah surirumah sahaja. Ini juga boleh dikaitkan dengan tahappendidikan yang rendah terutama di Dalat. Dalam pada itu, ramairesponden yang bekerja di sektor swasta terdiri dari responden dikawasan Samariang berbanding di kawasan Dalat. Keadaan ini29

disebabkan kawasan Samariang berdekatan dengan bandaraya Kuchingyang memberikan lebih banyak peluang pekerjaan khususnya daripadapihak swasta. Di samping itu, ramai responden di kawasan Samariangbekerja di sektor awam dibandingkan dengan kawasan Dalat keranabandaraya Kuching juga merupakan ibu negeri dan pusat pentadbirankerajaan negeri Sarawak dan membuka lebih banyak peluang pekerjaan.Pendapatan BulananJadual 6Pendapatan Bulanan Responden Mengikut Kawasan DewanUndangan Negeri (Tidak Termasuk Responden yang mencatatkanPekerjaan Sebagai Surirumah).PendapatanSebulanN7 Samariang(Frekuensi) dan%N44 Dalat(Frekuensi)dan %Keseluruhan(Frekuensi) dan%Lebih dari (5) 1.7 (1) 0.5 (5) 1.1RM3001RM2501- (23) 7.7 (5) 2.4 (26) 5.1RM3000RM2001- (43) 14.4 (9) 4.3 (47) 9.3RM2500RM1501- (82) 27.5 (29) 13.9 (105) 20.7RM2000RM1001- (59) 19.8 (37) 17.8 (95) 18.8RM1500RM501- (51) 17.1 (76) 36.5 (136) 26.8RM1000Kurang dari (35) 11.7 (51) 24.5 (92) 18.1RM500Jumlah (298) 100.0 (208) 100.0 (506) 100.030

Rajah 8Pendapatan Bulanan Responden Mengikut Kawasan DewanUndangan Negeri.(Tidak Termasuk Responden yang mencatatkan Pekerjaan SebagaiSurirumah).100%90%80%70%Peratus 60%50%40%30%20%10%0%1.7 2.4 0.5 1.17.74.35.19.314.413.920.717.827.518.819.836.526.817.111.724.518.1N7 Samariang N44 Dalat KeseluruhanLebih RM3001RM2501-RM3000RM2001-RM2500RM1501-RM200RM1001-RM1500RM501-RM1000Kurang RM500Pada keseluruhannya, sebanyak 44.9% responden berpendapatan rendah(kurang RM1,000), 39.5% responden pula berpendapatan sederhana(RM1001-RM2000) dan 15.5% responden lagi berpendapatan tinggi(RM2001 ke atas). Di kawasan Dalat, 36.5% responden berpendapatandalam lingkungan RM501-RM1000 manakala kawasan Samariangsebanyak 27.5% daripada mereka berpendapatan antara RM1501-RM2000. Jurang perbezaan pendapatan ini memberikan gambarantentang jenis pekerjaan, peluang pekerjaan dan lokasi bandar dan luarbandar telah membezakan tahap pendapatan penduduk kawasan tersebut.B. PENGLIBATAN WANITA MELAYU-MELANAU DALAMPOLITIKPenglibatan Wanita dalam PolitikTahap penglibatan tertinggi wanita dalam politik adalah berdasarkanmodel yang diperkenalkan oleh Rush (1992) seperti dalam Rajah 2 dimana terdapat 10 peringkat dalam hiraki penglibatan politik. Memegangjawatan dalam organisasi politik (1) merupakan peringkat tertinggi dalamhiraki penglibatan politik dan mengundi adalah yang terendah (10).Terdapat juga ketegori mereka yang tidak terlibat langsung dalam politik(11). Model hiraki penglibatan politik ini diaplikasikan dalam melihattahap penglibatan wanita Melayu-Melanau dalam politik di Sarawak.31

Jadual 7Tahap Penglibatan Tertinggi Wanita dalam Politik MengikutKawasan DUN.Penglibatan tertinggi dalampolitikN7 Samariang(Frekuensi) dan%N44 Dalat(Frekuensi) dan%1. Memegang jawatan dalam (50) 7.8 (16) 2.3organisasi politik2. Bertanding jawatan dalam (5) 0.8 (0) 0organisasi politik3. Ahli aktif organisasi politik (58) 9.1 (13) 1.94. Ahli aktif quasi/spara organisasi (14) 2.2 (1) 0.1politik5. Terlibat dalam aktiviti politikseperti mesyuarat umum dan rapatumum.(9) 1.4 (8) 1.26. Ahli tidak aktif organisasi politik (30) 4.7 (6) 0.97. Ahli tidak aktif quasi/spara (4) 0.6 (0) 0organisasi politik8. Terlibat dlm perbincangan (8) 1.3 (21) 3.0politik tidak formal9. Mempunyai sedikit minat dalam (26) 4.1 (33) 4.8politik10. Mengundi (320) 50.1 (486) 70.4Tidak terlibat langsung dalam (115) 18.0 (106) 15.4politikJumlah (639) 100.0 (690) 100.0Berdasarkan kepada peratusan data yang diperolehi, lebih setengahresponden di kedua-dua kawasan memilih mengundi sebagai penglibatantertinggi politik mereka dengan kawasan Samariang mencatat sebanyak50.1% dan 70.4% di kawasan Dalat. Gambaran ini jelas menunjukkanmajoriti responden hanya terlibat secara minimum dalam politik. Merekaberanggapan bahawa mengundi sudah memadai bagi mereka untukterlibat dalam politik kerana telah melaksanakan tanggungjawab sebagaiwarganegara.Ada pun responden yang tidak terlibat langsung dalam politik bukanlahsesuatu yang mustahil. Mereka ini tidak terlibat langsung dalam politikdisebabkan banyak perkara (sila rujuk Jadual 8). Kawasan Samariang32

mencatat peratusan yang lebih tinggi iaitu 18% berbanding 15.4% dikawasan Dalat.Penglibatan responden di kawasan Samariang dalam memegang jawatandalam organisasi politik lebih tinggi iaitu 8.6% berbanding responden dikawasan Dalat iaitu 2.3%. Keadaan ini disebabkan oleh keprihatinanpucuk pimpinan di Samariang dalam memberikan ruang kepada ahli-ahliparti untuk menonjolkan tahap kepimpinan di peringkat cawangan danbahagian. Dalam temuramah dengan beberapa pemimpin politik wanitaPBB di Samariang, dinyatakan terdapat ramai wanita ahli biasa yangberpotensi untuk menjadi pemimpin berkaliber berdasarkan kepadalatarbelakang pendidikan dan pekerjaan. Namun, kurang berminat untukbergiat aktif dengan politik kerana faktor kerjaya dan keluarga menjadihalangan utama.Parti PBB di N7 Samariang misalnya pernah mengadakan aktiviti-aktivitiseperti motivasi kepimpinan dalam usaha mencungkil dan mengilapkepimpinan ahli wanita pada 17-18 November 2000 dan bengkelmenguruskan organisasi politik bagi wanita pada 27 April 2003 yangdirasmikan oleh ADUN kawasan tersebut. Wanita juga telah diberipeluang untuk menonjolkan bakat kepimpinan mereka di peringkat yanglebih tinggi dengan memegang jawatan penting parti di peringkatcawangan, bahagian ataupun negeri. Dalam pada itu, responden dikawasan Samariang juga lebih aktif dalam organisasi politik dan sparaorganisasi politik apabila mencatat 11.3% manakala kawasan Dalatmencatat 2.0% sahaja.Namun, responden kawasan Dalat kurang terlibat aktif dalam politikdisebabkan oleh banyak faktor seperti pendidikan, pekerjaan, keaktifanparti politik cawangan wanita dan kurang kesedaran pentingyamelibatkan diri dalam berpolitik di luar bandar. Tambahan pula,sebahagian besar di antara mereka adalah surirumah yang terikat denganbanyak kerja-kerja rumah dan sibuk dengan keluarga sehingga kurangmasa untuk bergiat aktif dalam parti politik. Sekiranya ada respondenyang terlibat aktif dalam parti politik itu hanyalah mereka yangberkerjaya.Keterlibatan responden dalam mesyuarat umum, rapat umum dansebagainya tidak jauh bezanya di kedua-dua kawasan. KawasanSamariang mencatat 1.4% manakala kawasan Dalat 1.2%. Penglibatanmereka ini lebih kepada ketika berlangsungnya sesuatu pilihan raya danpemilihan jawatan parti peringkat cawangan dan bahagian. Ramairesponden yang telah berumur tidak lagi bergiat aktif dalam parti politik33

atas alasan sibuk dengan keluarga dan tidak kurang pula memberitahuingin memberi laluan kepada generasi muda untuk memimpin.Terdapat juga responden yang mempunyai sedikit minat dalam politikdan terlibat dalam perbincangan politik secara tidak formal dalam hairakipenglibatan politik wanita. Bahagian ini dilihat sebagai permulaan atautapak kepada mereka untuk mula-mula terlibat secara aktif dalam politikdengan Samariang mencatat 5.4% manakala Dalat 5.1%.Analisis di atas telah menggambarkan kepada kita bahawa masih ramaigolongan wanita yang berangapan penglibatan dalam politik hanyasetakat mengundi sahaja. Mereka kurang memikirkan bahawa melaluipenglibatan aktif dalam politik, hak-hak dan kepentingan wanita akandapat dipelihara dan dipertingkatkan daripada diketepikan begitu olehbadan penggubal dasar.Faktor Tidak Terlibat Dalam PolitikResponden yang menyatakan tidak terlibat langsung dalam politik sepertidalam Jadual 7, 18.0% di Samariang dan 15.4% di Dalat diajukan soalantambahan mengapa mereka tidak terlibat langsung dalam politik. Ramairesponden memberikan jawapan secara terbuka apabila 67.9% respondenyang tidak terlibat langsung dalam politik di kawasan Dalat mengakumasih belum mendaftar sebagai pengundi berbanding 12.2% di kawasanSamariang. Ini disebabkan oleh faktor geografi di mana ramai respondentinggal di kampung-kampung jauh di pedalaman Dalat telah menghalangkepada usaha untuk mendaftarkan diri kepada Suruhanjaya Pilihan Raya(SPR). Keadaan ini berbeza di Samariang kerana terlalu sibukmenguruskan keluarga menjadi hambatan utama kenapa responden tidakterlibat langsung dalam politik.Jadual 8Faktor Utama Tidak Terlibat Langsung Dalam Politik.Faktor utama tidak terlibatdalam politikN7 Samariang(Frekuensi) dan%N44 Dalat(Frekuensi) dan%Politik membuang masa (11) 9.6 (1) 0.9Ahli politik tidak boleh dipercayai (7) 6.1 (2) 1.9Terlalu sibuk dengan pekerjaan (22) 19.1 (4) 3.8Terlalu sibuk dengan keluarga (31) 27.0 (11) 10.4Tiada galakan atau penerangan (23) 20.0 (8) 7.534

dari sesiapa mengenai politikLain-lain: Terlalu sibuk dengan (7) 6.1 (6) 5.7hal-hal lainLain-lain: Belum mendaftar (14) 12.2 (72) 67.9sebagai pengundiLain-lain: Sudah mendaftar tapi (0) 0 (1) 0.9tiada nama dalam senaraipengundiLain-lain: kakitangan kerajaan (0) 0 (1) 0.9tidak digalakkan berpolitikJumlah (115) 100.0 (106) 100.0Responden kawasan Samariang lebih banyak memilih politik membuangmasa sebagai faktor utama tidak terlibat langsung dalam politik dengan9.6% berbanding 0.9% di kawasan Dalat. Demikian juga dengan ahlipolitik yang tidak boleh dipercayai di mana kawasan Samariang mencatatperatusan yang tinggi iaitu 6.1% manakala kawasan Dalat sebanyak1.9%.Di Samariang sebanyak 19.1% responden menyatakan terlalu sibukdengan pekerjaan sebagai faktor utama berbanding kawasan Dalat hanya3.8%. Ini disebabkan ramai responden yang bekerja di sektor awam,swasta dan bekerja atau berniaga tinggal di Samariang manakala majoritiresponden di Dalat hanya sebagai surirumah. Ramai responden yangditemubual terdiri daripada mereka yang telah berkeluarga dan surirumahsepenuh masa. Kerja menguruskan rumahtangga yang tidak pernahselesai dan juga tidak mendapat keizinan daripada suami untuk terlibatdalam politik antara alasan tidak terlibat dalam politik. KawasanSamariang mencatat paratusan tertinggi dengan 27% berbanding kawasanDalat 10.4%. Dapatan ini menyokong kenyataan Ramli dan Hassan(1998) bahawa halangan masa kerana keperluan dan komitmen terhadapkeluarga dan kerja adalah satu dari lima faktor penghalang kepadapenglibatan aktif wanita Malaysia dalam politik.Faktor tiada galakan atau penerangan dari sesiapa mengenai politik lebihtinggi peratusannya di Samariang dengan 20% responden telah dicatatkanmanakala 7.5% di Dalat. Hal ini amat penting untuk diperhatikan keranaia menunjukkan bahawa masih ramai wanita yang tidak mendapatpenerangan dan maklumat mengenai politik yang menghambat merekadaripada terlibat dalam politik. Di samping itu, kurangnya respondenmenggunakan kemudahan teknologi maklumat yang sedia ada dalamusaha untuk memperolehi maklumat tentang politik. Perlunya usahaterutama dari pihak parti politik untuk mengenal pasti wanita ini dan35

