yvo[vs.boejvs.ejepvs!fobUb! jtupsjvm.TfebsfcjUj! gpofujlb!
yvo[vs.boejvs.ejepvs!fobUb! jtupsjvm.TfebsfcjUj! gpofujlb!
yvo[vs.boejvs.ejepvs!fobUb! jtupsjvm.TfebsfcjUj! gpofujlb!
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
op<br />
op<br />
op<br />
opebs!bs<br />
ebs!bs<br />
ebs!bs<br />
ebs!bsep<br />
ep<br />
ep<br />
epuf<br />
uf<br />
uf<br />
ufmj<br />
mj<br />
mj<br />
mj!<br />
!<br />
!<br />
!<br />
!<br />
!<br />
<strong>yvo</strong><br />
<strong>yvo</strong><br />
<strong>yvo</strong><br />
<strong>yvo</strong>[<strong>vs</strong><br />
[<strong>vs</strong><br />
[<strong>vs</strong><br />
[<strong>vs</strong>.bo<br />
bo<br />
bo<br />
boej<br />
ej<br />
ej<br />
ej<strong>vs</strong><br />
<strong>vs</strong><br />
<strong>vs</strong><br />
<strong>vs</strong>.ej<br />
ej<br />
ej<br />
ejep<br />
ep<br />
ep<br />
ep<strong>vs</strong>!fob<br />
<strong>vs</strong>!fob<br />
<strong>vs</strong>!fob<br />
<strong>vs</strong>!<strong>fobUb</strong><br />
Ub<br />
Ub<br />
Ub!<br />
jt<br />
jt<br />
jt<br />
jtup<br />
up<br />
up<br />
upsj<br />
sj<br />
sj<br />
sjvm<br />
vm<br />
vm<br />
vm.Tf<br />
Tf<br />
Tf<br />
Tfeb<br />
eb<br />
eb<br />
ebsf<br />
sf<br />
sf<br />
sfcj<br />
cj<br />
cj<br />
cjUj<br />
Uj<br />
Uj<br />
Uj!<br />
<strong>gpofujlb</strong><br />
<strong>gpofujlb</strong><br />
<strong>gpofujlb</strong><br />
<strong>gpofujlb</strong>!<br />
Tbi<br />
Tbi<br />
Tbi<br />
Tbili<br />
li<br />
li<br />
lisi<br />
si<br />
si<br />
si<br />
2009<br />
2009<br />
2009<br />
2009
Институт языкознания им. Арн. Чикобава<br />
Arn. Chikobava Institute of Linguistics<br />
Нодар А. Ардотели<br />
Историко-сравнительная фонетика<br />
аварско-андийско-дидойских языков<br />
Nodar A. Ardoteli<br />
Historical-comparative phonetics of<br />
Avar-Andi-Dido Languages<br />
Тбилиси – Tbilisi<br />
2009
so/!Djrpcbwbt!tbyfmpcjt!fobUnfdojfsfcjt!jotujuvuj!<br />
!<br />
!<br />
!<br />
!<br />
op<br />
op<br />
op<br />
opebs!bs<br />
ebs!bs<br />
ebs!bs<br />
ebs!bsep<br />
ep<br />
ep<br />
epuf<br />
uf<br />
uf<br />
ufmj<br />
mj<br />
mj<br />
mj!<br />
!<br />
!<br />
<strong>yvo</strong><br />
<strong>yvo</strong><br />
<strong>yvo</strong><br />
<strong>yvo</strong>[<strong>vs</strong><br />
[<strong>vs</strong><br />
[<strong>vs</strong><br />
[<strong>vs</strong>.bo<br />
bo<br />
bo<br />
boej<br />
ej<br />
ej<br />
ej<strong>vs</strong><br />
<strong>vs</strong><br />
<strong>vs</strong><br />
<strong>vs</strong>.ej<br />
ej<br />
ej<br />
ejep<br />
ep<br />
ep<br />
ep<strong>vs</strong>!fob<br />
<strong>vs</strong>!fob<br />
<strong>vs</strong>!fob<br />
<strong>vs</strong>!<strong>fobUb</strong><br />
Ub<br />
Ub<br />
Ub!<br />
jt<br />
jt<br />
jt<br />
jtup<br />
up<br />
up<br />
upsj<br />
sj<br />
sj<br />
sjvm<br />
vm<br />
vm<br />
vm.Tf<br />
Tf<br />
Tf<br />
Tfeb<br />
eb<br />
eb<br />
ebsf<br />
sf<br />
sf<br />
sfcj<br />
cj<br />
cj<br />
cjUj<br />
Uj<br />
Uj<br />
Uj!<br />
<strong>gpofujlb</strong><br />
<strong>gpofujlb</strong><br />
<strong>gpofujlb</strong><br />
<strong>gpofujlb</strong>!<br />
Tbi<br />
Tbi<br />
Tbi<br />
Tbili<br />
li<br />
li<br />
lisi<br />
si<br />
si<br />
si<br />
2009<br />
2009<br />
2009<br />
2009
monografiaSi ganxilulia xunZur-andiur-didour enaTa<br />
istoriul-SedarebiTi fonetikis sakvanZo sakiTxebi. faqtobriv<br />
pirvelad aris warmodgenili erTad xmovanTa da TanxmovanTa<br />
fonologiuri sistemebis diaqroniuli analizi da maTi relatiuri<br />
qronologia. aRdgenilia amosaval fonemaTa lokaluri<br />
rigebi da daZebnilia maTi refleqsebi. dasabuTebulia zog specifikur<br />
fonemaTa genezisi, dadgenilia calkeul bgeraTSesatyvisobaTa<br />
istoria da argumentirebulia zogierT specifikur<br />
fonologiur korelaciaTa (faringalizebuli, labializebuli...)<br />
meoreuloba. amasTanave, axleburad aris gadaWrili spontanuri<br />
fonetikuri procesebisa da relatiuri qronologiis<br />
araerTi sakiTxi. garda amisa, mocemulia saxelur da zmnur<br />
Zir-fuZeTa fonematuri struqturis kanonikuri modelebis rekonstruqciis<br />
cda.<br />
Sesavlis erTi qveTavi eTmoba enisa da dialeqtis gamijvnis<br />
metad aqtualur problemas. aqvea gaanalizebuli bgeraTSesatyvisobis<br />
meTodologiis araerTi arsebiTi sakiTxi.<br />
wigni gankuTvnilia iberiul-kavkasiur enaTa mkvlevarTaTvis,<br />
Teoriuli enaTmecnierebis specialistTa da kavkasiur enaTa<br />
specialobis studentTaTvis. igi gamoadgeba komprativistebsa da<br />
kavkasiis xalxTa kulturis istoriiT dainteresebul pirT.<br />
recenzentebi:<br />
prof. g. burWulaZe,<br />
prof. k. WrelaSvili,<br />
prof. t. sixaruliZe<br />
redaqtori _<br />
prof. v. Sengelia<br />
© n. ardoteli, 2009<br />
© gamomcemloba `universali", 2009<br />
ISBN
Sina<br />
naar<br />
arsi<br />
winasityva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9<br />
Sesa<br />
sava<br />
vali<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11<br />
1. problemis arsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11<br />
2. sakiTxis istoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13<br />
3. fonemaTSesatyvisobis meTodologiis zogi wanamZRvrisaTvis 16<br />
4. xunZur-andiur-didour enaTa klasifikacia . . . . . . . 21<br />
5. enaTa da dialeqtTa gasamijnavi kriteriumisaTvis . . . 26<br />
pirve<br />
veli nawi<br />
wili<br />
xmovan<br />
vanTa siste<br />
tema<br />
I Tavi<br />
vi. voka<br />
kalu<br />
luri siste<br />
temis zoga<br />
gadi daxa<br />
xasi<br />
siaTe<br />
Teba<br />
1.1. zogadi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34<br />
1.2. xunZuri enis xmovanTa sistema . . . . . . . . . . . . . . . 34<br />
1.3. andiuri enis xmovanTa sistema . . . . . . . . . . . . . . . 35<br />
1.4. boTlixuri enis xmovanTa sistema . . . . . . . . . . . . . 36<br />
1.5. Rodoberiuli enis xmovanTa sistema . . . . . . . . . . . 36<br />
1.6. Wamaluri enis xmovanTa sistema . . . . . . . . . . . . . . 37<br />
1.7. tindiuri enis xmovanTa sistema . . . . . . . . . . . . . . 37<br />
1.8. bagvaluri enis xmovanTa sistema . . . . . . . . . . . . . 38<br />
1.9. karatauli enis xmovanTa sistema . . . . . . . . . . . . . 38<br />
1.10. axvaxuri enis xmovanTa sistema . . . . . . . . . . . . . . . 39<br />
1.11. didouri enis xmovanTa sistema . . . . . . . . . . . . . . 40<br />
1.12. hinuxuri enis xmovanTa sistema . . . . . . . . . . . . . . 40<br />
1.13. xvarSiuli enis xmovanTa sistema . . . . . . . . . . . . . 41<br />
1.14. beJituri enis xmovanTa sistema . . . . . . . . . . . . . . 41<br />
II Tavi<br />
vi. xmovan<br />
vanTa Sesa<br />
satyvi<br />
tyviso<br />
soba<br />
bani xunZur<br />
Zur-an<br />
andi<br />
diur<br />
ur-di<br />
dido<br />
dour<br />
enebSi<br />
2.1. zogadi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44<br />
2.2. *a xmovnis Sesatyvisobani. . . . . . . . . . . . . . . . . . 44<br />
2.3. *i xmovnis Sesatyvisoba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53<br />
2.4. *e xmovnis Sesatyviosoba . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56<br />
2.5. labialuri xmovnebis (o, u) genezisi . . . . . . . . . . . 59
6<br />
S i n a a r s i<br />
III Tavi<br />
vi. fone<br />
neti<br />
tiku<br />
kuri proce<br />
cese<br />
sebi xmovneb<br />
nebsa da difTon<br />
Tongeb<br />
gebSi<br />
3.1. nazalizacia da denazalizacia . . . . . . . . . . . . . . 62<br />
3.2. palatalizacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64<br />
3.3. grZeli xmovnebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69<br />
3.4. difTongizacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71<br />
IV Tavi<br />
vi. maxvi<br />
vili<br />
4.1. zogadi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75<br />
4.2. maxvilis buneba da adgili . . . . . . . . . . . . . . . . . 75<br />
4.3. Tanamaxvili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77<br />
4.4. maxvilis moqmedebiT gamowveuli fonetikuri cvlilebebi<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78<br />
meore nawi<br />
wili<br />
Tanxmo<br />
xmovan<br />
vanTa siste<br />
tema<br />
V Tavi<br />
vi. konsonan<br />
nantu<br />
turi siste<br />
temis zoga<br />
gadi<br />
daxa<br />
xasi<br />
siaTe<br />
Teba<br />
80<br />
VI Tavi<br />
vi. Tanxmo<br />
xmovan<br />
vanTa<br />
Sesa<br />
satyvi<br />
viso<br />
soba<br />
bani<br />
xunZur<br />
Zur-an<br />
andi<br />
diur<br />
ur-<br />
dido<br />
dour enebSi<br />
6.1. xSuli<br />
(xSul<br />
xSul-mskdo<br />
mskdomi<br />
mi) Tanxmov<br />
xmovne<br />
nebi<br />
. . . . . . . . . . 85<br />
6.1.1. zogadi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85<br />
6.1.2. bilabialuri xSulebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85<br />
6.1.3. dentaluri xSulebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88<br />
6.1.4. winavelaruli xSulebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90<br />
6.1.5. erTi `anomaliuri" bgeraTSesatyvisobis Sesaxeb . . . . 94<br />
6.2. afri<br />
rika<br />
kate<br />
tebi<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96<br />
6.2.1. zogadi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96<br />
6.2.2. winanunismieri (sisina) afrikatebi . . . . . . . . . . . . 97<br />
6.2.3. ukananunismieri (SiSina) afrikatebi . . . . . . . . . . . 102<br />
6.2.4. magarsasismieri lateraluri afrikatebi . . . . . . . . 107<br />
6.2.5. faringaluri afrikatebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113<br />
6.3. spiran<br />
rante<br />
tebi<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118<br />
6.3.1. zogadi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
S i n a a r s i 7<br />
6.3.2. winanunismieri spirantebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119<br />
6.3.3. ukananunismieri spirantebi . . . . . . . . . . . . . . . . . 125<br />
6.3.4. magarsasismieri lateraluri spirantebi . . . . . . . . 128<br />
6.3.5. winavelaruli * . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130<br />
6.3.6. ukanavelaruli spirantebi . . . . . . . . . . . . . . . . . 133<br />
6.3.7. faringaluri spirantebis sakiTxi . . . . . . . . . . . . . 137<br />
6.3.8. laringaluri spiranti *h . . . . . . . . . . . . . . . . . 138<br />
6.4. sono<br />
nore<br />
rebi<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140<br />
6.4.1. vibranti *r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140<br />
6.4.2. laterali *l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143<br />
6.4.3. nazaluri *m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144<br />
6.4.4. nazaluri *n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144<br />
6.5. sonan<br />
nante<br />
tebi<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145<br />
6.5.1. zogadi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145<br />
6.5.2.<br />
6.5.3.<br />
sonanti *~ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
sonanti *E . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
SesatyvisobaTa ZiriTadi formulebis sinoptikuri<br />
tabula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
VII Tavi<br />
vi. fone<br />
neti<br />
tiku<br />
kuri proce<br />
cese<br />
sebi Tanxmov<br />
xmovneb<br />
nebSi<br />
7.1.<br />
7.1.1.<br />
7.1.2.<br />
delateralizacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
lateralur afrikatTa delateralizacia . . . . . . .<br />
lateralur spirantTa delateralizacia . . . . . . . .<br />
145<br />
146<br />
148<br />
150<br />
151<br />
153<br />
7.2. spirantTa gamJRereba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153<br />
7.3. sisina sibilantTa gaSiSineba . . . . . . . . . . . . . . . . 155<br />
7.4. SiSina sibilantTa gasisineba . . . . . . . . . . . . . . . 157<br />
7.5. defaringalizacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161<br />
7.6. spirantizacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162<br />
7.6.1. araintensiur afrikatTa spirantizacia . . . . . . . . . 162<br />
7.6.2. intensiur afrikatTa spirantizacia . . . . . . . . . . . 163<br />
7.6.3. xSul-mskdomTa spirantizacia . . . . . . . . . . . . . . . 164<br />
7.7. afrikatizacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164<br />
7.8. dezabruptivizacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166<br />
7.9. deintensivizacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166<br />
7.10. labializaciis sakiTxisaTvis . . . . . . . . . . . . . . . . 170<br />
7.11. faringalizebuli Tanxmovnebis Sesaxeb . . . . . . . . . . 174<br />
fonetikuri procesebis qronologiuri tabula . . . . 179
8<br />
S i n a a r s i<br />
mesame nawi<br />
wili<br />
saxelisa da zmnis fonematuri struqtura<br />
VIII Tavi<br />
vi. saxe<br />
xelur<br />
da zmnur Zir-fuZe<br />
ZeTa<br />
fonemat<br />
ematuri<br />
struqtu<br />
turis<br />
rekon<br />
konstruq<br />
struqci<br />
ciisa<br />
saTvis<br />
xunZur<br />
Zur-an<br />
andi<br />
diur<br />
ur-di<br />
di-<br />
dour enebSi<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181<br />
ZiriTadi daskvnebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200<br />
SemoklebaTa ganmarteba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203<br />
pirTa saZiebeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206<br />
semantikuri saZiebeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208<br />
literatura (qarTul da ucxo enebze) . . . . . . . . . 215<br />
reziume (rus. enaze) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236<br />
reziume (ingl. enaze) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265<br />
Sinaarsi (rus. da ingl. enebze) . . . . . . . . . . . . . 291
w i n a s i t y v a<br />
eZRvneba Zvirfasi maswavleblis,<br />
prof. ilia cercvaZis naTel xsovnas<br />
winamdebare monografiaSi warmodgenilia iberiul-kavkasiur<br />
enaTa daRestnis erT-erTi jgufis _ xunZur-andiur-didouri<br />
enebis fonologiuri sistemis istoriul-SedarebiTi analizi. mas-<br />
Tan, am naSromSi gaanalizebulia rogorc xmovanTa, ise Tanxmovan-<br />
Ta sistemebis istoria. igi gulisxmobs sakvlev enaTa amosavali<br />
fonologiuri sistema-struqturis rekonstruqcias im kanonzomier<br />
da regularul bgeraTSesatyvisobaTa dadgenis safuZvelze, romel-<br />
Ta dRevandeli saxiT Camoyalibeba ganxorcielda araerTdrouli<br />
da araerTgvarovani spontanuri fonetikuri procesebis Sedegad.<br />
iberiul-kavkasiuri enaTmecnierebis winaSe dRis wesrigSi aqtiurad<br />
dgas istoriul-SedarebiTi gramatikebisa da etimologiuri<br />
leqsikonebis damuSaveba, rac sabolood naTels mohfens am ena-<br />
Ta genezisuri urTierTmimarTebis sakiTxs. Cveni daintereseba aRniSnuli<br />
TematikiT swored am garemoebiT iyo nakarnaxevi, ramac<br />
gadagvawyvetina xunZur-andiur-didour enaTa istoriul-Sedarebi-<br />
Ti gramatikis Seqmna fonetikuri sakiTxebis ganxilviT dagvewyo.<br />
amgvari mizandasaxulobiT SevudeqiT muSaobas 1995 wels, Tumca am<br />
amocanis gadawyveta sakmaod rTuli da Sromatevadi aRmoCnda. saqmes<br />
gansakuTrebiT arTulebda is garemoeba, rom araTu calkeuli<br />
qvejgufis SedarebiTi leqsikonebi, aramed andiur-didour enaTa<br />
TargmniTi leqsikonebic ar mogvepoveboda. marTalia, 1985-1998 w.w.<br />
adgilze, savele muSaobisas (mivlinebebi mowyobili iyo arn. Ciqobavas<br />
saxelobis enaTmecnierebis institutis mier), Sevagrove didour<br />
enaTa, xunZuri da tindiuri enebis leqsikuri masala, magram<br />
naklebad xelmisawvdomi iyo sxva enaTa monacemebi. amgvari siZnele<br />
nawilobriv daZleul iqna winamorbed mkvlevarTa monografiebsa<br />
da calkeul werilebSi dabeWdili enobrivi masaliT, Tumca am<br />
striqonebis avtori mainc ganicdis saTanado leqsikuri maragis<br />
ukmarisobas da imedovnebs, rom es xarvezi male gamoswordeba.<br />
naSromi Sesrulda saqarTvelos mecnierebaTa akademiis arn. Ciqobavas<br />
saxelobis enaTmecnierebis institutis mTis iberiul-kavkasiur<br />
enaTa ganyofilebaSi 1995-2000 w.w. da amis Semdeg, Tu ramdenime<br />
leqsikonis monacemebsa da calkeul werilebSi wamoyenebul debulebebs<br />
ar gaviTvaliswinebT, sxva mxriv naSroms arsebiTi cvlilebebi<br />
ar ganucdia.<br />
monografiis SesavalSi warmodgenilia avtoriseuli Tvalsazrisi<br />
Sesaswavli sakiTxebis Sesaxeb. sakvlev enaTa imanenturi bunebis<br />
maqsimalurad gaTvaliswinebiT ganxilulia is meTodebi da xerxebi,<br />
romelTa gamoyenebiTac SesaZlebeli xdeba monaTesave umwer-
10<br />
w i n a s i t y v a<br />
lobo enaTa amosavali fonologiuri sistemis gaSuqeba da misi istoriuli<br />
interpretacia. gansakuTrebuli yuradReba eTmoba postulatad<br />
aRebuli izoglosebis relatiuri qronologiis dadgenas,<br />
rac, werilobiTi dokumentaciis uqonlobis pirobebSi, metad Znelia.<br />
am winaaRmdegobis met-naklebad daZleva xdeba enobriv erTeulTa<br />
monacemebisa da fonetikuri procesebis TaviseburebaTa ga-<br />
TvaliswinebiT, rac SesaZlebels xdis enaTa preistoriuli xanis<br />
fonologiuri sistemebis postulirebas. amave nawilSi warmodgenilia<br />
sakvlev enaTa fonetikis Seswavlis istoria da am enaTa kvlevis<br />
dRevandeli mdgomareoba. aqvea saubari enisa da dialeqtis gammijnav<br />
kriteriumze.<br />
naSromi iyofa sam nawilad: pirveli nawili xmovanTa sistemis<br />
analizs eTmoba, meore nawilSi warmodgenilia TanxmovanTa fonologiuri<br />
sistemis kardinaluri sakiTxebi, xolo mesame nawilSi<br />
ganixileba saxelisa da zmnis fonematuri struqtura. xmovanTa sistema<br />
moica<strong>vs</strong>: vokaluri sistemis zogad daxasiaTebas (I Tavi), xmovanTa<br />
Sesatyvisobebs (II Tavi), fonetikur procesebsa (III Tavi) da<br />
prosodias (IV Tavi).<br />
TanxmovanTa sistemaSi ganixileba: konsonanturi sistemis zogadi<br />
daxasiaTeba (V Tavi), TanxmovanTa Sesatyvisobani (VI Tavi) da<br />
fonetikuri procesebi TanxmovnebSi (VII Tavi).<br />
calke gamoiyofa saxelur da zmnur Zir-fuZeTa fonematuri<br />
struqturis rekonstruqcia (VIII Tavi).<br />
am wignis mTeli teqsti kritikulad waikiTxes filologiis<br />
mecnierebaTa doqtorma r o s t o m f a r e u l i Z e m da filologiis<br />
mecnierebaTa kandidatma l e v a n a z m a i f a r a S v i l -<br />
m a, romelTac sagulisxmo SeniSvnebisaTvis madloba ekuTvniT.<br />
winamdebare gamokvleva xunZur-andiur-didour enaTa erToblivad<br />
vokaluri da konsonanturi sistemebis istoriul-Sedarebi-<br />
Ti TvalsazrisiT analizis cdaa da, sakiTxis sirTulidan gamomdinare,<br />
ver iqneba dazRveuli naklisagan. avtori ganxilul sakiTxebze<br />
yvela saqmian SeniSvnas, winadadebasa da survils madlobiT mii-<br />
Rebs Semdegi misamarTiT: arn. Ciqobavas saxelobis enaTmecnierebis<br />
instituti, 0108, ingoroyvas q. 8, Tbilisi, saqarTvelo. E-mail:<br />
nardoteli@yahoo.com<br />
*<br />
* *<br />
guliTadi madlierebiT vigonebT yvela kolegasa da maspin-<br />
Zels, vinc xunZur-andiur-didour enebze muSaobisas daxmareba gagviwia:<br />
boris aTaevi (xunZaxi), maJid xalilovi (beJita), yazbeg miqailovi<br />
(mahaCyala), mahomed mahomedovi (hinuxi), arsen abdulaevi<br />
(moyoyi), zahraT mahomedova (inxoyvari), xaibula vaqilovi (beJita),<br />
SoTa mindikauri (kaspiiski), mahomed rasulovi (saruso), haji<br />
musaevi (Cantlisyure) da sxv.
S e s a v a l i<br />
enis, rogorc dinamikur simboloTa sistemis, istoriul-SedarebiTi<br />
Seswavla, wesisamebr, aucilebeli garduvalobiT gulisxmobs<br />
misi qronologiuri mimarTebis dadgena-dasabuTebas kulturisa<br />
da azrovnebis istoriasTan [Ciqobava 1979, 9]. es umTavresi<br />
amocana warmatebiT ver gadawydeba, Tu safuZvlianad ar gaanalizda<br />
enobrivi ierarqiis yoveli safexuri (fonetika-fonologia, morfologia,<br />
sintaqsi, leqsika).<br />
genezisurad monaTesave erTi jgufis enaTa fonologiuri sistemis<br />
istoriul-SedarebiT analizs, romelic did interess iwve<strong>vs</strong><br />
da fuZeenis miaxloebiT rekonstruqcias eswrafvis, ganuzomeli<br />
mniSvneloba aq<strong>vs</strong> enaTa warmoSobiTi naTesaobis, tipologiisa da<br />
enobrivi universaliebis faseuli Sedegebis mosapoveblad. metadre<br />
es iTqmis udamwerlobo enebze, romelTa kvlevac Zalze saSuria,<br />
magram, werilobiTi wyaroebis uqonlobis gamo, bunebrivia, gaZnelebulic.<br />
fonologiuri sistemebis rekonstruqcia da rekonstruirebul<br />
arqetipTa semantikuri (resp. etimonuri) nairgvaroba xSirad<br />
qceula safuZvlad fuZeenis namdvili bunebisa da misi evoluciis,<br />
calkeul memkvidre enebTan misi kanonzomieri mimarTebis umarTebulod<br />
gansazRvrisa.<br />
1. proble<br />
lemis arsi<br />
si. aRniSnuli sakiTxebis kvleva-Ziebisas da<br />
Sesaferisi istoriuli interpretaciis dros Ta<strong>vs</strong> iCenda araerTi<br />
sxva (met-naklebad mniSvnelovani) rigis sakiTxic, romlebic, uSualod<br />
Tu SualobiT, wamoyenebul problematikas ukavSirdeboda.<br />
amitom SesaZleblobisamebr vcdilobdiT istoriulad dadasturebuli<br />
enobrivi faqtebis analizi uaRresad kompaqturi da, rac SeiZleba,<br />
arawinaaRmdegobrivi yofiliyo. aqedan gamomdinare, xSirad<br />
ver xerxdeba ama Tu im konkretuli enobrivi movlenis gamowvlilviTi<br />
analizi, rac zogjer saTanado adgilas miTiTebulic aris.<br />
Cveni daintereseba aRniSnuli TematikiT gamoiwvia im konkretulma<br />
moTxovnam, romelic iberiul-kavkasiur enaTa istoriul-SedarebiTi<br />
gramatikebisa da etimologiuri leqsikonebis damuSavebas<br />
iTvaliswinebs [Ciqobava 1942, 284; 1979, 11, 36; bokarevi 1981, 14]. im<br />
dros, rodesac araTu daRestnur enaTa SedarebiTi gramatika, aramed<br />
calkeuli jgufebisa da qvejgufebis istoriul-SedarebiTi gramatikebi<br />
ar mogvepoveba, bunebrivia, am enaTa genezisuri mimarTebis<br />
sakiTxi uSualod iberiul-kavkasiuri enebisa erTmaneTTan Tu sxva<br />
wris enebTan, mudam iqneba skeptikosTa daeWvebis sagani.<br />
vfiqrobT, Tavdapirvelad unda gairkves Sesadarebeli odenobis<br />
(kerZo enobrivi faqtis) arsi (misi buneba) da Semdeg Seudar-
12<br />
S e s a v a l i<br />
des meore sidides, rac induqciuri meTodis gamoyenebis aucileblobas<br />
da Semdgom dadasturebul formaTa deducirebis saWiroebas<br />
gvikarnaxebs. naSromis mizandasaxulobasac swored es warmoadgens<br />
_ am enaTa imanenturi bunebis maqsimalurad gaTvaliswinebiT<br />
aRvadginoT xmovanTa Tu TanxmovanTa fonologiuri qvesistemebi,<br />
romlebic niSandoblivi unda yofiliyo xunZur-andiur-didour<br />
enaTa erTianobis xanisaTvis. gansakuTrebuli yuradReba unda mieqces<br />
postulatad aRebuli izoglosebis istoriuli urTierTmimar-<br />
Tebis dinamikis Cvenebas, rac werilobiTi dokumentaciis uqonlobis<br />
pirobebSi Znelia, magram dauZleveli ar aris enaTa preistoriuli<br />
xanis fonologiuri sistemis aRsadgenad.<br />
xunZur-andiur-didour enaTa fonologiuri sistemebis kvlevisas<br />
gansakuTrebul yuradRebas ipyrobs TvalsaCino sxvaoba calkeul<br />
qvejgufebs Soris: xunZuri vokalizmi sisadaviT gamoirCeva,<br />
xolo didouri enebi _ konsonanturi sistemis simartiviT. xunZuri<br />
enis xuTwevriani xmovanTa sistema (a, e, i, o, u) meoreulia _<br />
samwevriani sistemis (a, e, i) garTulebis Sedegi. sada labialuri<br />
xmovnebi iseve, rogorc xmovanTa sxva seriebi (palatalizebuli, nazalizebuli,<br />
grZeli) enobrivi ganviTarebis gviandeli safexuris<br />
monacemebia. rac Seexeba didour enaTa konsonantizms, romelic Zalian<br />
Camohga<strong>vs</strong> qarTveluri enebis TanxmovanTa sistemas, igi gamartivebis<br />
Sedegad aris miRebuli da misi evoluciis mesame safexurs<br />
asaxa<strong>vs</strong>. TanxmovanTa saxecvlilebis ZiriTadi tendencia istoriulad<br />
sxvadasxva seriis (labializebuli, faringalizebuli, lateraluri,<br />
intensiuri...) warmoqmnas gulisxmobs, romlebmac mogvianebiT<br />
gamartivebis procesi ganicades. amisi eWvSeuvali dasturia intensivobis<br />
korelaciis sruli eliminacia didour enebSi, ramac<br />
mniSvnelovanwilad gansazRvra am enaTa konsonantizmis Tanamedrove<br />
saxe. intensiur da araintensiur TanxmovanTa Soris dapirispirebis<br />
moSla Sepirobebuli Cans araerTdrouli da araerTgvarovani fonetikuri<br />
procesebis moqmedebiT [gudava 1974, 141-143].<br />
vfiqrobT, Sinagani Tu SedarebiTi rekonstruqciis xerxebis<br />
gamoyenebiT, safuZvlianad aris dasabuTebuli faringalizebuli da<br />
labializebuli Tanxmovnebis gviandeli warmomavloba. aRsaniSnavia<br />
is faqti, rom e. w. labializebuli Tanxmovnebi monofonemis statuss<br />
moklebulni arian. danamdvilebiT SeiZleba iTqvas, palatalizebuli<br />
da lateraluri Tanxmovnebic meoreuli warmomavlobis<br />
fonemebia, Tumca, moepovebaT ra kanonzomieri bgeraTSesatyvisobani,<br />
fuZeenis kuTvnilebas warmoadgenen da maTi formirebisaTvis<br />
Tvalis midevneba saerTo-daRestnur (saerTo-kavkasiur) qronologiur<br />
doneze unda moxdes.<br />
metad problemuria fuZeenaSi bilabialur abruptiv p-s rekonstruqciis<br />
sakiTxi, vinaidan didour enebSi realurad TavCeni-
S e s a v a l i 13<br />
li am xSuli Tanxmovnis Semcveli magaliTebi metwilad meoreulia<br />
da am enaTa Zireuli leqsikuri fondis kuTvnilebas ar warmoadgens.<br />
amosavalSi garkveuli albaTobiT p-s daSveba SeiZleba oden<br />
bagismierobis moSlis tendenciis, sistemis asimetriulobisa da tipologiuri<br />
monacemebis gaTvaliswinebiT.<br />
garda amisa, fuZeenaSi mJRer afrikatTa arsebobis kvali ar<br />
Cans, rasac sakvlev enaTa farglebidan gavyavarT da maTi postulireba<br />
lakur-darguulisa da lezgiur enaTa monacemebis moxmobiT<br />
xdeba.<br />
2. saki<br />
kiTxis isto<br />
toria<br />
ria. xunZur-andiur-didour enaTa fonetika-fonologiis<br />
diaqroniuli TvalsazrisiT damuSaveba didxans rCeboda<br />
winamorbed kavkasiologTa TvalTaxedvis farglebs gareT.<br />
marTalia, esa Tu is mkvlevari calkeul enaTa (gansakuTrebiT, xun-<br />
Zuris) fonetikur sakiTxebs exeboda [Sifneri 1862; uslari 1989;<br />
diri 1906; Jirkovi 1924; megreliZe 1936; 1955...], magram mesaZirkvled<br />
am enaTa istoriul-SedarebiTi aspeqtiT kvlevis saqmeSi sa<strong>vs</strong>ebiT<br />
samarTlianad iTvleba n. trubeckoi, romelsac ekuTvnis<br />
ganmazogadebeli Sromebi aramarto sakvlev enaTa konsonanturi<br />
sistemis Sesaxeb, aramed mTlianad Crdilokavkasiur enaTa Sesaxebac<br />
[1922; 1926; 1926a; 1930; 1987]. miaxloebiT analogiuri naSromi moepoveba<br />
r. lafons [1952], Tumca igi upiratesad n. trubeckois zemoxsenebul<br />
statiebsa da maTSi warmodgenil rekonstruqciebs emyareba.<br />
zogi saxelis etimologiuri kvlevis kuTxiT yuradRebas iqce<strong>vs</strong><br />
n. maris werili [1917].<br />
xunZur-andiur-didour enaTa konsonantizmis istoriul-SedarebiTi<br />
kvleva-Zieba aRmavlobis gzas daadga da farTod gaiSala<br />
muSaoba wina saukunis 50-iani wlebis damdegs Tbilisel lingvist-<br />
Ta erToblivi naSromiT [gudava, imnaiSvili, lomTaZe, mahomedbekova,<br />
cercvaZe 1952]. kerZo statiebsa Tu avtoreferatebSi ganxilulia<br />
xunZur-andiur-didouri konsonantizmisa da vokalizmis calkeuli<br />
sakiTxebi [Ciqobava 1937; 1974; cercvaZe 1948; 1952; 1953; 1953a;<br />
1954; 1958; 1959; 1959a; 1960; 1961; 1972; 1974; 1980; t. gudava 1953;<br />
1954; 1955; 1956; 1958; 1959; 1959a; 1967; 1968; 1970; 1974; 1974a; 1980;<br />
mahomedbekova 1955; 1962; 1989; lomTaZe 1955; 1956; 1956a; 1956b; 1960;<br />
1962; 1966; 1974; 1978; 1978a; 1979; 1980; 1982; 1985; 1986; 1987; 1987a;<br />
imnaiSvili 1955; 1956; bokarevi 1952; 1954; 1958; S. miqailovi 1948;<br />
1957; y. miqailovi 1964; r. miqailova, y. miqailovi 1992; e. miqailovi<br />
1974; suleimanovi 1957; 1960; 1962; 1964; Sarafutdinova da levina<br />
1961; jafariZe 1957; 1957a; 1964; 1966; 1967; kaxaZe 1953; 1959; 1998;<br />
kiknaZe 1963; saidovi 1949; fenrixi 1971; 1975; 1976; 1979; 1995; gigineiSvili<br />
1967; 1968; 1970; 1971; hamzaTovi 1972; 1973; 1973a; 1975; 1982;<br />
burWulaZe 1981; 1982; 1983; 1986; 1988; 1989; 1992; gogolaSvili 1980;<br />
isayovi 1981; 1981a; 1986; i. gudava 1986; starostini 1996; z. abdula-
14<br />
S e s a v a l i<br />
evi 1981; a. abdulaevi 1981; xalilovi 1981; 1992; Tofuria 1987; xalilovi,<br />
ramazanovi 1992; nikolaevi 1978; saidova 1981; 1983; 1985; 1992;<br />
aTaevi 1992; mahomedovi 1992; rajabovi 1997; barnovi 1998 da sxv.].<br />
xunZur-andiur-didour enaTa konsonantizmis sakvanZo sakiTxebi<br />
ganxilulia t. gudavas sam kapitalur monografiaSi [1959; 1964; 1979],<br />
romlebic saetapo mniSvnelobisaa da fasdaudebeli wvlili SeaqvT<br />
am enaTa SeswavlaSi. mravalmxriv sayuradReboa a. dirisa [1928] da<br />
i. javaxiSvilis [1937] fundamenturi monografiebi. arn. Ciqobavas ganmazogadebeli<br />
naSromebi, erTobliv iberiul-kavkasiur enaTa garda,<br />
exeba xunZur-andiur-didour enaTa fonetikis ZiriTad sakiTxebsac<br />
[1965; 1979].<br />
arsebobs iseTi monografiebic, romlebSic, CvenTvis saintereso<br />
problematikis garda, nakvlevia mTlianad daRestnur enaTa fonematuri<br />
sistema [bokarevi 1961; 1981; gigineiSvili 1977]. e. bokarevis<br />
erTi naSromi didour enebs ganixila<strong>vs</strong> aRweriTi da istoriul-SedarebiTi<br />
TvalsazrisiT [1959]. daRestnur enaTa leqsikis istoriul-SedarebiTi<br />
analizi warmodgenilia or naSromSi [deSil 1<br />
1971; xaidayovi 1973], xolo amave enaTa zmnisa da saxelis Tesaurusis<br />
tipis SepirispirebiT leqsikonebSi Tavmoyrilia ocdaori da-<br />
Restnuri enis monacemebi [kibriki, koZasovi 1988; 1990]. axlaxan<br />
gamoqveynda analogiuri tipis leqsikoni, romelic sxva iberiulkavkasiur<br />
enaTa masalasac moica<strong>vs</strong> [klimovi, xalilovi 2003]. sami<br />
didouri enis aRweriTi da istoriul-SedarebiTi analizi mocemulia<br />
d. imnaiSvilis vrcel monografiaSi [1963].<br />
unda aRiniSnos, rom komparativistebis mier konsonanturi<br />
sistemis kvlevas imTaviTve meti yuradReba eTmoboda, vinem vokalizmis<br />
sakiTxTa damuSavebas. am mxriv gamonaklisia e. lomTaZis<br />
mravalmxriv saintereso monografiebi [1984; 1994], romlebSic<br />
vrclad da amomwuravad aris gaanalizebuli didouri enebis xmovanTa<br />
sistemis rTuli sakiTxebi da, didZali sailustracio masalis<br />
moxmobiT, warmodgenilia xangrZlivi kvlevis faseuli Sedegebi<br />
[ix. recenzia. burWulaZe 2000, 236-246]. yuradRebas iqce<strong>vs</strong> i. testelecis<br />
werilic [testeleci 1993]. bolo xans gamoqveynda SepirispirebiTi<br />
[aTaevi 1996a] da istoriul-SedarebiTi [aleqseevi<br />
1988] xasiaTis naSromebi, romelTa avtorebi sxvadasxva kuTxiT exebian<br />
sakvlev enaTa gansaxilvel Tematikas.<br />
garda CamoTvlili naSromebisa, fonetikis konkretuli saki-<br />
Txebi gansjis sagnad aris qceuli Zveli da axali Taobis araerTi<br />
mkvlevar-kavkasiologis monografiebSi, romlebic calke wignebis<br />
saxiT aris dastambuli [bokarevi 1949; levi 1953; miqailovi 1958;<br />
1959; Tofuria 1995; Ciqobava, cercvaZe 1962; gudava 1962; 1971; lom-<br />
1<br />
deSil 1971 _ daRestnur enaTa SedarebiT-istoriuli leqsika. m., `nauka",<br />
295 gv. (rus. enaze).
S e s a v a l i 15<br />
TaZe 1963; 1998; 2000; imnaiSvili 1963; mahometovi 1963; 1965; cercvaZe<br />
1965; madieva 1965; 1965a; 1980; gafrindaSvili 1966; mahomedbekova<br />
1967; 1971; jeiraniSvili 1971; 1984; kazievi 1969; saidova 1973;<br />
kaxaZe 1979; SaraSiZe 1981; barnovi 1983; mahomedxanovi 1989; abdulaevi<br />
1993; xalilovi 1995; aleqseevi, aTaevi 1997; ardoteli 2007...].<br />
yvela saanalizo enis mimoxilvas Seica<strong>vs</strong> 1967 wels meoTxe<br />
tomad gamoqveynebuli krebuli `iberiul-kavkasiuri enebi" (sks<br />
rxe), romelSic asaxva hpova fonologiuri sistemebis mokle sinqroniulma<br />
aRweram [1967, 255-287]. analogiuri xasiaTisaa wina saukunis<br />
miwuruls dastambuli krebulebic: `msoflios enebi: kavkasiuri<br />
enebi" [meke 1999], `daRestnis enebi" [de 2000].<br />
Teoriul gamokvlevaTa siuxvis miuxedavad, TvalSisacemia<br />
leqsikonebis simcire, rasac erTgvari sinanuliT aRniSna<strong>vs</strong> t. gudava<br />
[1979, 8-9]. marTalia, gvaq<strong>vs</strong> xunZuris sxvadasxva saxis leqsikonebi<br />
[Jirkovi 1936; saidovi, miqailovi 1951; saidovi 1967; miqailovi<br />
1991; mahomedxanovi 1992; 1993; isayovi, xaibulaevi 1992], magram<br />
amas ver vityviT umwerlobo andiur-didour enaTa Sesaxeb. am<br />
mxriv gamonakliss qmnis ramdenime orenovani TargmniTi leqsikoni<br />
[xalilovi 1995; 1999; mahomedova 1999; mahomedova, xalidova 2001;<br />
isayovi, xalilovi 2001]. calke aRniSvnis Rirsia agreTve s. nikolaevisa<br />
da s. starostinis `Crdilokavkasiur enaTa etimologiuri<br />
leqsikoni" [1994], romelSic xSirad gavlebulia paraleli qarTvelur<br />
enaTa monacemebTanac. is mwiri saleqsikono masala, romelic<br />
calkeul enaTa Sesaxeb arsebobs [starCe<strong>vs</strong>ki 1891; erkerti 1895; diri<br />
1909; a. bokarevi 1938; e. bokarevi 1961; jafariZe 1966], anda am<br />
enaTa aRweriT gramatikebs erTvis [bokarevi 1949; gudava 1962; madieva<br />
1965; mahomedbekova 1967; 1971; saidova 1973; van den bergi<br />
1995...], ar aris sakmarisi.<br />
aRsaniSnavia, rom wina saukunis 80-ian wlebSi seriulad qveyndeboda<br />
Tematuri krebulebi: `daRestnur enaTa dargobrivi leqsika"<br />
[1984; 1988], `daRestnur enaTa dargobrivi leqsikis problemebi"<br />
[1985; 1986; 1989], romlebSi dabeWdili saleqsikono masala garkveulwilad<br />
gvimsubuqebda uleqsikonobiT gamowveul siZneles.<br />
da mainc, erT-erT saSur da samomavlod prioritetul saqmed<br />
unda iqces calkeul enaTa TargmniTi Tu sxva saxis leqsikonebis<br />
Sedgena, rac, eW<strong>vs</strong> gareSea, didad Seuwyobs xels am enaTa istoriul-SedarebiTi<br />
fonetikis damuSavebas.<br />
winamdebare gamokvlevaSi gamoyenebuli didouri enebisa da<br />
bagvaluri enis tindiuri kilos (nawili, xunZurisac) leqsikuri<br />
masala mopovebulia Tavad avtoris mier adgilobriv 1985-1998 w.w.<br />
saqarTvelos mecnierebaTa akademiis arn. Ciqobavas saxelobis enaTmecnierebis<br />
institutis mier mowyobili mivlinebebis dros. naSromi<br />
emyareba rogorc sakuTarsa da calkeul naSromebs darTul
16<br />
S e s a v a l i<br />
teqstebs, ise zemomoyvanili werilebidan, monografiebidan da leqsikonebidan<br />
amokrebil saanalizo masalas.<br />
3. fone<br />
nemaT<br />
maTSe<br />
Sesa<br />
satyvi<br />
tyviso<br />
sobis meTo<br />
Todo<br />
dolo<br />
logi<br />
giis is zogi wanamw<br />
nam-<br />
ZRvrisa<br />
saTvis<br />
Tvis. Tanamedrove komparativistikaSi gaziarebulia sayovelTaod<br />
gavrcelebuli Tvalsazrisi imis Sesaxeb, rom monaTesave<br />
enaTa ojaxi warmoqmnilia fuZeenis dialeqtobrivi diferenciaciis<br />
safuZvelze [maWavariani 1965, 9]. amis Taobaze arn. Ciqobava xazgasmiT<br />
wers: `...monaTesave enebi warmoSobiT erTi enis kiloebia"<br />
[Ciqobava 1945; 1983, 249].<br />
radikalurad gansxvavebul azrs adga n. trubeckoi, romelmac<br />
SedarebiT enaTmecnierebaSi kavkasiur enaTa urTierTmimarTebis<br />
sakiTxebis kvlevisas `enaTa kavSiris" cneba Semoitana, rac erT<br />
ojaxSi gaerTianebuli enebis saerTo genezisur warmomavlobas ar<br />
gulisxmobs [trubeckoi 1987, 47-48]. marTalia, integraciis procesSi<br />
xdeba sxvadasxva warmomavlobis enebs Soris mTel rig fonetikur<br />
Tu morfosintaqsur movlenaTa urTierTzemoqmedeba, rac<br />
TvalsaCinod cvlis enis, rogorc dinamikuri sistemis, iersaxes,<br />
magram, amisda miuxedavad, diferenciaciuli procesebi reliefurad<br />
gansxvavdeba integraciuli procesebisagan [fenrixi 1978, 24-25], ris<br />
gamoc `enaTa kavSiris" cneba samarTlianad iqna gakritikebuli [SaraZeniZe<br />
1958, 454].<br />
SedarebiT lingvistikaSi enaTa genezisuri naTesaobis dasasabuTeblad<br />
faseulia Zireuli leqsikis ekvivalentur erTeulebSi<br />
Tu gramatikul inventarSi kanonzomier da regularul bgeraTSesatyvisobaTa<br />
dadgena. spontanuri bgeraTcvlilebiT Sepirobebuli<br />
amosavali arqetipebis rekonstruqciisaTvis Cveulebriv Sedarebas<br />
mimarTaven: `...Sedarebas sxva mizani ara aq<strong>vs</strong>, garda rekonstruqciisa"<br />
[sosiuri 1977, 255]. anda: `bgeraTSesatyvisoba Sedarebis kompasia.<br />
Sedareba istoriis berketia" [Ciqobava 1983, 279].<br />
istoriul-SedarebiT enaTmecnierebaSi farTod gamoiyeneba<br />
Sinagani da garegani rekonstruqciis xerxebi, romelTa saSualebi-<br />
Tac unda dadgindes enobriv cvlilebaTa relatiuri qronologia.<br />
istoriul-SedarebiTi meTodis garda, viyenebT agreTve tipologiursa<br />
da diasistemur meTodebsac, romelTa SesaZleblobebi, marTalia,<br />
SedarebiT SezRudulia, magram isini erTgvarad a<strong>vs</strong>eben da<br />
amowmeben istoriul-SedarebiTi kvlevis Sedegebs.<br />
enaTa genezisuri naTesaobis dasasabuTeblad aucilebelia arsebobdes<br />
Semdegi faqtorebi:<br />
a) arsebul mosazrebaTa kvaldakval, Cveni SexedulebiTac genezisurad<br />
monaTesave enaTa Soris bgeraTSesatyvisobani kanonzormieri<br />
da regularuli unda iyos rogorc fonologiur izoglo-
S e s a v a l i 17<br />
sebSi, ise morfologiur inventarsa 2 da Zireul leqsikur masalaSi<br />
[foqos-fuqsi 1962, 13; gamyreliZe, maWavariani 1965, 4].<br />
imis naTelsayofad, rom bgeriTi Sesatyvisobebi formanteb-<br />
Sic relevanturia, SeiZleba movixmoT zogi magaliTi: xunZ. -s´-e-b ~<br />
and. -s´-i: axv. -s´-e ~ sak. did. -s-i: xvar. -s-a `maatributivebeli<br />
formanti"; xunZ. -ta (
18<br />
S e s a v a l i<br />
nasesxebi afxazurSi [lomTaTiZe 2000, 128].<br />
yuradRebas iqce<strong>vs</strong> `asis" gamomxatveli termini, romelic xun-<br />
Zur-andiur enebSi kanonzomierad (xunZ. s ~ and. S) aris warmodgenili:<br />
xunZ. nus-go ~ and. beSonu-gu... didour enebSi wesiT unda<br />
gvqonoda J-s Semcveli ekvivalenturi forma, magram gvaq<strong>vs</strong> S (sak.<br />
did. biSon: xvar. beSonu `id".). bgeraTSesatyvisobis darRvevisa-<br />
Tvis sxva safuZveli ar Cans, garda imisa, rom sak. did. biSon<br />
andiuri<br />
enaTagan nasesxobad iqnes cnobili [gudava 1980, 212]. sainteresoa<br />
agreTve a:o xmovanTSesatyvisobis damadasturebeli zogi nasesxebi<br />
saxeli: xunZ. azar-go (< spars. hazar) ~ and. oziru-gu<br />
`1000"; xunZ. Caran _ and. Ciron `foladi" da misT.<br />
d) Rirssacnobi faqtia, rom bgeraTSesatyvisoba, rogorc kanonzomieri<br />
fonemuri fardoba, fuZeenaSi iRebs saTaves da Semdgomi<br />
evoluciis safuZveli xdeba. Tavdapirvelad fuZeenis diferencirebad<br />
dialeqtebSi (zogjer SeiZleba TqmebSic!) xelSesaxebia<br />
oden bgera<br />
raTi<br />
Tigi<br />
give<br />
veoba<br />
bani<br />
(resp. identuri bgeraTSesatyvisobani),<br />
Tumca mogvianebiT fuZeenis enobrivi erTeuli dialeqtur variaciaTa<br />
farglebs scildeba da axali enobrivi monacemi xdeba. sa<strong>vs</strong>ebiT<br />
logikuria, roca ama Tu im enis mikrovariantSi _ dialeqtSi<br />
safuZveli eyreba fonemaTa kanonzomier diferenciacias, Sepirobebuls<br />
kombinaciuri Tu spontanuri fonetikuri cvlilebebiT. sagulisxmoa,<br />
rom fonemaTa kanonzomieri mimarTeba daCndeba iseT periferiul<br />
leqsikaSic, rogoricaa xmabaZviTi (resp. bgerweriTi) saxelebi<br />
[gudava 1964, 143-145; burWulaZe 1989, 9-10].<br />
sa<strong>vs</strong>ebiT bunebrivia isic, rom calkeul monaTesave enebsa da<br />
maT dialeqtebSi xdeba ergvarovani fonetikuri procesebi, ris Sedegadac<br />
viRebT regularuli xasiaTis kanonzomier bgeraTSesatyvisobebs<br />
[ardoteli 1999, 14].<br />
iSviaTad dasturdeba iseTi bgeraTSesatyvisoba, romelSic<br />
yvela fonema gansxvavebul refleqss iZleodes da Sesatyvisobis<br />
wevri fonemebi monaTesave enebSi adekvaturi iyos [enobrivi erTeulis<br />
identifikaciisaTvis ix. maWavariani 1967, 51-52]. am saxeobisagan<br />
gansxvavebiT, dasturdeba bgeraTigiveoba, romelic xSirad paeqrobis<br />
sagnad aris qceuli.<br />
Cven aRweriTad nawarmoeb termins `iden<br />
identu<br />
turi bgera<br />
raTSe<br />
Sesa<br />
sa-<br />
tyviso<br />
soba<br />
bani<br />
ni" vamjobineT termini `bge<br />
bgera<br />
raTi<br />
Tigi<br />
give<br />
veoba<br />
bani<br />
ni", romelic ufro<br />
marjvea da srulad asaxa<strong>vs</strong> cnebis ZiriTad arss. garda amisa,<br />
Tavidan gvacilebs uxerxulobas im TvalsazrisiT, rom ori identuri<br />
fonema (resp. bgera) araTu sxvadasxva Sesadarebel enebSi, er-<br />
Ti enis fonemis farglebSic (mis variantebs Sorisac) ki SeuZlebelia.<br />
masTan, termini `bgeraTSesatyvisoba" (resp. `fonemaTSesatyvisoba")<br />
amosavali fonemis refleqsacias gulisxmobs (SesatyvisobaSi
S e s a v a l i 19<br />
gansxvavebuli sidideebi moiazreba), xolo `bgeraTigiveoba" ki niSna<strong>vs</strong><br />
Sesadarebel odenobaTa kanonzomier fardobas, romelSic arqetipebi<br />
wesisamebr daculia.<br />
aqedan gamomdinare, xunZur-andiur-didour enebSi dasturdeba<br />
rogorc sakuTriv bgeraTSesatyvisobani (resp. araidenturi bgeraTSesatyvisobani),<br />
ise bgeraTigiveobani (resp. identuri bgeraTSesatyvisobani),<br />
romlebic Sepirobebulia saTanado fonemaTa orgvari<br />
transformaciiT: a) saartikulacio adgilis gadaweviT da<br />
b) ragvarobis cvliT. e. lomTaZis mosazrebiT, cvlilebis am or saxeobas<br />
Soris dominantobs meore [lomTaZe 1962, 309].<br />
simptomaturia isic, rom kanonzomier regularul bgeraTSesatyvisobaTa<br />
ganxilvisas Ta<strong>vs</strong> iCens struqturul-semantikuri gadaxrebi,<br />
rasac mravalgvari kombinaciuri Tu Sinaarsobrivi cvlileba<br />
iwve<strong>vs</strong>. es ki, bunebrivia, mniSvnelovanwilad arTulebs spontanuri<br />
bgeraTcvlilebebiT miRebul suraTs.<br />
ismis mniSvnelovani kiTxva: ra tendenciebi iwveven (akaveben)<br />
fonemaTa kanonzomier cvlilebas?<br />
g. honigsvaldi pirdapir wers: `...bgeriTi cvlilebani namdvilad<br />
regularulia yvela enaSi" [honigsvaldi 1971, 19-21].<br />
marTalia, bgeriTi cvlileba ZiriTadad regularulia yvela<br />
enaSi, Tumca absoluturi ar aris _ igi yvela bgeras erTnairad<br />
ar moudis, aramed fonologiuri sistemis mxolod erT nawils moica<strong>vs</strong>.<br />
masTan, bgeraTcvlilebis tendencia aris ara aucilebloba,<br />
aramed SesaZlebloba, romelic saTanado fonologiur poziciasa<br />
da transformaciisaTvis xelsayrel pirobebSi SeiZleba realizebul<br />
iqnes. lingvisturi Tu eqstralingvisturi faqtorebi (fonemaTa<br />
variaciuloba, maTi araadekvaturi percefcia, ucxo enaTa<br />
zegavlena, ideoleqtis metyveleba...) garkveulwilad apirobeben da<br />
xels uwyoben bgeraTa nairsaxeobebis Camoyalibebas. Tavad bgeraTcvlilebas,<br />
safiqrebelia, iwvevdes fonemis aramdgradi buneba, mis<br />
wiaRSi imTaviTve daunjebuli potencia _ gardaiqmnas sxva, masTan<br />
ufro axlomdgom, bgerad, rac misi alofonuri TvisebiT aixsneba.<br />
Tavdapirvelad es, rogorc miuTiTeben [trubeckoi 1987, 268], da-<br />
Cndeba fonetikuri variantis (resp. alofonis) saxiT, Semdeg ki er-<br />
Ti fonemis alofonidan meore fonemis alofonisaken TandaTanobi-<br />
Ti gadawevis safuZvelze (rac am enis mflobelis subieqtur cnobierebaSi<br />
airekleba) xdeba sxva bgerad qceva. TandaTanobiTi gadaxris<br />
Sedegad, A fonemis alofoni B fonemis alofons dauaxlovdeba.<br />
A:B fonemaTa opoziciis TandaTanobiTi neitralizaciis safuZvelze,<br />
roca metyvelis cnobierebasa da percefciaSi A-s alofoni<br />
B-s alofonad transformirdeba, bgeraTcvlilebac maSin mTavrdeba<br />
[ardoteli 2000, 43].
20<br />
S e s a v a l i<br />
gavrcelebulia bgeraTSesatyvisobis iseTi saxeoba, romelSic<br />
erTmaneTis gverdiT gvxvdeba kanonzomierad cvlili da ucvleli<br />
fonemebi, mag.: xunZ. w´e (
S e s a v a l i 21<br />
saerTo<br />
amosavali<br />
*l&<br />
lh (xunZ., bagv.)<br />
l (xvar.)<br />
h (boTl.)<br />
bifurkaciuli Sesatyvisobis kargi magaliTia q. lomTaTiZis<br />
mier afxazuris dialeqtebSi dadgenili fonemaTSesatyvisoba: abJ.,<br />
bzif., aSx. v, F, F spirantebi: tap. Z, c, w afrikatebi [lomTaTiZe<br />
1976, 179-180].<br />
e) calkeuli korespondenciebis analizisas yuradRebas iqce<strong>vs</strong> semantikuri<br />
rekonstruqciis problema, romelic xSirad CamorCeba formalur<br />
rekonstruqcias. amosaval semantemaTa `mouxelTebloba" gamowveulia<br />
ara oden semantikuri gadaxrebis (texilebis) gamo, aramed misi<br />
abstraqtulobiTa da saTanado meTodologiis uqonlobiTac.<br />
cnobilia, rom gadaxrili semantika, Tuki Sinaarsobrivi gadawevis<br />
dasabuTeba xerxdeba, sawyisi semantemis dasadgenad iseTive<br />
relevanturia, rogorc ucvleli semantika. paradoqsul movlenas<br />
ar warmoadgens dialeqtebsa da TqmebSi TavCenili semantikuri<br />
cvlilebebi, romlebic dialeqtur inovacias ufro warmoadgenen,<br />
vidre enis Sinagani bunebis (potenciis) gamovlenas.<br />
4. xunZur<br />
Zur-an<br />
andi<br />
diur<br />
ur-di<br />
dido<br />
dour enaTa<br />
Sina<br />
naga<br />
gani<br />
klasi<br />
sifi<br />
fika<br />
kaci<br />
ciisa<br />
da maTi daTa<br />
Tari<br />
riRe<br />
Rebi<br />
bisa<br />
saTvis<br />
Tvis. n. trubeckois, romelic ZiriTadad<br />
a. dirisa [diri 1909] da l. Jirkovis [Jirkovi 1924] gamokvlevebs<br />
emyareba, faqtobriv marTebulad aq<strong>vs</strong> warmodgenili sakvlev ena-<br />
Ta klasifikacia [trubeckoi 1987, 247]. 6<br />
maSasadame, xunZur-andiur-didouri enebi qmnian daRestnur<br />
enaTa erT qvejgufs, romelSic 11 enobrivi erTeuli erTiandeba. 7<br />
am enebze metyvelTa raodenoba, 1989 wlis sakavSiro aRweris mixedviT,<br />
sabWoTa kavSirSi 604292 pirs Seadgenda [aTaevi 1996, 7].<br />
maT Soris daRestnis respublikaSi cxovrobda 496,1 aTasi, xolo<br />
ruseTis federaciaSi _ 544,0 aTasi [de 2000, 547]. sakvlev enaTa<br />
evoluciis periodSi pirveladi divergencia gulisxmobs fuZeenis<br />
daSlas saerTo-xunZur-andiur da saerTo-didour enebad [bokarevi<br />
1961, 40]. leqsikuri da morfonologiuri monacemebi imaze metyve-<br />
6 hinuxuri ena, romelic maSin Seuswavleli iyo, yuradRebis gareSe rCeba.<br />
7<br />
tradiciulad ufro gavrcelebulia 14 enis gamoyofa, magram andiurdidour<br />
enaTa sinamdvileSi gvxvdeba iseTi enobrivi erTeulebi (resp. ena-dialeqtebi),<br />
romelTa yvela ierarqiuli donis monacemTa Sedarebis safuZvelze zogi maTganis<br />
dialeqtad miCneva sa<strong>vs</strong>ebiT SesaZlebelia. aseTebia: 1. boTlixuri ena [dialeqtebiT:<br />
a) sak. boTlixuri, b) Rodoberiuli]; 2. bagvaluri ena [dialeqtebiT: a) tindiuri,<br />
b) kvanaduri]; 3. beJituri ena [dialeqtebiT: a) sak. beJituri, b) hunziburi]<br />
[ix. Ciqobava 1965, 9-10; gudava 1971, 4; lomTaZe 1994, 8-9] (amis Sesaxeb dawvrilebiT<br />
qvemoT).
22<br />
S e s a v a l i<br />
leben, rom diferenciaciis sawyis etapze, roca saerTo-didouri<br />
calke enad Camoyalibda, xunZuri da saerTo-andiuri dialeqtur<br />
variaciaTa farglebs ver scildeboda. masalobrivi da struqturuli<br />
siaxlove, rasac xunZuri da andiuri enebi (gansakuTrebiT,<br />
sakuTriv andiuri) sinqroniuladac avlenen, amis Tqmis safuZvels<br />
iZleva. is inovaciebi da arqaizmebi, romelsac winarexunZuris mimarT<br />
saerTo-andiuri gamoamJRavnebda kilokavebsa da TqmebSi, wminda komparativistuli<br />
TvalsazrisiT, irelevanturad unda miviCnioT. 8<br />
safiqrebelia, rom xunZur-andiur enaTa diferenciaciis wina<br />
periodSi saerTo-didouri met siaxloves saerTo-andiuris dialeqtebTan<br />
ufro inarCunebda, vidre winarexunZurTan.<br />
diferenciaciis meore safexurze, rodesac saerTo-andiuri<br />
enobrivi odenoba gamoeyo winarexunZurs, faqtobriv dasrulda istoriulad<br />
dadasturebuli xunZur-andiur-didouri fuZeenis sam<br />
damoukidebel wyebad daSlis procesi. 9 Semdgom arqauli xunZuri,<br />
romelic, Cans, monoliTurobiT gamoirCeoda da divergenciis SedarebiT<br />
nakleb Tvisebebs amJRavnebda, daiyo Semdeg dialeqtebad:<br />
a) xunZaxuri; b) anwuxuri; g) hidur-andalalur-yaraxuli; d) Waruli<br />
[Ciqobava, cercvaZe 1962, 6-7]. 10<br />
andiuri enebidan, rogorc aRiniSna, imTaviTve ganyenebulad<br />
unda mdgariyo axvaxuri ena, gansakuTrebiT misi Crdilouri dialeqti<br />
[mahomedbekova 1967, 6], rasac adasturebs, bgeraTSesatyvisobaTa<br />
gansxvavebuli suraTis garda, iseTi inovaciuri da arqauli movlenebi,<br />
romlebic erTmaneTis gverdiT iCenen Ta<strong>vs</strong>. amitom yvelaze metad<br />
daSorebulia axvaxuri andiurisagan [gudava 1967, 272]. droTa<br />
viTarebaSi saerTo-andiuri, axvaxuris gamoklebiT, unda daSliliyo<br />
ase: a) andiur-boTlixur-karatauli; 11 b) bagvalur-Wamaluri [Sdr.<br />
gudava 1967, 272; 1971, 4; aleqseevi 1988, 3; Sdr. diakonovi, starostini<br />
1988, 165]. Tavis mxriv, zogi andiuri ena iyofa dialeqtebad<br />
[ix. Ciqobava 1965, 9-10; aleqseevi 1995, 8; aTaevi 1996, 13].<br />
rac Seexeba saerTo-didouri enis diferenciacias calkeul<br />
enebad, SeiZleba igi ase dajgufdes: a) didour-hinuxuri; b) xvar-<br />
Siuli; g) beJituri. TiToeul enas, hinuxuris garda, moepoveba<br />
8<br />
bunebrivia, Tavdapirvelad saerTo-andiurSic unda gvqonoda metnaklebad<br />
gansxvavebuli dialeqtebi, romelTagan axvaxurs, rogorc imTaviTve<br />
gancalkevebiT mdgom erTeuls, pirvels unda mieRo damoukidebeli enis saxe.<br />
9 enaTa divergenciis procesi xangrZlivi da urTierTSeqcevadia. sam enobriv<br />
erTeulad gayofis mimdinareoba ise ar unda gavigoT, TiTqos mas Semdeg es<br />
enebi (gansakuTrebiT maTi uSualod mosazRvre wevrebi) erTianobis niSnebs aRar<br />
amJRavnebdnen.<br />
10 S. miqailovi cxra dialeqts gamoyofs: eq<strong>vs</strong>s _ samxrul metyvelebaSi, sams _<br />
CrdilourSi [miqailovi 1959, 5; Sdr. aTaevi 1996, 12].<br />
11<br />
karatuli, anCixuri Tqmis mixedviT, axlos dgas boTlixurTan<br />
[mahomedbekova 1971, 9]. amis gamo, mas pirobiTad pirvel wyebaSi vaerTianebT.
S e s a v a l i 23<br />
dialeqtebi [ix. bokarevi 1967, 418, 433, 469; imnaiSvili 1963, 9-10;<br />
lomTaZe 1994, 9-10]. 12<br />
yovelive zemoTqmulidan gamomdinare, xunZur-andiur-didouri<br />
fuZeenis diferenciacia sqematurad, diagramis saxiT, ase gamoixateba:<br />
B<br />
A<br />
t<br />
A: xunZur-andiur-didouri fuZeena<br />
(II aTaswleuli Cv. eramde)<br />
B: saerTo-xunZur-andiuri<br />
(X-IV s.s. Cv. eramde)<br />
C D E C: xunZuri<br />
(V-IV s.s. Cv. eramde)<br />
D: saerTo-andiuri<br />
(V-IV s.s. Cv. eramde)<br />
E: saerTo-didouri<br />
(X s. Cv. eramde)<br />
mogvianebiT saerTo-andiuri da saerTo-didouri enebis<br />
daSla Semadgenel enobriv erTeulebad sqemebis saxiT ase<br />
warmoidgineba:<br />
D. saerTo-andiuri<br />
sxva andiur enaTa erToba<br />
axvaxuri<br />
andiur-boTlixur-karatauli<br />
bagvalur-Wamaluri<br />
andiuri boTlixuri karatauli bagvaluri Wamaluri<br />
E. saerTo-didouri<br />
didour-hinuxur-xvarSiuli<br />
beJituri<br />
didour-hinuxuri<br />
xvarSiuli<br />
sak. didouri<br />
hinuxuri<br />
12 didour enaTa qvejgufSi zogi mkvlevari sam enas gamoyofs [lomTaZe 1994, 9],<br />
zogi _ xuTs [bokarevi 1959, 5], zogi ki _ eq<strong>vs</strong>s [kibriki, koZasovi 1990, 27].
24<br />
S e s a v a l i<br />
zemomoyvanil diagramasa da sqemebSi ar aisaxeba calkeul ena-<br />
Ta dayofa dialeqtebad, rac isedac kargad aris cnobili specialuri<br />
literaturidan. garda amisa, sakvlev enaTa diferenciaciis<br />
procesis relatiuri qronologia ase Tu ise daculia, Tumca fu-<br />
Zeenis qvefuZeenebad daSlis daTariReba da maTi Semdgomi evoluciis<br />
mimdinareobis gaTvaliswineba sagangebo msjelobis sagania.<br />
unda iTqvas, rom xunZur-andiur-didour enebze molaparake<br />
xalxebis eTnogenezisis sakiTxebi saTanadod ar aris Seswavlili,<br />
Tumca maTi warmomavlobiTi naTesaoba sxva daRestnel xalxebTan<br />
sadao ar aris. specialuri literaturidan cnobilia isic, rom<br />
maTi gamoyofa monaTesave daRestneli xalxebisagan da, Sesabamisad,<br />
daRestnur enaTa divergencia unda ganxorcielebuliyo daaxloebiT<br />
Zv. w. 2300 wlisTvis [gigineiSvili 1977, 25; aleqseevi 1986, 139; Sdr.<br />
bokarevi 1961, 17].<br />
ismis kiTxva: rogor unda daTariRdes xunZur-andiur-didouri<br />
fuZeenis istoriuli divergencia?<br />
Tanamedrove komparativistikas am kiTxvaze pasuxis gasacemad<br />
jerjerobiT sxva alternatiuli saSualeba ar moepoveba, garda m.<br />
svodeSisa da r. lisis glotoqronologiuri (resp. leqsikostatistikuri)<br />
meTodisa [svodeSi 1960, 23-87], romlis gamoyenebiT miRebuli<br />
Sedegebi, sayovelTaod cnobili naklovanebis gamo [bokarevi<br />
1961, 18; gigineiSvili 1977, 26], unda dazustdes arqeologiis, nasesxebi<br />
leqsikis geografiis, liTonTa saxelebis, eTnologiuri realiebisa<br />
da lingvisturi paleontologiis monacemebis gaTvaliswinebiT<br />
[svodeSi 1960, 54].<br />
Cven SevadgineT sabaziso leqsikis sia, romelSic gavaerTianeT<br />
somaturi terminebi, miwaTmoqmedebisa da mcenareTa saxelwodebani.<br />
sacdel saxelTa ricxvma 200 saleqsikono erTeuls cotaTi gadaa-<br />
Warba. am saxelTa leqsikostatikuri meTodiT gamoTvlis Sedegad<br />
81 procentiani konstantis pirobebSi TanxvdenaTa indeqsma 31% Seadgina,<br />
rac m. svodeSis formulebis mixedviT [1960, 46-47, 56],<br />
aTaswleulTa jami 2,900 weliwads udris. es niSna<strong>vs</strong>, rom xunZurandiur-didour<br />
enaTa daSla unda dawyebuliyo Cvens eramde II-I<br />
aTaswleulTa mijnaze [Sdr. aTaevi 1996, 24; 1998, 136-138]. aqedan<br />
gamomdinareobs, rom saerTo-daRestnuri enis (XXIII aswleulis<br />
bolo qristeSobamde) divergenciis Semdeg saerTo-xunZur-andiurdidour<br />
enas unda earseba 1000 welze meti xnis ganmavlobaSi.<br />
diferenciaciis meore etapi, rac winarexunZurisagan saerToandiuris<br />
gamoyofas gulisxmobs, pirobiTad igi SeiZleba daTariRdes<br />
V-IV saukuneebiT ax. welTaRricxvamde [Sdr. aleqseevi 1995, 8].<br />
yovelive zemoTqmulis gaTvaliswinebiT, araa saTanadod argumentirebuli<br />
asureTis mefe sargon II-is sazeimo warweraSi naxsenebi<br />
`andielisa" da iranis CrdiloeT-aRmosavleTiT mdebare qveyana
S e s a v a l i 25<br />
`andiu" saxelTa identifikacia [aglarovi 1994, 40-41], 13 radgan am droisaTvis<br />
calke eTnonimad `andieli" (resp. andi) ar unda arsebuliyo.<br />
istoriografiidan cnobilia, rom mefe saurmagma qristesSobamde<br />
III s.-Si `didoeTidgan vidre egrisamde" Camoasaxla Crdilokavkasieli<br />
tomebi. vfiqrobT, didoeTi, rogorc calke administraciul-teritoriuli<br />
erTeuli, am droisaTvis realuri Cans.<br />
saerTo-xunZur-andiuri enobrivi erTobisagan didouri fuZeenis<br />
gamoyofa adreul rkinis xanaSi unda momxdariyo, rodesac<br />
brinjaos naxelavis gverdiT fexs ikidebda rkinis iaraRebi. am xanisaTvis<br />
farTod gamoiyeneboda vercxlisa da oqros nawarmi, rac<br />
faqtobriv saerTo-daRestnuri fuZeenis daSlis droindelia da<br />
sakvlev enebSic kanonzomieri SesatyvisobebiT aris warmodgenili<br />
[gigineiSvili 1977, 28].<br />
Zv. w. I aTaswleulis damdegs am enaTa divergenciis naTelsayofad<br />
moviyvanT rkinisa da misi nawarmis saxelebs, 14 romelTa povniereba<br />
adreul brinjaos xanaSi naklebsavaraudoa:<br />
`rkina": and. qub: boTl. qobi: kar. quba: Wam.: qoba: bagv. qubi<br />
`rkina" ~ sak. did.: hin. qebu: xvar. qubu: beJ. qobo `tyvia" > `kala". 15<br />
`saxnisi": boTl. yubu: Wam.: bagv. yob: kar. yoɄbo: axv. yobe ~<br />
sak. did. BɄu: hin. Bu: xvar. BɄu n : beJ. BɄo n (hunz. Be).<br />
`namgali": and. niCo. boTl. tind.: kar.: axv. niCa: bagv. miCa<br />
(
26<br />
S e s a v a l i<br />
qvis `kedeli": xunZ. yed ~ and. ye n : boTl. yinda.: Rod. yu n ~:<br />
Wam. yunna: bagv. yin (tind. yena): kar. yeni: axv. yenda ~ sak. did.<br />
Bido: hin. BeSu: xvar. Bad (inx. BEod).<br />
`kari": xunZ. nuw´a ~ and.: boTl.: kar. hinw´u: Rod. hinc´u:<br />
Wam. hi n w´: bagv. hu n w´ (tind. hi n cu): axv. i n w´o ~ sak. did.: hin. Gac:<br />
xvar.: beJ. Ga n c: hunz. Ge n cu...<br />
am rigis (gvian brinjaos xanidan rkinis adreul xanaSi gardamavali<br />
periodis sacxovrebeli saxlis nawilebis gamomxatvel) leqsikaSic<br />
TvalnaTliv Cans xunZur-andiur-didouri fuZeenis daSlis<br />
pirveli etapis dasawyisi.<br />
5. enaTa da dialeqt<br />
leqtTa gamij<br />
mijvnis krite<br />
teri<br />
riumi<br />
misa<br />
saTvis<br />
Tvis. cnobilia,<br />
rom enobrivi sistemis yoveli rgoli drosa da sivrceSi<br />
mudmivad icvleba. enis evolucia struqturul cvlilebasTan er-<br />
Tad Tvisebriv cvlilebasac ar gamoricxa<strong>vs</strong>. marTalia, enis qvesistemebis<br />
saxecvlileba araTanabaria, magram mTlianad misi evolucia<br />
gardauvalia, rac enobriv universaliaTa ricx<strong>vs</strong> ganekuTvneba.<br />
enis TanasistemaTa _ dialeqtTa Camoyalibeba da Semdgomi<br />
ganviTareba xdeba ama Tu im teritoriaze drois gansazRvrul monakveTSi.<br />
aqedan gamomdinare, dialeqti ganimarteba, rogorc mocemuli<br />
enis iseTi Tvisobrivi uwyvetoba (kontinuumi), iseTi mikrosistema,<br />
romelic fonetikur-fonologiur, morfologiur, sintaqsur<br />
da leqsikur-semantikur TaviseburebaTa (cvlilebaTa) erTobliobas<br />
warmoadgens. amis gaTvaliswinebiT, enisa da dialeqtis gasamijnavad<br />
yovelgvari meTodologiuri principebis Camoyalibeba damokidebulia<br />
sakvlev enaTa imanentur bunebaze.<br />
cnobilia, rom enobriv erTeulTa uflebrivi statusis dasadgenad<br />
Tanamedrove lingvistikas ar moepoveba erTiani, zusti da<br />
Semowmebadi kriteriumi. amaze metyvelebs is faqti, rom msoflio-<br />
Si daaxloebiT 5000 enobrivi erTeulis statusi gansazRvruli ar<br />
aris. 1990 wels gamocemul lingvistur enciklopediur leqsikonSi<br />
vkiTxulobT: `(enaTa _ n. a.) zusti cifris dadgena SeuZlebelia<br />
imitom, rom erTi enis sxvadasxva enaTa da dialeqtTa Soris gansxvaveba<br />
pirobiTia" [lel 1990, 609].<br />
vinaidan Tanamedrove enaTmecnierebas ar moepoveba enaTa da<br />
dialeqtTa statusis gansasazRvrad saTanado meTodi, Semogvaq<strong>vs</strong><br />
enobrivi ierarqiis yvela doneze realizebul cvlilebaTa xarisxisa<br />
da procentuli maCveneblis kompleqsuri kriteriumi. es kriteriumi<br />
iTvaliswinebs agreTve kanonzomieri, regularuli saxis bgeraTSesatyvisobebsac<br />
da suprasegmentul movlenaTa (prosodia, intonacia,<br />
metyvelebis tempi, ritmi da a. S.) Taviseburebebsac.<br />
enisa da dialeqtis gasamijni kriteriumis Sesaxeb specialur
S e s a v a l i 27<br />
literaturaSi azrTa sxvadasxvaobaa. 18 gansxvavebuli Tvalsazrisebi,<br />
romlebic wamoyenebulia sxvadasxva Taobis enaTmecnierTagan, emyareba<br />
enobriv erTeulTa sxvadasxva kuTxiT analizsa da am analiziT<br />
miRebuli daskvna-ganzogadebebis nairgvar interpretaciebs, romelTagan<br />
zogi maTgani nakarnaxevia subieqturi mosazrebiTac.<br />
specialuri literaturis gacnobisas ZiriTadad sami Tvalsazrisi<br />
gamoikveTeba: a) enaTmecnierTa erTi nawilisTvis konkretuli<br />
enisa da dialeqtis (dialeqtebis) gasamijnad sakmarisia gagebinebis<br />
faqtori; 19 b) meoreni sakmarisad Tvlian bgeraTSesatyvisobaTa<br />
arsebobas; g) mesameni ki wina or niSans (gagebinebasa da bgeraTSesatyvisobas)<br />
umateben sistemurobas da Sereul kriteriums gvTavazoben<br />
[dawvrilebiT ix. gvancelaZe 2006, 40-103].<br />
kanonzomieri da regularuli araidenturi bgeraTSesatyvisoba,<br />
romelic warmoadgens or enobriv erTeuls Soris kanonzomier<br />
fonemur fardobas, Tavdapirvelad ama Tu im enis (resp. fuZeenis)<br />
teritoriul mikrosistemaSi Cndeba. amgvar enobriv erTeulSi ganxorcielebuli<br />
sxvadasxva saxis (fonetikuri, morfonologiuri,<br />
sintaqsuri...) cvlilebani TandaTan scildeba dialeqtis sazRvrebs,<br />
20 Tvisobriv cvlilebaTa zrdisa da meti sistemurobis Se-<br />
Zenis Sedegad mocemuli dialeqti damoukidebel enad yalibdeba.<br />
maSasadame, enaTa saklasifikacio niSnad bgeraTSesatyvisobis<br />
kriteriumis gamoyofa Zalze mniSvnelovania, Tumca, sxvagvar cvlilebaTa<br />
uqonlobis pirobebSi, ukmari. rogorc Cans, mniSvneloba<br />
aq<strong>vs</strong> agreTve Sesatyvisobis regularulobisa da simravlis koeficientsac,<br />
vinaidan kanonzomieri fonemuri fardobani xelSesaxebia<br />
ara oden dialeqtebSi, aramed TqmebSic ki (sic!). sxva saxis cvlilebaTa<br />
erTgvarobis (resp. uqonlobis) pirobebSi dialeqtebSi<br />
(resp. TqmebSi) povnier SesatyvisobaTa regularulobisa da raodenobis<br />
koeficienti Cveulebriv naklebia enebSi dadasturebul SesatyvisobaTa<br />
Sesabamis sidideebTan SedarebiT. am mimarTebiT yuradRebas<br />
iqce<strong>vs</strong> axvaxuri enis or (Crdilour da samxrul) dialeqts<br />
Soris gamovlenili bgeraTSesatyvisobani [mahomedbekova 1967, 17-27].<br />
Cveni dakvirvebiT, Sesatyvisoba, romelic am enaSi gvxvdeba da ara-<br />
18 bolo xanebSi am sakiTxis Taobaze mwvave diskusia gaimarTa qarTvelologiaSi<br />
[ix. oniani 2003; futkaraZe 2005; gabunia 2004; boederi 2005; gvancelaZe<br />
2006; qed 2007 da sxv.].<br />
19<br />
gagebinebis kriteriums ver miviCnevT relevanturad Tundac imis gamo,<br />
rom igi enaSi realizebuli sxvadasxvadrouli da sxvadasxvagvari cvlilebebis Sedegia.<br />
amitom enobrivi cvlilebani da gagebineba diferenciaciis ori niSani ki ar<br />
aris, aramed meore pirvelisagan gamomdinareobs.<br />
20 dialeqtur variaciaTa Camoyalibebas mravalgvari procesi ganapirobebs:<br />
a) fonetikur-fonologiuri, b) morfonologiuri, g) morfologiuri, d) sintaqsuri,<br />
e) leqsikuri, v) semantikuri, z) arealuri da interferenciuli (sxva wris<br />
enebTan mezobloba) da a. S.
28<br />
S e s a v a l i<br />
regularuli bunebisaa, dasturdeba ara imdenad zemoxsenebul dialeqtebs<br />
Soris, ramdenadac samxruli dialeqtis Tqmebs Soris.<br />
kerZod, samxruli dialeqtis ratluburi Tqma, romelic, calkeuli<br />
movlenebis gamo, Crdilouri dialeqtisaken ixreba, upirispirdeba<br />
imave dialeqtis hlanubursa da wegobur Tqmebs. sailustracio<br />
magaliTebi:<br />
saerTo<br />
amosavali<br />
*t&<br />
ratl. weg. mniSvneloba<br />
t&<br />
t<br />
t&ara tara `TavTavi"<br />
t&a ta `zed"<br />
ret&<br />
t&a reta `xeli"<br />
t&ali tali `furceli"<br />
*lɎ<br />
*B&<br />
lɎ<br />
lɎes´a<br />
lɎadEa<br />
ralɎa<br />
dilɎa<br />
B&<br />
l&<br />
l&es´a<br />
l&abda<br />
ral&<br />
l&a<br />
dil&<br />
l&a<br />
x<br />
`mdinare"<br />
`sami"<br />
`Rame"<br />
`me (mic.)"<br />
B&a xa `Txovna"<br />
B&anu xanu `kvercxi"<br />
u n B&a (
S e s a v a l i 29<br />
wegobur TqmaSi es procesi (y&<br />
> è) dasrulebulia.<br />
spontanurad cvlil fonemaTa kanonzomieri Sefardebani, rac<br />
komparativistikaSi bgeraTSesatyvisobis saxeliT aris cnobili,<br />
arasistemuri saxiT gvxvdeba xunZuri enis anwuxuri dialeqtis or<br />
TqmaSi _ toxursa da WadaqolourSi [cercvaZe 1948, 136-142].<br />
toxur da Wadaqolour TqmaTa saTanado monacemebis Sedareba<br />
cxadyofs, rom am enobriv erTeulebSi xmovanTa Sesatyvisoba<br />
mwyobri sistemis saxiT ki ar dasturdeba, aramed igi araregularuli<br />
xasiaTisaa. kerZod, Tu mkacri komparativistuli principiT<br />
mivudgebiT, xmovanTa sistemaSi Sesatyvisobani unda gamovricxoT,<br />
radgan gvxvdeba an oden xmovanTa poziciuri cvla (xerab < *xeri~ab<br />
S, s (< c) > S.<br />
saerTo<br />
amosavali<br />
tox. Wadaq. mniSvneloba<br />
*s s S<br />
sordo<br />
Sordo `Rame"<br />
nus nuS `dana"<br />
nusgu nuSgu `asi"<br />
son Son `weliwadi"<br />
*c s S<br />
si Si `daTvi"<br />
os oS `xari"<br />
ser Ser `mela"<br />
bersin-<br />
berSin- `lamazi"
30<br />
S e s a v a l i<br />
maSasadame, anwuxuri dialeqtis or (toxursa da Wodaqolour)<br />
Tqmas Soris bgeraTSesatyvisobas mxolod 10 Tanxmovani gviCvenebs,<br />
xolo 30-ze meti Tanxmovani moklebulia amgvar kanonzomier<br />
fonemur fardobas. 21 bunebrivia, iseT pirobebSi, roca or enobriv<br />
odenobas Soris fonemaTa kanonzomieri mimarTebani moicaven fonologiuri<br />
sistemis martooden 25%-s da sxva mxriv maT Soris arsebiTi<br />
sxvaoba ar mJRavndeba, marTebuli ar iqneba maTi or damoukidebel<br />
enad miCneva [Sdr. qurdiani 1996, 26].<br />
rac Seexeba xunZaxurisa da anwuxuris urTierTmimarTebis sakiTxs,<br />
maT Soris divergenciis xarisxi, toxurisa da Wadaqolourisagan<br />
gansxvavebiT, oTxi fonemis kanonzomieri SesatyvisobiT aris<br />
gazrdili (xunZax. J, l&, x, q´: anw. j, T, h > , x½). miuxedavad amisa,<br />
sxva rigis gansxvavebebis uqonlobis pirobebSi, anwuxuris gamoyofa<br />
calke enobriv erTeulad did dabrkolebas waawydeba, radgan<br />
arn. Ciqobavas maxvilgonivruli SeniSvniT `kanonzomieri Sesatyvisoba<br />
bgeraTgadawevis faqtebze yovelTvis axal enas rodi niSna<strong>vs</strong>"<br />
[ix. cercvaZe 1948, 142]. 22<br />
amrigad, bgeraTSesatyvisobis kriteriumi sakmarisi safuZveli<br />
ar aris enisa da dialeqtis gasamijnavad miT ufro maSin, roca es<br />
Sesatyvisoba sul ramdenime fonemas exeba da fragmentul xasiaTs<br />
atarebs.<br />
enaTa da dialeqtTa araadekvaturi kvalifikaciis gaTvaliswinebiT,<br />
Semogvaq<strong>vs</strong> enobriv cvlile<br />
leba<br />
baTa (Tavi<br />
vise<br />
sebu<br />
bure<br />
reba<br />
baTa) xaris<br />
ris-<br />
xisa da procen<br />
centu<br />
tuli maCve<br />
veneb<br />
neblis kompleq<br />
pleqsu<br />
suri krite<br />
teri<br />
riumi<br />
mi.<br />
igi gulisxmobs: im SemTxve<br />
mTxveva<br />
vaSi<br />
Si, Tu or mona<br />
naTe<br />
Tesa<br />
save enobriv er-<br />
Teuls Soris enobri<br />
rivi ierar<br />
rarqi<br />
qiis is rome<br />
meli<br />
lime erT done<br />
neze<br />
cvlile<br />
lebebs siste<br />
temu<br />
muri xasi<br />
siaTi<br />
aqvT da isini 50%-s aWarbe<br />
be-<br />
ben, maSin es odeno<br />
noba<br />
bani damo<br />
mouki<br />
kide<br />
debe<br />
beli enebia<br />
bia. 23<br />
zemoCamoyalibebuli wesis mixedviT, xunZur-andiur-didour<br />
enaTa klasifikacia mcireoden cvlilebas ganicdis, Tumca sakvlev<br />
enaTa safuZvliani da saboloo dajgufeba momavali specialuri<br />
kvleva-Ziebis saqmea. amJamad, Cven SemovifarglebiT ori axlomona-<br />
Tesave enis (erTi mxriv, boTlixurisa da Rodoberiulis, xolo,<br />
21<br />
xazgasmiT unda aRiniSnos, rom enobriv erTeulTa gasamijnad da saklasifikaciod<br />
bgeraTigiveobani (resp. identuri bgeraTSesatyvisobani) ar gamogvadgeba.<br />
22 amasTanave unda aRiniSnos, rom am or saanalizo enobriv erTeuls Soris<br />
arsebuli bgeraTSesatyvisobani regularobis xarisxiTa da fonologiuri sistemis<br />
momcvelobiT ufro xelSesaxebia, vidne andiur (magaliTad, boTlixur-Rodoberiul,<br />
bagvalur-tindiur), an didour (magaliTad, sak. didour-hinuxur)<br />
enebSi dadasturebuli bgeraTSesatyvisobani. Cans, winamorbedi mkvlevrebi maTi<br />
kvalifikaciisas, bgeraTSesatyvisobaTa garda, sxva gansxvavebebsac iTvaliswinebdnen.<br />
23 Tu enobrivi ierarqiis yvela an metwil doneebze realizebul cvlilebaTa<br />
jami 30%-s scildeba, maSinac komparativistikis poziciebidan ori monaTesave<br />
enobrivi erTeuli damoukidebeli enebis statuss iZens.
S e s a v a l i 31<br />
meore mxriv, bagvalurisa da tindiuris) SedarebiT.<br />
boTlixuri da Rodoberiuli enebis (resp. kiloebis) lingvistur<br />
monacemTa Sedarebis safuZvelze miRebuli msga<strong>vs</strong>eba-gansxvavebani<br />
aseT saxes miiRebs: 24<br />
1. vokaluri sistemebi erTgvaria: gvxvdeba xuTi oraluri<br />
(a, e, i, o, u) da xuTi nazalizebuli (a n , e n , i n , o n , u n ) xmovani.<br />
2. konsonantur sistemaSi mcireodeni sxvaobaa: boTlixurisagan<br />
gansxvavebiT, RodoberiulSi gvaklia mJReri afrikati j, ori<br />
abruptiuli intensiuri afrikati w´, W´ (*w´ > w, *W´ > W) da<br />
xSul-mskdomi intensiuri abruptivi k´ (*k´ > k). Rodoberiuli<br />
enis zibirxalur kilokavSi dasturdeba palatalizebuli winavelaruli<br />
bgerebi g½, q½, q´½<br />
´½, k½ [saidova 1973, 13], magram isini fonemur<br />
statuss moklebulni unda iyvnen [Sdr. gudava 1967, 308].<br />
3. dadgenil bgeraTSesatyvisobaTa Tanxvdenis koeficienti<br />
86%-s Seadegns: boTlixursa da Rodoberiuls Soris (formulaSi:<br />
s.-amos. > boTl.: Rod.) sxvaobas gviCvenebs Sesatyvisobis Svidi wevri,<br />
romelTac nairgvari cvlilebebi ganucdiaT: intensiuri abruptivebi<br />
(*w´ > w´ : c´, *W´, > W´ : C´, *k´ > k´ : q´, *y&<br />
> R : è), lateralebi<br />
(*lɎ > h : l&, *t&<br />
> è : l, *l& > h : l&).<br />
4. orive Sesadarebel enaSi maxvili susti, dinamikuri da mo-<br />
Zravia. masTan, aq<strong>vs</strong> distinqciuri funqcia: boTl. mas! Tqvi!" msa<br />
`uTxra", bet¾¢ `xvna" _ b¡t¾i" `gomuri"...; Rod. bas! `Tqvi!" _<br />
bsa `Tqva", bet¾¢ `xvna" _ b¡t¾i `gomuri", bax! `aiRe!" _ bxa `daingra"<br />
da mr. sxv.<br />
rogorc zemomoyvanili magaliTebic gvidastureben, maxvili<br />
Zalian xSirad orsave enaSi erTsa da imave xmovans moudis. msga<strong>vs</strong>ia<br />
agreTve metyvelebis tempi da intonacia.<br />
5. arc kombinatoruli fonetikuri procesebi iZleva Tvalsa-<br />
Cino cvlilebebs. am mxriv, yuradRebas iqce<strong>vs</strong> asimi<br />
mila<br />
lacia<br />
cia, disi<br />
simi<br />
mi-<br />
lacia<br />
cia, reduq<br />
duqcia<br />
cia, pala<br />
lata<br />
tali<br />
liza<br />
zacia<br />
cia, naza<br />
zali<br />
liza<br />
zacia<br />
cia, dela<br />
labi<br />
biali<br />
liza<br />
za-<br />
cia, substi<br />
stitu<br />
tucia<br />
da misT. gansakuTrebiT did siaxloves Rodoberiul<br />
enasTan boTlixuri enis miarsuli kilokavi amJRavnebs. rogorc<br />
t. gudava wers: `is, rac miarsuls boTlixurisagan ganasxvavebs,<br />
umetes SemTxvevaSi RodoberiulTan poulobs saerTos (es<br />
asea fonetikaSic, morfologiaSic, leqsikaSic)" [gudava 1963, 25].<br />
6. mx. r.-Si klasTa sistema erTnair viTarebas gviCvenebs: I<br />
kl. E, II kl. ~, III kl. b. mr. r.-Si xdeba saxelTa met-naklebad<br />
gansxvavebuli dajgufeba da klasis eqsponentebis Senacvleba:<br />
boTl. `cocxali" (r-|-l) _ `aracocxali" (b): Rod. `adamianis kla-<br />
24 es Tema calke gamokvlevis sagania, amitom aq mas dawvrilebiT ver SevexebiT.