menyebarkan maklumat yang sepatutnya dalam menarik merekamelibatkan diri dalam politik berparti.Kesibukan responden terhadap hal-hal lain dalam kehidupan telahmenyebabkan mereka ini tidak terlibat langsung dalam politik. Peratusandi antara kedua-dua kawasan tidak jauh bezanya dengan kawasanSamariang mencatat 6.1% manakala kawasan Dalat 5.7%. Bagi mereka,hal-hal lain ini lebih mendatangkan faedah kepada kehidupan merekaberbanding terlibat dalam politik.Terdapat juga responden di kawasan Dalat yang berfikiran terikat dengansituasi di tempat kerja yang menyatakan kakitangan kerajaan tidakdigalakkan berpolitik. Tidak kurang pula ada yang berasa kecewa denganSPR kerana sudah lama berdaftar tetapi tiada nama dalam senaraipengundi berdaftar. Perkara sebegini sering berlaku setiap tahun sewaktupilihan raya. Kini SPR telah membuka pendaftaran pengundi sepanjangtahun di beberapa lokasi bagi memudahkan orang ramai mendaftarsebagai pengundi dan memberi jaminan tidak berlaku sebarang masalahdalam pendaftaran pengundi. Namun, perlunya juga usaha yang lebih giatdi pihak SPR dalam menarik penduduk di kawasan luar bandar untukmendaftar sebagai pengundi.PERHATIAN: Responden yang menyatakan ‘Tidak terlibatlangsung dalam politik’ seperti dalam Jadual 7 tidak dikiraseterusnya dalam Rajah 9-10 serta Jadual 9-10.Mengundi Dalam Pilihan Raya Negeri dan Parlimen“Pilihan raya umum ialah mewujudkan kedaulatan rakyat.” (Soeharto)Responden yang menyatakan terlibat dalam politik berdasarkan dari yangtertinggi dengan memegang jawatan politik sehingga kepada terendahhanya terlibat dalam mengundi seperti dalam Jadual 7, 82.0% (atau 524responden) di Samariang dan 84.6% (atau 584 responden) di Dalatdiajukan dengan soalan tambahan sama ada mereka pernah mengundidalam pilihan raya negeri dan Parlimen mengikut kawasan DUN.36

PeratusRajah 9Pernah Mengundi Dalam Pilihan Raya Negeri dan ParlimenMengikut Kawasan DUN.100%90%80%70%60%50%40%93.7 98.3PernahTidak pernah30%20%10%0%6.3 1.7N7 SamariangN44 DalatTahap pengundian responden dalam Pilihan Raya Negeri dan Parlimenternyata sangat tinggi di kedua-dua kawasan DUN dengan Samariangmencatat 93.7% (atau 491 responden) dan Dalat sebanyak 98.3% (atau574 responden). Di samping itu hanya 6.3% (atau 33 responden) diSamariang dan 1.7% (atau 10 responden) di Dalat yang tidak pernahmengundi dalam Pilihan Raya Negeri dan Parlimen. Kajian mendapatifaktor kesetiaan kepada parti yang dianggotai, kempen politik yangdijalankan dari rumah ke rumah oleh parti politik dan galakan keluargaseperti ibu bapa, suami dan anak-anak telah banyak mempengaruhiresponden untuk keluar mengundi. Selain itu juga, wujud faktorkesedaran responden untuk menjalankan kewajipan sebagai pengundisemasa pilihan raya.Kekerapan calon pilihan raya dan wakilnya masuk ke kawasan luarbandar untuk memberi ceramah dan kempen kepada penduduk kampungsemasa pilihan raya khususnya pengundi wanita yang bekerja sebagaisurirumah juga telah mempengaruhi peratusan tinggi dalam pengundianpilihan Raya Negeri dan Parlimen. Di samping itu, terdapat ramairesponden yang tinggal di Samariang bekerja di sektor awam dan swastadan ini membolehkan mereka lebih terdedah kepada maklumat politiksemasa.Sementara itu, pilihan raya DUN 2001 merupakan antara pilihan rayapaling sengit dalam Pilihan Raya Negeri Sarawak yang pernah diadakan37

dengan menyaksikan pertandingan sengit di setiap kawasan pilihan raya.Oleh sebab itu, jumlah pengundi yang keluar mengundi adalah tinggi.Kawasan Samariang telah menyaksikan pertandingan 3 penjuru di manacalon veteran wanita parti PBB telah ditentang oleh 2 orang calonpembangkang, manakala di kawasan Dalat pula calon baru wanita PBBtelah ditentang oleh 2 orang calon pembangkang. Pertandingan sengit dikedua-dua kawasan pilihan raya ini telah berjaya menarik perhatianpengundi wanita untuk keluar mengundi beramai-ramai pada pilihan rayaDUN lepas. Faktor calon yang bertanding juga memainkan perananpenting dalam piihan raya DUN lepas kerana calon wanita tersebutbertanding atas tiket parti yang membentuk kerajaan lepas adalah orangtempatan yang berasal dari kawasan tersebut dan mempunyailatarbelakang pendidikan dan tahap kepimpinan yang tinggi.Faktor Galakan MengundiJadual 9 menjelaskan bahawa majoriti responden atau lebih 70% dikedua-dua kawasan menyatakan menentukan kemenangan parti sebagaifaktor utama kepada galakan mengundi. Ini menunjukkan bahawamajoriti responden di kawasan kajian percaya bahawa parti pilihanmereka yakni PBB mampu dan berupaya untuk memperjuangkankepentingan dan pembangunan ekonomi kawasan dan kampung merekaberlandaskan „Politik Pembangunan‟ yang dicanangkan oleh partitersebut. Secara khusus komitmen terhadap politik pembangunan yangdimaksudkan pemimpin parti tersebut adalah seperti berikut;The Politics of Development is a total commitment todevelopment by using the power of politics to make sure that weachieve our development objectives. In other words, we putdevelopment objectives as paramount in our political actions. Ifat one time or another, our political interests is in conflict withthe development objectives, the former should by all means giveway to the development objectives in as far as politics allows usto do so. In other words our politics must be subservient to thedemands of development, and that means, we who are theleaders, whether at the top or grassroots level must be aware ofour role as the representatives of the people (Aeria, 1997:59).Namun, responden di kawasan Dalat mencatat peratusan yang lebih tinggiberbanding Samariang menunjukkan keyakinan tinggi penduduk luarbandar terhadap komitmen dan keupayaan parti yang bakal memerintahdalam menunaikan tanggungjawabnya terhadap menjaga kepentinganmereka dan pembangunan ekonomi di kawasan tersebut.38

Jadual 9Faktor Galakan Mengundi Mengikut Kawasan Dewan UndanganNegeri.Faktor galakan mengundiN7 Samariang(Frekuensi) dan%N44 Dalat(Frekuensi) dan%Menentukan kemenangan parti (368) 70.2 (433) 74.1Galakan keluarga (62) 11.8 (38) 6.5Arahan dan pujukan ketuakampung atau pemimpin lelakiparti(4) 0.8 (32) 5.5Arahan dan pujukan pemimpinwanita dan isteri ketuakampung(9) 1.7 (7) 1.2Ada calon wanita yang (37) 7.1 (10) 1.7bertanding di kawasan sayaLain-lain: Hak mengundi (43) 8.2 (19) 3.3Lain-lain: Tanggungjawab (0) 0 (44) 7.5sebagai warganegaraLain-lain: Memilih wakil (1) 0.2 (1) 0.2rakyat berjiwa rakyatJumlah (524) 100.0 (584) 100.0Di kawasan Samariang, faktor galakkan keluarga lebih kuat berbandingkawasan Dalat. Sebanyak 11.8% telah dicatatkan di Samariangberbanding di Dalat 6.5%. Institusi kekeluargaan masih lagi kuat diSamariang walaupun pembangunannya semakin rancak. Semangatkekeluargaan dan kejiranan masih lagi tersemat di sanubari pendudukkawasan Samariang ekoran kebanyakkan daripada mereka bukan terdiridaripada penduduk asal Samariang.Peranan pemimpin lelaki dalam politik memang tidak dapat dinafikanlagi. Di Dalat khususnya, arahan dan pujukan ketua kampung ataupemimpin lelaki amat berpengaruh dengan mencatat 5.5% dalammenggalakkan pengundi wanita pergi mengundi manakala Samarianghanya mencatat 0.8%. Ini kerana lelaki di kawasan luar bandar lebihberperanan sebagai saluran maklumat politik kepada golongan wanita.Bagaimanapun, keadaan berlaku sebaliknya di kawasan bandar apabilagalakan mengundi atas arahan dan pujukan pemimpin wanita atau isteriketua kampung lebih kuat di Samariang dengan 1.7% manakala Dalat1.2%. Faktor ini adalah disebabkan oleh pemimpin wanita dan isteri ketua39

kampung di kawasan Samariang lebih rapat dan memahami pendudukkampung khususnya wanita. Di samping itu, banyak aktiviti yang telahdijalankan oleh parti politik khususnya untuk wanita dan ini telahmenarik ramai wanita Samariang untuk menyertainya. Melalui aktivitiyang dianjurkan ini, persefahaman dan perpaduan telah dapat dipupukantara penduduk kampung dan pemimpin politik dalam memantapkanparti politik berkenaan.Faktor ada calon wanita bertanding dalam pilihan raya di kawasanresponden lebih kuat di Samariang iaitu 7.1% berbanding 1.7% di Dalat.Ini disebabkan kawasan Samariang sebelum ini telah diwakili olehpemimpin wanita. Kemenangan calon wanita terdahulu di Samariangmenjadi tarikan kepada responden untuk mengundi calon wanita sekalilagi dalam pilihan raya DUN 2001. Tambahan pula calon wanita tersebutadalah Ketua Pergerakan Wanita parti PBB. Tambahan pula kedua-duacalon wanita tersebut merupakan anak jati kawasan tersebut. Namunperatusan yang rendah di kedua-dua kawasan menunjukkan bahawafaktor calon pilihanraya sama ada wanita atau lelaki tidak dianggapbegitu penting oleh responden. Responden di Samariang lebihmengutamakan hak mengundi sebagai galakkan mengundi berbanding diDalat kerana mereka beranggapan bahawa hak mengundi adalah hakmereka untuk memilih wakil rakyat pilihan mereka. Tanggungjawabsebagai galakan mengundi hanya kuat di kawasan Dalat iaitu 7.5%menunjukkan ada responden yang mempunyai semangat patriotisme yangtinggi dengan menganggap mengundi sebagai satu tanggungjawab yangpenting.40

PeratusMenyertai Parti PolitikRajah 10Menyertai Parti Politik Mengikut Kawasan Dewan UndanganNegeri.100%90%80%40.121.970%60%50%40%30%59.978.1YaTidak20%10%0%N7 SamariangN44 DalatRajah 10 memperlihatkan hanya 40% (atau 210 responden) di Samariangdan 21.9% (atau 128 responden) di Dalat menyertai parti politik dikawasan mereka. Dalam kajian ini, ramai daripada responden yangditemubual menyatakan tidak menjadi ahli parti politik. Di kawasanDalat, 78.1% (atau 456 responden) tidak menjadi ahli parti politikberbanding di kawasan Samariang yang hanya 59.9% (atau 313responden). Peratusan ini lebih tinggi jika diambil kira responden dikedua-dua kawasan yang tidak terlibat langsung dalam politik. Peratusantinggi yang dicatatkan ini mungkin disebabkan kurang promosi danpenerangan yang dilakukan oleh parti politik secara berterusan. Sekiranyaada promosi itu diadakan hanya apabila menjelang Pilihan Raya Parlimendan DUN. Selain itu, kesibukan responden terhadap hal-hal lain yanglebih penting seperti mengurus rumahtangga dan bekerja antara sebabramai responden tidak menyertai parti politik.Melihat dari sudut keahlian responden dalam parti politk pula, kawasanSamariang lebih tinggi daripada kawasan Dalat. Tahap keahlian partipolitik yang tinggi di Samariang didorong oleh tahap pendidikan yanglebih tinggi di kawasan ini dan keaktifan beberapa cawangan parti politiksetempat mengadakan pelbagai aktiviti seperti ceramah, kempen,pertandingan memasak, karaoke, hari keluarga dan lain-lain sebagai cara41

untuk menarik minat penduduk kampung untuk menyertai aktiviti danseterusnya menyertai parti politik. Masyarakat yang prihatin tentangkeadaan sekelilingnya akan mengikuti aktiviti-aktiviti yang dilaksanakandi kawasan mereka berdasarkan minat, pengaruh rakan dan jiran dansemangat sekampung.Ahli Keluaraga Menyertai Parti PolitikJadual 10Ahli Keluarga Yang Menyertai Parti Politik Mengikut KawasanDewan Undangan Negeri.Bilangan ahli keluargaN7 Samariang(Frekuensi)dan %N44 Dalat(Frekuensi)dan %Lebih 5 orang (53) 10.0 (78) 13.34 orang (17) 3.3 (86) 14.83 orang (84) 16.1 (82) 14.12 orang (139) 26.5 (151) 25.8Seorang (134) 25.6 (114) 19.5Tidak (97) 18.5 (73) 12.5Jumlah (524) 100.0 (584) 100.0Bagi ahli parti politik yang bilangan ahli keluarganya menyertai partipolitik adalah seorang di Samariang mencatat 25.6%. Di Dalat pula,jumlah ini hanya 19.5% sahaja daripada peratus keseluruhan. Tidakkurang pula ada bilangan ahli keluarga yang menyertai parti politiksehingga dua orang dalam satu keluarga. Peratusan ini tidak jauh bezanyadi kedua-dua kawasan dengan Samariang mencatat 26.5% dan Dalat25.8%. Peratusan ini banyak dipengaruhi oleh suami isteri yangmenyertai parti politik yang sama. Kebiasaanya, isteri akan cuba untukmengikut suami untuk bergiat aktif dalam parti politik setelah mendapatpersetujuan suami.Responden yang menetap di luar bandar lebih banyak ahli keluarganyayang terlibat dalam parti politik. Responden di kawasan Dalat mencatat42.2% berbanding Samariang 26.4%. Ini adalah kerana kebanyakanresponden di kawasan luar bandar lebih banyak mengalakkan ahlikeluarga mereka untuk terlibat dalam parti politik sebagai langkah untukmenyambung tradisi keluarga yang menyokong pemerintah dan ataspujukan pemimpin kampung dan isteri ketua kampung. Namun setakatmana keaktifan mereka dalam politik berparti adalah satu persoalan lain.42

Terdapat juga responden yang ahli keluarganya tidak terlibat langsungdalam parti politik. Ini menunjukkan bahawa responden mempunyaikesedaran politik yang tinggi walaupun tiada ahli keluarga malahmungkin suami yang menyertai parti politik.PERHATIAN: Hanya responden yang menyatakan ‘Ya’ menyertaiparti politik seperti dalam Rajah 10 dikira seterusnya dalam Jadual11-16 dan Rajah 11-13.Faktor Utama Menyertai Parti PolitikResponden yang menyatakan bahawa mereka menyertai parti politikseperti dalam Rajah H, (210) 40.1% di Samariang dan (128) 21.9% diDalat telah diajukan soalan „Apakah faktor utama yang mempengaruhimereka menyertai parti politik?‟Penemuan kajian yang menarik di sini ialah 60.9% daripada responden dikawasan Dalat menyatakan kemampuan parti untuk menjaminkesejahteraan rakyat sebagai faktor utama yang mempengaruhi merekamenyertai parti politik berbanding kawasan Samariang hanya 46%. Halini menunjukkan responden di luar bandar lebih mengharapkan partipolitik mampu untuk bekerjasama bagi menjamin kesejahteraan rakyatdan pembangunan setempat.43

Jadual 11Faktor Utama Mempengaruhi Wanita Menyertai Parti Politik.Faktor utama mempengaruhimenyertai parti politikN7 Samariang(Frekuensi) dan%N44 Dalat(Frekuensi) dan%Memperjuangkan hak-hak (81) 38.4 (43) 33.6sebagai wanitaPengaruh individu dari keluarga (8) 3.8 (3) 2.4Pengaruh individu tertentu dari (7) 3.3 (0) 0luar keluargaPengaruh pemimpin politk dari (9) 4.3 (0) 0parti tersebutKemampuan parti untuk (96) 46.0 (78) 60.9menjamin kesejahteraan rakyatKeistimewaan atau kesenanganindividu seperti peluangperniagaan dan sebagainya(7) 3.3 (3) 2.3Lain-lain: Minat dengan aktiviti (2) 0.9 (1) 0.8partiJumlah (210) 100.0 (128) 100.0Di Samariang sebanyak 38.4% responden memilih memperjuangkan hakhakwanita berbanding kawasan Dalat 33.6%. Ini disebabkan respondendi kawasan Samariang, dengan tahap pendidikan mereka yang lebih baikmaka pengetahuan mereka berkenaan dengan politik semakin meningkat.Keadaan yang sama beransur berlaku di kawasan Dalat. Wanita sekarangini sudah mula tahu akan hak-hak mereka di sisi masyarakat dan keadaanini telah mendorong wanita untuk memperjuangkan hak-hak merekasupaya tidak diketepikan dalam pembangunan negara.Di Samariang pengaruh individu dalam keluarga mencatat sebanyak 3.8%berbanding 2.4% di Dalat. Ketua Wanita PBB Kampung Semerah Padiketika ditemubual menyatakan bahawa beliau menceburkan diri dalampolitik berparti disebabkan pengaruh daripada kakaknya yang telahbergiat aktif sebelumnya dalam parti politik di Dalat. Dalam pada itu,sebanyak 3.3% responden menyatakan pengaruh luar keluarga dan 4.3%responden pula dari pengaruh politik di parti tersebut hanya melibatkankawasan Samariang saja. Ini disebabkan oleh semangat kejiranan yangkuat di kalangan penduduk Samariang yang mana kerap kali mengadakanaktiviti-aktiviti kebajikan untuk kesejahteraan dan kemajuan kampung.Dalam pada itu, kesediaan pemimpin politik untuk hadir bersamapenduduk kampung dalam aktiviti-aktiviti yang dianjurkan merupakan44

salah satu faktor yang mempengaruhi responden menyertai parti politik.Namun demikian, peratusan yang rendah menunjukkan bahawa perananahli keluarga dan individu luar tidak lagi bergitu penting dalammempengaruhi seseorang menyertai parti politik.Tidak ketinggalan juga ada sebahagian responden yang menyatakankeistimewaan atau kesenangan individu seperti peluang perniagaan danlain-lain sebagai faktor utama mereka menyertai parti politik. Sebanyak3.3% responden telah dicatatkan di Samariang manakala 2.3% respondendi Dalat. Melalui parti politik, responden yang mempunyai perniagaanakan menggunakan peluang untuk meluaskan perniagaannya denganmencari rakan kongsi niaga, pasaran perniagaan dan tidak kurang pulamendapatkan tender perniagaan dengan cara yang betul. Semasa pilihanraya, banyak tender akan dikeluarkan bagi melancarkan kempen pilihanraya seperti penyediaan makanan, mencetak poster, penyewaan sistemaudio dan sebagainya.Faktor minat dengan aktiviti-aktiviti parti telah mencatatkan sebanyak0.9% di Samariang manakala Dalat mencatat 0.8%. Ini memberigambaran bahawa aktiviti-aktiviti seperti memasak, kelas agama,membuat kuih, kelas jahitan dan sebagainya oleh bahagian wanita dalamparti politik telah berjaya mencapai objektifnya untuk menarik golonganwanita menyertai parti tersebut. Aktiviti-aktiviti seperti ini juga bolehmemberi sumber pendapatan sampingan kepada kebanyakan wanita dikawasan itu.Matlamat Utama Setelah Menyertai Parti PolitikJadual 12Matlamat Utama Setelah Menyertai Parti Mengikut Kawasan DUN.Matlamat Utama MenyertaiParti PolitikMemperbaiki danmeningkatkan kedudukanwanita dalam politikPercaya wanita mempunyaihak dalam politikMendalami isu-isu politiktempatanMenonjolkan kebolehan danketokohan sebagai seorangN7 Samariang(Frekuensi) dan%N44 Dalat(Frekuensi) dan%(57) 27.0 (43) 33.6(104) 49.8 (47) 36.7(9) 4.3 (13) 10.2(11) 5.2 (1) 0.845

pemimpinMembantu parti dalam aktiviti (28) 13.3 (24) 18.8politik seperti kempen pilihanraya, ceramah dan sebagainyaLain-lain: Mengisi masa lapang (1) 0.5 (0) 0Jumlah (210) 100.0 (128) 100.0Tahap pengetahuan responden terhadap kepentingan diri semakinmeningkat ekoran kemajuan teknologi maklumat dalam menyebarkanmaklumat kepada masyarakat. Oleh yang demikian, kebanyakanresponden di kawasan Samariang iaitu 49.8% percaya wanita mempunyaihak dalam politik berbanding 36.7% di kawasan Dalat. Keadaan iniberbeza dengan matlamat seterusnya iaitu memperbaiki danmeningkatkan kedudukan wanita dalam politik berparti yang mana lebihkuat di kawasan Dalat iaitu 33.6% manakala Samariang hanya 27%. Inimembuktikan bahawa responden di kawasan Dalat sudah mampu untukberfikir dan menilai kedudukan mereka dalam politik berparti danseterusnya dapat memainkan peranan yang lebih penting dalampentadbiran kerajaan. Tidak hairanlah jika parti PBB menyerahkan kerusiDUN di kawasan ini untuk dipertandingkan oleh calon wanita keranakuatnya sokongan dan kepercayaan kaum wanita untuk meningkat danmemperbaiki kedudukan wanita dalam politik dan kesedaran tentang hakberpolitik mereka.Ramai responden di kawasan Dalat lebih bermatlamat mendalami isu-isupolitik tempatan berbanding di Samariang. Kawasan Samariang hanyamencatat 4.3% berbanding 10.2% di kawasan Dalat. Di sini, jelasmenunjukkan penduduk luar bandar sudah mula berjinak-jinak denganpolitik dalam usaha mereka membebaskan diri dari kehidupan lama yangserba tidak tahu.Sejak dari dahulu lagi peranan wanita sering dilabelkan sebagai jurukempen dan pengundi sahaja dalam politik. Namun, sekarang perananwanita telah beransur berubah apabila ada di kalangan wanita sudahmenjawat jawatan tinggi bidang kerjaya dan parti politk setanding denganlelaki. Bagaimanapun, situsai ini lebih jelas di kawasan bandar sepertiSamariang dengan mencatat 5.2% berbanding Dalat hanya 0.8%.Keupayaan wanita dalam melakukan pekerjaan dengan cekap dan rajintelah menyebabkan mereka ini lebih berminat membantu parti dalamaktiviti-aktiviti politik seperti kempen pilihan raya, ceramah, dansebagainya. Di kawasan Dalat, masih ramai responden bermatlamatsedemikian dengan 18.8% berbanding 13.3% di kawasan bandar. Tidakketinggalan juga ada di kalangan responden yang bermatlamat menyertai46

parti politik hanya untuk mengisi masa lapang. Mengisi masa lapang disini lebih kepada yang memberi manafaat kepada kepada mereka sepertimengikuti kelas-kelas masakan, jahitan, agama, membuat kuih dansebagainya.Mengetahui Asas Perjuangan PartiDi kawasan Samariang, sebanyak 23.2% (atau 49 responden) menyatakanmengetahui sepenuhnya asas pejuangan parti yang dianggotai merekaberbanding hanya 4.7% (atau 6 responden) di Dalat. Perbezaan yangketara di sini banyak dipengaruhi oleh tahap pendidikan responden danpendedahan maklumat secara berkesan dan terperinci oleh parti politik dikawasan tersebut. Majoriti responden di kedua-dua kawasan 88.3% (atau113 responden) di Dalat dan 68.2% (atau 143 responden) menyatakantahu serba sedikit mengenai asas perjuangan parti mereka.Rajah 11Tahap Pengetahuan Asas Perjuangan Parti Mengikut KawasanDewan Undangan Negeri.100%90%80%70%Peratus60%50%40%30%20%10%0%4.723.288.368.28.5 7.0N7 SamariangN44 DalatTahu sepenuhnyaTahu sedikit sahajaTidak mengetahuilangsungIni menggambarkan ramai ahli parti politik wanita secara umumnya telahdimaklumkan atau didedahkan tentang asas perjuangan parti tersebutsewaktu mereka mula menyertai parti politik. Namun terdapat jugaresponden yang tidak mengetahui langsung tentang asas perjuangan partidi mana tidak banyak perbezaan di antara Samariang yang mencatat 8.5%(atau 18 responden) manakala Dalat mencatat 7% (atau 9 responden).Kewujudan ahli yang tidak tahu asas perjuangan parti mungkin47