32<br />
S e s a v a l i<br />
si" (b) _ `nivTTa klasi" (r).<br />
7. marTalia, arsebiT saxelTa mravlobiTis yvela sawarmoebeli<br />
formanti (boTl.-bdal&i<br />
bdal&i, -dil&i<br />
dil&i... : Rod. -al<br />
aldi<br />
di, -be<br />
bedi<br />
di, -za<br />
za-<br />
be...) erTmaneTs ar emTxveva, magram gvaq<strong>vs</strong> rogorc saanalizo formantTa<br />
(boTl. -e, -de<br />
: Rod. -e, -di<br />
di), ise a, i xmovnebiT nawarmoeb<br />
fuZeTa da sada fuZeTa Tanxvdenis faqtebi.<br />
8. saxelTa brunebaSi araiSviaTad gvxvdeba erTgvari movlenebi.<br />
kerZod, orsave saanalizo enaSi gvaq<strong>vs</strong>: a) erTfuZiani bruneba,<br />
rodesac sabrunebeli saxelis fuZed nominativis mzamzareuli<br />
formaa gamoyenebuli. b) orfuZiani bruneba, romlis drosac sabrunebeli<br />
saxelis e. w. irib brunvaTa fuZe nawarmoebia an a, i, u<br />
xmovnebis meSveobiT (I tipi), anda sabrunebeli saxelis fuZed<br />
gamoyenebul saxelobiTi brunvis formaze S´u, l&´i elementebis<br />
darTviT. brunvis niSanTa erTianobac xSirad naTelia (magaliTad,<br />
erg.: boTl. -di<br />
: Rod. -di<br />
di). RodoberiulSi damatebiT gamoiyofa<br />
-ra<br />
25 niSniani afeqturi brunva.<br />
9. Tanxvdenebi xSiria lokatiur brunvaTa sistemaSi, Tumca<br />
gansxvavebebic SeimCneva. kerZod, boTlixurSi lokatiur brunvaTa<br />
eq<strong>vs</strong>i seria gvaq<strong>vs</strong>, xolo RodoberiulSi maTi ricxvi Svids aRwe<strong>vs</strong>.<br />
TanxvdenasTan erTad gvaq<strong>vs</strong> sxvaobebi brunvaTa formantebis struqturis<br />
mxrivac.<br />
10. orive enisTvis damaxasiaTebelia klasovani uRvlileba. er-<br />
Tgvarovania rogorc zmnis morfologiuri, ise uRvlilebisa da<br />
warmoqmnis kategoriebi. kerZod, orsave enaSi: infinitivis markeria<br />
-i, infinitivis formisagan -r niSniT iwarmoeba masdari, namyo<br />
drois formantia -a, brZanebiT kilos -i da -a sufiqsebi awarmoeben,<br />
uaryofiTobis sufiqsad -Wi<br />
gvxvdeba da a. S.<br />
siaxlovesTan erTad, gansxvavebac vlindeba kauzativis warmoebaSi<br />
(boTl. -a : Rod. -al<br />
al), myofadi drois warmoebaSi (boTl.<br />
-ikab<br />
ikab: Rod. -s´u).<br />
11. Tanxvdenebi SeiniSneba mimReobaTa warmoebaSi, magaliTad;<br />
boTl. BEard-a-b: Rod. BEard-i-bu<br />
`dawerili"...<br />
analogiuri viTareba gvaq<strong>vs</strong> sityvawarmoebaSi [ix. gudava 1963,<br />
138-151; 1967, 319].<br />
12. saanalizo enaTa udetrebi gviCveneben rogorc msga<strong>vs</strong>ebas,<br />
ise Tanxvdenas. kerZod, Tanxvdena gvaq<strong>vs</strong>:-la<br />
`-ca", `da" (kavS.), -xa<br />
`raRa", `aki", -da<br />
`-ve" (boTl. aru-da<br />
`aq-ve"...), -l´&i<br />
`-Tan", `-iani".<br />
msga<strong>vs</strong>eba vlindeba: boTl. -c´u-b: Rod. -c´i-m-a `-viT", boTl.<br />
-ko<br />
kobu<br />
bu: Rod. -gu<br />
gubu<br />
`radgan", `ki"...<br />
13. metad mwiri monacemebis gamo, ramdenadac sintaqsur saki-<br />
Txebze SegviZlia msjeloba, siaxlove am enobriv erTeulebs Soris<br />
25 am formantSi r klasis gaqvavebul niSnad miiCneva [gudava 1967, 312].
S e s a v a l i 33<br />
TvalsaCinoa. atributul sintagmaSi gabatonebulia prepo<br />
pozi<br />
zici<br />
ciuri<br />
wyoba<br />
ba, Tumca postpo<br />
tpozi<br />
zici<br />
ciuri<br />
wyobac<br />
daCndeba kompozitebsa da<br />
toponimikaSi.<br />
rac Seexeba predikatul sintagmas, yvelgan sxva axlomonaTesave<br />
enaTa analogiuri viTareba gvaq<strong>vs</strong>. Verba sentiendi-s tipis zmnebic<br />
Taviseburebebs (realuri subieqtis marTva micemiTSi) erTnairad<br />
warmogvidgenen.<br />
14. orsave saanalizo enas Tanabrad axasiaTebs Semdegi konstruqciebi:<br />
a) nomi<br />
mina<br />
nati<br />
tiuri<br />
ri, b) erga<br />
gati<br />
tiuli<br />
li, g) dati<br />
tiuri<br />
ri, d) po-<br />
sesi<br />
siuri<br />
ri, e) loka<br />
kati<br />
tiuri<br />
ri.<br />
zemoCamoTvlil sintaqsur konstruqciebSi saxelisa da zmnis<br />
urTierToba erTmaneTis analogiuria.<br />
15. leqsikuri fondi (rogorc Zireuli, ise nasesxebi leqsikuri<br />
maragi) orive enobrivi erTeulisTvis erTi da igivea. Tanxvdena<br />
xdeba semantikur donezec.<br />
is mcireodeni sxvaobani leqsikasa da semantikaSi, rac aqa-iq<br />
iCens Ta<strong>vs</strong>, komparativistikis TvalsazrisiT irelevanturia.<br />
yovelive zemoTqmulidan gamomdinareobs daskvna: boTlixuri<br />
da Rodoberiuli, rogorc enis statusis mqone ori erTeuli<br />
enobriv niSanTa tolobis iseT xarisxs avlens, rom sa<strong>vs</strong>ebiT SesaZlebelia<br />
maTi gaerTmniSvnelianeba da erT (boTlixur) enad miCneva<br />
saTanado dialeqtebiT: a) sakuTriv boTlixuri da b) Rodoberiuli.<br />
analogiurad aixsneba, erTi mxriv, bagvalurisa da tindiuris,<br />
xolo, meore mxriv, beJiturisa da hunziburis urTierTmimarTebis<br />
sakiTxi, ris Sedegadac gamoiyofa TiTo-TiTo ena: 1. bagvaluri ena<br />
(dialeqtebiT: a) kvanaduri, b) tindiuri); 26 2. beJituri ena (dialeqtebiT:<br />
a) sak. beJituri, b) hunziburi).<br />
gadasawyvetia hinuxuri enis sakiTxi, romelsac e. lomTaZe<br />
[lomTaZe 1963, 8] didouri enis dialeqtad miiCne<strong>vs</strong>.<br />
sakvlev enaTa wamyvani specialistebi, Cans, amCnevdnen am enobriv<br />
erTeulTa Soris arsebul TvalsaCino siaxloves da amitomac<br />
uwodebdnen maT ena-dialeqtebs (resp. ena-kiloebs) Tu mcire enebs<br />
(resp. mikro-enebs) [Ciqobava 1965, 9-10; bokarevi 1930, 25; gudava<br />
1967, 272; 1971, 3-4...].<br />
26<br />
winamdebare naSromSi sailustracio magaliTebi damowmebulia Zveli<br />
klasifikaciiT, romelSic tindiursa da Rodoberiuls enebis statusi aqvT. rac<br />
Seexeba beJitur da hunzibur enobriv erTeulTa urTierTmimarTebis sakiTxs, am<br />
monografiis avtori sa<strong>vs</strong>ebiT iziarebs e. lomTaZis dasabuTebul Tvalsazriss<br />
maTi erTianobis Sesaxeb da maT erT enad (beJituri) ganixila<strong>vs</strong>.
pirve<br />
veli nawi<br />
wili<br />
xmovan<br />
vanTa siste<br />
tema<br />
I Tavi<br />
voka<br />
kalu<br />
luri siste<br />
temis zoga<br />
gadi daxa<br />
xasi<br />
siaTe<br />
Teba<br />
1.1. zoga<br />
gadi<br />
di. xunZuri ena konsonantizmis uaRresi sirTulis<br />
pirobebSi vokaluri sistemis uCveulo simartives amJRavnebs. andiur<br />
enebs metwilad xmovanTa da TanxmovanTa sistemebis sirTule<br />
Tanabrad axasiaTebs. rac Seexeba didour enebs, konsonantizmi, gamartivebis<br />
gamo, didad sxvaobs vokalizmisagan, romlis sirTule<br />
ukidures zRvars aRwe<strong>vs</strong> _ beJituri ena 30 xmovan-fonemas iTvlis.<br />
miuxedavad amgvari siWrelisa, amosavali martivi vokaluri sistema<br />
garTulebulia nazalizebuli, palatalizebuli (resp. umlautiani)<br />
da grZeli saxesxvaobebiT, romelTa meoreuloba eW<strong>vs</strong> ar iwve<strong>vs</strong>,<br />
xolo zogi martivi xmovnis fuZeeniseulobac saTuoa [Ciqobava<br />
1979, 49].<br />
xunZur-andiur-didouri enebis vokalizmis paradigmatuli analizisas<br />
27 xmovanTa yovelgvari (kvalitatiuri, kvantitatiuri) opozicia<br />
SeiZleba daxasiaTdes eq<strong>vs</strong>i niSnis mixedviT: 1) loka<br />
kalu<br />
luri<br />
rigi<br />
gi;<br />
2) enis aweulo<br />
loba<br />
ba; 3) bagis<br />
gismi<br />
mieri<br />
ri-ara<br />
araba<br />
bagis<br />
gismi<br />
mieri<br />
ri; 28 4) grZeli<br />
li-arag<br />
aragrZe<br />
rZe-<br />
li; 5) naza<br />
zali<br />
lize<br />
zebu<br />
buli<br />
li-ara<br />
arana<br />
naza<br />
zali<br />
lize<br />
zebu<br />
buli<br />
li; 6) pala<br />
lata<br />
tali<br />
lize<br />
zebu<br />
buli<br />
li-ara<br />
ara-<br />
palata<br />
tali<br />
lize<br />
zebu<br />
buli<br />
li.<br />
1.2. xunZu<br />
Zuri enis xmovan<br />
vanTa siste<br />
tema<br />
ma. xmovanTa sistemis simartiviT<br />
gamoirCeva xunZuri ena, romelSic mxolod xuTi sada<br />
xmovani dasturdeba: a, e, i, o, u. am oralur xmovanTa gverdiT,<br />
rogorc specialur literaturaSia aRniSnuli, SeimCneva SezRuduli<br />
distribuciis magarSemarTviani, faringalizebuli, laringalizebuli,<br />
palatalizebuli, nazalizebuli nairsaxeobani, magram<br />
maT fonemuri statusi ar aqvT [uslari 1989, 7; Ciqobava, cercvaZe<br />
1962, 22-23; miqailovi 1958, 146-147; madieva 1967, 256; jafariZe 1967,<br />
113...]. hiduris erT-erT TqmaSi gamoyofen nazalizebul a n -s [miqailovi<br />
1958, 146], magram igi sinamdvileSi alofonis farglebs ar<br />
unda scildebodes. zaqaTalur dialeqtSi adastureben TerTmet<br />
xmovans [saidova 1981, 130-133]. damatebiT gamoyofen grZel (K, L, M,<br />
27<br />
paradigmatuli da sintagmaturi analizi enis aRweriTi TvalsazrisiT<br />
kvlevisas gamoiyeneba, Tumca fasdaudebel samsaxurs uwe<strong>vs</strong> diaqroniul kvlevasac.<br />
aq mokled ganvixilavT xmovanTa sistemebs paradigmatuli aspeqtiT.<br />
28<br />
niSani `bagismieroba-arabagismieroba" gaTvaliswinebulia maSin, rodesac<br />
a da misi korelatebi ukana rigSia warmodgenili.
ɷɷ<br />
ɷɷ<br />
vokaluri sistemis zogadi daxasiaTeba 35<br />
uɷ ɷ), e. w. iracionalur H da hunzibur dialeqtSi TavCenili (-ə)<br />
tipis xmovnebs, romlebic agreTve ZiriTadi xmovnebis alofonebs<br />
etolebian. masTan, H
36<br />
xmovanTa sistema<br />
SeniS<br />
niSvna<br />
vna: wina da Sua rigis xmovnebi bagismierobis uqonlobiT upirispidebian<br />
ukana rigis xmovnebs. masTan, Sua rigisad mi-<br />
Cneuli xmovnebi da maTi korelatebi, SesaZloa sinamdvileSi,<br />
xunZuris analogiurad, ukana rigisa iyos, rasac eqsperimentuli<br />
kvleva sWirdeba [ix. jafariZe 1967, 119; de<br />
2000, 276].<br />
1.4. boTli<br />
lixu<br />
xuri enis xmovan<br />
vanTa siste<br />
tema<br />
ma. boTlixurs moepoveba<br />
xuTi sada oraluri (a, e, i, o, u) da xuTi nazalizebuli<br />
(a n , e n , i n , o n , u n ) xmovani, romelTa dapirispireba fonologiurad<br />
relevanturia. masTan, a SedarebiT ukana warmoebisaa [gudava<br />
1962, 11]. nazalizebul xmovanTagan o n sporadulad gvxvdeba. xmovan-<br />
Ta distribucia Tavisufalia, Tumca nazalizebuli xmovnebi absolutur<br />
boloSi wesisamebr ar SeimCneva [gudava 1967, 293]. x. azaevi<br />
damatebiT xuT xmovans (a, e, i, o, u) gamoyofs, Tumca maT<br />
kvalifikacias ar iZleva [de 2000, 347-348. sqematurad:<br />
lokaluri<br />
rigi<br />
ukana<br />
wina aralabialuri labialuri<br />
enis<br />
aweuloba<br />
aranazaliz.<br />
nazaliz.<br />
aranazaliz.<br />
maRali i i n u u n<br />
saSualo e e n o o n<br />
nazaliz.<br />
dabali a a n<br />
1.5. Rodo<br />
dobe<br />
beri<br />
riuli enis xmovan<br />
vanTa siste<br />
tema<br />
ma. Rodoberiul<br />
enaSi dasturdeba xuTi sada oraluri xmovani (a, e, i, o, u),<br />
romelTac moepovebaT Sesabamisi nazalizebuli korelatebi: a n , e n ,<br />
i n , o n , u n . o n da u n xmovanTa gamoyenebis xvedriTi wili mcirea,<br />
xolo grZeli saxeobebi fonologiurad irelevanturia [gudava<br />
1967, 307; saidova 1973, 9; Sdr. de 2000, 378-379]. xmovanTa ganawileba<br />
Tavisufalia, Tumca ama Tu im xmovnis funqciuri datvirTva _<br />
gansxvavebuli.<br />
aranazaliz.<br />
nazaliz.
vokaluri sistemis zogadi daxasiaTeba 37<br />
sabolood xmovanTa cxrili aseT saxes miiRebs:<br />
lokaluri<br />
rigi<br />
wina Sua ukana<br />
enis<br />
aweuloba<br />
aranazaliz.<br />
nazaliz.<br />
aranazaliz.<br />
nazaliz.<br />
aranazaliz.<br />
nazaliz.<br />
maRali i i n u u n<br />
saSualo e e n o o n<br />
dabali a a n<br />
1.6. Wama<br />
malu<br />
luri enis xmovan<br />
vanTa siste<br />
tema<br />
ma. gvxvdeba rogorc sada<br />
oraluri (a, e, i, o, u), ise nazalizebuli (a n , e n , i n , o n ,<br />
u n ) da grZeli (K, L, M, N, uɷ ɷɷ ɷ) xmovnebi. garda amisa, gamoiyofa<br />
grZeli nazalizebuli saxeobebi: K n , M n , uɷ ɷɷɷn [bokarevi 1949, 15; mahomedbekova<br />
1967, 383-385; mahomedova 1999, 412].<br />
xmovanTa sistema tabulis saxiT ase warmogvidgeba:<br />
lokaluri<br />
rigi<br />
aranazaliz.<br />
wina Sua ukana<br />
nazalizzalizliz.<br />
arana-<br />
naza-<br />
aranazaliz.<br />
nazaliz.<br />
enis<br />
aweuloba<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
maRali i M i n M n u uɷ u n uɷ n<br />
saSualo e L e n o N o n<br />
dabali a K a n K n<br />
1.7. tindi<br />
diuri enis xmovan<br />
vanTa siste<br />
tema<br />
ma. xmovanTa sistema<br />
tindiurSi rTulia: martivi oraluri xmovnebis (a, e, i, o, u)<br />
garda, gairCeva grZeli (K, L, M, N, uɷ ɷɷ ɷ), nazalizebuli (a n , e n , i n ,<br />
o n , u n ) da grZeli nazalizebuli (K n , L n , M n , N n , uɷ ɷɷɷn ) korelatebi.<br />
gavrcelebulia grZeli xmovnebis fakultaturi gamoyeneba. L n da<br />
N n xmovnebi sporadulad gvxvdeba [gudava 1953, 329-333; 1967, 368;<br />
de 2000, 423]. sqematurad:
38<br />
xmovanTa sistema<br />
lokaluri<br />
rigi<br />
aranazaliz.<br />
wina Sua ukana<br />
nazalizzalizliz.<br />
arana-<br />
naza-<br />
aranazaliz.<br />
nazaliz.<br />
enis<br />
aweuloba<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
maRali i M i n M n u uɷ u n uɷ n<br />
saSualo e L e n L n o N o n N n<br />
dabali a K a n K n<br />
SeniS<br />
niSvna<br />
vna: t. gudava tindiur a-s ufro wina warmoebisad miiCne<strong>vs</strong><br />
[gudava 1953, 330; Sdr. de 2000, 424]. am mosazrebis eqsperimentulad<br />
dadasturebamde Cven mas Sua rigSi vaTa<strong>vs</strong>ebT.<br />
1.8. bagva<br />
valu<br />
luri enis xmovan<br />
vanTa siste<br />
tema<br />
ma. bagvalurSi gamoiyofa<br />
martivi aragrZeli (a, e, i, o, u), martivi grZeli (K, L, M,<br />
N, uɷ ɷɷ ɷ), nazalizebuli aragrZeli (a n , e n , i n , o n , u n ) da nazalizebuli<br />
grZeli (K n , L n , M n , N n , uɷ ɷɷɷn ) xmovnebi. grZeli da grZeli<br />
nazalizebuli xmovnebis fonemurobis sakiTxi sarkvevia.<br />
xmovanTa ganawileba Tavisufalia, Tumca auslautSi i da u<br />
ikveceba [gudava 1967, 351-352; 1971, 7]. yovelive zemoTqmuli, sqemis<br />
saxiT, ase gamoiyureba:<br />
lokaluri<br />
rigi<br />
wina Sua ukana<br />
enis<br />
aweuloba<br />
aranazaliz.<br />
nazaliz.<br />
aranazaliz.<br />
nazaliz.<br />
aranazaliz.<br />
nazaliz.<br />
maRali i e n u u n<br />
saSualo e e n o o n<br />
dabali a a n<br />
1.9. kara<br />
rata<br />
tauli<br />
enis xmovan<br />
vanTa siste<br />
tema<br />
ma. karatauli enis<br />
vokaluri sistema Seica<strong>vs</strong> xuT sada xmovansa (a, e, i, o, u) da<br />
maT nazalizebul korelatebs: a n , e n , i n , o n , u n . palatalizebul<br />
TanxmovanTa momdevnod fakultaturad gvxvdeba @, romelic fonolo-
ɷɷ<br />
vokaluri sistemis zogadi daxasiaTeba 39<br />
giur Rirebulebas moklebulia [mahomedbekova 1967, 322; 1971, 12-13].<br />
amgvarad, karatuli enis xmovan-fonemaTa klasifikaciis cxrili<br />
ase warmogvidgeba:<br />
lokaluri<br />
rigi<br />
enis<br />
aweuloba<br />
aranazaliz.<br />
wina Sua ukana<br />
nazaliz.<br />
maRali i i n u u n<br />
saSualo e e n o o n<br />
aranazaliz.<br />
nazaliz.<br />
dabali a a n<br />
1.10<br />
10. axva<br />
vaxu<br />
xuri enis xmovan<br />
vanTa siste<br />
tema<br />
ma. axvaxur enaSi gamoiyofa<br />
martivi oraluri (a, e, i, o, u), grZeli (K, L, M, N, uɷ ɷ)<br />
da nazalizebuli (a n , e n , i n , o n , u n ) xmovnebi. CamoTvlil xmovanTa<br />
garda, adastureben iSviaTi xmarebis grZel nazalizebul korelatebs,<br />
romelTa fonemurobis dasabuTebas versad vxvdebiT [mahomedbekova<br />
1967, 336; 1971, 11-12]. Cndeba eWvi, rom xSirad grZeli nazalizebuli<br />
xmovnebi alofonTa farglebs ar unda scildebodes.<br />
egeve iTqmis zogi didouri enis xmovanTa mimarTac.<br />
axvaxuri enis vokaluri sistemis tabula ase gamoisaxeba:<br />
aranazaliz.<br />
nazaliz.<br />
lokaluri<br />
rigi<br />
aranazaliz.<br />
wina Sua ukana<br />
nazalizlizliz.<br />
aranaza-<br />
naza-<br />
aranazaliz.<br />
nazaliz.<br />
enis<br />
aweuloba<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
maRali i M i n M n u uɷ u n uɷ n<br />
saSualo e L e n L n o N o n N n<br />
dabali a K a n K n<br />
maSasadame, andiur enaTa sinamdvileSi xmovanTa ricxvi meryeobs<br />
aTidan ocamde. WamalurSi, tandiursa da axvaxurSi xmovanTa<br />
sistema sagrZnoblad garTulebulia, Tumca specialur literatu-
ɷɷ<br />
40<br />
xmovanTa sistema<br />
raSi arsebuli kvalifikacia asaxa<strong>vs</strong> Tu ara sinamdviles, amas damatebiTi<br />
kvleva-Zieba sWirdeba.<br />
1.11<br />
11. dido<br />
douri enis xmovan<br />
vanTa siste<br />
tema<br />
ma. didour enaSi dasturdeba<br />
xuTi sada xmovani: a, e, i, o, u. am xmovanTa gverdiT<br />
mogvepoveba maTi grZeli variantebi, romlebic saTanado martivi<br />
xmovnebis saartikulacio Tvisebebs Seicaven dayovnebis mimatebiT:<br />
K, L, M, N, uɷ ɷ. qidiroulsa da Safixur TqmebSi Ta<strong>vs</strong> iCens palatalizebuli<br />
@ (P), romelic SeiZleba fonemad CaiTvalos. rac Seexeba<br />
sahadur dialeqtsa da zogi sxva aulis (xeToxi, Sauri...) metyvelebaSi<br />
dadasturebul viwro saxeobebs, isini kontrastuli<br />
distribuciis damokidebulebaSi ar imyofebian ZiriTad xmovnebTan<br />
da faqtobrivad alofonis doneze dganan [imnaiSvili 1963, 14;<br />
lomTaZe 1994, 14-15; Sdr. megreliZe 1936, 234].<br />
didouri enis xmovanTa klasifikacia sqematurad ase gamoixateba:<br />
lokaluri<br />
rigi<br />
wina Sua ukana<br />
palatalizebuli aralabialuri labialuri<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
enis<br />
aweuloba<br />
maRali i M u uɷ<br />
saSualo e L o N<br />
dabali @ P a K<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
1.12<br />
12. hinu<br />
nuxu<br />
xuri enis xmovan<br />
vanTa siste<br />
tema<br />
ma. hinuxuri ena imeorebs<br />
sakuTriv didouri enis xmovnur Sedgenilobas palatalizebuli<br />
@(P) xmovnis gamoklebiT da labiovelarizebuli (resp. umlautiani)<br />
O (U) 29 xmovnis mimatebiT [lomTaZe 1963, 11; Sdr. bokarevi<br />
1959, 112].<br />
29<br />
O-s Cveulebriv uwodeben `labializebuls" da gamoxataven iº [lomTaZe<br />
1963, 11] da iɻ ɻɻ ɻ [bokarevi 1959, 112] grafemebiT.
ɷɷ<br />
ɷɷ<br />
vokaluri sistemis zogadi daxasiaTeba 41<br />
hinuxuri enis vokaluri sistema tabulis saxiT ase warmogvidgeba:<br />
lokaluri<br />
rigi<br />
wina Sua ukana<br />
velarizebuli aralabialuri labialuri<br />
enis<br />
aweuloba<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
maRali i M O U u uɷ<br />
saSualo e L o N<br />
dabali a K<br />
1.13<br />
13. xvarSi<br />
Siuli enis xmovan<br />
vanTa siste<br />
tema<br />
ma. xvarSiul enas<br />
martivi (a, e, i, o, u) da grZeli (K, L, M, N, uɷ ɷ) xmovnebis<br />
garda, moepoveba nazalizebuli saxeobebi: a n , e n , i n , o n , u n . inxoyvarul<br />
dialeqtSi damatebiT dasturdeba e.w. iracionaluri H xmovani,<br />
romelsac saopozicio erTeulad grZeli da nazalizebuli<br />
korelatebi aq<strong>vs</strong> 30 [bokarevi 1959, 146; imnaiSvili 1963, 15; lomTaZe<br />
1994, 13-14].<br />
xvarSiuli enis vokaluri sistemis tabula Semdegi saxisa<br />
iqneba:<br />
lokaluri<br />
rigi<br />
wina Sua ukana<br />
aralabialuri labialuri<br />
enis<br />
aweuloba<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
nazaliz.<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
nazaliz.<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
nazaliz.<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
nazaliz.<br />
maRali i M i n H ' H n u uɷ u n<br />
saSualo e L e n o N o n<br />
dabali a K a n<br />
1.14<br />
14. beJi<br />
Jitu<br />
turi enis xmovan<br />
vanTa siste<br />
tema<br />
ma. beJituri ena<br />
ganarCe<strong>vs</strong> eq<strong>vs</strong> sada xmovans (a, e, i, o, u, H) da maTgan dayovnebiT<br />
gansxvavebul grZel saxeobebs: K, L, M, N, uɷ ɷ, '. dasturdeba<br />
agreTve oralur saxeobebs dapirispirebuli, nazalizebuli fone-<br />
30<br />
e. bokarevi gamoyofs xmovanTa faringalizebul serias [bokarevi 1959,<br />
112], Tumca am seriaSi gaerTianebuli xmovnebi fonemebs ar qmnian [lomTaZe 1994,<br />
17; rajabovi 1997, 105].
ɺɺ<br />
42<br />
xmovanTa sistema<br />
muri erTeulebic: a n , e n , i n , o n , u n , H n . sakuTriv beJtur dialeqtSi<br />
damatebiT gvxvdeba palatalizebuli (resp. umlautiani)<br />
xmovnebi: @, , O. maT, Tavis mxriv, gaaCniaT palatalizebul-nazalizebuli<br />
saxeobebi @ n , n , O n [xalilovi 1995, 388]. 31 hunzibur dialeqts,<br />
romelic, sakvlev enaTagan gansxvavebiT, vokalizmis yvelaze<br />
meti sirTuliT gamoirCeva, sak. beJituri dialeqtisagan gansxvavebiT,<br />
moepoveba e. w. iracionaluri H (', H n ), a-sken gadaxrili far-<br />
To, aralabialuri oɺ ɺ da aralabializebuli, susti, viwro –(-ə).<br />
maT aqvT grZeli da nazalizebuli korelatebi [bokarevi 1959, 16,<br />
68; hamzaTovi 1972, 155-160; 1975, 9; lomTaZe 1994, 11-13; van den bergi<br />
1995, 21-22; de 2000, 333, 392-393; isakovi, xalilovi 2001, 259].<br />
beJituri enis orive dialeqtis monacemTa mixedviT, xmovanTa<br />
krebsiTi cxrili ocdaaT xmovan-fonemas iTvlis da sqematurad<br />
aseT saxes iRebs:<br />
lokaluri<br />
rigi<br />
wina<br />
Sua<br />
arabagismieri<br />
bagismieri<br />
ukana<br />
arabagismieri bagismieri<br />
enis<br />
aweuloba<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
nazaliz.<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
nazaliz.<br />
palataliz.<br />
palataliz.-nazaliz.<br />
palataliz.<br />
palataliz.-nazaliz.<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
nazaliz.<br />
aragrZeli<br />
grZeli<br />
nazaliz.<br />
maRali i M i n<br />
H ' H n<br />
O<br />
O n<br />
u uɷ ɷɷ ɷ<br />
u n<br />
saSualo e L e n<br />
<br />
ɷɷ ɷ ɷ<br />
n<br />
<br />
n<br />
oɺ ɺɺ ɺ<br />
oɺ ɺɺ ɺ<br />
n<br />
oɺ ɺɺɺ o N o n<br />
dabali @ @ n<br />
a K a n<br />
amrigad, yvela xunZur-andiur-didour enaSi dasturdeba xuTi<br />
sada xmovani, romlebic ase daxasiaTdeba: 1: a) wina rigis palataluri<br />
i, e; b) Sua rigis velaruli a; g) ukana rigis o, u; 2: a) dabali<br />
aweulobis (Ria) a; b) saSualo aweulobis (resp. Riaobis) e, o;<br />
g) maRali aweulobis viwro velaruli, i, u; 3: a) aralabialuri a,<br />
31<br />
palatalizebul-nazalizebulTa gverdiT, kanonzomierebidan gamomdinare,<br />
unda gvqondes grZeli nazalizebuli (K n , L n ...) xmovnebi, romlebic enaSi realurad<br />
arseboben, Tumca maTi fonologiuri Rirebuleba damatebiT Ziebas moiTxo<strong>vs</strong>.
ɺɺ<br />
vokaluri sistemis zogadi daxasiaTeba 43<br />
e, i; b) labialuri o, u. 32<br />
garda CamoTvlili sakvlev enaTaTvis niSandoblivi xmovnebisa,<br />
hunzibur da inxoyvarul dialeqtebSi gvxvdeba Sua rigis, maRali<br />
aweulobis neitraluri H. hunziburSive Ta<strong>vs</strong> iCens a-sken gadaxrili<br />
oɺ ɺɺɺ33 da viwro . samive xmovani (H, oɺ ɺ, ) iseve, rogorc istoriulad<br />
dadasturebul enebSi xelSesaxebad TavCenil rTul xmovanTa<br />
seriebi (grZeli, nazalizebuli, umlautiani, palatalizebul-nazalizebuli<br />
da a. S.), ucilod meoreuli warmomavlobis fonemebia,<br />
miRebuli koartikulaciisas kombinaciuri fonetikuri procesebis<br />
Sedegad (amis Sesaxeb fonetikur procesebSi gveqneba msjeloba).<br />
xmovanTa kombinatorikis sakiTxebs, uadgilobis gamo, aq ver ganvixilavT.<br />
aRvniSnavT mxolod, rom xmovanTa distribucia Zireul<br />
morfemebSi metwilad Tavisufalia, magram ama Tu im poziciis six-<br />
Sire xelSesaxebia. xmovanTa Tavyra arabunebrivia da hiatusis dasaZlevad<br />
sxvadasxva saSualeba (upiratesad, ~, G CarTva) gamoiyeneba.<br />
yoveli Tavkiduri xmovani magarSemarTviania.<br />
Tavdapirvelad ganvixilavT xunZur-andiur-didour enaTa martiv<br />
xmovanTa kanonzomier bgeraTSesatyvisobebs, romelTa istoriuli<br />
interpretaciis safuZvelze unda dadgindes amosavali, sada<br />
xmovan-fonemebis fuZeeniseuli modeli. martivi xmovnebis istoriul-SedarebiTi<br />
TvalsazrisiT ganxilvisas jerovani yuradReba mieqceva<br />
ZiriTad xmovnebTan meoreuli warmomavlobis vokalTa mimar-<br />
Teba-urTierTobis sakiTxebs. garda amisa, sasurvelia, SesaZleblobis<br />
farglebSi, xmovanTa sistemaSi istoriulad ganxorcielebuli<br />
spontanuri fonetikuri procesebis relatiuri qronologiis dadgena.<br />
marTalia, umwerlobo (resp. axaldamwerlobiani) enebis pirobebSi<br />
amgvari analizis Catareba metad rTulia, magram enobriv<br />
erTeulTa diferenciaciiTa da, Sesabamisad, dialeqtTa (kilokav-<br />
Ta) monacemebis siuxviT gamorCeul am qvejgufSi es met-naklebad<br />
SesaZlebelia.<br />
32 o da u xmovnebis umarcvlo alofonebze TanxmovanTa sistemaSi gveqneba<br />
msjeloba. a xSirad SeiZleba iyos ukana rigisac.<br />
33<br />
sasurveli iyo gveTqva: o-sken gadaxrili a, radgan es o moklebulia<br />
labialobas [ix. hamzaTovi 1972, 154; bokarevi 1959, 234; lomTaZe 1994, 11].
II Tavi<br />
xmovan<br />
vanTa Sesa<br />
satyvi<br />
tyviso<br />
soba<br />
bani<br />
xunZur<br />
Zur-an<br />
andi<br />
diur<br />
ur-di<br />
dido<br />
dour enebSi<br />
2.1. zoga<br />
gadi<br />
di. kanonzomieri da regularuli xasiaTis xmovanTa<br />
Sesatyvisobani dasturdeba rogorc xunZur-andiur-didour enaTa<br />
Soris, ise calkeul enaTa dialeqtebSi (zogjer kilokavebs Sorisac<br />
_ sic!). es faqti metad faseulia, zogadad, enaTmecnierebis<br />
Teoriis TvalsazrisiTac da xmovanTa xaziT momxdari TvalsaCino<br />
cvlilebebis gasaTvaliswinebladac. xmovanTa sistemis Camoyalibebisa<br />
da Semdgomi evoluciis dasadgenad didi mniSvneloba eniWeba<br />
dialeqtur monacemebs, romlebic, dokumenturi wyaros uqonlobis<br />
pirobebSi (yvela sakvlevi ena, axaldamwerlobiani xunZuris garda,<br />
umwerloboa!), erTaderTi saSualebaa vokalizmis (resp. konsonantizmis)<br />
istoriuli modelis aRsadgenad.<br />
specialur literaturaSi xmovanTa Sesatyvisobis formulebi<br />
calkeul enebs Soris ZiriTadad dadgenilia [gudava da sxv. 1952,<br />
34; cercvaZe 1958, 251; 1965, 27-32; lomTaZe 1994; 1998, 279-323; bokarevi<br />
1981, 34-37 da sxv.], magram xmovanTa refleqsaciis mwyobri<br />
sistemis Sesaxeb erTiani azri ar aris Camoyalibebuli.<br />
metadre es iTqmis xunZur-andiur enaTa Sesaxeb, romlebSic<br />
vokalizmis istoriis sakiTxebi naklebad aris Seswavlili.<br />
2.2. *a a xmovnis Sesa<br />
satyvi<br />
tyviso<br />
soba<br />
bani<br />
ni. xunZurisa da sxva andiur<br />
enaTa a-s andiur enaSi o Seesatyviseba, xolo didour enebSi _<br />
a/o<br />
(beJ.), o (sxva did. enebi). saerTo amosavlad miCneulia *a, romlis<br />
ukan gadaweva (velarizacia) poziciurad SeuzRudavia da regularuli<br />
bunebisaa [gudava da sxv. 1952, 34; lomTaZe 1955, 26; 1994,<br />
235-236; cercvaZe 1958, 253; 1965, 31; Sdr. bokarevi 1959, 252]. 34<br />
amosavali *a-s Sesatyvisobis formula, yvela enis monacemTa<br />
gaTvaliswinebiT, ase gamoixateba:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.<br />
did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
a a o a a a a a a a o o o a/oɺ ɺɺ ɺ<br />
34<br />
a-s pirveladobas sxva daRestnuri enebic adastureben [cercvaZe 1980,<br />
228-230; lomTaZe 1994, 238-244].
xmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 45<br />
1. xunZ. baw ( o-no) : beJ. lɄa-na (hunz. lɄo -na)<br />
`sami".<br />
4. xunZ. ant¾-go (
ɺɺ<br />
<br />
<br />
<br />
46<br />
xmovanTa sistema<br />
a>o gardaqmna, rac sporadulad xunZurSic SeimCneva [cercvaZe<br />
1958, 255], safiqrebelia, Sepirobebuli iyos a-s o xmovanTan<br />
aweulobis xarisxis siaxloviTa da rigis miaxloebiTi erTgvarobiT.<br />
38 erTi wyebis magaliTebSi a:o Sesatyvisobis darRveva Sepirobebulia<br />
kombinaciurad, mag.: xunZ. Eas ~ and. EoSo : Rod. EaSa...<br />
~ sak. did.: hin. uJi (
xmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 47<br />
xvar. u n wa- (inx. o n wo): beJ. awo- (hunz. ow-) `aTi".<br />
3. xunZ. sani, Sani, sono, 44 sini (dial. var.) ~ and. son:<br />
boTl.: Rod.: tind.: kar. sani: Wam. san: axv. Sani ~ sak. did. zin :<br />
hin. zenu : xvar. zan (inx. zon): beJ. sino (
48<br />
xmovanTa sistema<br />
4. xunZ. hobo 51 (
xmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 49<br />
ki _ iracionaluri (hunziburi tipis) xmovani [bokarevi 1959,<br />
253, 256; deSil 1971, 26; nikolaevi 1978...]; 56 sxvani fiqroben, rom<br />
orive zemoganxiluli Sesatyvisoba warmoqmnilia Tavdapirveladi a<br />
xmovnisagan [lomTaZe 1955, 26-27; 1994, 257; burWulaZe 2000, 243].<br />
xunZur-andiur enaTa masalaze dayrdnobiT, arsebiTad amave azrs<br />
adgas il. cercvaZe [1958, 253; 1965, 31], Tumca igi upasuxod tovebs<br />
iseT gamonaklis magaliTebs, rogoricaa `cecxli", `yvavi", `varskvlavi"...,<br />
romlebic bgeraTigiveobiT (a:a) xasiaTdebian [1965, 32].<br />
rogorc ukve vTqviT, sa<strong>vs</strong>ebiT gasaziarebelia a:o Sesatyvisobis<br />
genezisi: *a>o. amosavali a daculia xunZur-andiursa (sak. andiuris<br />
gamoklebiT) da beJituri enis sak. beJitur dialeqtSi. am<br />
rigis Sesatyvisoba yvela poziciaSi dasturdeba: anlautSi, inlautsa<br />
da auslautSi. igi gamsWvala<strong>vs</strong> rogorc Zireul leqsikur<br />
fonds, ise gramatikul inventars da maxvilis mqonebloba-uqonlobiT<br />
ar Cans Sepirobebuli. masTan, a:o Sesatyvisobas meti xvedriTi<br />
wona aq<strong>vs</strong> da sxva daRestnur (lakur-darguul, lezgiur) enaTa<br />
Cvenebac a-s pirveladobas uWers mxars. zogierT enaSi istoriuli<br />
a saxecvlilia, magram xerxdeba misi rekonstruireba [lomTaZe<br />
1994, 238-245].<br />
e. lomTaZe kiTxvas svams: `CvenTvis jerjerobiT gaurkvevelia<br />
mizezi imisa, Tu ratom ar gadavida a:o Sesatyvisobis beJ. a komponentic<br />
o-Si... iseve, rogorc a: Sesatyvisobis amosavali *a<br />
gadavida beJiturSi?" [1978, 262].<br />
Cven vfiqrobT, rom a:o Sesatyvisobis genezisis garkveva Sinagani<br />
rekonstruqciis gziTac SeiZleba, vinaidan didour enebSi<br />
Semonaxulia amosavali a. igulisxmeba, rom saerTo-didourSi xunZ. ~<br />
boTl.: Rod... a ~ and. o Sesatyvisobis ekvivalentad a gvqonda,<br />
romelic, fuZeenis Sigani diferenciaciis Sedegad, yvelgan gadavida<br />
o-Si, garda sak. beJ. dialeqtisa. a>o spontanuri cvlileba unda<br />
dawyebuliyo didour enaTaTvis amosaval dialeqtTa erTianobis<br />
xanaSi a-s daviwroebisa da, Sesabamisad, ukan gadawevis tendenciis<br />
moqmedebiT, romelsac dasabami unda dasdeboda enobrivi qmedebis<br />
qvecnobier sferoSi [sosiuri 1977, 392, 379-399]. es procesi<br />
sabolood o-s realizaciiT damTavrebula. 57<br />
maSasadame, arsebiTad sworad interpretirebuli Sesatyvisoba<br />
(Sesabamisad, a>o procesi) didouri fuZeenis diferenciaciis<br />
droindeli movlenaa da ara xunZur-andiurisagan didouri qvejgufis<br />
56 s. nikolaevis mosazrebas vecnobiT m. aleqseevis naSromis mixedviT [aleqseevi<br />
1988, 11].<br />
57<br />
didour enebSi a ukana warmoebisa Cans, rasac garkveulwilad a > o<br />
procesi unda gaeiolebina [lomTaZe 1994, 144-146].
50<br />
xmovanTa sistema<br />
enaTa gamoyofasTan dakavSirebuli faqti [Sdr. lomTaZe 1994, 257]. 58<br />
gansakuTrebul yuradRebas iqce<strong>vs</strong> zemoxsenebuli ori Sesatyvisobis<br />
urTierTmimarTebis koncefcia. erTi da imave winarefonemidan<br />
identur fonologiur garemocvaSi ori gansxvavebuli Sesatyvisobis<br />
Camoyalibebis Tvalsazrisis wamoyeneba meTodologiurad<br />
gaumarTlebelia. erTi Sesatyvisobidan, transformaciis gziT, meore<br />
Sesatyvisobis warmoqmna axsnadi unda iyos [Sdr. lomTaZe 1994, 257]. 59<br />
iseT viTarebaSi, roca orive saxis SesatyvisobisaTvis xun-<br />
Zur-andiur enaTa (da ara marto maTi) monacemebi ufro metad a-s<br />
postulirebas uWers mxars, didour enaTa diferencirebuli Sesatyvisobis<br />
genezisis gasarkvevad gaTvaliswinebul unda iqnes ori<br />
garemoeba: a) fonologiuri pozicia da b) prosodiis (resp. maxvilis)<br />
Tavisebureba.<br />
marTalia, pirveli (a:o) Sesatyvisoba poziciurad Tavisufalia,<br />
magram igi metwilad anlautsa (istoriul inlautsa) da inlautSi<br />
gvxvdeba, xolo meore rigis SesatyvisobisaTvis ufro bunebrivia<br />
auslauti, Tumca igi sporadulad inlautSic SeiniSneba.<br />
am kuTxiT bevris mTqmelia is faqti, rom orive Sesatyvisobis Semcveli<br />
fuZeebi meore Sesatyvisobas Cveulebriv auslautSi gviCveneben,<br />
mag.: xunZ. baw ( procesi *a > o procesis Tanadrouli Cans,<br />
oRond maxviliT (da, SesaZloa, poziciiTac) gansxvavebuli. sagulisxmoa, rom *a > <br />
procesi adiRur enebSi poziciurad aixsneba: *a _ H > _ H [Sengelia 1983, 658].<br />
60 asevea zog sxva saxelSic: `guli", `aTi" da misT.
xmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 51<br />
zemomoyvanili mosazreba e. lomTaZes gamoTqmuli aq<strong>vs</strong> beJ. o :<br />
hunz. xmovanTa Sesatyvisobis warmoSobaze msjelobisas [1978, 260].<br />
es marTebuli debuleba SeiZleba ganvavrcoT mTlianad didour<br />
enebze da davaskvnaT: sak. did. i : hin. e : xvar. a/o : beJ. o/<br />
Camoya<br />
yali<br />
libe<br />
bebu<br />
buli Cans umaxvi<br />
vilo pozi<br />
zici<br />
ciaSi<br />
Si, romel<br />
melSic a xmo-<br />
vans cvlile<br />
lebis meti SesaZ<br />
saZleb<br />
leblo<br />
loba moepo<br />
pove<br />
vebo<br />
boda<br />
da.<br />
ismis kiTxva: rogor aixsneba a-s transformacia erTmarcvlian<br />
martiv fuZeebSi, romlebSic analogiuri Sesatyvisoba dasturdeba?<br />
specialur literaturaSi SeniSnulia, rom amJamindeli er-<br />
Tmarcvliani sityvebi istoriulad ori marcvlis Semcveli unda<br />
yofiliyo [cercvaZe 1959, 219-221; lomTaZe 1978, 259], mag.: xunZ. wa<br />
(
52<br />
xmovanTa sistema<br />
2. xunZ. Redo
xmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 53<br />
vili 1977, 47-50, 170]. amanac SeiZleba gvafiqrebinos, rom istoriulad<br />
unda gvqonoda ori, erTmaneTisagan lokaluri rigiT gansxvavebuli,<br />
a xmovani, romelTa evoluciis Sedegad ori saxis Sesatyvisoba<br />
Camoyalibda (es sakiTxi, sxva daRestnur enaTa viTarebis<br />
gaTvaliswinebiT, damatebiT kvlevas moiTxo<strong>vs</strong>).<br />
2.3. *i xmovnis Sesa<br />
satyvi<br />
tyviso<br />
soba<br />
ba. amosavali *i ZiriTadad daculia<br />
xunZur-andiur enebSi, Tumca arcTu iSviaTad warmodgenilia<br />
zusti distribuciis gareSe da xSirad monacvleobs imave rigis<br />
e xmovanTan (and., Wam., tind., bagv., kar...). tindiurSi auslautis<br />
i>e [gudava 1953, 370]. analogiuri procesi auslautis umaxvilo<br />
poziciaSi SemCneulia karataulSi [mahomedbekova 1971, 28-29].<br />
miuTiTeben agreTve i:a monacvleobaze (xunZ. maR: Rod. miRi `kudi"...)<br />
[saidova 1973, 30-31]. Cvens xelT arsebul masalaSi SeiniSneba<br />
i>e and. da Wam. enebSic, mag.: Wam. sehi n (
54<br />
xmovanTa sistema<br />
4. and. niCo : boTl.: Rod.: tind.: kar.: axv. niCa : Wam. niSa ~<br />
sak. did.: hin. neSu : xvar. niSe : beJ. mi n Su (hunz.) `namgali".<br />
5. xunZ. c´im ~ and. s´im : boTl.: Rod.: tind.: axv. s´imi : Wam.:<br />
bagv. s´im ~ sak. did. semi : hin. seme : xvar. semi (inx. sime) : beJ.<br />
simo (hunz. sim) `naRvela" > `brazi".<br />
6. and. s´ibiru : Wam. c´ib : boTl. c´ibaru : tind.: c´ibara :<br />
kar. c´ibero : axv. c´ibera ~ sak. did. sebi : hin. sebe : xvar. seba<br />
(inx. sHbo < sibo) : beJ. siboEa (hunz. sHmr) `Semodgoma".<br />
7. xunZ. miW´ ~ and.: kar.: axv. miW´i : Rod.: tind. miC´a : bagv.<br />
miW´ : Wam. miw´E ~ sak. did.: hin. meCa : xvar. miC (inx. miC): beJ. miC,<br />
mic `WinWari".<br />
8. and.: boTl.: Rod.: tind.: kar.: axv. rit¾i : Wam. ~it¾ : bagv.<br />
rit¾ ~ sak. did. relɑ : xvar. lilɑ `xorci".<br />
9. Wam.: bagv.: kar.: axv. t¾ili `batknebi" ~ sak. did.: hin.<br />
lɑeli : xvar. lɑili (inx. lɑile) : beJ. lɑile `batkani".<br />
10. xunZ. Debu (
xmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 55<br />
erTi mxriv, xolo, meore mxriv, lɑeli (sak. did.) erTi saerTo<br />
qronologiuri donis arqetipis daSlisa da Semdgomi transformaciis<br />
Sedegad aris miRebuli.<br />
saTanado leqsikur-gramatikuli masalis detaluri analizis<br />
safuZvelze cxadi xdeba, rom zemonaxsenebi mosazrebebi urTierTgamomricxavi<br />
da, aqedan gamomdinare, realur safuZvels moklebulia.<br />
meTodologiuri TvalsazrisiT sakiTxavia: identur fonologiur<br />
garemocvaSi amosavali i garkveul masalaSi _ rogorc amas<br />
e. lomTaZe fiqrobs _ ratom gadavida erTi wyebis enebSi e xmovanSi,<br />
anda piriqiT? i>e procesi ratom ar moxda sakvlev enaTa<br />
mTel masalaSi?<br />
Cven vvara<br />
raudobT<br />
dobT, rom i:e Sesa<br />
satyvi<br />
tyviso<br />
sobisa<br />
saTvis saer<br />
erTo<br />
To-<br />
xunZur<br />
Zur-an<br />
andi<br />
diur<br />
ur-di<br />
dido<br />
dour qrono<br />
nolo<br />
logi<br />
giur done<br />
neze rekon<br />
konstru<br />
struir<br />
ir-<br />
deba wina warmoebis<br />
bis, maRa<br />
Rali aweulo<br />
lobis i, i<br />
xolo e:i Sesa<br />
sa-<br />
tyviso<br />
sobi<br />
bisa<br />
saTvis _ amave rigis<br />
gis, saSu<br />
Sualo aweulo<br />
lobis e. e<br />
SevecdebiT saTanadod davasabuToT zemowamoyenebuli debulebani.<br />
jer kidev 1931 wels n. trubeckoi CaCnuri konsonantizmis sistemaze<br />
msjelobisas aRniSnavda, rom `emfatikur-palatalizebul<br />
TanxmovanTa Semdeg (xan winac) xmovnebi modificirdeba: ...ukana<br />
xmovnebi palatalizdeba (magaliTad, i>e u>⊖)" [trubeckoi 1987,<br />
291]. analogiuri procesebi sakvlev enebSi, zemodasaxelebulTa<br />
garda, sxva TanxmovnebTanac xelSesaxebia, gansakuTrebiT bolokidur<br />
poziciaSi [Ciqobava, cercvaZe 1962, 22; miqailovi 1958, 126; gudava<br />
1953, 358; mahomedbekova 1971, 28; imnaiSvili 1963, 30-32 da sxv.].<br />
logikuria vifiqroT, rom D, G da faringalizebul TanxmovanTa<br />
mezoblad xmovanTa daviwroeba (a>e>i) xdeboda, vidre maTi<br />
gafarToeba (i>e>a) [Sdr. lomTaZe 1994, 189, 255]. marTalia, xmovanTa<br />
formacvalebis es poziciuri procesi nakleb exeba im Ziri-<br />
Tad tendenciebs, romlebic istoriulad apirobebdnen i:e xmovan-<br />
TSesatyvisobis Camoyalibebas, magram mis darRvevaSi ucilod<br />
udevT garkveuli wili. i xmovani xSirad ryevas ganicdis, rac misi<br />
gafarToebiT gamoixateba.<br />
e. lomTaZis marTebuli SexedulebiT, i:e Sesatyvisobis (Sesabamisad,<br />
i>e procesis) genezisis garkvevisaTvis faseulia ergativisa<br />
da `irib brunvaTa" Cveneba [lomTaZe 1994, 264].<br />
arsebuli i:e SesatyvisobaSi xvarSiuli xandaxan i-s nacvlad<br />
H da u xmovnebs gviCvenebs, romelTa i xmovnisagan warmomavloba<br />
(i>H>u) damajereblad daasabuTa e. lomTaZem [lomTaZe 1985, 180-<br />
181]. masTan, i-s pirveladobas sxva daRestnur enaTa Sesabamisi masalac<br />
adasturebs [bokarevi 1981, 36; lomTaZe 1994, 266-276].<br />
yovelive zemoTqmulidan gamomdinare, i:e Sesatyvisobis zemomoyvanil<br />
magaliTebSi, danamdvilebiT SeiZleba iTqvas, i xmovania amosavali.
56<br />
xmovanTa sistema<br />
2.4. *e e xmovnis Sesa<br />
satyvi<br />
tyviso<br />
soba<br />
ba. xunZur-andiur-didour eneb-<br />
Si amosavali *e did ryevas ganicdis. igi daviwroebiT xSirad i<br />
xmovnad transformirdeba. i:e urTierTmonacvleoba ukve cnobilia<br />
wina paragrafidan, magram dasturdeba erTi wyebis magaliTebi,<br />
romlebSic istoriuli e xunZurSi (xan andiur enebSic) a, o, u<br />
saxesxvaobebiT gvevlineba (`ena", `savarcxeli", `oTxi", `gveli"...).<br />
SeiZleba gadaWriT iTqvas, rom amgvari variaciebi metwilad kombinaciuri<br />
fonetikuri procesebis safuZvelze aris warmoqmnili, razedac<br />
specialur literaturaSi samarTlianad maxvildeba yuradReba<br />
[lomTaZe 1994, 280-285].<br />
didour enebSi e xmovnis refleqsacia, rogorc cnobilia,<br />
SedarebiT naTlad aris warmodgenili: sak. did.: hin. i : xvar. e/i :<br />
beJ. e [lomTaZe 1955, 27]. sailustracio magaliTebi:<br />
1. xunZ. ix´ ~ boTl.: Rod. inx´i: axv. i n xu `nakadi", `ru" ~<br />
sak. did. ih > u: hin. ixu : xvar. i n xu (inx. e n xu): beJ. e n xu (hunz. e n -<br />
xu) 67 `mdinare".<br />
2. xunZ. beCe (
xmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 57<br />
7. xunZ. ibil (
58<br />
xmovanTa sistema<br />
i-s Semcvel formebSi e-s rekonstruireba.<br />
Teoriulad navaraudevi i-s pirveladobis dasabuTebisas<br />
e. lomTaZe paralels sxva daRestnur enebTanac avlebs 72 da i>e<br />
procesis asaxsnelad mJRer faringalur spirant D-s uSvebs, 73 mag.:<br />
Tab. veC < DeCE
xmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 59<br />
(hin.) > birus (sak. did.) `xis kavi", keCu (hin.) > kicu (sak. did.)<br />
`kbili", Øet¾-a (hin.) > Øit¾-a (sak. did.) `wasvla" da mr. sxv.<br />
3. e. lomTaZe i-s pirveladobis samtkiceblad iSveliebs xvar-<br />
Siuli da hinuxuri enebis saxelTa brunebas, romelSic e-niani da<br />
i-niani sabrunebeli saxelis bolokiduri e i-s saxiT gvxvdeba, i<br />
ergativSi ucvleladaa daculi, sxva brunvebSi e warmoCndeba.<br />
rogorc cnobilia, didour enebSi saxelTa brunebisas ergativis<br />
niSnad sak. didourSi -a gamoiyeneba, hinuxursa da xvarSiul-<br />
Si _ i. fuZis bolokidur xmovnebTan Sexvedrisas ergativis zemomoyvanil<br />
formantebs fonetikuri cvlileba moudis: e+i>M>i,<br />
i+i>M>i. amis Semdeg brunvis `Sereuli" niSani SesaZlebelia irib<br />
brunvebsac gadahyves [imnaiSvili 1963, 134; bokarevi 1959, 268-271].<br />
e
60<br />
xmovanTa sistema<br />
xedavad amisa, es xmovani metwilad meoreulia da arsebobs misi<br />
warmoSobis ramdenime gza: 1) asimilacia: xunZ. xono (
xmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 61<br />
fuZeeniseuli a gadavida o-Si, Semdeg ki es o sak. didourSi, hinuxursa<br />
da xvarSiulSi u-s saxiT dagvidasturda (`mze", `oci", `ga-<br />
Sroba"...). rac Seexeba xunZur-andiur-didour fuZeenas, masSi o<br />
xmovani ar unda gvqonoda.<br />
b) maRali aweulobis labialuri u xmovnis fuZeenaSi arsebobis<br />
Sesaxeb mkvlevarTa Soris erTiani azri ar aris: erTni fiqroben,<br />
rom igi Semdeg aris gaCenili sxvadasxva kombinaciuri fonetikuri<br />
procesebis Sedegad [imnaiSvili 1963, 41; lomTaZe 1994, 287],<br />
meoreni varaudoben, rom u amosavali xmovania da mas saerTo-da-<br />
Restnur fuZeenaSi aRadgenen [bokarevi 1959, 253-254; ibrahimovi<br />
1971, 28; akievi 1982, 110-111].<br />
Cven sa<strong>vs</strong>ebiT veTanxmebiT e. lomTaZis interpretacias, romelic<br />
u-s saerTo-didourSi meoreul fonemad miiCne<strong>vs</strong> da damajereblad<br />
amtkicebs mis warmoqmnas sxvadasxva kombinaciuri fonetikuri<br />
cvlilebebis gziT [lomTaZe 1994, 65-80, 287].<br />
e. bokarevis mier sailustraciod moyvanili magaliTebis analizi<br />
u xmovnis meoreulobaze migvaniSnebs. sapaeqro magaliTebidan,<br />
rom aRaraferi vTqvaT sak. did. buB (
III Tavi<br />
fone<br />
neti<br />
tiku<br />
kuri proce<br />
cese<br />
sebi xmovneb<br />
nebsa<br />
da difTon<br />
Tongeb<br />
gebSi<br />
3.1. naza<br />
zali<br />
liza<br />
zacia da dena<br />
naza<br />
zali<br />
liza<br />
zacia<br />
cia. nazalizacia ganimarteba,<br />
rogorc xmovnisaTvis nazaluri tembris miniWeba, momdevno n<br />
da m 79 cxvirismier sonorTa dasusteba [axvlediani 1999, 73; Ciqobava<br />
1979, 48]. 80<br />
nazalizebuli xmovnebi niSandoblivia yvela andiuri enisa-<br />
Tvis, romlebSic nazalizaciis procesi `demonstraciul xasiaTs<br />
atarebs" [gudava 1953, 142]. nazalizebuli xmovnebi gvxvdeba xvarSiulsa<br />
da beJitur enebSic. xunZurSi, sak. didoursa da hinuxur<br />
enebSi analogiur xmovnebs fonemis statusi ar moepovebaT [Ciqobava,<br />
cercvaZe 1962, 23; imnaiSvili 1963, 15-16; lomTaZe 1963, 11; Sdr.<br />
miqailovi 1958, 141-147; ebelingi 1966, 59; kiknaZe 1969, 199]. garda<br />
amisa, beJitur enaSi adastureben palatalizebul-nazalizebul<br />
xmovnebs [xalilovi 1995, 388; ardoteli 1999 g , 12-14], xolo andiur<br />
enaTa erT wyebaSi (Wam., tind., bagv., axv.) _ grZel nazalizebul<br />
xmovnebs [gudava 1953, 329-333; 1971, 7; mahomedbekova 1967, 322;<br />
1967 a , 11].<br />
specialur literaturaSi gamoTqmulia Tvalsazrisi nazalizebul<br />
xmovanTa pradaRestnur enaSi arsebobis Sesaxeb [bokarevi<br />
1981, 36; Sdr. suleimanovi 1962, 141]. 81<br />
xunZur-andiur-didour enaTa mkvlevrebi nazalizebul xmovnebs<br />
Cveulebriv meoreul xmovnebad miiCneven [gudava 1953, 332;<br />
1964, 38-44; mahomedbekova 1955, 259; 1967, 11; lomTaZe 1956, 371;<br />
1994, 313; suleimanovi 1962, 141; 1971, 22; imnaiSvili 1963, 15; cercvaZe<br />
1965, 13; Ciqobava 1979, 49; burWulaZe 2000, 244...].<br />
Cven mTlianad viziarebT mosazrebas nazalizebul xmovanTa<br />
meoreulobis Sesaxeb, rac cxadi xdeba am rigis xmovnebis bgeraT-<br />
SesatyvisobaTa uqonlobiTa da metad gamWvirvale poziciuri fo-<br />
79 zogi mkvlevari winamaval n-sac miiCne<strong>vs</strong> nazalizaciis wyarod [lomTaZe<br />
1994, 313], rasac koreqtireba sWirdeba. marTalia, `winamavali" xmovani iwve<strong>vs</strong><br />
nazalizacias, magram mxolod transpoziciis Semdeg, mag.: xvar. e n ze
fonetikuri procesebi xmovnebsa da difTongebSi 63<br />
netikuri procesebiT, ramac istoriulad Seapiroba nazalizebuli<br />
xmovnebis Camoyalibeba. ramdenadac nazalizaciis procesebi sakmaod<br />
detalurad aris ganxiluli zemoxsenebul specialur literaturaSi,<br />
amitom dawvrilebiT masze aRar SevCerdebiT. SemovifarglebiT<br />
mxolod ramdenime magaliTis ilustraciiT, romlebic eWvmiutanlad<br />
amtkiceben nazalizebuli xmovnebis meoreulobas:<br />
xunZ. w´um | < w´un ~ and. w´u n ~
64<br />
xmovanTa sistema<br />
safuZvels iZleva, 84 saxeldobr: xunZ. oc ~ axv. u n Ca ~ sak. did. os<br />
(sah.) : hin. OS : xvar. H n s `xari"; xunZ. Dazo ~ and. anzi : Wam. a n z ~<br />
sak. did. isi : hin. iSe . xvar. i n sa `Tovli"...<br />
beJituri enis xaSarxutul TqmaSi xelSesaxebad mJRavndeba<br />
nazalizebul xmovanTa moSlis tendencia, rac nazalizebulxmovnian<br />
da martivxmovnian formaTa TanaarsebobiT gamoixateba. xaSarxutul<br />
TqmaSi gavrcelebulia iseTi formebic, romlebSic nazalizacia<br />
mTlianad moSlilia, mag.: sak. beJ. G@g@ _ xaS. G@ n g@ `samajuri",<br />
magram: sak. beJ. si n _ xaS. si `daTvi"...<br />
SeniSnulia, rom erTi rigis magaliTebSi sak. didouri n-s<br />
srulad inaxa<strong>vs</strong> [imnaiSvili 1963, 16], rac intervokaluri poziciiT<br />
Cans Sepirobebuli. amgvar SemTxvevebSi xandaxan nazalizebulxmovniani<br />
enebi arRveven kanonzomierebas, mag.: sak. did. heneS : hin.<br />
GiSi : xvar. Gi n S `vaSli", magram: sak. did. huni : hin. hune : xvar.<br />
huni : beJ. hino `gza" da misT.<br />
TavisTavad is faqtic, rom nazalizebuli xmovnis momdevnod<br />
nazaluri Tanxmovani ar gvxvdeba, 85 nazalizebul xmovanTa meoreul<br />
warmomavlobaze metyvelebs.<br />
3.2. pala<br />
lata<br />
tali<br />
liza<br />
zacia<br />
cia. didour enaTagan umlautiani (resp. palatalizebuli)<br />
xmovnebi dasturdeba sak. did. enis zog TqmaSi<br />
(qid., Saf.) da beJituri enis sak. beJitur dialeqtSi. 86 masTan, sak.<br />
didourSi palatalizebulia oden @(P), 87 xolo beJiturSi _ @ (P, @ n ),<br />
(Q, n ), O (U, O n ). sxva xunZur-andiur-didour enaTa sinamdvilis-<br />
Tvis palatalizebuli xmovnebi amJamadac ucnobia da arc istoriulad<br />
aris sagulvebeli.<br />
specialuri literaturidan cnobilia, rom umlauti (resp.<br />
metafonia) warmoadgens koartikulaciis safuZvelze warmoqmnil<br />
nawilobriv (regresul an progresul) 88 asimilacias, romelic ukana<br />
warmoebis fonemebis win gadmowevaSi (palataluri umlauti), an<br />
wina warmoebis fonemebis ukan gadawevaSi (velaruli umlauti)<br />
mdgomareobs [SaniZe, 1925, 171-227; axvlediani 1999, 200-202].<br />
84 ar Seefereba sinamdviles, TiTqos xvarSiulSi ~ sonanti nazalizdebodes<br />
[bokarevi 1959, 257]. sinamdvileSi nazalizebulia momdevno xmovnebi: ~o n cu<br />
`nerwyvi", ~u n lɑu `nacari" [lomTaZe 1998, 41; isayovi, xalilovi 1986, 43].<br />
85 ix. cercvaZe 1965, 13.<br />
86 hinuxur enaSi SeimCneva labiovelarizebuli O (
fonetikuri procesebi xmovnebsa da difTongebSi 65<br />
iberiul-kavkasiur enebSi dasturdeba rogorc wina mimarTulebis<br />
(resp. palataluri) umlauti, romelic dominantobs, ise ukana<br />
mimarTulebis (resp. velaruli) umlauti [SaniZe 1925, 171-227;<br />
Tofuria 1928, 337-346; JRenti 1949, 113-116; qaldani 1968, 7-13; 1969,<br />
89-94; maWavariani 1970, 94-105; WumburiZe 1960, 151-165; jeiraniSvili<br />
1984, 84-86; Sengelia 1999, 12-10...].<br />
didouri enis saTanado enobrivi masalis analizi cxads xdis,<br />
rom P-s palatalizacias iwve<strong>vs</strong> winamavali marcvlis uSualod mosazRvre<br />
i da e, e.i. maumlautebel xmovnebad mxolod da mxolod<br />
winamavali da mimyol xmovans Serwymuli i da e gvevlineba. es mkafiod<br />
Cans ergativisa da awmyo-zogadi drois formebSi, romelTa<br />
warmoebisas xdeba xmovanTa Serwyma [imnaiSvili 1963, 23]. ergativisa<br />
da awmyo-zogadis niSnad daCndeba P maSin, roca fuZiseuli xmovani<br />
aris i an e, sxva SemTxvevaSi umlauti nulis tolia, mag.: sax.<br />
bowi `mgeli" _ erg. bow-P (P>L) aris warmodgenili, romelSic P<br />
gardamavali rgolia [Sdr. maWavariani 1970, 96]. K-s asimilacia<br />
sruli da progresuli xasiaTisaa: K > L procesis Sua safexurad<br />
umlautiani P-s daSveba didourSi dRes arsebuli faqtis erTgvari<br />
konstataciaa, radganac enaSi realurad arsebuli formebis urTierTmimarTebas<br />
emyareba.<br />
davimowmebT yvela dialeqtisa Tu Tqmis monacems a-s umlautizaciis<br />
sailustraciod:
66<br />
xmovanTa sistema<br />
1. qidi<br />
diro<br />
roul<br />
ul-asa<br />
asaxu<br />
xuri dialeq<br />
leqti<br />
2. saha<br />
hadu<br />
duri dialeq<br />
leqti<br />
a) asax. kilok. b) qid. kilok.<br />
qidb-K qidb-P qidb-L `gogo" (erg.)<br />
dKr dPr dLr (Saitl.) `me" (mic.)<br />
bKki bPki bLki `dadis saerTod"<br />
caxi~-K? caxi~-P? caxi~-L? `dawere?"<br />
irkveva, rom umlauti qronologiurad didouri enis kilokavebad<br />
diferenciaciis Semdegdroindelia.<br />
ismis kiTxva: rogoria relatiuri qronologiis sakiTxi<br />
grZel da mokle umlautian xmovanTa Soris?<br />
yuradRebas iqce<strong>vs</strong> is faqti, rom palatalizebuli xmovani<br />
didour enaSi oden morfemaTa Sesayarze dasturdeba. morfemaTa<br />
mijnaze, rogorc specialur literaturaSi svanuris mimarT aris<br />
aRniSnuli [SaraZeniZe 1979, 66], xmovanTa SerwymiT miRebuli sigrZis<br />
gamoricxva umlautis istoriidan marTlac gaumarTlebelia,<br />
Tumca debuleba, rom `...grZeli xmovani fonemebis arseboba win<br />
uswrebda umlautian xmovanTa warmoqmnas" [SaraZeniZe 1979, 66], didouri<br />
enis monacemebiT ar marTldeba.<br />
Tu davuSvebT, rom Tavdapirvelad a-m winamaval meumlaute<br />
xmovnebTan (i, e) SerwymiT mogvca grZeli saxesxvaoba, maSin ram Seapiroba<br />
misi palatalizacia?<br />
Cvens xelT arsebuli masalis mixedviT, palatalizaciis procesi<br />
an win uswrebda sigrZes, an misi Tanamdevi iyo, e.i. Serwymisa<br />
da palatalizaciis procesi erTdroulad mimdinareobda. ufro<br />
metad sagulvebeli pirveli mosazreba Cans, romelic gulisxmobs:<br />
jer saumlauto poziciaSi (i/e+a) moxda a-s palatalizacia, xolo<br />
Semdeg meumlaute xmovani Seerwya palatalizebul @-s da gamoiwvia<br />
misi dagrZeleba. amis Semdeg unda momxdariyo grZeli umlautiani<br />
P-s transformacia L xmovnad, rac amgvarad warmoidgineba: *di<br />
di-ar<br />
><br />
*di<br />
di-@r<br />
> dP-r > dLr `me" (mic.).<br />
ratom ar moxda asaxur kilokavSi palatalizacia? Cans, asaxuri<br />
ar amJRavnebda umlautizaciis tendencias, xolo Safixuri<br />
kilokavis zogi aulis metyvelebaSi sporadulad gamovlenili @<br />
sigrZis dakargviT aris miRebuli [imnaiSvili 1963, 23].<br />
beJituri dialeqti palatalizaciis TaviseburebebiT (rogorc<br />
distribuciiT, ise asimilaciis mimarTulebiTac) TvalsaCinod<br />
gansxvavdeba sak. didouri enisagan. kerZod, sakvlev dialeqt-<br />
Si, svanuri enis darad, umlautizacias ganicdis upiratesad Zireuli<br />
leqsikis fuZiseuli xmovani, Tumca fuZis palatalizebuli<br />
xmovnis gavleniT SesaZlebelia umlautma Tavi iCinos morfemaTa<br />
zRvarzedac. garda amisa, sak. didouri enisagan gansxvavebiT, ro-
fonetikuri procesebi xmovnebsa da difTongebSi 67<br />
melSic umlauti oden P(@) xmovans moudis, beJiturSi umlauts<br />
emorCileba labialuri da O xmovnebic. marTalia, @(P, @ n ) xmovnis<br />
xvedri wonis siWarbes misi gamoyenebis sixSire migvaniSnebs,<br />
Tumca labialur xmovanTa distribucia naTelyofs maT myar safuZvels<br />
_ isini Zir-fuZeTa sakmaod did nawils moicaven da TiTqmis<br />
yovelgvar poziciaSi dasturdebian.<br />
beJitur enaSi martivi a, o da u xmovanTa palatalizacia<br />
gamowveulia palataluri xmovnebis (i, e) an palatalizebul-iotizebuli<br />
sonantis (~) marcvlovani alofonis zegavleniT-koartikulaciiT.<br />
meumlaute xmovnebi, romlebic xSirad mokvecili an sinkopirebulia,<br />
Cveulebriv mosdeven saumlaute xmovnebs da iwveven<br />
regresul asimilacias. amis gaTvaliswinebiT, xmovanTa nawilobrivi<br />
asimilaciis safuZvelze warmoqmnili formulebi aseT saxes mii-<br />
Reben: a+i/e/~ > @, o+i/e/~ > , u+i/e/~ > O. sailustracio magaliTebi:<br />
bRin `kasris xufi", @l@x `yamiri", kri~a `beWedi", @ n Je<br />
`naxvreti", @ n le `toti", b@ye `beReli", R@ne `Suni", `Sveli", h@Ji<br />
`momlocveli", h@ldi~o `TeTri", h@lti `saqme", r@ha~ `klite",<br />
qOd@~ `patara Tungi", J `vaJi", qOnd@~ `Ramura" da mr. sxv.<br />
arcTu iSviaTad dasturdeba iseTi formebi, romlebSic meumlaute<br />
xmovnebi, gansakuTrebiT ki e, daculia, xolo palatalizaciis<br />
procesi realizebuli, mag.: bhi `sicxe", R@de 1. `yvavi"; 2.<br />
`mkerdis Zvali", @~d `adre", `winaT", h@te `nela", rken `Wedila",<br />
lɑ@me `maTraxi", t¾Gi `Jangi" da mr. sxv.<br />
umlautis palataluri buneba mkafiod mJRavndeba SeTvisebul<br />
masalaSic, mag.: h@lti ( alti) `saqme", @g@rlɄi (
68<br />
xmovanTa sistema<br />
am kuTxiT interess aRZra<strong>vs</strong> is formebi, romlebSic meumlaute<br />
xmovnebi ar SeimCneva, Tu sagangebod ar movaxdenT maT rekonstruqcias,<br />
mag.: mP n
fonetikuri procesebi xmovnebsa da difTongebSi 69<br />
70<br />
xmovanTa sistema<br />
enis TqmebSi es procesi araTanabrad aris fexmokidebuli. igi ufro<br />
xelSesaxebia rikvanis TqmaSi [cercvaZe 1965, 11-12], mag.: lɄM<br />
fonetikuri procesebi xmovnebsa da difTongebSi 71<br />
kiTxviT nacvalsaxelTa auslautSi xSirad SeimCneva xmovnis<br />
sigrZe, rac kiTxviT nawilaks unda mieweros, mag.: sax. Sebi `vin" _<br />
erg. lɄ
72<br />
xmovanTa sistema<br />
RebT difTongebs. difTongTa mqonebloba, met-naklebi sxvaobiT,<br />
damaxasiaTebelia am enaTa fonetikuri struqturisaTvis. xelSesaxebad<br />
dasturdeba rogorc aRmavali (~a, ~e, ~i...;<br />
Ea, Ee, Ei...<br />
...),<br />
ise damavali (a~<br />
a~, e~, i~...;<br />
aE, eE, iE...<br />
...) difTongebi, romlebic<br />
metwilad erTgvarovan cvlilebebs ganicdian.<br />
Cveni dakvirvebiT, unda gamoiyos difTongTa ori jgufi, romlebic<br />
erTmaneTisagan qronologiuri TvalsazrisiT gansxvavdebian:<br />
a) isto<br />
tori<br />
riuli<br />
da b) pozi<br />
zici<br />
ciuri<br />
ri.<br />
a) istoriuli difTongizacia niSandoblivi unda yofiliyo<br />
klasis eqsponentebisa da maTi mezobeli xmovnebisaTvis, romelTa<br />
koartikulaciis safuZvelze warmoiqmneboda, rogorc damavali<br />
(I kl. E+v-, II kl. ~+v-), ise aRmavali (I kl. -v+E, II kl. -v+~)<br />
tipis difTongebi. am rigis difTongTa gamartivebiT xunZuris samxrul<br />
dialeqtebSi zogjer klasis eqsponentTa moSlac momxdara<br />
[miqailovi 1958, 141; Ciqobava, cercvaZe 1962, 36], mag.: I kl. hitinaE<br />
> hitina, II kl. hitin-a~ > hitina `patara"; I kl. maDarul-aE ><br />
maDarula, II kl. maDarul-a~ > maDarula `xunZi" (zedmiw. `mTieli")<br />
da sxv. misT.<br />
analogiuri procesi istoriulad bunebrivi unda yofiliyo<br />
didour enaTa ara oden bolokidurad, aramed Tavkiduradac, mag.:<br />
xunZ. *Ea-c´i (I kl.), *~a-c´i (II kl.) ~ sak. did. e-siE (I, II kl.)<br />
BɄa > BɄe `kurdReli", RɄa~ > RɄa ><br />
Re `rZe"...<br />
Wam. enaSi a+i>a~>L, mag.: xuSt. BEa-i > BEa~ > Tlond. BEL<br />
`dawera", xuSt. w´a-i > w´a~ > Tlond. w´L `dalia". sxva rigis magaliTebSic<br />
analogiuri procesi unda vivaraudoT: va-il > va~l ><br />
vLl `mosvlamde" [Sdr. gudava 1971, 22].<br />
zemomoyvanili procesi sporadulad andiuri enis zogi Tqmis<br />
(RaR., mun.) aRmaval difTongsac axasiaTebs: ~eSi < ~aSi (Sdr.<br />
93<br />
amgvari procesebi qarTvelur enaTa saTanado procesebis analogiuria<br />
[kaxaZe 1953, 184-196; Tofuria 1979, 173-183].
fonetikuri procesebi xmovnebsa da difTongebSi 73<br />
xunZ. ~as `id".) `qaliSvili", ~ec´i < ~ac´i (Sdr. xunZ. ~ac´ `id".)<br />
`da" da sxv.<br />
xunZur enaSi umaxvilo meoreuli o (i [miqailovi 1958, 141].<br />
xunZur saxelTa auslautisTvis damaxasiaTebeli aE>oE<br />
oE>o,<br />
iE>uE<br />
uE>u istoriuli procesebi niSandoblivi unda yofiliyo andiur<br />
enaTaTvisac [gudava 1962, 21; cercvaZe 1965, 24], mag.: boTl.<br />
EeSTo (o: axv. iCo (L:<br />
94 xunZurisTvis auslautSi c+E arabunebrivi kompleqsia, Tumca istoriulad<br />
mis arsebobaze miuTiTeben [gudava 1970, 187]. unda davZinoT, rom amJamad<br />
c+E auslautSi, bagvaluris garda, arsad dasturdeba, Tumca adreul safexurze<br />
misi arseboba sa<strong>vs</strong>ebiT dasaSvebia istoriulad dadasturebul enebSi.
74<br />
xmovanTa sistema<br />
Wam. w´eri (hih.) > w´e~ (hid.) > wL (Wam.) `saxeli"; Ei>u: and. bikudu<br />
Jane `SigniT", kudi~a<br />
i~ab > kudab `didi"...; beJ. qoroEa<br />
oEa `Zroxebi",<br />
quEo<br />
`xevi" da mr. sxv.<br />
amrigad, xdeba difTongTa warmoqmnac da maTi moSlac, rac<br />
Sepirobebuli Cans sxvadasxvagvari fonetikuri procesebis urTierTzemoqmedebiT.
IV Tavi<br />
maxvi<br />
vili<br />
4.1. zoga<br />
gadi<br />
di. maxvils 95 sxvadasxvagvarad ganmartaven [axvlediani<br />
1966, 126; eSs 1972, 95...]. SeiZ<br />
iZle<br />
leba<br />
iTqvas<br />
qvas, rom maxvi<br />
vili<br />
aris ama a<br />
Tu im xmovnis arti<br />
tiku<br />
kula<br />
laci<br />
ciis<br />
is Tavi<br />
vise<br />
sebu<br />
bure<br />
reba<br />
ba, rome<br />
me-<br />
lic mJRavnde<br />
ndeba<br />
tonu<br />
nuro<br />
robiT<br />
biT, dina<br />
nami<br />
miku<br />
kuro<br />
robi<br />
biTa da grZliobiT<br />
biT.<br />
calkeuli marcvlis, sityvisa Tu frazis warmoTqmisas intonaciur<br />
elfers didi mniSvneloba eniWeba, radgan igi metyvelebas monoli-<br />
Turs xdis da mas erTgvar musikalobas (resp. tkbilxmovnobas) aZle<strong>vs</strong><br />
[JRenti 1953, 125].<br />
Cveulebriv davas iwve<strong>vs</strong> is garemoeba, rom `enaSi ar gvaq<strong>vs</strong><br />
mxolod da mxolod dinamikuri anda tonuri maxvili, aramed Warbobs<br />
erT-erTi maTganisaTvis damaxasiaTebeli momentebi" [Ciqobava<br />
1952, 160]. marTalia, miuTiTeben polonuri enis musikaluri maxvilis<br />
`siwmindeze", magram `...bgeraTraodnobiTi maxvili wminda saxiT<br />
jerjerobiT arc erT enaSi ar aris warmodgenili, amiT unda aixsnebodes,<br />
rom kvantitatiur maxvilze Cveulebriv ar saubroben"<br />
[zinderi 1979, 262].<br />
amrigad, irkveva, rom lingvisturi maxvilis ZiriTadi saxeobebidan<br />
(dinamikuri, tonuri) wminda saxiT arc erTi gvxvdeba. am<br />
SemTxvevaSi gadamwyveti mniSvneloba unda mieniWos im saxeobas, romelic<br />
meti siWarbiT gamoirCeva.<br />
4.2. maxvi<br />
vilis bune<br />
neba da adgi<br />
gili<br />
li. Cvens xelT arsebuli sa-<br />
Tanado empiriuli masalis analizi da specialuri literaturis<br />
ganxilva gvarwmunebs, rom amJamad xunZur-andiur enebSi sityvaTmaxvili<br />
metwilad susti dinamikuria. 96 masTan, ZiriTadad arafiqsirebulia<br />
da zog enaSi distinqciuri funqciis mqonec aris. kerZod,<br />
xunZurSi mas aq<strong>vs</strong> semantikuri funqcia, 97<br />
mag.: raD `alafi" _ rDi<br />
`sityva", mDrul `mTebi" _ muDrl `mTebis" da sxv. misT.<br />
95<br />
prosodiis rogorc metad rTuli da, imavdroulad, mniSvnelovani<br />
sakiTxebis Seswavla sagangebo kvleva-Ziebas saWiroebs. Cven aq mxolod lingvistur<br />
maxvils SevexebiT.<br />
96<br />
calkeul enebSi (mag., andiurSi) imdenad sustia, rom zogi mkvlevari<br />
sityvaTmaxvilis arsebobas andiur-didour enebSi saerTod uaryofs da gamoyofs<br />
marcvlis tons [kibriki, koZasovi 1990, 321-331]. andiuri maxvili, sisustis gamo,<br />
xSirad iTqvifeba frazis maxvilSi [cercvaZe 1965, 26]. sityvaTmaxvilis gareSe ena<br />
ar arsebobs [axvlediani 1999, 138], amitom ver gaviziarebT Tvalsazriss oden tonuri<br />
maxvilis arsebobis Sesaxeb (am sakiTxs eqsperimentulad Seswavla sWirdeba).<br />
97<br />
xunZuris garda, maxvils fonologiuri daniSnuleba aq<strong>vs</strong> boTlixurSi,<br />
WamalurSi, hinuxurSi, tindiursa da RodoberiulSi [gudava 1953, 336; 1963, 18;<br />
1971, 10; saidova 1973, 39; mahomedova 1981, 103].
76<br />
xmovanTa sistema<br />
xunZur enaSi, andiur-didouri enebisagan gansxvavebiT, maxvili<br />
mniSvnelovanwilad Zlieria [Ciqobava, cercvaZe 1962, 24], rac istoriuli<br />
sinamdvilis gamoZaxili Cans. sityvaTmaxvilis mixedviT,<br />
erTmaneTisagan met-naklebad gansxvavdebian sxva enebic. sagulisxmo<br />
Cvenebas gvawvdis Wamaluri ena, romelSic Zlieri da susti maxvilis<br />
dapirispireba relevanturia [mahomedova 1981, 103]. es, Cveni<br />
varaudiT, unda asaxavdes maxvilis dasustebis gardamaval safexurs,<br />
roca xdeba arqaulis SenarCuneba da mis gverdiT axali movlenis<br />
formireba. masTan, dasturdeba mudmivadgiliani da cvladadgiliani<br />
maxvili, rac am enaTa maxvilis zogadi niSania.<br />
didour enebSic Tavisi romelobiT susti dinamikuri, arafiqsirebuli<br />
sityvaTmaxvili gvxvdeba [Sdr. van den bergi 1994,<br />
363]. igi distinqciur funqcias moklebulia, Tumca inxoyvarul da<br />
sak. beJitur dialeqtebSi mikvleulia calkeuli faqtebi misi fonologizaciisa<br />
[lomTaZe 1984, 135].<br />
xunZur enaSi maxvilis adgili Tavidan pirveli an meore marcvliT<br />
Semoifargleba [miqailovi 1958, 144; Ciqobava, cercvaZe 1962,<br />
25; de 2000, 438], Tumca miuTiTeben mesame da meoTxe marcvlis maxvilzedac<br />
[isayovi 1981, 87], mag.: habilro `ar gavakeTeb", Eeqerilro<br />
`ar gaviqcevi"... andiur-didour enebSi maxvilis adgili<br />
fiqsirebuli ar aris _ igi SeiZleba ecemodes nebismier marcvals<br />
sxvadasxva silaburi struqturis leqsemebsa da gramatikul formebSi.<br />
masTan, sityvaTmaxvilis adgili erTgvarad sityvis semantikiT<br />
da formiTac Cans Sepirobebuli [imnaiSvili 1963, 22; madieva<br />
1965, 33; gudava 1971, 10-11; mahomedova 1981, 104]. 98 vfiqrobT, realur<br />
viTarebas ver asaxa<strong>vs</strong> g. madievas mosazreba konteqstisda mixedviT<br />
maxvilis adgilis gadanacvlebis Sesaxeb beJiturSi [1965, 33]. avtori<br />
Sesabamis formaTa arazust fiqsacias axdens (aris aqWar _ unda<br />
iyos @ɓqiW@r), 99 rasac igi mcdar ganzogadebamde mihya<strong>vs</strong>.<br />
bunebrivia, daismis kiTxva: am mxriv, istoriulad ra viTareba<br />
unda yofiliyo?<br />
maxvilis adgilis TvalsazrisiT, Tu mxedvelobaSi ar mivi-<br />
RebT calkeul modifikaciebs, andiur-didouri enebi arsebiTad istoriul<br />
viTarebas asaxaven. xunZurSi maxvilis midrekileba _ damkvidrdes<br />
Tavidan ori marcvlis farglebSi _ inovaciad unda iqnes<br />
miCneuli iseve, rogorc andiur-didour enebSi susti maxvili.<br />
S. miqailovis mtkicebiT, Tavdapirvelad xunZurSi maxvilis lokalizacia<br />
momxdara Tavmarcvalze, xolo mogvianebiT, morfonologiu-<br />
98<br />
ara marto sxvadasxva enebi, aramed erTi enis dialeqtebi, Tqmebi da<br />
ideoleqtic ki (sic!) gansxvavebulad warmogvidgenen maxvilis adgils [gudava 1953,<br />
335], rasac eqsperimentulad Seswavla sWirdeba.<br />
99 ix. xalilovi 1995, 52.
maxvili 77<br />
ri procesebis Sedegad, maxvils gadauwevia meore marcvalze [miqailovi<br />
1958, 123], risi gaziarebac Wirs [ix. Ciqobava, cercvaZe 1962, 28].<br />
marTalia, istoriulad unda yofiliyo ormarcvlian saxelTa<br />
erTi wyeba, romlebsac intensiuri maxvili pirvel marcvalze moudioda,<br />
rasac unda gamoewvia ukanamavali marcvlis mokveca, mag.:<br />
cr < *cri (Sdr. boTl., Rod., tind. sari ~ sak. did. zeru) `mela",<br />
w´r
78<br />
xmovanTa sistema<br />
t. gudavas maxvilgonivruli dakvirvebiT, xunZurSi fuZegaormagebul<br />
xmabaZviT (resp. piqtorul) zmnebs maxvili Tavmarcvalze<br />
moudiT, Tumca analogiuri struqturis sxva zmnebs maxvili Tavidan<br />
meore marcvalze aqvT [gudava 1967, 546], mag.: bbaze `enabluoba",<br />
`eniskideba" _ babze `xSirad dartyma"...<br />
ivaraudeba, rom Tavdapirvelad TiToeul komponents TavTavisi<br />
maxvili moepoveboda, magram mogvianebiT, orive komponentis<br />
erT mTlian odenobad aRqmis Semdeg, Tanamaxvili pirvel SemTxveva-<br />
Si Tavmarcvalze damkvidrebula, xolo meore SemTxvevaSi ki _ momdevnoze.<br />
amis naTel ilustraciad SeiZleba CaiTvalos kauzatiuri<br />
zmnebi, romlebic agreTve kompozituri agebulebisani (ZiriTadi<br />
zmna+habize `keTeba") arian. maT maxvili an ZiriTadi zmnis Tavmarcvalze<br />
daesmis (yoɓtizabize `gaWrevineba", `daCexvineba"), anda _<br />
meore komponentis Tavmarcvalze (yotizbize `id".). 101<br />
zemomoyvanili monacemebis safuZvelze irkveva, rom xunZuri<br />
enis dialeqtebSi maxvili adgilis mixedviT ryevas ganicdis. 102 es ki<br />
gvafiqrebinebs, rom rTuli fuZeebis Semcveli zmnebic da saxelebic<br />
Tanamaxvilis mqoneni arian. amis Tqmis safuZvels gvaZle<strong>vs</strong> ise-<br />
Ti fuZegaormagebuli zedsarTavi saxelebi, romelTa uSualod Semadgenel<br />
komponentebs Tav-Tavisi maxvili (pirvels _ ZiriTadi, meores<br />
_ Tanamaxvili) aqvT [isayovi 1981, 95], mag.: brci-brcinal<br />
`lamaz-lamazebi", kud-kud~al `did-didebi" da misT.<br />
4.4. maxvi<br />
vilis moqme<br />
qmede<br />
debiT gamowve<br />
wveuli fone<br />
neti<br />
tiku<br />
kuri cvli-<br />
lebe<br />
bebi<br />
bi. xunZur-andiur-didour enaTa diferenciaciiswina periodis<br />
maxvili rom intensiuri iyo, amas cxads xdis xmovanTa reduqciis<br />
xelSesaxebi faqtebi.<br />
xunZurSi dasturdeba fuZiseuli xmovnis reduqcia, rac winamaval<br />
maxvils unda gamoewvia, mag.: ns-go
maxvili 79<br />
1982, 103], mag.: xunZ. BEze < *bBE-e-ze
meore nawi<br />
wili<br />
Tanxmo<br />
xmovan<br />
vanTa siste<br />
tema<br />
V Tavi<br />
konso<br />
sonan<br />
nantu<br />
turi siste<br />
temis zoga<br />
gadi daxa<br />
xasi<br />
siaTe<br />
Teba<br />
xunZur-andiur-didour enaTa fonologiur sistemaSi istoriulad<br />
dadasturebuli Tanxmovnebis sintagmaturi da paradigmatuli<br />
analizis Sedegad gamoiyofa fonemur erTeulTa sami ZiriTadi<br />
klasi: I Cqami<br />
miere<br />
rebi<br />
bi; II sono<br />
nore<br />
rebi<br />
bi; III sonan<br />
nante<br />
tebi<br />
(resp. aproq<br />
roqsi<br />
siman<br />
mante<br />
te-<br />
bi). 103 es klasebi pirobiTad aRiniSneba Semdegi simboloebiT: C _<br />
konsonanti (Cqamieri da sonori), S _ sonanti.<br />
sagangebod unda aRiniSnos, rom sonorebi (r, l, m, n) da<br />
sonantebi (E, ~) am SemTxvevaSi erT klasad ver gaerTiandeba, rasac<br />
xSirad vxvdebiT specialur literaturaSi. maT erT klasad<br />
dajgufebas xels uSlis is garemoeba, rom sonorebi araTu sinqroniulad,<br />
aramed diaqroniuladac, Cans, ar asrulebdnen xmovnuri<br />
alofonis funqcias. es ar iTqmis e. w. naxevarxmovnebis mimarT,<br />
romlebic damatebiT distribuciaSi imyofebian saTanado xmovneb-<br />
Tan: E _ u, ~ _ i.<br />
`seriebis" mixedviT, Cqamierebi erTiandeba homogenur/heterorganul<br />
104 Tanxmovnur mwkrivebad da iyofa sam qvejgufad: 1. xSul-mskdomebi:<br />
b, f, p, 105 d, T, t, , , ´, , ´, 106 g, q, q´, k, k´, è; 2. afrikatebi:<br />
Z, c, c´, w, w´, j, C, C´, W, W´, l v , lɑ, tɄ, t¾, BɄ, B´, yɄ, y´; 107<br />
103 am ukanasknelebs specialur literaturaSi naxevarxmovnebsac uwodeben,<br />
rac marTebuli ar aris. `naxevarxmovani<br />
naxevarxmovani" mxolod nawilobriv warmoaCens maT<br />
namdvil funqciur bunebas, radganac amis sapirispirod SeiZleba terminad gvexmara<br />
`naxevarTanxmovani<br />
naxevarTanxmovani”, rac agreTve maTi nawilobrivi daxasiaTeba iqneboda.<br />
104 TanxmovanTa amgvari diqotomiisaTvis ix. martine 1960, 97.<br />
105 p sistematurad dasturdeba oden didour enebsa da xunZuris samxrul<br />
dialeqtebSi, xolo meoreuli p Crdilo xunZursa da andiur enaTa sinamdvileSi<br />
sporadulad iCens Ta<strong>vs</strong>.<br />
106<br />
palatalizebuli bgerebi andiur enaTa erT wyebaSi (and., Rod., kar., bagv.,<br />
tind., Wam.) SeimCneva da maT fonologiuri Rirebuleba ara aqvT. n, , ´, , ><br />
xunZuris zog dialeqtSic (mag., WarulSi) SeiniSneba.<br />
107<br />
Cven paradigmatul cxrilebSi calke qveklasad gamovyofT afrikatebs,<br />
rogorc xSul-mskdomebisagan sintagmaturi qceviTa da cvlilebis tendenciebiT<br />
gansxvavebul bgerebs. amgvari dajgufeba pirobiTia, radganac viziarebT<br />
Tvalsazriss, rom paradigmatul analizSi afrikatTa dasaxasiaTeblad sa<strong>vs</strong>ebiT<br />
sakmarisia niSani `xSuli<br />
xSuli" [fogti 1962, 14; uTurgaiZe 1976, 64].
konsonanturi sistemis zogadi daxasiaTeba 81<br />
3. spirantebi: d ʥ , 108 z, s, s´, ´, J, S, S´, ´, 109 lɄ, lɄ´, , R, x, x´,<br />
D, h > , h. yru saxeobebs xunZur-andiur enebSi aqvT intensiuri da<br />
araintensiuri korelatebi.<br />
lokaluri rigebis mixedviT, horizontalurad jgufdeba homorganuli/heterogenuli<br />
zemomoyvanili Tanxmovnebi [martine 1960, 97],<br />
romlebic TerTmet lokalur rigs qmnian: wyvilba<br />
bagis<br />
gismi<br />
mieri<br />
(bi<br />
bila<br />
la-<br />
bialu<br />
luri<br />
ri), kbilis<br />
lismi<br />
mieri<br />
(den<br />
denta<br />
talu<br />
luri<br />
ri), wina<br />
nanu<br />
nunis<br />
nismi<br />
mieri<br />
(pre<br />
preal<br />
al-<br />
veola<br />
laru<br />
ruli<br />
li), Suanu<br />
nunis<br />
nismi<br />
mieri<br />
(in<br />
inte<br />
teral<br />
ralve<br />
veola<br />
laru<br />
ruli<br />
li), ukana<br />
nanu<br />
nu-<br />
nismi<br />
mieri<br />
(pos<br />
postal<br />
talve<br />
veola<br />
laru<br />
ruli<br />
li), magar<br />
garsa<br />
sasis<br />
sismi<br />
mieri<br />
(pa<br />
pala<br />
lata<br />
talu<br />
luri<br />
ri),<br />
Suaenis<br />
nismi<br />
mieri<br />
(inter<br />
interdor<br />
dorsalu<br />
saluri<br />
ri), winasasismieri (pre<br />
preve<br />
vela<br />
laru<br />
ru-<br />
li), ukanasasismieri<br />
(post<br />
postve<br />
vela<br />
laru<br />
ruli<br />
li), xaxismieri (fa<br />
farin<br />
ringa<br />
ga-<br />
luri<br />
ri), xorxismieri (la<br />
larin<br />
ringa<br />
galu<br />
luri<br />
ri).<br />
garda zemowarmodgenili Tanxmovnebisa, andiur enebSi gvxvdeba<br />
meoreuli warmomavlobis bgerebi (Wam. zz, dd; Rod., tind. uaspiracio<br />
da uspirantelemento q´; and., Rod. T´...), romlebsac fonemis<br />
statusi ar aqvT [gudava 1964, 10-11, 14; de 2000, 378].<br />
garda amisa, sak. didouri enis zogi aulis (xeToxi, moyoyi...)<br />
metyvelebaSi xɄ da h > erTi fonemis fonetikuri variantebia. alofonebs<br />
utoldebian agreTve lateralTa alveolaruli nairsaxeobani<br />
(alveolaruloba ar aris fonologiuri modifikacia).<br />
vinaidan specialur literaturaSi calkeul enaTa konsonanturi<br />
sistemebi ganxilulia dawvrilebiT [trubeckoi 1987, 248-250,<br />
312-314; miqailovi 1958, 25-42; bokarevi 1959, 15, 67-68, 111-112, 144-<br />
145, 176-177; 1981, 17-34; Ciqobava, cercvaZe 1962, 38-39; lomTaZe 1963,<br />
35-48; 1998, 26-71; imnaiSvili 1963, 16-21; gudava 1964, 5-15; 1979, 31;<br />
mahomedbekova 1967, 13-17; 1971, 13-14; gigineiSvili 1977, 27-40; van<br />
den bergi 1995, 19; de 2000, 277, 291, 309, 321, 334, 347, 361, 378,<br />
393, 410, 424, 439, 455, 470...], amitom aq detalurad am sakiTxebze<br />
aRar SevCerdebiT. moviyvanT mxolod andiur-didour enaTa qvejgufebisa<br />
da xunZuri enis TanxmovanTa sinoptikur tabulebs, romleb-<br />
Sic TvalnaTliv gamoCndeba konsonanturi sistemebis amsaxveli<br />
klasifikaciebis suraTi.<br />
108 d ʥ _ interdentaluri mJReri spiranti SeniSnulia tind. da Wam. enebSi<br />
[gudava 1964, 16, 47].<br />
109<br />
¬´ da −´ magari spirantebi saTanado magari korelatebis alofonebs<br />
eTanabrebian.
xunZuri enis TanxmovanTa ganawilebis tabula<br />
Cqamieri<br />
sonori<br />
sonanti<br />
ragvaroba<br />
xSul-mskdomi<br />
xSuli<br />
afrikati<br />
spiranti<br />
aranazali<br />
lokaluri<br />
rigi<br />
seria<br />
mJReri<br />
yru<br />
laterali<br />
aralaterali<br />
laterali<br />
fSvinvieri abruptivi fSvinvieri abruptivi fSvinvieri abruptivi fSvinvieri<br />
aralaterali<br />
yru<br />
araintens.<br />
intens.<br />
araintens.<br />
intens.<br />
araintens.<br />
intens.<br />
araintens.<br />
intens.<br />
araintens.<br />
intens.<br />
araintens.<br />
intens.<br />
araintens.<br />
intens.<br />
mJReri<br />
araintens.<br />
nazali<br />
intens.<br />
aproqsimanti<br />
vibranti<br />
gverdiTi<br />
wyvilbagismieri b f (p) m E<br />
kbilismieri d T t n l<br />
winanunismieri c c´ w w´ z s s´<br />
Suanunismieri r<br />
ukananunismieri<br />
C C´ W W´ J S S´<br />
magarsasismieri lɑ (t(t (tɄ) t¾ lɄ lɄ´<br />
Suaenismieri ~<br />
winavelaruli g q q´ k k´ <br />
winaenis-<br />
mieri<br />
ukanaenis<br />
enis-<br />
mieri<br />
ukanavelaruli R x x´<br />
uvularuli<br />
B y<br />
faringaluri D h ><br />
laringaluri G h<br />
SeniSvna: xunZuri enis zog dialeqtSi dadasturebul TanxmovanTa fonetikuri variantebi cxrilSi<br />
gaTvaliswinebuli ar aris, magram maT Sesaxeb msjeloba qvemoT, saTanado adgilas, gvaq<strong>vs</strong> warmodgenili.