disebabkan beberapa perkara seperti tidak berminat tetapi atas desakanahli keluarga, ahli yang tidak bersekolah atau berpendidikann dan jugaahli-ahli baru yang masih muda. Golongan muda ini biasanya tidak begitumengambil berat tentang asas perjuangan parti sebaliknya lebih gemaruntuk terlibat dalam aktiviti-aktiviti yang dianjurkan parti kepada mereka.Sejarah Penubuhan PartiDalam menganalisis pengetahuan responden mengenai sejarah partipolitik yang diwakili, keputusan data ini tidak kurang bezanya dengankeputusan data asas perjuangan parti. Di Samariang 13.3% (atau 28responden) menyatakan mereka tahu sepenuhnya sejarah parti merekadibandingkan dengan 3.1% (atau 4 responden) di Dalat. Namun,responden di Dalat mencatat peratusan yang lebih tinggi dalammengetahui sedikit mengenai sejarah penubuhan parti politik dengan87.5% (atau 134 responden) berbanding 64.0% (atau 112 responden) diSamariang.Rajah 12Tahap Pengetahuan Sejarah Penubuhan Parti Mengikut KawasanDewan Undangan Negeri.100%90%80%13.33.170%Peratus60%50%64.0 87.5Tahu sepenuhnyaTahu sedikit sahaja40%30%Tidak mengetahuilangsung20%10%0%22.7N7 Samariang9.4N44 DalatTerdapat dua anadaian mengenai perbezaan ketara dalam peratusan yangtahu sedikit di kedua-dua kawasan. Ada kemungkinan besar pendudukluar bandar akan berasa malu jika menyatakan tidak tahu langsungmengenai sesuatu perkara penting seperti sejarah parti yang mereka48

anggotai. Dari satu segi lain pula, tidak mustahil responden tahu serbasedikit mengenai sejarah parti politik kerana responden di luar bandarseperti di Dalat majoritinya sering menggunakan radio dan televisyensebagai sumber untuk memperoleh maklumat terkini mengenaiperkembangan semasa. Di samping itu, tradisi keluarga dalam partipolitik masih lagi berlaku di kalangan penduduk luar bandar dan inimenyebabkan ketua keluarga akan menurunkan segala pengetahuankepada ahli keluarga yang menyertai parti tentang parti politik yang telahmembela mereka serta membawa kemajuan kepada kampung mereka.Begitupun, responden di Samariang telah mengatasi peratusan respondendi kawasan Dalat dengan tidak mengetahui langsung tentang sejarahpenubuhan parti. Kawasan Samariang mencatat peratusan sebanyak22.7% (atau 48 responden) berbanding 9.4% (atau 12 responden) diDalat. Fenomena ini ada kaitannya dengan keenganan pihak atasan untukmemberi penerangan kepada ahli-ahli parti tentang latar belakang partiyang mereka wakili. Mereka yang menyertai parti politik ini hanyasekadar mengisi borang ahli atas faktor untuk menambahkan bilangankeahlian parti untuk memenangi pilihan raya di kawasan ini.Mengetahui Perlembagaan PartiPerlembagaan parti boleh diertikan sebagai peraturan yang harus dipatuhioleh setiap ahli parti bagi mendisiplinkan diri. Responden di kawasanSamariang mencatat peratusan lebih tinggi iaitu 15.2% (atau 32responden) berbanding 3.1% (atau 4 responden) di kawasan Dalat dalammengetahui perlembagan parti sepenuhnya. Dalam konteks respondenyang tahu sedikit mengenai perlembagaan Dalat mencatat 82.8% (atau106 responden) berbanding 66.4% (atau 139 responden) di Samariang.49

Rajah 13Tahap Pengetahuan Perlembagaan Parti Mengikut Kawasan DewanUndangan Negeri.100%15.23.180%Peratus60%66.482.8Tahu sepenuhnyaTahu sedikit sahaja40%Tidak mengetahuilangsung20%0%18.5N7 Samariang14.1N44 DalatKedua-dua kawasan ini juga telah mencatat peratusan yang tidak jauhbezanya dalam kategori responden yang tidak mengetahui langsungtentang perlembagaan parti. Samariang mencatat 18.5% (atau 39responden) manakala Dalat mencatat 14.1% (atau 18 responden).Responden di Samariang masih lagi ramai yang tidak mengetahuilangsung tentang perlembagaan parti. Keengganan ahli-ahli parti untukmengambil berat mengenai perlembagaan parti seharusnya di pandangserius oleh pemimpin tertinggi parti bagi mengelakkan berlakunyakesalahan disiplin. Kesalahan disiplin ini boleh menyebabkan keahliandigantung dan nama parti politik akan tercemar.50

Menghadiri Kempen Pilihan Raya dan Peranan yang Dimainkan.Jadual 13. Menghadiri Kempen Pilihan Raya Yang DianjurkanParti dan Peranan yang Dimainkan.Kempen Pilihan Raya danPeranan yang DimainkanN7 Samariang(Frekuensi) dan %N44 Dalat(Frekuensi) dan%Pernah: Juru kempen (93) 44.5 (70) 54.7Pernah: Memasak (7) 3.3 (23) 18.0Pernah: mengikuti perarakan (10) 4.7 (3) 2.3Pernah: Juru kempen,memasakPernah: Juru kempen,mengikuti perarakanPernah: Juru kempen, gotongroyongPernah: Memasak, mengikutiperarakanPernah: Memasak, gotongroyongPernah: Juru kempen,memasak, mengikutiperarakanPernah: Juru kempen,mengikuti perarakan, gotongroyong(22) 10.4 (7) 5.5(30) 14.2 (6) 4.7(0) 0 92) 1.6(2) 0.9 (2) 1.6(0) 0 (2) 0.8(9) 4.3 (2) 1.6(0) 0 (2) 1.6Tidak pernah (37) 17.5 (10) 7.8Jumlah (210) 100.0 (128) 100.0Dalam pilihan raya, peranan wanita dalam kempen pilihan raya memangtidak dapat dipisahkan. Setiap kali datangnya pilihan raya, wanita akanbertindak sebagai tulang belakang kepada sesuatu majlis atau aktivitiyang diadakan untuk berkempen. Peranan mereka memang penting dalammenentukan kejayaan sesuatu parti politik. Di Dalat majoriti respondenmenyatakan pernah terlibat dalam kempen pilihan raya dengan bertindaksebagai juru kempen 54.7%, memasak 18% dan mengikuti perarakan2.3%. Kawasan Samariang pula, juru kempen mencatat 44.5%, memasak3.3% dan mengikuti perarakan 10.4%.Di Samariang, responden terlibat dalam dua aktiviti kempen pilihan rayaiaitu juru kempen dan memasak 10.4%, juru kempen dan mengikuti51

perarakan 14.2% dan, memasak dan mengikuti perarakan 0.9%. KawasanDalat pula mencatat 5.5% juru kempen dan memasak, 4.7% juru kempendan mengikuti perarakan, 1.6% memasak dan mengikuti perarakan dan,1.6% memasak dan gotong-royong.Di Samariang sebanyak 4.3% responden telah dicatatkan berbandingDalat 3.2% yang terlibat dengan lebih daripada dua aktiviti dalamkempen pilihan raya. Ini menunjukkan, terdapat responden yang amataktif di kedua-dua kawasan dalam menentukan kejayaan parti dan merekaini sebenarnya merupakan aset penting kepada parti tersebut.Bagaimanapun, tidak kurang pula ada di kalangan ahli parti yang tidakpernah terlibat dalam kempen pilihan raya. Samariang telah mencatat17.5% adalah lebih tinggi berbanding kawasan Dalat yang hanyamencatat 7.8%. Hal ini terjadi berikutan tidak semua ahli parti yangbergiat aktif akan terlibat dalam sebarang kempen pilihan raya. Ada diantara ahli parti yang memasuki parti politik hanya bermatlamat untukmengisi masa lapang dan berminat dengan aktiviti sosial yang dianjurkanparti sahaja. Secara keseluruhan, responden yang menyertai parti politikdi kedua-dua kawasan bergiat aktif dalam kempen pilihan raya demiuntuk menjamin dan menentukan kemenangan parti politik dalam pilihanraya.Menghadiri Kegiatan lain Anjuran Parti.Jadual 14Kekerapan Menghadiri Kegiatan Yang Dianjurkan Parti MengikutKawasan Dewan Undangan Negeri.KekerapanN7 Samariang(Frekuensi) dan %N44 Dalat(Frekuensi) dan%Amat kerap (33) 15.6 (1) 0.8Selalu (73) 34.6 (20) 15.6Kadang-kadang (97) 46.4 (92) 71.9Tidak pernah langsung (7) 3.3 (15) 11.7Jumlah (210) 100.0 (128) 100.0Dalam kekerapan menghadiri kegiatan yang dianjurkan oleh parti politik,responden di Samariang mencatat peratusan lebih tinggi bagi kategoriamat kerap iaitu 15.6% berbanding Dalat yang mencatat 0.8%. Disamping itu juga responden yang menyatakan selalu menghadiri kegiatananjuran parti adalah lebih tinggi di Samariang yakni 34.6% dibandingkan52

dengan di Dalat yakni 15.6%. Daripada keputusan-keputusan ini didapatiresponden yang menjadi ahli parti politik di Samariang lebih aktif dalammenghadiri kegiatan yang dianjurkan parti politik seperti mesyuarat,ceramah, seminar, kursus dan sebagainya. Hasil daripada kajianmendapati keaktifan responden di Samariang terlibat dalam kegiatan partipolitik ini didorong oleh beberapa faktor antaranya kekerapanperjumpaan yang diadakan setiap bulan oleh pemimpin parti peringkatcawangan, sentiasa mengikuti aktiviti yang diadakan di peringkatcawangan dan bahagian, dan peranan yang dimainkan oleh pemimpinparti. Faktor-faktor seperti ini secara tidak langsung telah menggalakkanahli-ahli politik untuk terlibat sama dalam kegiatan yang dianjurkan partipolitik.Responden di Dalat lebih bersikap kadang-kadang dalam menghadirikegiatan yang dianjurkan oleh parti politik. Secara keseluruhannya,sebanyak 71.9% responden di Dalat lebih bersikap kadang-kadangdisebabkan faktor tempat tinggal yang berjauhan antara satu sama lain,kemudahan pengangkutan yang masih kurang mencukupi dan masa yangtidak memungkinkan mereka untuk terlibat aktif dalam parti politik ini.Dalam pada itu, responden di Dalat mencatat 11.7% iaitu lebih tinggiberbanding Samariang yang hanya mencatat 3.3% dalam kategori tidakpernah langsung terlibat dalam aktiviti yang dianjurkan oleh parti politik.Ini disebabkan ada sebilangan responden yang hanya menggunakan partipolitik sebagai platform untuk mendapatkan pekerjaan dan tidak untukkepentingan parti politik tersebut.Menyuarakan Perihal Hak-hak Wanita dalam PartiJadual 15Kekerapan Menyuarakan Perihal Hak-Hak Wanita Dalam PartiMengikut Kawasan Dewan Undangan Negeri.KekerapanN7 Samariang(Frekuensi) dan %N44 Dalat(Frekuensi) dan%Amat kerap (9) 4.3 (0) 0Selalu (55) 26.5 (10) 7.8Kadang-kadang (97) 46.0 (81) 63.3Tidak pernah (49) 23.2 (37) 28.9langsungJumlah (210) 100.0 (128) 100.053

Kawasan Samariang mencatat peratusan yang tinggi dalam kekerapanmenyuarakan perihal hak-hak wanita dalam sebarang mesyuarat ataukegiatan lain dibandingkan dengan di Dalat. Dalam kategori amat kerap,Samariang mencatat 4.3% dan Dalat 0%. Tambahan pula dalam kategoriselalu menyuarakan perihal hak wanita, Samariang mencatat 26.5%berbanding responden di Dalat yang hanya mencatat 7.8%. Inidisebabkan oleh responden yang sering menyuarakan perihal hak-hakwanita ini telah sedar akan hak-hak mereka dalam masyarakat. Jelas,masyarakat bandar di Samariang dan berpendidikan lebih terdedahdengan perjuangan wanita untuk mendapatkan hak-hak mereka yangselama ini sering kali diketepikan selaras dengan tuntutan masa.Di Dalat, responden lebih bersikap kadang-kadang dalam menyuarakanperihal hak-hak wanita dalam sebarang mesyuarat atau kegiatan lain.Lebih setengah daripada keseluruhan responden di Dalat bersikapkadang-kadang iaitu 63.3% berbanding Samariang 46%. Keadaan inimenyokong pendapat Milbrath dan Goel (1977) bahawa golongan wanitadi luar bandar yang banyak terlibat dalam aktiviti eknomi yang basnyakbergantung kepada pertanian, perikanan dan perhutanan akan kurangmelibatkan diri dalam perbincangan dan aktiviti politik. Wanita di luarbandar juga masih mempunyai persepsi yang tebal bahawa perbincanganpolitik hanya untuk kaum lelaki. Dalam pada itu, terdapat juga respondenyang tidak pernah langsung dalam menyuarakan hak-hak wanita dalamsebarang mesyuarat atau kegiatan parti yang lain. Kedua-dua kawasan initidak jauh bezanya dengan Dalat mencatat 28.9% dan Samariangmencatat 23.2%. Ini ada kaitannya dengan sikap responden itu sendiriyang masih malu dalam memperjuangkan hak-hak mereka kepadapemimpin politik parti. Mereka ini datang ke mesyuarat hanya sebagaipendengar yang setia dan mengikuti agenda yang menjadi topik hangatperbincangan tanpa pernah bersuara berhubung permasalahan yangselama ini menghantui mereka.Maklumat Mengenai Perkembangan PolitikSecara keseluruhannya, ramai responden di Dalat mengunakan radio dantelevisyen sebagai alat untuk memperolehi maklumat terkini mengenaiperkembangan politik tempatan. Lebih setengah atau 82.2% responden diDalat memilih radio dan televisyen berbanding Samariang hanya 37%.Keadaan tempat tinggal yang jauh antara satu sama lain di sampingbentuk muka bumi yang mempunyai banyak sungai telah menyukarkanmereka untuk bertemu dalam membincangkan perkembangan politiktempatan. Oleh yang demikian, hanya radio dan televisyen sahaja yang54

dapat mereka gunakan sebagai alat untuk memperoleh maklumat terkinimengenai perkembangan politik tempatan.Di Samariang, respondennya lebih banyak menggunakan suratkhabartempatan, bahan bercetak parti dan pemimpin politik dalam meperolehimaklumat terkini mengenai perkembangan politik tempatan. Samariangmencatat 33.8% dalam pengunaan suratkhabar, 8% bahan bercetak partidan 19.1% daripada pemimpin politik manakala Dalat pula mencatat11.8% dalam penggunaan suratkhabar tempatan, 1% bahan bercetak partidan 1.9% daripada pemimpin politik. Ramai responden di Samariangmenggunakan suratkhabar tempatan kerana ia amat mudah didapati disetiap kampung. Ini kerana Samariang terletak tidak jauh dari kawasanbandaraya Kuching.Jadual 16Sumber Paling Kerap Mendapatkan Maklumat TerkiniPerkembangan Politik Tempatan Mengikut Kawasan DewanUndangan Negeri.SumberN7 Samariang(Frekuensi) dan %N44 Dalat(Frekuensi) dan %Suratkhabar tempatan (71) 33.8 (15) 11.8Radio dan televisyen (77) 37.0 (105) 82.2Bahan bercetak parti (17) 8.0 (1) 1.0Pemimpin politik (40) 19.1 (3) 1.9Lain-lain: Keluarga (3) 1.5 (4) 3.1Lain-lain: Internet (1) 0.3 (0) 0Lain-lain: Orang bercakap (1) 0.3 (0) 0dalam perahu tambang, dikedai-kedaiJumlah (210) 100.0 (128) 100.0Penggunaan bahan bercetak parti dalam memperoleh maklumat terkinipolitik tempatan didapati tidak begitu meluas berbanding suratkhabar.Hasil kajian mendapati, hanya ahli parti yang mempunyai jawatantertinggi dalam parti sahaja yang kerap mendapatkan maklumat daribahan bercetak parti. Difahamkan oleh responden, parti politik kurangmenerbitkan majalah parti dan kalau ada pun cuma akan diterbitkanmenjelang pilihan raya bagi keperluan berkempen. Oleh sebab itu, ramaiahli parti sukar mendapatkan maklumat tentang perkembangan terkinipolitik tempatan dan aktiviti yang akan dijalankan oleh parti politik.Kekerapan pemimpin politik untuk turun padang berjumpa rakyat dalammemberitahu tentang perkembangan politik tempatan hanya berlaku di55

Samariang. Pemimpin politik hanya akan turun padang apabila adaagenda atau perkara yang ingin disampaikan kepada rakyat. Sesuatu yangmenarik di sini apabila faktor keluarga lebih kuat di kawasan Dalatberbanding Samariang. Dalat mencatat 3.1% manakala Samariang 1.7%.Sebelum itu, dalam beberapa bahagian dalam kajian ini Samariang lebihkuat dari segi faktor keluarga. Ini memberi gambaran bahawa, kawasanDalat juga masih lagi kuat instusi kekeluargaan dalam apa saja bidang.Penggunaan teknologi maklumat dan komunikasi di kalangan respondenmasih lagi di peringkat yang tidak memuaskan. Hanya 0.2% sahaja yangtelah dicatatkan di Samariang manakala kawasan Dalat tidak adaresponden yang memberikan jawapan demikian. Daripada data ini,menggambarkan bahawa responden di kedua-dua kawasan tidakmenggunakan kecanggihan teknologi komunikasi yang sedia ada untukkemudahan memperolehi maklumat perkembangan politik sebaliknyamasih lagi menggunakan cara lama. Dalam temubual dengan beberapapemimpin parti wanita, didapati pendedahan tentang teknologi maklumatdan komunikasi di kalangan ahli parti telah banyak kali diadakan dengankerjasama Badan Bukan Kerajaan (NGO), KEMAS dan banyak lagi.Namun tahap penggunaan teknologi maklumat dan komunikasi ini masihlagi tidak memuaskan.Ada di kalangan responden yang memperolehi maklumat mengenaiperkembangan politik tempatan daripada percakapan orang ramai didalam perahu dan kedai-kedai. Walaupun hanya 0.2% di Samariangnamun di sini jelas memberikan gambaran bahawa masyarakat setempatmasih lagi berminat dalam mengambil tahu tentang politik tempatan tidakkira di mana sahaja. Apa yang pasti, responden ini tidak hanyamenggunakan satu sumber sebaliknya menggunakan banyak sumber bagimemudahkan mereka memperoleh maklumat terkini perkembanganpolitik tempatan dengan mudah dan cepat.Kemampuan Wanita Mengetuai Parti PolitikJadual 17Wanita Mampu Mengetuai Parti PolitikKekerapanN7 Samariang(Frekuensi) dan %N44 Dalat(Frekuensi) dan %Sangat Setuju (193) 30.2 (309) 44.8Setuju (364) 57.0 (295) 42.8Kurang Pasti (73) 11.4 (76) 11.0Tidak Setuju (9) 1.4 (8) 1.256

Sangat Tidak Setuju (0) 0 (2) 0.3Jumlah (639) 100.0 (690) 100.0Terdapat 30.2% responden di Samariang dan 44.8% responden di Dalatsangat setuju bahawa wanita mampu mengetuai parti politik. Sementara57.0% responden di Samariang dan 42.8% responden di Dalat pulamenyatakan bahawa mereka setuju dengan kenyataan itu. Jelas di keduaduakawasan lebih 80% responden yakin bahawa wanita mampumengetuai parti politik. Dalam konteks ini tidak dapat dinafikan bahawawanita yang berpengalaman menguruskan rumahtangga dari segipengendalian kewangan, anak-anak dan keharmonian keluarga yakinbahawa mereka juga mampu mengendalikan sebuah parti politik. Namunhakikatnya, masih tiada parti politik setakat ini yang diketuai wanita diSarawak. Ini menunjukan walaupun mereka percaya wanita mampumengetuai parti politik tetapi faktor budaya dan agama yang lebihmenekankan kepimpinan lelaki menyebabkan wanita memberi laluankepada kaum lelaki.Peluang Menonjolkan Bakat KepimpinanApabila responden diajukan kenyataan yang berbunyi „wanita patut diberilebih peluang untuk menonjolkan bakat kepimpinan‟, 37.9% responden diSamariang dan 48.3% responden di Dalat menyatakan sangat setuju.Sementara itu, 54.9% responden di Samariang dan 40.0% responden diDalat menyatakan setuju dengan kenyataan tersebut. Peratusan yangtinggi dalam kedua-dua ketegori tersebut menunjukan kesedaranmendalam di kalangan wanita bahawa mereka perlu diberi peluang untukmemimpin. Di samping itu, kesedaran timbul kerana bilangan wanitadilihat kurang dalam tampuk kepimpinan parti politik.Jadual 18Wanita Patut Diberi Peluang Menonjolkan Bakat Kepimpinan BagiJawatan Penting PartiKekerapanN7 Samariang(Frekuensi) dan %N44 Dalat(Frekuensi) dan %Sangat Setuju (242) 37.9 (333) 48.3Setuju (351) 54.9 (276) 40.0Kurang Pasti (41) 6.4 (60) 8.7Tidak Setuju (4) 0.6 (18) 2.6Sangat Tidak Setuju (1) 0.2 (3) 0.4Jumlah (639) 100.0 (690) 100.057

Tanpa perwakilan wanita yang mantap dalam barisan kepimpinan partipolitik akan mengurangkan keupayaan mereka dalam membela danmemperjuangkan hak wanita. Gesaan dan tekanan yang diberi olehbahagian wanita dalam parti untuk mencalonkan wakil wanita di kawasanSamariang dan Dalat telah memperlihatkan kejayaan apabila calon wanitayang diletakan di kedua-dua kawasan berjaya memenangi kerusi DUNtersebut.Wanita Mampu Lebih Cemerlang Berbanding Lelaki dalam PolitikJadual 19Wanita Mampu Bertindak Lebih Cemerlang Berbanding LelakiDalam PolitikKekerapanN7 Samariang(Frekuensi) dan %N44 Dalat(Frekuensi) dan %Sangat Setuju (111) 17.4 (191) 27.7Setuju (330) 51.6 (277) 40.1Kurang Pasti (162) 25.4 (180) 26.1Tidak Setuju (34) 5.3 (39) 5.7Sangat Tidak Setuju (2) 0.3 (3) 0.4Jumlah (639) 100.0 (690) 100.0“Sekali seorang wanita mempunyai rencana di benaknya, maka rencanaitu harus dan akan terlaksana.” (Napoleon Bonaparte)Terdapat lebih 65% responden di kedua-dua kawasan yang menyatakansangat setuju dan setuju dengan penyataan wanita mampu bertindak lebihcemerlang berbanding lelaki dalam politik. Ini menunjukan keyakinanresponden wanita bahawa wanita mampu menjadi pemimpin yang lebihcemerlang daripada lelaki. Oleh demikian, mengapa wanita tidak ramaimemegang jawatan atau bertanding jawatan parti politik? Apakahhambatannya budaya dan tradisi, kurang wanita yang berkaliber sebagaipemimpin atau tiada peluang untuk menonjolkan kepimpinan wanita yangdiberikan oleh pemimpin parti politik yang lebih didominasi oleh lelaki.Hanya 5% responden wanita yang tidak setuju bahawa wanita mampubertindak lebih cemerlang daripada lelaki dalam politik.Pemimpin Politik Dan Pengundi Lelaki Ragu Terhadap KepimpinanWanita Dalam PolitikBerdasarkan Jadual 20, terdapat 55.2% responden di Samariang yangsangat setuju dan setuju bahawa pemimpin dan pengundi lelaki tidak58

percaya terhadap kepimpinan wanita dalam politik berbanding hanya30.3% responden di Dalat. Presiden Parti PBB, pernah menyatakan ketikamenjelang pilihanraya Parlimen 1995 “… saya harap calon-calon sertapenyokong lelaki BN tidak akan menyalahkan saya dalam perubahan ini”(Utusan Malaysia, 6 April 1995). Beliau menyatakan demikian selepasBN mengemukakan calon wanita kedua yakni Sukinam Domo dari PartiPBB. Sementara itu, wanita SUPP pernah menentang pencalonan ChanSeng Khai yang bertanding kerusi Parlimen Kuching pada 1986 supayamemberi laluan kepada calon wanita (Chin, 1996:205). Bagaimana puntuntutan ini tidak berjaya. Namun SUPP telah meletakan calon wanita,Lily Yong di Padungan dalam pilihanraya DUN 2001 dan beliau telahberjaya. Tidak dinafikan bahawa dalam pilihanraya DUN 2001 lepas isusokongan dari kaum lelaki masih dipertikaikan terutamanya dalamkempen-kempen yang dijalankan.Jadual 20Pemimpin Politik Dan Pengundi Lelaki Masih Tidak Percaya danRagu Terhadap Kepimpinan Wanita Dalam PolitikKekerapanN7 Samariang(Frekuensi) dan %N44 Dalat(Frekuensi) dan %Sangat Setuju (80) 12.5 (52) 7.5Setuju (273) 42.7 (157) 22.8Kurang Pasti (194) 30.4 (227) 32.9Tidak Setuju (81) 12.7 (204) 29.6Sangat Tidak Setuju (11) 1.7 (50) 7.2Jumlah (639) 100.0 (690) 100.0“ Jika tidak dengan wanita, kemenangan tidak mungkin kita capai.”(Lenin)Dalam konteks ini Presiden parti PBB mengakui peranan yang dimainkanoleh wanita dalam Pergerakan Wanita PBB semakin hari semakin pentingdan pesat serta bertambah luas (Amir dan Kassim, 1994: 23). Menurutbeliau lagi, peranan wanita semakin penting dalam perubahan senariososioekonomi yang bergerak pantas. Namun, penting juga wanita untukterus memberi perhatian kepada menjaga keharmonian dan kemesraankeluarga dan memperkukuh nilai agama.59