ʤʤ<br />
andiuri enebis TanxmovanTa ganawilebis s krebsiTi tabula<br />
lokaluri<br />
rigi<br />
ragvaroba<br />
seria<br />
mJReri<br />
xSuli<br />
Cqamieri<br />
xSul-mskdomi<br />
afrikati<br />
spiranti<br />
yru<br />
laterali<br />
aralaterali<br />
laterali aralaterali<br />
fSvinv.<br />
abruptivi fSvinv.<br />
abruptivi<br />
fSvin.<br />
abruptivi fSvinv.<br />
yru<br />
araintens.<br />
intens.<br />
araintens.<br />
intens.<br />
araintens.<br />
intens.<br />
araintens.<br />
intens.<br />
mJReri<br />
araintens.<br />
intens.<br />
araintens.<br />
intens.<br />
araintens.<br />
intens.<br />
mJReri<br />
fSvinv.<br />
araintens.<br />
intens.<br />
abrupt.<br />
(intens.)<br />
nazali<br />
sonori<br />
vibranti<br />
arana-<br />
zali<br />
gverdiTi<br />
sonanti<br />
aproqsimanti<br />
ʤ ʤ<br />
wyvilbagismieri b f (p) m E<br />
kbilismieri d T t (d(d<br />
) n l<br />
winaenis-mieri<br />
winanunismieri (Z) c c´ w w´ z s s´ (´)<br />
Suanunismieri r<br />
ukananunismieri j C C´ W W´ J S S´ (´)<br />
palataluri l v lɑ tɄ t¾ lɄ lɄ´<br />
Suaenismieri<br />
()<br />
() (<br />
) () () ~<br />
ukanaen<br />
en-<br />
ismieri<br />
far<br />
-ing<br />
ing.<br />
winavelaruli g q q´ k k´ (g(g<br />
) <br />
uvularuli<br />
R x x´<br />
wina rigi (y(y (yɄ) BɄ B´ yɄ y´<br />
ukana rigi D h ><br />
laringaluri G h<br />
SeniSvna: fonologiur mniSvnelobas moklebuli Tanxmovnebi (bgerebi) moTa<strong>vs</strong>ebulia frCxilebSi, mag., and. (yɄ)<br />
mJReria, xolo amave yɄ grafemiT axv. enaSi araintensiur faringalur abrupti<strong>vs</strong> aRniSnaven.
didouri enebis TanxmovanTa ganawilebis krebsiTi tabula<br />
ragvaroba<br />
xSuli<br />
Cqamieri<br />
sonori<br />
sonanti<br />
xSul-mskdomi<br />
afrikati<br />
spiranti<br />
arana-<br />
zali<br />
lokaluri<br />
rigi<br />
seria<br />
mJReri<br />
fSvinvieri<br />
yru<br />
abruptivi<br />
laterali<br />
fSvinvieri<br />
yru<br />
abruptivi<br />
aralaterali<br />
fSvinvieri<br />
yru<br />
abruptivi<br />
laterali aralaterali<br />
li<br />
yru yru<br />
fSvinvieri<br />
mJReri<br />
fSvinvieri<br />
nazali<br />
vibranti<br />
gverdiTi<br />
aproqsimanti<br />
wyvilbagismieri b f p m E<br />
kbilismieri d T t n l<br />
winanunismieri<br />
c w z s<br />
Suanunismieri r<br />
ukananunismieri C W J S<br />
magarsasismieri lɑ t¾ lɄ<br />
Suaenismieri ~<br />
winavelaruli g q k ()<br />
uvularuli<br />
R x<br />
winaenis-<br />
mieri<br />
ukanaenis<br />
nis-<br />
mieri<br />
farin-<br />
wina rigi B y RɄ (xɄ)<br />
galuri ukana rigi BɄ yɄ D h ><br />
laringaluri G h<br />
SeniSvna: sak. didour enaSi xɄ faringalizebuli Tanxmovani h > -s alofonia, xolo hunziburSi _<br />
xunZuris Zlieri zegavlenis Sedegi. hunziubrSi fakultaturad SeimCneva RɄ (< g).
VI Tavi<br />
Tanxmo<br />
xmovan<br />
vanTa Sesa<br />
satyvi<br />
tyviso<br />
soba<br />
bani xunZur<br />
Zur-an<br />
andi<br />
diur<br />
ur-di<br />
dido<br />
dour<br />
enebSi<br />
6.1. xSuli<br />
(xSul<br />
xSul-mskdo<br />
mskdomi<br />
mi) Tanxmov<br />
xmovne<br />
nebi<br />
6.1.1. zoga<br />
gadi<br />
di. xunZur-andiur-didouri fuZeenis fonologiuri<br />
sistemisTvis, zog sxva iberiul-kavkasiur enaTa analogiurad,<br />
niSandoblivi unda yofiliyo xSulTa (resp. xSul-mskdomTa) samwevriani<br />
da xuTwevriani lokaluri rigebi. samwevriani rigis saxiT<br />
warmodgenili iyo bilabialuri (b, f, p) da dentaluri (d, T, t)<br />
Tanxmovnebi, xolo xuTwevriani rigi damaxasiaTebeli Cans winavelaruli<br />
(g, q, q´, k, k´) TanxmovnebisaTvis. amJamad wyvilbagismier<br />
rigs xunZ.-and. enebSi aklia yru abruptivi p. 110<br />
6.1.2. bila<br />
labi<br />
bialu<br />
luri xSule<br />
lebi<br />
bi. bilabialur xSulTa nulovani<br />
refleqsaciis formulebi, romelTa safuZvelzedac xdeba maTi<br />
rekonstruqcia, sqematurad ase gamoisaxeba:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did<br />
.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
b<br />
f<br />
p<br />
b<br />
f<br />
*p<br />
b<br />
f<br />
*p<br />
b<br />
f<br />
*p<br />
b<br />
f<br />
*p<br />
b<br />
f<br />
*p<br />
b<br />
f<br />
*p<br />
b<br />
f<br />
*p<br />
b<br />
f<br />
*p<br />
b<br />
f<br />
*p<br />
b<br />
f<br />
p<br />
b<br />
f<br />
p<br />
b<br />
f<br />
p<br />
b<br />
f<br />
p<br />
a. bila<br />
labi<br />
bialu<br />
luri xSul-mskdo<br />
mskdomi mi mJReri<br />
*b:<br />
1. xunZ. baw ~ and. bowo : boTl.: Rod.: Wam. bawa : kar. bawe :<br />
axv. baWa ~ sak. did. bowi : hin. bowe : xvar. bowa : beJ. bawo `mgeli".<br />
2. xunZ. bay ~ sak. did.: hin.: xvar. buB : beJ. boB `mze".<br />
3. xunZ. boro ~ and. berCa : boTl. berqa : Rod. bera :<br />
Wam. beCa : tin.: bagv. bea : kar.: axv. beqa ~ sak. did. biqori : hin.<br />
biqore : xvar. beCola : beJ. beqela `gveli".<br />
4. xunZ. ibil ~ and.: boTl.: Rod. isib : Wam. esib : tind.<br />
esaba : bagv. esebdi : kar. esebo : axv. eSibla ~ sak. did.: hin. Jibra<br />
: xvar. Jebla : beJ. Seblo `nekni", `gverdi".<br />
5. xunZ. lɄab- ~ and. lɄob-: boTl.: Rod.: Wam.: bagv.: tind.:<br />
110<br />
abruptiv p-s sakiTxi calke ganxilvas saWiroebs, vinaidan igi oden<br />
didour enaTa Zireuli leqsikis mcire nawilSi iCens Ta<strong>vs</strong> [gudava 1979, 81; Sdr.<br />
lomTaZe 1998, 39-40].
86<br />
TanxmovanTa sistema<br />
kar. lɄab-: axv. l v ab ~ sak. did.: hin.: xvar. lɄo- (< *lɄob-): beJ.<br />
lɄa- (< *lɄab-) `sami".<br />
6. xunZ. b ~ s.-and. *b- ~ s.-did. *b- `III gr. klasis niSani".<br />
b. bila<br />
labi<br />
bialu<br />
luri xSul-mskdo<br />
mskdomi mi yru fSvinvi<br />
vieri<br />
*f:<br />
1. xunZ. fa ~ boTl.: tind.: kar. fai : Wam.: bagv.: fa ~<br />
hin. faq : beJ. baq (< *faq) `spilenZi".<br />
2. xunZ. firx´ana ~ and. firx´unni : boTl. firx´idu : Rod.<br />
firx´idi : Wam. firid: bagv. firx´iri: kar. firx´e : axv. firx´eri<br />
`gaielva" ~ sak. did. folɑa `afeTqeba", fer `mexis dacema": 111 beJ.<br />
fM (Sdr. hunz. fHr `id".) `mexi".<br />
3. and.: boTl.: Rod.: tind.: bagv.: kar. fera : Wam. fi~a n , fLn :<br />
axv. hera (< *fera) ~ xvar. far (inx. for), beJ. ~opa ( `pepela" semantikuri gadasvla mosalodnelia, Tu igi<br />
nasesxoba ar aris (Sdr. qarT. farfati).<br />
114 axv. p < b (asimilaciiT): apada < abWada (dial. var.) `cxra". kar.-Si p-s<br />
fonemis statusi ar aq<strong>vs</strong> [mahomedbekova 1967, 15; 1971, 14]. b > p procesi<br />
gavrcelebulia xunZurSic [Ciqobava, cercvaZe 1962, 43].
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 87<br />
qciiT arc didour enebSi SeimCneva.<br />
ismis kiTxva: moepoveboda Tu ara p xunZur-andiur-didour<br />
fuZeenas?<br />
specialur literaturaSi am sakiTxis Sesaxeb azrTa sxvadasxvaobas<br />
vxvdebiT: erTni p-s amosavalSi hipoTezurad aRadgenen<br />
[bokarevi 11961, 61; 1981, 19; Ciqobava, cercvaZe 1962, 44; goniaSvili<br />
1969, 216, 221, 224; deSil 1971, 32, 51; lomTaTiZe 1976, 148-150; lom-<br />
TaZe 1998, 39; kaxaZe 1998, 49...], xolo sxvani mas meoreulad miiCneven<br />
[trubeckoi 1987, 248; rogava 1955, 279, 282; gudava 1979, 54, 81;<br />
gigineiSvili 1977, 67, 81...].<br />
didour enaTa saTanado leqsikuri masalis ganxilvisas p metwilad<br />
nasesxeb sityvebSi warmoCndeba, mag.: sak. did. t¾opo (Sdr.<br />
xunZ. Wapuri `id".), hin. t¾opoloqo < t¾opo+loqo 115 (Sdr. xvar.<br />
loqEo, beJ. ~a n qo `nakeli") `nakelSereuli Txevadi WuWyi", `Txevadi<br />
nakeli", xvar. t¾apo `axali nakeli"; hin., hunz. apa (< rus. лапа)<br />
`TaTi", `safexuri"; beJ. sipi (
88<br />
TanxmovanTa sistema<br />
lɄirip `zRmartli", perazo `kanafi", kampuz `bzriala", yplɑlal<br />
`dakakuneba", kape `beli", perRoli `brtyeli" da sxv.<br />
dasturdeba iseTi magaliTebic, romelTa Zireul morfemebSi<br />
TavCenili p-s distribucia Tavisufalia da nulovani refleqsaciiT<br />
aris warmodgenili, rac mis saerTo-didour warmomavlobas gvavarudebinebs,<br />
mag.: sak. did.: hin. paparu : xvar. papalu : beJ.<br />
p@p@lo `qaCali", `motvlepili"; sak. did. t¾eperu: 118 hin. t¾erep :<br />
xvar. t¾upuru, t¾eperu (dial. var.) : beJ. t¾i~p 1. `qeris fqvilisagan<br />
damzadebuli erTgvari namcvari"; 2. `alao" da misT.<br />
unda aRiniSnos, rom didour enaze mosaubre xalxebi p-s Tavisuflad<br />
gamoTqvamen [lomTaZe 1963, 39; Sdr. 1998, 39].<br />
Cveni varaudiT, abruptiuli xSuli p unda gvqonoda im dialeqtSi,<br />
romelic safuZvlad daedo didour enaTa qvejgufs. xun-<br />
Zur-andiur fuZeenaSi misi povnierebis dasabuTebas damatebiTi masalis<br />
safuZvelze p-s refleqsebis gamovlena sWirdeba. martooden<br />
bagismierTa moSlis zogadi tendenciisa [uslari, 1889, 9] da sistemis<br />
simetriulobis araTanmimdevrulobis gamo, p-s postulireba<br />
xunZur-andiur fuZeenaSi moklebuli iqneba damajereblobas. miT<br />
ufro maSin, roca p sxva daRestnur enebSic metad iSviaTad da-<br />
Cndeba [gigineiSvili 1970, 187; 1977, 81; kaxaZe 1979, 50; Talibovi<br />
1980, 277...].<br />
unda vifiqroT, rom p-s moSlis dendencia zogadi spontanuri<br />
procesis kerZo gamovlinebaa da Sinagani kanonzomierebebiT<br />
aris Sepirobebuli (Sdr. lomTaZe 1998, 39), Tumca ar unda gamoiricxos<br />
p-s uqonel sxva wris (arabuli, rusuli...) enaTa am procesis<br />
damaCqarebeli zegavlena. martooden arabuli enis faqtoriT<br />
rom iyos Sepirobebuli p-s gaqroba, maSin mas, upirvelesad, lakur-darguulisa<br />
da lezgiuri qvejgufebis enebSi unda eCina Tavi,<br />
radganac xsenebul enebze aRmosavlur enaTa gavlena istoriulad<br />
meti siZlierisa unda yofiliyo. aq ki sxva viTarebaa: p, sxva<br />
abruptivebTan erTad, xelSesaxebad aris warmodgenili udiur<br />
enaSic [sixaruliZe 1987, 290-293], romelSic, b. Talibovis<br />
dakvirvebiT, abruptivTa moSlis tendencia SeimCneva [1980, 186].<br />
6.1.3. denta<br />
talu<br />
luri xSule<br />
lebi<br />
bi. kbilismieri xSulebi, romlebic<br />
bgeraTigiveobebiT arian warmodgenili [gudava 1979, 67, 70, 73],<br />
rekonstruirdebian Sesatyvisobis Semdegi formulebis mixedviT:<br />
118<br />
t¾eperu<br />
kompoziti Cans (t¾e `alao" _ peru? Sdr. qarT. puri). misi<br />
pirveli komponentis t¾ (
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 89<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
d<br />
T<br />
t<br />
d<br />
T<br />
t<br />
d<br />
T<br />
t<br />
d<br />
T<br />
t<br />
d<br />
T<br />
t<br />
d<br />
T<br />
t<br />
d<br />
T<br />
t<br />
d<br />
T<br />
t<br />
d<br />
T<br />
t<br />
d<br />
T<br />
t<br />
d<br />
T<br />
t<br />
d<br />
T<br />
t<br />
d<br />
T<br />
t<br />
d<br />
T<br />
t<br />
a. denta<br />
talu<br />
luri xSul-mskdo<br />
mskdomi mi mJReri<br />
*d:<br />
1. xunZ. yed ~ boTl. yinda : Wam. yunna ( ad `id".) ~ sak. did.: hin. aTa<br />
(
90<br />
TanxmovanTa sistema<br />
3. xunZ.: burTina ~ boTl.: Rod.: kar. burTina : Wam. boTu n :<br />
axv. muTina ~ sak. did. buTni : xvar. buTnu (inx. buTno) : beJ.<br />
burTina 121 `qeCa", `nabadi".<br />
4. xunZ. Tana ~ and.: boTl.: Rod.: Wam.: bagv. beTa : tind. be-<br />
To : axv. beTara `miatova" ~ beJ. meTas `sxva", `mitovebuli".<br />
5. xunZ. C´uT (hid. S´uT) ~ sak. did. SeTro : hin. SoTra<br />
`xvliki".<br />
6. and.: boTl.: Rod.: biTa : Wam.: bagv. biTa n : tind. biTo ~<br />
sak. did. beTa `dakargva".<br />
g. denta<br />
talu<br />
luri xSul-mskdo<br />
mskdomi mi yru abrup<br />
rupti<br />
tivi<br />
*t:<br />
1. xunZ. tut ~ and. tenta : boTl.: Rod.: tind.: kar. tuntu<br />
: Wam. tu n t : bagv. tuntE : axv. titi ~ sak. did.: hin.: xvar. tut<br />
: beJ. tot (hunz. to n t) `buzi".<br />
2. xunZ. tuna ~ and. tinni : boTl. tindi : Wam. ted : tind.<br />
tino : bagv. tini : kar. tinde : axv. tineri `daasxa" ~ sak. did.<br />
etE-a : hin. ot-a : xvar. git-a, gut-a : beJ. git-al `dasxma".<br />
3. xunZ. Dat ~ Rod. hati : Wam.: bagv. hat : tind. hata : axv.<br />
atali ~ sak. did.: hin. Gat : beJ. h@tt<br />
tt (hunz. hatu) `fqvili".<br />
4. and.: boTl.: Rod.: Wam.: tind.: bagv.: axv. buta : kar. nite ~<br />
sak. did. beti : hin. bete : xvar. buta 122 "vulva".<br />
5. and.: boTl.: axv. tuqa : Rod. tua... ~ sak. did.: hin. teqa<br />
: xvar. teqa (inx. tHqa, tuqa) : beJ. tiga `vaci". 123<br />
6.1.4. wina<br />
nave<br />
vela<br />
laru<br />
ruli xSule<br />
lebi<br />
bi. wyvilbagismier-kbilismieri<br />
Tanxmovnebisagan gansxvavebiT, ukanaenismier yru xSul-mskdom TanxmovanTa<br />
dapirispireba xdeba fonologiurad relevanturi niSnis _<br />
intensivobis korelaciis saSualebiT da sinqroniul doneze xun-<br />
Zur-andiur enebSi mwyobr sistemas qmnis. igi istoriul sinamdviles<br />
asaxa<strong>vs</strong> da mniSvnelovanwilad arTulebs am enaTa konsonantizmis<br />
saxes.<br />
rac Seexeba didour enebsa da xunZuris zog dialeqts, amJamad<br />
aq warmodgenilia winavelarulTa samwevriani rigi, romelic<br />
121<br />
beJitursa da zog andiur (boTl., Rod., kar.) enaSi burTina SesaZloa<br />
xunZurisagan iyos SeTvisebuli, magram es Sesatyvisobis arss ver cvlis.<br />
122 xvar. buta<br />
SeiZleba Semosuli iyos andiur enaTagan, Tumca sak. did. da<br />
hin. enebSi auslautis xmovani kanonzomier Sesatyvisobas (i:e) avlens.<br />
123 t. gudavas `vacis" gamomxatveli leqsema Turqul enebisagan nasesxobad<br />
miaCnia [gudava 1979, 74]. ramdenadac xsenebuli saxeli kanonzomier Sesatyvisobas<br />
orive Tanxmovnis (t, q) mixedviT amJRavnebs [lomTaZe 1955, 400-435], unda vivaraudoT,<br />
rom igi yumuxurSi (Sdr. Teqe `id".) kavkasiur enaTagan Cans SeTvisebuli.
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 91<br />
xuTwevriani rigis transformaciis Sedegad aris miRebuli. am eneb-<br />
Si intensivrobis mixedviT dapirispirebis neitralizacia, rogorc<br />
cnobilia, unda ganxorcielebuliyo didour fuZeenaSi [lomTaZe<br />
1962, 287; gudava 1979, 54-55].<br />
xSulTa sistemaSi Taviseburebas amJRavneben winavelaruli<br />
rigis yru (fSvinvieri) q da mkveTri k, romelTac saTanado magari<br />
korelatebi moepovebaT: q´, k´. intensivrobis mixedviT dapirispireba<br />
ar aris xSulTa bunebrivi fonologiuri niSani da, amdenad,<br />
isini arsebiTad afrikatebs ekedlebian, ris gamoc b. gigineiSvili<br />
q´ da k´ magar korelatebs odesRac arsebul afrikatTa xuTeulis<br />
naSTad miiCne<strong>vs</strong> [gigineiSvili 1970, 189], rac naklebsarwmunoa.<br />
xSulTaTvis niSandoblivi sameulebrivi sistemis asimetriuloba<br />
swored winavelarulTa rigSi iCens Ta<strong>vs</strong>. am rigis intensiuri korelatebis<br />
(q´, k´) fonetikuri realizacia zog mkvlevars safuZvels<br />
aZle<strong>vs</strong>, rom isini, faringalur y-sTan erTad, afrikatebad miiCnios<br />
da maT grafaSi gaaerTianos [ix. gudava 1964, 21-23; mahomedbekova<br />
1967, 14].<br />
Cveni SexedulebiT, velarulTa rigis xuTeuli (g, q, q´, k,<br />
k´) erT mTlian monoliTur rigs qmnis da isini, rogorc wesi, unda<br />
gaerTiandnen xSulTa grafaSi. maT axasiaTebs spirantTa da afrikatTaTvis<br />
niSneuli ganxSvis Sesusteba, magram es niSani<br />
irelevanturia [ix. Ciqobava, cercvaZe 1962, 38, 51]. n. trubeckoiseuli<br />
debuleba, rom `yvela xunZur-andiuri xSul-mskdomi moklea<br />
(araintensiuria _ n. a.)" _ dazustebas saWiroebs [trubeckoi 1987,<br />
249]. damatebiT argumentacias moiTxo<strong>vs</strong> agreTve isic, rom magari<br />
q´, k´ realizdebian afrikatebad, xolo maTi korelatebi (q, k) _<br />
xSul-mskdom Tanxmovnebad. arsebiTad am mosazrebas iziarebs t. gudava,<br />
romelsac intensiuri q´, k´ warmoSobiT q, k Tanxmovnebis korelatebad<br />
miaCnia, romlebic afrikatizaciis Semdeg mowydnen ZiriTad<br />
xSulebs da afrikatuli buneba SeiZines [gudava 1959, 263].<br />
evoluciis TvalsazrisiT gansxvaveba saanalizo Tanxmovnebs<br />
Soris xelSesaxebad mJRavndeba: g, q, k nulovani refleqsaciiT<br />
arian warmodgenili, xolo intensiuri korelatebi sxvadasxvagvar<br />
transformacias ganicdian: spirantizacias (q´ > > S´), lateralizacias<br />
(q´ > lɑ), dezabruptivizacias (k´ > q´) da a. S.<br />
am TanxmovanTa postulireba xdeba Sesatyvisobis Semdegi<br />
formulebis mixedviT:
92<br />
TanxmovanTa sistema<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
g g g(j,J) 124 g g() g(j,J) g() g(,J) g() g g g g g<br />
q q q(C) q q() q(C) q() q(,C) q() q q q q q<br />
q´ q´(,lɑ) q´(C´) q´ q´(´) q(q´,c) q´(S´) q(q´,C) q() xɄ(h >) x x(h) x(R)<br />
k k k(W) k k() k(W) k() k(,W) k() k k k k k<br />
k´ k´(q´,t¾) k´(W) k´ q´(´) k´(k, w´) q´(´) k(k´,W´) k´ k´ y,q y,q y,q y,q<br />
a. wina<br />
nave<br />
vela<br />
laru<br />
ruli xSul-mskdo<br />
mskdomi mi mJReri<br />
*g: 125<br />
1. xunZ. qeTo (
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 93<br />
5. and. jinji (< *gingi) : boTl. gigina : Rod.: tind.: bagv.:<br />
iin : Wam. jiji n (g) [cercvaZe 1948, 144].<br />
134<br />
qodob dakavSirebulia qEer (`xelis mtevani") saxelTan. amave Ziris<br />
Semcveli saxelebi unda iyvnen: lak. qEa : arC.: lezg.: xin.: ud. qul: wax. qHl: ing.<br />
qOlg: bacb. qog `xelis mtevani".<br />
135 xunZ. toi (`id".) sul sxva fuZe Cans [gudava 1964, 151; Sdr. lomTaZe<br />
1962, 290].<br />
136 fonetikur gardaqmnaTa gradacia amgvaria: d > r > ~.
94<br />
TanxmovanTa sistema<br />
g. wina<br />
nave<br />
vela<br />
laru<br />
ruli xSul-mskdo<br />
mskdomi mi inten<br />
tensi<br />
siuri fSvinvi<br />
vieri<br />
*q´ daculia ucvlelad xunZurSi, andiurSi, boTlixursa da RodoberiulSi.<br />
axv.-Si q´>. Wam. da bagv. enebSi q´>q, xolo tind.-Si q´ ><br />
> S´. xunZ. enis dialeqtebSi Semdegnairad icvleba: q´ > lɑ (siuxi),<br />
q´ > (hid., anw.) [gudava 1964, 141].<br />
didouri enebi araerTgvarovan refleqsebs gviCveneben: sak.<br />
did. q´ > > h > , hin. q´ > x, xvar. q´ > x > h, beJ. q´ > x.<br />
1. xunZ. naq´u, nao (dial. var.) ~ and.: boTl.: Rod. niq´u :<br />
Wam. niqE : tind. niS´Ea (< aqn.-anR. niq´Ee) : axv. nio (< *niq´o) ~<br />
sak. did. noxu: xvar. xoxoro (< *noxoro): beJ. naxo (hunz. naxu)<br />
`Cala", `bze".<br />
2. xunZ. miq´ ~ sak. did. naxɄu, nah > u, neh > u, nexEi (dial.<br />
var.): hin. nexEi : xvar. niho (< *nixo) : beJ. niRe (< *nixe) `muxa".<br />
3. xunZ. q´una ~ and. biC´i (< biq´i) : boTl.: Rod. biq´u : Wam.<br />
bic (< bic´i < biC´i < biq´i): 137 tind. biS´o (< bio < bi´o) :<br />
bagv. biS´i (
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 95<br />
cxadyofs, erTi mxriv, sxva daRestnur enebSi am rigis magaliTebis<br />
(`iyo", `ori"...) erTgvarovani refleqsacia [gigineiSvili 1977, 138],<br />
meore mxriv, zogi saxelis (`ori") Sinagani rekonstruqcia. kerZod,<br />
k´ > k spontanuri fonetikuri procesi intensivobis korelaciis<br />
moSlis saerTo tendenciiT unda iyos Sepirobebuli. 138 intensiuri<br />
k´ korelatis Semcveli `oris" aRmniSvneli Ziri reliqturad da-<br />
Cndeba zog saxelSi, 139 mag.: xunZ. Dar-k´i-n, Dor-k´e-n (dial. var.) ~<br />
and. Dor-W´i-n (
96<br />
TanxmovanTa sistema<br />
xunZ.-and. k´ : did. q Sesatyvisoba. 143<br />
TiTo sailustracio magali-<br />
Ti: a) k´ : y: xunZ. Dunk´ (< *nik´E-ad) ~ and. hink´Ea (< *ni-k´E-ad):<br />
Wam. hek´Ead (< *ne-k´E-ad) ~ sak. did. ayɄu (< *na-yE-id): xvar.<br />
a n yEa (< *na-yE-ad) `Tagvi"; b) k´ : q: xunZ. ~ and.: kar. k´ara ~ beJ.<br />
q@l@ (hunz. qelo `id".) `koRo".<br />
amrigad, irkveva, rom `anomaliuri" Sesatyvisobis saxeliT<br />
cnobili bgeraTSesatyvisoba xunZ.-and. k´ ~ did. q, y warmoadgens<br />
Cveulebrivi saxis kanonzomier fonemur Sesatyvisobas. intensiuri<br />
k´-s araerTgvarovani refleqsaciis axsna xerxdeba rogorc Sinagani,<br />
ise SedarebiTi rekonstruqciis meSveobiT.<br />
6.2. afri<br />
rika<br />
kate<br />
tebi<br />
6.2.1. zoga<br />
gadi<br />
di. specialuri literaturis mixedviT, amJamad<br />
xunZur-andiur-didour enaTa fonologiur sistemas moepoveba<br />
oden yru faringaluri afrikatebi, romlebic intensivobis korelacias<br />
qmnian da oTxwevriani lokaluri rigebiT arian warmodgenili<br />
: araintensiuri fSvinvieri _ intensiuri fSvinvieri, araintensiuri<br />
abruptivi _ intensiuri abruptivi [trubeckoi 1987,<br />
248; gudava 1959, 262]. amosavali mJReri afrikatebis kvali sakvlev<br />
enebSi arc amJamad SeiniSneba da maTi arseboba arc fuZeenaSi<br />
aris savaraudebeli.<br />
marTalia, t. gudava istoriulad afrikatTa xuTeulebriv<br />
sistemas varaudobs [gudava 1958, 260], magram mogvianebiT, saTanado<br />
SesatyvisobaTa gamowvlilviTi analizis safuZvelze, icvlis Tvalsazriss<br />
da aRadgens mxolod yru afrikatebs [gudava 1959, 265;<br />
1964, 25]. daaxloebiT analogiur azrs adgas e. bokarevi [1958, 8;<br />
1981, 37-43]. vfiqrobT, sistemis simetriulobis principi moiTxo<strong>vs</strong><br />
mJReri afrikatebis (Z, j, , ) genezisis garkvevas, romelTa arqetipebis<br />
postulireba darguulisa da lezgiur enaTa monacemebis<br />
gaTvaliswinebiT unda moxdes. amisi cdebi specialur literatura-<br />
Si gvaq<strong>vs</strong>, Tumca mJRer afrikatTa arseboba sakvlev enaTa daSlamde<br />
gaurkvevelia (trubeckoi 1987, 280; bokarevi 1958, 8-9; gigineiSvili<br />
1977, 82-84]. am kuTxiT yuradRebas iqce<strong>vs</strong> e. lomTaZis originaluri<br />
mosazreba, romelic ar iziarebs t. gudavas debulebas<br />
mJRer afrikatTa fuZeenaSi uqonlobis Sesaxeb da maT gaqrobas<br />
ucxo enaTa (arabulisa da rusulis) zegavlenas miawers [lomTaZe<br />
1998, 40].<br />
143<br />
Tu poziciurad Sepirobebulobas gamovricxavT, maSin did. enebSi<br />
aucilebeli garduvalobiT unda davuSvaT dubletebis arseboba, mag.: sak. did.<br />
yɄa-no `ori" _ ko-x `orjer" [Sdr. starostini 1995, 46].
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 97<br />
unda aRiniSnos, rom winamorbed mkvlevarTagan aravis ucdia<br />
xunZur-andiur-didour fuZeenaSi mJRer afrikatTa uqonlobis<br />
(resp. mqoneblobis) mecnieruli dasabuTeba. zemonaxsenebi debulebebi<br />
zogadi xasiaTisaa, saxeldobr: `mJRer spirantTa araviTari kvali<br />
ar SeiniSneba am enebSi" [gudava 1979, 111].<br />
6.2.2. winanu<br />
nunis<br />
nismi<br />
mieri<br />
(si<br />
sisi<br />
sina<br />
na) afri<br />
rika<br />
kate<br />
tebi<br />
bi.<br />
a. mJReri<br />
afri<br />
rika<br />
kati<br />
*Z. Z amJamad ar dasturdeba xunZurSi,<br />
andiurSi, boTlixurSi da a. S. sak. did. enis sahadur dialeqtSi<br />
erTaderT sityvaSi sporadulad iCens Ta<strong>vs</strong>: xinZor < xinzor 144<br />
`ukan". am rigis magaliTebSi Z warmomavlobiT meoreulia da z-s<br />
alofons eTanabreba [bokarevi 1958, 6; gudava 1959, 264].<br />
aRdgeba Tu ara Z istoriulad xunZur-andiur-didour fuZeenaSi?<br />
afrikatTa rigis sisina sibilanti *Z saerTo-daRestnur qronologiur<br />
doneze postulirdeba [trubeckoi 1987, 275, 280] da<br />
igi xunZur-andiur-didour enebSi Semdeg refleqsebs gamoavlens:<br />
xunZ. w´ (> c´) ~ and. w´ : boTl. w´ : Rod. c´ : Wam. w´ (> w <br />
) 145 :<br />
tind. c´ : bagv. w´ (> w <br />
) <br />
: kar. w´ (> w <br />
) <br />
: axv. w´ ~ sak. did. c :<br />
hin. c (> C) 146 : xvar. c (> C) 147 : beJ. c.<br />
sailustracio magaliTebi:<br />
1. xunZ. nuw´a ~ and.: boTl.: kar. hinw´u : Rod. hinc´u : Wam.<br />
hi n w´E : bagv. hu n w´ : tind. hi n c´u : axv. i n w´o ~ sak. did.: hin. Gac :<br />
xvar. a n c (< *nac) : beJ. a n c (< *nac) `kari".<br />
2. xunZ. maw´ ~ and.: boTl.: axv. miw´i : Rod.: tind. mic´i : Wam.:<br />
bagv. miw´ : kar. maw´i ~ sak. did.: hin. mec : xvar.: beJ. mic `ena". 148<br />
3. xunZ. w´an ~ and. w´on : boTl.: bagv.: kar. w´an : Wam. w´K n :<br />
Rod.: tind. c´a n ~i : axv. w´ani ~ sak. did. ci~o : hin. Ci~o : xvar.<br />
ci n ~o : beJ. ca `marili".<br />
4. xunZ. w´u~ze ~ and. w´uru : boTl. w´urun : Rod. c´urdi :<br />
Wam. w´udila : tind. c´u~l&a : kar. w´ora n l&a : axv. w´orurul v a ~<br />
144 Sdr. analogiuri procesi anwuxur dialeqtSi [cercvaZe 1948, 132].<br />
145 w grafemiT mkveTri spiranti aRiniSneba [gudava 1971, 31].<br />
<br />
146<br />
c > C oriode saxelSi (`marili", `Wipi") SeiniSneba da igi, rogorc<br />
Cans, Sepirobebulia i, e xmovnebis mezoblobiT _ palatalizaciiT [lomTaZe<br />
1963, 74-76; gudava 1979, 23].<br />
147<br />
erT magaliTSi SeimCneva: Ciki < *ciki (Sdr. sak. did. ceki `id".).<br />
SesaZloa, am saxelis pirveli komponenti `Txas" ukavSirdebodes, meore ki _<br />
`tya<strong>vs</strong>" [lomTaZe 1998, 135].<br />
148 arn. Ciqobava amosaval odenobad d-s uSvebs [Ciqobava 1974, 52].
98<br />
TanxmovanTa sistema<br />
sak. did. cec-a : hin. tec-a : xvar. cec-a : beJ. tuc-al (hunz.<br />
tuc-a) `gamowurva".<br />
axla moviyvanoT iseTi magaliTebi, romelTa fuZec amosaval<br />
intensiur abruptiv w´-s Seica<strong>vs</strong>:<br />
1. xunZ. w´e ~ and. w´i~a : boTl.: kar.: axv. w´in-: Rod.: tind.<br />
c´en-: Wam.: bagv. w´en ~ sak. did. Cani~a (< *cani~a) : hin.: xvar.: beJ.<br />
can `Txa".<br />
2. xunZ. how´o ~ and.: boTl.: kar. hunw´i : Rod. hunc´i : Wam.<br />
hu n w´ : tind. hu n c´i : bagv. hu n w´ : axv. hu n w´i ~ sak. did. nuci : hin.<br />
nuce : xvar. nucu : beJ. nuco `Tafli".<br />
zemomoyvanili magaliTebis CvenebiT, amosavali w´ da meoreuli<br />
w´ (< *Z) erTgvarovan spontanur cvlilebebs ganicdian da, aqedan<br />
gamomdinare, erTnair bgeraTSesatyvisobebs iyalibeben. es<br />
safuZvlianad amtkicebs, rom xunZur-andiur-didour fuZeenaSi meoreuli<br />
w´ (< *Z) abruptivis Serwyma Tavdapirvelad w´-sTan ukve<br />
damTavrebuli iyo. 149 Semdeg ki maT, bunebrivia, erTgvari transformacia<br />
ganicades da istoriulad dadasturebul yvela sakvlev<br />
enaSi Sesabamisi Sesatyvisobis erTiani formulis wevrebad dagvidasturdnen.<br />
b. yru fSvinvi<br />
vieri arain<br />
inten<br />
tensi<br />
siuri afri<br />
rika<br />
kati<br />
*c. afrikat-<br />
Ta wyebis araintensiuri sisina sibilanti *c rekonstruirdeba Sesatyvisobis<br />
Semdegi formulis mixedviT:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
c c(s,S,C) s s s s s s s C s s(S) s s<br />
1. xunZ. ca ~ and. sol : boTl.: tind.: bagv. salu : Wam. salE<br />
: kar. sali, sale, sala (dial. var.) : axv. Cilo ~ xvar. sel (inx.<br />
sil) : beJ. sila 150 `kbili".<br />
149 aq dgeba *Z-s Semdgomi refleqsaciis sakiTxi: *Z<br />
z<br />
[gigineiSvili<br />
w ´<br />
1977, 83], Tu *Z > w´ [bokarevi 1981, 37-38]. Cven meore Tvalsazrisi ufro<br />
marTebulad migvaCnia.<br />
150 ix. gudava 1979, 112; burWulaZe 1988, 241-245.
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 99<br />
2. xunZ. bicana ~ and. bosa n : boTl. masa : Rod.: Wam.: bagv.:<br />
kar. basa n : tind. baso n : axv. maCani `moyva" ~ sak. did.: hin. es-a :<br />
xvar. is-a : beJ. nis-al `Tqma", `moyola".<br />
3. xunZ. oc (hid. os, anw. oS, baTl. oC) ~ and. unso :<br />
boTl.: Rod.: kar. unsa : Wam.: tind.: bagv. musa : axv. u n Ca ~ sak.<br />
did. is (sah. os) : hin. OS : xvar. i n s (inx. e n s) : beJ. o n s `xari".<br />
4. xunZ. co ~ and.: Wam.: tind.: s-eb : boTl.: Rod.: bagv.: kar.<br />
c-eb ~ sak. did. si-s : hin. he-s : xvar. ha-s 151 : beJ. ho n -s 152 `erTi".<br />
5. xunZ. Darac (hid. Daras, anw. DaraS, batl. DaraC) ~ and.<br />
orsi : boTl.: Rod. arsi : Wam.: bagv. as : axv. aCi ~ xvar. os<br />
`vercxli" > `fuli".<br />
6. xunZ. borcine ~ and. basinnu : boTl. masi : Wam. ~asMna :<br />
tind. basMl&a : bagv. basan : kar. basKl&a : axv. maCunul v a ~ sak.<br />
did. basada : hin. basaz : xvar. nasa : beJ. ~a n sKl `gazomva".<br />
ganmxoloebiT dgas ramdenime saxeli, romlebSic, axvarxurisa<br />
(S) da zogi didouri (sak. did., hin. xvar.) enis (z) Cvenebis mixedviT,<br />
amosavali c-s Sesatyvisoba irRveva [ardoteli 1999, 94].<br />
ismis kiTxva: `daT<br />
daTvi<br />
vi", `me<br />
mela<br />
la", `CrCi<br />
CrCili<br />
li", `ko<br />
kowa<br />
waxu<br />
xuri<br />
ri" da misT.<br />
saxelebi asaxaven Tu ara zemowarmodgenili Sesatyvisobis realurobas?<br />
n. trubeckoidan moyolebuli zemonaxseneb leqsemaTagan or<br />
maTgans (`daT<br />
daTvi<br />
vi", `me<br />
mela<br />
la") *c : s Sesatyvisobis wevrebad miiCneven<br />
[trubeckoi 1987, 256; mahomedbekova 1955, 304; gudava 1959, 274;<br />
1964, 86; bokarevi 1981, 27; lomTaZe 1962, 286; Talibovi 1980, 295],<br />
Tumca t. gudava gamonaklis magaliTebSi erTgvari daeWvebiT uyurebs<br />
*c > s procesis marTebulobas. mogvianebiT amave sakiTxs specialurad<br />
Seexo b. gigineiSvili da sarekonstruqcio c da s araerTgvarovani<br />
refleqsaciis gaTvaliswinebiT (axv. S nacvlad C afrikatisa,<br />
sak. did., hin. da xvar. z nacvlad s spirantisa...), daRestnur<br />
fuZeenaSi ivarauda dubletur formaTa arseboba, romleb-<br />
Sic c-s Tavisuflad varirebdnen [gigineiSvili 1972, 72].<br />
Cveni varaudiT, xunZur-andiur-didouri fuZeenis dubletur<br />
formaTaTvis saerTo amosavlad *c unda aRdges, romelic xunZ.<br />
enis dialeqtebSi spirantizaciisa da gaSiSinebis safuZvelze amgvar<br />
transformacias ganicdis : *c : xunZ. c > anw., hid. s > Wadaq. S<br />
[cercvaZe 1974, 132].<br />
151<br />
identuri dialeqturi formebidan mxolod erT-erTs vimowmebT.<br />
152 `kbilisa" da `erTis" gamomxatvel saxelebs g. burWulaZe warmomavlobiT<br />
erTmaneTs ukavSirebs [burWulaZe 1988, 253].
100<br />
TanxmovanTa sistema<br />
safiqrebelia, am rigis magaliTebSi spirantizaciis procesi<br />
(*c > s), romelmac saTave daudo Tavisuflad monacvle formebs,<br />
win uswrebda gaSiSinebisa (axv. S) da gamJRerebis (did. z) procesebs<br />
[Sdr. gudava 1979, 208]. mas Semdeg ki, rac s.-and. da s.-did.<br />
enebSi meoreuli s (< *c) da amosavali *s erTmaneTs daemTxvnen,<br />
Tanabari transformacia ganicades. TiTo sailustracio magaliTi:<br />
1. *c : xunZ. ci ~ and. se~i : boTl. si n : axv. Sin : ~ sak.<br />
did. ze~ : hin.: xvar. ze : beJ. si `daTvi".<br />
2. *s : xunZ. sani ~ and. son : boTl. san : axv. Sani ~ sak.<br />
did. zin : hin. zenu : xvar. zan 153 : beJ. sino `kowaxuri".<br />
g. yru fSvinvi<br />
vieri inten<br />
tensi<br />
siuri afri<br />
rika<br />
kati<br />
*c´. *c´-s moepoveba<br />
Sesatyvisobis Semdegi formula:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
c´ c´(s´) c´ c´ c c´ s´(c´) c´ c´ s s s s<br />
1. xunZ. furuc´ ~ and. rebc´u (< *berc´u) : boTl. ferc´u :<br />
Wam. bi~aca : Rod. rec´i : tind. bec´i : kar. bec´e : axv. Dec´i ~<br />
sak. did. birus : xvar. barus: beJ. boGos `xis kavi", `oqoqa".<br />
2. xunZ. Eac´154 ~ and. Eoc´i : boTl.: Rod.: tind.: kar.: axv.<br />
Eac´i 155 : Wam. Eac ~ sak. did. esiE : hin. essu : xvar. es : beJ. is<br />
(hunz. Hs) `Zma".<br />
3. and. s´ibiru (< *c´ibiru) 156 : boTl. c´ibaru : Wam. c´ib :<br />
tin. c´ibara : kar. c´ibero : axv. c´ibera ~ sak. did. sebi : hin. sebe<br />
: xvar. seba (inx. subo) : beJ. siboEa `zamTari".<br />
d. yru abrup<br />
rupti<br />
tiuli arain<br />
inten<br />
tensi<br />
siuri afri<br />
rika<br />
kati<br />
*w. istoriuli<br />
winanunismieri afrikati *w axv. enaSi Tavisave gvarobis W-Si<br />
gadadis, xolo Wam. enis zog dialeqtSi zz (hih.) da dd (had.) nairsaxeobebad<br />
transformirdeba [gudava 1964, 130]. hinuxur enaSi<br />
anlautsa da inlautSi i-s momdevnod w > W [imnaiSvili 1963, 39;<br />
153 hin. zelu mcdari fiqsaciis Sedegia, xolo xvar. a n sa (`circeli") sxva<br />
fuZea [Sdr. deSil 1971, 160].<br />
154 Sulanibis metyvelebaSi adastureben Ea-w´ (`id".) formis arsebobas: c´ > w´<br />
[Ciqobava 1979, 81].<br />
155 amave Zirs Seica<strong>vs</strong> `dis<br />
dis" aRmniSvneli saxelic [gudava 1979, 122].<br />
156 ix. cercvaZe 1965, 60.
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 101<br />
lomTaZe 1963, 74]. sxva sakvlev enebSi igi kargad aris Semonaxuli<br />
da rekonstruirdeba Sesatyvisobis qvemowarmodgenili formulis<br />
mixedviT:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Wam.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
w w(W) w w w(zz, dd) w w W w w (W) w w<br />
1. xunZ. anw-go (anw. anW-gu) ~ and. howo-gu : boTl.: Rod.:<br />
bagv.: kar. hawa-da : Wam. awa-da (hih. azza-da) : tind. hawa-~a : axv.<br />
aWa-da-be ~ sak. did. owi-no (sah. owwe-n) : hin. owe-no : xvar. u n wan<br />
: beJ. awo-na (hunz. oɺw-n) `aTi".<br />
2. xunZ. wi~a-b ~ and. wiEu : boTl: wi n E, wiEu n (Rod.) 157 :<br />
Wam. wi n ~u-b : tind.: wi n hu-b : bagv. winu-b : kar. wi~o-b : axv. Wi n -<br />
da-be ~ sak. did.: xvar. ewnu : hin. ewen-di~u : beJ. iwwo (hunz.<br />
H n wwu) `axali".<br />
3. xunZ. wa (anw. Wa) ~ and.: Wam. wa : boTl.: tind.: bagv.: kar.<br />
wa~ : Rod. wa~i : axv. Wari ~ sak. did. wi : hin. We : xvar. wa : beJ.<br />
wo `cecxli".<br />
4. xunZ. baw (anw. baW) ~ and. bowo : boTl.: Rod.: Wam.: tind.:<br />
bagv.: kar. bawa : axv. baWa ~ sak. did. bowi : hin. bowe : xvar. bowa<br />
: beJ. bawo `mgeli".<br />
5. xunZ. wuna ~ and. biwi : boTl. hib-w-u : bagv.: Rod. bewi :<br />
tind. bewo : Wam. biw : kar. bewe : axv. beWari ~ sak. did. riwsi :<br />
hin. riWiS : xvar. le~wa : beJ. rowiro `ai<strong>vs</strong>o".<br />
6. xunZ. Wor (
102<br />
TanxmovanTa sistema<br />
fakultaturad c > C. saboloo jamSi misi Sesatyvisobis formula<br />
aseT saxes miiRebs:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
w´ w´(c´) w´ w´ c´ w´ c´ w´(¬´) w´(¬´) w´ c c c c<br />
1. xunZ. w´un ~ and. w´un : boTl.: bagv.: kar.: w´u n ~i : Rod.<br />
c´u n ~ : Wam. w´î n ~ : tind. c´u n ~E : axv. w´u n ~ ~ sak. did. ce~ : hin.<br />
co~ : xvar. ce (inx. ce n ) : beJ. cuha (hunz. cu) `arwivi".<br />
2. xunZ. w´ar ~ and. w´er : boTl.: Wam.: kar.: axv. w´eri : Rod.<br />
c´eri : bagv. w´er : tind.: c´era ~ sak. did. ci : hin. ce : xvar. co<br />
: beJ. caro `saxeli".<br />
3. xunZ. naw´ ~ and. now´i : boTl.: axv. naw´i : Rod.: tind.:<br />
nac´i : Wam.: bagv.: naw´ : kar. naw´e ~ sak. did. noci : hin. noce :<br />
xvar. nuca : beJ. naco `tili".<br />
4. xunZ. w´ino ~ and. w´unni : boTl.: bagv. w´uni : Rod. c´u n ~i<br />
: Wam. w´-u n : tind.: c´u n : kar. w´undul : axv. w´u n ~i ~ sak. did.<br />
citori : hin. Cito (< *cito) : xvar. ceton : beJ. cotK `Wipi".<br />
5. xunZ. w´e (< *w´an) ~ and. w´i~a : boTl. w´inalɄi : Wam.<br />
w´inalɑ : tind. c´enalɑ : axv. w´onolɑi ~ sak. did. Cani~a (< *cani~a,<br />
Sdr. cani-lu `wali") : hin.: xvar.: beJ. can `Txa".<br />
6. xunZ. how´o ~ and.: boTl. hinw´u: Rod. hinc´u : bagv. hi n w´E :<br />
kar. hi n w´E : axv. hi n w´o ~ sak. did. oc : hin OC (
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 103<br />
zisis garkvevis ramdenime seriozuli cdaa warmodgenili [trubeckoi<br />
1987, 280; bokarevi 1958, 8-9; deSil 1971, 43; gigineiSvili 1977,<br />
84-85; 1967, 203-217; Talibovi 1980, 298...].<br />
n. trubeckois SexedulebiT, saerTo-daRestnur mJRer SiSina<br />
j-s xunZur-andiur enebSi Sesatyvisad J moepoveba [trubeckoi 1987,<br />
280]. am debulebis dasasabuTeblad moyvanilia sami magaliTi:<br />
1. `Tavad", 2. `sma", 3.`{Se}wva".<br />
Cveni azriT, zemoxsenebuli magaliTebi lezgiur enebSi j-s Sesatyvisobis<br />
mxolod iluzias qmnian. amis gauTvaliswineblobiT Cans<br />
gamowveuli, rom b. gigineiSvili xunZur-andiur enebSi j-s refleqsebad<br />
miiCne<strong>vs</strong> or fonemas: *j > W´/J, romlebic amosaval etapze<br />
dubleturi formebis arsebobas gulisxmoben [gigineiSvili 1977,<br />
83], rac naklebad sarwmunoa.<br />
vfiqrobT, b. gigineiSvilis mier moyvanili magaliTebi<br />
(`{Se}wva", `eSvi"...) ar unda asaxavdnen *j afrikatis evoluciis kanonzomier<br />
process [Talibovi 1980, 300], vinaidan igi gansxvavebul<br />
refleqsebs gviCvenebs da misde<strong>vs</strong> amosavali *J-s Sesatyvisobas andiur<br />
enebSi Wamaluris gamoklebiT (Wam. J > z). amgvarsave cvlilebas<br />
ganicdis beJitur enaSi, xolo zog didour enaSi poziciuri<br />
fonetikuri procesis Sedegad yruvdeba [lomTaZe 1998, 131] :<br />
beJ. zi-z-Kl (< Ji-J-Kl, Sdr. hunz. JH-J-a `id".), hin. re-S-a (< *re-<br />
J-a), sak. did., Sad-a, xvar. iSan-a `{Se}wva", `cxoba". asevea sxva<br />
leqsemebSic: `TviTon", `eSvi" 159 da misT.<br />
b. gigineiSvili xunZur-andiur fuZeenaSi W´ da J TanxmovanTa<br />
arsebobas maTi Tavisufali monacvleobiT xsnis [gigineiSvili 1977,<br />
83], rac damajerebeli ar Cans, radgan am varauds eWvqveS ayenebs<br />
araerTgvarovani refleqsebi. garda amisa, Tavisufali varireba<br />
dubletur formaTa arsebobas gulisxmobs, romelTac sawyis safexurze<br />
erTi arqetipi unda hqonoda. 160 aqedan gamomdinare, J sxva<br />
Sesatyvisobas ganekuTvneba, W´ ki _ sxvas da maT Soris Sesatyvisobis<br />
kuTxiT tolobis niSani ver daismis.<br />
maSasadame, saerTo savaraudo *j afrikatis Sesatyvisobis sailustraciod<br />
SeiZleba dasaxeldes martooden intensiuri W´-s Semcveli<br />
magaliTebi:<br />
159 xunZ. goJo (`eSvi") saxels did. enebSi Seesatyviseba: sak. did.: hin. gaJu :<br />
xvar. qoJu : beJ. gaJo (`id".). sak. did. kicu, hin. keCu (`kbili"), SesaZloa, qarTuli<br />
nasesxoba iyos, Sdr. kiWi [burWulaZe 1988, 241, 245].<br />
160 problemuria, enaTa mixedviT, dubletur formaTa ganawilebis sakiTxi.<br />
alogikuria vifiqroT, rom Tavisuflad monacvle formebidan, yovelgvari<br />
kanonzomierebis gareSe, xan erTi iqca amosavlad, xanac _ meore.
104<br />
TanxmovanTa sistema<br />
1. xunZ. miW´ ~ and.: kar. miW´i : axv. miw´i : bagv. miW´ : Rod.:<br />
tind. miC´a ~ sak. did.: hin. meCa : xvar.: beJ. miC `WinWari".<br />
2. xunZ. meW (< *meW´) ~ sak. did.: hin. moCi : beJ. maCe `miwis<br />
nakveTi", `yana", `kordi". 161<br />
b. yru fSvinvi<br />
vieri arain<br />
inten<br />
tensi<br />
siuri afri<br />
rika<br />
kati<br />
*C. amosavali<br />
ukananunismieri afrikati C xunZur-andiur enebSi ZiriTadad ucvlelad<br />
aris SemorCenili, Tumca igi, gaSiSinebis Sedegad, WamalurSi<br />
S-s gvaZle<strong>vs</strong> [trubeckoi 1987, 225, 256; lomTaZe 1962, 289;<br />
gudava 1964, 130].<br />
didour enebSi C spirantizaciis tendencias amJRavnebs: C > S<br />
[lomTaZe 1962, 288].<br />
amrigad, amosavali fSvinvieri afrikati C rekonstruirdeba<br />
Sesatyvisobis amgvari formulis safuZvelze:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
C C C C C S(C) C C C C S S S S<br />
1. xunZ. DeC ~ and. inCi : boTl. inCu : kar.: axv. DeCe : tind.<br />
eCi : bagv. DeC : Wam. eS ~ sak. did. heneS : hin. iSi : xvar. hi n ~oS :<br />
beJ. e n S `vaSli".<br />
2. xunZ. Cu ~ and.: boTl.: Rod. iCa : tind.: kar.: axv. iCEa :<br />
bagv. iCu : Wam. iSa ~ sak. did. sir-SaRu : hin. SegEe : beJ. SOg `Waki",<br />
`faSati".<br />
3. xunZ. Cam|Can ~ and. Com : boTl.: Rod.: bagv. Camu : Wam.<br />
SKn : tind. CEana : kar. Cam : axv. Cama ~ sak. did.: xvar. Somo :<br />
hin. somo (< *Somo) : beJ. laso (< *laSo) `ramdeni?"<br />
4. and. niCo : boTl.: Rod.: tind.: kar.: axv. niCa : Wam. niSa :<br />
bagv. miCa ~ sak. did.: hin. neSu : xvar. niSu : beJ. mi n Su `namgali".<br />
5. and. boCo : boTl. beCeki : Rod. baCek : bagv.: tind.: baCakub<br />
: Wam. baSakub : kar. baCakob : axv. baCadabe ~ sak. did. niSiE :<br />
xvar. niSSu : beJ. nOSS `wvrili", `mokle".<br />
6. xunZ. DurCinab ~ and. x´EoCi : boTl. aCu : kar. oCob :<br />
tind. aCub : bagv. DaCub : Wam. aSub ~ beJ. iSla~lɄi `yviTeli",<br />
`mwvane".<br />
161<br />
am rigis magaliTebi mcirea.
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 105<br />
g. yru fSvinvi<br />
vieri inten<br />
tensi<br />
siuri afri<br />
rika<br />
kati<br />
*C´. amosavali<br />
ukanaenismieri magari afrikati C´ bagv. enaSi S´ spirantad gardaiqmna,<br />
xolo Wam. da axv. enebSi _ c´-d. xunZuri enis Tqmebsa da dialeqtebSi:<br />
C´ > c´ (baTl.), C´ > S´ (hid.), C´ > w´ (bawad.) [gudava<br />
1964, 130].<br />
did. enebSi C´ spirantizaciis tendencias emorCileba: C´ > S.<br />
*C´-s korespondenciis formula aseT saxes miiRebs:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
C´ C´ (c´, S´, w´) C´ C´ C´ c´ C´ S´ (C´) C´ c´ S S S S (s)<br />
1. xunZ. C´in ~ and. iSon (< *iC´om) : bagv. iS´am ~ sak. did.<br />
Sami : hin. eSimo : xvar. Simul : beJ. Sami `dedali Txa eq<strong>vs</strong>i Tvidan<br />
or wlamde", `wali".<br />
2. xunZ. C´uT (anw. c´uT, hid. S´uT) ~ and. kon-C´u : Wam.<br />
kEa n kEaracE : tind.: kar. an-C´i : bagv. an-S´ : axv. kan-c´ara ~<br />
sak. did. SeTro : hin. SoTra : beJ. kemu-sa (< *kemu-Sa, Sdr. hunz.<br />
kimi-So `id".) `xvliki".<br />
3. xunZ. buC´i-ne ~ sak. did. biS-a : beJ. ~o n s-al (< *~o n S-al)<br />
`damwyvdeva", `SemozRudva".<br />
d. yru abrup<br />
rupti<br />
tiuli arain<br />
inten<br />
tensi<br />
siuri afri<br />
rika<br />
kati<br />
*W. fuZeeniseuli<br />
ukananunismieri afrikati W, Tu yuradRebas ar gavamaxvilebT<br />
calkeul fonetikur gadaxrebze, bgeraTigiveobas gvaZle<strong>vs</strong>.<br />
saerTo-xunZur-andiur-didouri *W-s Sesatyvisobis formula<br />
sqematurad ase gamoixateba:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
W W W W W W W W W W W W W W<br />
1. xunZ. -Wo ~ and.: -Wi : boTl.: Rod. -Wi|-Wa : tin. -Je (< *-<br />
We) : bagv.: kar. -Wi|-We ~ sak. did. -Wi|-Wu : xvar. -b-Wi|-b-Wu `zmnis<br />
uaryofiTi formanti".
106<br />
TanxmovanTa sistema<br />
2. xunZ. Wet ~ and. Wonni : boTl.: bagv. Want: Rod.: axv. Wanti<br />
: Wam. Wan : tind. Wandi ~ sak. did.: hin. Wiqi 162 : xvar. Weqe :<br />
beJ. wiqe (< *Wiqe, Sdr. hunz. Wige, `id".) `rwyili".<br />
3. xunZ. iW-go ~ and. hoWo-gu : boTl. hawa-da : Rod.: Wam.:<br />
kar. haWa-da : bagv. haWEa-ra : tind. haWEa-~a : axv. obWa-da ~ sak.<br />
did.: hin. oWi-no : xvar. u n Wi-n : beJ. aWe-na `cxra".<br />
4. xunZ. Wobo-go~ab ~ and. beWu-gu : boTl.: Rod. beWuda :<br />
Wam.: beWuddas´ : tind. beWub : bagv. beWurab : axv. beWuda-be ~ beJ.<br />
~oɻWWoɻ (hunz. roWu) `carieli".<br />
5. xunZ. Wolo ~ and. Wol : boTl. Wam.: bagv.: axv. Wali : tind.<br />
WEali ~ sak. did Wir : hin. Wilu : beJ. Welo (hunz. Welu) `Rvedi",<br />
`Tasma".<br />
e. yru abrup<br />
rupti<br />
tiuli inten<br />
tensi<br />
siuri afri<br />
rika<br />
kati<br />
*W´. istoriuli<br />
ukanaenismieri abruptivi W´-s postulireba xdeba qvemomoyvanili<br />
formulis mixedviT:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
W´ W´(C´, w´) W´ W´ C´ w´ C´ W´(−´) W´(−´) w´ C C C C<br />
1. and. buW´innu: boTl. W´ardi : Wam. w´arila : bagv. W´Earila :<br />
kar. W´Ea~la ~ xvar. biCa : beJ. ~ñCal (hunz. ruCa) `gaqceva", `gacla".<br />
2. xunZ. raW´ (`kudi") 163 ~ and. roSen : boTl. naSar (
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 107<br />
Semdeg, C-d gardaqmnila, e. i. did. enebSi latentur safexurad C´<br />
moiazreba: W´ > *C´ > C.<br />
gamoTqmulia mosazreba, rom mJReri j-sgan momdinare W´ xunZ.-<br />
and.-did. enebSi Tanxvdeba amosaval *W´-s refleqsebs [bokarevi<br />
1958, 8; 1981, 28]. es imis mimaniSnebelia, rom j > W´ spontanuri<br />
fonetikuri procesi saerTo-daRestnurSi ganxorcielda, saxeldobr,<br />
im dialeqtSi, romelic Semdeg safuZvlad daedo xunZur-andiur-didour<br />
fuZeenas. amiT Cans Sepirobebuli orgvari warmomavlobis<br />
fonemis erTgvarovani refleqsacia.<br />
yuradRebas iqce<strong>vs</strong> isic, rom andiur-didour enebSi realizebuli<br />
fonetikuri procesebis analogiuri viTareba xelSesaxebad<br />
aris warmoCenili xunZuri enis dialeqtebSi. yvela is saxecvlileba<br />
ZiriTadad ganxorcielebulia xunZur enaSi, rac afrikatTa xaziT<br />
momxdara sxva sakvlev enebSi, Tumca xunZuris dialeqtebSi dadasturebuli<br />
cvlilebebi qronologiurad gviandelia.<br />
6.2.4. magar<br />
garsa<br />
sasis<br />
sismi<br />
mieri late<br />
tera<br />
ralu<br />
luri afri<br />
rika<br />
kate<br />
tebi<br />
bi.<br />
a. mJReri late<br />
tera<br />
ralu<br />
luri afri<br />
rika<br />
kati<br />
*. magarsasismieri mJReri<br />
lateraluri afrikati arc erT sakvlev enaSi ar dasturdeba.<br />
Cven zemoT [6.2.2; 6.2.3] aRvniSneT, rom afrikatTa seriis sisin-Si-<br />
Sina sibilantebi (Z, j) xunZur-andiur-didour fuZeenaSi ar unda<br />
gvqonoda. analogiurad unda aixsnas mJReri lateralisa () da<br />
mJReri faringalis () uqonloba am enaTa sinamdvileSi.<br />
vfiqrobT, damatebiT dasabuTebas saWiroebs mJRer afrikatTa<br />
(Z, j) spirantizaciis sakiTxi, vinaidan poziciiT Sepirobebulobis<br />
dadgena ver xerxdeba. debuleba fuZeenaSi Tavisuflad monacvle<br />
formaTa povnierebis Sesaxeb winaaRmdegobas xvdeba imis gamo, rom<br />
dubletTa Semdgomi ganawileba enaTa mixedviT metad Wrel da araerTgvarovan<br />
suraTs gviCvenebs [Sdr. gigineiSvili 1977, 135].<br />
b. yru fSvinvi<br />
vieri arain<br />
inten<br />
tensi<br />
siuri late<br />
tera<br />
rali<br />
l v . magarsasismieri<br />
lateraluri afrikati l v Semogvinaxa axv. enis Crdilourma<br />
dialeqtma, romelic amave enis samxrul dialeqtsa da xunZ.<br />
enaSi imave rigis Sesabamis lɄ spirantSi gadavida [mahomedbekova<br />
1955, 308; 1974, 123-124]. xunZ. enis dialeqtebSi l v lateralma, fu-<br />
ZeenaSive Seerwya ra odindel lɄ spirants, nairgvari transformacia<br />
ganicada: l v > lɄ (xunZax.), l v > lɄ > T (anw.), l v > lɄ > h,<br />
lh, l (andal.-yarax.), lɄ > h~ (War.), lɄ > (zaq.). andiur eneb-<br />
Si amosavali l v > lɄ. Tavis mxriv, lɄ > h (boTl. da bagv., agreTve<br />
bagv. enis Tlondoduri dialeqtis sityva-formaTa anlautSi)
108<br />
TanxmovanTa sistema<br />
[uslari 1989, 14; miqailovi 1958, 74-79; Ciqobava, cercvaZe 1962, 59-68;<br />
gudava 1964, 96, 110; gigineiSvili 1972, 73; miqailovi 1974, 150].<br />
amosavali lɄ spirantisa da meoreuli lɄ (< *l v ) lateralis<br />
erTgvari refleqsacia safuZvels iZleva davaskvnaT, rom xun-<br />
Zur-andiur enaTa erTobis xanisaTvis l v > lɄ (axvaxuris gamoklebiT)<br />
ukve realizebuli iyo [Sdr. gudava 1979, 111]. gadaWriT SeiZleba<br />
iTqvas, rom l v lateralis povniereba xunZur-andiur-didour<br />
fuZeenaSi eW<strong>vs</strong> gareSea [mahomedbekova 1955, 308; gudava 1979, 111].<br />
ibadeba kiTxva: iyo Tu ara l v niSandoblivi didouri fuZeenisaTvis?<br />
specialur literaturaSi es sakiTxi sabolood gadaWrili<br />
ar aris. t. gudava varaudobs, rom didour enebSi l v > lɄ procesi<br />
adreul etapze ganxorcielda [gudava 1979, 111]. b. gigineiSvilis azriT,<br />
xunZur-andiur-didour enaTa monacemebi *l v da *lɄ lateral-<br />
Ta gasamijnavad xelmosaWids verafers iZlevian [gigineiSvili 1972, 73],<br />
Tumca mogvianebiT igi erTgvar damxmare sakontrolo saSualebad didoursac<br />
asaxelebs: Tu lɄ > l procesi ar moxda, maSin unda aRvadginoT<br />
saerTo-daRestnuri *l v [gigineiSvili 1977, 93-94].<br />
*l v lateralis postulireba zemowarmodgenili procesis safuZvelze<br />
saeWvo Cans, radgan lɄ spirants didour enebSi warmomavlobis<br />
sxva wyaroebic aq<strong>vs</strong>: lɄ < lɄ´, lɄ < lɑ. 164<br />
amrigad, unda vifiqroT, rom l v > lɄ procesi ganxorcielda<br />
xunZur-andiur-didour fuZeenaSi. aqedan gamomdinare, fSvinvier<br />
afrikatTa araintensiuri korelatebis arsebobis mtkiceba saerTo-didourSi<br />
safuZvels moklebulia [aleqseevi 1986, 129; Sdr.<br />
gudava 1979, 111].<br />
amosavali *l v lateralis Sesatyvisobis formula sqematurad<br />
ase gamoisaxeba:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
l v<br />
lɄ(T,h,lh,<br />
l,h~)<br />
lɄ h lɄ lɄ lɄ lɄ(h,<br />
lh)<br />
lɄ<br />
l v<br />
(lɄ)<br />
lɄ lɄ lɄ<br />
(n, l)<br />
lɄ<br />
(l)<br />
164 garda amisa, istoriuli *lɄ xan l-d transformirdeba, xanac ucvleli<br />
rCeba [gudava 1979, 93]. am or refleqss (*lɄ > l, *lɄ > lɄ) jerovani gamijvna<br />
sWirdeba.
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 109<br />
1. xunZ. lɄab-go (anw. Tab-gu, andal. hab-gu, War. h~ab-gu) ~<br />
and. lɄob-gu : boTl. habu-da : Rod.: Wam. lɄabu-da : bagv. hab-da :<br />
tind.: kar. lɄab-da : axv. l v ab-da-be ~ sak. did.: hin. lɄo-no :<br />
xvar. lɄo-na (inx. h > ono < *lɄono) : beJ. lɄa-na `sami".<br />
2. xunZ. malɄ ~ and. mulɄa : boTl. hum (`Cliqi") : Rod.<br />
lɄumul : kar. melɄu : bagv. milhE (Tlond. mihE) : axv. mil v o ~<br />
sak. did. mDolɄu : hin. molɄu : xvar. mulɄu (inx. monu, molu) :<br />
beJ. milɄo (hunz. malu < *malɄu) `frCxili", `brWyali".<br />
3. xunZ. lɄana ~ and. anlɄi : boTl. a n ha : Rod. anlɄa : Wam.<br />
EolɄa : tind. a n lɄo : kar. anlɄe : axv. a n l v eni `Seityo" ~ sak.<br />
did. WalɄ-a : beJ. WalɄ-al `mosmena".<br />
4. and. lɄeder : boTl. hedir : Wam. lɄedi : bagv. lɄeder :<br />
axv. l v e~e `xbo" ~ sak. did.: hin. lɄid : xvar. lɄed : beJ. led<br />
(< *lɄed) `iremi", `Sveli".<br />
5. xunZ. relɄeda ~ and. relɄo : boTl. reha . Rod.: tind.<br />
relɄa : Wam. ~elɄa : bagv. reha (Tlis. relha) : axv. rel v a ~ sak.<br />
did. h > ulɄ : xvar. hu n lɄ (< *nulɄ) : beJ. hu n lɄ (< *nulɄ) `saRamos",<br />
`guSin".<br />
6. and. yelɄin : boTl.: bagv. yehen : Rod. yelɄen : axv. ye n l v e ~<br />
sak. did. lɄel `baliSi".<br />
g. yru fSvinvi<br />
vieri inten<br />
tensi<br />
siuri late<br />
tera<br />
rali<br />
*lɑ. magarsasismieri<br />
lateraluri afrikati *lɑ, rogorc cnobilia, spirantizaciis<br />
safuZvelze bagv. enaSi gadavida lɄ´ spirantSi [gudava 1964,<br />
132].<br />
xunZ. enis xunZaxursa da anwuxur dialeqtebSi lɑ ar Secvlila,<br />
sxva dialeqtebSi amgvarad transformirda: lɑ > lɄ´ (samx. dial.),<br />
lɑ > lɄ´ > h~h~, lɑ > h~ > S (War.) [miqailovi 1958, 97; Ciqobava,<br />
cercvaZe 1962, 67-68].<br />
rac Seexeba didour enebs, lɑ yvelgan lɄ napralovan lateralSi<br />
gadavida: lɑ > *lɄ´ > lɄ.<br />
*lɑ lateralis korespondenciis formula, sakvlev enaTa mixedviT,<br />
ase warmogvidgeba:
110<br />
TanxmovanTa sistema<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
lɑ<br />
lɑ(lɄ´,<br />
h~h~, S)<br />
lɑ lɑ lɑ lɑ lɑ lɄ´<br />
(lɑ)<br />
lɑ lɑ lɄ lɄ lɄ lɄ<br />
1. xunZ. -lɑ ~ and.: boTl.: Rod.: Wam.: tind.: kar. -lɑi ~ sak.<br />
did.: hin.: xvar.: beJ. -lɄ `-Si" (`raime masis SigniT myofobaze misa-<br />
TiTebeli Tandebuli"). 165<br />
2. xunZ. anlɑ-go ~ and. onlɑi-gu : boTl.: Rod.: kar.: axv.<br />
inlɑi : Wam. inlɑi-da : tind. inlɑi-~a : bagv. inlɄ´i-ra, inlɑi-ra ~<br />
sak. did.: hin. ilɄ-no : xvar. e n ~lɄ-a : beJ. ilɄ-a `eq<strong>vs</strong>i".<br />
3. xunZ. lɑutana ~ and.: Rod. belɑuti : boTl. belɑutu :<br />
Wam. belɑut : tind. belɑuto : bagv. belɄdi : axv. belɑuteri<br />
`gamoWra" ~ sak. did. lɄet-a (`gamorCeva") : beJ. lɄut-al (inf.)<br />
`gamoWra".<br />
4. and. lɑurlɑa 166 : boTl.: Rod. lɑirlɑi : Wam. lɑilɑ :<br />
tind. alɑa : bagv. lɄ´ilɄ´ : kar. lɑorlɑe ~ sak. did. rilɄ : xvar.<br />
lalɄ : beJ. ~elɄ `erbo".<br />
d. yru abrup<br />
rupti<br />
tiuli arain<br />
inten<br />
tensi<br />
siuri late<br />
tera<br />
rali<br />
*tɄ. magarsasismieri<br />
lateraluri afrikati *tɄ warmodgenilia sxvadasxva<br />
refleqsebiT. igi daculia andiuri enis calkeul TqmebSi [cercva-<br />
Ze 1952, 434-436; 1965, 45-46], karatauli enis oriode TqmaSi [mahomedbekova<br />
1971, 36], axvaxuris Crdilour dialeqtsa [mahomedbekova<br />
1955, 295] da xunZuri enis zogierT dialeqtSi [Ciqobava, cercvaZe<br />
1962, 62-63; Sdr. miqailovi 1959, 55]. andiuri enis erTi wyebis<br />
Tqmebsa da kar. enis toq. dialeqtSi inlautis tɄ > lG, boTl.<br />
enis yvela poziciaSi, Wam., tind. da bagv. enebis saxelTa anlautSi<br />
tɄ > G, Rod. enasa da zogi andiuri enis (Wam., tind., bagv.) sityva-<br />
Ta inlautSi tɄ > l, kar. da axv. enaTa Tqma-dialeqtebSi tɄ > t,<br />
bagv. enis kvanadis metyvelebaSi tɄ > k [Jirkovi 1949, 112; gudava<br />
1964, 133]. *tɄ xunZ. enis dialeqtebSi daaxloebiT andiur enaTa ana-<br />
165 m. aleqseevi am sufiqsis genezisur kavSirs afxazur-adiRur enaTa saTanado<br />
sufiqsTan samarTlianad gamoricxa<strong>vs</strong> [aleqseevi 1988, 181].<br />
166 xunZurSi sxva fuZis Semcveli saxeli (nax `id".) gamoiyeneba.
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 111<br />
logiur transformacias ganicdis: tɄ > t (xunZax., anw.), tɄ > è |<br />
lè | l 167 [andal.-yar.], tɄ > k~ (War.) [Ciqobava, cercvaZe 1962,<br />
62-64; jafariZe 1957, 253-255].<br />
didour enebSi amosaval *tɄ-s Seesatyviseba mkveTri lateraluri<br />
afrikati t¾ [cercvaZe 1952, 435-437; bokarevi 1958, 10-11; gudava<br />
1979, 144; Sdr. lomTaZe 1962, 297-299].<br />
Sesatyvisobis formula, ris safuZvelzedac vaxdenT *tɄ lateralis<br />
rekonstruirebas, sqematurad ase gamoiyureba:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
tɄ<br />
t(lG,l,<br />
tɄ,G,k~)<br />
tɄ(l,<br />
lG,G)<br />
G l G, l G, l G, l<br />
(-)<br />
tɄ(lG,<br />
G,t)<br />
tɄ<br />
(t)<br />
t¾ t¾ t¾ t¾<br />
1. xunZ. ti (hid. tɄi) ~ and. tɄinni : Rod. niGi 168 (< li n Gi <<br />
*lini, Sdr. kar. èi n ~i < *èini) : Wam. èM n : tind.: bagv. èi n ( kvan.<br />
i n ) : kar. tɄini (raC. èi n ~i, toq. èihi, inxel. ti n ) ~ sak. did.: hin.<br />
t¾e : xvar. t¾u-puru 169 (`erTgvari namcxvari") : beJ. t¾i `alao".<br />
2. xunZ. tor (hid. tɄori) ~ and. tɄora (Tqm. lora, lèora,<br />
èora) : boTl. èara : Rod. lala : Wam. èK (
112<br />
TanxmovanTa sistema<br />
5. xunZ. tad (hid. tɄad) ~ and. hitɄa (Tqm. hila, hilèa,<br />
hièi) : boTl. heèa : Wam. hila~ : axv. tɄado ~ sak. did. t¾i-ri :<br />
hin. t¾e-r : xvar. t¾a-la : beJ. t¾o-do `zemoT", `Tavze". 172<br />
6. xunZ. tino (hid. t&ino) ~ and. hint&u : Rod. hinlu : bagv.:<br />
Wam. hilE : tind. hi n lu : axv. mit&o ~ sak. did. Det¾u : hin. it¾u :<br />
xvar. e n t¾u : beJ. o n t¾o (hunz. H n t¾u) `Ziri", `fskeri".<br />
e. yru abrup<br />
rupti<br />
tiuli inten<br />
tensi<br />
siuri late<br />
tera<br />
rali<br />
*t¾. magarsasismieri<br />
abruptiuli lateralis intensiuri korelati t¾ xunZurandiur<br />
enebSi ar Secvlila, Tu ar gaviTvaliswinebT xunZ. enis dialeqtur<br />
variaciebs: t¾ > k´ (siux.), t¾ > k´~ (War.) [bokarevi<br />
1958, 9; lomTaZe 1962, 300; gudava 1964, 135].<br />
didour enebSi *t¾-s ekvivalentad lɑ gvaq<strong>vs</strong> [trubeckoi<br />
1987, 237; gudava da sxv. 1952, 34].<br />
istoriuli *t¾-s Sesatyvisobis formula aseTia:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
t¾<br />
t¾ (k´,<br />
k´~, k)<br />
t¾ t¾ t¾ t¾ t¾ t¾ t¾ t¾ lɑ lɑ lɑ lɑ<br />
1. xunZ. bat¾ (zaq. bak) ~ and. bot¾ : boTl.: Rod.: tind.: axv.<br />
bat¾i : Wam : bagv. bat¾ : kar. bat¾e ~ sak. did.: hin. bilɑ : xvar.<br />
be n lɑ : beJ. belɑ `nawlavi", `maWiki".<br />
2. xunZ. bet¾ana ~ and.: Rod.: bagv. bet¾i : boTl. bet¾u :<br />
tind. bet¾o : kar. bet¾e : axv. bet¾eri `moxna" ~ sak. did. bilɑ-a :<br />
hin. belɑ-a : xvar. lalɑ-a : beJ. bolɑ-al `{mo}xvna".<br />
3. xunZ. bot¾ ~ and.: boTl.: Rod. bet¾i : Wam : bagv. bet¾ :<br />
tind. bot¾i : kar. bet¾e : axv. bet¾o ~ sak. did.: hin. bulɑe :<br />
xvar. bulɑu : beJ. bilɑo `saxli", `gomuri".<br />
4. xunZ. ant¾-go (War. ank´~-gu) ~ and. hot¾u-gu : boTl.:<br />
Rod.: Wam.: kar. hat¾u-da : bagv. hat¾u-ra : tind. hat¾u-~a : axv.<br />
at¾u-da-be ~ sak. did. Golɑ-no : hin. olɑ-no : xvar. olɑlɑa : beJ.<br />
alɑ-na `Svidi".<br />
172 es fuZe unda Seicavdes erT-erTi lokatiuri brunvis niSans [lomTaZe<br />
1962, 297; gudava 1964, 135; mahomedbekova 1989, 200-210].
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 113<br />
5. xunZ. mit¾-go (War. mik´~-gu) ~ and. bi~t¾i-gu : boTl.: Rod.:<br />
kar. bit¾i-da : bagv. bit¾i-ra : tind. bit¾i-~a : axv. bit¾i-da-be ~ sak.<br />
did. bilɑ-no : hin. belɑ-no : xvar. balɑlɑa : beJ. belɑ-na `rva".<br />
6. and. kont¾a : boTl.: Rod.: Wam.: tind. kEant¾a ~ sak. did.<br />
y&ulɑu : hin. y&Eelɑa : xvar. y&olɑu : heJ. yunlɑela `fiwali", etim.<br />
`or+toti", `tyupi" (Sdr. beJ. y&unlɑela `tyupi").<br />
7. xunZ. t¾eDer ~ boTl. t¾etir (Rod. t¾idir) : Wam.:<br />
t¾edir : tind. t¾e n r : bagv. t¾eder : kar. t¾ider : axv. t¾e~e ~<br />
sak. did.: hin. lɑeli; xvar.: beJ. lɑile `batkani".<br />
8. xunZ. bat¾ulɑ ~ and. rot¾il : boTl. bat¾ur . Rod. bat¾u<br />
: Wam.: tind. bat¾-maka : bagv. bat¾-makEa : kar. rot¾ob ~ sak. did.<br />
bolɑo : hin. rolɑo : beJ. ~/ralɑo (hunz. ba> >lɑo) `Sua", `Suaguli".<br />
6.2.5. farin<br />
ringa<br />
galu<br />
luri afri<br />
rika<br />
kate<br />
tebi<br />
bi.<br />
a. farin<br />
ringa<br />
galur afri<br />
rikat<br />
katTa rigis mJReri wevri<br />
(), rogorc<br />
samarTlianad miuTiTeben [gudava 1958, 259; 1979, 111; bokarevi<br />
1981, 25; Sdr. deSil 1971, 35], xunZur-andiur-didour fuZeenaSi<br />
ar unda gvqonoda.<br />
rac Seexeba yru faringalur TanxmovanTa geneziss, maTi intensivobis<br />
korelaciis mixedviT dapirispireba reliqtiurad axvaxurma<br />
Semogvinaxa, yɄ _ y´ daicva andiurmac, sxva sakvlev enebSi, rogorc<br />
cnobilia, araintensiurma korelatebma Zireuli cvlilebebi ganicades<br />
[trubeckoi 1926, 29-30; 1987, 280; gudava 1959, 261; 1979, 111].<br />
b. yru fSvinvi<br />
vieri arain<br />
inten<br />
tensi<br />
siuri afri<br />
rika<br />
kati<br />
*BɄ. amosavali<br />
faringaluri afrikati BɄ, romelic xunZur-andiur-didour<br />
enaTa sinamdvileSi amJamad mxolod axvaxuri enis Crdilour dialeqtSi<br />
iCens Ta<strong>vs</strong>, istoriulad dadasturebul sxva sakvlev eneb-<br />
Si, qarTvelur enaTa analogiurad, metwilad spirantizacias<br />
ganicdis: *BɄ > x. zog andiur-didour (tind., bagv., kar., xvar.,<br />
beJ.) enaSi *BɄ-sgan momdinare x > h [trubeckoi 1987, 256; gudava<br />
1958, 262; ardoteli 2000, 41]. amgvarsave cvlilebas ganicdis Zireuli<br />
*x, Tumca xunZurSi *x > h qronologiurad win uswrebs *BɄ > x 173<br />
(xunZax.) process, amitom maTi damTxveva aRar xdeba. samxrul dia-<br />
173<br />
arn. Ciqobava da il. cercvaZe Crdilo xunZurisTvis BɄ > x procesis<br />
latentur safexurad h > -s miiCneven (*B > h > > x), risi gaziarebac Wirs. xunZurSi<br />
x > h > metad gavrcelebuli procesia, xolo h > > x _ ara [gudava 1974, 145].
114<br />
TanxmovanTa sistema<br />
leqtebSi: *B > x > h > . h > -s iZleva amosavali *x spirantic: x > h ><br />
[gudava 1964, 97-98; lomTaZe 1962, 292; Sdr. Ciqobava, cercvaZe 1962, 56].<br />
didouri enebidan amosavali BɄ spirantizaciis safuZvelze<br />
sak. didoursa da hinuxurSi x-d transformirdeba, xolo xvarSiulsa<br />
da beJiturSi procesi ufro Sors midis: *B > x > h<br />
[Sdr. lomTaZe 1998, 53]. unda aRiniSnos, rom, Sesabamisi magaliTebis<br />
simciris gamo, t. gudavas sailustraciod mohya<strong>vs</strong> sul oriode<br />
saxeli, romlebisTvisac zog didour enaSi saTanado ekvivalenti<br />
arc aris daZebnili [gudava 1979, 121].<br />
*BɄ-s rekonstruirebas vaxdenT Sesatyvisobis qvemomoyvanili<br />
formulis safuZvelze:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did<br />
.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
BɄ x(h > ) x x x x x(h) x(h) x, h BɄ x x(h) h h(R)<br />
1. xunZ. nixa ~ and.: boTl.: Rod.: Wam.: tind.: bagv. nixa : axv.<br />
niBɄa ~ sak. did. nixa (qid. nexa) : xvar. nixa 174 : beJ. o n x (hunz. oh)<br />
`Svria", `qeri".<br />
2. xunZ. ax (hid. ah > ) ~ and. oxi : boTl.: Rod.: tind. axi :<br />
Wam. ax : bagv. ah : kar. axe : axv. aBɄi ~ sak. did.: hin. Gax : xvar.<br />
Goh . beJ. @h `baRi", `venaxi". 175<br />
3. xunZ. xaxana ~ and. boxxoni : kar. qexe : axv. baBɄari `mowova"<br />
~ sak. did. xir-a : beJ. xaR-al `wova".<br />
4. xunZ. xEana ~ axv. buBɄari `mokvda", `gafuWda" ~ sak. did.<br />
bexE-a : hin. buh-a (< *bux-a) : xvar. bih-a : beJ. buR-al (< *buhal,<br />
Sdr. hunz. buh-a `id".) `{mo}kvdoma".<br />
5. xunZ. xadub ~ and. bexudu : boTl.: Rod. bexutu : Wam.<br />
~exatE : tind. xeri : bagv. heri : kar. xi-gi : axv. BɄedo (tlian.<br />
xedo, ceh. xedi) ~ sak. did. xizi~o, xizor : xvar. hed : beJ. bO-<br />
R@TTP (< *mO-h@TTP) `ukan", `Semdeg".<br />
g. yru fSvinvi<br />
vieri inten<br />
tensi<br />
siuri afri<br />
rika<br />
kati<br />
*B´. faringaluri<br />
afrikati *B´, romelsac saopozicio cali aRar moepoveba, fonologi-<br />
174 sak. did. da xvar. enebSi es saxeli SeiZleba andiuri enebisaganac iyos<br />
SeTvisebuli.<br />
175 ix. Ciqobava 1954, 41-49.