Kerajaan Digesa Memberi 30% Pencalonan Wanita Dalam PilihanRaya DUN, Parlimen Dan Parti PolitikJadual 21Gesaan Beberapa Pertubuhan Wanita Supaya Kerajaan MemberiSokongan 30% Pencalonan Wanita Dalam Pilihanraya DUN,Parlimen dan Parti PolitikKekerapanN7 Samariang(Frekuensi) dan %N44 Dalat(Frekuensi) dan %Sangat Setuju (174) 27.2 (196) 28.4Setuju (299) 46.8 (338) 49.0Kurang Pasti (132) 20.7 (112) 16.2Tidak Setuju (32) 5.0 (40) 5.8Sangat Tidak Setuju (2) 0.3 (4) 0.6Jumlah (639) 100.0 (690) 100.0Terdapat lebih 27% responden di Samariang dan Dalat sangat bersetujudengan gesaan beberapa pertubuhan wanita supaya kerajaanmemperuntukkan sekurang-kurangnya 30 peratus pencalonan wanitadalam DUN, Parlimen dan parti politik. Sementara itu, lebih 46%responden di kedua-dua kawasan hanya setuju dengan kenyataan tersebut.Ini menunjukkan kesedaran wanita bahawa di peringkat kepimpinanpolitik wanita juga perlu mempunyai perwakilan yang sewajarnya.Dengan adanya perwakilan wanita di peringkat tinggi dalam politikterutama dalam membuat keputusan penting maka kepentingan wanitaterjamin. Ketua Cawangan Wanita Kampung Semariang Batu ketikaditemubual menyatakan bahawa kekurangan wanita dalam kepimpinanparti dan sebagai calon semasa pilihan raya disebabkan oleh kuota yangterhad diberikan oleh parti dan kemungkinan pihak kepimpinan partimasih belum lagi melihat potensi wanita untuk dibawa ke hadapan.Di dalam Dewan Parlimen, PBB misalnya diperuntukan 10 kerusi, SNAPtujuh kerusi, SUPP enam kerusi dan PBDS empat kerusi (Berita Harian, 1Disember 1999). Sementara itu, dalam DUN, PBB diperuntukan 30kerusi, SUPP 17 kerusi, PBDS lapan kerusi dan SNAP tujuh kerusi.Memang tidak dapat dinafikan timbul kesukaran dan keraguan olehpucuk pimpinan parti-parti politik BN Sarawak untuk memberi kerusiDUN dan Parlimen kepada kaum wanita.60

Pemilihan Parti Berdasarkan Keluarga Satu Budaya PolitikJadual 22Pemilihan Parti Berdasarkan Keluarga Merupakan Salah SatuBudaya PolitikKekerapanN7 Samariang(Frekuensi) dan %N44 Dalat(Frekuensi) dan %Sangat Setuju (64) 7.2 (24) 3.5Setuju (220) 34.4 (117) 17.0Kurang Pasti (142) 22.2 (164) 23.8Tidak Setuju (160) 25.0 (325) 47.1Sangat Tidak Setuju (71) 11.1 (60) 8.7Jumlah (639) 100.0 (690) 100.0Apabila responden diajukan kenyataan „Pemilihan parti berdasarkankeluarga merupakan salah satu budaya politik di Sarawak‟ di dapati 41%responden di Samariang dan 20.5% di Dalat sangat setuju dan setujudengan peryataan tersebut. Jumpaan di Samariang ini amat menarikkerana ia menyokong kajian yang dibuat sebelum ini oleh Manderson(1981) mendapati wanita yang sudah berkahwin lebih cenderungmengikuti suami menyertai parti politik yang sama. Tradisi menghormatidan mentaati lelaki sebagai ketua keluarga membuatkan wanita lebihcenderung memasuki parti politik yang turut disertai oleh ketua keluargasama ada bapa atau suami mereka. Namun keadaan sebaliknya berlaku diDalat di mana 47.1% responden tidak setuju dengan kenyataan tersebut.Kebanyakan Wanita Terlibat dalam Politik Berparti SebagaiJurukempen Atau PengundiWanita memang dikenal pasti sebagai tulang belakang dalam banyakkempen pilahan raya DUN dan Parlimen. Wanita dilihat terlibat secaraaktif dalam mengundi dan kempen sama ada menghadiri kempen,mengikut perarakan parti semasa penamaan calon, menyediakan makanandan gotong royong. Karim (1990) menyatakan bahawa kaum wanita diMalaysia melibatkan diri dalam politik berparti hanya sebagaijurukempen atau pengundi sahaja.61

Jadual 23Kebanyakan Wanita Melibatkan Diri Dalam Politik Berparti HanyaSebagai Jurukempen Atau Pengundi SahajaKekerapanN7 Samariang(Frekuensi) dan %N44 Dalat(Frekuensi) dan %Sangat Setuju (23) 3.6 (22) 3.2Setuju (210) 32.9 (105) 15.2Kurang Pasti (147) 23.0 (168) 24.3Tidak Setuju (190) 29,7 (324) 47.0Sangat Tidak Setuju (69) 10.8 (71) 10.3Jumlah (639) 100.0 (690) 100.0Apabila ditanya kepada keseluruhan responden, dapatan menunjukansebaliknya di mana hanya 3.6% responden di Samariang dan 3.2%responden di Dalat yang amat bersetuju dengan kenyataan „Wanitamelibatkan diri dalam politik berparti hanya sebagai jurukempen ataupengundi sahaja‟. Tambahan pula, 32.9% responden di Samariang dan15.2% responden di Dalat setuju dengan kenyataan tersebut. Inimenunjukkan lebih ramai responden di Samariang bersetuju dengankenyataan ini daripada di Dalat. In terbukti apabila Ketua Wanita PBBBahagian N7 Samariang sewaktu ditemubual menyatakan bahawaterdapat tiga sayap utama yang menjadi tulang belakang kepada partitersebut iaitu Kaum Bapa PBB, Kaum Pemuda PBB dan Kaum WanitaPBB, namun hanya kaum wanita sahaja yang aktif dan menjalankanaktiviti tanpa perlu disuruh terutama dalam kempen pilihan raya.Sementara itu, 29.7% responden di Samariang dan 47.0% responden diDalat tidak setuju dengan kenyataan tersebut. Ini menunjukkan bahawadalam konteks keseluruhan responden, ramai menganggap bahawa wanitatidak hanya bertindak sebagai jurukempen dan pengundi sahaja tetapimampu memainkan peranan lebih penting dalam politik berparti.Sistem Budaya Dan Tradisi Masyarakat mempengaruhi penonjolanWanita Dalam PolitikApabila diajukan pernyataan „Corak sistem budaya dan tradisi sesuatumasyarakat mempengaruhi penonjolan wanita dalam politik Sarawak‟, didapati 6.4% responden di Samariang dan 4.8% responden di Dalatmenyatakan sangat setuju. Tambahan pula, 36.6% responden diSamariang dan 24.8% responden di Dalat menyatakan setuju dengankenyataan tersebut. Ini menunjukkan bahawa masih ramai wanitaMelayu-Melanau terutama di Samariang masih beranggapan bahawa62

udaya dan tradisi mempunyai impak besar dalam mempengaruhipenonjolan wanita dalam politik. Ketua Cawangan Wanita PBBKampung Samariang Lama ketika ditemubual bersetuju bahawa sistembudaya dan tradisi masih mempengaruhi penonjolan wanita Melayu-Melanau dalam politik Sarawak.Jadual 24Corak Sistem budaya Dan Tradisi Sesuatu masyarakatMempengaruhi penonjolan Wanita Dalam PolitikKekerapanN7 Samariang(Frekuensi) dan %N44 Dalat(Frekuensi) dan %Sangat Setuju (41) 6.4 (33) 4.8Setuju (234) 36.6 (171) 24.8Kurang Pasti (194) 30.4 (289) 41.9Tidak Setuju (145) 22.7 (166) 24.1Sangat Tidak Setuju (25) 3.9 (31) 4.5Jumlah (639) 100.0 (690) 100.0Namun terdapat juga 30.4% responden di Samariang dan 41.9%responden di Dalat yang menyatakan kurang pasti dengan pernyataantersebut. Peratusan tidak pasti yang tinggi di Dalat banyak dipengaruhioleh tahap pendidikan yang rendah dan kurang keaktifan respondendalam politik. Di samping itu sistem sosial berbentuk bilateral dankomplementari di mana tiada perbezaan status wanita dan lelaki dalamkehidupan harian di kalangan responden juga mempengaruhiketidakpastian responden dengan persoalan ini. Dalam konteksresponden yang tidak setuju peratusanya agak seimbang yakni 22.7% diSamariang dan 24.1% di Dalat.BAB LIMACabaran Penglibatan Wanita Melayu-Melanau dalam PolitikSarawakBudaya dan TradisiImej wanita Melayu Sarawak adalah tinggi berdasar lagenda sepertiPuteri Santubong dan Puteri Sejinjang yang diturunkan dari kayanganuntuk mententeramkan keadaan huru-hara yang berlaku dalammasyarakat Melayu di Santubong. Namun imej seperti ini tidakdimanipulasi oleh wanita dalam meningkatkan pembabitan mereka dalampolitik dan pemerintahan. Masyarakat Melayu-Melanau sebenarnya63

mengamalkan sistem sosial berbentuk bilateral dan komplementari dimana tiada perbezaan status wanita dan lelaki dalam kehidupan seharian.Walaupun lelaki merupakan ketua keluarga, namun, suara wanita tetapdiambil kira dalam membuat keputusan atau menyelesaikan masalah.Namun, di luar daripada rumah, situasi agak berbeza di mana lelakimengambil peranan yang lebih besar dalam hal-hal yang berkaitandengan masyarakat. Menurut Ramli dan Hassan (1998) persoalan budayadan agama telah menghalang kemajuan wanita dalam politik keranapersepsi bahawa tempat wanita adalah di rumah menjaga keluarga. Disamping itu terdapat juga diskriminasi sosial terhadap peranan wanitadalam lingkungan masyarakat. Hasil kajian mendapati masih ramaiwanita Melayu-Melanau terutama di Samariang yang bersetuju bahawabudaya dan tradisi mempengaruhi pembabitan wanita dalam politik.Budaya dan tradisi yang kolot dan menyekat hak dan peluang wanitauntuk terlibat dalam pembangunan negara menuju negara maju(Wawasan 2020) termasuklah dalam bidang politik perlu diubah secepatmungkin. Arus pembangunan semasa memerlukan lebih banyakpembabitan wanita berpendidikan dalam masyarakat dan pemerintahan.Tahap pendidikan yang lebih tinggi di kalangan wanita merupakan salahsatu aset bagi mereka untuk menuntut dan meningkatkan peluang merekaterlibat lebih meluas dalam pembuatan dasar kerajaan dan politikSarawak.PendidikanPendidikan merupakan salah satu aspek penting dalam membincangkankeberkesanan penglibatan wanita dalam politik. Tahap pendidkan yangrendah boleh memperlahankan prestasi pencapaian ahli wanita dalamparti politik. Tanpa pendidikan, mereka kurang memberi sumbangan ideayang bernas dan tidak dapat menilai dan mengkaji secara mendalamkesan-kesan yang wujud akibat daripada perlaksanaan sesuatu aktivitiatau pun dasar. Tambahan pula kebanyakan pengkaji politik telahmenyatakan bahawa wanita Malaysia lebih cenderung meceburi bidangpolitik terutamanya menyertai parti politik tanpa mempunyai alasan yangkukuh atau secara kebetulan (Dancz, 1978, dan Manderson, 1981). Olehitu sukar bagi mereka untuk bersaing dengan kaum lelaki dalam bidangpolitik kerana bidang tersebut memerlukan asas pendidikan yang kukuhuntuk berjaya.Hasil kajian mendapati tahap pendidikan wanita Melayu-Melanau diSamariang dan Dalat masih tidak memberangsangkan. Terdapat 25%responden di Dalat yang tidak pernah bersekolah. Keadaan ini perlu64

diambil perhatian serius oleh ahli DUN di Dalat dan pihak kerajaankerana responden tersebut menyumbang kepada statistik peratusan butahuruf di negeri ini. Pihak kerajaan juga perlu memperbaiki keadaan inidengan mengadakan lebih banyak kelas dewasa kepada responden yangtidak pernah mendapat pendidikan rasmi. Tambahan pula, lebih 60%responden di Samariang dan Dalat hanya memperoleh pendidikan sekolahrendah dan menengah. Oleh itu, tidak hairanlah jika majoriti responden dikedua-dua kawasan adalah pekerja am dengan pendapatan yang rendahatau pun surirumah sepenuh masa. Namun, kajian menunjukkan tahappendidikan wanita di Samariang adalah lebih tinggi daripada di Dalatkerana kemudahan pendidikan yang lebih banyak dan sempurna dibandar. Perlu diketahui bahawa wanita yang berpendidikan tinggi dapatmelihat lebih jauh dan menilai aspek-aspek yang berkaitan dengan hakhakdan kepentingan mereka dalam ekonomi, sosial dan politik. Menurutbeberapa pemimpin wanita yang ditemubual, cabaran utama pergerakanwanita parti politik di Sarawak sekarang ini adalah kesukaran untukmenarik wanita yang berkelulusan tinggi dan profesional untuk menjadiaktif dan berkecimpung sepenuh masa dalam politik dan kerja sosial agarmereka dapat dijadikan pemimpin pelapis. Ini adalah kerana kebanyakanwanita yang berkelayakan tinggi kelihatan seperti tidak menganggappolitik sebagai satu bidang yang sesuai untuk diceburi kerana merekalebih selesa dengan kerjaya dan menumpukan perhatian kepada keluarga.Keluarga/suamiWanita yang sudah berkahwin sebenarnya lebih cenderung untukmengikut suami menyertai parti politik yang sama demi menjagakeharmonian keluarga. Katakan sebelum berkahwin, seseorang wanitatidak menyertai mana-mana parti politik. Namun, dia cenderung untukmenyertai parti politik setelah berkahwin untuk menunjukan taat setia dansehaluan terhadap suaminya. Terdapat juga banyak kes dimana suamiisteri bercerai dan keluarga berpecah belah akibat ahlinya menganggotaiparti politik yang berbeza matlamat. Tidak kurang juga suami yang tidakmembenarkan isterinya terlibat dalam politik kerana beranggapanpembabitan dalam politik ini sesuatu yang membuang masa. MenurutKarim (1990) saudara lelaki dalam keluarga sering mempengaruhi wanitasupaya menceburi dan menyertai parti politik. Tidak hairanlah jika hasilkajian menunjukkan majoriti responden wanita Melayu-Melanaumempunyai ramai ahli keluarga yang menyertai parti politik yang sama.Ketaatan dan menghormati ketua keluarga juga sering membuatkanwanita memasuki parti politik yang turut disertai oleh ketua keluargasama ada bapa atau suami mereka. Keadaan ini sedikit sebanyak65

mempengaruhi keberkesanan penglibatan politik di kalangan wanitaMelayu-Melanau dalam parti politik. Tanpa mempunyai tujuan khususlebih-lebih lagi sekiranya mengikut ahli keluarga semata-mata ketikamenyertai parti politik akan menyebabkan mereka tidak dapatmemanipulasi parti politik demi menjaga hak dan kepentingan kaumwanita.Faktor persetujuan dan sokongan suami dan keluarga juga sering menjaditonggak kepada kejayaan kepada pemimpin-pemimpin wanita dalamkerjaya politik mereka. Misalnya, Dr Adi Badiozaman Tuah, suamikepada ahli politik Fatimah Abdullah dari Dalat, telah menyatakan secaraterang sokongannya kepada isterinya sewaktu pilihan raya DUN 2001.Beliau juga menyatakan kepercayaannya bahawa isterinya mampuberperanan sebagai ahli politik terutama dalam memperjuangkan isuberkaitan dengan pendidikan berdasarkan kerjayanya dalam pendidikansebelum ini (Sarawak Tribune, 18 September 2001).Peluang yang diberikan oleh pemimpin dan parti politikTidak dapat dinafikan bahawa kaum wanita terpaksa bersaing sengitdengan kaum lelaki untuk mendapatkan peluang menjadi calon dalampilihan raya DUN dan Perlimen kerana kerusi yang diperuntukan kepadakomponen parti BN adalah terhad. Oleh demikian timbul kesukaran dankeraguan di pihak pucuk pimpinan parti politik di Sarawak yang dikuasaikaum lelaki untuk mengosongkan dan memberikan kerusi DUN danParlimen kepada kaum wanita.Ketika menjelangnya pilihanraya Parlimen pada 1995, Presiden partiPBB pernah menyatakan “ … saya harap calon-calon serta penyokonglelaki BN tidak akan menyalahkan saya dalam perubahan ini” (UtusanMalaysia, 6 April 1995). Beliau menyatakan demikian selepas BNmengemukakan calon wanita kedua yakni Sukinam Domo dari parti PBBdalam pilihan raya Parlimen 1995. Kejayaan pencalonan ini juga banyakdipengaruhi daripada desakan kuat pemimpin wanita dan ahli-ahliPergerakan Wanita PBB. Kajian juga mendapati bahawa majoritiresponden di Samariang dan Dalat bersetuju dengan gesaan beberapapertubuhan wanita supaya kerajaan memberi memperuntukkan sekurangkurangnyatiga puluh peratus pencalonan wanita dalam DUN, Parlimendan parti politik. Kejayaan wanita parti PBB mendapatkan satu lagikerusi Parlimen menunjukkan parti PBB mempunyai semangat kompromidan toleransi yang tinggi di kalangan pemimpin dan ahli-ahlinya terutamakaum lelaki dalam mengundi bagi menentukan kemenangan calon wanitamereka.66

Semasa pilihan raya DUN 2001, Pengerusi BN Negeri, pernah berkatabahawa BN ingin melihat lebih ramai wanita memainkan peranan dalammentadbir negeri (New Straits Times, 17 September 2001). Inimenunjukkan harapan dan kesedian pucuk pimpinan negeri untukmenerima penglibatan lebih aktif wanita dalam politik dan pentadbirannegeri. Tambahan pula hasil kajian mendapati lebih 74% respondenwanita Melayu-Melanau di Samariang dan Dalat amat setuju dan setujudengan gesaan beberapa pertubuhan wanita supaya kerajaan memberi30% pencalonan wanita dalam pilihan raya DUN, Parlimen dan partipolitik. Namun, masih banyak lagi ruang dan bimbingan perlu diberikanoleh pihak kerajaan, pemimpin dan parti politik untuk wanitamenonjolkan diri dalam pentadbiran, bertanding dalam jawatan pentingparti politik dan sebagai calon DUN dan Parlimen pada masa hadapan.KepimpinanPergerakan wanita bagi parti-parti politik di Sarawak jarang sekalimenghadapi masalah krisis kepimpinan kecuali parti PBB dalam kesMing Court pada tahun 1987. Sementara Pergerakan wanita UMNO telahbeberapa kali (misalnya pada tahun 1996 dan 2000) menyaksikanparsaingan hebat antara kumpulan Rafidah Aziz dan Dr Siti Zaharah.Ahli-ahli pergerakan wanita parti PBB mungkin kurang peka terhadapkepentingan memegang jawatan tinggi dalam pergerakan wanitaberbanding dengan ahli-ahli pergerakan wanita UMNO yang sedardengan mempunyai jawatan tinggi dalam pergerakan wanita lazimnyapeluang terbuka untuk meningkatkan kerjaya politik mereka.Pertandingan jawatan dalam parti politik adalah baik kerana wujudnyacheck and balance dalam parti di samping perlunya barisan pemimpinmuda menimba pengalaman. Dengan perlantikan Rohani Abdul Karimsebagai Setiausaha Parlimen, Kementerian Luar Bandar di peringkatnasional maka ahli-ahli pergerakan wanita PBB lain mungkin akanmenjadi lebih aktif kerana mereka sedar bahawa mereka bukan sahajaberpeluang setakat menjadi menteri di Sarawak tetapi juga menterikabinet.Usaha giat juga perlu dijalankan dalam mewujudkan bakal pemimpinwanita Melayu-Melanau yang lebih ramai di dalam semua peringkat diSarawak. Temubual dengan beberapa pemimpin politik wanita Melayu-Melanau di N7 Samariang mendapati beberapa aktiviti telah dilakukandalam konteks mengadakan „Bengkel Menguruskan Organisasi Politik‟dan „Kursus Motivasi Kepimpinan‟ dalam usaha mengcungkil danmengilap bakat kepimpian ahli wanita parti tersebut. Namun prosesmenwujudkan bakal pemimpin wanita perlu juga dipertingkatkan dengan67

mengadakan aktiviti-aktiviti terutama kursus dan latihan khas dalammengenalpasti wanita yang boleh diketengahkan sama ada dalam politikatau sebagai ahli dalam Majlis Daerah, Majlis Perbandaran dan DewanBandaraya, Jawatankuasa di peringkat Daerah dan Negeri. Dengan inibakal pemimpin wanita ini dapat mengemukakan pandangan danpendapat mereka untuk kepentingan semua masyarakat dan wanitakhasnya.Imej dan PublisitiPergerakan wanita bagi parti politik di Sarawak sering menghadapiberbagai bentuk masalah dalam memenuhi aspirasi untuk meningkatkanimej mereka sebagai pertubuhan wanita yang mempu untukmemperjuangkan bukan sahaja isu-isu wanita tetapi isu-isu yang lebihnasional dan global. Pergerakan wanita UMNO misalnya pernah turutserta dalam isu-isu semasa seperti perhimpunan mengutuk kekejamanyang dilakukan terhadap penduduk Islam Bosnia dan dengan wujudnyaPuteri UMNO maka pergerakan wanita tersebut dapat menangani gejalasosial yang semakin meruncing di seluruh negara dengan lebih berkesan.Pergerakan wanita PBB ada menjalankan aktiviti-aktiviti yang bersangkutpaut dengan isu-isu semasa namun terdapat batasan iaitu ia tidakmenyeluruh dan kurang mendapat publisiti yang meluas. KetuaPergerakan Wanita PBB pernah menyatakan perasaan kurang puashatinya terhadap pihak media di Sarawak yang kurang memberi publisititerhadap aktiviti-aktiviti seperti kebajikan masyarakat dan pembangunanekonomi yang dilakukan oleh Pergerakan Wanita PBB di Sarawak(Mingguan Malaysia, 9 Mac 1997). Perkara ini penting diketengahkankerana hasil kajian mendapati wanita Melayu-Melanau yangmenganggotai parti politik kerap mendapatkan maklumat terkiniperkembangan politik tempatan melalui radio, television dan suratkhabartempatan.Walaupun isu publisiti ini telah dibangkitkan oleh Ketua PergerakanWanita PBB sejak lapan tahun lepas namun tindakan mengatasinya masihtidak membuahkan hasil yang memuaskan. Pihak media mungkinmenganggap berita aktiviti-aktiviti Pergerakan Wanita PBB kurangmempunyai nilai komersial namun mereka harus sedar bahawa merekamempunyai tanggungjawab sosial menyampaikan maklumat. Di sampingitu tidak dinafikan juga kelemahan faktor pentadbiran dan pengurusanserta promosi pergerakan wanita tersebut yang kurang berjaya dalammewujudkan rangkaian perhubungan dan komunikasi yang mantapdengan pihak media.68