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 115<br />
urad neitraluria, xolo fonetikurad simagres amJRavnebs. igi xun-<br />
Zur-andiur enebSi nulovani refleqsaciiT aris warmodgenili, xunZuris<br />
samxrul dialeqtebsa da didour enebSi ki, BɄ-s msga<strong>vs</strong>ad, spirantizaciis<br />
tendencias avlens: B´ > x [gudava 1959, 263; lomTaZe 1962,<br />
292; ardoteli 2000, 42]. istoriuli *B´-s korelacia (BɄ _ B´) daculia<br />
oden axv. enis Crdilour dialeqtSi [mahomedbekova 1955, 306].<br />
*B´-s Sesatyvisobis formula simartiviT xasiaTdeba:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
B´ B(x) B B B B B B B B´ x x x x<br />
1. xunZ. BEaze (hid. xEaze) ~ and. BEardu : Wam. BE-ala :<br />
tind. BEa~la : bagv. BEara : kar. BEaralɄa : axv. B´Earu ~ sak.<br />
did. ca-xE-a : hin. ca-x-a : xvar. BEa~-a 176 : beJ. Ca-x-al `wera".<br />
2. xunZ. buB-ana ~ Wam. ba-B-u n : bagv.: kar. ba-BE-a n : tind. ba-<br />
BE-o n : axv. ma-B´-oni `amoTxara" ~ xvar. lu-x-a : beJ. ~@-x-al (hunz.<br />
a-x-a) `Txra", `barva".<br />
3. xunZ. Bu-na ~ and. bu-Bu : boTl.: be-B-u : Rod. bi-B-i : Wam.<br />
bu-B : tind. bu-B-o : kar. bi-B-u : axv. bi-B´E-ari ~ sak. did. bexEa-~-s<br />
: hin. be-xEa-s : xvar. bi-xEa-~-a : beJ. mu-xo-~o `dakla".<br />
4. xunZ. -B (hid. -x) ~ boTl.: Rod.: Wam.: tind.: bagv.: kar. -B :<br />
axv. -B´ ~ sak. did. -B (< Bo) : hin.: xvar. -Bo<br />
: beJ. -Ba<br />
`-Tan",<br />
`-ze" (`erT-erTi lokatiuri brunvis niSani"). 177<br />
5. xunZ. raB ~ and. roB´i : boTl.: Wam.: bagv. reBin : kar.<br />
reB´in : axv. raB´e ~ sak. did. rox : hin.: xvar. lax : beJ. rex<br />
`kvali".<br />
176<br />
B-s Semcveli xvarSiuli forma, romelic and. enaTagan unda iyos<br />
SeTvisebuli, safuZveli xdeba mcdari interpretaciisa [ix. lomTaZe 1962, 292].<br />
177 yuradRebas ipyrobs is garemoeba, rom *B yvela saanalizo enaSi, axvaxuris<br />
garda, bgeraTigiveobas gviCvenebs [lomTaZe 1962, 292]. -Bo Tandebulis axlomdgomi<br />
funqciebi aq<strong>vs</strong> -xo Tandebuls [imnaiSvili 1963, 150-152], magram isini sxvadasxva<br />
warmomavlobis formantebi Canan [gudava 1964, 140]. *B´ > x xunZurisaTvis kanonzomieria,<br />
magram imave araintensiuri (sic!) x-s Semcveli formanti andiur enebSic<br />
iCens Ta<strong>vs</strong> [mahomedbekova 1967, 62-63]. xunZ. naBa < maBa (`ukan") da xad-u-v (`Semdeg",<br />
`ukan") samarTlianad aris sxvadasxva fuZed miCneuli [burWulaZe 1981, 733-734].<br />
kvlevis am etapze unda davuSvaT ori SesaZlebloba: a) -Bo<br />
formantiseuli<br />
B am enaTa diferenciaciis Semdegdroindelia; g) didour enebSi spirantizaciis<br />
(B > x) procesis uqonloba -Bo-s gramatikul datvirTvas unda mieweros.
116<br />
TanxmovanTa sistema<br />
6. and. xuCa (
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 117<br />
4. xunZ. raDana (`gaigona") ~ Rod. bièa : Wam. ièa : tind. bi~a<br />
(< *bièa, Sdr. aqn. bièe) : kar. bièa : axv. beyɄari `gaigo", `icno" 179 ~<br />
sak. did. reyɄ-a (sah.) : hin. rey-a : xvar. liy-a (inx. liyɄ-a) : beJ.<br />
riy-al `codna", `cnoba".<br />
5. xunZ. yono ~ Rod. yunu : axv. y&or ~ sak. did. y&ir : hin.<br />
y&il : xvarS. y&el, `ficari", `fila".<br />
6. xunZ. maD ~ axv. muy&e ~ beJ. muyo (hunz. mHy) `lursmani",<br />
`latani", `satexi".<br />
e. yru abrup<br />
rupti<br />
tiuli inten<br />
tensi<br />
siuri afri<br />
rika<br />
kati<br />
*y´. faringaluri<br />
rigis amosaval intensiur abruptiv y´-s xunZur-andiur eneb-<br />
Si fonetikuri cvlileba ar mosvlia, Tumca intensivobis korelacia<br />
(y´ _ yɄ), oriode enis (sak. and., axv.) garda, yvelgan moiSala<br />
da y´ fonologiurad neitraluri gaxda [gudava 1964, 138].<br />
istoriul *y´-s didour enebSi kanonzomierad da regularulad<br />
B Seesatyviseba.<br />
*y´-s Sesatyvisobis formula simartives amJRavnebs:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
y´ y y´ y y y y y y y´ B, B& B, B& B, B& B<br />
1. xunZ. yed ~ and. y´en : boTl. yinda : Rod. yu n ~ : Wam. yunna :<br />
tind. yena : bagv. yin : kar. yini : axv. yenda ~ sak. did. Bido : hin.<br />
BeSe (< *BeJu < *Bezu < Bedu): 180 xvar. Bad (inx. Bod) `kedeli".<br />
2. xunZ. bayEana ~ and. bey´u : boTl.: bagv.: kar. beyu : Rod.<br />
beEuyi (< beyuyi) : Wam. beyuy : tind. beyuyo : axv. buy´ori `ga-<br />
Sra" (< `gamzevda") ~ sak. did.: hin.: xvar. BuB-a ( z > J gadasvlebi kanonzomieria [lomTaZe 1962, 293]. aseTive<br />
cvlileba d-s sak. did.-Sic moudis, mag.: emadu > emazu > emaJu `zRapari"...<br />
181<br />
Sdr. sak. did. buB (< *biBE) `mze".
118<br />
TanxmovanTa sistema<br />
4. xunZ. ruy ~ and. hay´u : boTl.: Rod. hanyu : Wam. ha n yE :<br />
axv. y´L (`xutori") ~ xvar. a n B (inx. aB) : beJ. Bo (`komli"), 182 hunz.<br />
BoBo `saxli".<br />
5. boTl. yubu : Wam.: bagv. yob : kar. yobo : axv. y´obe ~ sak.<br />
did.: hin. BɄu : xvar. Bu : beJ. Bo n (hunz. Be) `saxnisi", `oqoqa".<br />
6. xunZ. y´andal&o 183 ~ and. y´el&in : boTl. yehen : Rod. yel&en :<br />
bagv. yehen : kar. yel&in : y´e n l&e : y´enl v e ~ sak. did. Bil&si : hin.<br />
Bicca (
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 119<br />
masTan, D da h > fuZeenaSi ar unda gvqonoda [gudava 1979, 201]. yru<br />
spiranti h-c, rogorc mraval enaTa sinamdvile cxadyofs, laringaluri<br />
rigis caleuliT gvidasturdeba.<br />
interess iwve<strong>vs</strong> is garemoeba, rom b. gigineiSvili saerTod<br />
uaryofs saerTo-daRestnur mJRer spirantTa postulirebis SesaZleblobas,<br />
Tumca zogi mJReri spirantis (z, J, R) aRdgenas mxars<br />
uWers oden xunZur-andiur-didouri qronologiuri donisTvis. es,<br />
misi azriT, Sepirobebulia imiT, rom xunZ. z (w´-sTan erTad) miRebulia<br />
saerTo-daRestnuri Z-s orgvari refleqsaciis safuZvelze,<br />
romelsac Semdeg xunZur-andiur-didour enebSi Camouyalibebia<br />
axali Sesatyvisoba 185 [gigineiSvili 1977, 114; Sdr. bokarevi 1981, 23;<br />
goniaSvili 1968, 220], rac Znelad gasaziarebeli Cans. zemowamoyenebuli<br />
debuleba marTebulic rom iyos, sakvlev enebSi amosavali *z<br />
da meoreuli z (< *Z) erTnair Sedegs mogvcemda, vinaidan *Z > z am<br />
enaTa divergenciamde ivaraudeba.<br />
amgvari siWrele da nairgvaroba gamowveuli unda iyos spirantTa<br />
aramdgradi bunebiT _ ganicadon sxvadasxva saxis modifikacia:<br />
moiSalon intensivobis korelacia, gamJRerdnen, dayruvdnen<br />
da misT.<br />
6.3.2. wina<br />
nanu<br />
nunis<br />
nismi<br />
mieri<br />
spiran<br />
rante<br />
tebi<br />
bi. spirantTa wyebis sisina<br />
sibilantebis lokaluri rigi warmodgenili unda yofiliyo sameuliT:<br />
z, s, s´. xunZur-andiur enaTa sinamdvileSi es amosavali sistema<br />
Semogvenaxa, magram didour enebSi, korelaciis `intensiuri _<br />
arantensiuri" eliminaciis Semdeg, yru spiranti neitraluri variantiTRa<br />
gvxvdeba da, bunebrivia, s spirants emTxveva. miuxedavad<br />
amisa, Tavdapirveli intensiuri s´ da araintensiuri s spirantebis<br />
gansxvavebuli refleqsaciidan gamomdinare, arqetipebis rekonstruqciisas<br />
maTi erTmaneTisagan gamijvna xerxdeba.<br />
specialur literaturaSi ZiriTadad dadgenilia spirantul<br />
sisina sibilantTa Sesatyvisobis formulebi: a) *z: xunZ. z ~<br />
s.-and. z: s.-did. z; b) *s : xunZ. s ~ s.-and. s ~ s.-did. z; g) *s´ :<br />
xunZ. s´ ~ s.-and. s´ ~ s.-did. s [trubeckoi 1987, 257-258, 262; mahomedbekova<br />
1955, 303, 305; bokarevi 1959, 260-262; lomTaZe 1963, 75;<br />
imnaiSvili 1963, 38-39; gudava 1964, 142; 1979, 82, 89, 94; gigineiSvili<br />
1977, 114].<br />
185 xunZ. zob (`ca") da w´ob<br />
(`wyaloba") saxelebi sxvadasxva fuZis Semcveli<br />
unda iyos [Sdr. gigineiSvili 1977, 84]. erTaderTi saxeli, romelmac SeiZleba<br />
*Z-s orgvari refleqsacia (*Z> w´/z) gvavaraudebinos, aris xunZ. w´er<br />
~ and. zar<br />
(`yinuli") [gudava 1979, 83], Tumca aqac misi etimologia daudgenelia.
120<br />
TanxmovanTa sistema<br />
marTalia, am SesatyvisobaTa Sesaxeb specialist-mkvlevarTa<br />
Tvalsazrisebi metwilad erTgvarovania, magram calkeuli sakiTxebi<br />
mainc sakamaToa. metadre sisina sibilantTa Sesatyvisobani, refleqsTa<br />
didi siWrelis gamo, didour enebSi davas iwveven.<br />
a. mJReri<br />
spiran<br />
ranti<br />
*z. amosavali mJReri sisina sibilanti z<br />
dauca<strong>vs</strong> xunZur-andiur enebs, xunZuris zogi dialeqtisa (anw.,<br />
baTl.) da axvaxuris gamoklebiT, romlebSic igi SiSina variants<br />
gvaZle<strong>vs</strong>: z > J [trubeckoi 1987, 262; cercvaZe 1948, 141]. *z nulovani<br />
refleqsaciiT aris warmodgenili beJituri enis orsave dialeqtSi,<br />
Tumca sak. didourSi, hinuxursa da xvarSiulSi yruvdeba:<br />
z > s [Sdr. gudava 1979, 82]. hin. enaSi Tu s-s win palataluri<br />
xmovnebi (i, e) uZRvis, maSin, gaSiSinebis saerTo wesis mixedviT,<br />
s > S [lomTaZe 1963, 75].<br />
maSasadame, *z-s refleqsaciis suraTi ase warmogvidgeba:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
z z(J) z z z z z z z J s s(S) s z<br />
1. xunZ. Dazo (anw. Daze, hid.-andal. Dasu) 186 ~ and.: tind.:<br />
kar.: boTl.: anzi : axv. anJi ~ sak. did. isi 187 : hin. iSe (< *ise) :<br />
xvar. e n sa : beJ. o n z (hunz. e n z) 188 `Tovli".<br />
2. xunZ. zar ~ and.: tind.: za : boTl.: tind.: kar. za~ : Wam.<br />
zar-(ba) : axv. Jari ~ sak. did. be-si : hin. be-Si (< *be-si) : xvar.<br />
be-sa : beJ. bi-za (hunz. bH-za) `muSti".<br />
3. xunZ. gaza ~ and. gaza : Rod. aza : Wam. goza ~ sak. did.<br />
bizo (< *biso) : hin. bezo beJ. boza (hunz. bozo) `weraqvi".<br />
4. and.: bagv.: Wam.: kar. azal : axv. iJi ~ sak. did.: hin. asi<br />
`xvewi".<br />
yuradRebas iqce<strong>vs</strong> am Sesatyvisobis darRvevis SemTxvevebi,<br />
rac gamoixateba *z-s ekvivalentad s an J spirantebis gamovleniT<br />
[ardoteli 1998, 94]: pirveli (s) mJRerTa gafSvinvierebis Sedegia<br />
186<br />
Tu fiqsacia (Dasu) zustia [ix. miqailovi 1958, 10], maSin gasarkvevi<br />
iqneba z > s procesis kanonzomierebis sakiTxi.<br />
187 S. miqailovi amosavlad s-s miiCne<strong>vs</strong> [miqailovi 1958, 86].<br />
188 t. gudava xunZ. Dazo (`Tovli") da Dansi (`namqeri") saxelTa kontaminaciiT<br />
miRebulad miiCne<strong>vs</strong> and. anzi formas [gudava 1979, 84], Tumca Dansi leqsemas<br />
did. enebSi Tavisi kanonzomieri Sesatyvisi moepoveba: sak. did. iz-Ro : beJ.<br />
a n zo `Tovlis zvavi", `Wirxli". amdenad maTi kontaminaciis SesaZleblobac gamoiricxeba,<br />
rac xunZuris Sesabamis magaliTSi (Dazo) n-s reduqcias gvavaraudebinebs<br />
(Sdr. beJ. o n z < *noz).
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 121<br />
[lomTaZe 1998, 130], meore ki gaSiSinebas ukavSirdeba, mag.: 1. xunZ.<br />
zo-b (`ca") ~ and.: tind.: kar. ze-bu : boTl. zi-~u (< *zi-bu) :<br />
bagv. ze-b : axv. Jo ( S)<br />
ganicdis, beJitur enaSi bgeraTigiveobas (s:s) gviCvenebs, xolo sxva<br />
did. enebSi gamJRerebiT z-d gardaiqmneba. hin. enaSi z, Tavis<br />
mxriv, i-s Semdeg SiSina saxesxvaobas gvaZle<strong>vs</strong> (z > J). am SemTxveva-<br />
Si z spirantis refleqsebTan simetria xelSesaxebia.<br />
*s-s korespondenciis formula sqematurad ase SeiZleba gamoixatos:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
s s(S) s s s s s s s S z z(J) z s(z)<br />
189 xvar. zebu nasesxoba Cans (Sdr. and. zebu `id".).<br />
190<br />
n. trubeckoi axv.-Si zivu n mcdar formas imowmebs da am magaliTs<br />
normidan gadaxrils uwodebs [trubeckoi 1987, 263; Sdr. saidova 1973, 214].<br />
191<br />
r. abaSia am saxels mTlianad daRestnur enaTa mixedviT ganixila<strong>vs</strong>,<br />
Tumca didour enaTa masala damowmebuli ar aris [abaSia 2007,7].
122<br />
TanxmovanTa sistema<br />
1. xunZ.: sebo ~ and. sulol : tind. sola : Wam.: bagv. sol :<br />
kar. soli ~ sak. did. zu : xvar. zun (inx. zu) : beJ. sobo (hunz.<br />
so) `RanZili", `Sibu". 192<br />
2. xunZ. nisu ~ and. iso : boTl.: tind.: insa : Wam. i n sa < *insa<br />
< *nisa 193 : bagv. isa : kar. esa : axv. i n Sa ~ sak. did. izu : hin.<br />
iJu : xvar. e n zu (`gamxmari yveli") : beJ. o n zo (< *o n so < *onso <<br />
*noso, Sdr. hunz. nesu) `mouxdeli yveli", `xaWo".<br />
3. xunZ. sani, sono, Sani (dial. var.) ~ and. son : boTl.:<br />
Rod.: tind.: kar. sani : bagv. san : axv. Sani ~ sak. did. zin : hin.<br />
zenu : xvar. zan (inx. zon) : beJ. sino (hunz. sHnu) `kowaxuri".<br />
4. xunZ. Dansi `Tovlis namqeri" ~ and. asor : boTl.: Rod.:<br />
Wam.: tind.: bagv.: kar. asa : axv. aSa ~ sak. did. az-t¾a : beJ. a n zo<br />
(< *a n so) (hunz. a n za < *a n sa) `Wirxli".<br />
5. aq Semova sak. did. zeru : hin. zere : xvar. zilo : beJ.<br />
suro (hunz. suru) `bangi", `erTgvari sasmeli". xunZur-andiur ena-<br />
Ta Sesabamisi ekvivalenti ar Cans.<br />
am Sesatyvisobis magistraluri xazidan gadaxrebsac vxvdebiT,<br />
ris Sedegadac did. enebSi z-s nacvlad zogjer s, S da J iCens<br />
Ta<strong>vs</strong>, mag.: 1. xunZ. bo-s-ize ~ sak. did. bi-s-a : hin. bO-J-a : xvar.<br />
ba-s-a : beJ. bO-z-a `aReba" > `yidva"; 2. xunZ. son ~ and. sun :<br />
boTl.: tind.: bagv. suni : axv. Suni ~ sak. did. ne-Siru : hin.<br />
ne-sa : xvar. ni-So-ho : beJ. ni-Se (< *ni-se) `guSin", `saRamoTi" da<br />
misT.<br />
irkveva, rom zemoganxiluli spontanuri fonetikuri procesi<br />
(s > z) qronologiurad didouri fuZeenis diferenciaciis Semdegdroindelia.<br />
yuradRebas iqce<strong>vs</strong> ramdenime saxeli (`daTvi", `mela", `CrCili"...),<br />
romelTagan wina ori, specialuri literaturis mixedviT<br />
[trubeckoi 1987, 256, lomTaZe 1962, 286-287; gudava 1979, 115-116],<br />
xunZ. c ~ and. c : axv. C ~ did. s Sesatyvisobis wevrebad aris mi-<br />
Cneuli (ix. 6.2.2. b.), 194 mag.: 1. xunZ. ci, si, Si, Ci (dial. var.) ~<br />
192<br />
egeve fuZe unda gvqondes naxur enaTa saTanado leqsemaSi: CeCn. Siebu<br />
(iTumk.), Sofu (Web.) : ing. Sub : bacb. Sib `id". swored naxuri enebisagan unda<br />
iyos SeTvisebuli Sibu qarTuli enis mTis dialeqtebSi [zviadauri 1997, 98].<br />
193 ix. burWulaZe 1986, 38.<br />
194<br />
z. mahomedbekovas azriT, spirantizaciis safuZvelze C (< c) > S<br />
[mahomedbekova 1955, 304]. sxvagan, analogiur fonologiur poziciaSi, C > S ar<br />
SeimCneva [gudava 1964, 86], rac zemoxsenebuli fonetikuri procesis (*c > C > S)<br />
marTebulobas saeWvos xdis [ardoteli 1999, 95]. amis gamo, naklebsarwmuno Cans<br />
did. enebSi *c > s > z gadasvlebic [lomTaZe 1998, 134; Sdr. gudava 1979, 116].
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 123<br />
and. se~ : boTl. si n ~ : Rod.: Wam. si n hi : tind.: bagv.: kar. si n : axv.<br />
Si n ~ sak. did. ze~, ze (dial. var.) : hin. ze : xvar. ze n : beJ. si n<br />
`daTvi"; 2. xunZ. cer, ser, Ser, Cer (dial. var) ~ and. sor :<br />
boTl.: Rod.: tind.: bagv. sar : Wam. sK : kar. sari : axv. Sari ~<br />
sak. did. ziru : hin. zeru : xvar. zaru : beJ. sora (hunz. s)<br />
`mela".<br />
swored zemomoyvanili ori (`daTvi", `mela") saxelis kanonzomier<br />
urTierTmimarTebaze msjelobisas t. gudava varaudobs, rom<br />
`Zalian adre axv.-Si *c > s, Semdeg ki s > S" [gudava 1964, 86;<br />
1979, 116]. avtori ar akonkretebs, rodis unda momxdariyo *c > s<br />
axvaxursa da didourSi?<br />
amosavali *c, rogorc wesi, axv.-Si unda cvliliyo C-d, xolo<br />
yvela did. enaSi _ s-d, rac faqtobriv ar ganxorcielebula.<br />
maSasadame, unda vifiqroT, rom amosavali *c-s transformacia<br />
unda momxdariyo xunZur-andiur-didouri fuZeenis wiaRSi,<br />
radganac misi diferenciaciis Semdeg *c > s procesis daSveba<br />
orive qvejgufis (and. da did.) enebSi istoriuli *s-s identur Sedegs<br />
ver mogvcemda. 195 rCeba ori SesaZlebloba: 1) an Tavdapirvelad<br />
xunZurSi afrikatizaciiT moxda *s > c; 196 2) anda jer kidev<br />
fuZeenaSi ganxorcielda *c > s, rasac dubletur formaTa daSvebamde<br />
mivyavarT [gigineiSvili 1977, 136].<br />
sainteresoa aRiniSnos, rom saanalizo saxelebSi *c-s refleqsebi<br />
zedmiwevniT emTxveva *s-s refleqsebs, rac maT istoriul<br />
variantebulobas gvafiqrebinebs. xunZuri dialeqtebis monacemebs<br />
Tu davakvirdebiT, cxadi gaxdeba, rom andiur-didour enebSi TavCenili<br />
am rigis yvela bgeraTcvlileba maTSic realizebulia: *c > C<br />
(Wad.); *c > s > S (baTl.).<br />
Cveni varaudiT, xunZur-andiur-didouri fuZeenis daSlis wina<br />
periodSi unda gvqonoda, erTi mxriv, c-s Semcveli, xolo, meore<br />
mxriv, s-s mqone, fonetikurad Tavisuflad monacvle formebi,<br />
romelTagan saZiebel saxelebs swored s arqifonema daedo safuZvlad.<br />
eW<strong>vs</strong> gareSea, sxva SemTxvevaSi axvaxurSi C gveqneboda, xolo<br />
didour enaTa erT wyebaSi (sak. did., hin, xvar.) _ s, rac am enaTa<br />
sinamdvileSi ar SeimCneva.<br />
g. yru inten<br />
tensi<br />
siuri sisi<br />
sina spiran<br />
ranti<br />
*s´. intensiuri sisina<br />
sibilanti s´, rogorc cnobilia, ucvlelad Semounaxa<strong>vs</strong> xunZur-an-<br />
195<br />
sagulisxmoa, rom *c-s refleqsacia saerTo-daRestnur qronologiur<br />
donezec gansxvavebul suraTs gviCvenebs.<br />
196<br />
aq dgeba meore kiTxva: Tu *s > c fuZeenaSi momxdari faqtia, maSin<br />
imave fonologiur poziciaSi (`RanZili", `kowaxuri"...) ratom ar ganxorcielda<br />
analogiuri procesi?
124<br />
TanxmovanTa sistema<br />
diur enebs, xolo didour enebSi momxdara misi neitralizacia intensivobis<br />
TvalsazrisiT [trubeckoi 1987, 258; bokarevi 1981, 23;<br />
gudava 1964, 142; 1979, 89 197 ...].<br />
sqematurad:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did<br />
.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
s´ s´ (c´) s´ s´ s´ s´ s´ s´ s´ s´ s s s s<br />
1. xunZ. t¾ens´er ~ and. lins´ib : boTl. t¾ims´ir : Rod.<br />
t¾ins´ir : Wam. t¾es´al : bagv. t¾es´en : tind.: t¾uns´ru : kar.<br />
t¾is´ba~ : axv. t¾e n s´e ~ xvar. e n ser (inx. esser) : beJ. h@s-wiw (zedmiw.<br />
`warb-wamwami") (hunz. has-wHw) `warbi".<br />
2. xunZ. s´un- ~ kar. s´un- : axv. s´u n (`ra" kiTxviTi nacvalsaxelis<br />
`irib brunvaTa" fuZe) 198 ~ hin. se : beJ. si~o (hunz. Si~o <<br />
si~o) `ra".<br />
3. xunZ. s´una ~ boTl. mus´u : Rod. bus´i n : Wam. bus´u n : kar.<br />
burs´u n : axv. bus´ra `daWra", `daanakuwa" ~ beJ. sus-al `gaWra"<br />
(infin.).<br />
4. xunZ. -s´-eb ~ and. -s´-i : boTl.: axv. -s´-e : Wam.: kar. -i-s´ ~<br />
sak. did. -s-i : hin. -s : xvar. -s-a (inx. -s-o) : beJ. -s-o `maatributivebeli<br />
formanti". 199<br />
5. and.: kar. s´unka 200 : tind. s´una ~ beJ. siko (hunz. Siku <<br />
*siku) `piri".<br />
6. xunZ. bo-s-ize (< bo-s´-ize) ~ sak. did. bi-s-a : hin. ba-S-a<br />
(
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 125<br />
6.3.3. ukana<br />
nanu<br />
nunis<br />
nismi<br />
mieri spiran<br />
rante<br />
tebi<br />
bi.<br />
a. mJReri SiSi<br />
Sina spiran<br />
ranti<br />
*J. *J-s Sesatyvisobis Sesaxeb<br />
specialur literaturaSi, Tu ar gaviTvaliswinebT saTanado sailustracio<br />
masalis simciresa da nairgvarobas, sruli erTsulovnebaa<br />
[trubeckoi 1987, 262; mahomedbekova 1955, 305; bokarevi 1981,<br />
23; 201 gudava 1964, 143; 1979, 85]. marTalia, *J-s rekonstruqcias saerTo-daRestnur<br />
enaSi dabrkoleba xvdeba [gigineiSvili 1977, 115;<br />
Sdr. Talibovi 1980, 315], Tumca, savaraudoa, im dialeqtSi, romelic<br />
mogvianebiT safuZvlad daedo xunZur-andiur-didour fuZeenas,<br />
J-s fonemis statusi unda hqonoda.<br />
amosavali J ucvlelad daicva yvela sakvlevma enam, garda Wamalurisa,<br />
beJ. enis tlad. Tqmisa da xunZuri enis zogi dialeqtisa<br />
(baTl., anw.), romlebSic J > z [gudava 1964, 143; 1979, 85]. beJiturSi<br />
da xandaxan sxva did. enebSic J > S (dayruebiT). 202<br />
*J-s Sesatyvisobis formula Semdegnairad gamoixateba:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
J J(z) J J J z J J J J J J J J(z)<br />
1. xunZ. beJize ~ boTl.: Rod. beJi : bagv. beJila : kar. beJa<br />
: Wam. bezla : axv. biJuril v a ~ hin. ezMJ (< *eJMJ) : beJ. ziz-al<br />
(< tlad. JiJ-al, 203 Sdr. hunz. JHJ-a `id".) `Sewva", `moxrakva".<br />
2. xunZ. boJana ~ and. buJu : boTl. buJa : Wam. boza : tind.<br />
boJo : kar. beJu : axv. buJori `darwmunda" ~ xvar. baJ-a : beJ.<br />
boJ-al (hunz. boJ-a) `darwmuneba", `rwmena".<br />
3. xunZ. Ja-ya ~ and. Je-lɄal ~ sak. did. Ja-BulɄ 204 : beJ. Je-~sa<br />
`dRes".<br />
4. xunZ. nuJ ~ sak. did.: hin. meJi : xvar. meJa : beJ. miJe<br />
`Tqven".<br />
201<br />
e. bokarevi sak. did.-Si, z-s garda, sisina spirant s-sac aRniSna<strong>vs</strong>.<br />
202 fakultaturad J > z (gasisinebiT) J > S (dayruebiT) procesic SeimCneva,<br />
mag.: beJ. bizalba (< *biJalba, Sdr. hunz. bilaJba `id".), sak. did. meSogla<br />
(< meJogla), xvar. beSande (< beJande) `wveri" [Sdr. xalilovi, ramazanovi 1992, 71].<br />
203 Sdr. madieva 1965, 16. f. saidova RodoberiulSi beSi formas adasturebs<br />
[1973, 207].<br />
204 etimologiurad xunZ. Ja-ya `dRes" (zedmiw. `am dRiT") [gudava 1979, 85].<br />
asevea sak. did. Ja-Bu-lɄ `id". (zedmiw. Ja `igi"+Bu-lɄ `dRe+Si"). Ja CvenebiTi nawilaki<br />
daCndeba saxelSi Ji-lɑbo (< *Ji-lɑeb-o) `SarSan" (zedmiw. `im wels", Sdr.<br />
lɑeb `foToli" > `weli").
126<br />
TanxmovanTa sistema<br />
5. xunZ. megeJ ~ and. migaJu : boTl. migEaJur : tind. miJaTu :<br />
kar. migaJ : axv. miJelɑu ~ sak. did. meSolga : xvar. biSande : beJ.<br />
biJalba (hunz. bilaJba) `wveri".<br />
6. xunZ. raJi ~ and.: boTl. raJi ~ beJ. naJi > xaS. nazi<br />
(hunz. niJi) `niori".<br />
7. xunZ. goJo (
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 127<br />
didour enebSi gamJRerebis procesi Seuqcevadia _ yvela ena-<br />
Si *S > J.<br />
formula, romelic S-s Sesatyvisobis suraTs gviCvenebs, ase<br />
gamoiyureba:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
S s(S) S S S S(h) S(h) S S() S J J J J<br />
1. xunZ. Eas (anw. EaS) ~ and. EoSo : boTl.: Rod.: bagv.:<br />
kar.: axv. EaSa : Wam. EaSa (haq. Eaha) : tind. EaSa (sak. tind. Eaha)<br />
(Sdr. CeCn. EuoSa `id".) ~ sak. did.: hin. uJi : xvar. uJa : beJ. oJo<br />
`vaJiSvili". 207<br />
2. and. roSo : boTl.: Rod. roSa ~ sak. did.: hin. roJi :<br />
xvar. loJa : beJ. ~@Je (hunz. roɺJe) `sityva".<br />
3. xunZ. bosen ~ and. beSon : boTl.: Rod. beSen : Wam. beha n<br />
(< *beSan) : bagv. buhu n (< *buSun) : axv. buSani ~ sak. did. muJi :<br />
xvar. muJa : beJ. mOJoɺ (`xis iataki") `logini", `bude".<br />
4. xunZ. bo-s-ize (< *bo-S-ize) `aReba", `yidva" ~ sak. did.:<br />
hin. ri-J-a : xvar. le-z-a (< *re-J-a) : beJ. ~e-z-al (< *re-J-al,<br />
Sdr. hunz. re-J-a `id".) `Tan waReba", `aReba", `yidva".<br />
5. and. buSa : boTl. miSa : Rod.: kar. biSa : Wam. biha (< *biSa) :<br />
axv. biSari `gaimarjva" ~ sak. did. beJ-a : xvar. biJ-a : beJ. ~iz-al<br />
(< *~iJ-al, 208 Sdr. hunz. biJ-a `id".) `gamarjveba".<br />
g. yru inten<br />
tensi<br />
siuri SiSi<br />
Sina spiran<br />
ranti<br />
*S´. spirantTa wyebis intensiuri<br />
SiSina sibilanti *S´ Semonaxulia ucvlelad andiur enaTa<br />
met wilSi, Wam. da axv. enebis gamoklebiT, romlebSic, xunZuris analogiurad,<br />
s´-s gvaZle<strong>vs</strong> [trubeckoi 1987, 257; gudava 1964, 144].<br />
207 qarTulSi yuradRebas iqce<strong>vs</strong> daRestnuri nasesxoba vaJi, romelic XII<br />
s.-Si werilobiT dasturdeba [Ciqobava 1987, 9]. xom ar SeiZleba vifiqroT, rom<br />
sesxebis xanisaTvis E-, ~- klasis eqsponentebi `vaJisa" da `qaliSvilis" gamomxatvel<br />
leqsemebSi jer kidev gairCeoda. Tu es asea, maSin, klasis niSanTa mixedviT, am<br />
saxelTa dapirispirebis moSla XII s.-is Semdegdroindeli unda iyos.<br />
208<br />
zedsarTav saxelSi sporadulad pirveladi J daCndeba: beJ. iJe~o<br />
`gamarjvebuli".
128<br />
TanxmovanTa sistema<br />
rac Seexeba didour enebs, *S´, intensivobis korelaciis mo-<br />
Slis gamo, neitralizebulia da *C afrikatis refleqss emTxveva<br />
(Sdr. xunZ. beCe : xvar. miSi `xbo"...).<br />
*S´-s korespondenciis formula sqemis saxiT amgvarad warmogvidgeba:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
S´ s´(S´) S´ S´ S´ s´ S´ S´ S´ s´ S S S S<br />
1. xunZ. ba(r)s´ana ~ and.: Rod.: bagv.: beS´i : boTl. beS´u :<br />
Wam. bes´a : tind. beS´o : kar. beS´e : axv. bes´eri `Sewva", `moxraka" ~<br />
sak. did. eSad-a : hin. reS-a : xvar. iSan-a `gamocxoba".<br />
2. xunZ. bes´ana ~ and. beS´i : Rod. hiS´i : Wam. is´ : tind.<br />
iS´o : axv. gos´eri `moqsova" ~ sak. did. riS-a, reS-a (dial. var.):<br />
xvar. i n S-a : hunz. reS-a `qsova".<br />
3. boTl.: Rod. beS´i : Wam. bes´ab : kar. beS´ab ~ sak. did.<br />
ruSPsi : beJ. ~oɻn SQ (hunz. boSeru) `msuqani".<br />
4. Wam. a n s´la (`Cacma") : tind. a n S´o : bagv. e n S´a n `daixura (Caicva)<br />
qudi" ~ sak. did. Se-t¾-a : xvar.: hunz. Si-t¾-a `Cacma".<br />
6.3.4. magar<br />
garsa<br />
sasis<br />
sismi<br />
mieri late<br />
tera<br />
ralu<br />
luri spiran<br />
rante<br />
tebi<br />
bi.<br />
a. yru arain<br />
inten<br />
tensi<br />
siuri late<br />
tera<br />
ralu<br />
luri spiran<br />
ranti<br />
*lɄ. Zireuli<br />
lɄ ZiriTadad ucvlelad aris daculi xunZursa da andiur<br />
enaTa erT nawilSi (and., Rod., Wam., kar., axv.) [bokarevi 1981, 24;<br />
Sdr. gudava 1979, 106].<br />
xunZuri enis samxrul dialeqtebSi *lɄ nairgvar saxecvlilebas<br />
ganicdis: lɄ > T (anw.), lɄ > h, lh, l (andal.-yarax.), lɄ > h~,<br />
S, S´ (War.) [Ciqobava, cercvaZe 1962, 68; miqailovi 1974, 150-156].<br />
andiur enaTa erT wyebaSi *lɄ ase icvala: lɄ > h (boTl.),<br />
lɄ > lh intervokalur poziciaSi, sxva poziciebSi lɄ > h (bagv.)<br />
[gudava 1964, 147; cercvaZe 1965, 44-45].
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 129<br />
didour enebSi *lɄ-s delateralizaciis Sedegad sxvadasxva refleqsebi<br />
miviReT: *lɄ > l > r 209<br />
(sak. did., hin.), *lɅ > l (xvar.),<br />
*lɄ > h (anlauti), *lɄ > l (intervokaluri pozicia) (beJ.). 210<br />
irkveva, rom fSvinvier afrikatul lateral *lɄ-s did. eneb-<br />
Si kanonzomierad da regularulad lɄ Seesatyviseba, xolo amosaval<br />
spirant lɄ-s _ zemowarmodgenili refleqsebi. aqedan gamomdinareobs,<br />
rom *lɑ > lɄ oden xunZur-andiur enaTaTvis damaxasiaTebeli<br />
movlenaa. igi qronologiurad am enaTagan didouri enebis<br />
gamoyofis Semdegdroindeli procesia [Sdr. gudava 1979, 111].<br />
*lɄ-s Sesatyvisobis formula aseTia:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
lɄ lɄ (T, h,<br />
lh, l,<br />
h~, S, S´)<br />
lɄ h lɄ lɄ lɄ lɄ(h,lh) lɄ lɄ<br />
l(r) l(r) l l(h)<br />
1. xunZ. lɄuna ~ tind. bi-lɄo : kar. bi-lɄe : bagv. bilh<br />
lhi :<br />
axv. bilɄeri `dado", `dadga" ~ sak. did. e-rE-a (< *ge-rE-a) : hin.<br />
go-r-a : xvar. gi-l-a (inx. gu-l-a) : beJ. gu-l-al `dadeba",<br />
`dadgma". 211<br />
2. and.: Rod. lɄudi : boTl. hudi : Wam. lɄunni : tind.<br />
lɄu~i (and. lɄude) : bagv. lɄuda (Tlond. hur) : axv. lɄuda ~<br />
sak. did.: hin. redu (< *ledu) : xvar. lida (inx. lido) : beJ.<br />
hu n do ( beJ. metyv.), hudo (tlad.) `SeSa".<br />
3. and. lɄiru : Rod. lɄeru : Wam. lɄi n E : tind. lɄiru :<br />
kar.: axv. lɄiro : bagv. hilu ~ sak. did. lela : hin. laba : xvar.<br />
lil (inx. lilu) : beJ. habo (hunz. habu) `frTa".<br />
4. and. lɄol : Wam. lɄal : tind.: kar.: axv. lɄali : bagv. hal<br />
`nali" ~ sak. did. rori (< *loli) : hin. rore (< *lole) :<br />
xvar. lolo : beJ. hale (hunz. hoɺle) `terfi".<br />
209 SeiZleba l zog magaliTSi (`frTa") arc gadavides r-Si.<br />
210<br />
lɄ →<br />
lh<br />
l niSandoblivi unda yofiliyo did. enebisTvisac<br />
h<br />
[miqailovi 1958, 85; lomTaZe 1998, 136].<br />
211<br />
t. gudavas SecdomiT mohya<strong>vs</strong> sxva fuZis Semcveli zmnebi: sak. did. qura,<br />
xvar. qula `tyorcna" [gudava 1979, 106; ix. ardoteli 1999, 84].
130<br />
TanxmovanTa sistema<br />
b. yru inten<br />
tensi<br />
siuri late<br />
tera<br />
ralu<br />
luri spiran<br />
ranti<br />
*lɄ´. amosavali<br />
lɄ´ andiur enebSi ucvlelad aris Semonaxuli, xolo didour<br />
enebSi, intensivobis korelaciis eliminaciis Sedegad, neitraluri<br />
lɄ-s saxiT dasturdeba [gudava 1964, 147; 1979, 93].<br />
xunZ. enis Warul dialeqtSi *lɄ´-s amgvari cvlilebebi moudis:<br />
*lɄ´ > h~h~, h~, S.<br />
*lɄ´-s Sesatyvisobis formula amgvarad warmogvidgeba:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
lɄ´<br />
lɄ´(h~h~,<br />
h~, S)<br />
lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ lɄ lɄ lɄ<br />
1. xunZ. re-lɄ´-ine ~ and. ab-lɄ´-in (< *ba-lɄ´-in) : boTl. balɄ´-ina<br />
`damsga<strong>vs</strong>eba" : tind.: bagv. ba-lɄ´um : Wam. ba-lɄ´u n b : axv. e n -<br />
lɄ´eda `msga<strong>vs</strong>i" : kar. ba-lɄ´e n : `daemsga<strong>vs</strong>a" ~ sak. did. bi-lɄ-a :<br />
xvar. ba-lɄ-a : beJ. ~e n -lɄ-al `damsga<strong>vs</strong>eba".<br />
2. xunZ. lɄ´i- ~ and.: boTl.: Rod.: Wam. lɄ´e- : tind. elɄ´i- :<br />
bagv. lɄ´e n - : kar.: axv. lɄ´o- ~ sak. did.: xvar. lɄu (`vin") : hin.<br />
lɄ (`vin") : beJ. lɄo (`vin" nacvalsaxelis erg. da `irib<br />
brunvaTa" fuZe).<br />
3. xunZ. lɄ´in ~ and.: tind. lɄ´en : boTl. lɄ´en(i) : Rod.:<br />
kar.: axv. lɄ´eni : Wam. lɄ´Mn : bagv. lɄ´e n<br />
~ sak. did. lɄi : hin. lɄe<br />
: xvar. lɄa n (inx. lɄo n ) : beJ. lɄi (hunz. lɄH n ) `wyali".<br />
4. xunZ. -(a)lɄ´ ~ and.: boTl.: Rod.: Wam.: tind.: bagv.: kar.:<br />
axv. -lɄ´ `ergativis niSani" ~ hin. -lɄo : xvar. -lɄi : beJ. -lɄu `e. w.<br />
CanarTi elementi (resp. fuZis sawarmoebeli afiqsi) saxelebSi". 212<br />
6.3.5. wina<br />
nave<br />
vela<br />
laru<br />
ruli<br />
*. spiranti , rogorc cnobilia, ZiriTadad<br />
xunZursa (metwilad) da andiur (iSviaTad) enebSi dasturdeba<br />
da akustikur-artikulaciurad magari yru korelatis<br />
(´) tolfardia [Ciqobava, cercvaZe 1962, 41].<br />
212 ix. gudava 1964, 148; imnaiSvili 1963, 143-144.
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 131<br />
specialuri literaturis mixedviT, amosavali -s postulirebisas<br />
erTmaneTisagan TvalsaCinod gansxvavebuli interpretaciebi<br />
gvaq<strong>vs</strong>: erTni -s fuZeenaSi aRadgenen [miqailovi 1958, 79-81; bokarevi<br />
1961, 57-68; gudava 1964, 148-150; cercvaZe 1965, 90; 1974, 136;<br />
Talibovi 1980, 322...], sxvani mis Tavdapirveladobas uaryofen da<br />
upiratesad S-s refleqsad miiCneven [trubeckoi 1987, 252; gigineiSvili<br />
1977, 120; lomTaZe 1996, 23...].<br />
unda aRiniSnos, rom xunZurSi *S > gadasvlis marTebulobis<br />
eWvqveS dayeneba gamowveulia S-s orgvari refleqsaciiT (and.<br />
*S : xunZ. s, ), 213 romelic fonologiurad Seupirobebelia [gudava<br />
1964, 148].<br />
Cveni azriT, xunZ. : and. S fonemaTfardobaSi amosavali <br />
unda iyos. 214 Tu davuSvebdiT S > bgeraTcvlilebas, maSin unda<br />
dagvedgina is kombinatoruli faqtorebi, romlebic apirobebdnen<br />
am process. es ki ver xerxdeba, vinaidan -s distribucia Tavisufalia<br />
da raime fonologiuri poziciiT misi SezRudva ar SeiniSneba.<br />
palatalizaciis procesi (* > S), romelic gardamaval rgolad<br />
anwuxuri dialeqtis RvediSis metyvelebaSi TavCenil palatalizebul<br />
-s gulisxmobs, bunebrivi Cans xunZurisTvisac [miqailovi<br />
1958, 79-80] da andiuri enebisTvisac [gudava 1964, 150]. 215<br />
Tu xunZurSi dubletur formaTa arsebobas gamovricxavT,<br />
maSin aucilebeli garduvalobiT arqifonemad unda davuSvaT winavelaruli<br />
, romelsac did. enebSi ekvivalentad J (< S < ) eqneba.<br />
saerTo amosavlad navaraudeb -s, romelic Ta<strong>vs</strong> iCens xunZursa<br />
da zog andiur (boTl., kar.) enaSi, didour enebSi *S-s refleqsaciisagan<br />
ramdenadme gansxvavebul viTarebas gviCvenebs _ zog<br />
enaSi xSirad dasturdeba S > J. amgvar process sistemuri xasiaTi<br />
ar aq<strong>vs</strong>. rac Seexeba mtkicebas, rom `amosaval aramagar spirantTa<br />
gamJRerebis procesi didour enebSi win uswrebda xunZur-andiuri<br />
erTobis daSlas" [gigineiSvili 1977, 120], relatiuri qronologiis<br />
mixedviT, marTebulia da kargad cnobilic [ix. gudava 1964, 148-<br />
149; 1979, 208]. koreqtireba sWirdeba mxolod debulebas imis Sesaxeb,<br />
rom amosaval S da TanxmovanTa Tanxvdenis Semdeg maTi ref-<br />
213<br />
labialur bgeraTa win andiur enebSic met-naklebad gansxvavebuli<br />
viTarebaa [gudava 1964, 150].<br />
214 rekonstruirdeba ara mxolod xunZur-andiur-didouri erTobisaTvis,<br />
aramed lakur-darguuli da lezgiuri fuZeenisTvisac [Talibovi 1980, 322-323;<br />
akievi 1977, 112-114].<br />
215 analogiuri bgeraTcvlileba axasiaTebs lakur-darguulsac [akievi 1977, 112].
132<br />
TanxmovanTa sistema<br />
leqsebis garCeva SeuZlebelia [gudava 1979, 95]. amosaval S-s did.<br />
enebSi regularulad J Seesatyviseba, xolo *-s _ S, J. 216<br />
amrigad, -s Sesatyvisobis formula amgvar saxes miiRebs:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
(S) S S() S h(S) h(S) h(x) -,S() S S(J) S(J) S(J) S(J,z)<br />
1. xunZ. ro ~ and. reSa : boTl.: Rod.: axv. ruSa : Wam.<br />
Eoha : tin. roha : kar. roSa `xe" ~ sak. did. aJu : hin. aJe (`xe") :<br />
xvar. aJan `buCqi".<br />
2. xunZ. on (anw. Son) ~ and. Sen : boTl. uni : Rod. Suni :<br />
Wam. h n (hih. huni) : tind.: humur : bagv. hu n ~i : kar. u n ~i ~ sak.<br />
did.: hin. eJi : xvar. iJa : beJ. izo (< tlad. iJo, Sdr. hunz. i n Ju<br />
`id".) `Tesli".<br />
3. xunZ ag ~ and. xogi (RaR. agi) : boTl. agi : Wam. Cad(?) :<br />
bagv. xa~ : kar. age : axv. Sagi ~ sak. did. Sag : hin.: xvar. Sog :<br />
beJ. Sag (beJ. Sag) `qvabi". 217<br />
4. xunZ. il ~ and. Cil 218 : boTl.: Rod.: axv. Sili : Wam. Si :<br />
kar. Sila ~ sak. did. Jen-tu `kurkli".<br />
didour enaTa erTi rigis magaliTebSi S (< ) gamJRerebis<br />
tendencias ar amJRavnebs:<br />
1. xunZ. xob (< *ob?) ~ and. Sub : boTl. umu .: Rod. Subu :<br />
Wam.: bagv. hob : tind. hoba : kar. obo : axv. Sobe ~ sak. did.: xvar.<br />
Sud : hin. sud (< *Sud) : beJ. SOn@ (hunz. Sima) `saflavi".<br />
216 e. lomTaZe xunZ. -s Sesatyvisad did. enebSi q-s miiCne<strong>vs</strong> [lomTaZe 1962,<br />
290], rac faqtobriv Sesatyvisoba ki ar aris, aramed -s transliteracias<br />
warmoadgens (xunZ. te _ did. teq `wigni"...) da gviandeli movlenaa. rac Seexeba<br />
-s Semcvel zog sxva saxels (`gveli", `rZe", `xedva"...), isini sxvadasxva<br />
warmomavlobis meoreul -s gviCveneben [cercvaZe 1948, 143; 1953, 300].<br />
217 t. gudavas SeniSvna am leqsemis xunZ. Co~en (`Tuji", `qvabi") odenobasTan<br />
kavSiris (ix. lomTaZe 1962, 289) uqonlobis Sesaxeb gasaziarebelia, Tumca didour<br />
enebSi misi nasesxoba _ aradamajerebeli. garda Tanxmovnebisa ( : S, g : g), igi<br />
kanonzomier Sesatyvisobas xmovnebSic gviCvenebs (Sdr. gudava 1979, 68-69].<br />
218 xandaxan C didour enebSic daCndeba: xunZ. roen (Sdr. raW´ `kudi") ~<br />
and. roSan ~ sak. did. roC : beJ. r@C `sabeli".
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 133<br />
2. xunZ. boana ~ and. buSidu (`SeRebva") : boTl.: Rod. buSa :<br />
bagv. biSa : kar. buu `Semoglisa", `SeReba" ~ beJ. TuSel-a<br />
`SeRebva". 219<br />
SeiniSneba agreTve TiTo-orola magaliTi, romlebSic, sxvadasxvagvari<br />
fonetikuri procesis Carevis gamo, Sesatyvisoba irRveva,<br />
mag.: xunZ. ibil (anw. Sibil) ~ and. isib : boTl.: Wam.: bagv. eseb :<br />
kar. esebo : axv. eSe `gverdi" ~ sak. did.: hin. Jibra : xvar. Jebla :<br />
beJ. Seblo (hunz. Sebla) `nekni"...<br />
6.3.6. ukana<br />
nave<br />
vela<br />
laru<br />
ruli spiran<br />
rante<br />
tebi<br />
bi.<br />
a. mJReri<br />
spiran<br />
ranti<br />
*R. amosavali R, rogorc cnobilia,<br />
xunZur-andiur enebSi nulovani refleqsaciiT aris warmodgenili<br />
[gudava 1964, 145]. didour enebSic, Tu mxedvelobaSi ar miviRebT<br />
erTi wyebis magaliTebSi (`kudi" da misT.) Sesatyvisobis darRvevas,<br />
*R, faringalizebul RɄ-sTan erTad, bgeraTigiveobas gviCvenebs<br />
[Sdr. lomTaZe 1998, 141-144]. sak. did. enis asaxur kilokavSi R ><br />
è, D [imnaiSvili 1963, 20].<br />
sqematurad:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
R R R R R R R R R R R, RɄ R, RɄ R, RɄ R<br />
1. xunZ. maR- (Sdr. maRa-t¾ `sakuduri", zedmiw. `kudqveSa") ~<br />
and. miR- : boTl.: Rod.: Wam.: bagv.: tind.: kar. miRa : axv. maRa-t¾i<br />
(`Cvari") ~ sak. did. mah > i ( i <<br />
*miRi) 220 : xvar. mi n hi ( < *mi n h > i < * mi n Ri) : beJ. miR `kudi", `duma".<br />
219 amgvarsave saxecvlilebas ganicdis nasesxebad miCneuli [gudava 1979, 68]<br />
saxeli xunZ. ag ~ sak. did. Sag, Sog `qvabi".<br />
220<br />
e. lomTaZe sa<strong>vs</strong>ebiT sworad latentur safexurad h > -s varaudobs<br />
[lomTaZe 1998, 144; Sdr. gudava 1979, 89], Tumca xvar. lihil < *riRil<br />
(`barZayi") saxelze msjelobisas acxadebs: `ucvleloba, umTavresad, R-s exeba,<br />
cvalebadoba ki _ RɄ-s" [lomTaZe 1998, 60]. maSin logikurad daismis kiTxva: sak.<br />
did. RɄEadi (`yvavi") bgeraTigiveobiT aris warmodgenili, xolo RɄEa~ (`ZaRli")<br />
saxelis faringalizebuli RɄ (< *x). amgvar SemTxvevaSi rogor unda miesadagos<br />
sxvadasxva warmomavlobis faringalizebuli RɄ avtoris zemowarmodgenil debulebas?<br />
es araTanamimdevruloba amosavalSi faringalizebul TanxmovanTa daSvebas<br />
ukavSirdeba, rac naklebad sarwmunoa.
134<br />
TanxmovanTa sistema<br />
2. xunZ. Redo ~ and. Ranni (< * Randi) : boTl.: Rod.: tind.:<br />
Randi : Wam. Ran : bagv. RandE : kar. Rande : axv. Ra(n)di ~ sak.<br />
did. RɄEadi : hin. REade : xvar. Rada (inx. RɄad) : beJ. R@de<br />
(hunz. Rade) `yvavi".<br />
3. xunZ. Runi ~ boTl.: Rod. Runi : Wam. R n : tind.: axv.<br />
Roba ~ sak. did. RɄon : beJ. Reme (hunz. Reme, Robe~) `Zna", `zvini",<br />
`bululi", `grova".<br />
4. xunZ. REala ~ Wam. REa n -ca : kar. REala : axv. Roli ~<br />
sak. did. Runi : hin. REinu : xvar. Rune : beJ. R@ne (hunz. Rel)<br />
`urqo iremi", `urqo Txa".<br />
5. and.: boTl.: Rod. reRil : Wam. ~eRil : bagv.: kar.: axv.<br />
reRel ~ sak. did GoRɄ : hin. oR . xvar. GeR, 221<br />
lihil (inx. lehel<br />
h (tind., bagv., kar.) [gudava 1964, 146].<br />
amosaval x-s refleqsad beJ. enis orsave dialeqtSi h daCndeba,<br />
romelsac wyvilbagismieri E-s win reduqcia moudis [lomTaZe<br />
1963, 21]. didour enebSi spontanuri fonetikuri procesis gradacia<br />
ase warmoidgineba: *x > R > h. t. gudavas mosazrebiT, beJ.-Si<br />
*x > h, maSin saerTo-didourSi *x-s Sesatyvisad ori fonema (R, h)<br />
unda gvqonoda, rac naklebsavaraudoa. ufro sarwmuno Cans, saer-<br />
To-didouri R > beJ. h (Sdr. sak. beJ. Go n R > hunz. Goh `qeri"...).<br />
*x-s bgeraTSesatyvisobis formula amgvaria:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.<br />
did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
x h x x x x x(h) x(h) x, h x R, 222 RɄ(D) R,RɄ R,RɄ(h) h<br />
221<br />
xvar. GeR, safiqrebelia, sak. did. enisagan iyos nasesxebi. xmovanTa<br />
urTierTmimarTebis (o:e) sakiTxi saZiebelia.<br />
222 sak. did. enis xutraxul kilokavSi D-Si gadadis rogorc pirveladi R,<br />
ise meoreuli R (< *x), rac niSna<strong>vs</strong>: R > D qronologiurad Semdegdroindeli<br />
procesia.
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 135<br />
1. xunZ. hEe ~ and. xo~ : boTl.: Rod.: Wam.: tind.: kar. xEa~ :<br />
bagv. xEa~ (Tlis.), hEa~ (kvan.) : axv. xEe ~ sak. did. RɄEa~ : hin.:<br />
xvar. RɄEe : beJ. Eo (< *hEo < *REo) `ZaRli".<br />
2. xunZ. hobo ~ and. ixob : boTl. xEabe : Rod.: tind.: axv.<br />
xEaba : Wam. xEab : bagv. xEab (Tlis.), hEab (kvan.) : kar. xabu<br />
(toqit. hobu) ~ sak. did. GaRɄur : hin. RɄemer : xvar. Rabal (inx.<br />
RɄobol) : beJ. habor (hunz. hobur) `wisqvili".<br />
3. xunZ. rah-ana ~ and. ar-x-on : boTl. xE-ab-du : Rod. xE-ab-i :<br />
Wam. axa n : tind. Ea-x(E)o n (toqit. ro-h-a n ) : bagv. ru n -h-a : kar.<br />
ru-h-a n (anC. a n -xa) : axv. a-x-ari `gaaRo", `gaxsna" ~ sak. did.: hin.<br />
ra-R-a : xvar. ~a n -R-a : beJ. ~e n -h-al `gaReba".<br />
4. xunZ. rohel ~ and. oxodoro : tind. raxaCo `ganTiadi",<br />
`dila" : axv. xada ~ sak. did. RɄude : hin. REede : xvar. RɄEade :<br />
beJ. Eodo (< *hEodo) (hunz. Ed < *hEd) `xval".<br />
5. and. *xoro- ~ sak. did. RɄuro : hin. REero : xvar.<br />
REalo : beJ. Eara (< *hEara, Sdr. hunz. hoɺra) `naxiri", `Zroxa".<br />
yuradRebas iqce<strong>vs</strong> ramdenime magaliTi (1. `amoReba", `warTmeva";<br />
2. `qva"; 3. `{mo}kvdoma"), romlebic erTgvarad amovardnilia<br />
am Sesatyvisobis formulidan [gudava 1979, 101-102; Sdr. lomTaZe<br />
1998, 142-144].<br />
zemoxsenebul saxelebs, e. lomTaZis marTebuli mosazrebiT, sxvadasxva<br />
amosavali fonema moepovebaT. kerZod, xunZ. ba-B-i-ze (hid.<br />
ba-x-u) ~ sak. did. bo-R-a (`warTmeva", `amoReba") formaTaTvis amosavali<br />
aris B´: B´ → x → R → h, 223 xolo xunZ. xE-eze ~ sak. did.<br />
ց h<br />
e-xE-a (`{mo}kvdoma") fonemaTfardobisaTvis ki _ BɄ, romelic axvaxurma<br />
daicva: axv. buBɄari (ceh. buxara) `mokvda". rogorc cnobilia,<br />
amosavali BɄ > x > h > (xunZ.), BɄ > x > h (and.), e. i. moxda pirvelad<br />
*x da meoreul x (< *BɄ) fonemaTa damTxveva [gudava 1964, 97,<br />
140], riTac aris Sepirobebuli Semdgomi cvlilebebi da refleqs-<br />
Ta erTgvarovnoba, mag., `cacxvis" gamomxatveli saxelis BɄ (xunZ.<br />
had ~ and. xo : Rod. xari : axv. BɄa ~ sak. did.: hin. Rod: xvar.<br />
Roda : beJ. had) amosavali x-s analogiurad transformirdeba,<br />
rac eWvmiutanels xdis t. gudavas debulebas maTi istoriuli ur-<br />
223 xunZ. B´ ~ s.-and. x bgeraTSesatyvisobisas and. enebSi E sonantis win B´ ><br />
x´ > x ar xdeba, magram sxva fonologiur poziciaSi, es, rogorc Cans, dasaSvebia.
136<br />
TanxmovanTa sistema<br />
TierTTanxvdenis Sesaxeb, magram ugulebelyofs daskvnas, rom xun-<br />
ZurSi *BɄ > x > h ar momxdara [Sdr. gudava 1964, 140]. 224<br />
marTalia, e. lomTaZe xunZ. x ~ s.-and. x identur Sesatyvisobas<br />
uwodebs [lomTaZe 1998, 144], magram orive enis x-sTvis saerTo<br />
amosavals BɄ warmoadgens. amdenad, igi (`{mo}kvdoma") ver gamodgeba<br />
saanalizo Sesatyvisobis sailustracio magaliTad.<br />
rac Seexeba xunZ. Biru ~ sak. did. RɄul<br />
(`qva") formaTa Sepirispirebas,<br />
aq xunZ. Biru SeiZleba naxur enaTagan iyos nasesxebi<br />
(Sdr. CeCn. Bera, inguS. B~era, bacb. Ber `id".), Tu, ra Tqma unda,<br />
es saxeli genezisurad sxva warmomavlobisa ar aris [ix. mari 1917,<br />
309; TayaiSvili 1966, 249-250].<br />
g. yru inten<br />
tensi<br />
siuri spiran<br />
ranti<br />
*x´. Zireuli x´ xunZur-andiur<br />
enebSi bgeraTigiveobiT aris warmodgenili, xolo didour enebSi<br />
neitraluri x-s saxiT [gudava 1964, 146-147; 1979, 90-91]. sak. did.<br />
enis zog magaliTSi *x, ukan gadawevis Sedegad, h > -s gvaZle<strong>vs</strong>, romelic<br />
Sua rgolad faringalizebul xɄ-s gulisxmobs: x > xɄ > h ><br />
[imnaiSvili 1963, 20 Sdr. lomTaZe 1963, 36].<br />
Sesatyvisobis formula, romlis safuZvelzedac xdeba x´-s<br />
rekonstruireba, ase gamoixateba:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
x´ x´ x´ x´ x´ x´ x´ x´ x´ x´ xɄ,h ><br />
x x x<br />
1. xunZ. ix´ (`nakadi") ~ boTl.: Rod. inx´i : axv. ex´a ~ sak.<br />
did. GixɄu, Gih > u (dial. var.) : hin. Gixu : xvar. Ge n xu (inx. Ge n xu) :<br />
beJ. Ge n xo 225 `nakaduli", `mdinare".<br />
2. xunZ. x´-una ~ boTl. x´-u-de : Wam. xe-d : tind. xa-E-o<br />
`dalia" ~ sak. did. xɄalɑE-a, h > alɑE-a (dial. var.) : xvar. xilɑ-a :<br />
beJ. xulɑ-al `sma", `xvrepa".<br />
3. xunZ. x´alaT-ab ~ and. be-x´ul-a : boTl.: Rod. be-x´il-a :<br />
Wam. be-x´il-ab : tind. be-x´al-ab : bagv.: kar. be-x´el-ab : axv. be-x´a-<br />
224<br />
asevea `aryis xe" : xunZ. max><br />
x>|mah ~ and. bexu : axv. beBɄolɑi ruSa<br />
(zedmiw. `aryis xe") ~ sak. did. me~ (< *meRi) : hunz. mihe. sak. didourSi x > R<br />
procesi nasesxebi masaliTac mtkicdeba: RamuT (< xamuT) `xamuTi".<br />
225 ix. burWulaZe 1991, 25.
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 137<br />
do-be ~ sak. did. be-xora : hin. oxoru : xvar. exola : beJ. ~ixalo<br />
`grZeli".<br />
4. xunZ. x´ink 226 ~ Wam. x´i n W : kar. x´inka~ : axv. x´i n ka ~ sak.<br />
did. xɄako, h > ako (dial. var.) : hin. xako : xvar. xiko : beJ. xoka<br />
`xinkali".<br />
5. xunZ. x´utana ~ and.: boTl. be-x´u : Rod. bu-x´i n : Wam. bex´u<br />
n<br />
: tind. bu-x´o : bagv.: kar. bu-x´u : axv. bi-x´ori `darCa" ~ sak.<br />
did. lɑe-xE-a 227 : xvar. lɑu-x-a : beJ. hilɑ-x-al (< *lɑi-x-al)<br />
`darCena".<br />
6. xunZ. x´er (Sdr. ox´cer ) sakvlev enebSi gvian arian Camoyalibebuli da<br />
warmoSobiT sxvadasxva wyarodan momdinareoben [miqailovi 1958,<br />
152; gudava 1964, 153-156; gigineiSvili 1977, 116...].<br />
mJReri faringaluri spiranti D metwilad xunZurSi SeiniSneba<br />
da misi distribucia umTavresad anlautiT Semoifargleba,<br />
Tumca TiTo-orola sityvaSi inlautsa da auslautSic iCens Ta<strong>vs</strong>.<br />
masTan, D-s Semcveli saxelebidan bevri arabulidan aris nasesxebi,<br />
mag.: DadaT `wes-Cveuleba", saDaT `saaTi", Damal `xasiaTi", vabaG<br />
`qolera". [cercvaZe 1965, 65-66].<br />
xunZ. D, romelic genezisurad y-s ar ukavSirdeba, and. enebSi<br />
warmodgenilia Semdegi refleqsebiT: a) h : xunZ. Dat ~ and. hati<br />
`comi", xunZ. meDer ~ and. mahar `cxviri", `mTa"; b) è : xunZ. Dazo ~<br />
and. Ganzi `Tovli", xunZ. Eac´Dal ~ and. Eac´èal `biZaSvili"; da<br />
misT.<br />
rac Seexeba didour enebs, D anlautSi wesisamebr ukvalod<br />
ikargvis da xandaxan mis adgilas magari SemarTva gvaq<strong>vs</strong>, mag.: sak.<br />
226<br />
t. gudavas maxvilgonivruli mosazrebiT, qarT. xinkali SeTvisebuli<br />
unda iyos xunZurisagan mravlobiTi ricxvis formiT, Sdr. xunZ. x´ink<br />
ink-al<br />
`xinklebi"<br />
[gudava 1954, 703].<br />
227 sak. did. xec-a formobrivad da semantikuradac (`datoveba", `gaSveba"<br />
da ara `darCena") ar ukavSirdeba xunZ.-and. enaTa saTanado zmnas _ igi sxva<br />
fuZis mqone Cans [Sdr. gudava 1979, 90].<br />
228<br />
Tu es dakavSireba [ix. gudava 1964, 73] sworia, maSin analogiur<br />
movlenas unda hqondes adgili sxva axlomonaTesave enebSic, mag.: Wam. oxcel<br />
(
138<br />
TanxmovanTa sistema<br />
did. èay<br />
aylu<br />
(< xunZ. Daylu<br />
lu) `Wkua-goneba", beJ. èadaT (< xunZ.<br />
DadaT) 229 `wes-Cveuleba" da misT.<br />
garda zemoTqmulisa, D miRebulia araintensiuri yɄ-s spontanuri<br />
cvlilebiT (D < *yɄ) [gudava 1958, 261, 265]. gavrcelebulia<br />
agreTve Tvalsazrisi D-s e. w. faringalizebuli (`glotizebuli")<br />
xmovnebisagan warmomavlobis Sesaxeb, romlebic fuZeenaSi gvqonda<br />
[miqailovi 1958, 90-91]. S. miqailovi ganixila<strong>vs</strong> l. Jirkovis arsebi-<br />
Tad swor debulebas faringalizebul xmovanTa genezisis Sesaxeb<br />
da askvnis: `daRestnis mTis enebSi uvularuli D aris maTSi odiTganve<br />
arsebuli `glotizebuli" xmovnebis 230 ganviTarebis Sedegi"<br />
[miqailovi 1958, 91]. amave azrs adgas b. gigineiSvili [1977, 116]. arsebuli<br />
msjelobidan gamomdinareobs, rom faringalizebuli xmovnis<br />
gaxleCiT warmoqmnila, erTi mxriv, saTanado sada xmovani, meore<br />
mxriv ki, D, rac Znelad gasaziarebelia.<br />
Cveni varaudiT, ufro Tanamimdevrulia l. Jirkovis dakvirveba<br />
p. uslaris masalebze dayrdnobiT imis Sesaxeb, rom D-s mezoblad<br />
saTanado xmovnebma SeiZines faringaluri elferi da, D-s reduqciis<br />
Semdeg, faringalizebulebad iqcnen [Jirkovi 1955, 11; ardoteli<br />
1998, 104], magaliTad: xunZ. meDer ~ and. mahar : axv. miDa ~<br />
sak. did. ma li (< mDali < *mvDali) `cxviri", `mTa".<br />
analogiurad, D-s (resp. ainis) sakompensacio reduqciis Sedegad,<br />
231 unda warmoqmniliyo faringalizebuli (resp. ainizirebuli)<br />
Tanxmovnebi. aqedan logikurad gamomdinareobs meore daskvnac: Tu<br />
D spiranti reducirebulia, romlis zemoqmedebiTac faringalizebuli<br />
bgerebis formireba moxda, maSin, cxadia, faringalizebulTa<br />
meoreuloba eWvmiutanel faqtad unda vcnoT.<br />
daaxloebiT analogiurad unda gadawydes h > Tanxmovnis saki-<br />
Txic [gudava 1979, 201; Talibovi 1980, 326].<br />
6.3.8. larin<br />
ringa<br />
galu<br />
luri spiran<br />
ranti<br />
*h. metad problemuria xun-<br />
Zur-andiur-didour fuZeenaSi h-s damajerebeli rekonstruqcia. magaliTebi,<br />
romlebic h-s aRdgenisTvis aris sagulvebeli, Zalian<br />
mcirea da, masTan, araerTgvarovani. h-s aRdgenas aZnelebs isic,<br />
rom igi xSirad sxva amosavali fonemis refleqsad gvevlineba, Ta<strong>vs</strong><br />
229 Tavis mxriv, es saxelebi xunZurSi arabuli enidan arian Semosuli.<br />
230<br />
did. enebSi fonemuri statusiT oden Tanxmovnebi (BɄ, yɄ, RɄ, xɄ,)<br />
dasturdeba, faringalizebuli xmovnebi fonemur mniSvnelobas moklebulni arian.<br />
231<br />
am SemTxvevaSi faringalizacia ganixileba, rogorc damatebiTi artikulacia,<br />
romelic SeiZleba axasiaTebdes xmovnebsac da Tanxmovnebsac. masTan, xmovnebisaTvis<br />
faringalizacia faringalizebul TanxmovanTa zegavleniT miRebuli<br />
elferia, xolo TanxmovnebisaTvis _ segmenturi niSan-Tviseba.
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 139<br />
iCens agreTve nasesxebsa da eqspresiul leqsikaSi. igi arcTu iSvia-<br />
Tad fSvinvieri SemarTvis fonemizaciiTac aris miRebuli. 232<br />
miuxedavad aseTi araerTgvarovani suraTisa, dasturdeba ramdenime<br />
magaliTi, romelTa mixedviTac h bgeraTigiveobiT aris<br />
warmodgenili, ris gamoc, garkveuli albaTobiT, SesaZleblad migvaCnia<br />
h-s postulireba:<br />
1. xunZ. hort¾o ~ and. hot¾ : boTl.: Rod.: bagv.: tind.: kar.<br />
hat¾u : Wam. hat¾E : axv. at¾u (< *hat¾u) ~ sak. did.: hin. hilɑu :<br />
xvar. helɑu>|h > elɑu (inx. he n lɑu) : beJ. helɑo (hunz. helɑu)<br />
`savarcxeli", `saCeCeli".<br />
2. xunZ. muh ~ and.: Wam. muhu : tind. muh : axv. muhi ~ sak.<br />
did. muhum : hin. muh : xvar. mu n hu (inx. muhu) : beJ. muh `puris<br />
marcvali".<br />
3. xunZ. holo ~ and.: boTl.: Rod.: tind.: kar.: axv. hali :<br />
Wam. hal ~ sak. did. hil : hin. hilu : xvar. h > el (< *hel) : beJ.<br />
holo (hunz. helu) `lobio", `cercvi".<br />
4. and.: Wam. hi n hi n 233 : boTl. hi n hu n : Rod. hihu n : Wam. hi n hE ~<br />
sak. did. heneS : xvar. hi n he n : beJ. hi n (hunz.) `msxali".<br />
5. and. har-ku : boTl. ha~ 234 : Rod. ha~i : tind. ha-k~a : Wam.:<br />
bagv. ha-Wa (< *ha-ka) : kar. har-ka : axv. keha (< *heka) ~ beJ. h@~<br />
(hunz. hare) `Tvali".<br />
6. and. hin.: boTl. hiri : bagv. her : kar. heri : axv. hini ~<br />
beJ. he n (hunz. ha n ~) `sisxli".<br />
7. xunZ. h > or ~ and.: boTl. ihur : Wam. ihra : bagv. ilha<br />
(
140<br />
TanxmovanTa sistema<br />
6.4. sono<br />
nore<br />
rebi<br />
6.4.1. vibran<br />
ranti<br />
*r. xunZur-andiur-didour enaTa erTobis<br />
xanisaTvis am enaTa Zireuli leqsikis Sesadarebel erTeulTa ekvivalentebad<br />
rekonstruirdeba istoriuli vibranti *r. igi, Tu<br />
kombinaciur cvlilebebs ar miviRebT mxedvelobaSi (r > l, r ><br />
n, r > ~, r > E...), ucvlelad aris daculi, xvarSiulis gamoklebiT,<br />
romelSic r kanonzomier da regularul Sesatyvisad l<br />
laterals (*r > l) gviCvenebs 235 [miqailovi 1958, 110-111; gudava<br />
1964, 51-54; 1979, 58].<br />
safiqrebelia, rom fuZeenaSi klas-kategoriis niSniseuli r<br />
(< *d) da saerTo-daRestnuri r erTmaneTs daemTxva. aqedan gamomdinareobs,<br />
rom *d > r qronologiurad win uswrebda am enaTa<br />
daSlas, amitom anlautSi es Sesatyvisoba regularulia da, rogorc<br />
t. gudava wers: `...yovelgvari gamonaklisi eW<strong>vs</strong> iwve<strong>vs</strong>" [gudava<br />
1979, 58]. formantebidan Sesatyvisobis mwyobr sistemas amJRavnebs<br />
klasis niSani, romlis genezisi spec. literaturaSi kargad<br />
aris cnobili [Ciqobava 1979, 110]. 236<br />
*r postulirdeba Sesatyvisobis qvemomoyvanili formulis<br />
mixedviT:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.<br />
did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
r r r r r r(~, E) r r r r r(l) r l r(~)<br />
1. xunZ. -ra (anw. -ri) : ~ and. -r : axv. -iri, -eri ~ sak. did.:<br />
hin. -ru : xvar. -la : beJ. -~o (-ro) `aoristisa da namyos<br />
mimReobis sufiqsi". 237<br />
235 mniSvneloba ar aq<strong>vs</strong> r fuZiseuli morfemis kuTvnilebaa (rac iSviaTia),<br />
Tu formantiseulia, xvarSiulSi r > l. sporadulad gvxvdeba gamonaklisebic,<br />
mag.: sak. did. ziru : xvar. zaru `mela", Tumca SesaZloa, am SemTxvevaSi r < *l<br />
[bokarevi 1981, 19; gigineiSvili 1977, 69]. r > l SeiniSneba lakurSi, darguulsa<br />
da arCibulSi [gigineiSvili 1977, 67]. egeve procesi niSandoblivia sak. did. enis<br />
TqmebisTvisac [imnaiSvili 1963, 39], mag., sah. lɑori > tlac. lɑoli `omi".<br />
l 236 klasis odindeli eqsponenti ase icvleba: d → r [Ciqobava 1974,<br />
~<br />
50; Sdr. Tofuria 1949, 178-179]. r > ~ niSandoblivia Wam. da beJ. enebisTvis<br />
[andRulaZe 1968, 41], Tumca fakultaturad igi xdeba sak. didouris asaxis<br />
TqmaSic, mag., xo~ (Sdr. hunz. xor > beJ. xo~ `id".) `cxvari". a. bokarevi am tipis<br />
bgeraTfardobas Sesatyvisobad ar miiCne<strong>vs</strong> [1940, 57-58].<br />
237<br />
am formantis genezisi cnobilia [trubeckoi 1987, 329-330; aleqseevi<br />
1998, 101].
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 141<br />
2. xunZ. rak ~ and. rokEo : boTl.: Rod.: tind.: bagv.: kar.:<br />
axv. rakEa : Wam. ~akEa (< rakEa, Sdr. hih. raka) ~ sak. did. roku :<br />
hin. rokEe : xvar. lokEa (< *rokEa) : beJ. ~ako (< xaS. rako)<br />
(hunz. roɺku) `guli".<br />
3. xunZ. ra-Dana (`gaigona") ~ boTl. re-Ra : Rod.: kar. ri-Ga :<br />
tind. ri-~a : axv. re-yɄari `gaiges" ~ sak. did. re-yɄ-a : hin. re-y-a :<br />
xvar. li-yɄ-a (inx.) : beJ. ri-y-al `codna", `cnoba".<br />
4. and.: boTl.: Rod.: tind.: kar.: axv. rit¾i : Wam. ~it¾ (< rit¾) :<br />
bagv. rit¾ ~ sak. did. relɑ : xvar. lilɑ `xorci".<br />
yuradRebas iqce<strong>vs</strong> is garemoeba, rom sityvis anlautSi r-s<br />
Sesatyvisobis es mwyobri sistema yvela sakvlev enaSi mkacrad aris<br />
daculi, Tumca didour enaTa inlautsa da auslautSi igi irRveva<br />
_ Zireul leqsemaTa erT wyebasa da morfologiur inventarSi<br />
mosalodneli r-s adgilas l daCndeba [lomTaZe 1963, 77]. aqedan<br />
gamomdinare, xsenebul fonologiur poziciebSi sinqroniul doneze<br />
Sesatyvisobis ori formula: 1) sak. did. r: hin. r : xvar. l :<br />
beJ. r; 2) sak. did. r : hin. r : xvar. l : beJ. l. warmovadgenT<br />
Sesabamis magaliTebs:<br />
sak. hin. xvar. beJ.<br />
did.<br />
1) qeru qoro qula quro (> quEo) `xeoba"<br />
car cara cal caru (> ca n ~o) `Rvia"<br />
aRɄur Remer Rabal habor (> habo~) `wisqvili"<br />
horu horu hol haru (> hK~o) `idayvi"<br />
2) ger qer qel qil `rkina"<br />
rori rore lola halo `terfi"<br />
bero bore belo bolo `yinuli"<br />
be-xora bo-xoru be-xola bi-xalo `grZeli", `maRali"<br />
didour enaTa mkvlevrebi, marTalia, r : l Sesatyvisobis<br />
konstatacias axdenen, magram misi darRvevis (e. i. Tu ratom aris<br />
beJiturSi xan r : r, xan ki r : l) mizezi dRemde ar iyo gamovlenili<br />
[ix. ardoteli 1999, 86; Sdr. lomTaZe 1998, 327].<br />
bunebrivia, unda gairkves: Tu am Sesatyvisobis wevrebi (r : l)<br />
erTi da imave arqifonemisagan momdinareoben, maSin beJituri enis<br />
meore rigis magaliTebSi riT aris Sepirobebuli r vibrantis l<br />
lateralSi gadasvla? 238<br />
238 Teoriulad moulodnelia, erTma amosavalma fonemam identur fonologiur<br />
garemocvaSi erT qronologiur doneze sxvadasxva refleqsebi warmoqmnas da,<br />
Sesabamisad, orgvari SesatyvisobiT dagvidasturdes.
142<br />
TanxmovanTa sistema<br />
Sinagani rekonstruqciis TvalsazrisiT, sagulisxmoa is faqti,<br />
rom beJtis TqmaSi saerTo warmomavlobis r intervokalur<br />
poziciaSi xan ~-s sonants gvaZle<strong>vs</strong>, xanac _ E sonants, sxva poziciebSi<br />
ki Cveulebriv ~-d transformirdeba, rasac moklebulia meore<br />
rigis Sesatyvisobis saerTo savaraudo amosavali r, mag.:<br />
hunz. hoɺru > beJ. hK~o `idayvi" (Sdr. hunz. qaɺle : beJ. qalo<br />
`wnuli Robe").<br />
rac Seexeba d klasis eqsponentisagan momdinare r-s, igi oden<br />
~ sonants gvaZle<strong>vs</strong>.<br />
Tu am Cvenebas gaviTvaliswinebT, aucilebeli garduvalobiT<br />
daismis sakiTxi 1) da 2) punqtebSi warmodgenil SesatyvisobaTa<br />
urTierTmimarTebis Sesaxeb: gamoiyvaneba meore puqtSi warmodgenili<br />
Sesatyvisoba pirvelisagan, Tu maT sxvadasxva arqifonema udevT<br />
safuZvlad?<br />
amosavali r-s refleqsaciis sakiTxi ganxilul unda iqnes saerTo-daRestnur<br />
doneze, vinaidan andiur-didour enebSi r da l<br />
warmodgenilia zusti distribuciis gareSe [gigineiSvili 1977, 68].<br />
lakur-darguulisa da lezgiur enaTa saTanado bazisur leqsikasTan<br />
Sedareba cxadyofs, rom didour enaTa sak. did., hin., beJ.<br />
r : xvar. l Sesatyvisobis formulaSi saerTo amosavlad r rekonstruirdeba.<br />
zogi saxelis anlautSi xmovnis win (metwilad) da<br />
auslautSi (SedarebiT naklebad) d Tanxmovnisagan momdinare r da-<br />
Cndeba (`guli", `xorci"...), xolo amave fonologiur poziciebsa<br />
da inlautSi _ saerTo-daRestnuri r, romelic xSirad ama Tu im<br />
saxis fonetikur cvlilebas ganicdis, Tumca orive fonema, maTi<br />
erTnairi ragvarobidan gamomdinare, erTnair Sedegs gvaZle<strong>vs</strong>: *d ><br />
r > l, *r > l. qronologiurad *d > r > ~ spontanuri fonetikuri<br />
procesi win uswrebs *d > r > l 239 process, xolo<br />
beJ.-Si r > ~ SedarebiT gviandelia. marTalia, anlautSi d-sgan<br />
momdinare r daCndeba, magram amave poziciaSi ar aris gamoricxuli<br />
saerTo-daRestnuri r-s arsebobac, Tumca maTi jerovnad gamijvna<br />
Zalian Wirs [Sdr. gigineiSvili 1968, 246].<br />
rac Seexeba sak. did., hin. r : xvar., beJ. l Sesatyvisobis<br />
formulas, masSi arqetipad l sonori unda miviCnioT. 240 saerTo<br />
amosavali l sak. didoursa da hinuxurSi r-s gvaZle<strong>vs</strong>. l > r<br />
procesis marTebulobas mxars uWers beJituri enis dialeqtebis<br />
Cvenebac _ beJtis TqmaSi l > ~ ar xorcieldeba. garda amisa, am<br />
mosazrebas erTgvar damajereblobas matebs daRestnis sxva enaTa<br />
239 karatauli enis sityvaTa intervokalur garemocvaSi d > r > l, rac<br />
xSvis moSlas miewereba [gudava 1959, 104].<br />
240<br />
es erTgvari saverifikacio saSualebaa amosaval l da r sonorTa<br />
refleqsebis gasamijnavad.
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 143<br />
monacemebic, romlebSic l-s ekvivalentad an igive fonema gvxvdeba,<br />
anda saTanado rekonstruqcia amosavlad l-s warmoaCens.<br />
garda zemoTqmulisa, meore rigis Sesatyvisoba, romelsac<br />
Tavdapirvelad l edo safuZvlad, mxolod da mxolod inlautsa<br />
da auslautSi dasturdeba.<br />
varaudoben, rom anlautSi saerTo-daRestnuri l ar arsebobda<br />
[gigineiSvili 1977, 68]. aqedan gamomdinare, savaraudoa, rom<br />
saerTo-daRestnurma *l sonorma swored inlautsa da auslautSi _<br />
istoriulad mis kuTvnil fonologiur poziciebSi _ mogvca kanonzomieri<br />
fonemuri Sesatyvisoba.<br />
6.4.2. late<br />
tera<br />
rali<br />
*l. fuZeeniseuli rezonanti l, rogorc<br />
cnobilia, xunZurSi Semonaxulia ori poziciuri variantiT: r<br />
(e-s Semdeg), l (yvela sxva poziciaSi) [gigineiSvili 1968, 243].<br />
t. gudavas SexedulebiT, istoriuli l did. enebSi amave saxiT<br />
gvxvdeba, Tumca calkeul SemTxvevebSi ikargeba, an r vibrantiT<br />
icvleba [gudava 1979, 59], rac koreqtirebas saWiroebs. *l > r<br />
(sak. did., hin.), xolo sxva did. enebSi amosavali l ucvlelad<br />
aris daculi [ardoteli 1999, 84-86].<br />
Sesatyvisobis formula, romlis mixedviTac *l-s rekonstruqcias<br />
vaxdenT, ase gamoiyureba:<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
l l/r l/r l/r l/r l/r l/r l/r l/r l/r r r l l<br />
1. xunZ. x´alaTab ~ and. bex´ula : boTl. bex´ila : Wam.<br />
bex´ilab : tind. bex´alab : bagv.: kar. bex´elab : axv. bex´adabe<br />
(< *bex´aldabe) ~ sak. did. bexora : hin. boxore : xvar. exola :<br />
beJ. bixalo (hunz. bHxl) `grZeli".<br />
2. xunZ. -al ~ and. -ol : boTl.: Rod. -l : bagv.: axv. -li :<br />
kar. -l- ~ xvar. -le (inx. *-la) 241 : beJ. -la `mravlobiTi ricxvis<br />
erT-erTi niSani". 242<br />
241<br />
reliqturad aris Semonaxuli zog saxelSi, mag., qo-la<br />
(Sdr. qo `Tma")<br />
`Tmebi" [lomTaZe 1960, 375].<br />
242 m. aleqseevi s.-and-Si *-li<br />
formants aRadgens [aleqseevi 1988, 128]. maSin<br />
sakiTxavia: ra kvalifikacia miecema xunZ. -a- (-al) ~ and. -o- (ol) xmovniT<br />
elements, romelic kanonzomier Sesatyvisobas gviCvenebs?
144<br />
TanxmovanTa sistema<br />
3. xunZ. ca (< *cal) ~ and. sol : boTl.: tind.: bagv. salu :<br />
Wam. salE : kar. sali : axv. Cilo ~ xvar. sel (inx. sila) : beJ.<br />
sila `kbili".<br />
4. and. Jala : boTl. Jola : Wam. zala ~ sak. did.: hin.<br />
Jibra : xvar. Jebla : beJ. Seblo (xaS. seblo) `gverdi", `nekni".<br />
5. boTl.: Wam.: bagv.: kar.: axv. hala : sak. did. ara : hin. ali<br />
: xvar. ala : beJ. @le (hunz. ale) `toti".<br />
6.4.3. naza<br />
zalu<br />
luri *m. amosavali m realizebulia yvela fonologiur<br />
poziciaSi da bgeraTigiveobiT aris warmodgenili 243 [gudava<br />
1979, 60]. sailustracio magaliTebi:<br />
1. xunZ. c´im/c´in ~ and.: Wam.: bagv. s´im : boTl.: Rod.: tind.:<br />
axv. s´imi : kar. s´ime ~ sak. did. semi : xvar. sime : beJ. simo<br />
`naRvela".<br />
2. xunZ. maw´ ~ and.: boTl.: axv. miw´i : Rod.: tind. mic´i :<br />
Wam.: bagv. miw´ ~ sak. did.: hin. mec : xvar.: beJ. mic `ena".<br />
3. xunZ. Cam/Can ~ and. Com : boTl.: Rod.: bagv.: Camu : tind.<br />
CEana (< *CEama) : kar. Cam : axv. Cama ~ sak. did.: xvar. Somo : hin.<br />
somo `ramdeni?"<br />
4. xunZ. tɄom (hid.) ~ and. tɄom : Rod. lam : Wam. Gam : kar.<br />
tɄame : axv. tɄami ~ beJ. t¾amo (hunz. t¾ame) `saxuravi", `bani".<br />
5. xunZ. meDer ~ and. mahar : boTl.: bagv. miDar : Wam. mara :<br />
axv. miDa ~ sak. did. mDali : hin. malu : xvar. mDane : beJ. m@rñ<br />
(hunz. maru) `cxviri" > `gori" > `mTa".<br />
6.4.4. naza<br />
zalu<br />
luri<br />
*n. amosavali n-s distribucia Tavisufalia<br />
da, Tu n:m substitucias ar gaviTvaliswinebT, bgeraTigiveobiT<br />
aris warmodgenili [gudava 1979, 62]. sailustracio magaliTebi:<br />
1. xunZ. w´e (< *w´an) ~ and. w´i~a (< *wina) : boTl. w´inalɄi :<br />
Rod. c´inalɄ´u : Wam. w´inalɑ : axv. w´onolɑi ~ sak. did. Cani~a :<br />
hin.: xvar.: beJ. can `Txa".<br />
2. xunZ. naw´ ~ and. now´i : boTl.: Rod.: tind.: axv. naw´i :<br />
Wam.: bagv. naw´ : kar. naw´e ~ sak. did noci : hin. noce : xvar. nuca<br />
: beJ. naco `tili".<br />
xSirad gvxvdeba iseTi magaliTebi, romlebSic rezonanti n,<br />
nawilobrivi reduqciis Sedegad, xmovanTa nazalurobis elementis<br />
saxiT garCenila:<br />
m > n.<br />
243 xunZurSi, rogorc cnobilia, auslautsa da inlautSi, Tanxmovnis win,
ɺɺ<br />
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 145<br />
3. xunZ. ix´ (< *nix´) ~ boTl.: Rod. inx´i : (< *nixi) : axv.<br />
i n x´e (< *nixe) ~ sak. did. ih > u ( u) : hin. ixu ( ~, 0 procesis marTebulobis<br />
Sesaxeb [imnaiSvili 1963, 34]. am SemTxvevaSi xdeba y-s sinkopireba, rac<br />
Sedegad gvaZle<strong>vs</strong> am enaTaTvis uCveulo hiatuss. swored xmovanTa Tavyris superacia<br />
~-s CarTviT xdeba, mag.: sak. did. r-i~-a (
146<br />
TanxmovanTa sistema<br />
xmovanTgamyaria, anda fonetikuri varianti romelime bgerisa (~ < r,<br />
d, h,...). 245<br />
unda vivaraudoT ~-s orgvari warmomavloba: a) ~ < r;<br />
b) ~/i. gamomdinare iqidan, rom r > ~ fuZeenaSi ukve momxdari<br />
faqtia, ~-s aRdgena xunZur-andiur-didour enaTa erTianobis xanisaTvis<br />
sa<strong>vs</strong>ebiT gamarTlebulia. igi, klasniSnian zmnaTa garda, gaqvavebuli<br />
saxiT reliqturad daCndeba zog substantivSic, mag.:<br />
1. xunZ. ~-ac´ ~ and.: boTl.: Rod.: tind.: kar.: axv. ~-ac´i :<br />
Wam. ~-ac´ : bagv. ~-as´ ~ sak. did. esi~u (< *~-esi~u): hin. essu<br />
(< *~-essu) : xvar. es (< *~-es) : beJ. isi (< *~-isi) `da".<br />
2. xunZ. ~-as ~ and. ~-oSi : boTl.: Rod.: bagv.: kar.: axv.<br />
~-aSa `qaliSvili" ~ sak. did.: hin. uJi (< *~-uJi) : xvar. uJa<br />
(< *~-uJa) : beJ. oJo (< *~-oJo) `vaJi" (istoriulad `qaliSvilic").<br />
246<br />
rac Seexeba ~-s, rogorc i-s poziciur variants, igi fuZeena-<br />
Si imTaviTve unda arsebuliyo misTvis kuTvnil fonologiur poziciebSi<br />
_ ~ gvxvdeba mxolod xmovnis mezoblad da qmnis aRmavalsa<br />
Tu damaval difTongebs. gamoTqmulia mosazreba, rom amgvar<br />
SemTxvevaSi ~ < i [imnaiSvili 1963, 15; lomTaZe 1963, 19], mag.: hin.<br />
esu-~ (
TanxmovanTa Sesatyvisobani xunZur-andiur-didour enebSi 147<br />
Cveni SexedulebiT, labializebul kompleqsebSic da misTvis<br />
dasaSveb sxva poziciebSic (# _ v, v _ v, c _ v, v _ #) E rekonstruirdeba<br />
fuZeenis qronologiur doneze da misi Sesatyvisobis formula<br />
bgeraTigiveobis saxiT warmogvidgeba. 248 sailustracio magaliTebi:<br />
1. xunZ. *E-aDana (`moismina") ~ boTl. E-eRa (`gaigo"): Rod.:<br />
kar. E-iGa : tind. E-i~a : axv. E-eyɄari `gaigo" ~ sak. did. Ø-eyɄ-a<br />
(< *E-eyɄ-a) : hin. Ø-ey-a (< *E-ey-a) : xvar. Ø-iy-a (< *E-iy-a) : beJ.<br />
Ø-iy-al (< *E-iy-al) 249 `codna".<br />
2. xunZ. hEe ~ and. xo~ (< *xEa~) : boTl.: Rod.: Wam.: tind.:<br />
kar. xEa~ : bagv. hEa~ : axv. xEe ~ sak. did. RɄEa~ : hin.: xvar.<br />
RɄEe : beJ. Eo (< *REo) `ZaRli".<br />
3. xunZ. rak (< *rakEa) ~ and. rokEo : boTl.: Rod.: tind.:<br />
bagv.: kar.: axv. rakEa : Wam. ~akEa ~ sak. did. roku (< *rokEi) :<br />
hin. rokEe : beJ. ~ako (< *~akEo) `guli".<br />
sagulisxmoa, rom c+E modelis labializebuli kompleqsi nasesxebi<br />
masalis anlautSi, xolo Zireuli leqsikis auslautSi gamartivebis<br />
tendencias amJRavnebs _ ikargvis labializebuli elementi<br />
(metwilad) an ZiriTadi Tanxmovani (iSviaTad). cnobilia,<br />
rom beJituri enis Zireul saxelTa anlautSi cE > E [lomTaZe<br />
1963, 21].<br />
dasasrul, warmovadgenT SesatyvisobaTa ZiriTadi formulebis<br />
sinoptikur tabulas, romelSic yuradReba gamaxvilebulia<br />
amosaval refleqsebze. dialeqturi da araZiriTadi poziciuri variantebi<br />
calkeul tabulebSi aris asaxuli.<br />
248 cxadia, aq ar igulisxmeba kombinaciuri fonetikuri procesebis Sedegad<br />
miRebuli E.<br />
249<br />
inicialuri klasis niSniT aris warmodgenili `Zma", `vaJiSvili" da<br />
misT. [gudava 1979, 56].