BAB ENAMKesimpulan“Wanita itu ialah tiang negara. Jika ia baik maka baiklah negara itu, danjika ia rosak maka rosaklah negara itu” (Nabi Muhammad s.a.w.)Daripada hasil analisa kajian di dua kawasan terpilih, dapat disimpulkanbahawa majoriti wanita Melayu-Melanau masih terlibat pada tahapminimum dalam aktiviti politik seperti mengundi dan berkempen semasapilihanraya. Kajian ini juga telah menunjukkan bahawa masih kurangwanita Melayu/Melanau yang terlibat secara aktif dalam politik terutamabertanding jawatan atau memegang jawatan penting politik sebagai ahliDUN dan Parlimen serta dalam parti politik.Hasil kajian mendapati wanita Melayu-Melanau yang tidak terlibatlangsung dalam politik menyatakan bahawa mereka terlalu sibuk dengankeluarga dan kerjaya, tidak mendaftar sebagai pengundi, serta kurangmotivasi dan penerangan tentang politik dari sesiapa dan parti politik.Kajian ini juga mengesahkan kajian terdahulu oleh Ramli dan Hassan(1997) bahawa faktor hambatan keluarga dan kerjaya merupakan antarasebab utama wanita tidak terlibat dalam politik. Tambahan pula, BadanBukan Kerajaan (NGO) terutama dari kumpulan wanita di Sarawak jugakurang memainkan peranan mereka dalam mempertingkatkan penglibatanwanita dalam politik. Jumlah pengundi tidak berdaftar di kalangan wanitadi luar bandar juga masih tinggi. SPR dan parti-parti politik perlu turunpadang dan menggalakkan wanita terutama di luar bandar untukmendaftar sebagai pengundi. Di samping itu wujud keperluan untukmengalakkan lebih ramai wanita terlibat secara aktif dalam politik denganmenganggotai parti politik, memegang jawatan penting dalam parti atausebagai ahli politik supaya suara wanita didengari dalam proses kerajaanmembuat sesuatu dasar.Majoriti responden wanita bersetuju bahawa wanita mampu memimpinparti politik malah boleh bertindak lebih cemerlang dari lelaki. Namun,hakikatnya wanita masih kurang memegang jawatan penting dalam partipolitik. Oleh itu perlunya parti politik memberi peluang memimpin yanglebih besar kepada wanita.. Berdasarkan temubual dengan beberapapemimpin wanita terutama di Samariang, rata-rata memaklumkankekurangan ini disebabkan kegagalan menarik lebih ramai wanita yangmuda dan berpendidikan serta berkaliber untuk terlibat aktif dalam partipolitik. Kajian juga mendapati masih ramai wanita Melayu-Melanau diDalat tidak mendapat pendidikan sempurna. Perlunya insiatif dari pihak69

kerajaan dan pelbagai pihak NGO dalam mewujudkan kelas dewasauntuk mereka. Hakikatnya sebuah parti politik akan mempunyai peluangmasa depan yang lebih baik dan cerah jika mempunyai ahli-ahli yangberpendidikan, aktif and peka kepada keperluan parti.70

BibliografiAbdullah, Abdul Rashid (1998) “Socio-cultural Change in the MelanauCommunity”, dalam Sejarah, Budaya dan Realiti Baru Kaum Melanauselenggaraan Aidan Wing, Kuching: Lembaga Amanah Kebajikan KaumMelanau.Abdol Hazis, Mohd Faisal Syam, Mersat, Neilson Ilan and Sarok, Ahi(2002) Tingkahlaku Pengundian dalam Pilihanraya Parlimen Sarawak.Kota Samarahan: Universiti Malaysia Sarawak.Achie, Nordie (2000) Wanita dalam politik Sarawak 1946-1996. Paperpresented at the Symposium on Sarawak History: Nasionalisme andGlobalisme, 16-17 August. Organized by the Malaysian HistoryAssociation, Sarawak branch.Adil, Buyong (1974) Sejarah Sarawak, Kuala Lumpur: Dewan BahasaDan Pustaka.Aeria, Andrew (1997) The politics of development and the 1996 Sarawakstate election. Jurnal Kajian Malaysia, 15(1&2).Amir, Jeniri dan Awang Pawi, Awang Azman, (2001) Kaul: SuatuInterpretasi Sosiobudaya, Massa Kasturi: Kuching.Ariffin, Jamilah (1994) Women and development in Malaysia: PetalingJaya: Pelanduk Publications.Barieng, Alexius and Mering, Raynore (2005) “I‟ve faith in the ability ofpeople and appreciate the goodness of others”. The Borneo Post, 26 Mac.Bisla, Poonam (2003) Political Participation and AttitudinalTranformation of Rural Women of Faridabad District in Haryana.(http://jmi.nic.in/Research/ab2003-polscience-poonambisla.htm)Chin, James (1999) “The Melanau-Malay Schism Erupts Again: Sarawakat the Polls”, dalam Fransis Loh Kok Wah dan Johan Saravanamuttu,New Politics in Malaysia. Singapore: Institute of Southeast AsianStudies.Dancz, Virginia, H. (1987) Women and Party Politics in PeninsularMalaysia. Singapore: Oxford University Press.71

Hussein, Syed Ahmad (1994) Pengantar Sains Politik. Kuala Lumpur:Dewan Bahasa dan Pustaka.Harrison, Tom, (1970) The Malays of South-West Sarawak beforeMalaysia. London:Macmillan.Karim, Nik Safiah (1990) Wanita Malaysia: Harapan dan Cabaran.Kuala Lumpur: „K‟ Publishing and Distributors.Leigh, Micheal B. (1988). The Rising Moon: Political Change inSarawak. Kuala Lumpur: Antara Book Co.Lockard, Craig A. dan Saunders, Graham E. (1992) Sarawak Purba: SatuKajian Bergambar. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.(Terjemahan)Manderson, Lenore (1981) Wanita, Politik dan Perubahan: PergerakanKaum Ibu UMNO, Malaysia, 1945-1972. Kuala Lumpur: Fajar Bakti.(Penterjemah, Samsudin Jaapar).Mansur, Suffian (1995) Sejarah Pembentukan PBB (1959-1974). LatihanIlmiah Ijazah Sarjana Muda. Kuala Lumpur: Jabatan Sejarah, UniversitiMalaya.Milbrath, L. W. and Goel, M. L. (1977) Political Participation: How andwhy do people get involved in politics?. Chicago: Rand McNally.National Workshop on the Women Agenda for Change (1999) Women‟sAgenda for Change. Kuala Lumpur: Vinlin Press Sdn Bhd.Ooi Keat Gin, (1997) The Brooks and Economic Development inSarawak 1841-1941. New York: Oxford University Press.Pye, Lucian W. (1985) Asian Power and Politics. Cambridge, MA:Harvard University Press.Ramli, Wan Azmi (1992) Pembangunan Masyarakat dari perspektifKebajikan. Kuala Lumpur: Utusan Publications & Distributors Sdn. Bhd.Ramli, Rashila and Hassan, Saliha (1998) “Trends and Forms ofWomen‟s Participation in Politics” dalam Sharifah Zaleha Syed Hassan(ed.), Malaysian women in the wake of change. Kuala Lumpur: GenderStudies Programme, Universiti Malaya. Pp.88-104.72

Reece, Bob (1993) Datu Bandar Abang Haji Mustapha of Sarawak:Some Reflections of his Life and Times. Kuala Lumpur: Ampang Press.Roff, M. C. (1974) The Politics of Belonging: Political Change in Sabahand Sarawak. Kuala Lumpur: Oxford University Press.Rush, M. (1992) Politics and Society: An Introduction to PoliticalSociology. London: Harvester Weatsheaf.Saharan, Raslie (1988) “Beberapa Aspek Kebudayaan MasyarakatMelayu Sarawak” dalam Adat Resam Penduduk Sarawak. Kuching:Dewan Bahasa dan Pustaka Cawangan Sarawak..Said, Sanib (1985) Malay Politics in Sarawak 1946-1966: The Search forUnity and Political Ascendancy. Singapore: Oxford University Press.Sulaiman, Ahmad Nidzammudin (et al.) (1994) Politik Sarawak. KualaLumpur:Dewan Bahasa dan Pustaka.Star, 30 November 1999.Toh, K.W and Leong, S. (1994) “Ethnicity, political awareness andparticipation”. In R. Hass and R. Hashim (eds.) Malaysian Women:Creating their political awareness. Kuala Lumpur: Asian Institute forDevelopment Communication.Utusan Malaysia, 6 April 1995.73

LAMPIRAN 1KEPUTUSAN PILIHANRAYA PARLIMEN SARAWAK 2004(CALON WANITA SAHAJA)P. 201 BATANG LUPAR (19,027)DATUK ROHANI KARIM (BN/PBB) MENANG TANPABERTANDING1999: WAN JUNIDI TUANKU JAAFAR (BN/PBB)MAJORITI: 5,21474

LAMPIRAN 2KEPUTUSAN PILIHANRAYA DEWAN UNDANGAN NEGERISARAWAK 2001(CALON WANITA SAHAJA)N.7 SEMARIANG (12,378)Peningkatan jumlah pengundi: +23.3%Melayu/Melanau: 89.2%, Cina: 1.3%, Iban: 9.4%, Lain-lain: 0.1%1. DATIN PADUKA HJH SHARIFAH MORDIAH 5,460TUANKU FAUZI (BN/PBB)2. WAN ZAINAL WAN SENUSI (KEADILAN) 2,1633. ARIFFIN ABANG ANUUAR (BEBAS) 3474. SHOKRI AHMAD FAUZI (PAS) 468MAJORITI: 3,297UNDI ROSAK: 93PERATUS KELUAR MENGUNDI: 69.55Penyandang: Dona Babel (BN-PBB)(Majoriti: 2,461)N.8 PADUNGAN (24,977)1. LILY YONG LEE LEE (BN/SUPP) 8,4022. CHONG CHIENG JEN (DAP) 7,369MAJORITI: 1,033UNDI ROSAK: 280PERATUS KELUAR MENGUNDI: 65.10N.44 DALAT (13,786)Peningkatan jumlah pengundi: -2.3%Melayu/Melanau: 74.5%, Cina: 6%, Iban: 19.5%, Lain-lain: 0%1. FATIMAH ABDULLAH @ 7,497TING SAI MING (BN/PBB)75

2. PETER NARI DINA (BEBAS) 973MAJORITI: 6,524UNDI ROSAK: 177PERATUS KELUAR MENGUNDI: 62.82Penyandang: Datuk Effendi Norwawi (BN-PBB)(Majoriti: 3,907)(CALON WANITA BEBAS SAHAJA)N.27 LAYAR (10,615)1. TAN SRI ALFERD JABU AK NUMPANG (BN/PBDS) 5,7042. FLORENCE WALTER SAMUEL (BEBAS) 1,1713. DANSON BULLI JELIAN (BEBAS) 198MAJORITI: 4,533UNDI ROSAK: 115PERATUS KELUAR MENGUNDI: 67.81N.30 BELAWI (9,244)1. HJ. HAMDEN HJ. AHMAD (BN/PBB) 3,5092. SHARIPAH HAJIJAH SYED JAMIL (BEBAS) 2,1363. OSMAN OSSEN (BEBAS) 351MAJORITI: 1,373UNDI ROSAK: 92PERATUS KELUAR MENGUNDI: 65.89.76

LAMPIRAN 3KEPUTUSAN PILIHAN RAYA PARLIMEN SARAWAK 1999(CALON WANITA SAHAJA)P167 SANTUBONG (21,150)1. ROHANI ABDUL KARIM (BN/PBB) 7,955 UNDI2. HUSAINI HAMDAN (KEADILAN) 6,060 UNDIMAJORITI 1,895UNDI ROSAK 210PERATUS KELUAR MENGUNDI: 67.551995: ROHANI ABDUL KARIM (BN/PBB)MAJORITI 9,911P174 BATANG SADONG (18,103)1. SUKINAM DOMO (BN/PBB) 7,656 UNDI2. OTHMAN MUSTAPHA (PAS) 2,438 UNDIMAJORITI 5,218UNDI ROSAK 174PERATUS KELUAR MENGUNDI: 60,941995: SUKINAM DOMO (BN/PBB)MAJORITI 7,05477

LAMPIRAN 4KEPUTUSAN PILIHANRAYA DEWAN UNDANGAN NEGERISARAWAK 1996(CALON WANITA SAHAJA)N.3 PANTAI DAMAI1. DATIN PADUKA SHARIFAH MORDIAH TUNKU PAUZI(BN/PBB)MENANG TANPA BERTANDINGN.7 SEMARIANG1. DONA BABEL (BN/PBB) 4,1702. MARIAM MUSA (BEBAS) 1,709MAJORITI 2,461UNDI ROSAK: 134PERATUS KELUAR MENGUNDI: 61.2178