SesatyvisobaTa ZiriTadi formulebis sinoptikuri<br />
tabula<br />
*<br />
xunZ.<br />
and.<br />
boTl.<br />
Rod.<br />
Wam.<br />
tind.<br />
bagv.<br />
kar.<br />
axv.<br />
sak.did.<br />
hin.<br />
xvar.<br />
beJ.<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13<br />
b b b b b b b b b b b b b b<br />
f f f f f f f f f f f f f f<br />
p *p *p *p *p *p *p *p *p *p p p p p<br />
d d d d d d d d d d d d d d<br />
T T T T T T T T T T T T T T<br />
t t t t t t t t t t t t t t<br />
g g g g g g g g g g g g g g<br />
q q q q q q q q q q q q q q<br />
q´ q´ q´ q´ q´ q q´ q q´ xɄ x x x<br />
k k k k k k k k k k k k k k<br />
k´ k´ k´ k´ q´ k´ q´ k k´ k´ y,q y,q y,q y,q<br />
c c s s s s s s s C s s s s<br />
c´ c´ c´ c´ c´ c´ c´ s´ c´ c´ s s s s<br />
w w w w w w w w w W w w w w<br />
w´ w´ w´ w´ c´ w´ c´ w´ w´ w´ c c c c<br />
C C C C C S C C C C S S S S<br />
C´ C´ C´ C´ C´ c´ C´ S´ C´ c´ S S S S<br />
W W W W W W W W W W W W W W<br />
W´ W´ W´ W´ C´ w´ C´ W´ W´ w´ C C C C<br />
l v lɄ lɄ h lɄ lɄ lɄ lɄ lɄ l v lɄ lɄ lɄ lɄ<br />
lɑ lɑ lɑ lɑ lɑ lɑ lɑ lɄ ´ lɑ lɑ lɄ lɄ lɄ lɄ<br />
tɄ t tɄ G l G, l G, l G, l tɄ tɄ t ¾<br />
t ¾ t ¾ t ¾<br />
t ¾ t ¾ t ¾ t ¾ t ¾ t ¾ t ¾ t ¾ t ¾ t ¾ lɑ lɑ lɑ lɑ<br />
BɄ x x x x x x h x,h BɄ x x h h<br />
B´ B B B B B B B B B´ x x x x<br />
yɄ D y R G G G G G yɄ y,yɄ y,yɄ y,yɄ y<br />
y´ y y´ y y y y y y y´ B,BɄ B,BɄ B,BɄ B<br />
z z z z z z z z z J s s s z<br />
s s s s s s s s s S z z z s
149<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13<br />
s´ s´ s´ s´ s´ s´ s´ s´ s´ s´ s s s s<br />
J J J J J z J J J J J J J J<br />
S s S S S S S S S S J J J J<br />
S´ s´ S´ S´ S´ s´ S´ S´ S´ s´ S S S S<br />
lɄ lɄ lɄ h lɄ lɄ lɄ lɄ lɄ lɄ l l l l<br />
lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ lɄ lɄ lɄ<br />
S S S h h h -, S S S S S S<br />
R R R R R R R R R R R,RɄ R,RɄ R,RɄ R<br />
x h x x x x x x x,h x R,RɄ R,RɄ R,RɄ h<br />
x´ x´ x´ x´ x´ x´ x´ x´ x´ x´ x, h> x x x<br />
h h h h h h h h h h h h h h<br />
r r r r r r r r r r r r l r<br />
l l l l l l l l l l r r l l<br />
m m/n m m m m m m m m m m m m<br />
n n/m n n n n n n n n n n n n<br />
~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~<br />
E E E E E E E E E E E E E E
VII<br />
Tavi<br />
fone<br />
neti<br />
tiku<br />
kuri proce<br />
cese<br />
sebi Tanxmov<br />
xmovneb<br />
nebSi<br />
7.1. dela<br />
late<br />
tera<br />
rali<br />
liza<br />
zacia<br />
cia. specialur literaturaSi gamo-<br />
Tqmulia mosazreba, rom kavkasiur enaTa lateralebi uZvelesi<br />
formaciis Tanxmovnebiao [van-ginekeni 1938, 25-26]. es Tvalsazrisi<br />
samarTlianad iqna uaryofili: `lateralebi rom TanxmovanTa ZvelisZvel<br />
serias warmoadgens kavkasiur enebSi, sarwmuno ar Cans"<br />
[Ciqobava 1979, 75; ix. agreTve axvlediani 1999, 414-415].<br />
sainteresoa aRiniSnos, rom xunZur-andiur-didour enaTa fonologiur<br />
sistemaSi mJReri lateralebis kvali reliqtis saxiTac<br />
arsad Cans, 250 Tumca zog mkvlevars maTi postulireba SesaZleblad<br />
miaCnia [trubeckoi 1987, 244-245; Sdr. cercvaZe 1965, 53; kaxaZe<br />
1959, 311-312). mJReri lateralebis arseboba fuZeenaSi SeiZleba vivaraudoT<br />
martooden sistemis simetriulobis gaTvaliswinebiT,<br />
sxva xelSesaxebi faqtebi maTi rekonstruqciisaTvis ar mogvepoveba.<br />
aramcTu saerTo-xunZur-andiur-didourSi, aramed mJReri lateralis<br />
arseboba aRmosavlur kavkasiur fuZeenaSic ki sarwmunod ar<br />
miiCneva [kaxaZe 1959, 311].<br />
sayuradRebo Tvalsazrisebia gamoTqmuli lateralur TanxmovanTa<br />
Camoyalibebisa da evoluciis Sesaxeb. gasaziarebeli Cans lateralTa<br />
warmoqmna Sesabamisi velaruli Tanxmovnebis gapalatalebis<br />
gziT [trubeckoi 1987, 243; gudava 1954, 61-65].<br />
SeiZleba vivaraudoT, rom ukanaenismierTagan lateralebis<br />
warmomavlobis SemTxvevaSi velarul Tanxmovnebs martivi laterali<br />
(l) an misi tipis romelime Tanxmovani axlda meore komponentad,<br />
romelTa SerwymiTac SeiZleboda migveRo lateralebi<br />
(k+l>t&, q+l>lɎ, x+l>lɄ). miuTiTeben, rom sak. did. t¾opo (`Txevadi<br />
nakeli") SeTvisebulia qarTulidan (Sdr. tlapo) [megreliZe<br />
1955, 230]. Tu es varaudi sinamdviles Seefereba, maSin t¾ < tl.<br />
marTalia, am magaliTSi t¾ gvian warmoqmnilia, magram sayuradReboa<br />
lateralTa formirebis TvalsazrisiT.<br />
specialur literaturaSi warmodgenilia lateraluri abruptivi<br />
afrikatebis genezisis dadgenis cda, rac ase gamoixateba:<br />
tɄ * > tɄ > t¾; *k´ > *´ > t¾ > lɑ. analogiurad<br />
moiazreba afrikatTa wyebis fSvinvieri lateralebis warmoSo-<br />
250 arCibulSi miuTiTeben mJRer afrikat g¾-ze, romelic bgeraTkombinaciiT<br />
aris miRebuli [kaxaZe 1979, 42].
fonetikuri procesebi TanxmovnebSi 151<br />
ba, romlebic sabolood spirantebad gardaiqmnebian: *q > * > l v ><br />
lɄ; *q´ > *´ɑ > lɄ´ > lɄ 251 (lateralTa genezisis sakiTxebi specialur<br />
Seswavlas moiTxo<strong>vs</strong>, rac Cveni Sromis mizans scildeba).<br />
erTi ram cxadia: xunZur-andiur-didour enaTa sinamdvileSi<br />
dasturdeba eq<strong>vs</strong>i laterali, romelTa arseboba fuZeenaSi eW<strong>vs</strong> ar<br />
unda iwvevdes. 252<br />
amJamad TvalSisacemia lateralTa moSlis tendencia, rac<br />
sxvadasxva enebsa da TanxmovanTa sxvadasxva seriebSi araTanabrad<br />
aris realizebuli [kaxaZe 1979, 46-47]. am TvalsazrisiT gamorCeuli<br />
adgili uWira<strong>vs</strong> xunZurs, sak. andiursa da didour enebs, romlebSic<br />
lateralur TanxmovanTa eliminacia sxvadasxvagvari fonetikuri<br />
procesebiT aris Sepirobebuli.<br />
yuradRebas iqce<strong>vs</strong> is garemoeba, rom dResdReobiT xunZuri<br />
enis xunZaxur dialeqtSi oTxi laterali (lɑ, t¾, lɄ, lɄ´) dasturdeba,<br />
xolo Waruls arc erTi maTgani aRar SerCenia. istoriulad<br />
ki Warul dialeqtSi xuTi laterali (lɄ, lɄ´, t¾, tɄ, lɑ´)<br />
unda yofiliyo garCeuli. lateralTa rRvevis magistraluri xazi,<br />
rogorc cnobilia, xunZaxuridan Warulisaken miemarTeba [Ciqobava,<br />
cercvaZe 1962, 69].<br />
7.1.1. lateralur afri<br />
rikat<br />
katTa a dela<br />
late<br />
tera<br />
rali<br />
liza<br />
zacia<br />
cia. amosavali<br />
intensiuri fSvinvieri afrikati l v , romelic oden axvaxursRa<br />
Semounaxa<strong>vs</strong>, sxva enaTa met wilSi spirantizaciis safuZvelze lɄ-d<br />
qceula da amosaval lɄ-s damTxvevia. difuzuri lɄ xunZuris dialeqtebSi<br />
odindel lɄ-s analogiur refleqsebs (anw. T, andal.-yarax.<br />
lh, l, h, War. h~, S) gviCvenebs, boTlixur enasa da bagvaluris<br />
zog TqmaSi h, lh refleqsebs gvaZle<strong>vs</strong>, xolo didour eneb-<br />
Si lɄ > l (xvar., beJ.), mag.: axv. mil v o _ xunZ. malɄ (anw. maT,<br />
War. mah~<br />
h~), boTl. hum (`Cliqi"), bagv. mihE, xvar. molu > monu<br />
(inx.), beJ. moɺlu (hunz.) `frCxili"; axv. l v e~e _ and. lɄeder,<br />
boTl. hedir, bagv. herer `xbo", xvar. lɄed, beJ. led `iremi",<br />
`Sveli" da sxv.<br />
gasagebi mizezebis gamo, meti mdgradobiT gamoirCeva magari<br />
251<br />
e. lomTaZe t¾ da lɑ lateralebisaTvis erT prafonemas (*g, ) aRadgens<br />
[lomTaZe 1962, 304], rac eW<strong>vs</strong> badebs [ix. cercvaZe 1965, 53].<br />
252 safuZvels moklebulia r. lafonis mtkiceba, TiTqos axvaxurSi fSvinvieri<br />
laterali axali movlenaa [lafoni 1963, 21]. axvaxuri arqaizmebiT gamorCeuli enaa<br />
da misi ganxilva sxva andiur enaTagan ganyenebulad gaumarTlebelia [ix. trubeckoi<br />
1987, 237].
152<br />
TanxmovanTa sistema<br />
lateraluri afrikati *lɑ, romelic an daculia ucvlelad (and.<br />
enebi), anda spirantizacias ganicdis: *lɑ > lɄ (did. enebi). am<br />
mxriv, gamonakliss qmnian xunZuris samxruli dialeqtebi, romleb-<br />
Sic lɑ daemTxva lɄ´ spirants (hid., andal.-yarax.) da WarulSi<br />
orive lateralma (*lɄ´, lɄ´ < *lɑ) Sedegad mogca h~h~, h, S saxesxvaobebi<br />
[Ciqobava, cercvaZe 1962, 67].<br />
aramagari tɄ-s delateralizaciis procesi naTlad aris warmodgenili<br />
andiuri enis TqmebSi: *tɄ → lè (RaRaTli)<br />
l<br />
(andi)<br />
G (zilo)<br />
[cercvaZe 1965, 47]. analogiuri viTareba gvaq<strong>vs</strong> xunZuri enis andalalur-yaraxul<br />
dialeqtSi. am procesebs, S. miqailovis dakvirvebiT,<br />
`aqvT erTi geneturi safuZveli" [miqailovi 1958, 94]. upiratesad<br />
amave xazs misde<strong>vs</strong> andiur enaTa meti wili [gudava 1964, 133].<br />
Waruli dialeqtis Talur TqmaSi tɄ > k~, rac aramagar (k~<br />
k~) da magar<br />
(k´~) refleqsTa Serwymis Sedegia. anwuxur dialeqtSi TavCenili<br />
delateralizaciis procesi (*tɄ > t), rac faqtobriv dezafrikatizacias<br />
udris, niSandoblivia kar. da axv. enebisaTvisac.<br />
cnobilia, rom istoriuli tɄ did. enebSi gadavida t¾-Si,<br />
rac qronologiurad *t¾ > lɑ procesis Semdegdroindelia. sak.<br />
didourSi sporadulad SeimCneva t¾ > k, mag.: xunZ. tɄEa n (hid.) ~<br />
axv. Eutana `wavida" ~ hin. rit¾-a : xvar. ri n t¾-a : beJ. ~e n t¾-al :<br />
sak. did. rit¾-a (sah.), rik-a, rit¾-a (qid.-asax.) `wasvla". 253<br />
sayuradReboa, rom xvarSiulSi SeiniSneba semantikuri diferenciacia:<br />
ri n -t¾-a `wasvla qveviT" _ ra n -k-a `wasvla zeviT". lateralmoSlilma<br />
formam pirvandel formasTan Tanaarsebobisas Sinagani<br />
fleqsia ganicada da semantikuradac gadaiwia.<br />
garda amisa, calkeul SemTxvevebSi tɄ-s adgils t iWers, rac<br />
delateralizaciis process (*tɄ > t¾ > t > T) gulisxmobs, mag.:<br />
xunZ. bot¾-ize ~ and. Jit¾du (< JitɄdu) ~ beJ. ~at-al (hunz.<br />
~at-a) : sak. did. ~eT-a (< *~et-a) `ndoma", `siyvaruli".<br />
tɄ-s refleqsaciis Tanamimdevruli procesi xunZursa da and.<br />
enebSi erT kanonzomierebas eqvemdebareba. masTan, andiur enaTa wyebaSi<br />
ar gvxvdeba iseTi refleqsi, romelic xunZuri enis dialeq-<br />
253<br />
t¾ > k´~ > k procesi TvalSisacemia Warul dialeqtSi, mag.: bat¾<br />
(xunZax.) > bak´~ (War.) > bak (zaq.) `nawlavi"; t¾o (xunZax.) > k´~o (War.) > ko (zaq.)<br />
`xidi" da sxv.
fonetikuri procesebi TanxmovnebSi 153<br />
tebSi ar iCendes Ta<strong>vs</strong> da piruku. es erTgvarovani bgeraTcvlileba,<br />
gamovlenili geografiulad erTmaneTisagan daSorebul enebsa da<br />
dialeqtebSi, ucilod sainteresoa enis Teoriis TvalsazrisiTac.<br />
xunZuri enis samxruli dialeqtebis aramdgradi buneba, ra-<br />
Sic interferenciul procesebsac unda edoT garkveuli wili, mkafiod<br />
mJRavndeba t¾-s refleqsaciiT. maSin, roca igi andiur eneb-<br />
Si bgeraTigiveobiT aris warmodgenili, xunZuri enis Warul dialeqtSi<br />
delateralizacia TvalsaCinod aris gamoxatuli: *t¾ ><br />
k´~ > k~.<br />
7.1.2. lateralur spirant<br />
rantTa dela<br />
late<br />
tera<br />
rali<br />
liza<br />
zacia<br />
cia. lateraluri<br />
spirantis intensiuri korelati, rogorc wesi, cvlilebis<br />
tendencias naklebad amJRavnebs: lɄ´ (xunZ.-and.) > lɄ (did.). gamonakliss<br />
kvlav Waruli dialeqti qmnis, romelSic lɄ´ > h~h~ > S´ ><br />
S. eW<strong>vs</strong> gareSea, rom amgvari SemTxvevis dros ucxo (lateralis<br />
uqonel) enaTa zegavlenis xvedriTi wili didia.<br />
rac Seexeba lateraluri spirantis araintensiur korelat<br />
lɄ-s, igi cvlilebisadmi met midrekilebas amJRavnebs. am lateralis<br />
refleqsebis simravle xunZuris samxrul dialeqtebSi daCndeba:<br />
lɄ→<br />
Ʉ→lh<br />
(andal.-yarax.), lɄ > h~, lɄ > h~ > S<br />
l<br />
(War.)<br />
[Ciqobava, cercvaZe 1962, 68].<br />
h<br />
didour enebSi *lɄ-s ekvivalentad gvxvdeba l, r (sak. did., hin.),<br />
l (xvar.), h, l 254 (beJ.). istoriuli lɄ-s evolucia da fonetikur<br />
gardaqmnaTa jaWvi ase warmogvidgeba: lɄ → lh<br />
→r l .<br />
amrigad, delateralizaciis procesi yvelaze reliefurad<br />
xunZuri enis Waruli dialeqtisTvis aris niSandoblivi. andiur<br />
enaTa sinamdvileSi igi met-naklebi intensivobiT iCens Ta<strong>vs</strong>, xolo<br />
didour enebSi es procesi gadajaWvulia sxva spontanur fonetikur<br />
procesebTan (intensivobis korelaciis moSla, araintensiur<br />
spirantTa gamJRereba da a. S.).<br />
7.2. spirant<br />
rantTa gamJRe<br />
mJRere<br />
reba<br />
ba. specialuri literaturis mixedviT,<br />
amosaval yru spirantTa aramagari korelatebi s, S, lɄ,<br />
x didour enebSi gamJRerebis safuZvelze gardaiqmnnen Sesabamis z,<br />
J, l, R Tanxmovnebad [gudava 1979, 94]. arsebobs sxva Tvalsazri-<br />
h<br />
254 beJiturSi h da l poziciurad arian Sepirobebuli.
154<br />
TanxmovanTa sistema<br />
sic, romlis mixedviT didour enebSi mJRerdeba oden s (s > z), 255<br />
xolo lɄ, R Tanxmovnebi _ ara [lomTaZe 1998, 134, 137-138, 143].<br />
e. lomTaZe fiqrobs, rom xdeba ara x-s gamJRereba (x > R), aramed<br />
R-s gafSvinviereba (R > h), risi gaziarebac Wirs.<br />
zeviT ukve gvqonda SesaZlebloba gveCvenebina xunZ.-and. enaTa<br />
s, S sibilanturi spirantebis transformacia z, J spirantebad didour<br />
enebSi [ix. 6.3.2.b; 6.3.3.b]. masTan, *s-s Sesatyvisobaze damyarebiT<br />
vivaraudeT, rom gamJRerebis procesi (s > z) saerTo-didouris<br />
diferenciaciamdelia.<br />
rac Seexeba s:z Sesatyvisobis miRma mdgom ramdensame saxels<br />
(`daT<br />
daTvi<br />
vi", `me<br />
mela<br />
la"..., ix. 123 gv.), isini sawyis etapze dubletur<br />
formaTa arsebobas unda gulisxmobdnen [Sdr. gudava 1979, 208].<br />
Tu saerTo amosavlad c-s miviCnevdiT, maSin did. enebSi gamJRerebis<br />
procesi (s > z) aRar moxdeboda (Sdr. `er<br />
erTi<br />
Ti", `kbi<br />
kbili<br />
li",<br />
`mo<br />
moyo<br />
yola<br />
la"... ix. 6.2.2.b). amdenad, *c > s > z procesi SeiZleba<br />
gvevarauda erTaderT SemTxvevaSi, Tuki amosavali s da meoreuli<br />
s ( z) qronologiurad<br />
win uswrebda spirantizaciis process (c > z) [gudava<br />
1979, 208, Sdr. lomTaZe 1998, 134-135].<br />
garda amisa, s (< *c) > z bgeraTcvlileba arc xunZurisTvis<br />
Cans bunebrivi, vinaidan am enaSi, erTi mxriv, ganxorcielda gaspiranteba-gaSiSinebis<br />
(*c > s > S), xolo, meore mxriv, oden gaSi-<br />
Sinebis (*c > C) procesebi, mag.: oc → os → oS, oc > oC `xari"<br />
(Sdr. cer > ser > Ser, cer > Cer `mela").<br />
lateraluri lɄ spirantis gamJRereba Sua safexurad, xunZuris<br />
msga<strong>vs</strong>ad, lh kompleqss gulisxmobs [ix. 6.3.4.a].<br />
*x-s gamJRerebis Sedegad, istoriuli *R da meoreuli R (< *x)<br />
didour enebSi erTmaneTs daemTxvnen da Semdgom difuzurma R-m<br />
zog enaSi (sak. did., hin., xvar.) faringalizacia erTnairad ganicada,<br />
mag.: RɄ < R (< *x) : xunZ. hEe (< *xEe) ~ and. xo~ ~ sak. did.<br />
RɄEa~ (< *REa~) `ZaRli", Sdr. *R : xunZ. Redo ~ boTl. Randi ~<br />
sak. did. RɄEadi `yvavi".<br />
garda amisa, sak. did. enis Saf. da asax. TqmebSi SeimCneva RɄ-s<br />
gadasvla D faringalur spirantSi, mag.: RɄa~ > Da~ `rZe", aRɄur ><br />
aDur `wisqvili", oR > oD `barZayi" da misT. aris safuZveli vifiqroT,<br />
rom faringalizebuli Tanxmovani RɄ warmoadgens gardama-<br />
255 did. enebSi SeimCneva xSulTa gamJRerebis faqtebic (sak. did., hin. aTa,<br />
xvar. a n Ta, Sdr. beJ. ada `tvini"...), magram amis Sesaxeb dawvrilebiT sxva dros.
fonetikuri procesebi TanxmovnebSi 155<br />
val rgols velarulidan faringalurisaken. artikulaciurad R-s<br />
ukan gadawevis poziciurad Sepirobebuli procesi xelSesaxebad<br />
aris warmoCenili.<br />
7.3. sisi<br />
sina sibi<br />
bilant<br />
lantTa gaSi<br />
SiSi<br />
Sine<br />
neba<br />
ba. aramagar spirantTa<br />
(z, s) da afrikatTa (c, w) gadasvlas Sesabamis SiSinebSi (J, S, C,<br />
W) sistemuri xasiaTi aq<strong>vs</strong> xunZuri enis dialeqtebsa da axvaxur<br />
enaSi [trubeckoi 1987, 257; cercvaZe 1948, 137-141; miqailovi 1958,<br />
98-99; gudava 1964, 83].<br />
sisina sibilantTa gaSiSinebis faqtebs vxvdebiT didour eneb-<br />
Sic, romlis kvalifikaciisas mkvlevarTa Soris araerTsulovnebaa<br />
[lomTaZe 1956, 378-379; bokarevi 1959, 260-262; imnaiSvili 1963, 38-39;<br />
madieva 1965, 16; Sdr. gudava 1979, 43-48].<br />
niSandoblivia, rom xunZuri enis anwuxur dialeqtsa da baTluxur<br />
kilokavSi s > S. spiranti s, romlis gaSiSinebac xdeba<br />
zemoxsenebul dialeqtsa da kilokavSi, miRebulia saerTo amosavali<br />
S SiSina spirantisagan (s < *S), e.i. saerTo-xunZur-andiurSi<br />
unda momxdariyo *S > s, xolo Semdeg xunZ. dialeqtebSi s > S,<br />
mag.: xunZ. ~as > (Wadaq. ~aS), Sdr. and. ~oSo, boTl. ~aSa `qaliSvili";<br />
xunZ. nus-go > (Wadaq. nuSu-gu), Sdr. and. beSo-nu-gu, bagv.<br />
beSe-n-da `asi" da sxv. misT.<br />
pirveladi s-s gaSiSinebis regularuli procesi, xunZuris garda,<br />
damaxasiaTebelia axv. enisTvis, mag.: xunZ. son (baTl. Son) ~ and. sun :<br />
axv. Suni `guSin", `weliwadi"; xunZ. sani (Wad. Sani) ~ and. son : axv.<br />
Sani `kowaxuri"...<br />
gaSiSinebis process, rogorc cnobilia, emorCileba c-sgan<br />
momdinare s spirantic (*c > s > S), mag.: xunZ. oc (xunZax.) ><br />
os (hid.) > oS (Wadaq.) ~ and. unso ~ sak. did. is `xari"; xunZ. ca<br />
(xunZax.) > sa (hid.) > Sa (Wadaq.) ~ and. sol ~ xvar. sel `kbili".<br />
zemoTqmulidan gamomdinareobs, rom *S > s da *c > s procesebi<br />
win uswrebda xunZuris dialeqtebSi TavCenil *s > S process.<br />
rogorc Cans, moxda meoreuli s-s Tanxvdena amosaval s spirantTan<br />
da saerTo s gadavida S-Si. *c > C qronologiurad Semdeg<br />
momxdari procesia.<br />
rac Seexeba axvaxurs, amosavali c-s gaSiSineba (*c > C) Tanamdevia<br />
(Tanadroulia) spirantizaciisa (*c > s), romelic realizebulia<br />
sxva andiur enebSi. aqedan SeiZleba davaskvnaT: xunZur<br />
enaSi c > C (baTl.) procesi axvaxur enaSi TavCenil analogiur<br />
procesze (c > C) gviandelia.<br />
z spirants, marTalia, intensivobis korelacia ar moepoveba,<br />
magram igi s-s analogiurad icvleba _ xunZuris samxrul dialeqtebsa<br />
(baTl., anw.) da axvaxur enaSi z misTvis kuTvnil yvela fonolo-
156<br />
TanxmovanTa sistema<br />
giur poziciaSi gaSiSinebas ganicdis, 256 mag.: xunZ. zaz (xunZax.) > Ja-<br />
Ja (anw.) ~ Wam. zaza : axv. JaJa `ekali"; xunZ. zar (xunZax.) > Jar<br />
(baTl.) ~ and. za : axv. Jari `muSti"...<br />
afrikatTa wyebis aramagari sisina sibilantebis (c, w) gaSiSineba<br />
farTod aris gavrcelebuli zemoxsenebul enebSi [trubeckoi<br />
1987, 257; miqailovi 1958, 99; gudava 1964, 85]. masTan, c-s orgvari<br />
cvlileba (gaSiSineba, spirantizacia) ganucdia: c > C (baTl., axv.),<br />
c > s (and. da did. enebi), mag.: xunZ. co (xunZax.) > Co (baTl.) ~<br />
and. se-b : axv. Ce-b-e `erTi"; xunZ. bicine (xunZax.) > biCine (baTl.) ~<br />
and. bosinnu : axv. maCunul v a `moyola", `Txroba" da sxv.<br />
amosavali c-s transformacia sqematurad ase gamoisaxeba:<br />
*c →<br />
s<br />
↓<br />
C<br />
↓<br />
S<br />
amosavali aramagari w-s gadasvla W-Si agreTve xelSesaxebad<br />
aris gamoxatuli axv. enasa da xunZuris zemoxsenebul dialeqtebSi,<br />
mag.: xunZ. baw (xunZax.) > baW (baTl., Wadaq.) ~ and. bowi : boTl.<br />
bawi : axv. baWa `mgeli"; xunZ. anw-go (xunZax.) > anW-gu (anw.) ~ Wam.<br />
awa-da : axv. aWa-da `aTi" da sxv. mr.<br />
sisina-SiSinaTa monacvleobiT Taviseburebas amJRavneben didouri<br />
enebi, romlebSic es procesi araregularuli bunebisaa da<br />
xSirad poziciurad aris Sepirobebuli [lomTaZe 1963, 62; hamza-<br />
Tovi 1975, 17]. 257<br />
z/J, s/S, c/C, w/W Tanxmovnur wyvilTa alternacia araerTgvarovnad<br />
da sxvadasxva leqsikur masalaSi SeiniSneba, rac garkveulwilad<br />
arTulebs arqetipebis rekonstruqcias.<br />
specialistebis TvalsazrisiT, sak. didouris SiSina da hinuxuris<br />
sisina sibilantebs Soris dadasturebul fonemaTfardobaSi<br />
amosavlad SiSina Tanxmovnebi miiCneva, xolo Sebrunebul bgeraTmimarTebaSi<br />
_ sisina sibilantebi [megreliZe 1955, 234-235; imnaiSvili<br />
1963, 38-39; lomTaZe 1963, 72-76].<br />
didour enaSi dacul amosaval sisina sibilantebs hinuxurSi<br />
256 z cvlilebis imgvarsave kanonzomierebas avlens, rogorsac, sazogadod,<br />
araintensiuri sisina sibilantebi. es imis mauwyebelia, rom akustikur-artikulaciurad<br />
sada Tanxmovani ufro axlos dgas araintensiur korelatTan, vinem<br />
intensiur saxeobasTan [Ciqobava, cercvaZe 1962, 71-72].<br />
257<br />
gamoTqmulia mosazreba, rom sisinaTa gaSiSineba xdeba maSin, rodesac<br />
maT win dgas wina warmoebis xmovnebi: i, iº, ~, e [lomTaZe 1963, 62; gudava 1979,<br />
46]. unda SevniSnoT, rom palatalizacias ukanamavali i da e xmovnebic iwveven,<br />
mag.: Wi (hin.) < wi (sak. did.) `cecxli", Ci~o (hin.) < ci~o (sak. did.) `marili",<br />
Jidda (hin.) < zidi~a (sak. did.) `Tikruni", `tyavis erTgvari tomara" da misT.
fonetikuri procesebi TanxmovnebSi 157<br />
ekvivalentad SiSina sibilantebi moepoveba. sisina TanxmovanTa pirveladoba<br />
damajereblad mtkicdeba axlomonaTesave enaTa monacemeb-<br />
Tan Sedarebisas [bokarevi 1959, 161-162; gudava 1979, 47], saxeldobr:<br />
1) z (< *s) > J : sak. did. izu, hin. iJu, xvar. e n zu, beJ. o n-<br />
zo (Sdr. xunZ. nisu, and. iso `id".) `xaWo", `mouxdeli yveli"; sak.<br />
did. ozuri, hin. OJe~, xvar. ezal `Tvali"...; 2) s (< *c) > S: sak.<br />
did. is, os (dial. var.), hin OS, xvar. e n s, beJ. o n s `xari"...; 3) s<br />
(< *z) > J : sak. did. isi, hin. iSe, xvar. e n sa; beJ. o n z (Sdr. xunZ.<br />
Dazo, and., kar. anzi `id".) `Tovli"...; 4) c (< *w´) > C : sak. did.<br />
citori, hin. Cito, xvar. ceton, beJ. cota (Sdr. xunZ. w´ino,<br />
boTl., bagv. w´uni, tind. c´u n `id".) `Wipi"...; 5) *w > W : sak. did.<br />
bi-w-a, hin. bi-W-a, xvar. be-w-a, beJ. ~o-w-al (Sdr. xunZ. w-u-na, and.<br />
bi-w-i `aa<strong>vs</strong>o") `a<strong>vs</strong>eba"; sak. did. wi, hin. We, xvar. wa, beJ. wo<br />
(Sdr. xunZ. wa, and., boTl. wa~ `id".) `cecxli".<br />
c da s sibilantTa gaSiSinebis faqtebi sporadulad xvarSiulSic<br />
gvxvdeba 258 [lomTaZe 1998, 135-136], mag.: sak. xvar. Ciki Siku<br />
(hunz.) `piri", suko-s (beJ.-xaSar.) > suko-S (Sdr. sak. did. Jeku-s<br />
`id".) `kacis", qilo-s (beJ.) > qilo-S (tlad.) `rkinis" da sxv.<br />
z > J > ~ gavrcelebulia xvarSiulsa da sak. didour enebSi<br />
[imnaiSvili 1963, 37]: sak. did. -zo : xvar. -Jo > -~o (inx.) `maadieqtivebeli<br />
formanti"; sak. did. azdahu (moy.) > aJdah > (qid.) ><br />
a~dah > | aJdah > (xib.) `urCxuli" da sxv. misT.<br />
7.4. SiSi<br />
Sina sibi<br />
bilant<br />
lantTa gasi<br />
sisi<br />
sine<br />
neba<br />
ba. garda sisina sibilant-<br />
Ta gaSiSinebisa, sakvlev enaTa erT nawilSi Ta<strong>vs</strong> iCens magar TanxmovanTa<br />
cvlis sapirispiro tendencia, romelic enaTa da dialeqtTa<br />
mixedviT sxvadasxvagvarad aris warmodgenili [trubeckoi<br />
1987, 258; miqailovi 1958, 100-102; Ciqobava, cercvaZe 1962, 72-75; gudava<br />
1964, 88-93].<br />
cnobilia, rom xunZuris samxrul dialeqtebSi intensiuri<br />
SiSinebi, mJReri spirantis (J) gamoklebiT, Sesabamis sisinebSi<br />
258 sak. did.-Si gvxvdeba c > C procesis erTi SemTxveva, mag.: xunZ. w´e (< * w´an-):<br />
hin, xvar., beJ. can : sak. did. Cani~a (< *cani~a, Sdr. can-i-lu `wali") `Txa". t.<br />
gudava sak. did. Cani~a (`Txa") formas xunZ.-and. Can (`nadiri") saxelTan aigivebs<br />
[gudava 1979, 45]. Can imave mniSvnelobiT sak. did. enaSic dasturdeba, amitom es<br />
varaudi sarwmuno ar Cans.
158<br />
TanxmovanTa sistema<br />
gadadian [cercvaZe 1948, 138-139], rac gamowveulia magar SiSinaTa<br />
saartikulacio TvisebebiT (artikulaciis gadaxriT). andiur enaTa<br />
sinamdvileSi analogiuri alternacia niSandoblivia axvaxurisa da<br />
WamalurisTvis. metadre Wamaluri iqce<strong>vs</strong> yuradRebas, radgan masSi<br />
mJReri SiSina spirantis gasisineba regularulad xdeba. 259<br />
sailustracio magaliTebi:<br />
1) *J > z:<br />
xunZ. and. Wam.<br />
raJi raJi lazi `niori"<br />
boJana buJu boza `darwmunda"<br />
_ Jala zala `nekni"<br />
2) S´ > s´:<br />
xunZax. anw. and. Wam. axv.<br />
S´u-go s´u-gu iS´du-gu i n s´u-da i n S´Tu-dabe 260 `xuTi"<br />
bes´ana _ beS´i is´ gos´eri `moqsova"<br />
simptomaturia, rom xunZurSi meoreuli aramagari *s gaSiSinebas<br />
ganicdis: and. reSin, Rod. reSi _ xunZ. son (Sdr. anw. Son<br />
`id".) `weliwadi"; and. EoSo, boTl. EaSa _ xunZ. Eas (Sdr. anw. EaS<br />
(`id".) `vaJi" da a. S.<br />
3) *C´ > c´:<br />
xunZax. anw. kar. Wam. axv.<br />
C´uT c´uT an-C´i _ kan-c´ara<br />
`xvliki"<br />
biC´ana<br />
bic´ana<br />
(baTl.)<br />
biC´e<br />
bic´ub<br />
`danesta",<br />
bic´eri<br />
`daasvela"<br />
4) *W´ > w´:<br />
xunZax. anw. kar. Wam. axv.<br />
miW´ miw´ miW´i miw´E miw´i<br />
`WinWari"<br />
W´eze w´elJi herW´e<br />
(namy.)<br />
biw´la heW´urul v a 261<br />
`gaCereba", `dgoma"<br />
259<br />
SeiZleba iTqvas, rom J WamalurSi intensiuri korelatis Tvisebebs<br />
amJRavnebs.<br />
260 axv.-Si es procesi (S´ > s´) irRveva [ix. gudava 1980, 206].<br />
261<br />
W´ > w´ procesi am magaliTSi ar ganxorcielebula, risi mizezic ar Cans.
fonetikuri procesebi TanxmovnebSi 159<br />
SiSina sibilantTa saTanado cvlilebebs TanxmovanTa sistema-<br />
Si kardinaluri Zvrebi gamouwvevia, ris Sedegadac SiSinaTa wyeba-<br />
Si SemogvrCenia oden araintensiuri korelatebi.<br />
axla vnaxoT, am TvalsazrisiT, rogori viTarebaa didour<br />
enaTa qvejgufSi, romelic, marTalia, sibilantTa intensiur da<br />
araintensiur korelatebs moklebulia, magram SiSina sibilantTa<br />
gardaqmna Sesabamis sisinebad arc am enaTa sinamdvilisTvis aris<br />
ucxo [megreliZe 1955, 234-235; bokarevi 1959, 262; imnaiSvili 1963,<br />
38; lomTaZe 1956, 379; 1963, 72; gudava 1979, 43-47; xalilovi, ramazanovi<br />
1992, 71].<br />
SeniSnulia, rom hinuxur enasa da beJtis TqmaSi sisina sibilantebs<br />
sxva didour enebSi (C-s gamoklebiT) Seefardeba SiSina<br />
sibilantebi. am bgeraTSesatyvisobaSi, romelic araregularuli<br />
xasiaTisaa, amosavali viTareba didour enaTa umravlesobas dauca<strong>vs</strong><br />
[lomTaZe 1963, 73; imnaiSvili 1963, 39; Sdr. bokarevi 1959,<br />
262]. magaliTebi:<br />
1) J > z:<br />
hin. sak. did. xvar. beJ.<br />
zok-a JekE-a JikE-a zuk-al `cema"<br />
zokdo Jekda _ zukla `wisqvilSi marcvlis<br />
Casayreli yuTi"<br />
eJi 262 eJi iJi izo `Tesli"<br />
2) S > s:<br />
somo Somo Somo la-so `ramdeni?"<br />
se Seb hiba si~o `ra"<br />
( w:<br />
konwu konWu konWe _ `wvivi", `kanWi"<br />
(qarT. kanWi)<br />
yimaw kenaW kimaW wemuw `kvercxi"<br />
wiqa~ Wiqa~ _ wiqa `sarke", `mina"<br />
(< qarT. `Wiqa")<br />
262 hinuxurSi es forma SesaZloa didourisagan iyos nasesxebi.
160<br />
TanxmovanTa sistema<br />
specialur literaturaSi sa<strong>vs</strong>ebiT marTebulad miuTiTeben,<br />
rom amosavali odenobani sak. didourSi, xvarSiul enasa da hunzibur<br />
dialeqtSi aris daculi [lomTaZe 1963, 73; imnaiSvili 1963,<br />
39; gudava 1979, 47; Sdr. bokarevi 1959, 262].<br />
am rigis bgeraTmonacvleobaSi SiSina sibilantTa pirveladoba<br />
eWvmiutanlad mtkicdeba didour enaTa farglebidan gausvleladac,<br />
vinaidan arqetipebi calkeul enebsa da dialeqtebSi aris daculi.<br />
kerZod, beJitursa da xaSarxotul TqmebSi dasturdeba<br />
ziz-al `Sewva". imave mniSvnelobiT hunz. dialeqtsa (JHJ-a) da<br />
tlad. metyvelebaSi (JiJ-a) arqauli formebi daCndeba (Sdr. xunZ.<br />
beJana, and. beJa `moxraka", `Sewva") [Sdr. madieva 1965, 16]. xaS. selo<br />
< beJ. Selo (`rqa") da beJ. mic < hunz. miC (`WinWari") formebisaTvis<br />
SiSina nairsaxeobebi rekonstruirdeba: s < S, c < C <<br />
W´. SiSina saxesxvaobaTa pirveladobas xunZ.-and. enaTa monacemebTan<br />
Sedareba da Sesabamisi sibilantis istoriis gaTvaliswinebac asabu-<br />
Tebs. beJ. TqmaSi dadasturebuli wiqe (`rwyili") saxels sxva eneb-<br />
Si W-s Semcveli formebi Seesatyviseba: 263 xunZ. Wet ~ boTl.: bagv.<br />
Want : Rod. Wanti `id".<br />
miuTiTeben, rom nasesxeb masalaSi sisina da SiSina sibilantTa<br />
kanonzomieri cvlilebebi xdeba [lomTaZe 1963, 73; gudava 1979, 47].<br />
beJiturSi SiSinaTa gasisineba, hinuxurTan SedarebiT, ufro<br />
produqtiulia, Tumca igi ver gauTanabrdeba xunZuris samxrul<br />
dialeqtebsa da zog andiur (Wam., axv.) enaSi momxdar cvlilebebs,<br />
romlebSic bgeraTfardoba kanonzomieri da regularuli Sesatyvisobis<br />
saxes iRebs.<br />
sayuradReboa aRiniSnos, rom mkvlevarTa mier am tipis bgeraTfardobas<br />
sxvadasxvagvari kvalifikacia eZleva: erTni mas bgeraTSesatyvisobad<br />
miiCneven [bokarevi 1959, 260; lomTaZe 1963, 72;<br />
imnaiSvili 1963, 38], sxvani Cveulebriv kombinaciur process uTanabreben<br />
[madieva 1965, 16; hamzaTovi 1975, 17; gudava 1979, 46]. mas-<br />
Tan, SemCneulia, rom sisina sibilantTa gardaqmna SiSina sibilantebad<br />
xdeba maSin, roca maT win gvxvdeba palataluri (i, e) xmovnebi<br />
da ~ sonanti. garda amisa, xsenebul process ukanamavali palataluri<br />
xmovnebic iwveven. rac Seexeba SiSina sibilantTa gasisinebas,<br />
gasagebi mizezebis gamo, es procesi Ta<strong>vs</strong> iCens yvela saxis<br />
xmovanTan, mag.: hin. GoGocu < *GoGoCu (Sdr. sak. did. GonoCu)<br />
`qaTami"; beJ. wiwina qarT. B.
fonetikuri procesebi TanxmovnebSi 161<br />
pirveli wesi ugamonaklisoa imdenad, ramdenadac sisina spirantTa<br />
da afrikatTa gaSiSinebis SemTxvevebi i, e xmovanTa da ~<br />
`naxevarxmovnis" gareSe ar gvxvdeba. es ki, rogorc cnobilia, Sepirobebulia<br />
artikulaciis SesustebiT [Ciqobava, cercvaZe 1962, 74],<br />
rac gamoixateba ufro viwro napralis mqone sisinaTa ufro far-<br />
To napralis mqone SiSinebSi gadasvliT: `s bgeris S bgerad gardaqmna<br />
SeiZleba ganxilul iqnes, rogorc napralis gafarToeba da xaxunis<br />
moculobis gazrda iseve, rogorc artikulaciis Taviseburi<br />
`Sesusteba" [trubeckoi 1987, 259]. 264<br />
ismis kiTxva: sisina da SiSina sibilantTa dadasturebuli monacvleoba<br />
CaiTvleba bgeraTSesatyvisobad Tu ara?<br />
cnobilia, rom bgeraTSesatyvisobas warmoadgens iseTi bgeraTfardoba,<br />
romlis drosac erTi fonema, poziciisda miuxedavad,<br />
kanonzomierad icvleba sxva fonemiT. amgvari viTareba didour<br />
enebSi ar gvaq<strong>vs</strong>. hinuxursa da beJiturSi gamovlenili bgeraTmonacvleoba<br />
kombinaciuri xasiaTisaa, Tumca SeiniSneba misi spontanur<br />
fonetikur procesad qcevis tendencia, rac ayalibebs bgeraT-<br />
Sesatyvisobas. amis Tqmis safuZvels gvaZle<strong>vs</strong> SiSinaTa gasisineba,<br />
garda wina rigis xmovnebisa, ukana rigis xmovnebTanac. amgvari bgeraTcvlilebisas,<br />
rogorc amas t. gudava aRniSna<strong>vs</strong> [1979, 48], qar-<br />
Tvelur enaTa sibilantebis SesatyvisobasTan paralelis gavleba<br />
gaumarTlebelia. garda amisa, qronologiurad amgvari monacvleoba,<br />
sxva procesebTan SedarebiT, yvelaze axali Cans, calkeul eneb-<br />
Si damoukideblad ikidebs fexs da interess iwve<strong>vs</strong> bgeraTSesatyvisobis<br />
formirebis TvalsazrisiT.<br />
7.5. defa<br />
farin<br />
ringa<br />
gali<br />
liza<br />
zacia<br />
cia. xunZur-andiur-didour enaTa saer-<br />
To savaraudo faringaluri sameulis (, B, y) gamartiveba, rac,<br />
sistemis simetriulobisa da zogi daRestnuri enis Cvenebis mixedviT,<br />
ZvelisZveli konsonantizmis kuTvnilebad miiCneva, Sepirobebulia<br />
rogorc Sinagani ganviTarebis ZiriTadi tendenciiT, ise gareenobrivi<br />
faqtorebis zegavleniTac [Ciqobava 1979, 71]. masTan, am rigis<br />
cvlilebebi ZiriTadad spontanuri xasiaTisaa [axvlediani 1949,<br />
311; rogava 1946, 5].<br />
enaTa struqturuli tipologiis mixedviT, faringaluri rigisaTvis<br />
ar dasturdeba iseTi sistema, romelic Seicavdes mJRer<br />
wevrs da yru wevrebi ar mogvepovebodes [nebieriZe 1991, 301]. aqedan<br />
gamomdinareobs, rom mJReroba ver egueba faringalobas (resp.<br />
ukana artikulacias), rac faringalTa Zireuli cvlilebiT mTavrdeba.<br />
am wesis siswores mravali enis monacemebi cxadyofs, romel-<br />
264 sakiTxavia, e da, miT ufro, i rogor iwveven s-s asimilacias, rac Sedegad<br />
gvaZle<strong>vs</strong> s > S?
162<br />
TanxmovanTa sistema<br />
Ta fonologiuri sistemac faringalurTa sameulis mJRersa da xandaxan<br />
fSvinvier wevrsac moklebulia [ardoteli 2000, 39].<br />
am mxriv xunZur-andiur-didouri enebi gamonakliss ar qmnian _<br />
afrikatTa meoTxe rigs dakarguli aq<strong>vs</strong> mJReri wevri da misi rekonstruqcia<br />
fuZeenaSi ver xerxdeba. miuTiTeben, rom igi () unda<br />
gardaqmniliyo mJRer (R) spirantad [gudava 1958, 259; 1959, 265;<br />
deSil 1971, 36].<br />
rac Seexeba B-s, igi ZiriTadad erTgvarovani transformaciis<br />
tendencias amJRavnebs da, upiratesad, ukana warmoebis TanxmovanTa<br />
win gadawevis magistralur xazs misde<strong>vs</strong>.<br />
cnobilia, rom fuZeeniseuli faringaluri B-s araintensiuri<br />
korelati Semonaxulia mxolod axv. enis Crdilour dialeqtSi,<br />
xolo istoriulad dadasturebul sxva xunZur-andiur-didour<br />
enebSi igi, qarTvelur enaTa analogiurad, x spirantad gardaiqmneba.<br />
zog andiur-didour enaSi (tind., bagv., kar., xvar., beJ.) B-sgan<br />
momdinare x > h. egeve procesi (*B´ > x´ > x) bunebrivia didour<br />
enaTa intensiuri korelatisTvis, Tumca misi laringalizacia ar<br />
xdeba. maSasadame, B:x fonemaTa opoziciis neitralizacia mTlianad<br />
dasrulebulia didour enebSi, xolo andiur enaTa wyebaSi es<br />
procesi oden araintensiurma korelatma ganicada.<br />
cvlilebisadmi SedarebiT nakleb midrekilebas amJRavnebs y´,<br />
magram misi araintensiuri korelati, rogorc mosalodneli iyo,<br />
refleqsTa simravliT gamoirCeva: yɄ > D (xunZ.), yɄ > R (boTl.),<br />
yɄ > G (Rod., Wam., tind., bagv., kar.).<br />
7.6. spiran<br />
ranti<br />
tiza<br />
zacia<br />
cia. spirantizacia sakvlev enebSi metad gavrcelebuli<br />
da, imavdroulad, ZvelisZveli spontanuri fonetikuri<br />
procesia. igi moica<strong>vs</strong> rogorc afrikatebs (metwilad), ise<br />
xSul-mskdomebsac (SedarebiT naklebad). mizanSewonilad gvesaxeba<br />
gamoiyos spirantizaciis ori saxeoba: a) uSualo<br />
spiran<br />
ranti<br />
tiza<br />
zacia<br />
cia,<br />
romlis drosac esa Tu is fonema, latenturi safexuris gareSe,<br />
pirdapir gadadis spirantSi. cvlilebis es saxeoba afrikatTa wyebisTvis<br />
aris niSandoblivi; b) Sualo<br />
lobi<br />
biTi<br />
spiran<br />
ranti<br />
tiza<br />
zacia<br />
cia, romelic<br />
xdeba afrikatizaciis safexuris gavliT. es procesi ZiriTadad<br />
xSul-mskdomebSi xorcieldeba. marTalia, zemoxsenebuli procesebi<br />
Sedegis mixedviT erTgvarovania, Tumca fonetikur cvlilebaTa<br />
gradaciiT _ gansxvavebuli.<br />
7.6.1. arain<br />
inten<br />
tensi<br />
siur afri<br />
rikat<br />
katTa spiran<br />
ranti<br />
tiza<br />
zacia<br />
cia. istoriulad<br />
xunZur-andiur-didour enebSi spirantizaciis tendencia Zlieri<br />
unda yofiliyo, ramac mniSvnelovani roli Seasrula Tanamedrove<br />
konsonantizmis CamoyalibebaSi. masTan, rogorc miuTiTeben,
fonetikuri procesebi TanxmovnebSi 163<br />
spirantizaciis procesebi enebsa da dialeqtebSi sxvadasxvadroulad<br />
mimdinareobda [gudava 1964, 94]. 265<br />
istoriulad yvela aramagari fSvinvieri afrikati saTanado<br />
spirantad gardaiqmna: 1) c > s (xunZ. [anw., hid.], 266 yvela and.-<br />
did. ena, axvaxuris gamoklebiT) [magaliTebi ix. 6.2.2.b]; 2) C > S<br />
(Wam., did. enebi) [magaliTebi ix. 6.2.3.b]; 3) l v > lɄ (yvela xunZ.-<br />
and.-did. enaSi, axvaxuris Crd. dialeqtis gamoklebiT) [magaliTebi ix.<br />
6.2.4.b]; 4) BɄ > x (and., boTl., Rod., Wam.), BɄ > x > h > (xunZ.), BɄ ><br />
x > h (tind., bagv., kar., axv., beJ.) [magaliTebi ix. 6.2.5.b].<br />
araintensiuri mkveTri afrikatebi, Tu mxedvelobaSi ar mivi-<br />
RebT yɄ > D (xunZ., kar.) gardaqmnas, sxva mxriv spirantizaciisaken<br />
midrekilebas ar amJRavneben. marTalia, SemCneulia w > zz (Wam.), y<br />
> R (and., boTl.), magram, t. gudavas marTebuli mosazrebiT, am rigis<br />
cvlilebebi gamowveulia kombinaciuri fonetikuri procesebiT<br />
[gudava 1964, 103].<br />
7.6.2. inten<br />
tensi<br />
siur afri<br />
rikat<br />
katTa spiran<br />
ranti<br />
tiza<br />
zacia<br />
cia. fSvinvieri intensiuri<br />
afrikatebis spirantizaciis suraTi ase warmogvidgeba:<br />
1) c´ > s (xunZ. [anw., hid.], bagv.), c´ >*s´ > s (did.) [magaliTebi ix.<br />
6.2.2.g]; 2) C´ > S´ (xunZ. [hid.], bagv.), C´ > *S´ > S (did.) [magaliTebi<br />
ix. 6.2.3.g]; 3) lɑ > lɄ´ (xunZ., bagv.), lɑ > *lɄ´ > lɄ (did.) [magaliTebi<br />
ix. 6.2.4.g]; 4) B´ > *x´ > x (did.) [magaliTebi ix. 6.2.5.g].<br />
araintensiuri mkveTri afrikatebis gaspiranteba SezRudulia. metadre<br />
es iTqmis intensiuri korelatebis (w´, W´, t¾, y´) Sesaxeb, romelTa<br />
artikulaciisas zog and. enaSi (Wam., bagv., kar.) SeiniSneba spirantuli<br />
elementebi, Tumca maTi es Tviseba fonologiurad irelevanturia<br />
[gudava 1964, 98]. SeiZleba iTqvas, rom spirantizaciis esoden<br />
gavrcelebuli procesi arc intensiur abruptivebs axasiaTebs.<br />
riT unda aixsnas es?<br />
t. gudavas varaudiT, aramagar mkveTrebTan es gamowveulia<br />
imiT, rom araintensiuri mkveTri spirantebi am enebSi ara gvaq<strong>vs</strong><br />
[gudava 1959, 271].<br />
Tu kargad davakvirdebiT fSvinvier afrikatTa spirantizaciis<br />
process da, aqedan gamomdinare, maT refleqsebs, SevamCnevT, rom<br />
araintensiuri afrikatebi gardaiqmnebian araintensiur spirantebad,<br />
intensiuri korelatebi ki gadadian Sesabamis spirantebSi. es<br />
265<br />
spirantizaciis procesisaTvis gverdi auvlia axvaxurs [gudava 1959,<br />
268], rac sisinaTa da SiSinaTa monacvleobiT unda iyos gamowveuli. am enaSi<br />
mxolod l > lɄ (ceh., tlan.) [mahomedbekova 1967, 16].<br />
266 dialeqturi erTeulebi kvadratul frCxilebSia moqceuli.
164<br />
TanxmovanTa sistema<br />
niSna<strong>vs</strong>, rom afrikatebis Senacvleba homorganuli spirantebiT sa<strong>vs</strong>ebiT<br />
kanonzomieria, vinaidan yru spirantebic (s _ s´, S _ S´, x _ x´)<br />
aspiratebi arian [axvlediani 1999, 88]. amitom spirantTa wyebaSi,<br />
abruptivebis uqonlobis gamo, 267 SeuZlebelia rogorc intensiur,<br />
ise araintensiur mkveTr afrikatTa spirantizacia, rac faqtobriv<br />
arc dasturdeba.<br />
7.6.3. xSul-mskdom<br />
mskdomTa<br />
spiran<br />
ranti<br />
tiza<br />
zacia<br />
cia. Rirssacnobi faqtia,<br />
rom xSulTa gadasvla spirantebSi pirdapir ki ar xdeba, aramed<br />
afrikatizaciis safexuris gavliT. es gasagebicaa, radgan wminda<br />
xSulebi spirantuli bunebisani ar arian, samagierod afrikatebs<br />
aqvT xSulobis elementic da napralovnobisac, ris safuZvelzec<br />
iqmneba amgvari triada: xSul-mskdomi _ afrikati _ napralovani.<br />
orbunebovnoba xdis afrikats xSulobidan napralovnobisaken<br />
gardamaval rgolad: g > > j > J.<br />
SeniSnulia, rom Tavdapirvelad palatalizaciis safuZvelze<br />
xdeba afrikatizacia, Semdeg ki _ spirantizacia [gudava 1964, 93].<br />
palatalizebuli afrikatebidan spirantizacias ganicdian oden<br />
mJReri saxeobebi, mag.: Wam. aJab (< ajab) : tind. aab (< *agab) `es<br />
(qveviT)"; bagv. Jar (Tlis.) < *ja<br />
jar < ar (Tlon.) < gar (Sdr.<br />
xunZ. gabur) `kiseri"; riqv. Ji < ji < gi `aris"...<br />
analogiuri procesi (g > *j > J) mikvleulia didour eneb-<br />
Sic [imnaiSvili 1963, 36; lomTaZe 1998, 127], Tumca andiur enebSi<br />
xelSesaxebad warmodgenili palatalizaciis safexuri ar Cans da<br />
istoriulad mJReri afrikatebis arsebobis sakiTxic sarkvevia, mag.:<br />
u n J (sak. xvar.) < *o n j < o n g (inx., beJ.), og (hin.) `culi" (Sdr.<br />
CeCn. dig `id".); Ju (inx.) < *ju < *gu (Sdr. beJ. hu-gi, hunz. Go-gu<br />
`id".) `is" da mr. sxv.<br />
SemCneulia meore procesic (d > *Z > z > J), romlis sailustraciod<br />
instrumentalisis niSans asaxeleben [imnaiSvili 1963, 36;<br />
Sdr. lomTaZe 1998, 125]: -d(i) (xvain.), -d (santl.) > *-g > -z (sak.<br />
inx.). am procesis sarwmuno magaliTs sak. didourSi vpovebT: emadu<br />
(sah., moy.) > *emaZu(?) > emazu (viw.) > emaJu (xutr.) `zRapari".<br />
7.7. afri<br />
rika<br />
kati<br />
tiza<br />
zacia<br />
cia. palatalizaciis safuZvelze ukanaenismier<br />
xSulTa (g, q, k) SiSina afrikatebSi gadasvlaze gakvriT zemoT<br />
267<br />
zog andiur enaSi (mag., Wam.-Si) gvxvdeba w´, W´ afrikatebi, romlebic<br />
spirantul Tvisebebs amJRavneben da genezisurad meoreuli bgerebia [gudava 1971,<br />
13-14]. eWvgareSea, am abruptivebis mier spirantuli bunebis SeZena spirantizaciis<br />
procesTan SedarebiT gacilebiT gviandeli movlenaa.
fonetikuri procesebi TanxmovnebSi 165<br />
ukve vilaparakeT (ix. 7.6.3). andiur enebSi, rogorc aRniSnulia<br />
[cercvaZe 1953, 277; gudava 1964, 79], ukanaenismier xSulTa palatalizacia<br />
yru araintensiuri korelatebisaTvis dasrulda afrikatizaciiT,<br />
xolo intensiuri korelatebis evoluciis procesi ufro<br />
Sors wavida da, afrikatizaciis Semdeg, moxda maTi gasisineba:<br />
268 q´ > C´ > c´, k´ > W´ > w´, magaliTad: tind. hak´i > and.<br />
horW´i (< *harW´i) > Wam. > xaw´i (hih.) > haw´ (haqv.) `dedali" ><br />
`coli"; xunZ. q´una ~ boTl. biq´u > tind. bi-´o > and. bi-C´i ><br />
Wam. bic (< *bic´i < *biC´i < * biq´i) `daiWira", `daikava".<br />
interess iwve<strong>vs</strong> pirveli magaliTi, romlis fuZiseul morfemas<br />
(k´) didour enaTa amave semantikis saxelSi B Seesatyviseba. aq<br />
xunZ.-and. enaTa intensiuri k´, rogorc maxvilgonivrulad SeniSnaven,<br />
miRebuli unda iyos y´-sgan [gudava 1979, 175]. es daCndeba Wamaluris<br />
ergati<strong>vs</strong>a da `irib brunvaTa" fuZeSi: sax. haw´ (< *hak´)<br />
`coli" _ erg. hayu-d (< *hay´u-d). swored es magari k´-s<br />
monacvle *y´ mogvcemda B´ faringals, romelmac did. enebSi neitralizacia<br />
ganicada: B´ > B.<br />
winavelaruli xSul-mskdomebidan Taviseburebas iCes q´, romelic<br />
spirantizaciis unars amJRavnebs: q´ > (xunZ., kar., axv.),<br />
q´ > > S´ (tind.), q´ > x > xɄ > h > (did.).<br />
Cans, afrikatizaciis procesi (q´ > C´, k´ > W´) qronologiurad<br />
spirantizaciis movlenaze gviandelia iseve, rogorc, afrikatizaciasTan<br />
SedarebiT, meoreulia gasisinebis procesi (W´ > w´,<br />
C´ > c´). piriqiT rom momxdariyo, maSin W´ (< k´), C´ (< q´) afrikatebs<br />
didour enebSi unda moeca Sesabamisad C´ (< W´) > C, c´<br />
(< w´) > c refleqsebi, rac realurad ar dasturdeba. amitom,<br />
sakvlev enaTa mixedviT, erTmaneTisagan reliefurad dacilebulia<br />
erTi fonemis ori mimarTulebis procesi, rac sqematurad ase<br />
gamoixateba:<br />
1) t¾ 2) *k´ → ´ → W´ → w´<br />
*k´<br />
y´ → y<br />
q´ → q<br />
lɑ 269<br />
q´ → S<br />
x → xɄ → *q´ > ´ > C´ > c´<br />
268<br />
sxvaTa Soris, velaruli rigis aramagari da magari korelatebis<br />
erTmaneTis msga<strong>vs</strong>i palatalizacia damatebiT amtkicebs maT xSul-mskdomobas.<br />
269 *k´ > t¾, *q´ > lɑ procesebi, lateralTa warmoqmnis kuTxiT, saintereso<br />
Cvenebas iZlevian.
166<br />
TanxmovanTa sistema<br />
7.8. dezab<br />
zabrup<br />
rupti<br />
tivi<br />
viza<br />
zacia<br />
cia. es procesi metwilad intensiuri<br />
abruptiuli afrikatebisaTvis aris niSanTvisebrivi [gudava 1964,<br />
103-104]. dezabruptivizacia xunZ.-and. enebSi sporaduli bunebisaa,<br />
xolo did. enebSi mwyobri da dasrulebuli saxiT warmogvidgeba.<br />
masTan, xunZ.-and. enebSi am process yvela abruptiuli afrikati<br />
(mag., t¾, y´) ar ganicdis: w´ > c´, W´ > C´ (xunZ., Rod., tind.).<br />
did. enebSi dezabruptivizacia afrikatTa wyebis yvela magar korelats<br />
exeba: w´ > *c´ > c, W´ > *C´ > C, t¾ > *lɑ > lɄ, y´ ><br />
*B´ > B, [magaliTebi ix. 6.2.2.e; 6.2.3.e; 6.2.4.e; 6.2.5.e].<br />
t. gudavas arsebiTad swori debulebiT, t¾ da y´ mkveTrebi<br />
dezabruptivizacias ar emorCilebian imitom, rom am procesis mimdinareobisas<br />
intensivobis mixedviT TanxmovanTa neitralizacia<br />
ukve damTavrebuli iyo [gudava 1959, 272; 1964, 106-107].<br />
didour enebSi dezabruptivizacia ganicada ganurCevlad yvela<br />
mkveTri afrikatis intensiurma korelatma maSin, roca intensivobis<br />
korelacia fonologiurad relevanturi iyo, e. i. dezabruptivizacia<br />
win uswrebda magar TanxmovanTa moSlas [Sdr. gudava 1959, 272].<br />
irkveva, rom abruptiul afrikatebSi spirantizaciis tendenciis<br />
xvedriTi wili mcirea, xolo dezabruptivizaciis procesi<br />
warmodgenilia xelSesaxebad. amisi fiziologiuri mizezi maT saartikulacio<br />
TaviseburebaSi unda veZioT. kerZod, abruptivTa<br />
warmoTqma xdeba zesadgam milSi arsebuli haernakadiT, vinaidan yia<br />
da xrtilebSua naprali daketilia eqspiraciisaTvis [axvlediani<br />
1999, 27-28]. bunebrivia, rom safonacio haernakadis arsebuli maragi<br />
gansakuTrebiT ukmari unda yofiliyo intensiuri abruptivebisa-<br />
Tvis, romelTaTvisac xSva xangrZlivi da Zlieria. urespiracio<br />
bgeraTwarmoTqma SeuZlebeli Seiqmna da am siZnelis superaciisa-<br />
Tvis xrtilebSua naprali unda gaxsniliyo, rac afrikatTa gafSvinvierebas<br />
gamoiwvevda. rogorc Cans, intensiuri korelatebisa-<br />
Tvis, maTi susti fonaciidan gamomdinare, es saWiro ar gamxdara.<br />
t. gudava afrikatTa spirantizaciasac am movlenas ukavSirebs [gudava<br />
1959, 273], magram es tendencia Sepirobebulia afrikatTa bunebiT<br />
_ maTi rekursia spirantiseburia da iolia maTi gaspiranteba.<br />
rac Seexeba bagvaluris, Wamalurisa da karataulis viTarebas,<br />
aq intensiur abruptiul spirantebs fonemizaciac ki ar ganucdia,<br />
ris gamoc, napralis gaCenasa da, aqedan gamomdinare, artikulaciis<br />
Sesustebaze saubari naklebsarwmunoa.<br />
7.9. dein<br />
inten<br />
tensi<br />
sivi<br />
viza<br />
zacia<br />
cia. intensiuri (resp. magari) Tanxmovnebi,<br />
romelTac axasiaTebs ufro metad daWimuli da dayovnebuli artikulacia,<br />
vidre maT saopozicio erTeulebs, amJamad niSandoblivia<br />
oden xunZur-andiuri enebisTvis [trubeckoi 1987, 289; gudava 1953,
fonetikuri procesebi TanxmovnebSi 167<br />
342; Sdr. Sori 1935, 137].<br />
varaudoben, rom intensiuri Tanxmovnebi genezisurad meoreuli<br />
warmomavlobis fonemebia [Ciqobava 1979, 64; burWulaZe 1991,<br />
9-10...]. masTan, am rigis Tanxmovnebi erTmaneTs upirispirdebian<br />
ragvarobiTac da lokaluri rigiTac. am TvalsazrisiT erTi garemoeba<br />
aris TvalSisacemi: TanxmovanTkompleqsebiT Rarib enebSi<br />
(daRestnuri) intensiur TanxmovanTa simravlea, xolo kompleqsTa<br />
simravliT gamorCeul enebSi (naxuri da afxazur-adiRuri) magar<br />
TanxmovanTa ricxvi sagrZnoblad SezRudulia. xsenebuli enebis monacemTa<br />
amgvari wonasworoba badebs kiTxvas: xom ar aris intensiuri<br />
korelatebi TanxmovanTa Serwymisa da fonemizaciis Sedegad mi-<br />
Rebuli? ramdenadac intensivizacia bgeris gaZliereba-gaxangrZlivebas<br />
niSna<strong>vs</strong>, xom ar aris igi geminaciis modifikaciiT warmoqmnili?<br />
sinqroniulad geminirebuli (resp. gaormagebuli) da intensiuri<br />
Tanxmovnebi erTmaneTisagan TvalsaCinod gansxvavdebian: pirveli<br />
warmoadgens ori fonemis SemWidroebul ariTmetikul jams, xolo<br />
meore, fonologiuri statusis mqone, damoukidebel Tanxmovans. 270<br />
am mxriv, metad sagulisxmo Cvenebas gvawvdis and. enis rikvanis Tqma,<br />
romelSic SeniSnulia TanxmovanTa intensivizacia: `es fonetikuri<br />
procesi dakavSirebulia Tanxmovnis momdevno xmovnis reduqciasTan"<br />
[cercvaZe 1965, 42], mag.: bixidu (and., RaR.) > bix´du (rikv.) `aReba" ><br />
`yidva", vuyɄidu (and.) > vuy´du (rikv.) `mosvla"...<br />
analogiuri procesi gavrcelelebulia did. enebSic im gansxvavebiT,<br />
rom TanxmovanTa geminacia intensivizaciaSi aRar aris<br />
gadazrdili [lomTaZe 1963, 64-65; 2000, 131-134]. es gamowveuli unda<br />
iyos imiT, rom am procesis moqmedebis dros did. enebSi intensivobis<br />
korelacia ukve moSlili iyo. 271<br />
istoriulad intensiuri korelatebi ucilod niSandoblivi<br />
unda yofiliyo ara marto xunZur-andiur-didouri fuZeenisTvis<br />
[gudava 1974, 139], aramed daRestnur enaTa erTianobis xanisTvisac<br />
[trubeckoi 1987, 322; bokarevi 1981, 26-34; Sdr. abaSia 2004, 8]. am<br />
ZvelisZveli korelaciis gareSe sakvlev enaTa konsonantizmis istoria<br />
metwilad gaugebari iqneboda, radgan igi raodenobrivadac mo-<br />
270 geminacia unda gairCes intensivizaciisagan. geminati (resp. geminirebuli,<br />
laT. geminare `gaorkeceba") warmoadgens ormag Tanxmovans, romelic miRebulia<br />
msga<strong>vs</strong> TanxmovanTa SeerTebiT [axvlediani 1999, 104]. intensiuri Tanxmovani, geminatisagan<br />
gansxvavebiT, aris ara ori erTgvari Tanxmovnis mWidrod dakavSirebuli<br />
jami, aramed sruliad gansxvavebuli artikulaciis mqone calmagi Tanxmovani<br />
[Ciqobava, cercvaZe 1962, 49]. yovelive zemoTqmulis gaTvaliswinebiT intensiur<br />
fonemebis miCneva gaormagebul Tanxmovnebad da maTi gaTanabreba geminatebTan,<br />
rasac arcTu iSviaTad vxvdebiT, gaumarTlebelia.<br />
271<br />
rig SemTxvevaSi intensiur TanxmovanTa formirebaSi, safiqrebelia,<br />
eqspresiul geminacias edo wili (amis Sesaxeb dawvrilebiT sxva dros).
168<br />
TanxmovanTa sistema<br />
mcvelia da evoluciis TvalsazrisiTac metad saintereso.<br />
zemoxsenebuli fonologiuri dapirispireba damaxasiaTebeli<br />
unda yofiliyo Semdegi afrikatebisa (c _ c´, w _ w´, C _ C´, W _<br />
W´, l v<br />
_ lɑ, tɄ _ t¾, BɄ _ B´, yɄ _ y´) da spirantebisaTvis (s _<br />
s´, S _ S´, lɄ _ lɄ´, x _ x´). xSul-mskdomTa qvesistemaSi magari<br />
da aramagari wyvileulebi oden winavelarulTa rigSi iCens Ta<strong>vs</strong>:<br />
q _ q´, q<br />
272<br />
k _ k´ k [Sdr. trubeckoi 1987, 248; Jirkovi 1936, 145].<br />
am istoriuli sinamdvilis gaTvaliswineba aucilebeli xdeba<br />
yvela did. enis fonologiuri sistemisTvis, romlebSic korelacia<br />
`intensiuri _ araintensiuri" mTlianad moiSala. intensiuri opoziciis<br />
neitralizacia unda ganxorcielebuliyo didour fuZeenaSi<br />
[lomTaZe 1962, 287; gudava 1979, 54-55]. zog xunZ.-and. enaSi (calkeul<br />
dialeqtebSi) zemoxsenebulma fonologiurma dapirispirebam<br />
sruli an nawilobrivi eliminacia ganicada, rac gviandeli movlenaa<br />
[Ciqobava, cercvaZe 1962, 53].<br />
unda iTqvas, rom intensivobis amosavali korelaciis moSla<br />
da, Sesabamisad, fonologiuri sistemis gamartiveba, rac xunZuri<br />
enis dialeqtebSi am dapirispirebis eliminaciis yoveli safexuri<br />
TvalnaTliv daCndeba, mniSvnelovanwilad gansazRvra<strong>vs</strong> didour ena-<br />
Ta konsonantizmis Tanamedrove saxes.<br />
rig SemTxvevaSi fonologiuri neitralizacia Sepirobebuli<br />
unda iyos sxvadasxva qronologiuri donis spontanuri fonetikuri<br />
procesebiT: 1) sibilantTa transformacia: araintensiuri sisinebi<br />
icvlebian SiSinebiT, xolo intensiuri SiSinebi Sesabamisi sisinebiT,<br />
rac Sedegad sisina-SiSina sibilantebis moSlas iwve<strong>vs</strong>. sqematurad:<br />
saerTo amosavali procesi Sedegi<br />
S _ S´ S´ → s´ S<br />
C _ C´ C´ → c´ C<br />
W _ W´ W´ → w´ W<br />
s _ s´<br />
c _ c´<br />
w _ w´<br />
s → S<br />
s´ → s<br />
c → C<br />
c´ → c<br />
w → W<br />
w´ → w<br />
_<br />
_<br />
_<br />
272<br />
tind. da Rod. enebis mixedviT q´ xSulad (resp. xSul-mskdomad) miiCneva<br />
[gudava 1953, 344-345].
fonetikuri procesebi TanxmovnebSi 169<br />
zemowarmodgenili procesebis Sedegad, rogorc cnobilia, magari<br />
sisinebi, saTanado aramagari korelatebis uqonlobis gamo,<br />
fonologiurad TandaTanobiT neitralurebi gaxdnen, Tumca fonetikurad<br />
intensivoba met-naklebad Semoinaxes. intensiur SiSina sibilantTa<br />
analogiur sisina sibilantebad gardaqmnis Semdeg, es<br />
ukanasknelebi amosaval intensiur sisinebs daemTxvnen, araintensiuri<br />
SiSinebi ki ukorelaciod darCnen. 273<br />
did. enebSi sisina da SiSina sibilantTa cvlilebebi, marTalia,<br />
erTi SexedviT zemomoyvanil procesebTan poulobs paralels<br />
(sak. did. s > hin. S, sak. did. c > hin. C...), magram aq es procesi<br />
odindel magarsac da aramagarsac erTnairad Seexeba, rac sisinaTa<br />
gaSiSinebas intensivobis korelaciis moSlis Semdegdroindel movlenad<br />
migvaCnevinebs.<br />
2) magar abruptivTa dezabruptivizacia, romelic realizebulia<br />
xunZuris zog TqmaSi (bawada, DunTibi...), Rodoberiulsa da<br />
tindiurSi: w´ > c´, W´ > C´, k´ > q´.<br />
did. enebSi fSvinvier afrikatad icvala yvela Sesabamisi abruptivi,<br />
xol xSulebidan _ oden k (E-s wina poziciis garda)<br />
[Sdr. gudava 1974, 142].<br />
3) magar afrikatTa spirantizacia (c´ > s´, C´ > S´), rac ukorelaciod<br />
darCenil araintensiur afrikatTa neitralizaciiT dasrulda.<br />
4) intensivobis korelacia, rogorc miuTiTeben, SeiZleba mo-<br />
Sliliyo calkeul lokalur rigebSi gaerTianebul sapirispiro<br />
wyvilTa TandaTanobiTi Sesusteba-gaqrobis gziTac [gudava 1974,<br />
143]. es, upirvelesad, unda Sexeboda maT fonetikur mxares, rac<br />
TvalsaCinod aris gamoxatuli xunZ. enis samxrul dialeqtebSi.<br />
kerZod, S. miqailovis dakvirvebiT, swored samxrul dialeqtebSi<br />
intensivebis warmoTqmisas saartikulacio organoTa daWimuloba<br />
ufro Sesustebulia, xolo naprali gafarToebuli, rac artikulaciis<br />
gamartivebas niSna<strong>vs</strong> [miqailovi 1958, 37]. am SemTxvevaSi<br />
SeiZleba moqmedebdes ekonomiis principi [sosiuri 1977, 180-181].<br />
garda zemomoyvanili faqtorebisa, gamosaricxi ar aris intensiur<br />
TanxmovanTa moSla gareenobrivi faqtorebis zemoqmedebiT,<br />
rac garkveulwilad interferenciul procesebs gulisxmobs. xun-<br />
Zuri enis dialeqtebis mixedviT, intensivobis korelaciis moSlis<br />
tendencia CrdiloeTidan samxreTisaken Zlierdeba: xunZur dialeqtSi<br />
10 sakorelacio wyvili gvaq<strong>vs</strong>, xolo Waruli dialeqtis<br />
zog TqmaSi (belaq., Tal.) intensivTa sistema sa<strong>vs</strong>ebiT eliminirebulia.<br />
saanalizo korelaciis moSla rom am enaTa marginaluri niSa-<br />
273<br />
safiqrebelia, rom amgvari korelatebi fonetikuradac ar iyvnen sada<br />
sibilantebis identuri da, amdenad, ganeitraleba, korelaciis moSlis Semdeg,<br />
maTac dasWirdeboda [Sdr. lomTaZe 1962, 310].
170<br />
TanxmovanTa sistema<br />
nia, amas adastureben agreTve didouri enebi, romlebic uSualod<br />
esazRvrebian analogiur TanxmovanTa uqonel qarTul enas (sic!).<br />
cxadi xdeba, rom garda imanenturi faqtorebisa, razedac zemoT<br />
mokled visaubreT, intensiur fonemaTa seriis moSla gareenobrivi<br />
mizezebiTac unda iyos gamowveuli [Ciqobava 1979, 73].<br />
7.10<br />
10. labi<br />
biali<br />
liza<br />
zaci<br />
ciis is saki<br />
kiTxi<br />
Txisa<br />
saTvis<br />
Tvis. xunZur-andiur-didour<br />
enebSi dasturdeba c + E tipis labializebuli kompleqsebi, romlebic<br />
warmoadgenen faqtobrivad ori damoukidebeli fonemis jams<br />
da, aqedan gamomdinare, TvalsaCinod gansxvavdebian afxazur-adiRur<br />
enaTa daxuruli labializebuli gº, qº, kº da zogi daRestnuri enis<br />
(Tabasaranuli, darguuli...) e. w. dentolabializebuli jº, Cº, Wº<br />
Tanxmovnebisagan, romlebsac fonologiuri Rirebuleba aqvT.<br />
specialur literaturaSi cnobilia c + E modelis labializebuli<br />
kompleqsis (resp. bilabializebuli Tanxmovnis) samgvari<br />
interpretacia, romelTagan yvelaze metad damajerebeli Cans Tezisi<br />
misi bifonemuri bunebis Sesaxeb [Ciqobava, cercvaZe 274 1962, 81;<br />
lomTaZe 1963, 20; gudava 1979, 28; gigineiSvili 1977, 42; barnovi<br />
1983, 97; Sdr.: trubeckoi 1987, 313; deetersi, solTa, inglisiani,<br />
1961, 21; miqailovi 1958, 29; bokarevi 1959, 67, 112, 145; burWulaZe<br />
1993, 9; mahomedova 1999, 413 da sxv.].<br />
labializebuli kompleqsis distribucia sinqroniul doneze<br />
anlautiT (#–V) da inlautiT (C – V, V – V) Semoifargleba. masTan,<br />
saanalizo kompleqsis winamaval komponentad metwilad ukanaenismieri<br />
da faringaluri Tanxmovnebi gvxvdeba. igi Ta<strong>vs</strong> SedarebiT<br />
iSviaTad iCens winaenismier xmovnebTan da spirantebTan. xandaxan<br />
inlautSi n sonoric SeimCneva. gasagebi mizezebis gamo, E-s<br />
winamaval komponentad ar dasturdeba m, n, l sonorebi, b, f, p<br />
bagismieri xSulebi da ~, E sonantebi [gudava 1956, 215; miqailovi<br />
1958, 29-33; ardoteli 1997, 43...].<br />
saanalizo labializebuli kompleqsis (c + E) bifonemuroba<br />
eWvmiutanlad mtkicdeba rogorc n. trubeckois (1960, 63-68) bgeraTa<br />
fonemuri klasifikaciis _ monofonemis dadgenis wesebis _<br />
mixedviT, ise kombinaciuri fonetikuri procesebis gaTvaliswinebi-<br />
Tac [gudava 1956, 216; ardoteli 1997, 43-49]. 275<br />
274 il. cercvaZes mogvianebiT gamoTqmuli aq<strong>vs</strong> sxva mosazreba [1972, 217].<br />
275<br />
aqedan gamomdinare, delabializaciis sakiTxi ki aRar daismis, aramed<br />
labializebuli kompleqsis meore komponentis (resp. labialuri elementis)<br />
reduqciis sakiTxi, mag.: xunZ. ra-k (< *ra-kE-a, Sdr. and. rok-o) ~ did. roku <<br />
*ro-kE-i (Sdr. hin. ro-kE-e) `guli" da misT.<br />
am mxriv, sagulisxmo Cvenebas gvawvdis xunZaxuri dialeqtis aul tanusis<br />
metyveleba, romelSic `gulis" aRsaniSnavad gvxvdeba raEk < *rakE [gudava 1956, 230].
fonetikuri procesebi TanxmovnebSi 171<br />
ismis kiTxvebi: istoriulad dadasturebuli c + E tipis kompleqsebi<br />
odindel labializebul TanxmovanTa bifurkaciis (cº > c + E)<br />
Sedegia Tu maTi (c + E > cº) Serwymisa? SeiZleba Tu ara xunZur-andiur-didour<br />
fuZeenaSi labializebul TanxmovanTa postulireba?<br />
specialur literaturaSi gamoTqmulia varaudi, rom korelacia<br />
`la<br />
labi<br />
biali<br />
lize<br />
zebu<br />
buli<br />
_ arala<br />
labi<br />
biali<br />
lize<br />
zebu<br />
buli<br />
li" istoriulad ni-<br />
Sandoblivi iyo daRestnuri fuZeenisaTvis (n. trubeckoi 1987,<br />
322). n. trubeckoidan moyolebuli am Sexedulebas avrcelebs sxva<br />
iberiul-kavkasiuri enebis mimarTac da saTanado argumentaciis gareSe<br />
iziarebs am enaTa zogi mkvlevari [iuSmanovi 1937, 36; JRenti<br />
1941, 185; lomTaZe 1952, 34-35; 1997, 17-20; 1998, 162-172; gafrindaSvili<br />
1954, 16-19; gudava 1956, 231-232; miqailovi 1958, 33; imnaiSvili<br />
1963, 15, 21; jeiranaSvili 1966, 355-357; mahometovi 1974, 169-176; Talibovi<br />
1980, 227-246...]. maTi azriT, c + E labializebuli kompleqsi<br />
warmoqmnilia amosaval labializebul fonemaTa Semadgenel<br />
elementebad daSlis (cº > c + E) Sedegad.<br />
q. lomTaTiZem qarTvelursa da afxazur-abazur enebSi damajereblad<br />
daasabuTa erTi rigis labializebul kompleqsTa da fonemaTa<br />
meoreuli warmomavloba [1968, 69-73; 1976, 222-225]. amis Semdeg<br />
h. fenrixma [1971, 149-158] da b. gigineiSvilma (1977, 140-141] sa<strong>vs</strong>ebiT<br />
samarTlianad ivaraudes, rom saerTo-daRestnurSi fuZiseuli<br />
morfemis anlauti c + E labializebuli kompleqsis Semcveli iyo.<br />
saanalizo kompleqsis meore komponenti E imTaviTve warmoadgenda<br />
damoukidebeli sonanturi fonemis umarcvlo alofons [gigineiSvili<br />
1977, 34].<br />
unda iTqvas, rom zemoxsenebuli E komponenti imis mixedviT,<br />
Tu ra fonologiur garemocvaSia moqceuli, marTlac amJRavnebs<br />
sonantur bunebas, vinaidan igi u-sTan aris damatebiTi distribuciis<br />
damokidebulebaSi, mag.: did. esi~u, esiE (dial. var.) `Zma",<br />
`da", zeyɄ, zeEs (dial. var.) `iyo"; hin. rekEe (sax.) `kaci" _ erg.<br />
reku~; xunZ. sEize `daWra" _ su~! `daWeri!" da sxv. misT.<br />
im mkvlevarTagan, vinc saerTo-daRestnur qronologiur doneze<br />
labializebul fonemaTa rekonstruqcias axdens, aravin asaxelebs<br />
fuZeenaSi istoriulad savaraudebel am tipis TanxmovanTa<br />
zust ricx<strong>vs</strong> da aravin gansazRvra<strong>vs</strong> maT ragvarobas saTanado tabulebaSi.<br />
276 Cveulebriv gamoyofen ukanaenismierebsa da faringalur<br />
Tanxmovnebs. is faqti, rom wyvilbagismierma E sonantma labializebuli<br />
kompleqsi SeiZleba Seqmnas yvela TanxmovanTan, m, n, l<br />
sonorebis, b, f, p bagismieri xSulebisa da ~, E sonantebis<br />
garda, TavisTavad eWvqveS ayenebs maTi fuZeenaSi arsebobis sakiTxs.<br />
276 e. lomTaZe Tavdapirvelad sam labializebul Tanxmovans asaxelebs [1952,<br />
34], xolo Semdeg maT ricx<strong>vs</strong> sagrZnoblad zrdis (1998, 162). r. Sarafutdinovasa<br />
da r. levinas, marTalia, xvarSiuli enis TanxmovanTa tabulaSi SeaqvT 13<br />
labializebuli Tanxmovani, magram maT frCxilebSi aTa<strong>vs</strong>eben [ix. gudava 1979, 91].<br />
rogorc Cans, xvarSiulSi E-s Segueba-Serwymis xarisxi ZiriTad TanxmovanTan ar<br />
aris im donisa, rom saTanado bgerebi damoukidebel fonemebad miviCnioT.
172<br />
TanxmovanTa sistema<br />
Cveni varaudiT, xunZur-andiur-didour enebSi arc amJamad<br />
gvaq<strong>vs</strong> da, miT ufro, arc istoriulad unda gvqonoda labializebul<br />
TanxmovanTa korelacia. SevecdebiT am mosazrebis dasabuTebas<br />
bgeraTSesatyvisobis safuZvelze.<br />
yuradRebas iqce<strong>vs</strong> is garemoeba, rom ukanaenismierTa lokalur<br />
rigebSi warmodgenil TanxmovanTa sada da Sesabamisi labializebuli<br />
kompleqsebi identur bgeraTSesatyvisobebs gviCveneben:<br />
saer<br />
erTo<br />
xunZ.<br />
and.<br />
did.<br />
amosav.<br />
*q q q q<br />
qeqe (< *qaqa) qoqa qiqi `ZuZu"<br />
*qE<br />
qE 277<br />
qE<br />
qan (< *qE<br />
qEan)<br />
qE<br />
qEani (boTl.)<br />
qE<br />
qEa<br />
`kvari"<br />
*k k k k<br />
_ cekir ceki `Tikani"<br />
*kE<br />
kE<br />
rak (< *rakE<br />
kEa)<br />
kE<br />
roko (< *rokE<br />
kEo)<br />
kE<br />
roku (< *rokE<br />
kEi)<br />
`guli"<br />
*R R R R<br />
_ reRil GoRɄ `barZayi"<br />
*RE<br />
Redo (< *RE<br />
REedo)<br />
Ranni (< *RE<br />
REandi) RɄEadi `yvavi"<br />
garda amisa, dasturdeba araidenturi Sesatyvisobani, romel-<br />
Ta erTmaneTis mimarT korelatebad miCneuli saxesxvaobani enaTa<br />
mixedviT erTgvarovnebas amJRavneben da mwyobr sistemas qmnian:<br />
saer<br />
erTo<br />
xunZ.<br />
and.<br />
did.<br />
amosav.<br />
*y y y B<br />
yo-go ye-ndu Bu `oci"<br />
*yE<br />
yE<br />
ba-yE<br />
yE-aze<br />
yE<br />
be-y-udu (be-yE<br />
yE-idu)<br />
yE<br />
BuBa (< *be-BE<br />
BE-a)<br />
`gaSroba"<br />
*w w´ w´ c 278<br />
maw´ miw´i mec `ena"<br />
*w´E w´E w´E cE<br />
w´Ea<br />
w´a (< *w´Ea) ca (< *cE<br />
cEa)<br />
`varskvlavi"<br />
277 *qE<br />
qE da misi analogiuri kompleqsebi saerTo amosavlad pirobiTad aris<br />
dasaxelebuli.<br />
278 didour enebSi intensiurobis korelacia moSlilia.
fonetikuri procesebi TanxmovnebSi 173<br />
rogorc zemomoyvanili magaliTebi mowmoben, martiv Tanxmovansa<br />
da mis istoriulad savaraudo labializebul kompleqss<br />
(resp. bilabializebul Tanxmovans) Soris erTgvarovani bgeraTSesatyvisobebi<br />
iCens Ta<strong>vs</strong>. gansxvavebas qmnis bilabialuri E, romlis<br />
mixedviT Sorsmimavali daskvnebi keTdeba. 279<br />
Cveni TvalsazrisiT, gasaziarebeli Cans h. fenrixis [1971, 149-<br />
158] mosazreba daRestnur fuZeenaSi E sonantis arsebobis Sesaxeb.<br />
Tavad E-s distribuciac (#-V, V-V, C-V, V-#) mis sonantur bunebaze<br />
migvaniSnebs _ igi sonantisaTvis damaxasiaTebel fonologiur garemocvaSi<br />
realizdeba.<br />
yuradRebas iqce<strong>vs</strong> arn. Ciqobavas mier `gulis" genezisis rkvevisas<br />
wamoyenebuli sagulisxmo mosazreba: `Zireul Tanxmovans (g|k)<br />
(`gulis" aRmniSvnels _ n.a.) mosdevda Tu ara labialuri elementi,<br />
romelic afxazur-adiRur, qarTvelur da andiur-didourSi<br />
gvaq<strong>vs</strong>, agreTve arCibulSi?" _ svams mniSvnelovan kiTxvas avtori da<br />
mas dadebiTad upasuxebs, rac marTebuli Cans [Ciqobava 1974, 51].<br />
ibadeba kiTxva: SeiZleba Tu ara davuSvaT, rom martivma Tanxmovanma<br />
da misma labializebulma korelatma identuri Sesatyvisobebi<br />
Camoiyalibes da amJamad, Tu mxedvelobaSi ar miviRebT labialur<br />
komponents, Sesatyvisobis erTnairi formalebiT gvxvdebian?<br />
vfiqrobT, amgvari Teoriuli varaudis daSvebas ewinaaRmdegeba<br />
korelaciis wyvilTa (mag., intensiuri _ araintensiuri) araer-<br />
Tgvarovani transformaciis TvalSisacemi suraTi: inten<br />
tensi<br />
siuri<br />
kore<br />
rela<br />
lati<br />
upiratesad nulo<br />
lova<br />
vani refleq<br />
leqsa<br />
saci<br />
ciiT iT aris warmo<br />
mo-<br />
dgeni<br />
nili<br />
li, arain<br />
inten<br />
tensi<br />
siuri kore<br />
rela<br />
lati ki sxvadas<br />
dasxvag<br />
xvagvar var sponta<br />
ta-<br />
nur fone<br />
neti<br />
tikur cvlile<br />
lebas ganicdis<br />
dis. amas cxads xdis Sesatyvisobis<br />
Semdegi formulebic: s.-amos. *x´ > xunZ. x´ : and. x´ : did. x,<br />
Sdr. s.-amos. *x > xunZ. h : and. x : did. R [gudava, 1979, 90, 100].<br />
aqedan gamomdinare, labializebulsa da aralabializebul saxeobebs,<br />
Tu amosavalSi isini arsebobdnen, kanonzomierebiT sxvadasxva<br />
Sedegi unda moeca.<br />
e. w. dentolabializebul fonemaTa meoreuloba cxadi gaxdeba,<br />
Tu xunZur-andiur-didour enaTa monacemebTan SevadarebT Tabasaranuli<br />
enis saanalizo TanxmovanTa Semcvel fuZeebs, mag.: xunZ.<br />
w´ar ~ and. w´er, boTl. w´eri ~ did. ci, beJ. caro ~ Tab. c´ur,<br />
ur (dial. var.), aR. T´ur, lezg. tar, tEar (dial. var.) `saxeli".<br />
xunZur-andiur-didour enebSi Zireul morfemad gvaq<strong>vs</strong> w´<br />
(xunZ.-and.), c (did.), romlisTvisac fuZeenaSi w´E odenobis<br />
279 srulxmovnobis faqtors eweva gansakuTrebuli angariSi, rac anlautSi<br />
TanxmovanTa Tavyras gamoricxa<strong>vs</strong>, Tumca uyuradRebod rCeba c + E kompleqsis<br />
struqturuli modeli, rac faqtobriv konsonantisa (C) da sonantisagan (S) Sedgeba.
174<br />
TanxmovanTa sistema<br />
aRdgenas sirTuleebi xvdeba [gudava 1979, 156]. maSasadame, unda vifiqroT,<br />
rom dentolabializacia Tabasaranulsa da zog mis axlomonaTesave<br />
enaSi (darguuli, lakuri...) meoreuli movlenaa. masTan,<br />
dentolabializebul da bilabializebul fonema-kompleqsTa urTierTmonacvleoba<br />
[mahometovi 1974, 174] genezisurad maT kavSirsac<br />
cxadyofs. 280<br />
amrigad, labializebuli Tanxmovnebi fonemaTqmnadobis magistralur<br />
xazs misdeven _ labialuri E elementis ZiriTad TanxmovanTan<br />
Segueba-Serwymis xvedriTi wona pirdapirproporciulia am<br />
tipis fonemaTa relevanturobisa [ardoteli 2000, 258]. labializebul<br />
TanxmovanTa fonemuri araerTgvarovneba, romelic gamsWvala<strong>vs</strong><br />
iberiul-kavkasiur enaTa Zireul leqsikas, Sepirobebuli unda<br />
iyos E sonantis mezobel ZiriTad TanmxovanTan met-naklebad<br />
SerwymiT, 281 e.i. yº da yE odenobebs Soris gansxvaveba labializaciis<br />
xarisxSi unda veZioT. im enebSi (Tabasaranuli, darguuli...),<br />
romlebSic labializebul Tanxmovnebs monofonemuri statusi<br />
aqvT, labializacia analogiurad (yE<br />
> yº) Cans warmoqmnili.<br />
7.11<br />
11. farin<br />
ringa<br />
gali<br />
lize<br />
zebu<br />
buli Tanxmov<br />
xmovne<br />
nebis Sesa<br />
saxeb<br />
xeb. faringalizebuli<br />
Tanxmovnebi dasturdeba sak. didourSi, hinuxursa 282 da<br />
xvarSiuli enis inxoyvarul dialeqtSi. 283 faringalizebul Tanxmovnebs<br />
moepovebaT fonemuri statusi, rac imave rigis arafaringalizebul<br />
TanxmovnebTan semantikuri dapirispirebiT mJRavndeba, mag.:<br />
sak. did. BɄaba `Savi" _ Baba `Tixis Tungi", BɄu `saxnisi" _ Bu<br />
`oci", reyɄa `codna" _ reya `samizne", `seri"...; xvar. yɄuyɄa~ `mozelva"<br />
_ yuya~ `girCis Tesli", yɄele `xorTumi" _ yele `xiSti"<br />
da a. S.<br />
ismis kiTxva: istoriulad gvqonda Tu ara es fonemebi xun-<br />
Zur-andiur-didour fuZeenaSi?<br />
arsebul lingvistur literaturaSi am TanxmovanTa genezisis<br />
Sesaxeb ZiriTadad ori urTierTsapirispiro azri aris gamoTqmuli:<br />
mecnierTa erTi nawili fiqrobs, rom es bgerebi fuZeenis di-<br />
280 n. trubeckois mosazrebaze damyarebiT, a. mahometovi xunZursa da Tabasaranul<br />
enebSi labializebul/aralabializebul TanxmovanTa Sesatyvisad gansxvavebul<br />
refleqsebs warmogvidgens [mahometovi 1974, 175]. sinamdvileSi c´ > C´<br />
procesi poziciurad Cans Sepirobebuli [ix. gigineiSvili 1977, 106].<br />
281<br />
sufiqsiseuli E-s ZiriTad TanxmovanTan SerwymiT axali fonemis<br />
warmoqmna cnobilia specialur literaturaSi [rogava 1980, 107].<br />
282<br />
s. koZasovi hinuxurSi faringalizaciis arsebobas uaryofs [koZasovi<br />
1986, 25-26].<br />
283<br />
marTalia, beJ. enis beJtis TqmaSi gamoyofen faringalizebul<br />
Tanxmovnebs [xalilovi 1995, 390], magram maTi gamoyeneba metad sporadulia da<br />
isini fonologiurad irelevanturni unda iyvnen [ix. koZasovi 1986, 25].
fonetikuri procesebi TanxmovnebSi 175<br />
ferenciaciamdeli viTarebis amsaxvelia [trubeckoi 1987, 322; lom-<br />
TaZe 1955, 423-430; 1963, 45; 1998, 44-61; imnaiSvili 1963, 20, 32; ibrahimovi<br />
1974, 193...], sxvani faringalizacias didour enaTa inovaciad<br />
miiCneven [gudava 1979, 39; rajabovi 1997, 107; ardoteli 1998, 104...].<br />
1) faringalizebul mJRer spirant RɄ-s xunZurSi kanonzomierad<br />
da regularulad h Seesatyviseba, andiur enaTa did nawilSi _<br />
misi istoriuli saxeoba x [bokarevi 1981, 26; lomTaZe 1962, 296;<br />
gudava 1964, 112, 146], romlis refleqsacia garkveulia. amosaval<br />
*x-s Sesatyvisad beJituri enis orsave dialeqtSi h mogvepoveba (*x ><br />
R > h), 284 romelsac bilabialuri E-s win reduqcia moudis [lom-<br />
TaZe 1963, 21] [ix. magaliTebi 6.3.6.b].<br />
mecnierTa erTi nawili fiqrobs, rom RɄ-s rekonstruqcia<br />
xunZur-andiur-didour fuZeenaSi SesaZlebelia [lomTaZe 1962, 296-<br />
297; imnaiSvili 1963, 20]. kerZod, e. lomTaZis azriT, did. enaTa<br />
faringalizebul RɄ-s xunZur-andiur enebSi x Seesatyviseba, arafaringalizebul<br />
R-s ki _ B [lomTaZe 1962, 297; 1998, 142], rasac seriozuli<br />
dabrkolebebi xvdeba. marTalia, erTi mxriv, xunZ. h :<br />
s.-and. x : s.-did. R Sesatyvisobis, xolo, meore mxriv, xunZ. R :<br />
s.-and. R : s.-did. R bgeraTigiveobis magistraluri xazidan calkeul<br />
gadaxrebs vxvdebiT, magram es nairgvaroba kombinaciuri bgeraTcvlilebebiT<br />
aris Sepirobebuli.<br />
imis dasasabuTeblad, rom istoriulad did. RɄ da R erTmaneTisgan<br />
ar ganirCeoda, moviyvanT ramdenime magaliTs: a) xunZ. hEe ~<br />
and. xo~ : boTl. xEa~ ~ sak. did. RɄEa~ : xvar. RɄEe `ZaRli" (ase-<br />
Tivea: `gaReba", `wisqvili"...); b) xunZ. Redo ~ and. Ranni : boTl.<br />
Randi ~ sak. did. RɄEadi : xvar. RɄad `yvavi" (aseTivea: `barZayi",<br />
`patara zvini" da misT.).<br />
bunebrivia, daismis kiTxva: Tu did. RɄ amosavalia, maSin rogor<br />
moxda postulatad aRebuli *RɄ-s araerTgvarovani refleqsacia?<br />
unda aRiniSnos, rom e. lomTaZe zemowarmodgenil SesatyvisobaTa<br />
marTebulobas iziarebs [lomTaZe 1962, 296; 1998, 145], magram<br />
pirvel SesatyvisobaSi (xunZ. h : s.-and. x : s.-did. R) fonetikuri<br />
procesi ase warmoudgenia: RɄ > x > h, rac sarwmuno ar Cans [ix.<br />
Talibovi 1988, 155]. TavisTavad faqtis konstatacia, rom RɄ SeiZ-<br />
284<br />
s.-did.-Si R > h unda momxdariyo R-s faringalizaciamde. t. gudava<br />
fiqrobs, rom *x > h. maSin sakiTxavia: s.-did.-Si *x-s Sesatyvisad ori fonema<br />
unda gvqonoda?<br />
ufro sarwmuno Cans R > h [lomTaZe 1962, 296; 1963, 78]. miT ufro beJ.<br />
enis dialeqtebSi amgvari fonetikuri procesi amJamadac xelSesaxebia, mag.: Go n R ><br />
hunz. Goh `qeri", sak. beJ. buRoro > hunz. buhoro `micvalebuli"...
176<br />
TanxmovanTa sistema<br />
leba iyos rogorc erTi Sesatyvisobis, ise meore Sesatyvisobis<br />
wevri, mis meoreul warmomavlobas eWvmiutanels xdis.<br />
2) rac Seexeba meore faringalizebul xɄ spirants, romelic<br />
martooden didouri enis zog TqmaSi (moyoyi, xeToxi...) SeiniSneba,<br />
misi genezisis Sesaxeb mkvlevarTa Soris azrTa sxvadasxvaobaa: d.<br />
imnaiSvili faringalizebul xɄ-s miiCne<strong>vs</strong> amosavlad [1963, 30], r.<br />
raJabovi ki Cveulebriv x-s aRadgens [1997, 103].<br />
unda aRiniSnos, rom didour enebSi sami gansxvavebuli<br />
warmomavlobis x dasturdeba, romelTa erTmaneTisagan mkafiod garCeva<br />
yovelTvis ver xerxdeba miuxedavad imisa, rom xunZur-andiur<br />
enebSi sxvadasxva refleqsebi aqvT: *x´ > x, *BɄ > x, *B´ > x [gudava<br />
1979, 120, 126].<br />
xunZur-andiur-didour enaTa saTanado monacemebis urTier-<br />
TSedarebiT irkveva, rom didour enaTa erT-erTi faringalizebuli<br />
xɄ miRebulia intensiuri x´-s transformaciiT (x´ > xɄ > h > ),<br />
mag.:<br />
1. xunZ. x´una `Sexvripa" ~ boTl. x´udu- : Wam. xed : tind.<br />
xaEo `Sesva" ~ sak. did. xɄalɑEa, h > alɑEa (dial. var.): xv. xilɑa,<br />
inx. xulɑa : hunz. xulɑa, beJ. xulɑal `xvrepa", `sma".<br />
2. xunZ. ix´ ~ axv. i n x´e, inxe `nakadi" ~ sak. did. ih > u, ixɄu<br />
(dial. var.): hin. Gixu : xv. Gi n xu (inx. Ge n xu): beJ. Ge n xe `mdinare".<br />
3. xunZ. x´ink ~ Wam. x´i n W (< *x´ink) : kar. x´inka~ ~ sak. did.<br />
xɄako, h > ako 285 (dial. var.) : hin. xoko : xvar. xiko : beJ. xoka<br />
(hunz. xank-al) `xinkali".<br />
dasturdeba ramdenime magaliTi, romlebSic, safiqrebelia, xɄ <<br />
*x : xunZ. mehed ~ boTl.: Rod. nixi : Wam. nix : tind. mihi : kar.<br />
nixe ~ sak. did. xɄamori, h > amori (dial. var.) : hin. xema- (Sdr. xema-roku<br />
zedmiw. `mkerd-guli") : xvar. human- (Sdr. human-loko<br />
zedmiw. `mkerd-guli") : beJ. Re~o (hunz. Reru) `mkerdi". analogiur<br />
SemTxvevebSi *x-s cvlilebis gza ase warmoidgineba: *x > xɄ ><br />
h > (sak. did.), *x > R (beJ.), *x > h (xvar.).<br />
arcTu iSviaTad faringalizebuli xɄ istoriulad ucvlel<br />
R-s ukavSirdeba: 286 xunZ. maR ~ boTl.: Rod.: Wam.: bagv. miRa ~ sak.<br />
did. maxɄi, mah > i (dial. var.) : hin. mihi : xvar. mi n hi n (inx. mihe) :<br />
beJ. miR (hunz. miR) `kudi", `duma".<br />
285 h > ako < xɄako [imnaiSvili 1963, 30].<br />
286 amas arc e. lomTaZe uaryofs [1998, 144].
fonetikuri procesebi TanxmovnebSi 177<br />
maSasadame, didour enaSi TavCenili xɄ-s sxvadasxva arqifonema<br />
ude<strong>vs</strong> safuZvlad, rac imis mauwyebelia, rom igi warmoqmnilia gvian<br />
da didouri enis farglebs ar scildeba.<br />
3) axvaxur enaSi dacul, amosaval *BɄ-s xunZurSi x Seesatyviseba,<br />
didourSi _ h, x [trubeckoi 1987, 256; lomTaZe 1962, 292;<br />
gudava 1979, 120-121]. 287<br />
e. lomTaZis SexedulebiT, am bgeraTSesatyvisobisaTvis arqifonemad<br />
did. enaTa faringalizebuli BɄ aris miCneuli da axvaxur<br />
BɄ-s gaTanabrebuli [lomTaZe 1962, 292].<br />
vfiqrobT, rom faringalizebuli BɄ did. enebSi, Tavisi<br />
lokaluri rigis sxva TanxmovanTa msga<strong>vs</strong>ad, meoreuli warmomavlobisa<br />
Cans. kerZod, igi genezisurad s.-xunZ.-and. y´-s ukavSirdeba,<br />
mag.: xunZ. y´eb ~ boTl. y´ubu : Wam. y´ob : axv. y´obe ~ sak. did.<br />
BɄu `xis kavi", `oqoqa"; xunZ. Ja-y´a ~ sak. did. Ja-BɄulɄ `dRes",<br />
Sdr.: xunZ. y´ed ~ boTl. y´inda : axv. y´e n da ~ sak. did. Bido :<br />
xvar. Bod `kedeli".<br />
faringalizebuli afrikatebi BɄ, yɄ araiSviaTad nasesxeb masalaSic<br />
daCndeba, rac agreTve maT meoreul warmomavlobas uWers<br />
mxars. sailustracio magaliTebi: sak. did. : BɄal (< xunZ. Bal)<br />
`xis qerqi", BɄaWaE (< xunZ. BaWab) `gamofituli", BɄanC (< somx. xaC)<br />
`jvari", nayɄiS (< Turq. nayiS) `moxatuloba", `naxWi", yɄaWozi<br />
(< xunZ. yaWaze) `momzadeba" da sxv. mr.<br />
4) faringalizebul yru abruptiv yɄ-s xunZurSi D Seesatyviseba,<br />
xolo andiurSi _ y, R, G, D. saerTo amosavali yɄ daculia<br />
axvaxur enaSi [gudava 1979, 136; Sdr. bokarevi 1981, 34].<br />
saerTo amosavali xunZ. and. did.<br />
yɄ<br />
D<br />
yɄ<br />
yɄ<br />
raDize biyɄari reyɄa `codna"<br />
Deze biyɄu bayɄu `bevri"<br />
unD-gu bo-yɄo-gu uyɄyɄEe-n `oTxi"<br />
maDo moyɄo moyɄu `cremli"<br />
maD miyɄe muyɄ `lursmani"<br />
287<br />
cxadia, taBɄ (`dana") da sxva misTana leqsemebSi BɄ sul sxva warmomavlobisaa,<br />
vinaidan amosavali BɄ, romelic axvaxurma daicva, did. enebSi x-s<br />
saxiT aris warmodgenili [gudava 1979, 121].
178<br />
TanxmovanTa sistema<br />
zemowarmodgenili Sesatyvisobis gverdiT dasturdeba meore<br />
rigis Sesatyvisoba: xunZ.-and. k´ : did. yɄ, mag.: xunZ. Dunk´ ~ and.:<br />
boTl. hink´Ea ~ sak. did. ayɄu, `Tagvi"; xunZ. rok´en ~ boTl.<br />
mak´u-~ ~ xvar. buyɄon `nemsi".<br />
didour enebSi faringalizebuli yɄ-c da misi korelatic (y)<br />
bgeraTigiveobas gviCvenebs. 288<br />
am SesatyvisobaTa Sepirispirebidan cxadi xdeba, rom yɄ orgvari<br />
genezisisaa (yɄ < axv. yɄ; yɄ < k´), rac agreTve mis gviandel<br />
warmoqmnas adasturebs.<br />
amrigad, arn. Ciqobavas cnobili debuleba, rom `faringalizebuli<br />
fonemebis... meoreuloba saTanado enaTa fonematur sistemaSi<br />
eW<strong>vs</strong> ar unda iwvevdes" [Ciqobava 1979, 63], didouri enebis ukanavelarul<br />
spirantTa (R, x) da faringalur afrikatTa (B, y) faringalizebuli<br />
korelatebis genezisis CvenebiTac mtkicdeba. aqedan<br />
gamomdinare, didouri enebi inovaciiT gamoirCevian _ faringalizebuli<br />
fonemebi ainis (an misi mJReri D variantis) sakompensacio<br />
reduqciiT Canan Camoyalibebuli [ardoteli 1998, 104]. saanalizo<br />
Tanxmovnebi didour enaTa erTi wyebis kuTvnilebaa da maTi xun-<br />
Zur-andiur-didour fuZeenaSi arsebobis mtkiceba safuZvels moklebulia.<br />
288 asaxur TqmaSi intervokaluri yɄ > D [imnaiSvili 1963, 20].
fonetikuri procesebi TanxmovnebSi 179<br />
zemoganxiluli fonetikuri procesebis mixedviT, saerTo-xun-<br />
Zur-andiur-didouri konsonanturi sistemis TandaTanobiTi cvlilebebis<br />
qronologizaciis suraTi sqematurad ase gamoixateba: 289<br />
fone<br />
neti<br />
tiku<br />
kuri proce<br />
cese<br />
sebis qrono<br />
nolo<br />
logi<br />
giuri tabu<br />
bula<br />
*<br />
I safexuri: araintensiur<br />
spirantTa gamJRereba<br />
II safexuri: xSulTa spirantizacia.<br />
sisina da SiSina<br />
sibilantTa monacvleoba<br />
(xunZ., Wam., axv.)<br />
III safexuri: intensiur<br />
abruptivTa da xSul-mskdomTa<br />
dezabruptivizacia (resp.<br />
gafSvinviereba)<br />
IV safexuri: intensivobis<br />
korelaciis moSla<br />
V safexuri: faringalizacia<br />
didour enebSi<br />
1 2 3 4 5<br />
q´ q´<br />
→<br />
x´ x´<br />
→<br />
x<br />
→ xɄ<br />
k´ k´ k´<br />
→<br />
q´<br />
→<br />
q<br />
q<br />
c c<br />
ր<br />
ց<br />
s(>S) 290<br />
(C)<br />
s s s<br />
c´ c´<br />
→<br />
s´ s´<br />
→<br />
s<br />
s<br />
w w w w w w<br />
w´ w´ w´<br />
→<br />
c´<br />
→<br />
c<br />
c<br />
C C<br />
→<br />
S S S S<br />
C´ C´<br />
ր<br />
S´<br />
S´<br />
→<br />
S<br />
S<br />
ց<br />
(c´)<br />
W W W W W W<br />
W´ W´ W´(>w´) →<br />
C´<br />
→<br />
C<br />
C<br />
tɄ tɄ tɄ tɄ t¾ t¾<br />
t¾ t¾ t¾<br />
→ lɑ lɑ lɑ<br />
l V l V → lɄ lɄ lɄ lɄ<br />
289<br />
simartivisaTvis mogvya<strong>vs</strong> mxolod is Tanxmovnebi, romelTac esa Tu is<br />
cvlileba (ZiriTadad, spontanuri) ganicades.<br />
290<br />
frCxilebSi moTa<strong>vs</strong>ebuli refleqsebi xunZur, Wamalur, karataul da<br />
axvaxur enaTa monacemebia.
180<br />
TanxmovanTa sistema<br />
1 2 3 4 5<br />
lɑ lɑ → lɄ´ lɄ´ → lɄ lɄ<br />
BɄ BɄ →<br />
x x x x<br />
B´ B´<br />
→<br />
x´ x´<br />
→<br />
x<br />
→ xɄ<br />
yɄ yɄ yɄ yɄ yɄ → yɄ 291<br />
y´ y´ y´<br />
→<br />
B´<br />
→<br />
B<br />
→ BɄ<br />
z z z(>J) z z z<br />
s<br />
ր<br />
z<br />
z<br />
z z z<br />
ց s<br />
s(>S)<br />
s´ s´ s´ s´<br />
→<br />
s<br />
s<br />
J J J(>z) J J J<br />
S<br />
→ J J J J J<br />
S´ S´ S´(>s´) S´<br />
→<br />
S<br />
S<br />
lɄ → l l l l l<br />
lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ → lɄ lɄ<br />
R R R R R<br />
→ RɄ<br />
x<br />
→ R R R R → RɄ<br />
x´ x´ x´ x´<br />
→<br />
x<br />
→ xɄ<br />
291<br />
faringalizacia da araintensiuri korelati tradiciulad erTi diakritikuli<br />
niSniT (Ʉ) gamoixateba.
mesame nawi<br />
wili<br />
saxelisa da zmnis fonematuri struqtura<br />
VIII Tavi<br />
saxe<br />
xelur da zmnur Zir-fu<br />
fuZe<br />
ZeTa fonemat<br />
ematuri<br />
struqtu<br />
turis<br />
rekon<br />
konstruq<br />
struqci<br />
ciisa<br />
saTvis<br />
xunZur<br />
Zur-an<br />
andi<br />
diur<br />
ur-di<br />
dido<br />
dour eneb<br />
e<br />
nebSi<br />
xunZur-andiur-didour enaTa Zireuli leqsikis fleqsia-derivaciis<br />
istoriul-SedarebiTi analizi cxadyofs, rom saxelur ZirfuZeTa<br />
da formantTa amosavali tipi metwilad gansxvavebuli unda<br />
yofiliyo amJamindeli viTarebisagan [Ciqobava 1974, 51]. martivi<br />
Zireuli morfema unda garTulebuliyo saTanado sadeterminacio<br />
elementebis darTviT, 292 ZirTa Serwyma-reduplikaciiT, calkeul -<br />
TanxmovanTa Sejra-SeTa<strong>vs</strong>ebiT, gramatikuli klasis niSanTa ZirTan<br />
SexorcebiT 293 da a. S. [lomTaTiZe 1976, 248-250].<br />
am TvalsazrisiT, daaxloebiT analogiur suraTs vawydebiT<br />
indoevropul enebSic [meie 1938, 191-199; blumfildi 1968, 228-269;<br />
gamyreliZe, ivanovi 1984, 215-219].<br />
istoriulad xunZur-andiur-didour fuZeenaSi saxels, rogorc<br />
sxva iberiul-kavkasiur enaTa sinamdvilidan kargad aris cnobili<br />
[Ciqobava 1942; rogava 1956; abdulaevi 1981, 38-57; burWulaZe<br />
1983, 298-314...], unda hqonoda aseTi morfologiuri struqtura:<br />
grama<br />
mati<br />
tiku<br />
kuli klasis eqspo<br />
sponen<br />
nenti<br />
294 + saxe<br />
xelis<br />
Ziri<br />
+ sade<br />
deter<br />
ter-<br />
mina<br />
naci<br />
cio sufiq<br />
fiqsi<br />
(resp. fuZis<br />
for<br />
orman<br />
manti<br />
ti) + deri<br />
riva<br />
vaci<br />
ciuli<br />
da re-<br />
292<br />
erTi enis martiv Zirs sxva enaSi ekvivalentad rTuli monacemi<br />
moepoveba, rac niSna<strong>vs</strong>, rom es ukanaskneli mogvianebiT aris garTulebuli.<br />
293<br />
fuZed ganixileba saxelis is monakveTi, romelsac CamoSorebuli aq<strong>vs</strong> klasis<br />
(Tanmxlebi xmovniTurT), ricxvisa da brunvis niSnebi [Sdr. gudava 1959, 50; lomTaZe 2000 a ,<br />
44-45]. fuZisagan gansxvavebiT, Ziri, romelic realizebulia fleqsia-derivaciis erTian sistemaSi,<br />
e. w. CanarT elementebs (resp. determinant-sufiqsebs) ar Seica<strong>vs</strong>. aqedan gamomdinare,<br />
CVC struqturis Ziri, romelSic klas-niSani eliminirebulia, fuZes eTanabreba.<br />
294 fuZis winamavali komponentis (klas-niSnis) umTavresi funqcia, Tu igi<br />
namdvilad gamsWvalavda substantivTa struqturas, Cans, socialuri Rirebulebis<br />
mixedviT dajgufebul saxelTa klasze miTiTeba iyo, xolo determinantiuli<br />
sufiqsi fuZeTqmnadobis procesSi deiqturi nawilakis funqcias asrulebda [Ciqobava<br />
1942, 111]. amJamad klas-niSani metwilad sxvadasxvagvarad aris modificirebuli<br />
_ dakargulia an Sexorcebulia fuZes yovelgvari funqciuri reinterpretaciis<br />
gareSe. rac Seexeba klasis eqsponentis Tanmxleb xmovans, misi funqciis<br />
dadgena Wirs, Tumca specialur literaturaSi mis Sesaxeb saintereso mosazrebebs<br />
vxvdebiT [Ciqobava 1942, 169; burWulaZe 1983, 306-307; Tofuria 1987, 193 da<br />
sxv.]. xmovnis TanxmovnisaTvis mikuTvneba formobriv saxesxvaobebs aCens, rac erTi<br />
funqciis gamosaxatavad ucxoa. safiqrebelia, igi anlautSi TanxmovanTa Tavyris<br />
superaciisaTvis fonologiurad iyos Sepirobebuli.
182<br />
saxelisa da zmnis fonematuri struqtura<br />
laci<br />
ciuri<br />
morfe<br />
rfeme<br />
mebi<br />
bi. es formulis saxiT ase Caiwereba: A F + R +<br />
A D + A F (resp. A D ). saxelis fuZis formula SeiZleba asec Caiweros:<br />
A F + St + A F (resp. A D ). amgvari ZiriTadi kanonikuri modeli SesaZloa<br />
yvela saxelisaTvis arc iyo obligatoruli. im sityvaformebs,<br />
romelTac Ziri da fuZe diferencirebuli ar aqvT, 295 maTi -<br />
morfologiuri struqturis formula simartiviT xasiaTdeba:<br />
klasis eqspo<br />
sponen<br />
nenti<br />
+ Ziri<br />
(resp. fuZe<br />
Ze): A F + R (resp. St).<br />
cnobilia, rom sityvaformas anawevreben Zireul (R) da afiqsur<br />
(A) morfemebad, xolo afiqsur morfemebs, Tavis mxriv, yofen:<br />
a) fleqsiuri (A F ) da b) derivaciul (A D ) morfemebad 296 [blumfildi<br />
1968, 228-269...]. am debulebidan gamomdinareobs is, rom fu-<br />
ZeTa warmoqmna ganekuTvnos sityvawarmoebas, rac dazustebas saWiroebs.<br />
Zirisagan fuZis warmoqmna yovelTvis ar niSna<strong>vs</strong> leqsikuri<br />
mniSvnelobis cvlas (Sic!), rac mravlobiTi ricxvis warmoebaSic<br />
naTlad aisaxeba. Cven swored mravlobiTi ricxvisa da e. w. irib<br />
brunvaTa Cvenebis safuZvelze aRvadgenT Zir-fuZeTa arqetipebs sakvlev<br />
enebSi, Tumca iSviaTad sityvawarmoebasac mivmarTavT.<br />
specialur literaturaSi gamoyofilia saxelis fuZis xuTi<br />
ZiriTadi tipi [cercvaZe 1954, 22; miqailovi 1964, 32-33]. Cven klasis<br />
eqsponentebs damakavSirebeli xmovniTurT fuZis struqturidan<br />
gamovricxavT da, aqedan gamomdinare, sam tips (determinantiani,<br />
udeterminanto, odendeterminantiani) gamovyofT, romlebsac ganvixilavT<br />
qronologiuri TanamimdevrobiT.<br />
I. deter<br />
termi<br />
minan<br />
nanti<br />
tiani<br />
fuZe<br />
Zeebi<br />
bi:<br />
1. `si<br />
simam<br />
mamri<br />
ri" : xunZ. Ea-t¾-ad, and. ima-t¾-ur|-or, boTl., Rod.<br />
ima-t¾-ur, bagv., Wam., tind. ima-t¾-ar, kar. ima-t¾-el|-er, axv. ima-t¾-e.<br />
didour enebSi Sesatyvisi ar Cans da am saxelis aRsaniSnavad<br />
aRweriTi forma gamoiyeneba (xedi~us babi~u zedmiw. `qmris mama").<br />
naTesaobis zemomoyvanil leqsemas etimologiurad xunZ. ba-t¾-ine<br />
(`ndoma", `siyvaruli") zmnas ukavSireben [Ciqobava, cercvaZe 1962,<br />
87]. inicialuri E mxlebeli xmovniTurT klasis moqmedi niSania<br />
(Sdr. ~a-t¾-ad `sidedri"), t¾ calTanxmovniani Ziria, xolo -ad<br />
determinant-sufiqss warmoadgens. sagulisxmoa, rom am saxelSi gamWirvaled<br />
moCans Zir-fuZeTa Camoyalibebis procesi.<br />
sayuradReboa andiur enaTa monacemebi, romlebSic klas-kategoriis<br />
prefiqsuli niSani gauCinarebulia, xolo saanalizo saxeli<br />
295 igulisxmeba, rom am rigis saxelebs fuZeTa derivacia imTaviTve ar ganucdia,<br />
Tumca rig SemTxvevaSi Zir-fuZeTa urTierTTanxvdena SeiZleba meoreuli movlenac<br />
iyos _ fuZis gamartivebis Sedegi [SaniZe 1980, 387; jorbenaZe 1980, 118-193].<br />
296<br />
gramatikuli da leqsikuri derivaciis gamijvnisaTvis [ix. kr. enaTmecnierebis<br />
Sesavlis sakiTxebi (g. axvledianis redaqciiT), Tb., 1972, 196].
saxelur da zmnur Zir-fuZeTa fonematuri struqturis rekonstruqciisaTvis... 183<br />
kompozitad aris qceuli: ima, ila (Sesabamisad _ `mama", `deda)<br />
proklitikad erTvis Zireul morfemas, romelsac emateba -ad<br />
sufiqsis<br />
badali elementebi (-er<br />
er, -el<br />
el, -ur<br />
ur|-or<br />
or, -ar<br />
ar) da Zirs fuZed<br />
ayalibeben. SesaZloa, fuZis sawarmoebeli formantis TanxmovniTi<br />
elementis fonetikur cvlilebaTa gradacia ase warmovidginoT: d ><br />
r > l. axvaxurSi TavCenili oden -e (< *-er<br />
er) determinativis<br />
naSTs udris da zog xmovanze dasrulebuli saxelis asaxsnelad<br />
karg sabuTs warmoadgens.<br />
sabolood saxelis amosaval saxeobad rekonstruirdeba *E<br />
(*~-) -a-t¾-ad<br />
ad, romelSic t¾- Zireuli morfemaa, xolo t¾ad<br />
_<br />
fuZe.<br />
2. `Zva<br />
Zvali<br />
li": xunZ. ra-t¾-a, and. ro-t¾-i, boTl. ra-t¾-ir, ra-t¾-il<br />
(dial. var.), Rod. ra-t¾-i n (< *ra-t¾-in), Wam. ~a-t¾-el, ra-t¾-il<br />
(dial. var.), tind. ra-t¾-i/e, bagv. ra-t¾, kar. ra-t¾-e, axv. ra-t¾-i,<br />
sak. did. lɑ-u-za, hin. lɑ-O-Je~, xvar. lɑ-a-zal, beJ. lɑ- n -E-@, lɑ-or-a<br />
(dial. var.).<br />
rogorc cnobilia, xunZur-andiur enebSi am sityvis anlautSi -<br />
daCndeba klasis gaqvavebuli eqsponenti [deSil 1971, 114; gudava 1979,<br />
178], romelic didour enebSi gauCinarebulia. zog enaSi nawilobriv,<br />
an mTlianad Semonaxulia determinativi. didour enaTa absolutur<br />
auslautSi a gvindeli danarTi Cans, xolo beJiturSi misi winamavali<br />
naxevarxmovani E intervokalur poziciaSi, r-s nawilobrivi reduqciis<br />
Semdeg, aris ganviTarebuli. sagulisxmoa, rom bagvalurSi<br />
fuZis formanti mTlianad dakargulia.<br />
maSasadame, rekonstruirebuli fuZe iqneba *r-a-t¾-ar<br />
ar. 297<br />
rac Seexeba xunZursa da zog andiur (and., tind., kar., axv.)<br />
enas, sufiqsis TanxmovniTi elementi marcvalTRiaobis tendenciis<br />
safuZvelze reducirebulia (Sdr. xunZ. ra-t´-ad-ul `Zvlis").<br />
3. `zRva<br />
zRva" : xunZ. ra-lɄ-ad, and. re-lɄ-o, Rod., tind., kar.,<br />
axv. re-lɄ-a, Wam. ~e-lɄ-a, boTl. bagv. re-h-a (< re-lɄ-a). 298<br />
inicialuri r momdevno xmovniTurT klasis gaqvavebul niSnad<br />
miiCneva, xolo -ad<br />
(>a) _ sadeterminacio sufiqsad (Sdr. arC.<br />
-aT, aR. -ul...) [deSil 1971, 190].<br />
4. `gve<br />
gveli<br />
li" : bo-ro- (< *bo--or, *bo-q-or), and. be-r-C-a<br />
(< *be-C-ar, *be-q-ar), tind., bagv. be-q-a, boTl., Rod. be-r-q-a (< *be-q-ar),<br />
sak. did. bi-q-or-i, hin. bO-qor-e, xvar. be-q-al, be-q-ol (dial. var.),<br />
297 s. starostini aRadgens labializebul fuZiseul Tanxmovans [1995, 49], rac<br />
naklebsarwmunoa.<br />
298 yvela didour enaSi dasturdeba xunZuris analogiuri forma (ralɄad<br />
`id".), rac mis nasesxobaze migvaniSnebs.
184<br />
saxelisa da zmnis fonematuri struqtura<br />
beJ. be-q-el-a, be-g-al-a (dial. var.).<br />
xunZur-andiur enebSi r sonoris metaTeziss didour enaTa<br />
Cveneba cxadyofs. bV- genezisurad SesaZloa klasis odindel ni-<br />
Sans (`gveli" III klasSi erTiandeba) daukavSirdes [Sdr. deSil<br />
1971, 151]. amosavali Zireuli q, romelic beJituri enis hunzibur<br />
dialeqtSi g-d transformirdeba, xunZurSi spirantSi gadadis,<br />
andiur enaTa erT wyebaSi ki (and., Wam., bagv.) C afrikats gvaZle<strong>vs</strong>.<br />
rac Seexeba auslautis -Vr, -Vl komponentebs, isini fuZis<br />
markerad gvevlinebian. masTan, arqetipad -vl rekonstruirdeba<br />
[deSil 1971, 152; ardoteli 1999, 82-86].<br />
5. `we<br />
weli<br />
liwa<br />
wadi<br />
di" : xunZ. s-on, and. re-S-in boTl., Rod. re-S-i,<br />
tind. re-S-en, bagv., kar. re-S-in axv., re-S-e.<br />
re- prefiqsia, -S- Ziri, -i ( sak.<br />
did. *mVDar > *mVDal > *mVDali > mDali, Sdr. hin. malu `id".),<br />
ise naxur enebSi (CaCn. mar-a < *mV-h-ar-a). didour enaTa auslaut-<br />
Si xmovniTi elementi gviandeli danarTi unda iyos.<br />
8. `sa<br />
saxe<br />
xeli<br />
li" : xunZ. w´-ar, and., bagv. w´-er, boTl., Rod., kar.,<br />
axv. w´-er-i, Wam. w´-L (< hih. w´-er-i), sak. did. c-i (< *c-ir, Sdr. mr.<br />
r. cir-a-bi), hin. c-e, xvar. c-o n , c-a n (dial. var.), 299 beJ. c-ar-o, c-<br />
o n r-u (dial. var.).<br />
amgvarive fonologiuri struqtura moepoveba zog sxva sa-<br />
299<br />
e. bokarevi ZiriTadad inxoyvaruli dialeqtis formas iyenebs [sksrxe<br />
1967, 224; 1959, 149], Tumca damowmebuli aq<strong>vs</strong> sak. xvar. formac can [bokarevi<br />
1959, 232; Sdr. gudava 1979, 59].
saxelur da zmnur Zir-fuZeTa fonematuri struqturis rekonstruqciisaTvis... 185<br />
xelsac (`Tavi", `wveri", `kudi", `grZeli"...).<br />
zemomoyvanili modelis zogi saxelis fuZeSi xelSesaxebia<br />
prefiqsuli elementis (resp. odindeli klas-niSnis) gamartivebis<br />
(reduqcia, metaTezisi da misT.) tendencia, 300 mag.:<br />
xunZ. Da-z-o (< *na-z-o), and., boTl., tind., kar. an-z-i (< *naz-i),<br />
axv. a n -J-i (< *na-J-i), sak. did. i-s-i (< *ni-s-i), xvar. e n -s-a (<<br />
*ne-s-a), beJ. o n -z (< *no-z) `Tovli".<br />
xunZ. z-ar, and., tind. z-a (< *z-ar), axv. J-ar-i, sak. did. bes-i,<br />
hin. be-S-i, xvar. be-s-a, beJ. bi-z-a `muSti". 301<br />
II. udeter<br />
termi<br />
minan<br />
nanto<br />
`fu<br />
fuZe<br />
Zeebi<br />
bi" (resp. Zire<br />
rebi<br />
bi):<br />
1. `Zma<br />
Zma", `da<br />
da" : xunZ., Wam. E(~)a-c´, 302 and. E(~)o-c´i, boTl.,<br />
Rod., tind., kar., axv. E(~)a-c´i, bagv. E(~)a-s´, sak. did. e-si-~u|-<br />
E, 303 hin. e-ss-u (< *e-si-E), xvar. es, is (dial. var.), beJ. i-s<br />
(`Zma"), i-si (`da").<br />
anlautSi reliqturad Semonaxulia klasis moqmedi eqsponenti,<br />
romelic didour enebSi wesisamebr ikargvis da iwve<strong>vs</strong> omonimias<br />
[bokarevi 1959, 227; gudava 1979, 122]. 304 uyuradRebod rCeba Zireuli<br />
Tanxmovnis (c´ > s´ > s) ukanamavali xmovani i, romelic, andiur-didour<br />
enaTa garda, daCndeba zog sxva daRestnur (darg., ud.,<br />
kriw...) enaSi.<br />
bunebrivia, daismis kiTxva: xmovani Ziriseulia Tu determinant-sufiqsiseuli,<br />
romelic etimologiurad unda rekonstruirdes?<br />
SemTxveviTi ar unda iyos is faqti, rom arn. Ciqobava am fu-<br />
Zis analizisas Zireul odenobad -c´i segments gamoyofs [Ciqobava<br />
1979, 81].<br />
marTlac, Cvens xelT arsebuli masalis mixedviT c´i bazisuri<br />
morfemis Semadgenel elementebad daSla ar xerxdeba arc `irib"<br />
brunvaTa da arc mravlobiTi ricxvis fuZis Cvenebis mixedviT, vi-<br />
300 t. gudava klasifikatoris ori saxis models gamoyofs: a) Tanxmovani +<br />
xmovani da b) xmovani + Tanxmovani [gudava 1959, 12].<br />
301<br />
es magaliTi naTeli dasturia imisa, Tu rogor SeiZleba ZirTa er-<br />
Tianobis pirobebSi enaTa erTma wyebam prefiqsacia moiSalos (xunZ.-and.), xolo<br />
meore wyebam (did.) igi daicvas.<br />
302 frCxilebSi Casmuli ~ sonantis darTviT `da" aRiniSneba.<br />
303<br />
`das" `Zmisagan" ganasxvavebs oden klasis (~) niSani, romelic did.<br />
enebSi, prefiqsul klas-niSanTa moSlis saerTo tendenciis gamo, gauCinarebulia<br />
da, Sesabamisad, `da-Zmis" formobrivi garCeva (agreTve `vaJiSvilisa" da `qaliSvilisa")<br />
SeuZlebelia. semantikuri garCeva xdeba an konteqstiT, anda adieqtiuri<br />
saxelis darTviT.<br />
304<br />
t. gudava fuZed a-c´-i odenobas miiCne<strong>vs</strong>, e.i. fuZidan klasis niSans<br />
gamoricxa<strong>vs</strong>, magram mis Tanmxleb xmovans fuZeSi aerTianebs [gudava 1979, 122]. Tu<br />
mkacrad vimsjelebT, a arc fuZis kuTvnilebaa da arc klas-niSnisa.
186<br />
saxelisa da zmnis fonematuri struqtura<br />
naidan ar gamovlindeba e. w. CanarTi TanxmovniTi elementebi. 305 i-s<br />
verc damakavSirebel xmovnad miviCnevT, radgan uamxmovnod ibrunvis<br />
saxeli da iwarmoeba mravlobiToba (mag., xunZ.: sax. Eac´, Sdr.<br />
naT. Eac´-as´-ul, mr.r. Eac´-al).<br />
xunZur enaSi saanalizo leqsemis auslauti gamartivebuli<br />
Cans: Eac´ < *Eac´i. es Sepirobebuli unda iyos am enis daxuruli<br />
marcvlisaken miswrafebiT. 306 andiur enaSi paleoergatiuli fuZis<br />
markerad dasturdeba klasis eqsponentebi [Tofuria 1995, 91], romelTa<br />
winamavali u xmovnis gavleniT Ziriseuli i unda iyos reducirebuli.<br />
maSasadame, saerTo amosavali xunZur-andiur-didourSi unda<br />
yofiliyo *Ea<br />
Ea-c´i, romelSic E klasis eqsponentia, a TanxmovanTgamyari<br />
xmovania, xolo c´i _ bazisuri morfema (Sdr. afx. a-~a-Sa<br />
`id".). 307<br />
2. analogiuri fuZe dasturdeba `va<br />
vaJiS<br />
JiSvi<br />
vilis<br />
lis" (`qa<br />
qaliS<br />
liSvi<br />
vi-<br />
lis") aRmniSvnel saxelSi: xunZ. E(~)a-s (< *Ea-sa), 308 and. E(~)o-<br />
So, boTl., Rod., bagv., kar., axv. E(~)a-Sa, Wam., tind. E(~)aha| `gaSroba").<br />
305<br />
zogi mkvlevari cdilobs CV struqturis bazisuri morfemis xmovani<br />
fuZis sawarmoebel elementad gamoacxados [saidova 1985, 11; aleqseevi 1988, 75-77],<br />
rac garkveul winaaRmdegobas awydeba da damatebiT kvleva-Ziebas moiTxo<strong>vs</strong>.<br />
306 ucnaurobas amJRavneben bagv. da Wam. enebi, romlebSic agreTve xmovandakarguli<br />
formebi (Eas´ < *Eas´i, Eac´ < *Eac´i) gvxvdeba [gudava 1971, 84; deSil<br />
1971, 128].<br />
307 yuradRebas iqce<strong>vs</strong> afx. formac, romelSic Zireul morfemad -Sa<br />
Sa-s gamoyofen<br />
[lomTaTiZe 1976, 80; meliqiSvili 2000, 57]. q. lomTaTiZe afxazur-abazuri<br />
enebis masalaze dayrdnobiT uSvebs CV struqturis ZirTa arsebobas [lomTa-<br />
TiZe 1976, 250; Sdr. rogava 1956, 116], Tumca zog magaliTs, saxeldobr, a-m-ca<br />
(`cecxli") leqsemaSi -ca odenobis Zireul morfemad gamoyofas daRestnuri enebi<br />
ar uWeren mxars [gudava 1979, 130-131; burWulaZe 1986, 17-18; Sdr. nikolaevi, starostini<br />
1994, 354-355].<br />
308<br />
1962, 29].<br />
309<br />
xunZurSi arqetipi Easa warmoCndeba mimarTvis formaSi [Ciqobava, cercvaZe<br />
hunz. Eea xunZuridan axali nasesxobaa, xolo beJ. Ee-qa SedarebiT<br />
Zveli ( > q). sakuTriv beJitur formas vpovebT kompozitSi Ea~a-Ra-qo<br />
`mwyemsi"<br />
(zedmiw. `Zroxis mwyemsi").
saxelur da zmnur Zir-fuZeTa fonematuri struqturis rekonstruqciisaTvis... 187<br />
dasturdeba iseTi saxelebic, romelTa SedgenilobaSi Ta<strong>vs</strong><br />
iCens fuZes Sexorcebuli klas-kategoriis eqsponentebi. maTi gamoyofa<br />
rekonstruqciis safuZvelze xdeba:<br />
1. xunZ. m-a-w´, and., boTl., axv. m-i-w´, kar. m-a-w´-i, sak. did.<br />
hin. m-e-c, xvar. m-i-c `ena".<br />
gamoTqmulia varaudi, rom Tavkiduri m- klasis niSania [Ciqobava<br />
1974, 51], xolo andiuri enaTa i (< a) _ damakavSirebeli xmovani [gudava<br />
1979, 154]. garda amisa, xunZursa da didour enebSi bolokiduri<br />
i reducirebuli Cans.<br />
2. xunZ. r-a-k (< *r-a-kE-a), and. r-o-kE-o|ro-k-o, boTl.,<br />
tind., bagv., kar., axv. r-a-kE-a, Wam. ~-a-kE-a, xvar. l-o-kE-a (< *r-okE-a),<br />
beJ. ~-a-k-o (< *r-a-kE-o) `guli".<br />
3. xunZ. b-a-y (< *b-a-yE), sak. did., hi., xvar. b-u-B (< *b-e-BE),<br />
beJ. b-o-B (< *b-i-BE) `mze".<br />
4. and., boTl., Rod., tind., axv. r-i-t¾-i, Wam. ~-i-t¾, bagv. r-<br />
i-t¾, sak. did. r-e-lɑ, xvar. l-i-lɑ (< *r-i-lɑ) `xorci".<br />
andiur enebSi i fonetikuri danarTi Cans. arqetipad aRadgenen<br />
bagv. r-i-t¾- formas [gudava 1979, 183].<br />
5. xunZ. n-u-w´-a, and., boTl. hi-n-w´-u (< *n-i-w´-o), Rod. hi-nc´-u,<br />
Wam. hi n -w´, hi n -w´E (dial. var.), bagv. hu n -w´, sak. did., hin. Ga-c,<br />
xvar. a n -c, beJ. a n -c, a n -c-u (dial. var.) 310 `kari".<br />
irkveva, rom istoriulad Zireul Tanxmovan w´-s mosdevda E,<br />
romelic, cxadia, cvlida inlautisa da auslautis xmovnebs. xun-<br />
ZurSi prefiqsuli nu- (< *ni<br />
ni-) E-s gavleniT: nuw´a (< *niw´Ea)<br />
[Sdr. aleqseevi, 1988, 124]. andiur enaTa h fSvinvieri SemarTvis<br />
fonemizaciis Sedegia, rac unda momxdariyo Tavkiduri n-s metaTezisis<br />
Semdeg. did. enebSi h-s adgilas magari SemarTva gvaq<strong>vs</strong>, xolo<br />
n aqac metaTezirebulia: a n -c < *n-a-c.<br />
analogiuri struqtura moepoveba zog sxva saxelsac, romel-<br />
Ta masalobrivi erTianoba eW<strong>vs</strong> ar iwve<strong>vs</strong>.<br />
Zir-fuZeTa struqturis kvlevisas xandaxan yuradRebas ipyrobs<br />
maTi sinkretizmi, rac formobrivi TanxvdeniT mJRavndeba da<br />
erTgvarad aZnelebs maT cal-calke ganxilvas. Cveneuli interpretaciiT,<br />
Zireuli morfema misi derivatisagan (reps. fuZisagan) martooden<br />
fuZis markeris uqonlobiT gansxvavdeba. prefiqsuli gramatikuli<br />
elementi - klasis niSani momdevno xmovniTurT mxedvelobaSi<br />
ar miiReba. im SemTxvevaSi, roca fuZis sawarmoebeli afiqsi<br />
da klasis reliqturi eqsponenti ar dasturdeba, fuZe Zirs em-<br />
Txveva da qmnis Zir-fuZeTa sa<strong>vs</strong>ebiT kanonzomier omonimias. am enob-<br />
310 dawvrilebiT ix. burWulaZe 1986, 38.
188<br />
saxelisa da zmnis fonematuri struqtura<br />
rivi realobidan Tavis daRwevis erTaderT saSualebad iTvleba determinanti-sufiqsi<br />
(reps. fuZis mavrcobi), romelic kargad aris<br />
cnobili indoevropul lingvistikaSi [meie 1938, 191-199; benvenisti<br />
1955].<br />
sityvis aseTi ori kardinaluri monacemis analizi, rogoricaa<br />
`Ziri" da `fuZe", unda xdebodes diferencirebulad. fuZe<br />
Zirs emTxveva an maSin, roca igi fonetikurad modificirebulia,<br />
anda maSin, roca Ziri istoriulad saerTod ar gavrcobila. meore<br />
SemTxvevaSi fuZis arsebobaze laparaki pirobiTia, vinaidan bazisur<br />
morfemebSi maT Soris tolobis niSani daismis.<br />
aravin daobs imaze, rom fuZes Ziri ude<strong>vs</strong> amosavlad da fuZe<br />
Zirs (gamartivebuls Tu sruls) mTlianad moica<strong>vs</strong>. aqedan gamomdinare,<br />
xunZur-andiur-didour enaTa saxelis monacemebis gaTvaliswinebiT<br />
SevecdebiT ZirTa amosavali struqturebis postulirebas.<br />
unda davuSvaT a priori, rom enaSi ZirTaqmnadobis pirvel safexurze<br />
saxels ar unda hqonoda erTi romelime arqetipi. fonemis<br />
arqetipisagan gansxvavebiT, romelic Tavdapirvelad mxolod da<br />
mxolod erT amosaval odenobas gulisxmobs, ZirTa struqturuli<br />
modeli ramdenime unda yofiliyo. bunebrivia, ena eswrafvis mravalferovnebas<br />
da, amisda kvalad, ayalibebs Zireul morfemebs. istoriulad<br />
odenkonsonanturi struqturuli tipis arsebobis da-<br />
Svebac eWvis safuZvels gvaZle<strong>vs</strong>, vinaidan enaSi arsebul fonemaTa<br />
jams didad sWarbobs aRsaniSn saganTa da movlenaTa raodenoba.<br />
mxolod calTanxmovnian ZirTa Camoyalibeba aucilebeli garduvalobiT<br />
gamoiwvevda maT usasrulo omonimias, rac enas ar miscemda<br />
bunebrivad ganviTarebis SesaZleblobas. omonimiis srulad daZleva<br />
verc afiqsuri derivaciiT gaxdeboda SesaZlebeli miuxedavad imisa,<br />
rom omonimiis superacia nawilobriv am gziTac xdeba. 311<br />
a. saxelis Ziris monokonsonanturi modeli, romelic did gasaqans<br />
gansakuTrebiT zmnaTa struqturaSi povebs, saxelSi rTul,<br />
magram mwyobr kanonzomierebas avlens. 312 xunZur-andiur-didour<br />
fuZeenaSi Zireuli morfemis erT-erTi ZiriTadi kanonikuri mode-<br />
311<br />
aviRoT, erTi mxriv, xunZ. mow´ (`mTvare"), meore mxriv, naw´ (`tili"),<br />
romlebic, cxadia, erTmaneTs genezisurad ar ukavSirdeba. Tu am saxelebs istoriul<br />
WrilSi ganvixilavT, maSin mo-, na- odenobebi prefiqsul elementebad unda<br />
miviCnioT, xolo w´- ZirTa omonimiis nimuSad. sinamdvileSi mTvaris gamomxatvel<br />
ZirSi and.-did. enaTa monacemebi (mag., axv. bow´o < *bow´Ea...) E sonants aRgvadgeninebs.<br />
garda amisa, zogan w´-s win uZRvis r, romlis genezisi garkvevas saWiroebs<br />
[ix. gudava 1979, 154]. sabolood Zireul morfemad *(r)wE rekonstruirdeba.<br />
312 am mxriv yuradRebas iqce<strong>vs</strong> sxva iberiul-kavkasiur enaTa viTarebac [ix.<br />
Ciqobava 1942; rogava 1956; xaidayovi 1961, 183-192; gamyreliZe, maWavariani 1965;<br />
WrelaSvili 1975; abdulaevi 1981, 38-57; burWulaZe 1983, 298-341; meliqiSvili<br />
1999, 54-67].
saxelur da zmnur Zir-fuZeTa fonematuri struqturis rekonstruqciisaTvis... 189<br />
li c struqturisa unda yofiliyo, mag.:<br />
1. `ena<br />
ena" : xunZ. m-a-w´, and., boTl., axv. m-i-w´-i, Rod. m-i-c´-i,<br />
Wam., bagv. m-i-w´, kar. m-a-w´-i, sak. did., hin. m-e-c, xvar., beJ. m-i-c. 313<br />
struqtura: m-V- (< *b-V-) _ klasis eqsponenti, w´ _ Zireuli<br />
morfema, romelic kanonzomierad did. da zog and. (Rod.<br />
tind.) enebSi fSvinvier saxeobas gvaZle<strong>vs</strong> (w´ > c´ > c).<br />
andiur enaTa erT wyebaSi auslauturi i SeiZleba gviandeli<br />
danarTi iyos, an determinantis naSTi (Sdr. sak. did. mec-r-e-bi<br />
`enebi"). ufro ki pirvelia sagulvebeli [Sdr. trubeckoi 1987, 281].<br />
2. `er<br />
erTi<br />
Ti" : xunZ. co, so, So (dial. var.), and. c-e-b, s-e-b-i<br />
(dial. var.), boTl., Rod., tind., bagv., kar. c-e-b, Wam. s-e-b, axv.<br />
C-e-b-e, sak. did. si-s, hin. he-s, xvar. ha-s, ho-s (dial. var.), beJ.<br />
ho n -s, hH n -s (dial. var.).<br />
and. (seb-i) da axv. (Ceb-e) formaTa finaluri xmovnebi gviandeli<br />
danarTebia [gudava 1980, 202; Sdr. nikolaevi, starostini<br />
1994, 323-324].<br />
andiur enebSi TavCenili klasis eqsponenti aSkarad inovaciaa.<br />
amas adasturebs xunZ. ca-daB<br />
(`erTad") formis Sesatyvisad sandu<br />
(`id".) formis arseboba, romelSic s Ziria, an- ki _ determinativi.<br />
amis mixedviT, xunZ. cadaB < *candaB [gudava 1980, 202] fuZeSi<br />
rom n iyo, amas didour enaTa monacemebis Cveneuli interpretacia<br />
cxadyofs. kerZod, yvela didour enaSi `erTis" gamomxatveli fuZe<br />
gaormagebuli Cans, rac sak. didourSi axlac realurad dasturdeba:<br />
si-s < *si<br />
si-si<br />
si. 314 n-s rekonstruqciisaTvis sayuradReboa beJituris<br />
Cveneba, romelSic anlautis s-s reduqciisa da fSvinvieri<br />
SemarTvis ganviTarebis Semdeg, n dasustebula da winamavali xmovnis<br />
nazalizacia gamouwvevia [Sdr. gudava 1980, 203]. es rom asea,<br />
fuZiseuli xmovnis Sesatyvisobac (sak. did. i : hin. e . xvar. a/o :<br />
beJ. o/) naTelyofs. am rigis Sesatyvisobas ki xunZur-andiur-didour<br />
fuZeenaSi amosavlad *a moepoveba [lomTaZe 1994, 251]. a-s<br />
pirveladobas uWeren mxars danarCeni daRestnuri enebic [deSil<br />
1971, 231].<br />
3. `Txa<br />
Txa" : xunZ. w´-e (< *w´-an, Sdr. mr. r. w´-an-i), and. w´-i~a<br />
(< *w´-in-alɄ´a), boTl. w´-in-alɄu, Rod. c´-in-alɑ´u, Wam. w´-in-alɑ,<br />
tind. c´-en-alɑ, bagv. w´-en-elɄ´, kar. w´-en-alɑo, axv. w´-on-olɑi, did.<br />
313 safiqrebelia, rom Tavkiduri m iyos b-s (III kl.) bgerinacvali, radgan<br />
`ena" erTiandeba am klasSi: xvar. b- > m- (Sdr. ubix. b-Ja, lak. m-az `id".) [Ciqobava<br />
1974, 51].<br />
314 saxelis ZirTa reduplikacia maTi erTi saerTo maxvilis qveS moxvedras<br />
da umaxvilod darCenili komponentis xmovnis dakargvas iwve<strong>vs</strong>, rac niSandoblivia<br />
sxva iberiul-kavkasiuri enebisTvisac [lomTaTiZe 1976, 249].
190<br />
saxelisa da zmnis fonematuri struqtura<br />
c-an-ilu (`wali"), hin., xvar., beJ. c-an.<br />
specialur literaturaSi [cercvaZe 1958, 370] w´an<br />
an- samarTlianad<br />
aris fuZed miCneuli, Zireul morfemad ki oden w´ (> c´ > c)<br />
gamoiyofa [gudava 1979, 158].<br />
4. `wya<br />
wyali<br />
li" : xunZ. lɄ´-im < lɄ´-in, 315 and., tind. lɄ´-en, boTl.<br />
lɄ´-en(i), Rod., kar., axv. lɄ´-en-i, Wam. lɄ´-M n , bagv. lɄ´-e n , sak. did.<br />
lɄ-i, hin. lɄ-e, xvar. lɄ-a n , beJ. lɄ-H n . 316<br />
5. `ma<br />
mari<br />
rili<br />
li" : xunZ. w´-am (< w´-an), and. w´-on, Rod. c´a n ~i,<br />
bagv., kar., axv. w´-an-i, Wam. w´-K n , sak. did. c-i-~o, hin. C-i-~o, xvar.<br />
c-i n -~o, beJ. c-a n .<br />
Zireuli Tanxmovani w´ kanonzomier transformacias ganicdis:<br />
w´ > c´ > c > C. hinuxurSi procesi Sors midis: c > C [imnaiSvili<br />
1963, 39]. determinantis xmovniTi elementi xunZur-andiur eneb-<br />
Si kanonzomier SesatyvisobiT aris warmodgenili, Tumca didour<br />
enebSi, poziciuri fonetikuri procesebis Sedegad, ramdenime<br />
saxesxvaobiT dasturdeba. xvarSiulsa da beJiturSi determinantis<br />
n, zogi andiuri enis (boTl., Rod., tind...) analogiurad, manazalizebeli<br />
elementis saxiTRa SemogvrCenia. bolomde naTeli ar<br />
aris didour enaTa erT wyebaSi (sak. did., hin., xvar.) finaluri<br />
xmovnis istoriuli funqcia.<br />
analogiuri struqturis Ziri moepoveba zog zemodasaxelebul<br />
saxels (`Zva<br />
Zvali<br />
li", `zRva<br />
zRva", `we<br />
weli<br />
liwa<br />
wadi<br />
di", `mTa<br />
mTa"...).<br />
b. saxelis Ziris erT-erTi kanonikuri modeli, zogadad, iberiul-kavkasiur<br />
enebSi, kerZod, xunZur-andiur-didour fuZeenaSi<br />
unda yofiliyo CS struqturisa. am tipis Zireul morfemaSi sonanti<br />
(S) Zir-fuZeTa Camoyalibebisas moklebuli unda yofiliyo<br />
mTavar gramatikul funqcias, magram, Cveni varaudiT, mas fonologiuri<br />
Rirebuleba mainc unda hqonoda. funqciurad, Ziris agebulebis<br />
TvalsazrisiT, e. w. labializebuli kompleqsi C+W (reps. CS)<br />
moiazreba homogenur erTeulad [gamyreliZe, maWavariani 1966, 306],<br />
romelic, zogi mkvlevris azriT, cal Tanxmovans utoldeba [cercvaZe<br />
1972, 217].<br />
ZirTa CS struqturul tipSi, romelic produqtiulobiT<br />
gamoirCeva, moeqceva martivi agebulebis is saxelebi, romlebic<br />
formobrivad ZiriTadad emTxveva CS models, Tumca zogi maTgani<br />
ZirTaqmnadobis procesSi gavrcobilia sadeterminacio afiqsebiT,<br />
anda kompoziciis, kerZod, fuZis nawilobrivi an sruli reduplikaciis<br />
kanonebs aris daqvemdebarebuli. CS struqturul tips un-<br />
315 Sdr. gudava 1979, 93.<br />
316 Sdr. starostini 1995, 44.
saxelur da zmnur Zir-fuZeTa fonematuri struqturis rekonstruqciisaTvis... 191<br />
da ganekuTvnos Semdegi saxelebi:<br />
1. `gu<br />
guli<br />
li" : xunZ. r-a-k (< *r-a-kE-a), and. r-o-kE-o|r-o-k-o,<br />
boTl., Rod., tind., bagv., kar., axv. r-a-kE-a, Wam. ~-a-kE-a (< *r-akE-a),<br />
sak. did. r-o-ku (< *r-o-kE-i), hin. r-o-kE-e, xvar. l-o-kE-a<br />
(< *r-o-kE-a), beJ. ~-a-k-o (< *r-a-k-o).<br />
p. uslaridan mokidebuli `gulis" gamomxatveli leqsema bevrjer<br />
qceula ganxilvis sagnad, rogorc iberiul-kavkasiur enaTa er-<br />
Tianobis mauwyebeli odenoba [Ciqobava 1942, 41; 1974, 49-51; gudava<br />
1956, 229; 1979, 75...].<br />
am sityvis Zireuli morfema, rogorc Cans, Tavdapirvelad CS<br />
struqturisa iyo, romlis meore komponenti sxvadasxvagvar fonetikur<br />
transformacias ganicdida [gudava 1956, 216; ardoteli 1997,<br />
48-49]. arqetipad aRdgeba *r-a-kE<br />
kE-ar<br />
forma [gudava 1956, 229].<br />
2. `ori<br />
ori" : xunZ. k-i-go, and. W-e-gu, boTl., Rod. k-e-da, Wam.<br />
e-W-i-d-a, tind. -e~-a, bagv. k-era, kar. k-e-d-a, axv. k-e-da-be, sak.<br />
did. yɄ-a-no|yɄ-e-no, hin. y-o-no, xvar. yɄE-e-ne, beJ. y-o-na.<br />
didour enaTa sinamdvileSi sporadulad TavCenili E (inx.<br />
yɄEene, sak. did. yɄu- < *yɄEi- : yɄEilɑula etim. `xerTvisi", yɄEilɑu<br />
`ortota fiwali" da misT.) migvaniSnebs, rom Zireul Tanxmovans E<br />
sonanti erTvoda da masTan erTad Zireul morfemas qmnida.<br />
Cveni SexedulebiT, `oris" gamomxatvel Zireul odenobad<br />
xunZur-andiur-didour enaTa qronologiis doneze *kE<br />
aRdgeba<br />
[gudava 1980, 204]. sagulisxmoa, rom am ricxviTi saxelis fuZes paralelebi<br />
sxva iberiul-kavkasiur enebSi eZebneba [javaxiSvili 1937, 400;<br />
lomTaTiZe 1976, 246; gudava 1980, 204; Sdr. starostini 1995, 42].<br />
3. `var<br />
varskvla<br />
skvlavi<br />
vi" : xunZ. w´E-a, and. w´-a (< *w´E-a), boTl. w´-a~i<br />
(< *w´E-ar-i), Rod. c´-a-~-i (< *c´E-ar-i), Wam. w´-K (
192<br />
saxelisa da zmnis fonematuri struqtura<br />
boTl., Rod., kar. un-sa ( B gaormagebiT<br />
unda iyos Sepirobebuli [Sdr. gudava 1979, 160]. 319<br />
2. `ar<br />
arwi<br />
wivi<br />
vi" : xunZ. w´um < w´un (dial. var.), and. w´un, boTl.,<br />
Rod., bagv., kar. w´un-i, Wam. w´î n ~, tind. c´u n -~E, axv. w´u n , sak. did.<br />
317<br />
t. gudava tind. mu n sa (`xari") formis safuZvelze bus-an<br />
arqetips<br />
aRadgens [gudava 1956, 233, Sdr. misive 1979, 112], rac sinamdviles ar unda Seeferebodes,<br />
vinaidan spec. literaturasa da Cvens xelT arsebul masalaSi u n<br />
nazaluri xmovnis Semcveli forma ar SeiniSneba. xmovnis nazaluri elementi prefiqsis<br />
kuTvnileba unda yofiliyo, romlis dakavSireba m (< b) sonorTan sa<strong>vs</strong>ebiT<br />
SesaZlebelia.<br />
318 Tu igi nasesxebi ar aris qarTulidan kEari (Sdr. boTl. qEani `id".).<br />
319 hinuxurSi B-s Semcveli forma ar dasturdeba [Sdr. gudava 1979, 160].
saxelur da zmnur Zir-fuZeTa fonematuri struqturis rekonstruqciisaTvis... 193<br />
ce~, ce (dial. var.), hin. co~, xvar. ce n , beJ. cu n -ha.<br />
xunZ. ena auslautSi xan n-s gviCvenebs, xanac _ m-s. es toponimebSic<br />
daCndeba: wun-ta (zedmiw. `arwivze"), wum-a-da (zedmiw.<br />
`arwivze zeviT"). 320 alternirebuli variantebidan saerTo amosavalia<br />
*wun<br />
[ardoteli 2002 a , 171].<br />
3. `ZaR<br />
ZaRli<br />
li" : xunZ. hEe, ho~, he (dial. var.), and. xo~, xEo~,<br />
xe~ (dial. var.), boTl., Rod., Wam., tind., kar., axv. xEe, sak. did.<br />
RɄEa~, RɄEe (dial. var.), hin., xvar. RɄEe, beJ. Eo (< *REo).<br />
xunZur-andiur enebSi rekonstruirdeba *xEa~<br />
321 [gudava 1979,<br />
103), romlis a xmovani andiurSi kanonzomierad icvleba: a > o [cercvaZe<br />
1958, 251]. 322<br />
rac Seexeba sak. didouri enis monacemebs, (RɄEa~, RɄEe) fonetikur<br />
cvlilebaTa jaWvi ase warmoidgineba: *RɄEa~ > RɄEa > RɄEe.<br />
amJamad samive forma realurad dasturdeba a > e procesi gamowveuli<br />
Cans RɄ-s faringalizebuli bunebiT [imnaiSvili 1963, 30]. 323<br />
zemoganxilul saxelTa msga<strong>vs</strong> struqturul modelebs Seicaven:<br />
`rwyi<br />
rwyili<br />
li", `ti<br />
tili<br />
li", `ka<br />
kalo<br />
looba<br />
ba", `me<br />
mela<br />
la" da sxv. misT.<br />
zog SemTxvevaSi Ziris kuTvnilebad gamocxadebuli esa Tu is<br />
fonema istoriulad sa<strong>vs</strong>ebiT SesaZlebelia fuZis kuTvnileba yofiliyo,<br />
Tumca droTa ganmavlobaSi mtkiced Sexorcebia Zirs da misi<br />
calke gamoyofa SedarebiTi rekonstruqciis meTodis gamoyenebiTac<br />
ki Wirs, mag.: xunZ. lɄab-go, and. lɄob-gu, sak. did. lɄo-no `sami".<br />
rogorc cnobilia, -go, -gu, -no nawilakebs warmoadgenen, xolo<br />
xunZ. lɄab<br />
ab- da misi badali odenobani kanonzomierad Seesatyvisebian<br />
erTmaneTs: didour enaTa saxelobiTSi b reducirebulia,<br />
Tumca irib brunvaTa fuZeSi daCndeba r, romelic mis determinantiseulobas<br />
gvavaraudebinebs. maSasadame, didouri enebisaTvis<br />
fuZed rekonstruirdeba *lɄ-ar<br />
ar- [Sdr. gudava 1980, 205].<br />
xunZ. w´e < *w´an (Sdr. axv. w´on-olɑi `id".), Wam. w´in-alɑ,<br />
tind. cen-a-lɑ, hin., xvar., beJ. can 324<br />
`Txa".<br />
320 orive daRestnis mTiani raionis saxelia.<br />
321<br />
saerTo-daRestnur qronologiur doneze aRadgenen xEar|xEaɑr fuZes<br />
[Talibovi 1988, 154; Sdr. deSil 1971, 159].<br />
322 Sdr. deSil 1971, 159; Talibovi 1988, 155.<br />
323 Sdr. gudava 1979, 103.<br />
324 sak. did. Cani~a | Ca~na (`Txa") formas t. gudava erTgvari daeWvebiT<br />
xunZ. Can (`nadiri") leqsemas ukavSirebs [1979, 158]. sak. did.-Si marTlac dasturdeba<br />
Can zemomoyvanili semantikiT, Tumca Cani~a rom can- fuZis Semcvel<br />
saxels ukavSirdeba genezisurad, es sityvawarmoebaSi daCndeba, kerZod, can-i-lu<br />
(`wali") warmoadgens -lu<br />
maadieqtivebeli sufiqsiT nawarmoeb formas. e. lom-<br />
TaZec c-s Semcvel formas asaxelebs [lomTaZe 1984, 312].
194<br />
saxelisa da zmnis fonematuri struqtura<br />
saanalizo fuZeSi sxva enebis monacemebTan Sedarebisas n aucilebeli<br />
garduvalobiT aRdgeba (Sdr. xunZ. mr. r. w´an-i < *w´anil)<br />
[cercvaZe 1958, 254; gudava 1979, 157], magram misi miCneva Ziris<br />
odindel kuTvnilebad eW<strong>vs</strong> badebs, vinaidan igi zog enaSi saerTod<br />
ar SeimCneva, xolo zog enaSi (xin., ud.) l sonoriT aris warmodgenili<br />
[Sdr. deSil 1971, 152]. 325<br />
sporadulad gvxvdeba VC struqturis Zirebi, romelTac anlauti<br />
dazianebuli uCanT, magaliTad:<br />
xunZ. ax, and. ox-i, boTl., Rod., kar. ax-i, Wam. ax, axv. aBɄ-i,<br />
sak. did. ax, xvar. oh, beJ. @h `baRi".<br />
xunZ. iW-go, and. hoW-o-gu, axv. obW-ada, sak. did. oW-i-no,<br />
xvar. u n W-i-n, beJ. uW-i-n `cxra".<br />
am rigis magaliTebSi Tavkidurad ivaraudeba bV- klasis niSnis<br />
arseboba [deSil 1971, 237], rasac adasturebs axv. abW-ada<br />
(< *b-a-W-ada), xvar. u n W-i-n (< *nu-W-i-n < *mu-W-i-n < *bu-W-i-n),<br />
Tumca bevr enaSi (mag., xunZ. iW-go < *b-i-W-go) misi arsebobis kvali<br />
mTlianad gamqrala.<br />
III. odende<br />
deter<br />
termi<br />
minan<br />
nanti<br />
tiani<br />
(Zir<br />
Zirna<br />
nakli<br />
kli) fuZe<br />
Zeebi<br />
bi. garda zemoganxiluli<br />
saxelTa fuZis ori tipisa, gamoyofen [miqailovi 1964,<br />
33] agreTve gamartivebul fuZeebs, romelTac Zireuli morfema<br />
dakarguli aqvT da mis funqcias asrulebs determinanti, mag.: andal.<br />
i (Sdr. xunZax. ti "id".) `alao", andal. ino (Sdr. xunZax. tino<br />
"id".) `Ziri", `fskeri".<br />
Tu aviRebT meore saxels da gavaanalizebT, davinaxavT, rom<br />
Zireul morfemas t( t, t¾, l, G) aq<strong>vs</strong>: xunZ. t-ino, and. hin-t&-u, Rod., tind. hinl-u,<br />
bagv., Wam. hi-l-E, axv. mi-t&-o, sak. did. Di-t¾-u, hin. i-t¾-a,<br />
xvar. i n -t¾-u, beJ. o n -t¾-o, hunz. H n -t¾-u `Ziri".<br />
arqetipTan miaxloebuli forma xunZuri enis hidur kilokav-<br />
Si Semonaxula, Tumca erTgvari saxecvlileba aqac momxdara. ker-<br />
Zod, auslautSi o savrcobi daurTa<strong>vs</strong> (Sdr. lak. W-an, arC., Tab.,<br />
wax. k-an, aR. k-en, ruT. y-an "id".). garda amisa, realizebulia marcvlis<br />
(am SemTxvevaSi, determinantuli sufiqsis) metaTezisi (and.<br />
hint&u
saxelur da zmnur Zir-fuZeTa fonematuri struqturis rekonstruqciisaTvis... 195<br />
anlautis D, h Tanxmovnebs, romlebic fonetikur niadagze (fSvinvieri<br />
SemarTva) Cans ganviTarebuli. miuxedavad amisa, istoriulad<br />
anlautSi gramatikuli mniSvnelobis markeris arseboba gamosaricxi<br />
ar aris.<br />
xunZuri enis andalalur kilokavSi xunZax. t-or (`TavTavi")<br />
sityvis ekvivalentad or ("id".) dasturdeba. axlomonaTesave enaTa<br />
saTanado monacemebTan (and. t&-or-a, boTl. è-ar-a, Wam. K (sic!),<br />
bagv. ar-a, axv. t&-ar-a, sak. did. t¾-ar-a, hin. t¾-er-a, xvar. t¾-al-a,<br />
beJ. t¾-o n E-a "id".) Sedareba cxadyofs, rom Zireul morfemas<br />
*t&(>t, è, l, t¾) qmnis, romelsac Cveulebriv daerTvis determinant-sufiqsi<br />
-or<br />
(
196<br />
saxelisa da zmnis fonematuri struqtura<br />
morfe<br />
feme<br />
mebi<br />
amgvari amosavali kanonikuri modeli sxvadasxvagvarad aris<br />
modificirebuli (ikargeba klasifikatori, Ziri fuZes emTxveva, ar<br />
gvaq<strong>vs</strong> Tematuri niSani...), rac saanalizo formaTa da sakvlev ena-<br />
Ta mixedviT TvalsaCino gansxvavebas gviCvenebs.<br />
I. klasi<br />
sifi<br />
fika<br />
kator<br />
torTa<br />
siste<br />
tema<br />
ma. gramatikuli klasis niSnebi<br />
zmnaTa struqturaSi warmodgenilia prefiqsadac (ZiriTadad) da<br />
infiqsadac (iSviaTad). infiqsuri klasifikatorebi wesisamebr warmomavlobiT<br />
prefiqsulia. enebisda mixedviT, odindeli klas-niSani<br />
SeiZleba enaTa erT wyebaSi warmodgenili iyos, xolo meore wyeba-<br />
Si _ gauCinarebuli, mag.: xunZ. b-a-B-iz-e ~ and. b-u-x-i ~ boTl.<br />
b-u-x-i ~ Wam. b-u-x ~ bagv. b-u-h-u ~ axv. b-e-B-eri ~ sak. did. b-o-<br />
R-a ~ hin. b-O-R-a ~ xvar. b-e-R-a ~ beJ. b-a-h-a `warTmeva" (`waar-<br />
Tva"), `amoReba".<br />
zemomoyvanil zmnaSi TiToeul elements Tavisi funqcia aq<strong>vs</strong>.<br />
saxeldobr: xunZ. b-a-B-iz<br />
iz-e: b- klasis niSania, -a- anlautSi bB TanxmovanTa<br />
superaciis markeri, romelsac zogjer fuZis formantis<br />
funqciasac miakuTvneben [miqailovi 1964, 33]. -B- Zireuli morfemaa,<br />
xolo misi momdevno -iz<br />
iz- elementis xmovani Tematur niSnad<br />
aris gagebuli [Ciqobava, cercvaZe 1962, 249], Tumca ufro marTebuli<br />
Cans -iz<br />
iz- (
saxelur da zmnur Zir-fuZeTa fonematuri struqturis rekonstruqciisaTvis... 197<br />
rea zmnis labialurelementian (kE, BE, yE...) fuZeTa ricxvi, romel-<br />
Ta Semadgeneli elementebi bikonsonantur models qmnian.<br />
dasturdeba C, S, CC, CS, CVC, CVS, SVC struqturis modelebi,<br />
Tumca am agebulebis Zirebi metwilad nawarmoebia sxvadasxva<br />
warmomavlobis formantTa ZirTan Serwyma-SexorcebiTa da maTi genezisis<br />
dadgena sagangebo etimologiur kvleva-Ziebas saWiroebs.<br />
Ziri, rogorc ganyenebuli cneba, semantikurad erTgvari abstraqciaa<br />
da igi mxolod sxva gramatikul odenobebTan mimarTebiT<br />
fuZis SemadgenlobaSi iZens leqskur mniSvnelobas. amitom fu-<br />
Zis fonematuri struqturis analizi Ziris agebulebis analizsac<br />
niSna<strong>vs</strong>, romelsac qvemoT SevexebiT.<br />
III. II. fuZis fone<br />
nema<br />
matu<br />
turi struqtu<br />
tura<br />
ra. Cveni ganmartebiT, fu-<br />
Zes warmoadgens zmnis mdgradi segmenti, romelic sayrdenia forma-<br />
Ta mTeli sistemisTvis, aq<strong>vs</strong> leqsikuri mniSvneloba da gramatikuli<br />
funqciebi. sxvagvarad: zmnis im myar monakveTs (RerZs), romelsac<br />
CamoSorebuli aq<strong>vs</strong> klasis (da ricxvis), drois, kilosa da Temis<br />
niSnebi fuZe ewodeba [Sdr. gudava 1959, 50].<br />
sakvlev enebSi fuZeTqmnadobis principi ZiriTadad sworxazovania<br />
[fuZeTa warmoebisaTvis ix. jorbenaZe 1980, 124], mag., xunZ.<br />
`xvna": be-t¾-ize (infin.), be-t¾-ana (namy.), be-t¾ar<br />
ar-ab (namy. mimR.);<br />
sak. did. `xvna" : ri-lɑ-a (infin.), ri-lɑi-s (namy.), rP-lɑiru<br />
(namy.<br />
mimR.) da sxv.<br />
ismis kiTxva: klasifikatori fuZis kuTvnilebaa, Tu damoukidebeli<br />
markeri?<br />
Cveni azriT, klasniSnian zmnebSi klasifikatori Tanmxlebi<br />
xmovniTurT fuZis struqturidan unda gamoiyos, rogorc fleqsiuri<br />
morfema. metadre es iTqmis TanxmovniT elementze, romelic<br />
fuZeTqmnadobasa da mis CamoyalibebaSi ar monawileobs. rac Seexeba<br />
xmovniT elements, igi klasifikatorTan erTad Ziris (resp. fu-<br />
Zis) kuTvnileba arc amJamad aris da, miTufro, arc istoriulad<br />
unda yofiliyo [Sdr. Ciqobava, cercvaZe 1962, 247-248; gudava 1959,<br />
50]. 327 marTalia, xelSesaxebia zemoxsenebuli elementebis alternaciiT<br />
semantikurad cvlili formebi, romlebic sinqroniulad am<br />
xmovniTRa ganarCeven mniSvnelobebs (xunZ. m-a-w´ `ena" _ m-o-w´<br />
`mTvare", `Tve", r-a-t¾ `miwa" _ r-u-t¾ `xelis mtevani", `mxari"...),<br />
magram istoriulad viTareba sxvagvarad unda yofiliyo, mag., mow´<br />
(
198<br />
saxelisa da zmnis fonematuri struqtura<br />
cileblad momxdariyo kidec saanalizo xmovanTa substitucia, magram<br />
Zneli dasajerebelia romelime arasasurveli movlenis superaciisaTvis<br />
es winaswar ganxorcielebuliyo. ufro maxvilgonivrulia<br />
davuSvaT klasifikatoriseuli xmovnebis fonetikuri cvlileba,<br />
ramac semantikur gadawevas Seuwyo xeli.<br />
yovelive zemoTqmulidan gamomdinare, xunZur-andiur-didour<br />
enebSi gamoiyofa zmnuri fuZis sami ZiriTadi saxeoba:<br />
I. gauv<br />
uvrco<br />
rcobi<br />
bili<br />
(fuZe udris Zirs);<br />
II. gavrco<br />
vrcobi<br />
bili<br />
(fuZes erTvis determinanti, Tematuri niSani).<br />
III. Zirnak<br />
nakli<br />
(Ziriseuli morfema dakargulia da mis movaleobas<br />
afiqsi asrulebs).<br />
sailustraciod mogvya<strong>vs</strong> TiTo-TiTo magaliTi, vinaidan Sesabamis<br />
specialur literaturaSi amgvari nimuSebi uxvad aris damowmebuli<br />
[ix. gudava 1959; cercvaZe 1965; mahomedbekova 1967; lom-<br />
TaZe 2000...].<br />
I. gauvrcobeli fuZe: xunZ. W´-ana ~ and. bi-W´-i ~ Rod. hi-C´-i ~<br />
Wam. hi-w´-i `gaCerda" ~ sak. did. ~ hin. bi-C-a ~ xvar. e-C-a ~ beJ. ~-<br />
C-al `gaCereba", `darCena".<br />
II. gavrcobili fuZe: xunZ. bi-c-a-na ~ and. bo-s-a-n ~ boTl.<br />
ba-s-a ~ Wam. ba-s-a n ~ bagv. kar. ba-s-a n ~ axv. ma-C-a-ni ~ sak. did.<br />
e-s-i-s ~ xvar. i-s-i ~ beJ. ni-s-o-~o `Tqva", `moyva".<br />
III. Zirnakli `fuZe": xunZ. in-e `wasvla" (a! `wadi!").<br />
rac Seexeba formantTa amosavali tipis struqturas anlaut-<br />
Si, igi ZiriTadad CV-, SV- formulebiT unda yofiliyo gansaz-<br />
Rvruli. 328 sityvas TavSi Cveulebriv klasis markeri erTvoda damakavSirebeli<br />
(resp. mxlebeli) xmovniTurT, romelic zogjer Tavad<br />
reducirdeboda, xolo ukanamavali xmovani ki ucvleli rCeboda,<br />
mag., xunZ. E-a-c´, `Zma", ~-a-c´ `da" didourSi klas-niSnis dakargvis<br />
Semdeg formobrivad erTmaneTs gauTanabrda e-s-iE `Zma", `da". mar-<br />
Talia, prefiqsuli klasis niSani daikarga, magram misi momdevno<br />
xmovani Semogvenaxa, romelic sakvlev enebSi kanonzomier Sesatyvisobas<br />
gviCvenebs.<br />
auslautSi formantTa struqtura amJamad -CV, -SV, -VC,<br />
-VS formulebiT aris warmodgenili, romelTagan -VC, -VS struqturis<br />
afiqsebi andiur-didour enebSi SedarebiT SezRuduli Cans,<br />
xolo xunZurSi maTi gamoyeneba ufro produqtiulia. xelSesaxebia<br />
xunZuri sityvebis bolokidur morfemaTa gamartivebis Zlieri tendencia,<br />
rasac wesisamebr fuZeTa auslautSi aq<strong>vs</strong> adgili.<br />
istoriuli TvalsazrisiT, rogorc Zireul morfemebs, ise<br />
328 saxelis anlautSi formanti rom CV-, SV- struqturisa iyo, amas udavos<br />
xdis yoveli xmovniT dawyebuli fuZis win magari SemarTva [gudava 1970, 183].
saxelur da zmnur Zir-fuZeTa fonematuri struqturis rekonstruqciisaTvis... 199<br />
maT derivatebs, rogorc Cans, metwilad erTvoda -VC, -VS agebulebis<br />
afiqsebi. xunZurSi mravlobiTobis -al<br />
(Eac´-al `Zmebi"...),<br />
-ul<br />
(ulb-ul `dedebi"...) sufiqsTa didi nawili -VS, -VC struqturisaa,<br />
Tumca zogi maTgani (-bi<br />
bi: REet `xe" _ Rut-bi `xeebi")<br />
-CV saxiTac dasturdeba. miuxedavad amisa, -bi<br />
rigis sufiqsTa istoriuli<br />
interpretaciisas sxvagvari suraTi daixateba: -bi<br />
< *-b-il<br />
(Rut-b-i < *Rut-b-il). sak. did. ca `varskvlavi" _ mr. r. c-adar-ab-i<br />
< *c-ad-ar-ab-il. amgvari segmentacia istoriis gaTvaliswinebiT<br />
xdeba, Torem wminda aRweriTi meTodis gamoyenebiT ase daiyofa:<br />
ca-da-ra-bi (Sdr. gulu `cxeni" _ gulu-bi `cxenebi").<br />
adieqtiuri saxelebi bolokidurad Cveulebriv -VC, -VS<br />
struqturis formantebs irTaven, Tumca brunvaTa fleqsiebi araerTgvarovan<br />
suraTs gviCveneben: erTi mxriv, -CV, -SV (xunZ.: erg.,<br />
mic.), meore mxriv, -VC, -VS (naT.).<br />
gasaziarebelia Tvalsazrisi, rom istoriulad brunvaTa niSnebis<br />
amosavali struqtura -VC, -C modelebiT unda yofiliyo<br />
gansazRvruli [Tofuria 1995, 64-65].<br />
sagulisxmoa, rom saxelis Zir-fuZeTa da afiqsTa analogiur<br />
struqturul modelebs aRadgenen lakursa da zog sxva daRestnur<br />
enaSi [xaidayovi 1961, 183-192; burWulaZe 1983, 298-316], rac cxadyofs<br />
am enaTa genezisur erTianobas rogorc Zireul morfemaTa<br />
agebulebis mxriv, ise derivaciul-fleqsiur morfemaTa struqturis<br />
TvalsazrisiT.
Ziri<br />
riTa<br />
Tadi daskvne<br />
skvnebi<br />
1. xunZur-andiur-didouri enebis xmovanTa sistemisaTvis ni-<br />
Sandoblivia rogorc bgeraTSesatyvisobani, ise bgeraTigiveobani.<br />
bgeraTigiveobis (a:a) dros a-s ucvleloba intensiuri dinamikuri<br />
maxvilis mqoneblobiT unda iyos Sepirobebuli.<br />
2. xunZ.-and. a (sak. andiuris gamoklebiT) ~ did. o (sak. beJituris<br />
gamoklebiT) da xunZ.-and a (sak. andiuris gamoklebiT) ~ sak.<br />
did. i : hin. e : xvar. a/o : beJ. a/ xmovanTa SesatyvisobisaTvis<br />
saerTo amosavalia a.<br />
3. i:e SesatyvisobisaTvis Zireul xmovans i warmoadgens. arqetipebi<br />
daculia beJiturSi, xvarSiulsa da, nawilobriv, xunZ.-and.<br />
enebSi.<br />
4. e:i SesatyvisobaSi postulirebuli e regularulad daculia<br />
didour enaTa wyebaSi (beJ., xvar.), xolo arasistemuri saxiT _ xunZ.-<br />
and. enebSi.<br />
5. labialuri xmovnebi (o, u) fuZeeniseuli ar Cans. isini<br />
warmoqmnilia sakvlev enaTa diferenciaciis Semdeg, sxvadasxvagvari<br />
da araerTdrouli kombinaciuri fonetikuri procesebis Sedegad.<br />
6. palatalizebul, nazalizebul, palatalizebul-nazalizebul<br />
da grZel xmovan-fonemaTa seriebi aSkarad axali formaciisaa,<br />
rac arsebuli monacemebis safuZvelze sakmaod damajereblad<br />
mtkicdeba.<br />
7. gamoiyofa difTongTa ori saxeoba: a) istoriuli da<br />
b) poziciuri. gairCeva aRmavali da damavali difTongebi, romlebic<br />
monofTongizaciis tendencias amJRavneben.<br />
8. xunZur-andiur-didour enebs amJamad metwilad susti dinamikuri<br />
maxvili moepoveba, Tumca istoriulad maT unda hqonoda<br />
Zlieri dinamikuri maxvili. amas cxadyofs fuZiseul xmovanTa reduqciis<br />
xelSesaxebi faqtebi da a:a bgeraTigiveoba.<br />
Tavdapirvelad arafiqsirebuli maxvili unda gvqonoda, Tumca<br />
amJamad misi damkvidreba Tavmarcvalsa da mis momdevno marcvalze<br />
xunZurSi ZiriTadad dasrulebulia. amgvarsave midrekilebas<br />
amJRavneben andiur-didouri enebic.<br />
9. xSul-mskdomTa wyvilbagismieri (b, f, p) da kbilismieri<br />
(d, T, t) lokaluri rigebi sameulebriv sistemebs qmnian, xolo<br />
winavelaruli rigi (g, q, q´, k, k´) _ xuTeulebri<strong>vs</strong>. yvela dasaxelebuli<br />
Tanxmovani, winavelaruli yru intensiuri korelatebis<br />
garda, bgeraTigiveobiT aris warmodgenili. q´ ganicdis spirantizacias<br />
(q´ > x´ > x), k´ ki _ dezabruptivizacias (k´ > q´ > q) da a. S.<br />
10. afrikatTa lokaluri rigebi oTxi wevriT arian warmodgenili.<br />
mJReri afrikatebi jer kidev fuZeenis daSlamde gardaiq-
ZiriTadi daskvnebi 201<br />
mnen magar abruptivebad (*Z > w´, *j > W´, * > t¾, * > y´), romlebmac,<br />
amosaval fonemebTan Tanxvdenis Semdeg, maTi bedi gaiziares<br />
da saTanado Sesatyvisobis erTiani formulis wevrebad iqcnen.<br />
* mJReri afrikati zog enaSi SeiZleba R spirantadac gardaqmniliyo.<br />
11. rac Seexeba sxva afrikatebs, maTgan amosavalma xSulma afrikatebma<br />
umTavresad spirantizacia (*c > s, *c´ > s´ > s, *C > S,<br />
*C´ > S´ > S, *l v > lɄ, lɑ > lɄ´ > lɄ, *BɄ > x, *B´ > x´ > x) ganicades.<br />
araintensiur abruptiul sibilantebs arsebiTi cvlileba<br />
(axv. *w > W) ar mosvlia, xolo laterali magar saxeobad iqca<br />
(*tɄ > t¾), an sxva rigis cvlilebas (*tɄ > l, è...) daemorCila.<br />
intensiuri abruptiuli afrikatebi gafSvinvierdnen: *w´ > c´ > c,<br />
*W´ > C´ > C, *t¾ > lɑ, *y´ > B´ > B. Wam.-sa da axv.-Si *W´ > w´.<br />
12. spirantTa wyebis sibilantebis lokaluri rigebi aerTianebda<br />
sameulebriv sistemebs, romelTagan intensiur korelatebs,<br />
intensivobis korelaciis moSlis garda, sxva arsebiTi xasiaTis<br />
cvlileba ar mosvlia. mJRerma sibilantebma da araintensiurma korelatebma<br />
sxvadasxvagvari transformacia ganicades: *z > s, J; *J ><br />
z; *s > S, z; *S > s, J...<br />
13. lateralur spirantebs mJReri wevri aklia. masTan, yru<br />
araintensiuri laterali delateralizacias (*lɄ > l) ganicdis, xolo<br />
magari lateraluri spiranti _ deintensivizacias (*lɄ´ > lɄ).<br />
14. cvlilebisadmi did midrekilebas amJRavnebs da, Sesabamisad,<br />
mravalgvarovan refleqsebs gamoavlens spiranti (* > x, S,<br />
h, z, J, C).<br />
15. ukanavelaruli rigis mJReri spiranti bgeraTigiveobiT<br />
aris warmodgenili. yru intensiuri korelati x´ did. enebSi neitraluri<br />
x-s saxiT gvxvdeba. sak. did.-Si x > > h > . rac Seexeba<br />
araintensiur yru korelats, igi sxvadasxvagvarad icvleba: *x´ > h,<br />
*x´ > R > h.<br />
16. faringalur spirantTa (D, h > ) rekonstruqcia did dabrkolebebs<br />
awydeba. garkveuli albaTobiT aRdgeba laringaluri<br />
spiranti h, romelic savaraudo magaliTebSi bgeraTigiveobas gviCvenebs.<br />
17. nazaluri sonorebi, Tu ar gaviTvaliswinebT n:m monacvleobas,<br />
nulovani refleqsaciiT arian warmodgenili. rac Seexeba<br />
likvidebs, maTi rekonstruqcia xunZur-andiur enaTa sinamdvileSi,<br />
zusti distribuciis uqonlobis gamo, gaZnelebulia. am mxriv, faseulia<br />
didour enaTa Cveneba: Tu amosavalia r, maSin beJiturSic
202<br />
ZiriTadi daskvnebi<br />
r gveqneba, Tu amosavalia l, romlis distribucia inlautiTa da<br />
auslautiT Semoifargleba, maSin beJiturSic l warmoCndeba.<br />
18. sonantebi ~ da E damatebiT distribuciaSi imyofebian sa-<br />
Tanado xmovnebTan (i, u) da bgeraTigiveobas gviCveneben. wyvilbagismieri<br />
E gramatikuli funqciiTac gvxvdeba da labializebuli kompleqsis<br />
elementadac.<br />
19. istoriulad dadasturebul enaTa fonologiur sistemaSi<br />
TavCenili TanxmovanTa specifikuri seriebi (labializebuli, palatalizebuli,<br />
faringalizebuli) aSkarad meoreuli warmomavlobisaa,<br />
radganac maTSi gaerTianebul fonemebs ar moepovebaT sakuTari<br />
bgeraTSesatyvisobani. savaraudoa agreTve intensiur da lateralur<br />
TanxmovanTa meoreuloba, Tumca xunZur-andiur-didour<br />
fuZeenaSi maTi arseboba eW<strong>vs</strong> ar iwve<strong>vs</strong>.<br />
20. mkafiod aris gamoxatuli TanxmovanTa Semdegi fonetikuri<br />
cvlilebebi: a) spirantTa gamJRereba; b) sisina sibilantTa ga-<br />
SiSineba da SiSinaTa gasisineba; g) defaringalizacia; d) afrikatizacia;<br />
e) spirantizacia; v) dezabruptivizacia; z) deintensivizacia;<br />
T) faringalizacia.<br />
21. fonetikuri procesebis relatiuri qronologia ase warmoidgineba:<br />
I safexuri: aramagar spirantTa gamJRereba; II safexuri:<br />
xSulTa spirantizacia; sisina da SiSina sibilantTa monacvleoba;<br />
III safexuri: intensiur da xSul-mskdom abruptivTa dezabruptivizacia;<br />
IV safexuri: intensivobis korelaciis moSla; V safexuri: faringalizacia<br />
didour enebSi.<br />
22. istoriulad saxels unda hqonoda Semdegnairi morfologiuri<br />
struqtura: klasifikatori damakavSirebeli xmovniTurT<br />
+<br />
saxelis (resp. zmnis) Ziri + sadeterminacio sufiqsi<br />
+ derivaciuli<br />
da relaciuri morfemebi. analogiuri fonematuri<br />
struqtura rekonstruirdeba zmnisTvisac im gansxvavebiT, rom mas<br />
damatebiT moepoveba Tematuri niSnebi. saxelur da zmnur ZirTa<br />
struqturis ZiriTadi kanonikuri modelebi unda yofiliyo: C, CS,<br />
CVC (CVS, SVC, SVS). formantTa amosavali tipi anlautSi ZiriTadad<br />
CV-, SV- formulebiT unda yofiliyo gansazRvruli, xolo<br />
auslautSi _ -VC, -VS struqturis afiqsebiT.
Semokle<br />
kleba<br />
baTa ganmar<br />
marte<br />
teba<br />
I. enobrivi erTeulebi<br />
and. _ andiuri ena<br />
and.-did. _ andiur-didour enaTa qvejgufi<br />
andal. _ xunZuri enis andalaluri kilokavi<br />
andal.-yarax. _ xunZuri enis andalalur-yaraxuli dialeqti<br />
anw. _ xunZuri enis anwuxuri dialeqti<br />
arab. _ arabuli ena<br />
arC. _ arCibuli ena<br />
aqn.-anR. _ tindiuri enis (resp. dialeqtis) aqnaduri da anRiduri<br />
Tqmebi<br />
aR./aRul. _ aRuluri ena<br />
axv. _ axvaxuri ena<br />
bagv. _ bagvaluri ena<br />
baTl. _ xunZuri enis baTluxuri kilokavi<br />
bacb. _ bacburi ena<br />
beJ. _ beJituri (resp. beJitur-hunziburi) ena<br />
berZ. _ berZnuli ena<br />
boTl. _ boTlixuri ena<br />
bud. _ buduxuri ena<br />
did. _ didouri enebi (ena)<br />
viw. _ sakuTriv didouri enis viwiaTluri metyveleba<br />
zaq. _ xunZuri enis zaqaTaluri Tqma<br />
Tab. _ Tabasaranuli ena<br />
Tlis. _ bagvaluri enis Tlisuri Tqma<br />
Tlond. _ bagvaluri enis Tlondoduri Tqma<br />
Turq. _ Turquli ena<br />
ing. _ inguSuri ena<br />
inxv. _ xvarSiuli enis inxoyvaruli dialeqti<br />
kar. _ karatauli ena<br />
kriw. _ kriwuli ena<br />
lak. _ lakuri ena<br />
lezg. _ lezgiuri ena<br />
moy. _ sakuTriv didouri enis moyoyuri metyveleba<br />
ratl. _ xunZuri enis ratluburi Tqma<br />
ruT. _ ruTuluri ena<br />
rus. _ rusuli ena<br />
s.-and. _ saerTo-andiuri ena<br />
s.-did. _ saerTo-didouri ena<br />
sak. beJ. _ sakuTriv beJituri dialeqti
204<br />
SemoklebaTa ganmarteba<br />
sak. did. _ sakuTriv didouri ena<br />
sak. xvar. _ sakuTriv xvarSiuli dialeqti<br />
sak. tind. _ sakuTriv tindiuri Tqma<br />
santl. _ xvarSiuli enis santladuri metyveleba<br />
sah. _ sakuTriv didouri enis sahaduri dialeqti<br />
svan. _ svanuri ena<br />
somx. _ somxuri ena<br />
tind. _ tindiuri ena (resp. dialeqti)<br />
toq. _ karatauli enis toqtiuri dialeqti<br />
tox. _ anwuxuri dialeqtis toxuri Tqma<br />
ud. _ udiuri ena<br />
qarT. _ qarTuli ena<br />
qid. _ sakuTriv didouri enis qidirouli Tqma<br />
qid.-asax. _ sakuTriv didouri enis qidiroul-asaxuri kilokavi<br />
RaR. _ andiuri enis RaRaTluri Tqma<br />
Rod. _ Rodoberiuli ena (resp. dialeqti)<br />
yumux. _ yumuxuri ena<br />
Saf. _ sakuTriv didouri enis Safixuri Tqma<br />
CeCn. _ CeCnuri ena<br />
weg. _ axvaxuri enis wegoburi Tqma<br />
Wadaq. _ anwuxuri dialeqtis Wadaqolouri Tqma<br />
Wam. _ Wamaluri ena<br />
War. _ xunZuri enis Waruli dialeqti<br />
xvain. _ xvarSiuli enis xvainuri metyveleba<br />
xvar. _ xvarSiuli ena<br />
xin. _ xinaluRuri ena<br />
xunZ. _ xunZuri ena<br />
xunZ.-and. _ xunZur-andiur enaTa qvejgufi<br />
xunZax. _ xunZuri enis xunZaxuri dialeqti<br />
xutr. _ sakuTriv didouri enis xutraxuli metyveleba<br />
haqv. _ Wamaluri enis haqvaruli dialeqti<br />
hin. _ hinuxuri ena<br />
hih. _ Wamaluri enis hihaTluri dialeqti<br />
hlan. _ axvaxuri enis hlanuburi Tqma<br />
hunz. _ beJituri enis hunziburi dialeqti<br />
II. gramatikuli terminebi<br />
mx. r. _ mxoloobiTi ricxvi<br />
mr. r. _ mravlobiTi ricxvi<br />
sax. _ saxelobiTi brunva<br />
erg. _ ergatiuli brunva<br />
naT. _ naTesaobiTi brunva
SemoklebaTa ganmarteba 205<br />
mic. _ micemiTi brunva<br />
araintens. _ araintensiuri Tanxmovani<br />
intens. _ intensiuri Tanxmovani<br />
awmy. _ awmyo dro<br />
namy. _ namyo dro<br />
myof. _ myofadi dro<br />
III. pirobiTi simboloebi<br />
C _ konsonanti<br />
S _ sonanti<br />
W _ bilabialuri sonanti (E)<br />
V _ vokali<br />
IV. Jurnalebisa da krebulebis saxelwodebani<br />
de _ daRestnuri enebi (Дагестанские языки. М., 2000)<br />
dedl _ daRestnur enaTa dargobrivi leqsika (Отраслевая<br />
лексика дагестанских языков. Махачкала, 1984; 1988)<br />
dedlp _ daRestnur enaTa dargobrivi leqsikis problemebi<br />
(Проблемы отраслевой лексики дагестанских языков. Махачкала, 1985;<br />
1986; 1989)<br />
deSil _ daRestnur enaTa SedarebiT-istoriuli leqsika<br />
(Сравнительно-историческая лексика дагестанских языков. М., 1971)<br />
enimki-s moambe _ akad. n. maris saxelobis enis, istoriisa da<br />
materialuri kulturis institutis (1936-1941 w.w.) moambe<br />
eSs _ enaTmecnierebis Sesavlis sakiTxebi. Tb., 1972<br />
Tsu Sromebi _ Tbilisis saxelmwifo universitetis Sromebi<br />
ike _ iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba<br />
ikew _ iberiul-kavkasiuri enaTmecnierebis weliwdeuli<br />
lel _ lingvisturi enciklopediuri leqsikoni (Лингвистический<br />
энциклопедический словарь. М., 1990)<br />
macne _ saqarTvelos mecnierebaTa akademiis sazogadoebriv<br />
mecnierebaTa ganyofilebis organo 1971 wlamde; 1971 wlidan _<br />
`enisa da literaturis seria"<br />
rxe _ ruseTis xalxTa enebi (Языки народов России. Языки Дагестана.<br />
Махачкала _ М., 2000)<br />
smam _ saqarTvelos mecnierebaTa akademiis moambe<br />
sksrxe _ sabWoTa kavSiris socialisturi respublikebis<br />
xalxTa enebi (Языки народов СССР, IV. Иберийско-кавказские языки.<br />
M., 1967)
pirTa saZiebeli<br />
abaSia r. 121, 165<br />
abdulaevi z. 14<br />
abdulaevi a. 14, 181<br />
aglarovi m.-x. 25<br />
azmaifaraSvili 10<br />
aTaevi b. 14, 21, 57, 124<br />
akievi a. 50, 52, 56, 59, 61, 79<br />
aleqseevi m. 14, 17, 22, 24, 25,<br />
49, 108, 186, 187<br />
andRulaZe n.<br />
ardoteli n. 18, 19, 47, 59, 62,<br />
73, 99, 115, 120, 129, 138, 146,<br />
161, 162, 170, 174, 175, 178<br />
axvlediani g. 64, 75, 150, 162, 167<br />
barnovi n. 14, 170<br />
benvenisti e. 188<br />
blumfildi l. 181, 182<br />
bokarevi a. 15<br />
bokarevi e. 11, 15, 21, 33, 37,<br />
40, 42, 44, 48, 52, 55, 57, 58,<br />
59, 61, 62, 81, 87, 96, 98, 103,<br />
107, 119, 155, 167, 177<br />
burWulaZe g. 14, 18, 46, 50,<br />
51, 58, 62, 69, 79, 98, 99, 122,<br />
124, 167, 181, 188, 199<br />
gabunia k. 27<br />
gamyreliZe T. 17, 58, 181, 188, 190<br />
gafrindaSvili S. 15, 171<br />
gvancelaZe T. 27<br />
gigineiSvili b. 13, 25, 58, 81,<br />
88, 91, 95, 96, 98, 99, 103, 108,<br />
119, 124, 170<br />
gogolaSvili g. 14<br />
goniaSvili T. 58, 87, 119<br />
gudava t. 12, 14, 15, 17, 18, 32,<br />
33, 36, 38, 44, 46, 48, 50, 53,<br />
55, 58, 62, 63, 70, 81, 87, 93,<br />
95, 96, 98, 100, 108, 113, 129,<br />
133, 136, 150, 155, 160, 163, 164,<br />
170, 175, 177, 191, 192, 195<br />
deetersi g. 170<br />
diakonovi i. 22<br />
diri a. 14, 15, 21<br />
diumezili g. 50<br />
ebelingi s. 62<br />
erkerti r. 15<br />
van den bergi h. 15, 42<br />
van-ginekeni j. 150<br />
zviadauri n. 58, 73, 106, 122, 160<br />
zinderi l. 75<br />
Talibovi b. 88, 99, 103, 138,<br />
171, 175<br />
TayaiSvili a. 136<br />
Tofuria v. 65, 181<br />
Tofuria g. 14<br />
ibrahimovi g. 59, 175<br />
ivanovi v. 58, 181<br />
imnaiSvili d. 13, 14, 22, 40,<br />
41, 47, 48, 51, 52, 54, 55, 58,<br />
59, 81, 130, 136, 175<br />
inglisiani v. 170<br />
isayovi i. 14, 42, 64, 76, 77<br />
iuSmanovi i. 146, 170<br />
kazievi g. 15<br />
kaxaZe o. 13, 87, 88, 150<br />
kibriki a. 14, 23, 75<br />
kiknaZe z. 13, 62<br />
klimovi g. 14, 58<br />
koZasovi s. 14, 23, 75, 174<br />
lafoni r. 13, 151<br />
levi e. 15<br />
levina r. 13, 171<br />
lomTaTiZe q. 17, 18, 21, 171,<br />
181, 186, 191<br />
lomTaZe e. 13, 14, 17, 19, 21,<br />
33, 40, 41, 42, 43, 44, 46, 47,<br />
49, 50, 53, 54, 58, 62, 81, 87,<br />
88, 96, 136, 150, 175, 195<br />
madieva g. 15, 34, 76, 125, 155, 160<br />
mari n. 13, 58, 136
s a Z i e b l e b i 207<br />
martine a. 80, 81<br />
maWavariani g. 16, 17, 18, 65, 66,<br />
188, 190<br />
mahomedbekova z. 13, 14, 15, 22,<br />
39, 53, 55, 58, 62, 70, 81, 86,<br />
99, 108, 115, 119<br />
mahomedova f. 15, 37, 75, 76, 170<br />
mahomedovi m. 14<br />
mahomedxanovi m. 15<br />
mahometovi a. 15, 171, 174<br />
megreliZe i. 13, 40, 87<br />
meie a. 186, 188<br />
meliqiSvili i. 186, 188<br />
miqailovi S. 13, 22, 29, 34, 35,<br />
62, 72, 73, 81, 87, 108, 109, 120,<br />
129, 155<br />
miqailovi y. 13, 63<br />
miqailovi e. 13<br />
miqailova r. 13<br />
musaeva m. 25<br />
nebieriZe g. 159<br />
nikolaevi s. 14, 56, 186<br />
nikolskaia z. 25<br />
oniani a. 27<br />
Jirkovi l. 15, 21, 110, 138, 168<br />
JRenti s. 65, 75, 171<br />
ramazanovi i. 159<br />
rajabovi r. 14, 41, 175, 176<br />
rogava g. 159, 174, 181, 188<br />
saidova f. 14, 34, 36, 53, 75, 186<br />
saidovi g. 13, 78, 111, 195<br />
sarjvelaZe z. 17<br />
sepiri e. 17<br />
svodeSi m. 24<br />
sixaruliZe t. 88<br />
solTa g. 170<br />
sosiuri f. de 16, 52, 169<br />
starostini s. 13, 14, 22, 56,<br />
96, 183, 186, 191<br />
starCe<strong>vs</strong>ki a. 15<br />
suleimanovi ia. 13, 62<br />
suleimanovi n. 13<br />
testeleci ia. 14<br />
trubeckoi n. 13, 16, 17, 19, 21,<br />
52, 55, 91, 96, 99, 103, 113, 119,<br />
120, 127, 150, 161, 164, 168, 171<br />
uTurgaiZe T. 80<br />
uslari p. 34, 88, 108<br />
fareuliZe r. 10<br />
fenrixi h. 16, 17, 145, 171, 173<br />
fogti h. 80<br />
foqos-fuqsi d. 17<br />
futkaraZe t. 69<br />
qaldani m. 65<br />
qurdiani m. 30<br />
SaniZe a. 64, 65, 182<br />
Sarafutdinova r. 13, 171<br />
SaraSiZe g. 15, 35<br />
SaraZeniZe T. 16, 17, 66<br />
Sengelia v. 50, 65<br />
Sifneri a. 13<br />
Sori r. 167<br />
Ciqobava arn. 11, 16, 17, 33, 34,<br />
55, 57, 58, 59, 62, 72, 75, 81,<br />
86, 97, 100, 124, 127, 140, 150,<br />
161, 170, 173, 178, 181, 191<br />
cercvaZe il. 13, 29, 34, 44,<br />
46, 47, 48, 51, 52, 53 55, 57,<br />
62, 63, 72, 75, 81, 86, 93, 99,<br />
124, 155, 158, 170, 195<br />
Waraia p. 17<br />
WrelaSvili k. 188<br />
WumburiZe z. 65<br />
xaibulaevi m. 15<br />
xaidayovi s. 14, 188, 199<br />
xalidova r. 15<br />
xalilovi m. 14, 42, 62, 64, 77,<br />
125, 159, 174<br />
javaxiSvili iv. 14, 191<br />
janaSia s. 25<br />
jafariZe z. 13, 15, 34, 36, 111<br />
jeiraniSvili evg. 15, 65, 87, 171<br />
jorbenaZe b. 182, 197<br />
hamzaTovi r. 13, 42, 43, 156, 160<br />
honigsvaldi g. 19
semantikuri saZiebeli<br />
a:<br />
-a (brZan. kilos formanti) 45<br />
aa<strong>vs</strong>o 79, 101, 157<br />
adamiani 67<br />
adre 67<br />
aTasi 18<br />
aTi 47, 101, 156<br />
akeTebs 70<br />
aki 32<br />
-al (mr. r.-is niSani) 143<br />
alao 88, 111<br />
alafi 75<br />
-(a)l&´ (erg. niSani) 130<br />
angariSi 68<br />
aris 92, 164<br />
arwivi 63, 102, 192<br />
asi 18, 20, 77, 155<br />
afeTqeba 86<br />
aqve 32<br />
aReba 31, 124<br />
axalgazrda 68<br />
axali 101<br />
axali nakeli 87<br />
axla 87<br />
b:<br />
b- (III gr. klas-niSani) 86<br />
baliSi 109, 118<br />
balaxi 136<br />
banakis 17<br />
bangi 122<br />
bani 144<br />
batkani 54, 59, 113<br />
barZayi 133, 154, 172<br />
baRi 114, 194<br />
bevri 177<br />
beli 88<br />
berva 86<br />
beReli 67<br />
beWedi 67<br />
bze 94<br />
bzriala 88<br />
biZaSvili 137<br />
blagvi 68<br />
boTli 68<br />
brtyeli 88<br />
brWyali 109<br />
buzi 90<br />
buCqi 132<br />
g:<br />
gaakeTa 70<br />
gagzavnineba 79<br />
gadaxta 70<br />
gazomva 99<br />
gamarjveba 127<br />
gaielva 86<br />
gamzeveba 186<br />
gamofituli 177<br />
gamocxoba 128<br />
gamowurva 98<br />
gamoWra 110, 124<br />
gamravleba 87<br />
gamxdari 87<br />
gaSroba 117, 172, 186<br />
gaSvebineba 79<br />
gaCereba 158<br />
gaReba 196<br />
gveli 56, 59, 85, 93, 183<br />
gverdi 85<br />
gza 64<br />
gomuri 31, 112<br />
gora 68, 69, 87<br />
guli 45, 60, 141, 172, 187, 191<br />
grZeli 60, 71, 137, 143<br />
guSin 109<br />
d:<br />
-d (erg. niSani) 89, 164<br />
da 32, 72, 146, 185<br />
daasvela 158<br />
dadeba 60, 92<br />
daTvi 53, 64, 100, 123<br />
dakakuneba 88
s a Z i e b l e b i 209<br />
dakargva 90<br />
dakvla 79, 115<br />
daleva 71, 72<br />
damsga<strong>vs</strong>eba 130<br />
damwyvdeva 105<br />
dana 68, 177<br />
dangreva 31<br />
dari 17<br />
dartyma 87<br />
darCena 137, 198<br />
darwmunda 158<br />
daslba 17<br />
dasxma 90<br />
datova 73<br />
dafarva 118<br />
daWera 94<br />
daWra 118<br />
dawera 70, 72<br />
dawerili 32<br />
dawvena 58<br />
dgoma 73, 158<br />
dedebi 199<br />
dedali 60, 73, 165<br />
didi 72, 74<br />
dRe 60, 71<br />
dRes 125, 177<br />
e:<br />
ekali 156<br />
ena 56, 97, 144, 172, 187, 197, 189<br />
enabluoba 78<br />
erbo 110<br />
erTad 48<br />
erTi 48, 156, 189<br />
es 71, 164<br />
eq<strong>vs</strong>i 45, 110<br />
eSvi 103, 126<br />
eCo 126<br />
v:<br />
vaJi 46, 61, 67, 72, 127, 158<br />
vardna 79<br />
varskvlavi 52, 60, 73, 172, 199<br />
vaSli 20, 64, 104<br />
vaci 52, 90<br />
venaxi 144<br />
-viT 32<br />
vin 130<br />
viwro 118<br />
vulva 90<br />
z:<br />
zamTari 100<br />
-ze 17, 115<br />
zvini 134<br />
zurgi 134<br />
zRapari 117, 164<br />
zRva 183<br />
zRmartli 87<br />
T:<br />
Tagvi 96<br />
Tavi 68, 77<br />
Tavze 112<br />
TavTavi 111, 195<br />
TaTi 87<br />
Tan 32<br />
Tasma 106<br />
Tafli 77, 98<br />
TeTri 67<br />
Tvali 157<br />
Tesli 132, 159<br />
Tesli (girCisa) 174<br />
Tve 197<br />
Tikani 65, 157, 172<br />
Tikruni 156<br />
Tma 93<br />
Tovli 64, 120, 137<br />
Toki 106<br />
Tungi 67, 174<br />
Tqva 198<br />
Tqven 125<br />
Tqma 31<br />
Txa (urqo) 134, 189<br />
Txa 20, 98, 102, 144, 157, 193<br />
Txra 115
210<br />
s a Z i e b l e b i<br />
i:<br />
-iani 32<br />
idayvi 141<br />
iorRa 68<br />
irgvliv 70<br />
is 164<br />
isari 101<br />
iyo 73, 95<br />
icis 70<br />
k:<br />
kaba 89<br />
kalo 102<br />
kanafi 88<br />
kari 26, 187<br />
kasri 68<br />
kata 58, 92<br />
kaci 20, 52, 74, 191<br />
kbili 59, 98, 103, 144, 155<br />
kedeli 26, 89, 117, 177<br />
keTeba 77<br />
keravda 74<br />
kvali 115<br />
kvari 20, 172<br />
kvdoma 114<br />
kvercxi 59, 159<br />
ki 32<br />
kiseri 164<br />
kitri 137<br />
klite 67<br />
koRo 96<br />
kocna 102<br />
kowaxuri 47, 100, 122, 155<br />
koWi 67, 87<br />
kudi 133, 176<br />
kurdReli 72<br />
kurkli 132<br />
l:<br />
lamazi 72<br />
lobio 139<br />
logini 127<br />
lursmani 70, 117, 177<br />
m:<br />
maTraxi 67<br />
mama 73<br />
marili 63, 97, 145, 156<br />
marcvali 139<br />
maswavlebeli 67<br />
maRali 141<br />
maWiki 47, 112<br />
mgeli 45, 50, 65, 70, 101, 156<br />
mdinare 56, 136, 176<br />
me 20, 57, 65, 70<br />
mela 54, 77, 123, 140, 154<br />
mexi 86<br />
mze 60, 85, 117, 187, 190<br />
mTa 137, 144, 184<br />
mTebi 75<br />
mTvare 61, 188<br />
miatova 90<br />
mitovebuli 90<br />
micema 71<br />
micvalebuli 175<br />
miwa 197<br />
mkerdi 176, 184<br />
mkvdari 60<br />
mozelva 174<br />
mozveri 77<br />
{mo}kvdoma 196<br />
mokla ra 70<br />
mokle 69, 104<br />
momzadeba 177<br />
momlocveli 67<br />
mosvla 73, 79, 167<br />
mJave 73, 192<br />
mosmena 109<br />
moqsova 158<br />
moyola 99, 156<br />
moxuci 159<br />
mrgvali 92<br />
msuqani 69, 87, 128<br />
msxali 139<br />
mtevani (xelisa) 93<br />
muSti 29, 120, 156<br />
muxa 94<br />
mfrinavi 67<br />
mSrali 118<br />
mcodne 145
s a Z i e b l e b i 211<br />
mware 70<br />
mwvane 104<br />
mwyemsi 186<br />
mxari 197<br />
n:<br />
nabadi 90<br />
nadiri 157, 193<br />
naTesaoba 67<br />
nakeli 160<br />
namgali 25, 54<br />
namqeri 120<br />
naqi 87<br />
naRveli 54<br />
nawlavi 47, 112, 152<br />
naxvreti 67<br />
naxiri 135<br />
naxWi 177<br />
najaxi 50<br />
neka TiTi 67<br />
nekni 57, 133, 144, 158<br />
nela 67<br />
nemsi 178<br />
nerwyvi 62<br />
niori 126, 158<br />
niskarti 122, 126<br />
o:<br />
oTxi 56, 61, 69, 77, 116, 177<br />
omi 140<br />
ori 29, 59, 131<br />
oqoqa 100, 177<br />
oci 60, 61, 117, 172<br />
p:<br />
papa 77<br />
patara 68, 72<br />
pepela 86<br />
piri 157<br />
pirisaxe 139<br />
J:<br />
Jangi 67<br />
r:<br />
ra 124, 159<br />
-ra (namy. sufiqsi) 140<br />
ramdeni 104, 144, 159<br />
raRa 32<br />
rva 56, 77, 113<br />
rkina 25, 60, 141, 157<br />
rqa 159, 160<br />
rZe 72, 154<br />
rwmena 125<br />
rwyili 47, 106, 160<br />
s:<br />
sabeli 132<br />
sad 70<br />
sadgisi 54<br />
savarcxeli 60, 139<br />
saiT 74<br />
samajuri 64<br />
sami 45, 85, 109<br />
samizne 174<br />
sanTeli 93<br />
sarke 159<br />
satexi 117<br />
saflavi 132<br />
saqme 67<br />
sacobi 87<br />
saWmeli 93<br />
saxeli 48, 52, 74, 77, 173, 184<br />
saxli 25, 102, 118, 139<br />
saxnisi 25, 118, 174<br />
saxuravi 111<br />
setyva 121<br />
sizmari 46<br />
simamri 182<br />
sipi 87<br />
sityva 75, 127<br />
siyvaruli 152<br />
sicxe 67<br />
ska 68, 69<br />
skami 58<br />
sma 136<br />
sofeli 68<br />
spilenZi 86<br />
suleli 87<br />
-s´-eb (formanti) 124
212<br />
s a Z i e b l e b i<br />
t:<br />
taxi 67<br />
tba 139<br />
terfi 129, 141<br />
tvini 69, 154<br />
tili 45, 102, 144<br />
tomara 67, 118<br />
toti 67, 144, 188<br />
triali 89<br />
tyavi 116<br />
tyvia 71, 93<br />
tyorcna 129<br />
tyupebi 95<br />
tyupi 113<br />
u:<br />
uvargisi 87<br />
ukan 97<br />
urCxuli 157<br />
f:<br />
faSati 104<br />
ficari 117<br />
fiwali 95, 191<br />
foladi 18<br />
foCi 87<br />
frTa 129<br />
frCxili 151<br />
fuli 99<br />
furTxeba 89<br />
furTxi 69<br />
futkari 86<br />
fqvili 90<br />
q:<br />
qaTami 160<br />
qaliSvili 72, 146, 155<br />
qafi 86<br />
qaCali 88<br />
qeri 175<br />
qvabi 132<br />
qvrivi 72<br />
qmari 192<br />
qsova 128<br />
qudi 68<br />
R:<br />
RamiT 72<br />
Ramura 67, 87<br />
Rvia 141<br />
Rvino 126<br />
Robe 142<br />
Rrubeli 127<br />
Runva 89<br />
y:<br />
yamiri 67<br />
yayani 87<br />
yvavi 52, 67, 89, 134, 154, 172, 175<br />
yveli (mouxdeli) 48, 62<br />
yviTeli 104<br />
yvirili (xarisa) 69<br />
yidva 127, 167<br />
yinuli 119, 141<br />
yofna 74<br />
S:<br />
Savi 174<br />
SeiWmuxnen 68, 69<br />
Semdeg 114<br />
Semodgoma 54<br />
Sen 17, 57<br />
Senakadi 145<br />
SeRebva 133<br />
SeSa 74, 129<br />
Sewva 103, 125, 160<br />
SeWmeva 58<br />
Sveli 67, 109, 151<br />
Svidi 45, 112<br />
-Si 110<br />
Sibu 122<br />
SigniT 74<br />
SimSili 93<br />
Sorisi 134<br />
Suaguli 113<br />
Suni 67
s a Z i e b l e b i 213<br />
C:<br />
Cala 94<br />
CaquCi 73<br />
Cacma 128<br />
Cemi 57<br />
Cven 53<br />
Cirqi 68<br />
Cliqi 151<br />
c:<br />
`-ca" 32<br />
ca 121<br />
calieri 106<br />
cacxvi 135<br />
cema 79, 159, 189<br />
cema-tyepa 87<br />
cecxli 101, 156, 157, 186<br />
civi 73<br />
codna 117, 141, 177<br />
coli 165<br />
comi 137<br />
cremli 45, 116, 177<br />
culi 164<br />
cxeni 73, 77, 199<br />
cxenebi 199<br />
cxvari 60, 140<br />
cxviri 68, 69, 138<br />
cxra 46, 86, 106, 194<br />
Z:<br />
ZaRli 133, 135, 147, 154, 175, 193<br />
Zebna 58<br />
Zeli 17<br />
Zvali (mkerdisa) 67, 183<br />
Zvirfasi 29<br />
Zili 46<br />
Ziri 112, 134, 194<br />
Zma 72, 100, 185<br />
Zmebi 199<br />
Zroxebi 74, 121<br />
ZuZu 47, 93, 172<br />
w:<br />
wadi! 62<br />
wali 105, 157<br />
warbi 124<br />
warTmeva 135, 184, 196<br />
wasvla 59, 152, 198<br />
waqceva 94<br />
weliwadi 155, 158<br />
wera 29, 79, 115<br />
weraqvi 120<br />
wero 78<br />
wes-Cveuleba 138<br />
wveri 126, 160<br />
wvivi 159<br />
wvima 71<br />
wvrili 157<br />
wigni 132<br />
wiTelmziani 78<br />
wisqvili 48, 74, 135, 141, 154<br />
wova 114<br />
wola 79<br />
wurva 145<br />
wyali 53, 63, 130, 190<br />
W:<br />
Wabuki 68<br />
Wedila 67<br />
Weqa-quxili 86<br />
Wia 93<br />
WinWari 54, 158, 159<br />
Wipi 102, 157<br />
Wirxli 120, 122<br />
Wixvini 69, 86<br />
Wkua-goneba 138<br />
-Wo (zmnis uaryofiTi formanti) 105<br />
x:<br />
xanjali 25<br />
xari 60, 64, 99, 145, 154, 155<br />
xaWo 122, 157<br />
xbo 56, 70, 128, 151<br />
xe 68, 199<br />
xeebi 199<br />
xevi 74
214<br />
s a Z i e b l e b i<br />
xeli 52, 111, 154, 191<br />
xeoba 142<br />
xerTvisi 191<br />
xval 135<br />
xvewi 120<br />
xvliki 90, 105, 158<br />
xvna 31, 112, 197<br />
xvrepa 176<br />
xidi 152<br />
xinkali 137, 176<br />
xis kavi 58<br />
xiSti 174<br />
xorbali 116, 118<br />
xorTumi 174<br />
xorci 54, 141, 187<br />
xuTi 158<br />
xunZi 68, 72<br />
xufi (kasrisa) 67<br />
j:<br />
jaWvi 67<br />
jvari 177
lite<br />
tera<br />
ratu<br />
tura<br />
abaSia 2004 _ r. abaSia, sibilantur spirantTa refleqsebisaTvis<br />
daRestnur enebSi. _ arnold Ciqobavas sakiTxavebi, XV. masalebi.<br />
Tb., `qarTuli ena", gv. 7-9.<br />
abaSia 2004 _ r. abaSia, sibilantur afrikatTa sistema da-<br />
Restnur enebSi. I. _ arnold Ciqobavas saxelobis enaTmecnierebis<br />
institutis 63-e samecniero sesiis masalebi. Tb., gam-ba `qarTuli<br />
ena", gv. 7-8.<br />
abdulaevi 1993 _ З. Г. Абдуллаев, Даргинский язык, I . Фонетика.<br />
М., "Наука", 285 с.<br />
abdulaevi 1981 _ З. Г. Абдуллаев, К анализу структуры слова даргинского<br />
языка. Морфологическая структура дагестанских языков. Махачкала, с.<br />
38-57.<br />
abdulaevi 1981 _ А. К. Абдуллаев, Словообразование в цезском<br />
языке, Автореф. канд. дис., Махачкала, 27 с.<br />
aglarovi 1994 _ М.-Х. Агларов, Андийцы. _ Тарих, 1. Махачкала,<br />
С. 40-45.<br />
aTaevi 1992 _ Б. М. Атаев, Опыт реконструкции прономинальной<br />
системы аварского языка. – Проблемы сравнительно-исторического исследования<br />
морфологии языков Дагестана. Махачкала, с. 29-35.<br />
aTaevi 1996 _ Б. М. Атаев, Аварцы: история, язык, письменность.<br />
Махачкала, "Экспресс", 91 с.<br />
aTaevi 1996 a _ Б. М. Атаев, Морфология аваро-андо-цезских языков:<br />
структурные и материальные общности. Махачкала, "Экспресс", 157 с.<br />
akievi 1977 _ А. Ш. Акиев, Историко-сравнительная фонетика даргинского<br />
и лакского языков. Махачкала, 124 с.<br />
akievi 1982 _ А. Ш. Акиев, Сравнительный анализ гласных лакского<br />
и даргинского языков. Махачкала, Дагучпедгиз, 114 с.<br />
aleqseevi 1986 _ М. Е. Алексеев, О методике сравнительно-исторических<br />
исследований (на материале дагестанских языков). _ Актуфльные<br />
проблемы дагестанско-нахского языкознания. Махачкала, с. 114-143.<br />
aleqseevi 1988 _ М. Е. Алексеев, Сравнительно-историческая<br />
морфология аваро-андийских языков. М., "Наука", 223 с.<br />
aleqseevi 1995 _ М. Е. Алексеев, Андийские языки. Дагестан: село<br />
Хуштада. М., с. 82-103.<br />
aleqseevi 1998 _ М. Е. Алексеев, Об одном общевосточнокавказском<br />
глагольном форманте. _ Девятый международный коллоквиум Европейского<br />
общества кавказоведов (тезисы докладов). Махачкала, с. 101.<br />
aleqseevi, aTaevi 1997 _ М. Е. Алексеев, Б. М. Атаев, Аварский<br />
язык. М., Изд-во "Академия", 141 с.
216<br />
l i t e r a t u r a<br />
aliroevi 1975 _ И. Ю. Алироев, Сравнительно-исторический<br />
словарь отраслевой лексики чеченского и ингушского языков и диалектов.<br />
Махачкала, 1975.<br />
andRulaZe 1968 _ n. andRulaZe, klasovani da pirovani uRvlilebis<br />
istoriis zogi sakiTxi iberiul-kavkasiur enebSi. Tb.,<br />
`mecniereba", 221 gv.<br />
ardoteli 1996 _ n. ardoteli, xmovanTa Sesatyvisobis zogi<br />
sakiTxisaTvis didour enebSi. _ b. jorbenaZis sazogadoebis III samecniero<br />
konferencia. moxsenebaTa Tezisebi. Tb., gv. 7-8.<br />
ardoteli 1996 a _ n. ardoteli, marcvlis struqturisa da<br />
sazRvrisaTvis didour enaSi. _ saenaTmecniero Ziebani, V. Tb., gv.<br />
292-298.<br />
ardoteli 1997 _ n. ardoteli, labializebuli kompleqsis<br />
(c+E) interpretaciisaTvis didour enebSi. _ saenaTmecniero Ziebani,<br />
VI. Tb., gv. 43-51.<br />
ardoteli 1998 _ Н. А. Ардотели, К вопросу фарингализации в<br />
дидойских языках. _ Девятый Международный коллоквиум Европейского<br />
общества кавказоведов (тезисы докладов). Махачкала, с. 104.<br />
ardoteli 1999 _ n. ardoteli, r sonoris Sesatyvisobani<br />
didour enebSi. _ saenaTmecniero Ziebani, VIII. Tb., `qarTuli ena", gv.<br />
82-87.<br />
ardoteli 1999 a _ n. ardoteli, bgeraTSesatyvisobaTa urTierTmimarTebisaTvis<br />
enebsa da dialeqtebSi. _ qarTveluri memkvidreoba,<br />
III. quTaisi, qsu gam-ba, gv. 14-20.<br />
ardoteli 1999 b _ n. ardoteli, sisina sibilantTa Sesatyvisobani<br />
xunZur-andiur-didour enebSi. _ saenaTmecniero Ziebani,<br />
IX. Tb., `qarTuli ena", gv. 93-96.<br />
ardoteli 1999 g _ n. ardoteli, xmovanTa palatalizacia didour<br />
enebSi _ besarion jorbenaZis sazogadoebis VI samecniero<br />
konferenciis masalebi. Tb., `qarTuli ena", gv. 12-14.<br />
ardoteli 2000 _ n. ardoteli, saxelur Zir-fuZeTa fonologiuri<br />
struqturis rekonstruqciisaTvis xunZur-andiur-didour<br />
enebSi. _ `enaTmecnierebis sakiTxebi", 4 (8). Tb., gv. 29-42.<br />
ardoteli 2000 a _ n. ardoteli, B-s transformaciisaTvis<br />
iberiul-kavkasiur enebSi. _ qarTveluri memkvidreoba, IV. quTaisi,<br />
qsu gam-ba, gv. 39-46.<br />
Ardoteli; 2001 _ N. Ardoteli, On One "Anomalous" Sound-Correspondence<br />
in the Avar-Andi-Dido Languages. _ Bulletin of the Georgian Academy<br />
of Scienses, Volume 164, №3, Tbilisi, S. 592-593.<br />
ardoteli 2002 _ Н. А. Ардотели, К интерпретации т. н. лабиализованных<br />
согласных в аварско-андийско-дидойских языках. _ Дагестанский<br />
лингвистический сборник, Вып. 10. М., "Академия", 2002, с. 37-42.
l i t e r a t u r a 217<br />
ardoteli 2002 a _ n. ardoteli, n : m monacvleobisaTvis<br />
xunZur enaSi. _ `enaTmecnierebis sakiTxebi", 2(14). Tb., gv. 170-175.<br />
ardoteli 2002 b _ Н. А. Ардотели, К вопросу фарингализованных<br />
фонем в аварско-андийско-дидойских языках. _ Кавказоведение, №1.<br />
М., Изд-во "Академия", с. 95-101.<br />
ardoteli 2007 _ n. ardoteli, didouri ena. Tb., gam-ba<br />
`universali", 174 gv.<br />
axvlediani 1949 _ g. axvlediani, zogadi fonetikis safuZvlebi.<br />
Tb., stalinis sax. Tsu gam-ba, XIV+437 gv.<br />
axvlediani 1966 _ g. axvlediani, zogadi fonetikis Sesavali.<br />
Tb., `ganaTleba", 208 gv.<br />
axvlediani 1999 _ g. axvlediani, zogadi fonetikis safuZvlebi.<br />
Tb., Tspu gam-ba, 442 gv.<br />
barnovi 1983 _ n. barnovi, TanxmovanTa SeTa<strong>vs</strong>ebadobis saki-<br />
Txebi xunZur enaSi. Tb., `Tsu gam-ba", 172 gv.<br />
barnovi 1998 _ n. barnovi, TanxmovanTa distribuciisa da<br />
fuZis agebulebis struqturul-tipologiuri analizis principebi<br />
(daRestnuri enebis masalaze). _ sadoqtoro disertaciis avtoreferati.<br />
Tb., 139 gv.<br />
benvenisti 1955 _ Э. Бенвенист, Индоевропейское именное словообразование.<br />
М., Изд-во иностр. лит-ры, 261 с.<br />
blumfildi 1968 _ Л. Блумфилд, Язык. М., "Прогресс", 607 с.<br />
boederi 2005 _ v. boederi, ena da kilo qarTvelologiaSi. _<br />
enaTmecnierebis sakiTxebi, #1-2. Tb., gv. 196-240.<br />
bokarevi 1938 _ А. А. Бокарев, Материалы по диалектологии андо-цезских<br />
языков, I. Наречие аула Tyqita. _ Памяти академика Н.Я. Марра<br />
(1864-1934). М.-Л., с. 25-53.<br />
bokarevi 1940 _ А. А. Бокарев, О классных показателях в авароандо-цезских<br />
языках. – Язык и мышление, т.Х. М.-Л., с. 48-63.<br />
bokarevi 1949 _ А. А. Бокарев, Очерк грамматики чамалинского<br />
языка. М.-Л., "Изд-во АН СССР", 176 с.<br />
bokarevi 1952 _ Е. А. Бокарев, Гинухский язык (предварительное<br />
сообщение). – Труды института языкознания АН СССР, т. I. М., "Изд-во<br />
АН СССР", с. 193-204.<br />
bokarevi 1954 _ Е. А. Бокарев, Задачи сравнительно-исторического<br />
изучения кавказских языков. – "Вопросы языкознания", №3. М., с. 41-53.<br />
bokarevi 1958 _ Е. А. Бокарев, Смычногортанные аффрикаты<br />
прадагестанского языка (опыт реконструкции). – "Вопросы языкознания",<br />
т. VI, №4. М., с. 3-11.<br />
bokarevi 1959 _ Е. А. Бокарев, Цезские (дидойские) языки Дагестана.<br />
М., "Изд-во АН СССР", 291 с.<br />
bokarevi 1961 _ Е. А. Бокарев, Введение в сравнительно-
218<br />
l i t e r a t u r a<br />
историческое изучение дагестанских языков. Махачкала, "Изд-во Даг. унта",<br />
98 с.<br />
bokarevi 1981 _ Е. А. Бокарев, Сравнительно-историческая фонетика<br />
восточнокавказских языков. М., "Наука", 140 с.<br />
burWulaZe 1981 a _ g. burWulaZe, kvercxis aRmniSvneli saer-<br />
To fuZeebi iberiul-kavkasiur enebSi. _ smam, t. 104, #1. Tb., gv.<br />
225-227.<br />
burWulaZe 1981 _ g. burWulaZe, erTi CvenebiTi nacvalsaxelis<br />
Sesaxeb xunZurSi. _ smam, t. 101, #3. Tb., gv. 733-736.<br />
burWulaZe 1982 _ g. burWulaZe, ci (`ra") kiTxviTi nacvalsaxelis<br />
Sesaxeb lakurSi _ smam, t. 106, #1. Tb., gv. 173-176.<br />
burWulaZe 1983 _ Г. Т. Бурчуладзе, Структура основ имён существительных<br />
в лакском языке. _ ЭИКЯ, Х. Тб., "Мецниереба", с. 298-318.<br />
burWulaZe 1986 _ g. burWulaZe, brunvaTa Sedgenilobisa da<br />
arsebiT saxelTa brunebis procesebis ZiriTadi sakiTxebi lakur<br />
enaSi. Tb., `mecniereba", 132 gv.<br />
burWulaZe 1986 a _ g. burWulaZe, `dadebis" aRmniSvneli zmnis<br />
Taobaze kapuWur-hunzibur enaSi. _ smam, 123, #2. Tb., gv. 434-436.<br />
burWulaZe 1988 _ g. burWulaZe, iberiul-kavkasiur enaTa<br />
leqsikidan: `kbilisa" da `erTis" aRmniSvnel fuZeTa Taobaze da-<br />
Restnur enebSi. _ ike, XXVII. Tb., `mecniereba", gv. 240-254.<br />
burWulaZe 1989 _ Г. Т. Бурчуладзе, Общие лексемы, обозначающие<br />
"палец" в дагестанских и нахских языках. _ ЕИКЯ, XVIII-XIX. Тб.,<br />
"Мецниереба", с. 198-204.<br />
burWulaZe 1991 _ g. burWulaZe, geminirebul (intensiur)<br />
TanxmovanTa istoriisaTvis daRestnur enebSi. _ kavkasiologia I<br />
saerTaSoriso simpoziumis Tezisebi. Tb., gv. 9-10.<br />
burWulaZe 1991 a _ g. burWulaZe, iberiul-kavkasiur enaTa<br />
leqsikidan 10. hidronim lexu<br />
xura<br />
ra-s warmomavlobisaTvis. _ etimologiuri<br />
Ziebani. Tb., `mecniereba", gv. 21-26.<br />
burWulaZe 1992 _ Г. Т. Бурчуладзе, Из лексики иберийско-кавказских<br />
языков: 9. Общие лексемы, обозначающие "свинья" в дагестанских<br />
языках. _ ЕИКЯ, XVIII-XIX. Тб., "Мецниереба", с. 308-317.<br />
burWulaZe 1993 _ g. burWulaZe, сE-is statusisaTvis lakurSi. _<br />
arn. Ciqobavas saxelobis enaTmecnierebis institutis 52-e samecniero<br />
sesia. moxsenebaTa Tezisebi. Tb., gv. 8-9.<br />
burWulaZe 1995 _ g. burWulaZe, iberiul-kavkasiur enaTa<br />
leqsikidan 12. `tvinis" aRmniSvneli zogi leqsemis Taobaze qarTvelur,<br />
naxursa da daRestnur enebSi. _ saenaTmecniero Ziebani, IV.<br />
Tb., gv. 152-155.<br />
burWulaZe 1998 _ g. burWulaZe, morfologiuri kauzativi didour<br />
enebSi. _ kreb. `gza enisaken". Tb., `qarTuli ena", gv. 84-121.
l i t e r a t u r a 219<br />
burWulaZe 2000 _ g. burWulaZe, (recenzia) e. lomTaZe, didour<br />
enaTa vokalizmis diaqroniuli analizi, Tb., 1994, 398 gv. _<br />
ike, t. XXXIV. Tb., `mecniereba", gv. 236-246.<br />
gabunia 2004 _ k. gabunia, qarTveluri enebis klasifikaciis<br />
sakuTriv lingvisturi da sociolingvisturi kriteriumebis gamijvnisaTvis.<br />
_ enaTmecnierebis sakiTxebi. Tb., gv. 166-172.<br />
gamyreliZe, maWavariani 1965 _ T. gamyreliZe, g. maWavariani,<br />
sonantTa sistema da ablauti qarTvelur enebSi. Tb., `mecniereba",<br />
511 gv.<br />
gamyreliZe, ivanovi 1984 _ Т. В. Гамкрелидзе, Иванов Вяч. Вс.<br />
Индоевропейский язык и индоевропейцы, II. Тб., Изд-во ТГУ, 428-1328 с.<br />
gafrindaSvili 1954 _ S. gafrindaSvili, labializaciis bunebisaTvis<br />
darguulsa da lakurSi. _ saq. ssr mecn. akad. enaTmecnierebis<br />
institutis V(XI) samecniero sesia. moxsenebaTa Tezisebi.<br />
Tb., gv. 16-19.<br />
gafrindaSvili 1966 _ Ш. Г. Гаприндашвили, Фонетика даргинского<br />
языка. Тб., "Мецниереба", 317 с.<br />
gvancelaZe 2006 _ T. gvancelaZe, enisa da dialeqtis sakiTxi<br />
qarTvelologiaSi. Tb., gam-ba `universali", 162 gv.<br />
gigineiSvili 1967 _ b. gigineiSvili, saerTodaRestnuri enis<br />
mJReri afrikatebi. _ macne, #1 . Tb., gv. 202-217.<br />
gigineiSvili 1968 _ Б. К. Гигинейшвили, Общедагестанские *l и *r. _<br />
Сообщ. АН ГССР, т. XLIX, №1. Tb., gv. 243-246.<br />
gigineiSvili 1970 _ Б. К. Гигинейшвили, Общедагестанская система<br />
взрывных согласных. – Мацне, №4. Тб., с. 177-190.<br />
gigineiSvili 1971 _ Б. К. Гигинейшвили, Придыхательные аффрикаты<br />
общедагестанского языка (Опыт реконструкции). – Труды Тбилисского<br />
университета, В 1 (138), гуманитарные науки. Тб., "Изд-во ТГУ", с. 69-81.<br />
gigineiSvili 1977 _ Б. К. Гигинейшвили, Сравнительная фонетика<br />
дагестанских языков. Тб., "Изд-во ТГУ", 165 с.<br />
ginekeni 1938 _ J. Ginneken van, Contribution á la grammaire comparée<br />
des Langues du Caucase, Amsterdam, 138 p.<br />
gogolaSvili 1980 _ g. gogolaSvili, xmovanTa asimilacia<br />
xunZur enaSi. _ ikew, VII. Tb., `mecniereba", gv. 218-227.<br />
goniaSvili 1940 _ T. goniaSvili, leqsikuri Sexvedrebi CaCnurisa<br />
qarTvelur enebTan. _ enimkis moambe, t. V-VI. Tb., gv. 575-623.<br />
goniaSvili 1968 _ naxur enaTa konsonantizmidan. _ ike, XVI.<br />
Tb., `mecniereba", gv. 218-230.<br />
goniaSvili 1969 _ T. goniaSvili, abruptivTa sakiTxisaTvis<br />
naxurSi. _ kreb. `Tbilisis universiteti giorgi axvledians". Tb.,<br />
`Tsu gam-ba", gv. 215-224.<br />
gudava da sxv. 1952 _ t. gudava, d. imnaiSvili, e. lomTaZe,
220<br />
l i t e r a t u r a<br />
z. mahomedbekova da i. cercvaZe, xunZur-andiur-didour enaTa bgeraTSesatyvisobisaTvis.<br />
_ saq. ssr mecn. akad. enaTmecnierebis institutis<br />
samecniero sesia. moxsenebaTa Tezisebi. Tb., gv. 34-35.<br />
gudava 1953 _ t. gudava, tindiuri enis fonetikuri mimoxilva.<br />
_ ike, t. V. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 327-393.<br />
gudava 1953 a _ t. gudava, mesame gramatikuli klasis niSnis<br />
erTi varianti xunZur-andiur-didour enebSi. _ ike, t. IV. Tb.,<br />
`saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 135-143.<br />
gudava 1954 _ t. gudava, qarTul-xunZuri leqsikuri Sexvedrebis<br />
Sesaxeb. _ smam, t. XV, #10. Tb., gv. 701-708.<br />
gudava 1954 a _ t. gudava, xunZur-andiur-didour enaTa t¾ lateralis<br />
genezisisa da qarTvelur enebSi misi fonetikuri Sesatyvisis<br />
Sesaxeb. _ ike, t. VI. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 55-61.<br />
gudava 1954 b _ Гудава Т. Е. К строению показателя грамматического<br />
класса в аварском языке. – Языки Дагестана, вып. II. Махачкала, с. 162-168.<br />
gudava 1955 _ t. gudava, gramatikuli klasis niSnis fonetikuri<br />
cvlilebebi xunZursa da andiur enebSi. _ ike, t. VIII. Tb.,<br />
`saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 311-330.<br />
gudava 1956 _ Т. Е. Гудава, К изменению лабиализованных согласных<br />
в аварском и андийских языках. _ ИКЯ, т. VIII. Тб., "Изд-во АН ГССР", с.<br />
215-242.<br />
gudava 1958 _ t. gudava, faringalur TanxmovanTa sakiTxisa-<br />
Tvis xunZur-andiur enebSi. _ ike, t. IX-X. Tb., `saq. ssr mecn.<br />
akad. gam-ba", gv. 257-267.<br />
gudava 1959 _ Т. Е. Гудава, Сравнительный анализ глагольных основ<br />
в аварском и андийских языках. Махачкала, 235 с.<br />
gudava 1959 a _ t. gudava, afrikatebi andiur enebSi. _ ike,<br />
t. XI. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 261-290.<br />
gudava 1959 b _ t. gudava, erTi rigis TanxmovanTa cvlilebebisaTvis<br />
xunZur-andiur enebSi. _ smam, t. XXII, #1. Tb., gv. 102-106.<br />
gudava 1962 _ t. gudava, boTlixuri ena. Tb., `saq. ssr mecn.<br />
akad. gam-ba", 264+X gv.<br />
gudava 1964 _ Т. Е. Гудава, Консонантизм андийских языков. Тб.,<br />
"Изд-во АН ГССР", 221 с.<br />
gudava 1964 a _ t. gudava, mercxali (etimologiuri Zieba). _<br />
ike, t. XIV. Tb., `mecniereba", gv. 143-145.<br />
gudava 1967 _ Т. Е. Гудава, Ударение в глаголе аварского языка. _<br />
Сообщ. АНГ, XLV, #2. Тб., с. 545-546.<br />
gudava 1968 _ t. gudava, bagvaluri enis fonetikuri sakiTxebi. _<br />
ike, t. XVI. Tb., `mecniereba", gv. 144-179.<br />
gudava 1970 _ t. gudava, TanxmovanTkompleqsebisaTvis xun-<br />
ZurSi. _ ike, t. XVII. Tb., `mecniereba", gv. 183-188.
l i t e r a t u r a 221<br />
gudava 1971 _ t. gudava, bagvaluri ena. Tb., `mecniereba", 242 gv.<br />
gudava 1974 _ Т. Е. Гудава, Из истории корреляции "сильный-слабый"<br />
в аварско-андийско-дидойских языках. _ ЕИКЯ, I. Тб., "Мецниереба",<br />
с. 139-146.<br />
gudava 1974 a _ t. gudava, zmnaTa erTi rigis (w´vize `wurva",<br />
qvine `Wama") uRvlilebisaTvis xunZurSi. _ ike, t. XIX. Tb., `mecniereba",<br />
gv. 125-129.<br />
gudava 1978 _ t. gudava, awmyos warmoeba andiur enebSi da<br />
zmnis sauRlebeli fuZis zogierTi sakiTxi. _ ike, XX. Tb., `mecniereba",<br />
214-234.<br />
gudava 1979 _ Т. Е. Гудава, Историко-сравнительный анализ консонантизма<br />
дидойских языков. Тб., "Мецниереба", 223 с.<br />
gudava 1980 _ Т. Е. Гудава, Количественные числительные в аварско-андийско-дидойских<br />
языках. _ ЕИКЯ, VII. Тб., "Мецниереба", с.<br />
153-217.<br />
gudava 1986 _ i. gudava, maxvilis gadawevis ramdenime SemTxveva<br />
xunZurSi. _ ikew, XIII. Tb., `mecniereba", gv. 172-174.<br />
de 2000 _ Дагестанские языки, М.<br />
dedl 1984, 1988 _ Отраслевая лексика дагестанских языков: 1) Материалы<br />
и исследования (1984); 2) Названия животных и птиц (1988). Махачкала,<br />
149 с.; 184 с.<br />
dedlp 1985, 1986, 1989 _ Проблемы отраслевой лексики дагестанских<br />
языков: 1) Термины родства и свойства (1985); 2) Соматические<br />
термины (1986); 3) Названия деревьев, трав, кустарников (1989). Махачкала,<br />
188 с.; 174 с.; 168 с.<br />
deetersi, solTa, inglisiani 1961 _ G. Deeters, G. R. Solta, V. Inglisian<br />
Armenisch und kaukasische Sprachen. Leiden/Köln, 89 S.<br />
deSil 1971 _ Сравнительно-историческая лексика дагестанских<br />
языков. М., "Наука", 295 с.<br />
diakonovi, starostini 1988 _ И. М. Дьяконов, С. А. Старостин,<br />
Хуррито-урартские и восточнокавказские языки. – Древний Восток: этнокультурные<br />
связи. М., "Наука", с. 164-207.<br />
diri 1906 _ А. М. Дирр, Краткий грамматический очерк андийского<br />
языка с текстами, сборником андийских слов и русским к нему указателем.<br />
Тифл., XIV+200 c.<br />
diri 1909 _ А. М. Дирр, Материалы для изучения языков и наречий<br />
андо-дидойской группы. Тифл., VIII+114 с.<br />
diri 1928 _ A. M. Dirr, Einfürung in das Studium der kaukasischen<br />
Sprachen. Leipzig, "Verlag der Asia Major", XI+381 s.<br />
diumezili 1933 _ G. Dumézil, Introduction á la grammaire comparée<br />
des Langues caucasiennes du Nord. Paris, XVI+149 p.
222<br />
l i t e r a t u r a<br />
ebelingi 1966 _ C. L. Ebeling, The Crammar of literary Avar (A review<br />
article). – Studia Caucasica, 2. The Hague, Mouton, pp. 58-100.<br />
erkerti 1895 _ R. Erckert, Die Spraсhen des kaukasischen Stammes.<br />
I Theil. Wörterverzeichniss. II Theil. Sprachproben und grammatische Skizzen.<br />
Wien, I Th., VI+204 s.; II Th. XII+391 S.<br />
eSs 1972 _ enaTmecnierebis Sesavlis sakiTxebi. Tb., `Tsu gamba",<br />
359 gv.<br />
van den bergi 1995 _ H. A. Van den Berg, Crammar of Hunzib (with<br />
texts and lexicon). Leiden, 366 p.<br />
zviadauri 1990 _ n. zviadauri, kauzativi da kauzatiuri mimReobebi<br />
didour enebSi. _ ike, t. XXIX. Tb., `mecniereba", gv. 219-227.<br />
zviadauri 1995 _ n. zviadauri, maatributivebeli formantis<br />
(-*sa<br />
sa) genezisisaTvis didour enebSi. _ ikew, XX-XXI. Tb., `mecniereba",<br />
gv. 171-177.<br />
zviadauri 1997 _ n. zviadauri, naxur-daRestnur enaTa leqsika<br />
qarTuli enis mTis dialeqtebSi. _ etimologiuri Ziebani, VI.<br />
Tb., `mecniereba", gv. 96-103.<br />
zinderi 1979 _ Л. Р. Зиндер, Общая фонетика. М., "Высшая школа",<br />
312 с.<br />
Talibovi 1980 _ Б. Б. Талибов, Сравнительная фонетика лезгинских<br />
языков. М., "Наука", 350 с.<br />
TayaiSvili 1966 _ a. TayaiSvili, qva _ sityvis agebulebisa-<br />
Tvis. _ ike, t. XV. Tb., `mecniereba", gv. 243-251.<br />
Tofuria 1928 _ v. Tofuria, kvlav umlautisaTvis svanurSi. _<br />
tum, VIII. tf., gv. 337-346.<br />
Tofuria 1979 _ v. Tofuria, gramatikul movlenaTa erTgvarovani<br />
procesi qarTvelur enebSi. _ Sromebi, III. Tb., `mecniereba",<br />
gv. 173-184.<br />
Tofuria 1959 _ g. Tofuria, lezgiuri zmnis ZiriTadi morfologiuri<br />
kategoriebi. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", 137 gv.<br />
Tofuria 1987 _ g. Tofuria, brunebis zogi sakiTxi xunZur-andiur-didour<br />
enebSi. _ ike, t. XXVI. Tb., `mecniereba", gv. 192-200.<br />
Tofuria 1995 _ Г. В. Топуриа, Морфология склонения в дагестанских<br />
языках. Тб., "Мецниереба", 192 с.<br />
ibrahimovi 1974 _ Г. Х. Ибрагимов, Фарингализованные звуки в<br />
цахурском и рутульском языках. _ ЕИКЯ, I. Тб., "Мецниереба", с. 191-203.<br />
imnaiSvili 1955 _ d. imnaiSvili, TanxmovanTa zegavleniT gamowveuli<br />
xmovanTa cvlis zogi kanonzomiereba didoursa, hinuxursa<br />
da xvarSiul enebSi. _ enaTmecnierebis institutis VI (XII) samecniero<br />
sesia. moxsenebaTa Tezisebi. Tb., gv. 20-23.<br />
imnaiSvili 1956 _ d. imnaiSvili, fonetikuri cvlilebani didourSi<br />
hinuxur da xvarSiul enebTan mimarTebaSi. _ ike, t. VIII.
l i t e r a t u r a 223<br />
Tb., gv. 243-268.<br />
imnaiSvili 1963 _ Д. С. Имнайшвили, Дидойский язык в сравнении<br />
с гинухским и хваршийским языками. Тб., "Изд-во АН ГССР", 322 с.<br />
imnaiSvili 1977 _ Д. С. Имнайшвили, Историко-сравнительный<br />
анализ фонетики нахских языков. Тб., "Мецниереба", 1299 с.<br />
isayovi 1981 _ И. А. Исаков, Кусурский диалект аварского языка. –<br />
АКД. Махачкала, 16 с.<br />
isayovi 1981 a _ И. А. Исаков, Об ударении в аварском языке. –<br />
Фонетическая структура дагестанских языков. Махачкала, с. 86-102.<br />
isayovi 1986 _ И. А. Исаков, О долгих гласных в гунзибском языке<br />
– XI региональная научная сесия по изучению иберийско-кавказских<br />
языков. Тез. докл. Нальчик.<br />
isayovi, xalilovi 1986 _ И. А. Исаков, М. Ш. Халилов, Соматические<br />
названия в цезских языках. _ Проблемы отраслевой лексики дагестанских<br />
языков: Соматические термины. Махачкала, с. 23-44.<br />
isayovi, xaibulaevi 1992 _ И. А. Исаков, М. Р. Хайбулаев, Русско-аварский<br />
словарь. Махачкала, "Дагучпедгиз", 579 с.<br />
isayovi, xalilovi 2001 _ И. А. Исаков, М. Ш. Халилов, Гунзибско-русский<br />
словарь. М., "Наука", 286 с.<br />
iuSmanovi 1937 _ И. В. Юшманов, Фонетические параллели в африканских<br />
и яфетических языках. – Сб. "Africana", Труды Института языка<br />
и Мышл. им. ак. Н. Я. Марра, т. IX. М.-Л., с. 19-44.<br />
kazievi 1969 _ Г. К. Казиев, Лексика аварского языка. Махачкала,<br />
"Дагучпедгиз", 108 с.<br />
kaxaZe 1953 _ o. kaxaZe, a-ze daboloebuli zogierTi saxelis<br />
brunebisaTvis qvemoimerulSi. _ ike, t. V. Tb., `saq. ssr mecn.<br />
akad. gam-ba", gv. 183-192.<br />
kaxaZe 1959 _ o. kaxaZe, zogierTi SeniSvna lateraluri Tanxmovnebis<br />
Sesaxeb. _ ike, t. XI. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv.<br />
303-312.<br />
kaxaZe 1979 _ o. kaxaZe, arCibuli ena da misi adgili daRestnis<br />
monaTesave enaTa Soris. Tb., `mecniereba", 551 gv.<br />
kaxaZe 1998 _ o. kaxaZe, konsonantTa Tavdapirveli sistemis<br />
Taobaze iberiul-kavkasiur enebSi. _ arnold Ciqobavas dabadebis<br />
100 wlisTavisadmi miZRvnili saerTaSoriso simpoziumis masalebi.<br />
Tb., `qarTuli ena", gv. 49.<br />
kibriki, koZasovi 1988 _ А. Е. Кибрик, С. В. Кодзасов, Сопоставительное<br />
изучение дагестанских языков. Глагол. М., "Изд-во МГУ", 226 с.<br />
kibriki, koZasovi 1990 _ А. Е. Кибрик, С. В. Кодзасов, Сопоставительное<br />
изучение дагестанских языков. Имя. Фонетика. М., "Изд-во<br />
МГУ", 364 с.<br />
kiknaZe 1969 _ z. kiknaZe, xunZuri enis vokalizmi (fonologi-
224<br />
l i t e r a t u r a<br />
uri analizi da miRebuli sistemis transformaciebi). _ kreb.<br />
`Tbilisis universiteti giorgi axvledians". Tb., `Tu gam-ba", gv.<br />
198-206.<br />
klimovi 1964 _ Г. А. Климов, Этимологический словарь картвельских<br />
языков. М., "Изд-во АН СССР", 305 с.<br />
klimovi, xalilovi 2003 _ Г. А. Климов, М. Ш. Халилов, Словарь<br />
кавказских языков (сопоставление основной лексики). М., зд-во "Восточная<br />
лит-ра", 511 с.<br />
koZasovi 1986 _ С. В. Кодзасов, Фаринго-ларингальное сужение в<br />
дагестанских языках. – Актуальные проблемы дагестанско-нахского языкознания.<br />
Махачкала, с. 16-43.<br />
lafoni 1952 _ R. Lafon, E'tudes basques et caucasiques. – Acta Salamanticensia;<br />
Filosofia y letras, t. V, n. 2. Universidad de Salamanca, S. 1-92.<br />
lafoni 1963 _ R. Lafon, Les problemes concernant Les consonnes laterales<br />
dans les langues caucasiques. – Bedi kartlisa, XV-XVI. Paris, S. 12-24.<br />
levi 1953 _ E. Lewy, Versuch einer Charakteristik des Awarischen<br />
mit Exkursen zur Sprachteorie. Berlin, 27 S.<br />
lel 1990 _ Лингвистический энциклопедичемктй словарь. М.,<br />
"Советская энциклопедия", 688 с.<br />
lomTaTiZe 1968 _ q. lomTaTiZe, labializaciis sakiTxisaTvis<br />
qarTvelur enebSi. _ ike, XVI. Tb., `mecniereba", gv. 69-73.<br />
lomTaTiZe 1975 _ q. lomTaTiZe, afxazurisa da abazuris<br />
ZirTa da morfemaTa amosavali tipi. _ ikew, t. II. Tb., `mecniereba",<br />
gv. 293-297.<br />
lomTaTiZe 1976 _ q. lomTaTiZe, afxazuri da abazuri enebis<br />
istoriul-SedarebiTi analizi, I. Tb., `mecniereba", 343 gv.<br />
lomTaTiZe 2000 _ q. lomTaTiZe, xis aRmniSvnel fuZeTa ur-<br />
TierTobisaTvis qarTvelursa da afxazur-adiRur enebSi. _ ike, t.<br />
XXXIV. Tb., `qarTuli ena", gv. 126-128.<br />
lomTaZe da sxv. 1952 _ t. gudava, d. imnaiSvili, e. lomTaZe,<br />
z. mahomedbekova, il. cercvaZe _ xunZur-andiur-didour enaTa<br />
bgeraTSesatyvisobisaTvis. _ enaTmecnierebis instituti III (IX) samecniero<br />
sesia. moxsenebaTa Tezisebi. Tb., gv. 32-35.<br />
lomTaZe 1956 _ e. lomTaZe, xmovanTa Sesatyvisobani didouri<br />
jgufis enebs Soris. _ smam, t. XVII, #1. Tb., gv. 81-88.<br />
lomTaZe 1956 a _ e. lomTaZe, CvenebiTi nacvalsaxelebis agebuleba<br />
da bruneba didouri jgufis enebSi. _ ike, t. VIII. Tb., `saq.<br />
ssr mecn. akad. gam-ba", 1956, gv. 269-313.<br />
lomTaZe 1960 _ e. lomTaZe, gramatikuli klasisa da ricxvis<br />
kategoriebi xvarSiul enaSi. _ ike, t. XII. Tb., `saq. ssr mecn.<br />
akad. gam-ba", gv. 367-380.<br />
lomTaZe 1962 _ e. lomTaZe, TanxmovanTa Sesatyvisobani didour<br />
enebsa da xunZurs Soris. _ ike, t. XIII. Tb., `saq. ssr mecn.
l i t e r a t u r a 225<br />
akad. gam-ba", gv. 285-311.<br />
lomTaZe 1963 _ Э. А. Ломтадзе, Гинухский диалект дидойского<br />
языка. Тб., "Изд-во AН ГССР", 219 с.<br />
lomTaZe 1966 _ e. lomTaZe, isev didour enaTa ricxviTi saxelebis<br />
warmoebis Taobaze. _ ike, t. XV. Tb., `mecniereba", gv.<br />
317-333.<br />
lomTaZe 1974 _ e. lomTaZe, xmovanTa Sesatyvisobani beJitur-hunziburi<br />
enis dialeqtebs Soris. _ enaTmecnierebis institutis<br />
XXX samecniero sesia. moxsenebaTa Tezisebi. Tb., `mecniereba",<br />
gv. 24-25.<br />
lomTaZe 1978 _ e. lomTaZe, beJituri a, o xmovnebis Sesatyvisebi<br />
hunziburSi da oɺ, xmovanTa genezisi. _ ike, XX. Tb., `mecniereba",<br />
gv. 249-263.<br />
lomTaZe 1978 a _ e. lomTaZe, o:o xmovanTa Sesatyvisoba beJitur-hunziburi<br />
enis dialeqtebs Soris. _ macne (enisa da lit. seria),<br />
#4. Tb., gv. 146-154.<br />
lomTaZe 1979 _ e. lomTaZe, beJituri e, i xmovnebis Sesatyvisebi<br />
hunziburSi da H xmovnis genezisi. _ ike, XXI. Tb., `mecniereba",<br />
gv. 194-212.<br />
lomTaZe 1980 _ e. lomTaZe, maxviliT gamowveuli cvlilebebi<br />
didour enebSi. _ ike, t. XXII. Tb., `mecniereba", gv. 235-259.<br />
lomTaZe 1982 _ e. lomTaZe, labialuri xmovnebis Sesatyvisoba<br />
xvarSiuli enis dialeqtebs Soris. _ metyvelebis analizi, VI.<br />
Tb., `mecniereba", gv. 62-88.<br />
lomTaZe 1984 _ e. lomTaZe, sityvaTmaxvili didour enebSi<br />
(SedarebiT-istoriuli analizi). Tb., `mecniereba", 252 gv.<br />
lomTaZe 1985 _ e. lomTaZe, a xmovnis statusi xvarSiuli<br />
enis dialeqtebSi. _ ike, t. XXIII. Tb., `mecniereba", gv. 277-294.<br />
lomTaZe 1986 _ e. lomTaZe, i xmovani xvarSiulSi da misi dialeqturi<br />
Sesatyvisebi. _ ike, t. XXIV. Tb., `mecniereba", gv. 170-185.<br />
lomTaZe 1987 _ e. lomTaZe, e xmovani xvarSiulSi. _ ike, t.<br />
XXVI. Tb., `mecniereba", gv. 201-211.<br />
lomTaZe 1987 a _ e. lomTaZe, e xmovnis Sesatyvisobani didouri<br />
enis dialeqtebs Soris. _ ike, t. XXVI. Tb., `mecniereba", gv.<br />
212-231.<br />
lomTaZe 1993 _ e. lomTaZe, E naxevarxmovniani difTongebi<br />
da trifTongebi beJitur-hunzibur enaSi. _ ike, t. XXXII. Tb.,<br />
`mecniereba", gv. 188-197.<br />
lomTaZe 1994 _ e. lomTaZe, didour enaTa vokalizmis diaqroniuli<br />
analizi. Tb., 401 gv.<br />
lomTaZe 1996 _ e. lomTaZe, saxelis morfologiuri kategoriebi<br />
beJitur enaSi. Tb., `Tu gam.", 298 gv.<br />
lomTaZe 1996 _ e. lomTaZe, didour enaTa susti spirantebis
226<br />
l i t e r a t u r a<br />
gamJRerebisa da Sesatyvisobis Taobaze. _ arnold Ciqobavas saki-<br />
Txavebi. VII. moxsenebaTa Tezisebi. Tb., gv. 22-25.<br />
lomTaZe 1998 _ e. lomTaZe, xvarSiuli ena, I. fonetika. Tb.,<br />
`qarTuli ena", 378 gv.<br />
lomTaZe 2000 _ e. lomTaZe, TanxmovanTa gaormageba (geminacia)<br />
xvarSiul enaSi. _ ike, t. XXXIV. Tb., `qarTuli ena", gv. 129-139.<br />
lomTaZe 2000 a _ e. lomTaZe, zmna da nazmnari saxelebi beJitur-hunzibur<br />
enaSi (SedarebiT-istoriuli analizi). Tb., `qarTuli<br />
ena", 360 gv.<br />
madieva 1965 _ Г. И. Мадиева, Грамматический очерк бежтинского<br />
языка. Махачкала, 203 с.<br />
madieva 1965 a _ Г. И. Мадиева, Аварский язык. ч. I Фонетика,<br />
Лексика, Морфология. Махачкала, 234 с.<br />
madieva 1967 _ Г. И. Мадиева, Аварский язык. – Языки народов<br />
СССР. IV. Иберийско-кавказские языки. М., "Наука", с. 255-271.<br />
madieva 1980 _ Г. И. Мадиева, Вопросы фонетики и письменности<br />
аварского литературного языка (Учебное пособие). Махачкала, 50 с.<br />
mari 1915 _ Н. Я. Марр, О религиозных верованиях абхазов (К вопросу<br />
о яфетическом культе и мифологии). ХВ., т. IV, вып. 1. Петроград, с. 113-<br />
140.<br />
mari 1917 _ Н. Я. Марр, Непочатый источник истории кавказского<br />
мира (Из третьей лингвистической поездки в Дагестан 24 дек.-12 янв.). –<br />
Известия АН, VI серия, №5. Петроград, с. 307-338.<br />
martine 1960 _ А. Мартине, Принцип экономии в фонетических<br />
изменениях. Проблемы диахронологической фонологии. М., "Изд-во<br />
иностр. лит-ры", 261 с.<br />
maWavariani 1965 _ g. maWavariani, saerTo qarTveluri konsonanturi<br />
sistema. Tb., `Tsu gam-ba", 135 gv.<br />
maWavariani 1967 _ g. maWavariani, a. SaniZis gramatikuli koncefciis<br />
zogierTi sakiTxi struqturuli lingvistikis TvalsazrisiT. _<br />
akaki SaniZes (saiubileo krebuli), Tb., `Tsu gam-ba", gv. 50-64.<br />
maWavariani 1970 _ g. maWavariani, umlautis istoriidan svanurSi.<br />
_ ike, XVII. Tb., `mecniereba", gv. 94-106.<br />
mahomedbekova 1955 _ З. М. Магомедбекова, Вопросы фонетики<br />
ахвахского языка. _ ИКЯ, т. VII. Тб., "Изд-во АН ГССР", с. 289-309.<br />
mahomedbekova 1962 _ З. М. Магомедбекова, О фонетических особенностиях<br />
южного диалекта ахвахского языка. – ИКЯ, т. XIII. Тб., "Издво<br />
АН ГССР", с. 281-284.<br />
mahomedbekova 1967 _ З. М. Магомедбекова, Ахвахский язык. Тб.,<br />
"Мецниереба", 254 с.<br />
mahomedbekova 1971 _ З. М. Магомедбекова, Каратинский язык.<br />
Тб., "Мецниереба", 290 с.
l i t e r a t u r a 227<br />
mahomedbekova 1989 _ З. М. Магомедбекова, Локативная серия -‘a/-a<br />
в аварско-андийско-дидойских языках. – ИКЯ, т. XXVIII. Тб., "Мецниереба",<br />
с. 200-211.<br />
mahomedova 1981 _ П. Т. Магомедова, Заметки по чамалинскому ударению.<br />
– Фонетическая система дагестанских языков. Махачкала, с. 103-116.<br />
mahomedova 1999 _ П. Т. Магомедова, Чамалинско-русский словарь.<br />
Махачкала, с.<br />
mahomedova, xalidova 2001 _ П. Т. Магомедова, Р. Ш. Халидова, Каратинско-русский<br />
словарь. СПб – Махачкала, с.<br />
mahomedova 1999 _ П. Т. Магомедова, Чамалинско-русский словарь.<br />
Махачкала, 437 с.<br />
mahomedovi 1992 _ М. А. Магомедов, Лабиализованные согласные<br />
арадерихских говоров аварского языка. – Диалектологическое изучение<br />
дагестанских языков. Махачкала, с. 54-57.<br />
mahomedxanovi 1989 _ М. М. Магомедханов, Вопросы фразеологии<br />
и фразеографии аварского языка. Махачкала, 86 с.<br />
mahomedxanovi 1992 _ М. М. Магомедханов, Немецко-русскоаварский<br />
фразеологический словарь. Махачкала, 443 с.<br />
mahomedxanovi 1993 _ М. М. Магомедханов, Аварско-русский фразеологический<br />
словарь. М., Изд-во, "Русский язык", 410 с.<br />
mahometovi 1963 _ А. А. Магометов, Кубачинский язык (Исследование<br />
и тексты). Тб., "Изд-во АН ГССР", VIII+341 с.<br />
mahometovi 1965 _ А. А. Магометов, Табасаранский язык (Исследование<br />
и тексты). Тб., "Мецниереба", XVI+398 с.<br />
mahometovi 1974 _ А. А. Магометов, Лабиализованные звуки и<br />
фонемы в табасаранском и агульском языках. – ЕИКЯ, I. Тб., "Мецниереба",<br />
с. 169-179.<br />
megreliZe 1936 _ И. В. Мегрелидзе, Звуковый состав цезского<br />
(дидойского) языка. – "Язык и мышление", т. VI-VII. М.-Л., с. 231-250.<br />
megreliZe 1955 _ И. В. Мегрелидзе, Из дидойской диалектологии. –<br />
Труды Сталинирского госпединститута, II. Сталинир, gv. 223-242.<br />
meie 1938 _ А. Мейе, Введение в сравнительное изучение индоевропейских<br />
языков. М.-Л., "Соцэкгиз", 511 с.<br />
meliqiSvili 1999 _ i. meliqiSvili, aRdgeba Tu ara Cqamier-<br />
Ta aqcesiuri kompleqsebi saerToqarTvelurSi? _ `enaTmecnierebis<br />
sakiTxebi", I. Tb., gv. 54-68.<br />
meliqiSvili 2000 _ i. meliqiSvili, qarTvelur enaTa fonologiuri<br />
tipologiisaTvis. _ `enaTmecnierebis sakiTxebi", II (VI).<br />
Tb., gv. 49-59.<br />
miqailovi 1948 _ Ш. И. Микайлов, Основные фонетико-морфологические<br />
особенности чохского говора аварского языка. – "Языки Дагеста-
228<br />
l i t e r a t u r a<br />
на", I. Махачкала, с. 41-72.<br />
miqailovi 1957 _ Ш. И. Микайлов, Согратлинский говор южного<br />
наречия аварского языка. – Учен. зап. ИИЯЛ, т. Ш. Махачкала, с. 290-319.<br />
miqailovi 1958 _ Ш. И. Микайлов, Сравнительно-историческая<br />
фонетика аварских диалектов. Махачкала, 171 с.<br />
miqailovi 1959 _ Ш. И. Микайлов, Очерки аварской диалектологии.<br />
М.-Л., "Изд-во АН СССР", 505 с.<br />
miqailovi 1964 _ К. Ш. Микайлов, К вопросу о составе основы<br />
имени существительного в аварском языке. – Учен. зап. ИИЯЛ, т. ХII. Махачкала,<br />
с. 32-45.<br />
miqailovi 1988 _ К. Ш. Микайлов, Этимологические заметки. –<br />
ЕИКЯ, ХV. Тб., с. 141-145.<br />
miqailovi 1991 _ К. Ш. Микайлов, Русско-аварский терминологический<br />
словарь. Махачкала, "Дагучпедгиз", 68 с.<br />
miqailovi 1974 _ Э. Ш. Микайлов, К вопросу о размещении латеральных<br />
согласных в диалектах аварского языка. – ЕИКЯ, I. Тб., "Мецниереба",<br />
с. 147-157.<br />
miqailova, miqailovi 1992 _ Р. Ш. Микайлова, К. Ш. Микайлов,<br />
Характеристика ункратлинского диалекта аварского языка. – Диалектологическое<br />
изучение дагестанских языков. Махачкала, с. 30-40.<br />
meke 1999 _ Языки мира: Кавказские языки. М., с.<br />
musaeva 1995 _ М. К. Мусаева, Хваршинцы (XIX _ начало XX в.),<br />
Махачкала, 234 с.<br />
nebieriZe 1991 _ g. nebieriZe, enaTmecnierebis Sesavali. Tb.,<br />
`ganaTleba", 321 gv.<br />
nikolaevi 1978 _ С. Л. Николаев, Реконструкция фонетической<br />
системы процезского языка. – Конф. "Проблемы реконструкции". Тезисы<br />
докладов. М.<br />
nikolaevi, starostini 1994 _ S. L. Nikolayev, S. A. Starostin, A<br />
North Caucasian etymological dictionary. Moscow, Asterisk publishers, 1406 p.<br />
nikolskaia 1947 _ З. А. Никольская, Из истории аварского жилища.<br />
_ СЭ, №2. М., с. 155.<br />
oniani 2003 _ a. oniani, isev qarTveluri enebisa da dialeqtebis<br />
Sesaxeb. _ enaTmecnierebis sakiTxebi, #2. Tb., gv. 177-183.<br />
Jirkovi 1924 _ Л. И. Жирков, Грамматика аварского языка. М.,<br />
XIV+173 с.<br />
Jirkovi 1936 _ Л. И. Жирков, Аварско-русский словарь. М., "Советская<br />
энциклопедия", XIV+187 с.<br />
Jirkovi 1949 _ Л. И. Жирков, Ахвахские сказки. – ЯСКД, вып. II.<br />
М.-Л., с. 109-126.<br />
Jirkovi 1955 _ Л. И. Жирков, Лакский язык (Фонетика и морфология).<br />
М., "Изд-во АН СССР", 156 с.
l i t e r a t u r a 229<br />
JRenti 1949 _ s. JRenti, svanuri enis fonetikis ZiriTadi sakiTxebi<br />
(eqsperimentuli gamokvleva). Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", 223 gv.<br />
JRenti 1953 _ s. JRenti, qarTuli saliteraturo enis<br />
aqcentuaciis ZiriTadi sakiTxebi. _ ike, t. V. Tb., `saq. ssr mecn.<br />
akad. gam-ba", gv. 125-163.<br />
rajabovi 1997 _ Р. Раджабов, Фарингализация в цезском языке. –<br />
Вопросы кавказского языкознания. Махачкала, ДГУ, 99-109 с.<br />
rogava 1946 _ g. rogava, faringalur xSulTa rigisaTvis<br />
qarTvelursa da adiReur enebSi. _ ike, t. I. Tb., `saq. ssr mecn.<br />
akad. gam-ba", gv. 1-17.<br />
rogava 1955 _ g. rogava, mkveTri xSuli p Tanxmovnis istoriisaTvis<br />
adiRur enebSi. _ ike, t. VII. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gamba",<br />
gv. 279-282.<br />
rogava 1956 _ Г. В. Рогава, К вопросу о структуре именных основ<br />
и котегорияx грамматических классов в адыгских (черкесских) языках.<br />
Тб., "Изд-во АН ГССР", X+154 с.<br />
rogava 1980 _ Г. В. Рогава, Следы наличия суффикса динамичности<br />
wə в лабиализованных корневых морфемах глаголов убыхского<br />
языка. – ЕИКЯ, VII. Тб., "Мецниереба", gv. 107-114.<br />
rxe 2000 _ Языки народов России. Языки Дагестана. Махачкала-<br />
Москва, 553 с.<br />
saidova 1973 _ П. А. Саидова, Годоберинский язык. Махачкала, 240 с.<br />
saidova 1981 _ П. А. Саидова, Общая характеристика звуковой<br />
системы закатальского диалекта аварского языка. – Фонетическая система<br />
дагестанских языков. Махачкала, с. 129-142.<br />
saidova 1983 _ П. А. Саидова, Местоимения закатальского диалекта<br />
аварского языка. – Местоимения в языках Дагестана. Махачкала, с. 22-29.<br />
saidova 1985 _ П. А. Саидова, Терминология родства и свойства в<br />
аваро-андийских языках. _ Проблемы отраслевой лексики дагестанских<br />
языков: термины родства и свойства. Махачкала, с. 6-19.<br />
saidova 1992 _ П. А. Саидова, К изменению основы существительных<br />
при образовании множественного числа в аварско-андийских<br />
языках. – Проблемы сравнительно-исторического исследования морфологии<br />
языков Дагестана. Махачкала, с. 106-107.<br />
saidovi 1949 _ М. С. Саидов, Глухой латеральный ׀л и глухой задненёбный<br />
хъ в аварском литературном языке. – ЯСКД, вып. II. М.-Л., с. 103-108.<br />
saidovi 1967 _ М. С. Саидов, Аварско-русский словарь (около<br />
18000 слов). М., Изд-во "Советская энциклопедия", 806 с.<br />
saidovi, miqailovi 1951 _ М. С. Саидов, Ш. И. Микаилов, Русско-аварский<br />
словарь (около 37000 слов). Махачкала, 1042 с.<br />
sepiri 1961 _ E. Sapir, Die Sprahe. Eine Einfürung in das Wesen der<br />
Sprache. München, "Max Hueber Verlag", 206 S.
230<br />
l i t e r a t u r a<br />
svodeSi 1960 _ М. Сводеш, Лексико-статистическое датирование<br />
доисторических этнических контактов. _ Новое в лингвистике, Вып. 1.<br />
М., С. 23-87.<br />
sixaruliZe 1987 _ Т. Т. Сихарулидзе, Об абруптивных согласных<br />
удийского языка. – ЕИКЯ, XIV. Тб., "Мецниереба", с. 288-294.<br />
sksrxe 1967 _ Языки народов СССР, IV. Иберийско-кавказские<br />
языки. М., "Наука", 712 с.<br />
sosiuri 1977 _ Ф. Соссюр, де. Труды по языкознанию. М., "Прогресс",<br />
695 с.<br />
starostini 1995 _ С. А. Старостин, Проблема генетического<br />
родства и классификации кавказских языков с точки зрения базисной лексики.<br />
– Алародии (этногенетические исследования). Махачкала, с. 42-64.<br />
starCe<strong>vs</strong>ki 1891 _ А. В. Старчевский, Кавказский толмач, заключающий<br />
в себе 27 языков. – СПБ. с. 462-465.<br />
suleimanovi 1957 _ Я. Г. Сулейманов, Некоторые фонетические<br />
особенности рикванского говора андийского языка. – Уч. зап. ИИЯЛ, т. Ш.<br />
Махачкала, с. 262-289.<br />
suleimanovi 1960 _ Я. Г. Сулейманов, О явлении обратного сингармонизма<br />
в аварском языке. – "Вопросы языкознания", №2. М., с. 93-96.<br />
suleimanovi 1962 _ Я. Г. Сулейманов, Рецензия о работе Е. А. Бокарева<br />
"Введение в сравнительно-историческое изучение дагестанских<br />
языков. Материал к курсу. Махачкала 1961". – "Вопросы языкознания",<br />
№3. М.<br />
suleimanovi 1964 _ Я. Г. Сулейманов, О судьбе латералов в кусурском<br />
говоре аварского языка. _ ИКЯ, т. XIV. Тб., с. 271-275.<br />
suleimanovi 1992 _ Н. Д. Сулейманов, Трансформация фарингализованных<br />
согласных в диалектах агульского языка. – Диалектологическое<br />
изучение дагестанских языков. Махачкала, 137-140.<br />
testeleci 1993 _ Тестелец Я. Г. К сравнительно-исторической<br />
фонетике цезских языков (реконструкция вокализма). – Проблемы фонетики,<br />
ч. I. М., с.<br />
trubeckoi 1960 _ Н. С. Трубецкой, Основы фонологии. М., "Издво<br />
иностр. лит-ры", 372 с.<br />
trubeckoi 1987 297 _ Н. С. Трубецкой, Избранные труды по филологии.<br />
М., "Прогресс", с. 233-343.<br />
uTurgaiZe 1976 _ T. uTurgaiZe, qarTuli enis fonematuri<br />
struqtura. Tb., `mecniereba", 217 gv.<br />
uslari 1989 _ П. К. Услар, Этнография Кавказа. Языкознание.<br />
Ш. Аварский язык. Тифл., VII+538+IV с.<br />
297 n. trubeckois calkeuli werilebi kavkasiur enaTa Sesaxeb Tavmoyrilia<br />
zemomoyvanil krebulSi, amitom yvela maTgans cal-calke aRar vasaxelebT.
l i t e r a t u r a 231<br />
fenrixi 1971 _ H. Fähnrich, Gab es Sonanten in gemeindaghestani-schen<br />
Crundsprache? _ Tu Sromebi, B 2 (140), humanitaruli mecnierebani.<br />
Tb., `Tu gam-ba", gv. 149-160.<br />
fenrixi 1975 _ H. Fähnrich, Meinhold G. Phonemstatistischer Vergleich<br />
zwischen Achwachish und Andisch. – Wissenschaftliche Zeitschrift. Friedrich-Schller<br />
Universitat, H. 5/6. Jena, S. 663-669.<br />
fenrixi 1976 _ H. Fähnrich, Innerdaghestanische Sprachbeziehungen. –<br />
Bedi Kartlisa, Revue de Kartvélologie. Paris, S. 248-254.<br />
fenrixi 1978 _ h. fenrixi, enaTa geneturi naTesaobis dasabu-<br />
Tebis kriteriumebi da adrindeli saerTo-qarTveluri fuZeenis Zireul<br />
morfemaTa struqturis zogierTi sakiTxi. Tb., `Tsu ga-ba",<br />
136 gv.<br />
fenrixi 1979 _ H. Fähnrich, Die Herkunft der pharyngalisierten Vokale<br />
in den Daghestansprachen. – Zeitschrift f. Phonetik, Sprachwissenschaft<br />
und Kommunikationsforschung, №4. Berlin, S. 453-455.<br />
fenrixi 1995 _ H. Fähnrich, Die Affrikaten /*/ und /*/ in den nachisch-daghestanischen<br />
Sprachen. – Georgica, H. 18. Konstanz, S. 71-76.<br />
fenrixi, sarjvelaZe 1990 _ h. fenrixi, z. sarjvelaZe, qarTvelur<br />
enaTa etimologiuri leqsikoni. Tb., `Tsu gam-ba", 618 gv.<br />
fogti 1961 _ h. fogti, qarTuli enis fonematuri struqtura.<br />
Tb., `Tsu gam-ba", 96 gv.<br />
foqos-fuqsi 1962 _ D. R. Fokos-Fuchs, Rolle der Syntax in der Frage<br />
nach Sprachverwandtschaft. Wiesbaden.<br />
futkaraZe 1998 _ t. futkaraZe, Tanamedrove qarTuli enis xmovanTa<br />
sistema. _ sadoqtoro disertaciis avtoreferati. Tb., 90 gv.<br />
futkaraZe 2005 _ t. futkaraZe, qarTvelebi. Tb., gam-ba<br />
`qsu", 624 gv.<br />
qaldani 1968 _ М. М. Калдани, Фонетика сванского языка, I. Система<br />
умлаута в сванском. – АДД. Тб., 29 с.<br />
qaldani 1969 _ m. qaldani, svanuri enis fonetika, I. umlautis<br />
sistema svanurSi. Tb., `mecniereba", 225 gv.<br />
qed _ qarTveluri enebi da dialeqtebi. Tb., gam-ba `meridiani",<br />
238 gv.<br />
qurdiani 1996 _ m. qurdiani, istoriul-SedarebiTi meTodi<br />
da toxurisa da Wadaqolouris kvalifikaciis problema. _ Tsu<br />
kavkasiologiis institutisa da arn. Ciqobavas sax. enaTmecnierebis<br />
institutis samecniero konferencia (eZRvneba giorgi rogavas 80<br />
wlisTa<strong>vs</strong>). 1996, gv. 26-27.<br />
SaniZe 1925 _ a. SaniZe, umlauti svanurSi. _ arili. tf.,<br />
gv. 171-227.<br />
SaniZe 1980 _ a. SaniZe, Txzulebani Tormet tomad, t. III.<br />
Tb., `Tsu gam-ba", 652 gv.
232<br />
l i t e r a t u r a<br />
Sarafutdinova, levina 1961 _ Р. Шарафутдинова и Р. Левина,<br />
Хваршинский язык (Предварительное сообщение). – "Вопросы изучения<br />
иберийско-кавказских языков". М., "Изд-во АН СССР", с. 89-122.<br />
SaraSiZe 1981 _ G. Charachidze, Grammaire de la Langue Avar (Langue<br />
du Caucase Nord-Est). – Editions Jean-Favard. Document de Linguistique<br />
Quantitative, №38. Paris, 209 p.<br />
SaraZeniZe 1958 _ T. SaraZeniZe, enaTa klasifikaciis principebi.<br />
Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", 541 gv.<br />
SaraZeniZe 1979 _ T. SaraZeniZe, a → @ → e procesisaTvis<br />
svanurSi. _ ikew, VI. Tb., `mecniereba", gv. 45-74.<br />
Sengelia 1983 _ v. Sengelia, adiRur enaTa vokalizmis istoriisaTvis.<br />
_ smam, 112, #3. Tb., gv. 657-659.<br />
Sengelia 1999 _ v. Sengelia, qarTvelur da Cerqezul enobriv<br />
sistemaTa istoriisaTvis. _ sadoqtoro disertaciis avtoreferati.<br />
Tb., 84 gv.<br />
Sengelia 2006 _ v. Sengelia, qarTvelur da Cerqezul enobriv<br />
sistemaTa istoriis zogi sakiTxi. Tb., gam-ba `qarTuli ena",<br />
240 gv.<br />
Sifneri 1862 _ A. Schiefner, Versuch über das Awarische. – Mémoires<br />
de l'Academie impériale des sciences de St.-Pétersbourg, VII-e srie, t. V,<br />
№8. St.-P., S. 1-54.<br />
Sori 1935 _ Р. О. Шор, К вопросу о т.н. "геминатах" (усиленных<br />
смычных) в яфетических языках Дагестана (Из экспериментальнофонетических<br />
записей). – ЯСКД, т. I. М.-Л., с. 135-154.<br />
Ciqobava 1937 _ arn. Ciqobava, gramatikuli klasebis istoriisaTvis<br />
xunZurSi. _ enimki-s moambe, t. I. Tb., gv. 89-96.<br />
Ciqobava 1938 _ arn. Ciqobava, Wanur-megrul-qarTuli SedarebiTi<br />
leqsikoni. tf., `ssrk mecn. akad. saqarTvelos fil. gam-ba",<br />
508 gv.<br />
Ciqobava 1942 _ arn. Ciqobava, mTis kavkasiur enaTa SeswavlisaTvis<br />
CvenSi. _ enimki-s moambe, t. 12. Tb., gv. 283-301.<br />
Ciqobava 1942 a _ arn. Ciqobava, saxelis fuZis uZvelesi agebuleba<br />
qarTvelur enebSi. Tb., `mecn. akad. gam-ba", XXXVI+342 gv.<br />
Ciqobava 1945 _ arn. Ciqobava, zogadi enaTmecniereba. | Ziri-<br />
Tadi problemebi. Tb., Tu gam-ba, XII+392 gv.<br />
Ciqobava 1952 _ arn. Ciqobava, enaTmecnierebis Sesavali. Tb.,<br />
`Tsu gam-ba", XVII+401 gv.<br />
Ciqobava 1954 _ arn. Ciqobava, erTi Zveli saerTo iberiulkavkasiuri<br />
fuZis Sesaxeb mevenaxeobis terminSi. _ ike, t. VI. Tb.,<br />
`saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 41-49.<br />
Ciqobava 1965 _ arn. Ciqobava, iberiul-kavkasiur enaTa Seswavlis<br />
istoria. Tb., `ganaTleba", XV+412 gv.
l i t e r a t u r a 233<br />
Ciqobava 1974 _ Арн. Чикобава, Узловые вопросы исторической<br />
фонетики иберийско-кавказских языков. – ЕИКЯ, I. Тб., "Мецниереба", с.<br />
45-61.<br />
Ciqobava 1979 _ arn. Ciqobava, iberiul-kavkasiuri enaTmecnierebis<br />
Sesavali. Tb., `Tsu gam-ba", 322 gv.<br />
Ciqobava 1983 _ arn. Ciqobava, zogadi enaTmecniereba, II. Ziri-<br />
Tadi problemebi. Tb., `Tsu gam-ba", 488 gv.<br />
Ciqobava 1987 _ arn. Ciqobava, a x o da v a J - i sityvebis etimologiisaTvis.<br />
_ etimologiuri Ziebani. Tb., `mecniereba", gv. 7-11.<br />
Cuxua 1988 _ Cuxua m. lx | Tx kompleqsebisaTvis naxur eneb-<br />
Si. _ ikew, XV. Tb., `mecniereba", gv. 247-258.<br />
Cuxua 1992 _ Cuxua m. labializebul TanxmovanTa istoriisa-<br />
Tvis inguSurSi. _ ikew, XVIII-XIX. Tb., `mecniereba", gv. 107-118.<br />
Ciqobava, cercvaZe 1962 _ arn. Ciqobava, il. cercvaZe, xunZuri<br />
ena. Tb., `Tsu ga-ba", 442 gv.<br />
cercvaZe 1948 _ il. cercvaZe, xunZuri enis anwuxuri dialeqti.<br />
_ ike, II. Tb., `saq. ssr mecn. akad. ga-ba", gv. 117-214.<br />
cercvaZe 1952 _ il. cercvaZe, erTi lateraluri Tanxmovani<br />
da misi Sesatyvisi refleqsebi daRestnis xunZur-andiur-didouri<br />
jgufis enebSi. _ smam, t. XIII, #7. Tb., gv. 433-439.<br />
cercvaZe 1953 _ il. cercvaZe, andiuri enis fonetikis sakiTxebisaTvis.<br />
_ ike, t. V. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 265-316.<br />
cercvaZe 1953 a _ il. cercvaZe, kiTxviT nacvalsaxelTa fuZeebi<br />
xunZur enaSi. _ ike, t. IV. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv.<br />
173-179.<br />
cercvaZe 1954 _ il. cercvaZe, fuZis determinativi sufiqsebisaTvis<br />
xunZursa da andiur enebSi (winaswari moxseneba). _ enaTmecn.<br />
inst. V (XI) samecn. sesia. moxsenebaTa Tezisebi. Tb., gv. 21-22.<br />
cercvaZe 1956 _ il. cercvaZe, `codnis" aRmniSvneli zogi<br />
fuZe iberiul-kavkasiur enebSi (etimologiuri Zieba). ) Tu Sromebi,<br />
t. 63 Tb., `Tsu gam-ba", gv. 339-343.<br />
cercvaZe 1958 _ il. cercvaZe, bgeraTcvlilebisaTvis xun-<br />
Zur-andiur enebSi. _ ike, t. IX-X. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba",<br />
gv. 251-256.<br />
cercvaZe 1959 _ И. И. Церцвадзе, К редукции конечных гласных в<br />
андийских языках. – Сообщ. АН ГССР, т. XXIII, №2. Тб., с. 219-222.<br />
cercvaZe 1959 a _ il. cercvaZe, SeniSvnebi xunZuri enis fonetikidan.<br />
_ ike, t. XI. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gam-ba", 249-255.<br />
cercvaZe 1960 _ il. cercvaZe, xunZuri lateralebis lakur<br />
SesatyvisobaTa Sesaxeb. _ ike, t. XII. Tb., `saq. ssr mecn. akad. gamba",<br />
gv. 339-344.<br />
cercvaZe 1962 _ il. cercvaZe, ergatiuli brunvis erTi<br />
formantis Sesaxeb xunZurSi. _ ike, t. XIII. Tb., `saq. ssr mecn. akad.
234<br />
l i t e r a t u r a<br />
gam-ba", gv. 277-280.<br />
cercvaZe 1965 _ il. cercvaZe, andiuri ena. Tb., `mecniereba",<br />
391 gv.<br />
cercvaZe 1972 _ il. cercvaZe, labializebuli kompleqsis<br />
bunebisaTvis xunZursa da andiurSi. _ Tu Sromebi, B 3 (142). Tb.,<br />
`Tu gam-ba", gv. 215-218.<br />
cercvaZe 1974 _ И. И. Церцвадзе, Основные тенденции изменения<br />
согласных в аварском языке. – ЕИКЯ, I. Тб., "Мецниереба", с. 228-238.<br />
cercvaZe 1980 _ il. cercvaZe, e da o xmovanTa sakiTxisaTvis<br />
lakurSi. _ ikew, VII. Tb., `mecniereba", gv. 228-231.<br />
Waraia 1912 _ П. Чарая, Об отношении абхазского языка к яфетическим.<br />
– МЯЯ, т. IV. С.-П., VIII+82 с.<br />
WrelaSvili 1975 _ k. WrelaSvili, naxuri enebis TanxmovanTa<br />
sistema. Tb., `Tsu gam-ba", 313 gv.<br />
WumburiZe 1960 _ z. WumburiZe, umlauti svanuri enis lentexur<br />
kiloSi. _ Tu Sromebi, 93, filolog. mecn. seria. Tb., `Tsu<br />
gam-ba", gv. 151-164.<br />
xaidayovi 1961 _ С. М. Хайдаков, Структурные типы лакских<br />
слов. – Вопросы изучения иберийско-кавказских языков. М., Изд-во АН<br />
СССР, с. 183-192.<br />
xaidayovi 1973 _ С. М. Хайдаков, Сравнительно-сопоставительный<br />
словарь дагестанских языков. М., "Наука", 179 с.<br />
xalilovi 1981 _ М. Ш. Халилов, Лексика бежтинского языка. –<br />
АКД. Махачкала, 19 с.<br />
xalilovi 1993 _ М. Ш. Халилов, Грузинско-дагестанские языковые<br />
контакты (на материале аварско-цезских и некоторых лезгинских языков).<br />
– АДД. Махачкала, 51 с.<br />
xalilovi 1995 _ М. Ш. Халилов, Бежтинско-русский словарь.<br />
Махачкала, 417 с.<br />
xalilovi 1999 _ М. Ш. Халилов, Цезско-русский словарь. М., 454 с.<br />
xalilovi, ramazanovi 1992 _ М. Ш. Халилов, И. Р. Рамазанов,<br />
Фонетико-морфологические и лексические особенности хашархотинского<br />
диалекта бежтинского языка. – Диалектологическое изучение дагестанских<br />
языков. Махачкала, с. 69-81.<br />
javaxiSvili 1937 _ i. javaxiSvili, qarTuli da kavkasiuri<br />
enebis Tavdapirveli buneba da naTesaoba. tf. XVI+754; meore<br />
gamocema: Txzulebani Tormet tomad, t. X. Tb., `mecniereba", 1992,<br />
759 gv.<br />
janaSia 1987 _ s. janaSia, Sromebi, V. Tb., `mecniereba", 552 gv.<br />
jafariZe 1957 _ z. jafariZe, SeniSvnebi xunZuri dialeqtologiidan<br />
(daRestnis assr-is buinakskis raionis aulebis manas-aulisa<br />
da arkasis metyvelebis mixedviT). _ smam, t. XVIII, #6. Tb.,
l i t e r a t u r a 235<br />
gv. 751-757.<br />
jafariZe 1957 a _ З. Н. Джапаридзе, Некоторые фонетические особенности<br />
речи селений Манас-аул и Аркас. – Учен. Зап. ИИЯЛ, т. Ш. Махачкала,<br />
с. 244-261.<br />
jafariZe 1964 _ z. jafariZe, maxvilis gadawevis erTi SemTxvevis<br />
Sesaxeb xunZur enaSi (xunZaxuri dialeqtis masalaze). _ smam,<br />
t. XXXIV, #1. Tb., gv. 221-225.<br />
jafariZe 1966 _ z. jafariZe, mesaqonleobis leqsika (sityvaTa<br />
semantikur budeebad ganlagebis cda xunZuri enis masalaze). _ ike,<br />
t. XV. Tb., `mecniereba", gv. 252-276.<br />
jafariZe 1967 _ z. jafariZe, saliteraturo xunZuri enis<br />
xmovnebi (rentgenografiuli gamokvleva). _ metyvelebis analizis,<br />
sinTezisa da statistikis sakiTxebi. Tb., `mecniereba", gv. 112-121.<br />
jeiraniSvili 1959 _ evg. jeiraniSvili, faringalizebuli<br />
xmovnebi waxurul-ruTulursa da udur enebSi. _ ike, t. XI. Tb.,<br />
`saq. ssr mecn. akad. gam-ba", gv. 339-359.<br />
jeiraniSvili 1966 _ evg. jeiraniSvili, labializebuli Tanxmovnebi<br />
da maTi cvlis zogi saxeoba waxur-muxadursa (-ruTulursa)<br />
da Tvistom enebSi. _ ike, t. XV. Tb., `mecniereba", gv. 349-360.<br />
jeiraniSvili 1971 _ evg. jeiraniSvili, udiuri ena (gramatika.<br />
qrestomaTia. leqsikoni). Tb., `Tsu gam-ba", 328 gv.<br />
jeiraniSvili 1984 _ evg. jeiraniSvili, waxuri da muxaduri<br />
enebi, I. fonetika. Tb., `Tsu gam-ba", 408 gv.<br />
jorbenaZe 1980 _ b. jorbenaZe, qarTuli zmnis formobrivi da<br />
funqciuri analizis principebi. Tb., `Tsu gam-ba", 407 gv.<br />
hamzaTovi 1972 _ Р. Э. Гамзатов, Некоторые особенности гунзибского<br />
вокализма. – Историко-типологические и синхронно-типологические<br />
исследования. М., с. 154-160.<br />
hamzaTovi 1973 _ Р. Э. Гамзатов, Структура слога и слогоделение,<br />
с. 107-127; О некоторых особенностиях консонантизма гунзибского языка,<br />
с. 191-198. – Слово и словосочетание в языках различных типов. М.<br />
hamzaTovi 1975 _ М.-Р. Э. Гамзатов, Фонетика гунзибского языка. –<br />
АКД. М., 26 с.<br />
hamzaTovi 1982 _ Р. Э. Гамзатов, К аблауту в глагольной системе<br />
аварского языка. – ЕИКЯ, IX. Тб., "Мецниереба", с. 156-162.<br />
honisgvaldi 1970 _ Г. Хонисгвальд, Существует ли универсалии<br />
языковых изменений? – Новое в лингвистике, V. М., "Изд-во иностранной<br />
лит-ры", с. 77-105.
Книга посвящается памяти<br />
дорогого учителя,<br />
профессора И. И. Церцвадзе<br />
Нодар Ардотели<br />
Историко-сравнительная фонетика<br />
аварско-андийско-дидойских языков<br />
Р е з ю м е *<br />
Введение<br />
Во введении данной монографии кратко представлена точка зрения<br />
автора на изучаемые вопросы. Максимально учитывая специфику изучаемых<br />
языков, рассмотрены те методы и способы исследования, с помощью<br />
которых становится возможным восстановить исходную фонологическую<br />
систему родственных бесписьменных языков и представить ее историческую<br />
интерпретацию. Особое внимание уделено установлению релятивной<br />
хронологии, взятых за постулат изоглосс, что при условии отсутствия<br />
письменной фиксации трудно, но с помощью сравнения данных языков и<br />
диалектов возможно для восстановления доисторических фонологических<br />
систем исследуемых языков. Непоследовательная реконструкция подсистем<br />
гласных и согласных и семантическое (resp. этимоническое) разнообразие<br />
восстановленных архетипов часто становится причиной неправильной<br />
интерпретации реального характера языка-основы, его эволюции, отношения<br />
к отдельным преемственным языкам. Поэтому с этой точки зрения<br />
особое внимание уделено актуальным вопросам методологии и её использования<br />
в настоящее время в историко-сравнительном языкознании<br />
для установления генетического родства языков.<br />
В этой же части настоящей работы дается история изучения аварскоандийско-дидойских<br />
языков, нынешнее состояние исследования этих языков<br />
и их классификация.<br />
Несмотря на богатую традицию изучения исследуемых языков, все<br />
же остается много недостаточно исследованных участков фонетики, а некоторые<br />
интерпретации языковых фактов требуют нового осмысления,<br />
дополнения и верификации. Здесь же говорится о тех трудностях, которые<br />
возникают при анализе узловых вопросов историко-сравнительной фонетики<br />
данных языков. Эти трудности увязаны с малым количеством двуязычных<br />
словарей и недостатком соответствующего лексического материала.<br />
* Текст переведен автором настоящей работы и Р. Лолуа.
Р е з ю м е 237<br />
Кроме того, в этой же части ставится вопрос о критериях выделения<br />
языков и диалектов. В частности, язык, как сложная динамическая система<br />
знаков (resp. символов), претерпевает постоянное развитие. Это касается<br />
всех сторон языковой системы, в том числе и диалектов.<br />
Формирование и дальнейшая эволюция диалектов происходит на<br />
определенной территории и в определенное время. Исходя из этого, мы<br />
рассматриваем диалект, как качественную непрерывность (континиум)<br />
данного языка, который представляет собой единство фонетических, фонологических,<br />
морфологических, синтаксических и лексико-семантических<br />
особенностей. Поэтому все методологические принципы для разграничения<br />
языка и диалекта (диалектов) создаются исходя из имманентной<br />
природы исследуемого языка.<br />
Современная лингвистика не имеет единого, точного и верифицированного<br />
критерия для соответствующей квалификации языковых единиц.<br />
Об этом говорит тот факт, что в мире статус многих языковых единиц<br />
не установлен. В лингвистическом энциклопедическом словаре (1990, 609)<br />
отмечается, что "точную цифру (языков – Н. А.) установить невозможно,<br />
потому что различие между разными языками и диалектами одного языка<br />
условно".<br />
Так как современное языкознание не имеет определенного критерия<br />
для точной генеалогической классификации 1 языков, нами предлагается<br />
комплексный критерий качественного и процентного указателя языковых<br />
изменений, реализирующихся на всех (фонетическом, фонологическом,<br />
морфологическом, синтаксическом и лексико-семантическом) уровнях<br />
языковой иерархии. Этот метод также учитывает данные закономерных и<br />
регулярных звукосоответствий и своеобразия супрасегментных средств<br />
(просодия, интонация, темп речи, ритм и др.).<br />
У разных лингвистов имеются разные дефиниции по данному вопросу.<br />
Одни предлагают критерий понимания, другие думают, что, кроме<br />
понимания, надо учитывать звокосоответствия, третьи указывают на наличие<br />
понимания, звукосоответвий, системности и т. д.<br />
По нашему мнению, надо исключить отдельно взятый метод понимания<br />
как результат языковых изменений. Что же касается закономерных<br />
и регулярных звукосоответствий, этот критерий является очень важным,<br />
но не единственным. Звукосоответствие как закономерное фонемное соотношение<br />
рождается на территориальной микросистеме того или иного<br />
языка (resp. языка-основы), постепенно переходит за пределы диалектных<br />
вариаций, приобретает системность, и носящая его языковая единица превращается<br />
в самостоятельный язык. В этом отношении наше внимание<br />
привлекают не только зукосоответствия в диалектах аварско-андийскодидойских<br />
языков (звукосоответствия между диалектами ахвахского языка<br />
1 Тут же следует строго разграничить генеалогическую классификацию от социолингвистической,<br />
так как эта последняя основывается на другом принципе и даёт совершенно<br />
другие результаты.
238<br />
Р е з ю м е<br />
– З. М. Магомедбекова), а закономерные и регулярные звукосоответствия<br />
между говорами и иногда подговорами (зукосоответствия между тох. и<br />
чадакол. говорами анцухского диалекта аварского языка – И. И. Церцвадзе).<br />
В звукосоответственном аспекте аналогичное положение наблюдается<br />
и в некоторых других иберийско-кавказских языках.<br />
Итак, критерий звукосоответствий является недостаточным фактором<br />
для разграничения языка и диалекта, если данное соотношение наблюдается<br />
фрагментарно и касается некоторых звуков. В том случае, когда<br />
между лингвистическими единицами звукосоответствия наблюдаются<br />
на всех уровнях языковой иерархии и имеют системный характер, которые<br />
в итоге дают больше, чем 50 процентов изменений, тогда данная единица<br />
является самостоятельным языком.<br />
При использовании вышеупомянутого критерия при классификации<br />
аварско-андийско-дидойских языков и диалектов, объединяются некоторые<br />
языковые единицы: а) ботлихский + годоберинский > ботлихский<br />
(с диалектами: а. собств. ботлихский, б. годоберинский); б) багвалинский<br />
+ тиндийский > багвалинский (с диалектами: а. кванадинский, б. тиндийский);<br />
в. бежитинский + гунзибский > бежитинский (с диалектами: а.<br />
собств. бежитинский, б. гунзибский).<br />
Не решен статус гинухского языка, который Э. А. Ломтадзе считает<br />
диалектом дидойского (resp. цезского) языка.<br />
Многие языковеды [Чикобава, 1965, 9-10; Бокарев, 1930, 25; Гудава,<br />
1971, 3-4...), по-видимому, замечали явную близость андийско-дидойских<br />
микроязыков и поэтому называли их мелкими языками ("микро-языками")<br />
или языками-диалектами.<br />
Что же касается дивергенции аварско-андийско-дидойских языков,<br />
мы используем глотохронологический метод, хотя из-за общеизвестного<br />
недостатка этого метода уточняем его данными археологии, названиями<br />
железных изделий, этнологическими реалиями (лексикой, связанной со<br />
строительством домов) и т. д.<br />
Исходя из вышесказанного, дифференциация аварско-андийскодидойского<br />
языка-основы схематически, в виде диаграммы, нам представляется<br />
таким образом:<br />
A t A: Аварско-андийско-дидойский<br />
B<br />
язык-основа (II тысячелетие до н. э.)<br />
B: Общеаварско-андийский<br />
(X-IV в.в. до н. э.)<br />
C D E C: Аварский (V-IV в.в. до н. э.)<br />
D: Общеандийский (V-IV в.в. до н. э.)<br />
E: Общедидойский (Х в. до н. э.)
ɺɺ<br />
ɺɺ ɺɸ ɸɸ<br />
ɺɺ<br />
Часть первая<br />
Система гласных<br />
Глава I. Общая характеристика<br />
вокальной системы<br />
В историческом плане консонантизм исследуемых языков значительно<br />
сложнее вокализма. Аварско-андийско-дидойские языки в настоящее<br />
время заметно расходятся по фонемной структуре: аварский язык в<br />
условиях крайней сложности консонантизма проявляет простоту вокальной<br />
системы, андийские языки отличаются одинаковой сложностью фонологических<br />
систем, а консонантизм дидойских языков, вследствие упрощения,<br />
сильно изменен, сложность же вокализма достигает крайней черты<br />
– бежитинский язык насчитывает около 30 гласных фонем. Исходная простая<br />
система гласных усложнена назализованными, палатализованными и<br />
долгими вариантами, которые находятся между собой в отношении контрастной<br />
дистрибуции, что является веским доказательством признания их<br />
разными фонемами.<br />
Оппозицию гласных изучаемых языков можно охарактеризовать по<br />
шести дифференциальным признакам: 1) локальный ряд; 2) подъем<br />
языка; 3) губные – негубные; 4) долгие – недолгие; 5) назализованныененазализованные;<br />
6) палатализованные – непалатализованные.<br />
Таким образом, пять простых гласных (a, e, i, o, u) встречаются во<br />
всех аварско-андийско-дидойских языках: 1: а) палатальные переднего<br />
ряда i; e, б) велярный среднего (resp. заднего) ряда a; в) велярные заднего<br />
ряда o, u; 2: а) нижнего подъема (открытый) a, б) среднего подъема e, o;<br />
в) высокого подъема (узкие) i, u; 3: а) нелабиальные a, e, i; б) лабиальные o, u.<br />
Для аварско-андийско-дидойских языков характерны серии сложных<br />
гласных: долгие (‰, Š, ‹, Œ, ), назализованные (a n , e n , i n , o n , u n ) и палатализованные<br />
(, ö, ‘) варианты. У палатализованных гласных имеются<br />
свои долгие и назализованные разновидности.<br />
Кроме вышеперечисленных гласных, в гунзибском диалекте бежитинского<br />
языка и инхокварийском диалекте хваршийского языка встречается<br />
гласный среднего ряда высокого подъема – нейтральный ˆ. В том<br />
же гунзибском имеется близкий к а нелабиальный oɺ ɺɺ ɺ и узкий ă. Эти три<br />
гласные (ˆ, oɺ ɺ, ă) со своими долгими (, oɺ ɸ, ) и назализованными (ˆn,<br />
oɺ n<br />
ɺ , ă n )<br />
вариантами так же , как и другие серии сложных гласных (долгие, назализованные,<br />
палатализованные...), являются фонемами вторичного происхождения.<br />
К тому же, исконность некоторых простых гласных спорна (А. С.<br />
Чикобава).
240<br />
Система гласных<br />
В изучаемых языках дистрибуция основных гласных свободная, но в<br />
той или иной фонологической позиции частота их употребления разная.<br />
Скопление гласных неестественно и хиатус преодолевается разными способами<br />
(в основном, включением j, ‡). Каждый исходный гласный сопровождается<br />
твердым приступом.<br />
В этой же главе выделены отдельные подглавы, в которых даны общие<br />
характеристики вокальной системы каждого языка и представлена<br />
классификация гласных в качестве схем.
ɺɺ<br />
Глава II. Чередования гласных в<br />
аварско-андийско-дидойских языках<br />
2.1. Общее. Соответствия гласных закономерного и регулярного характера<br />
обнаруживаются как в целом в аварско-андийско-дидойских языках,<br />
так и в некоторых диалектах (иногда среди говоров – sic!). Этот факт<br />
заслуживает внимания как с точки зрения теоретического языкознания,<br />
так и с точки зрения спонтанных фонетических изменений, реализованных<br />
по линии гласных. При установлении вокальной системы и ее последующей<br />
эволюции большое значение придается диалектным данным, которые,<br />
в условиях отсутствия документальных источников, являются единственым<br />
средством при постулировании исторической модели вокализма.<br />
2.2. Соответствия *а гласного. Исходный а в аварском и семи андийских<br />
языках представлен идентично: в бежитинском *а > а/oɺ ɺ, а в<br />
собств. андийском и других дидойских языках *а > о, напр.: ав. баw<br />
( о, который положил начало формированию<br />
соответствия а:о, соотносится по времени с фактом дифференциации<br />
дидойского языка-основы. В пользу такой интерпретации говорит<br />
сохраненный архетип в виде а в собств. бежитинском диалекте.<br />
Представляется, что фонологическая позиция для двойной рефлексации<br />
исходного а не должна быть решающим фактором. Различная<br />
трансформация *а в дидойских языках, видимо, вызвана наличием или<br />
отсутствием интенсивного ударения. В частности, собств. дид. i: гин. е:<br />
хвар. а/о: беж. о/ă, на наш взгляд, возникли в безударной позиции, в которой<br />
было больше возможности для изменения гласного а. Односложные
242<br />
Система гласных<br />
слова, в которых наблюдается это соответствие, как известно, получены в<br />
результате упрощения двухсложных слов [И. И. Церцвадзе].<br />
Что касается соответствия *а третьего ряда, то на данном этапе изучения<br />
этого вопроса трудно что-нибудь сказать окончательно, хотя для *а,<br />
представленной звукотождественностью, 2 не исключается предположение<br />
наличия двух, отличающихся друг от друга по локальному ряду, гласных в<br />
языке-основе, из которых один является прототипом именно такого *а [Е.<br />
А. Бокарев].<br />
2. 3. Соответствия гласного *i. Исконный i в основном сохранен в<br />
аварско-адийских языках, хотя большей частью он представлен без точной<br />
дистрибуции и часто чередуется с гласным е этого же ряда. Исходный i<br />
имеется также в бежитинском языке и инхокваринском диалекте хваршинского<br />
языка, а в собств. дидойском и гинухском языках он дает е,<br />
напр.: ав. ci ~ анд. seji: ботл.: багв.: кар. si n : ахв. Sin ~ сообств. дид. zej: гин.<br />
ze: хвар. ze н (
Чередования гласных в аварско-андийско-дидойских языках 243<br />
Формулы соответствий исходных гласных схематически представляются<br />
так:<br />
*<br />
Ав.<br />
Анд.<br />
Ботл.<br />
Год.<br />
Чам.<br />
Тинд.<br />
Багв.<br />
Кар.<br />
Ахв.<br />
Собств. Дид.<br />
Гин.<br />
Хвар.<br />
Беж.<br />
ր<br />
a 1 ց<br />
a<br />
o<br />
a<br />
a<br />
a<br />
a<br />
a<br />
a<br />
a<br />
o<br />
o<br />
o<br />
a/oɺ<br />
a o a a a a a a a i e a/o o/ă<br />
a 2 a a a a a a a a a a a a a<br />
i i i/e i/e i/e i/e i/e i/e i/e i/e e e i/e i<br />
e e/i e/i e/i e/i e/i e/i e/i e/i e/i i i e/i e<br />
Что касается лабиальных гласных (o, u), то они должны были возникнуть<br />
позже в результате различных спонтанных и комбинаторных фонетических<br />
процессов: а) o < a, б) o < wa, в) o < we, г) o < i... w...; а) u < o <<br />
a, б) u < wi, в) u < i... w...
Глава III. Фонетические процессы<br />
в гласных и дифтонгах<br />
3. 1. Назализация и деназализация. В специальной литературе высказано<br />
мнение о наличии назализованных гласных в прадагестанском языке<br />
[Е. А. Бокарев]. Фактическими лингвистическими данными это предположение<br />
трудно доказать.<br />
Мы целиком поддерживаем мнение о вторичности назализованных<br />
гласных, что подтверждается отсутствием у гласных этого ряда собственных<br />
звукосоответствий и очень расплывчатыми позиционными фонетическими<br />
процессами. Хотя бы тот факт, что после назализованных гласных<br />
назальный согласный не встречается, указывает на вторичное происхождение<br />
этих гласных. Назализованные гласные, как известно, наблюдаются<br />
во всех андийских и двух дидойских (хварш., беж.) языках. Что касается<br />
собств. дидойского и гинухского языков, то они прошли ступень деназализации,<br />
и там этот процесс, в основном, завершен.<br />
3. 2. Палатализация. Палатализация характерна для собств. бежитинского<br />
диалекта и некоторых говоров дидойского языка (кид., шап.).<br />
Вместе с тем, в дидойском языке палатализации подвержен лишь гласный<br />
a, а умляутизирующими гласными являются предшествующие i и e, т. е.<br />
происходит прогрессивная ассимиляция, что представляет особенность<br />
этого языка, напр.: им. ceki "козленок" – эрг. cek-’ (ö, u+ i/e/j>‘. Примеры для иллюстрации: hldijo "белый",<br />
Gde "ворона", k‘ndj "летучая мышь", körijä "кольцо"...<br />
Следует обратить внимание на то, что в этом языке у умляута утрачена<br />
связь с комбинаторными фонетическими процессами, но он лишен<br />
функции внутренней флексии (ср. сван. malt<br />
"люблю" – malat "любовь").<br />
С точки зрения палатализации, в собств. бежитинском диалекте происходит<br />
своеобразное явление сингармонизма, гдe палатализованный гласный<br />
корня на основе прогрессивной ассимиляции уподобляет себе гласный<br />
аффикса, напр.: jöj "гной", jöjx-l "гноиться"...<br />
Часто встречаются такие формы, в которых умляутизовавшие гласные<br />
редуцированы, напр.: m’ n < m n jo (ср. тлад. maru, хвар. mani "id".)<br />
"нос", xöxö < xöxe (ср. гунз. хохе "id".) "дерево" и т. п.<br />
Для собств. бежитинского диалекта характерны также назализованно-палатализованные<br />
гласные, которые сохраняют артикуляционные свойства<br />
соответствующих палатализованных коррелятов с добавлением назальности.
Фонетические процессы в гласных и дифтонгах 245<br />
Подробное изучение палатализации убеждает нас в том, что этот<br />
процесс возник в результате внутреннего развития, и у него, видимо, нет<br />
связи с интерференционными процессами. То, что в бежитинском языке<br />
процесс палатализации является более ранним, доказывается и его широким<br />
распространением – встречается во всех умляутизированных гласных<br />
во всей системе исконных и заимствованных слов. Несмотря на это, палатализация<br />
сформирована на базе собств. бежитинского диалекта, и ее<br />
нельзя свести не только к эпохе дидойского языка-основы, но и к языковой<br />
общности диалектов бежитинского языка.<br />
3. 3. Долгие гласные. Долгие корреляты гласных, представленные<br />
в одной части андийских языков и во всех дидойских языках, возникли<br />
путем слияния двух независимых гласных, что можно признать своеобразным<br />
преодолением хиатуса. По правилам фонотактики изучаемых языков,<br />
как правило, не наблюдаются (особенно в анляуте) стечения двух<br />
гласных. Именно поэтому происходит суперация двух следующих за собой<br />
гласных путем их слияния и удлинения, что широко распространено в<br />
этих языках. В частности, в рикванском говоре андийского языка этот<br />
процесс осязателен: lɄ‹ < *lɄii < lɄibi (ср. гаг. lɄibi "id.") "прыгнул"...<br />
Часто становится возможным наблюдение за слиянием и удлинением<br />
гласных. Корни, оканчивающиеся на гласный, при присоединении<br />
аффиксов -V, -VC, -VCV структуры, дают долгий гласный: a+a>‰, i+i>‹...;<br />
е+а>‰, а+е>Š, a+i>Š>||e, o+e>Š, o+i>Š>||e, e+i>Š, e+a>Š.<br />
Выясняется, что долгие корреляты гласных в отдельных языках возникли<br />
в результате внутреннего развития. Об этом свидетельствует и их<br />
дистрибуция − они обычно появляются на стыке морфем.<br />
Итак, в андийско-дидойских языках нынешняя сложная вокальная<br />
система вторична. Кроме простой триады гласных (a, e, i), все гласные<br />
фонемы позднего происхождения, что на основе современных данных довольно<br />
легко доказывается. Наблюдение над вокальной системой показывает,<br />
что из фонем явно вторичного происхождения некоторые более<br />
раннего образования и твердо присутствуют в исконной лексике, некоторые<br />
же и ныне претерпевают колебания и иногда сомнительным выглядит<br />
и их фонематичность.<br />
3. 4. Дифтонгизация. Из следующих друг за другом гласных (точнее,<br />
гласных и сонантов) путем ослабления одного из них (как правило,<br />
узкого гласного) мы получаем как восходящие (ja, je...), так и нисходящие<br />
(aj, ej...) дифтонги. Условно выделяются два вида дифтонгов: а) исторический<br />
и б) позиционный. а) Историческая дифтонгизация должна была<br />
быть характерной для классных экспонентов и соседних гласных, на основе<br />
артикуляции которых возникали восходящие (I кл. W+V-, II кл. J+V-)<br />
и нисходящие (I кл. -V+W, II кл. V+J) типы дифтонгов. Путем упрощения<br />
дифтонгов такого типа в южных диалектах аварского языка происходило
246<br />
Система гласных<br />
изменение классификаторов, напр.: I. hitin-aw>hitina, II. hitin-aj>hitina<br />
"маленький/ая".<br />
В дидойских языках исторически аналогичный процесс должен был<br />
быть естественным не только в конце слова, но и в начале: собств. дид.:<br />
e-siw (I, II кл.) bercinej > bercine "красивый"... Аналогичный<br />
процесс встречается и в чамалинском: qwa-i > qwa-j > qwе-j > qwē "написал"...<br />
Другой процесс замечается в дидойском языке: qɄaj>qɄa>qɄe "заяц",<br />
GɄaj > GɄa > GɄe "молоко" и т. д.<br />
Характерные исторические процессы для аусляута аварских имен<br />
(aw > ow > o, iw > uw > u) представляются значимыми и для андийских<br />
языков: ботл: weSto (
Глава IV. Ударение<br />
4. 1. Во вступительной части внимание заостряется, в общем, на<br />
просодии, в часности, на природе ударения и его значений.<br />
4. 2. Природа ударения и его место. Анализ имеющегося у нас эмпирического<br />
материала и исследование специальной литературы убеждают<br />
нас в том, что сейчас словоударение в аварско-андийско-дидойских<br />
языках большей частью слабое, динамическое. Вместе с тем, оно не фиксировано,<br />
и в некоторых языках (ав., чам., тинд., год.) обладает дистинктивными<br />
функциями. Нужно отметить, что аварское ударение довольно<br />
сильное, а в чамалинском языке противопоставление сильного и слабого<br />
ударений является релевантным [П. Т. Магомедова]. По нашему предположению,<br />
нынешнее положение чамалинского языка должно отображать<br />
переходную ступень ослабления ударения, когда происходит сохранение<br />
архаичного и, наряду с этим, возникновение нового явления.<br />
Кроме того, наблюдается фиксированное и нефиксированное ударение,<br />
что является общей чертой ударения в этих языках. В аварском языке место<br />
ударения ограничивается , как правило, первым или вторым слогом,<br />
хотя указывают на ударение третьего или четвертого слогов [И. А.<br />
Исаков], напр.: habiláro "не сделаю", wekeriláro "не убегу"...<br />
В андийско-дидоиских языках место ударения не фиксировано – оно<br />
может падать на любой слог в лексемах и грамматических формах различной<br />
силлабической структуры. Вместе с тем, место словоударения в какой-то<br />
мере обусловлено семантикой и грамматической формой данного<br />
слова.<br />
Исторически ударение должно было быть нефиксированным. В этом<br />
плане архаичность сохраняют андо-дидойские языки. В аварском языке<br />
характер ударения ограничивается двумя начальными слогами, что<br />
должно быть признано инновацией так же, как слабое ударение в андо-дидойских<br />
языках. В аварском языке изначально должна была быть<br />
серия двухсложных слов, в которых интенсивное ударение приходилось<br />
на начальный слог, что вызывало усечение последующего слога, напр.: cer<br />
< céri (ср. год., тинд. sari) "лиса"... Видимо, в аварском имелись также<br />
двухсложные слова, в которых с самого начала ударение падало на второй<br />
слог, напр.: betér "голова", how´ó "мёд".<br />
4. 3. Второстепенное ударение. В дидойских языках и годоберинском<br />
указывают на существование второстепенного ударения, которое<br />
имеется в трехсложных и состоящих из большего количества слогов словах.<br />
В годоберинском языке основное ударение падает на обычный для него<br />
второй слог, а второстепенное ударение – на гласный аффикса: Gadáya "телёнок"<br />
– а Gadáya-bé "телята".<br />
В дидойских языках имеется аналогичное положение с той разни-
248<br />
Система гласных<br />
цей, что основное ударение падает на начальный слог, а второстепенное<br />
ударение – на первый или второй слог с конца: соб. дид. sémorá-bi "лунки"...,<br />
хвар. wálida-há "читает" и др.<br />
Выяснено, что второстепенное ударение конечного слога исторически<br />
должно было быть принадлежностью второго ударения [Е. А. Ломтадзе].<br />
Отклонение показывают композиты – составляющие их компоненты<br />
сохраняют основное ударение: гунз. šúgosérijo (šúgo+sérijo букв. "кабылаконь")<br />
"лошадь"...<br />
Замечено также, что в аварских звукоподражательных глаголах с редуплицированной<br />
основой ударение приходится на начальный слог, хотя в<br />
других глаголах ударение аналогичной структуры падает на второй слог<br />
[Т. Е. Гудава], напр.: bábaze "заикаться" – babáze "ударять часто".<br />
В композиционных лексемах, по-видимому, каждый компонент<br />
имел свое ударение, но в дальнейшем, в результате восприятия композитов<br />
одной цельной общностью, второстепенное ударение в первом случае<br />
укрепилось на начальном слоге, а во втором случае – на последующем.<br />
4.4. Фонетические изменения, вызванные воздействием ударения.<br />
Исторически в аварско-андийско-дидойских языках ударение должно<br />
было быть интенсивним. Это подтверждается фактами редукции гласных:<br />
ав. mt¾go < mt¾i-go (ср. анд. bet¾i "id".) "восемь"..., соб. дид. cáx-r-a <<br />
cáx-er-a (ср. наст. конкр. cax-er-xo) "дать кому-н. возможность писать",<br />
báw-r-a < *báw-er-a (ср. наст. конкр. baw-er-xo) "заставить кого-н. поесть<br />
(чего-н.)" и т. п.<br />
В ряде случаев утрата префиксальных классификаторов должна<br />
быть увязана с редукцией соединительного с основой гласного, что, видимо,<br />
обусловлено последующим ударным слогом: ав. wuna < *b-wúna < b-ewúna<br />
(ср. ахв. b-e-yári "id".) "заполнил"...<br />
В хваршийском и бежитинском языках частичную редукцию гласных<br />
i и a (i > ə, a > ă) приписывают воздействию интенсивного ударения<br />
[Е. А. Ломтадзе] и т. д.
Часть вторая<br />
Cистема согласных<br />
Глава V. Общая характеристика консонантной системы<br />
В результате синтагматического и парадигматического анализа в<br />
консонантной системе аварско-андийско-дидойских языков выделяются<br />
три основные группы фонемных единиц: I. шумные; II. сонорные;<br />
III. сонанты (resp. апроксиманты).<br />
Сонорные и сонанты нельзя объединять в одном классе из-за того,<br />
что, видимо, сонорные не только синхронно, но и диахронически не выполняли<br />
функцию аллофона гласного. Это не касается т.н. полугласных,<br />
которые находятся в отношении дополнительной дистрибуции с соответствующими<br />
гласными: w – u, j – i.<br />
По сериям шумные объединяются в гомогенные / гетерорганные согласные<br />
и делятся на две основые группы: 1. смычные; 2. спиранты. В<br />
смычных выделяются две группы: 1. смычно-взрывные: b, p, p, d, t, t, g½,<br />
k½, k½´, k½, k½´, g, k, k´, k, k´, ’; 2. аффрикаты: Z, c, c´, w, w´, J, C, C´, y, y´, l v , l',<br />
t‘, t¾, q, q´, K, K´. Обособленно стоит группа спирантов: d, z, s, s´, ´, ž, š, š´,<br />
´, l‘, l‘´, x½, G, G‘, x½, x, x´, ω, h > , h.<br />
Вышеперечисленные, объединенные по локальным рядам в гомоорганные<br />
/ гетерогенные согласные [А. Мартине], группируются горизонтально<br />
и создают 11 локальных рядов: билабиальные, дентальные, переднеальвеолярные,<br />
среднеальвеолярные, заднеальвеолярные, палатальные,<br />
постпалатальные, передневелярные, задневелярные, фарингальные,<br />
ларингальные.<br />
В конце этой главы представлены синоптические таблицы распределения<br />
согласных по каждой группе аварско-андийско-дидойских языков, в<br />
которые включены все звуки изучаемых языков, а фонологически иррелевантные<br />
согласные даны в скобках.
Глава VI. Соответствия согласных<br />
в аварско-андийско-дидойских языках<br />
6.1. Смычно-взрывные согласные. Для фонологической системы<br />
аварско-андийско-дидойского языка-основы должны были быть характерны<br />
троичные и пятеричные ряды смычно-взрывных согласных. В виде троичного<br />
ряда представлены билабиальные (b, p, p) и дентальные (d, t, t) согласные,<br />
а пятеричный ряд характерен для передневелярных (g, k, k´, k, k´)<br />
согласных. Эта система в аварско-андийских языках проявляет ассиметричность<br />
из-за отсутствия губо-губного абруптива p.<br />
Интересно отметить, что билабиальные и дентальные смычно-взрывные<br />
согласные, если не принимать во внимание позиционные изменения, представлены<br />
звукотождественностью. Симптоматично также и то, что исчезновение<br />
губного абруптива p вызвано общим спонтанным процессом – ослаблением<br />
губной артикуляции, который, видимо, объясняется тенденцией<br />
внутренного языкового развития.<br />
Своеобразием характеризуется передневелярный ряд, глухие гласные<br />
которого имеют корреляцию интенсивности-неинтенсивности и этим<br />
фонологическим признаком противопоставлены друг другу. Различие между<br />
интенсивными и неинтенсивными коррелятами наглядно проявляется:<br />
k, k (вместе с g) представлены нулевой рефлексацией, а интенсивные корреляты<br />
претерпевают различную трансформацию: спирантизацию (k´ > x½<br />
> š), латерализацию (k´ > l‘), дезабруптивизацию (k´ > k´) и т. д.<br />
Привлекает внимание то, что абруптивному k и его интенсивному<br />
корреляту k´ аварско-андийских языков в дидойских языках соответствуют<br />
различные рефлексы: k, k, K. Это обстоятельство дает основание некоторым<br />
исследователям представленное выше соответствие признать аномальным<br />
[Б. К. Гигинеишвили].<br />
По нашему мнению, вопрос о нарушении соответствий ав. k ~ общеанд.<br />
*k ~ общедид. *k не должен ставиться, так как в признаваемых за исключения<br />
примерах ("был", "два"...) процесс деинтенсивизации (k´ > k),<br />
по-видимому, в аварском был реализован после возникновения вышеперечисленных<br />
соответствий. Переход k´ > k должен быть вызван общим процессом<br />
исчезновения корреляции интенсивности. Что касается неоднозначной<br />
трансформации исторического k´ в дидойских языках, то она,<br />
по-видимому, обусловлена позиционно: k´ > K реализован перед лабиальным<br />
элементом w (# – w, v – w), а в других фонологических позициях –<br />
k´ > k.
Соответствия согласных в аварско-андийско-дидойских языках 251<br />
6.2. Аффрикаты<br />
6.2.1. Общее. Ныне в фонологической системе изучаемых языков<br />
встречаются лишь глухие фарингальные аффрикаты, которые в аварскоандийских<br />
языках образуют корреляцию по интенсивности и представлены<br />
четверичными локальными рядами.<br />
Принцип симметричности системы требует выяснения генезиса<br />
звонких аффрикат (Z, J, , µ), постулирование архетипов которых происходит<br />
с привлечением данных лакского, даргинского и лезгинского языков.<br />
В частности, автор этой монографии склоняется к той точке зрения,<br />
согласно которой предполагаемые общие звонкие аффрикаты в результате<br />
абруптивизации (*Z > w´; *J > y´, * > t¾, *µ > K´) в языке-основе совпали с<br />
интенсивными абруптивами своих же рядов и аналогично им изменились<br />
[Н. С. Трубецкой, Е. А. Бокарев...]. Исходя из этого, наличие дуплетных<br />
форм в языке-основе весьма сомнительно.<br />
6.2.2. Переднеальвеолярные (свистящие) аффрикаты. Глухие<br />
придыхательный неинтенсивный *c и его интенсивный коррелят *с´ претерпевают<br />
спирантизацию и переходят в шипящие: *c > s (анд.-дид.), *c ><br />
C (ахв.), *c´ > *s´ > s (дид.), *c´ > s´ (багв.). Исходный c аналогично изменяется<br />
и в диалектах аварского языка. Отдельно стоят несколько имен ("медведь",<br />
"лиса", "моль", "барбарис"...), в которых, по данным ахвахского и<br />
некоторых дидойских (соб. дид., гин., хвар.) языков, соответствия исходного<br />
c нарушаются.<br />
Можно предположить, что процесс спирантизации в примерах такого<br />
порядка (*c > s), который положил начало свободно варьирующимся<br />
формам, предшествовал процессу перехода в шипящие (ахв. š) и озвончению<br />
(дид. z). После того, как в обшеанд. и обшедид. языках вторичный s<br />
(< *c) и исходный s совпали, они претерпели одинаковую трансформацию.<br />
Абруптивная аффриката *w, кроме ахвахского и некоторых говоров<br />
аварского языка (чадак., батл.), в основном представлена звукотождественностью,<br />
а интенсивный коррелят *w´ переходит в придыхательный:<br />
*w´ > c´ > c.<br />
6.2.3. Заднеальвеолярные (шипящие) аффрикаты. Исходный C в<br />
аварском и андийских языках, кроме чамалинского (C > š), сохранился без<br />
изменений, а в дидойских языках подвергся спирантизации: C > š. Интенсивный<br />
коррелят *C´ в чамалинском и ахварском превратился в c´, а в багвалинском<br />
и дидойских языках подчинился тенденции спирантизации: *C´<br />
> š´ > š. В диалектах аварского языка, кроме вышеперечисленных изменений<br />
– *C > *y.
252<br />
Система согласных<br />
Исторический y языка-основы сохранился во всех исследуемых языках,<br />
а его интенсивный коррелят дал различные рефлексы: *y´ > C´ (год.,<br />
тинд.), *y´ > *C´ > C (дид.), *y´ > w´ (чам., ахв.). Интересные примеры звукосоответствий<br />
дают диалекты (resp. говоры) аварского языка, в которых реализованы<br />
фонетические изменения, аналогичные с фонетическими процессами<br />
андийско-дидойских языков: y´ > w (андал., батл.), y´ > C´ (карах.).<br />
6.2.4. Твердонебные латеральные аффрикаты. Первоначальный<br />
неинтенсивный латерал l v в качестве реликта сохранился в северном диалекте<br />
ахвахского языка, в других языках он перешел в спирант l‘. l‘ (<<br />
*l v ), в свою очередь, может быть заменен согласным h или комплексом lh (ав.,<br />
ботл., багв.). Кроме того, вторичный l‘изменяется по-разному: l‘ > hj > š<br />
(чар.), l‘ > l (андал.-карах., хвар.), l‘ > t (анцух.).<br />
Однообразная рефлексация исходного l‘ и вторичного l‘ (< *l v ) спирантов<br />
дает основание заключить, что в период аварско-андийскодидойского<br />
языкового единства, за исключением ахвахского языка, процесс<br />
l v > l‘ был реализован. Исходя из этого, утверждение о наличии неинтенсивных<br />
коррелятов придыхательных аффрикат в общедидойском<br />
не имеет основания.<br />
Исконный l' в некоторых диалектах аварского языка превратился в<br />
l‘´, hjhj, š, а в багвалинском и дидойских языках l' > l‘´ > l‘.<br />
Исконный несильный абруптивный латерал t‘ сохранился в некоторых<br />
говорах андийского и каратинского языков, а также в ряде диалектов<br />
аварского и ахвахского языков. В других аварско-андийских языках, согласно<br />
фонологической позиции, он дает различные рефлексы: *t‘ > t, l, kj,<br />
k, l‘,‘, l. В дидойских языках *t‘ > t¾.<br />
Что касается интенсивного коррелята *t´ языка-основы, то он в аварско-андийских<br />
языках, если не принимать во внимание варианты аварских<br />
диалектов (*t¾ > k´j, kj), не изменился. Во всех дидойских языках *t¾ перешел<br />
в придыхательный латерал l': *t¾ > l'.<br />
6.2.5. Фарингальные аффрикаты. Неинтенсивная аффриката q‘,<br />
сохраненная в качестве реликта в северном диалекте ахвахского языка,<br />
претерпела спирантизацию: *q‘ > x. Спирант x, в свою очередь, превратился<br />
в h (тинд., багв., кар., хвар., беж.). В южных диалектах аварского<br />
языка *q‘ > x > h > .<br />
Исконный интенсивный коррелят q´, который после потери опозиционной<br />
пары стал нейтральным, представлен звукоидентичностью в северных<br />
диалектах аварского языка и в андийских языках, а в южных диалектах<br />
аварского так же, как и во всех дидойских языках, проявляет тенденцию<br />
к спирантизации: q´ > x.
Соответствия согласных в аварско-андийско-дидойских языках 253<br />
Исходная неинтенсивная абруптивная аффриката K‘ сохранилась в<br />
северном диалекте ахвахского языка и в говоре с. Анди. В других изучаемых<br />
языках и их диалектах она подчинилась различным изменениям: K‘ ><br />
γ (ботл.), q‘ > ‘ (анд., ботл., год., тинд., чам., багв., кар., ахв.), K‘ > „ (ав.,<br />
ток. диал. кар. языка). В дидойских языках K‘ > K, K‘, в свою очередь, претерпела<br />
фарингализацию: K > K‘ (соб. дид., гин., инх. диал. хвар. языка).<br />
Из-за стирания корреляции по интенсивности, сильный коррелят K´ в<br />
аварско-андийских языках стал фонологически нейтральным. Интенсивному<br />
*K´ во всех дидойских языках соответствует q [Н. С. Трубецкой,<br />
Т. Е. Гудава].<br />
6.3. Спиранты<br />
6.3.1. Общее. Некоторые специалисты исключают возможность постулирования<br />
звонких спирантов в языке-основе [Н. С. Трубецкой, Б. К. Гигинеишвили].<br />
Такое предположение, по их мнению, вызвано тем, что z получено<br />
на основе двоякой рефлексации общедагестанского Z (*Z<br />
zw ´).<br />
После этого спирант z ( ž. В бежитинском z сохранился, а в<br />
остальных дидойских языках *z > s.<br />
Неинтенсивный коррелят s исходного свистящего спиранта в некоторых<br />
диалектах аварского языка (анц., батл.) и в ахвахском переходит в<br />
шипящий (s > š), в бежитинском он сохраняется, а в других дидойских<br />
языках превращается в z. В гинухском языке после i, как правило, z > ž.<br />
Исконный интенсивный спирант s´ остался без изменения в аварскоандийских<br />
языках, а в дидойских языках произошла его нейтрализация по<br />
признаку интенсивности *s´ > s.<br />
6.3.3. Заднеязычные спиранты. Исходный ž сохранился во всех<br />
языках, кроме чамалинского, тлядальского говора бежитинского языка и<br />
некоторых диалектов аварского языка (анц., батл.), в которых ž > z.<br />
Неинтенсивный коррелят исторического шипящего сибилянта š в<br />
аварском перешел в свистящий (*š > s), а в дидойских языках – в звонкий<br />
ž (*š > ž). В андийских языках, в зависимости от диалектов и позиции *š > h<br />
(чам., тинд.), *š > x½ (кар.). Интенсивный коррелят *š´ сохранился в боль-
254<br />
Система согласных<br />
шей части андийских языков, за исключением чамалинского и ахвахского<br />
языков, в которых, аналогично аварскому, имеется s´ (š´ > s´). В дидойских<br />
языках š´ нейтрализован: š´ > š.<br />
6.3.4. Твердонебные латеральные спиранты. Неинтенсивный латеральный<br />
спирант *l‘ представлен звукотождественностью в аварском и<br />
большей части андийских языков. В дидойских языках * l‘>l. В собств.<br />
l<br />
дидойском и гинухском часто l > r, а в бежитинском l'>*lh h . В южных<br />
диалектах аварского языка *l‘ претерпевает значительные изменения: *l‘ ><br />
t (анц.), lh, h, l (андал.-карах.), hj, š, š´ (чар.). Характерный для аварского и<br />
l<br />
багвалинского языков процесс l‘ → lh h должен был быть естественным<br />
и для дидойских языков.<br />
Интенсивный латеральный спирант *l‘´ для аварско-андийской языковой<br />
реальности, если не принимать во внимание показания чарского (*l‘´ ><br />
hjhj, hj, š), дает звукотождественность. В дидойских языках интенсивный<br />
латерал, как правило, нейтрализован: *l‘´ > l‘.<br />
6.3.5. Передневелярный x½. В специальной литературе при постулировании<br />
исходного x½ наблюдается расхождение мнений: одни восстанавливают<br />
его в языке-основе [Ш. И. Микаилов, Е. А. Бокарев, Т. Е. Гудава...],<br />
а другие отрицают изначальность x½ и считают его рефлексом š<br />
[Н. С. Трубецкой, Б. К. Гигинейшвили... ].<br />
В аварском сомнения, связанные с процессом *š > x½, вызваны двойной<br />
рефлексацией исконного š: анд. *š: ав. š, x½. Если предположить спонтанный<br />
процесс š > x½, тогда нужно доказать его комбинационную обусловленность,<br />
что не получается из-за свободной дистрибуции š. Кроме<br />
того, исходному x½ в дидойских языках регулярно соответствует ž, а *x½ –<br />
š, ž. Наряду с этим, в андийских языках не всегда совпадают его многообразные<br />
рефлексы. Исходя из этого, мнение о наличии x½ в языке-основе<br />
считаем более оправданным.<br />
6.3.6. Задневелярные спиранты. Исходный звонкий спирант G, если<br />
не принимать во внимание отклонения ("хвост" и т. п.) от существующих<br />
соответствий дидойских языков, представлен нулевой рефлексацией.<br />
Вместе с тем, в примерах одного ряда дидойских языков γ претерпевает<br />
фарингализацию.<br />
Глухой неинтенсивный спирант *x трансформируется следующим<br />
образом: *x > h (ав., тинд, багв., кар.), *x > γ > G‘, (сообств. дид., гин.,<br />
хвар.), γ > „ (собст. дид.), *x > γ > h (беж.). В остальных языках исходный
Соответствия согласных в аварско-андийско-дидойских языках 255<br />
x не изменился.<br />
Исконный глухой интенсивный спирант x´ в аварско-андийских языках<br />
показывает звукотождественность, а в дидойских языках нейтрализован:<br />
*x´ > x. В соб. дидойском x претерпевает фарингализацию: x > x‘. В<br />
свою очередь: x‘ > h > .<br />
6.3.7. Вопрос фарингальных спирантов. В специальной литературе<br />
рассмотрен вопрос фарингальных спирантов, и они по происхождению<br />
признаны вторичными фонемами [Т. Е. Гудава]. Мы на основе дополнительной<br />
аргументации полностью разделяем это мнение.<br />
6.3.8. Ларингальный спирант *h. В нескольких примерах h представлен<br />
звукотождественностью, поэтому мы считаем возможным постулировать<br />
h для эпохи единства изучаемых языков.<br />
6.4. Сонорные<br />
6.4.1. Вибрант *r. Исходный r, если не считать комбинационные<br />
фонетические процессы (r > l, n, j, w...), остался без изменения, кроме<br />
хваршинского, в котором ему регулярно и закономерно соответствует l.<br />
Как отмечают, в языке-основе произошло совпадение рефлексов показателя<br />
класса r( r<br />
имел место до распада общности анализируемых языков.<br />
Привлекает внимание то обстоятельство, что в изучаемых языках r и<br />
l представлены без точной дистрибуции. Благоприятные условия для надлежащего<br />
разделения этих фонем создают формулы соответствий дидойских<br />
языков: 1) собст. дид., гин., беж. r: хвар. l; 2) собст. дид., гин. r: хвар.,<br />
беж l. В первой формуле исходным является r, а во второй – l.<br />
Следует отметить то, что в анляуте некоторых имен ("сердце", "мясо"...)<br />
встречается вторичный r( r > l, *r > l. По-видимому, хронологически процесс *r > l предшествовал<br />
процессу *d > r > l.<br />
6.4.2. Латерал *l. Исходный резонант l в аварско-андийских языках<br />
чередуется с r, а в собств. дидойском и гинухском *l > r. В хваршинском и<br />
бежитинском языках исторический l не изменился.<br />
6.4.3; 6.4.4.Что касается назальных сонорных n и m, если не принимать<br />
во внимание единичные фонетические изменения (субституция, деназализация<br />
и др.), то они не претерпели существенных изменений.
256<br />
Система согласных<br />
6.5.Сонанты<br />
Дистрибуция палатального j и билабиального w определена (они находятся<br />
в отношении дополнительной дистрибуции с соответствующими<br />
гласными i и u), поэтому j и w реализуются как сонанты, напр.: ав. w´wize<br />
"цедить" – w´uj "цеди!"; собст. дид. eniju, eniw (диал. вар.) "мать"...<br />
Постулирование j как существовавшей с самого начала фонемы<br />
встречает определенные препятствия, хотя, исходя из того, что процесс r ><br />
j в языке-основе, видимо, был реализован, восстановление j для эпохи<br />
аварско-андийско-дидойского языкового единства оправдано.<br />
Что касается сонанта w, кроме экспонента I класса, его реконструкция<br />
производится в лабиализованных комплексах, в которых наличие w<br />
подразумевается в языке-основе.<br />
В конце предлагаем синоптическую таблицу основных формул<br />
соответствий, в которых заостряется внимание на основных исходных<br />
фонемах. Диалектные и неосновные позиционные варианты реконструированных<br />
фонем зафиксированы в отдельных таблицах.<br />
*<br />
Ав.<br />
Анд.<br />
Ботл.<br />
Год.<br />
Чам.<br />
Тинд.<br />
Багв.<br />
Кар.<br />
Ахв.<br />
Собств. Дид.<br />
Гин.<br />
Хвар.<br />
Беж.<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13<br />
b b b b b b b b b b b b b b<br />
p p p p p p p p p p p p p p<br />
p * * * * * * * * * <br />
d d d d d d d d d d d d d d<br />
t t t t t t t t t t t t t t<br />
<br />
g g g g g g g g g g g g g g<br />
k k k k k k k k k k k k k k<br />
k´ k´ k´ k´ k´ k k´ k k´ xɄ x x x<br />
<br />
´ ´ ´ ´ k´ ´ k´ ´ ´ , k , k , k , k<br />
c c s s s s s s s č s s s s<br />
c´ c´ c´ c´ c´ c´ c´ s´ c´ c´ s s s s<br />
<br />
´ ´ ´ ´ c´ ´ c´ ´ ´ ´ c c c c<br />
č č č č č š č č č č š š š š<br />
č´ č´ č´ č´ č´ c´ č´ š´ č´ c´ š š š š
Соответствия согласных в аварско-андийско-дидойских языках 257<br />
´ ´ ´ ´ č´ ´ č´ ´ ´ ´ č č č č<br />
* 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13<br />
l v lɄ lɄ h lɄ lɄ lɄ lɄ lɄ l v lɄ lɄ lɄ lɄ<br />
lɑ lɑ lɑ lɑ lɑ lɑ lɑ lɄ´ lɑ lɑ lɄ lɄ lɄ lɄ<br />
Ʉ Ʉ<br />
’ l ’ , l ’, l ’, l Ʉ Ʉ ¾ ¾ ¾ ¾<br />
¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ lɑ lɑ lɑ lɑ<br />
qɄ x x x x x x h x, h qɄ x x h h<br />
q´ q q q q q q q q q´ x x x x<br />
Ʉ<br />
„<br />
Ʉ<br />
g ’ ’ ’ ’ ’ Ʉ , Ʉ , Ʉ , Ʉ <br />
´ ´ ´ q, qɄ q, qɄ q, qɄ q<br />
z z z z z z z z z ž s s s z<br />
s s s s s s s s s š z z z s<br />
s´ s´ s´ s´ s´ s´ s´ s´ s´ s´ s s s s<br />
ž ž ž ž ž z ž ž ž ž ž ž ž ž<br />
š s š š š š š š š š ž ž ž ž<br />
š´ s´ š´ š´ š´ s´ š´ š´ š´ s´ š š š š<br />
lɄ lɄ lɄ h lɄ lɄ lɄ lɄ lɄ lɄ l l l l<br />
lɄ´ lɄ´ lɑ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɑ´ lɄ´ lɄ lɄ lɄ lɄ<br />
š š -, š h h h -, š š š š š š<br />
g g g g g g g g g g<br />
g, gɄ g, gɄ g, gɄ<br />
g<br />
x h x x x x x x-, h x, h x g, gɄ g, gɄ g, gɄ h<br />
x´ x´ x´ x´ x´ x´ x´ x´ x´ x´ xɄ, h ><br />
x x x<br />
h h h h h h h h h h h h h h<br />
r r r r r r r r r r r r l r<br />
l l l l l l l l l l r r l l<br />
m m/n m m m m m m m m m m m m<br />
n n/m n n n n n n n n n n n n<br />
j j j j j j j j j j j j j j<br />
w w w w w w w w w w w w w w
Глава VII. Фонетические процессы в согласных<br />
7.1. Делатерализация. В специальной литературе высказано интересное<br />
мнение об образовании латералов и их эволюции. Правильным видится<br />
положение о возникновении латералов путем препалатализации соответствующих<br />
велярных согласных [Н. С. Трубецкой, А. С. Чикобава, Т.<br />
Е. Гудава ... ].<br />
Можно предполагать, что при возникновении латералов за велярными<br />
согласными должны были следовать в качестве второго компонента<br />
сонарный l или какой-нибудь другой согласный аналогичного типа, при<br />
слиянии которых (k + l > t‘, k + l > lɎ, x + l > l‘...) были получены латеральные<br />
согласные. Иная интерпретация генезиса латеральных фонем встречает<br />
препятствия [см. Б. К. Гигинейшвили 1967, 210-211].<br />
Как бы ни решился вопрос о происхождении этих специфических<br />
согласных, ясно одно: в реальности изучаемых языков встречаются шесть<br />
латеральных фонем, принадлежность которых к языку-основе бесспорна.<br />
Ныне бросается в глаза тенденция исчезновения латеральных согласных,<br />
обусловленная различными фонетическими процессами, которая<br />
ярко выражена в южных диалектах аварского языка, в собст. андийском и<br />
дидойских языках. Показательно, что в хунзахском диалекте и сейчас различаются<br />
четыре латеральные фонемы (l', t¾, l‘, l‘´) в то время, как в чарском<br />
из них не сохранилось ни одной. Стрелка элиминации латеральных<br />
направлена от хунзахского к чарскому.<br />
Делатерализация аффрикат. Процесс делатерализации аффрикат и<br />
спирантов выглядит так: 1) *l v > l‘ > t (анц.), hj (чар.), lh, l, h (андал.-<br />
карах., ботл., багв.), l (хвар., беж.); 2) *l' > l‘´ > hjhj, h, š (чар.); 3) *t‘ > l’, l, ’<br />
(анд.), kj (чар.), t (анц., кар., ахв.); 4) *t¾ > k´j > kj (чар.), k´ (Сиух.); 5) *l‘ ><br />
l<br />
lh h (андал.-карах.), l‘ > hj > š (чар.), t (анц.), l, r (собст. дид., гин.), l<br />
(хвар.), h, l (беж.); 6) *l‘ > hj (кабахч.), š (тала).<br />
l<br />
h .<br />
7.2. Озвончение спирантов. В специальной литературе высказано<br />
основательное мнение о том, что несильные корреляты исходных глухих<br />
спирантов превратились в соответствующие звонкие: s > z, š > ž, l‘ > l, x > G<br />
[Т. Е. Гудава].<br />
Опираясь на соответствия s, можно предполагать, что процесс озвончения<br />
произошел до дифференциации общедидойского языка.<br />
Озвончение латерального спиранта l‘ подразумевает латентной ступенью<br />
комплекc lh: l‘ > lh<br />
В дидойских языках, в результате озвончения x, исторический *γ и<br />
вторичный γ (
Фонетические процессы в согласных 259<br />
На основе этого показания думается, что γ‘ представляет переходное<br />
звено от велярных к фарингальным.<br />
7.3. Переход свистящих сибиллянтов в шипящие. Переход в шипящие<br />
неинтенсивных спирантов и аффрикат (z > ž, s > š, с > C, w > y) имеет<br />
регулярный характер в диалектах аварского языка и в ахвахском языке.<br />
Процессу перехода в шипящие подчиняется также вторичный спирант s: s<br />
( š.<br />
Выясняется, что процессы *š > s и *c > s в аварских диалектах<br />
предшествовали процессу *s > š. Видимо, произошло совпадение вторичного<br />
s с исходным спирантом s и общий s перешел в š. *c > C хронологически<br />
позднее явление. В ахвахском языке процесс *c > C осуществился<br />
вместе со спирантизацией (*c > s), который был реализован и в других андийских<br />
языках.Из этого следует, что установленный в аварском языке<br />
процесс c > C (батл.) более поздний, чем аналогичный процесс в ахвахском<br />
языке. Схематично:<br />
*c → s<br />
↓<br />
↓<br />
C<br />
S<br />
Приблизительно так же изменяется и звонкий спирант *z: z > ž: ав.<br />
*zar (хунзах.) > žar (батл.) ~ анд. za: ахв. žari "кулак"...<br />
Альтернацией свистящих и шипящих пар отличаются дидойские<br />
языки, в которых общеисходными считаются свистящие согласные, сохраненные<br />
в соб. дидойском языке: 1) z ( ž; 2) s ( ž; 3) s (< *c) > š;<br />
4) c ( C; 5) *w > y.<br />
7.4. Переход шипящих сибилянтов в свистящие. Известно, что в<br />
южных диалектах аварского языка интенсивные шипящие согласные<br />
трансформируются в соответствующие свистящие согласные [И. И. Церцвадзе].<br />
Аналогичные изменения (*ž > z, *š´ > s´, *C´ > c´, *y > C´), переход<br />
шипящих сибилянтов в свистящие, не чужды и дидойским языкам. В системе<br />
согласных изменения этого ряда вызвали кардинальные сдвиги, в<br />
связи с чем в ряду шипящих остались лишь неинтенсивные корреляты.<br />
Важно отметить, что переход шипящих в свистящие в дидойских языках<br />
представлен сравнительно слабее, чем в южных диалектах аварского языка<br />
и в некоторых андийских языках (чам., ахв.), в которых такое звукосоотношение<br />
имеет надлежащий и регулярный характер.<br />
7.5. Дефарингализация. Упрощение предполагаемой общей фарингальной<br />
тройки (µ, q, K) вызвано как общей тенденцией внутреннего развития,<br />
так и воздействием внешних факторов.
260<br />
Система согласных<br />
Правда, реконструкция звонкого фарингала (µ) в языке-основе не<br />
осуществлена, но глухие фарингальные согласные так или иначе сохранены<br />
в этих языках.<br />
Глухой придыхательный неинтенсивный *q' в результате спирантизации<br />
перешел в x. В некоторых андо-дидойских языках (тинд., багв., кар.,<br />
ахв., беж.) х (< *q‘)> h, а в южных диалектах аварского языка *q‘ > x > h > .<br />
Такой же процесс естественен для интенсивного коррелята дидойских<br />
языков: *q´ > *x´ > x.<br />
В аварско-андийских языках смычно-гортанный q´ претерпевает незначительные<br />
изменения, хотя во всех дидойских языках q´ > q. Неинтенсивный<br />
коррелят, как и предполагалось, имеет большее тяготение к изменениям:<br />
K‘ > „ (ав., багв., кар.), K‘ > γ (анд., бот.), K > ’ (год., чам., тинд.,<br />
багв., кар.). В дидойских языках *K‘ представлен звукотождественностью,<br />
но в некоторых случаях претерпевает фарингализацию: K > q‘.<br />
7.6. Спирантизация. Выделяется два вида спирантизации:<br />
а) непосредственная спирантизация, во время которой аффрикаты,<br />
вне латентной ступени, непосредственно переходят в спиранты: c > s, l v ><br />
l‘ (ав.-анд.-дид., кроме ахв.); q‘ > x (анд., ботл., год., чам.); q‘ > x > h > (ав.),<br />
q‘ > x > h (тинд., багв., кар., гин., хвар., беж.); K‘ > γ (анд., ботл.), K > „<br />
(ав., кар., багв.).<br />
Картина спирантизации интенсивных придыхательных аффрикат<br />
представяется так: 1) c´ > s (ав., багв.); 2) č´ >*š´ > š (дид.); 3) l'´ > *l‘´ (ав.,<br />
багв.), l'´ > *l‘´> l‘ (дид.); 4) q´ > x´ > x (дид.).<br />
Спирантизация, широко распространенная в придыхательных аффрикатах,<br />
оказалась неестественной для сильных и несильных коррелят абруптивных<br />
аффрикат.<br />
б) посредственная спирантизация, которая происходит через ступень<br />
аффрикатизации: g > g½ > J > ž (анд.); g > *J > ž; d > *Z > z > ž (дид.).<br />
7.7. Аффрикатизация. В андийских языках палатализация неинтенсивных<br />
коррелят передневелярных смычновзрывных завершилась аффрикатизацией<br />
(g > J, k > C, k > y), а для интенсивных коррелят – аффрикатизацей<br />
и переходом в свистящие (k´ > C´ > c´, k´ > y´ > w´).<br />
По нашему мнению, процесс аффрикатизации (k´ > C´, k´ > y´) хронологически<br />
должен быть более поздним, чем спирантизация, также как аффрикатизация<br />
предшествует процессу перехода в свистящие (y´ > w´, C´ ><br />
c´). Если бы было наоборот, то тогда вторичные аффрикаты y´ (< k´) и C´<br />
(
Фонетические процессы в согласных 261<br />
7.8. Дезабруптивизация. В аварско-андийских языках дезабруптивизация<br />
встречается спорадически (w´ > c´, y´ > C´), а в дидойских языках<br />
она касается всех сильных коррелятов ряда аффрикат и предстает в стройном<br />
виде: w´ > *c´ > c, y´ > *C´ > C, t¾ > *l'´ > l', K´ > * q´ > q.<br />
Думается, что в дидойских языках дезабруптивизацию претерпели<br />
все интенсивные корреляты абруптивных аффрикат, тогда когда корреляция<br />
по интенсивности фонологически была релевантна. Сам процесс дезабруптивизации<br />
вызван артикуляционной особенностью "резких" согласных,<br />
что выражается безреспирационной суперацией произношения.<br />
7.9. Деинтенсивизация. Исторически корреляция по интенсивности<br />
должна была быть характерной не только для аварско-андийских языков,<br />
но и для дидойских. Существование интенсивных согласных предполагают<br />
и для общедагестанского языка [Н. С. Трубецкой, Т. Е. Гудава,<br />
Б. К. Гигинейшвили...]. Несмотря на это, интенсивные согласные, повидимому,<br />
вторичного происхождения и в ряде случаев должны были возникнуть<br />
в результате модификации геминации.Стирание корреляции по<br />
интенсивности частично характеризует единичные диалекты аварскоандийских<br />
языков, а в дидойских языках нейтрализация этой фонологической<br />
оппозиции завершена, что большей частью определило нынешнюю<br />
простую систему консонантизма в этих языках [Т. Е. Гудава, Э. А. Ломтадзе].<br />
Такая несложная система обусловлена воздействием как многообразных<br />
фонетических процессов (чередование свистящих и щипящих, дезабруптивизация,<br />
спирантизация...), так и влиянием внешних факторов<br />
(интерференциoнные процессы).<br />
7.10. К вопросу о лабиализации. C + W лабиализованный комплекс<br />
представляет собой арифметическое целое двух фонем и, исходя из этого,<br />
считается бифонемой [А. С. Чикобава, И. И. Церцвадзе, Э. А. Ломтадзе...].<br />
Лабиализованный комплекс является бифуркацией ранних дентолабиализованных<br />
согласных (c o > c + w) или их слиянием (c+w > c o )?<br />
Высказанное в специальной литературе мнение, что корреляция по<br />
лабиализации была характерной чертой прадагестанского языка [Н.<br />
С. Трубецкой], требует верификации. В частности, если в языке-основе<br />
были лабиализованные согласные, то они должны иметь собственные звукосоответствия,<br />
что не подтверждается фактами – простой и основной<br />
согласный лабиализованного комплекса имеют одинаковые звукосоответствия.<br />
Это обстоятельство заставляет думать, что комплекс структуры<br />
c + w должен был наличествовать в языке-основе [Г. Фенрих]. Ясно,<br />
что лабиализованные и нелабиализованные разновидности, если они первоначально<br />
существовали и были противопоставлены друг другу, то<br />
должны были дать разные результаты.<br />
По нашим наблюдениям, лабиализованные согласные следуют магистральной<br />
линии формирования фонем – удельный вес слияния лаби-
262<br />
Система согласных<br />
ального элемента w с основным согласным (c+w > c o ) пропорционален<br />
реллевантности фонем этого типа. В тех языках (табасаранский, даргинский...),<br />
в которых дентолабиализованные согласные имеют монофонемный<br />
статус, лабиализация, видимо, произошла аналогично.<br />
7.11. К вопросу фарингализации. Существует два взаимоисключающих<br />
мнения о фарингализованных фонемах: а) одни относят фарингализацию<br />
к эпохе языка-основы [Н. С. Трубецкой, Э. А. Ломтадзе...],<br />
б) другие считают её дидойской инновацией [Т. Е. Гудава, Р. Раджабов...].<br />
Автор, с учетом звукосоответствий соответствующих согласных,<br />
склоняется к тому, что в аварско-андийско-дидойском языке-основе фарингализованных<br />
фонем не должно было быть. В частности, существование<br />
соответствий, с одной стороны, авар. h ~ собств. анд. *x ~ собств.<br />
дид. *γ *γ‘, с другой, авар γ ~ собств. анд. *γ собств. дид. *γ, γ‘, делает несомненным<br />
положение о вторичном происхождении фарингализованного<br />
γ‘. Симптоматично также то, что в дидойских языках фарингализованные<br />
фонемы и их простые корреляты показывают звукоидентичность, что свидетельствует<br />
о инновации фарингализации.<br />
Аналогично объясняется и генезис других фарингализованных согласных<br />
(q‘, K‘, x‘), которые, очевидно, произошли на основе компенсационной<br />
редукции фарингального спиранта ω.<br />
*<br />
I этап:<br />
озвончение неинтевсивных<br />
II этап:<br />
спирантизация смычных.<br />
Алтернация с вистящих и<br />
шипящих сибилянтов (ав.,<br />
чам., ахв.)<br />
III этап:<br />
абруптивизация интенсивных<br />
и дезабруптивизация<br />
(переход в шипящие)<br />
смычно-взрывных<br />
IV этап:<br />
утрата корреляции<br />
"сильный-слабый"<br />
V этап:<br />
фарингализация в дидойских<br />
языках<br />
1 2 3 4 5<br />
k´ k´ → x´ x´ → x → x‘<br />
´ ´ ´ → k´ → k k<br />
c c<br />
ր s (>š) *<br />
s s s<br />
ց (č)<br />
c´ c´ → s´ s´ → s s<br />
* Рефлексы, представленные в скобках, являются данными аварского, чамалинского,<br />
каратинского и ахвахского языков.
Фонетические процессы в согласных 263<br />
* 1 2 3 4 5<br />
<br />
´ ´ ´ → c´ → c c<br />
č č → š š š š<br />
č´ č´<br />
ր š´<br />
ց (c´)<br />
š´ → š š<br />
<br />
´ ´ ´ (>´) → č´ → č č<br />
‘ ‘ ‘ ‘ ¾ ¾<br />
¾ ¾ ¾ → lɑ lɑ lɑ<br />
l v l v → l‘ l‘ l‘ l‘<br />
lɑ lɑ → l‘´ l‘´ → l‘ l‘<br />
q‘ q‘ → x x x x<br />
q´ q´ → x´ x´ → x → x‘<br />
‘ ‘ ‘ ‘ ‘ → ‘ **<br />
´ ´ ´ → q ´ → q → q ‘<br />
z z z (>ž) z z z<br />
ր z<br />
z<br />
z z z<br />
s<br />
s (>š)<br />
ց s<br />
s´ s´ s´ s´ → s s<br />
ž ž ž (>z) ž ž ž<br />
š → ž ž ž ž ž<br />
š´ š´ š´ (>s´) š´ → š š<br />
l‘ → l l l l l<br />
l‘´ l‘´ l‘´ l‘´ → l‘ l‘<br />
g g g g g → g ‘<br />
x g g g g → g ‘<br />
x´ x´ x´ x´ → x → x‘<br />
же знаком (‘).<br />
** Фарингальность и неинтенсивный коррелят традиционно передаются одним и тем
Глава VIII. К реконструкции фонематической<br />
структуры именных и глагольных основ<br />
Историко-сравнительный анализ флексии и деривации исконной<br />
лексики показывает, что исходный тип именных и глагольных основ, в<br />
большей части, должен был отличаться от нынешнего состояния. Простая<br />
исконная морфема должна была быть осложнена присоединением соответствующих<br />
детерминационных элементов, слиянием-редупликацией<br />
основ, сочетанием-заменой единичных согласных, присоединением классификаторов<br />
с основой и т. д.<br />
Исторически у имени и глагола должна была быть следующая морфологическая<br />
структура: классификатор с соединяющим гласным +<br />
основа имени (resp. глагола) + детерминационный суффикс (resp. формант<br />
основы) + дерривационные и релляционные морфемы. Это можно<br />
представить в виде следующей формулы: A F + R + A D + A F (resp. A D ).<br />
Именная основа выражается и так: A F + S t + A F (resp. A D ).<br />
Происхождение основы от корня не всегда означает изменение лексического<br />
значения. На основе показаний форм множественного числа и т.<br />
н. косвенных падежей мы восстанавливаем архетипы корнеслова.<br />
Различаются три основных типа основы: а) детерминированная,<br />
б) недетерминированная и в) основа с нулевой морфемой.<br />
Реконструируются основные канонические модели структуры именных<br />
и глагольных основ: c, cs, cvc (c<strong>vs</strong>, svc,s<strong>vs</strong>). Исходный тип формантов<br />
в анляуте, в основном, должен быть выражен формулами c-, cv-, sv-, а в<br />
аусляуте – -vc, -<strong>vs</strong>, -c структурными аффиксами.<br />
В заключении подведены результаты исследования.
Nodar A. Ardoteli<br />
Historical-comparative phonetics of<br />
Avar-Andi-Dido Languages<br />
(S u m m a r y) *<br />
General Characterization of the Work<br />
Actuality of the subject. Historical-comparative study of the structural<br />
models of roots and stems of the core lexical stock and phonological system of<br />
the related languages is one of the main subject of the modern comparativistics.<br />
It can be said without exaggeration that collection and comparison of the views<br />
connected with the problem under research, arising of the new suggestions and<br />
their substantiation are very topical even at present, when the working up of<br />
summing works (historical-comparative grammars, etymological dictionaries...)<br />
on groups or subgroups of separate Iberian-Caucasian languages is one of the<br />
main problems.<br />
Historical-comparative analysis of phonetics of languages of one<br />
genetically related group, which draws persistant interest and strives for an<br />
approximate reconstruction of radical language, has a great significance for<br />
genealogical classification of languages, typology and obtaining the valuable<br />
results of lingual universals.<br />
Objectives and the subject of the research. The researched work aimed<br />
to study the kery problems of the historical-comparative phonetics of the Avar-<br />
Andi-Dido languages. During the short description and historical interpretation<br />
of these main problems, some other questions have been arisen. These questions<br />
were connected with the problems under research and should have been<br />
analysed together with them. On the basis of the rich data of the languages<br />
under research and taking into consideration the existing views at most, the<br />
main qoal was a reconstruction of the radical language models of different level<br />
of the most difficult phonological systems. Moreover, in researching the<br />
phonemic structure of the Avar-Andi-Dido languages, the noticeable difference<br />
among the separate subgroups drew our attention. We had to reduce to a<br />
common meaning the arranged but different phonological system in historically<br />
evidenced languages and level them to the common archetype. Besides that, we<br />
had to establish relative chronology of non-homogenous and non-simultaneous<br />
spontaneous phoneticall processes.<br />
The work is based on the lingual data obtained by the author as well as<br />
published works, bilingual phraseological dictionaries and dictionaries added to<br />
the separate monographs. Ensuing from the subject under research the Avar-<br />
Andi-Dido languages data is mostly represented in it. If need be, the data of<br />
* The concise English version of the Georgian text has been translated by Nana Kavtaradze.
266<br />
S u m m a r y<br />
other Iberian-Caucasian languages is attested.<br />
Principal results and novelties of research. The work is the first<br />
attempt to discuss the problems of historical development, genesis and new<br />
analysis of the whole phonological system of the Avar-Andi-Dido languages.<br />
The local series of the original phonemes are reconstructed and the late<br />
origination of some specific phonemes (long, nasalized, palatalized...) are<br />
confirmed. Except for this, an attempt of reconstruction of main canonical<br />
phonemic structural models of nominal and verbal roots and stems is<br />
represented.<br />
From the viewpoint of the improving methodology of soundcorrespondence<br />
it is noteworthy to use sound-identity instead of descriptive<br />
term identical sound-correspondences; also, distinguishing of types of<br />
relictive and bifurcative sub-types in non-identical correspondences.<br />
Essentially, the work is the first attempt to explain a sound-identity of a vowel<br />
and its other sound-correspondences. A new viewpoint on existence of e and<br />
absence of o in a radical language is arisen. On the sound-correspondence basis<br />
it is confirmed that transformation of voiced affricates (abbruptivation) must be<br />
taken place before divergence of a radical language. Formulae of sibilants<br />
correspondences are often defined and many illustrative examples are found in<br />
order to confirm these correspondences.<br />
Secondarity of phonological correlatives of pharingalization and<br />
labialization is argued on the basis of the correspondence regularity for the first<br />
time in the research history of the Avar-Andi-Dido languages. Also, reflexes of<br />
sonors h and l having no exact distribution are differentiated. Furthermore, a<br />
number of questions, which are considerable from the viewpoint of relative<br />
chronology and formation of stems and roots are newly discussed.<br />
Theoretical and practical importance of the work. Lexicalgrammatical<br />
materials represented in the work and it's scientific analysis which<br />
is based on the achievements of the modern comparativistics must be valuable<br />
for the thoroughly studying of up-to-date problems of history of the Avar-Andi-<br />
Dido languages and their dialects. Except for this, manifestation of the revealed<br />
similar phonetic processes in languages formed on the basis of a radical<br />
language and its differentiation, manifestation of regular correspondences<br />
evidenced in separate dialects and their subdialects have the valuable<br />
importance for differentiation of lingual units and it drews an attention from the<br />
viewpoint of genealogical classification of the Iberian-Caucasian languages and<br />
general-lingual viewpoint, as well.<br />
Method of research. Considering the aim of the object under research,<br />
the work makes use of historical-comparative method, though descriptive, and<br />
typological methods are also used.<br />
The results of research will serve purpose to individuals interested in<br />
historical-comparative linguistics problems, to teachers – during the studying of<br />
the Avar language problems.
S u m m a r y 267<br />
Short content of the work<br />
The autor's views on the subject under research are briefly given in the<br />
introduction of the monograph. Taking into consideration an immanent nature<br />
of the languages under research, the methods and ways, through usage of which<br />
it is possible to demonstrate an origin phonological system of the kindred<br />
unwritten languages and their historical interpretation, are discussed.<br />
Inconsistental reconstruction of sub-systems of vowels and consonants and<br />
semantic (resp. etymonic) variety of the reconstructed archetype were often<br />
considered as a basis of the wrong definition of the real nature of a radical<br />
language, its evolution and its regular relation with the separate inheritor<br />
languages.<br />
Hence, from this point a specific attention is drawn to some<br />
methodological preconditions which are the up-to-date problems of the<br />
historical-comparative linguistics and necessity of their usage in order to<br />
confirm genetic relation of languages.<br />
In the same part of the work history of phonetic studies of the Avar-Andi-<br />
Dido languages and present condition of linguistic research are represented. It is<br />
noted that though a great researchive traditions, there are also many lessresearched<br />
parts and some conceptualization of a lingual fact needs newly<br />
interpretation and varification. The author speaks about the difficulties which<br />
are caused by a less number of bilingual dictionaries and insufficient<br />
corresponding vocabulary in studing the key problems of historical-comperative<br />
phonetics of the languages unyder research.
ɺ ɺ<br />
PART I<br />
Vowel System<br />
Chapter I. General Characterization<br />
of the Vocal System<br />
At present the Avar-Andi-Dido languages differ from each other<br />
according to the sound structure: Avar demonstrates simplicity of a vocal<br />
system within the condition of consonants complication; the Andi languages are<br />
characterized by equal complication, and the consonants of the Dido languages,<br />
owing to of simplification, are differ from vocalism, the complication of which<br />
reaches an extreme limit – there are 30 vowel-phonemes in BeZhit. In spite of<br />
such variety, an original simple vowel system is complicated by nasalized,<br />
palatalized and long varieties, which are in contrastive distributive relation to<br />
each other, that is trustworthy argument of considering them as different<br />
phonemes.<br />
Vowel opposition of the languages under research can be characterized<br />
according to six differential symbols: 1) local series, 2) rise of a language,<br />
3) labial – non-labial, 4) long – non-long, 5) nasalized – non-nasalized;<br />
6) palatalized – non-palatalized.<br />
Thus, five simple vowels (a, e, i, o, u) occur in all Avar-Andi-Dido<br />
languages and they are characterized as the following: 1: a) front palatal i, e;<br />
b) middle velar a; c) back o, u; 2: a) low-rise (open) a; b) middle-rise e, o; c)<br />
high-rise (narrow) i, u; 3: a) non-labial a, e, i; b) labial o, u.<br />
Except for the above-mentioned vowels, middle high-rise neutral ə occurs<br />
in the Hunzib and Inkhoqvar dialects of Bezhit. Non-labial oɺ ɺ deviated to a and<br />
narrow ă occur in Hunzib. These three vowels (ə, , ă) as the series of other<br />
complex vowels (long, nasalized, palatalized...) are indisputable phonemes of<br />
the secondary origin. Except for this, the language-radicality of some simple<br />
vowels is disputable [Arn. Chikobava].<br />
Distribution of vowels in the languages under research is mainly free. But<br />
frequency of their usage in this or that position is observable. Hiatus is<br />
unnatural and overcoming of it takes place by the different means (mostly by<br />
including of j, ’). Each first vowel is strong.<br />
General characterization of the vowel system of each language is<br />
distinguished in separate paragraphs and their classification in the form of<br />
schemes is represented in this chapter.
ɺɺ<br />
ɺɺ<br />
Chapter II. Vowel Correspondences in the<br />
Avar-Andi-Dido Languages<br />
2.1. General. Natural and regular vowel-correspondences are attested in<br />
the Avar-Andi-Dido languages and in separate dialects, as well (sometimes<br />
among the subdialects-sic!). This fact is noteworthy from the viewpoint of<br />
linguistic theory and phonetic changes of vowels.<br />
Dialectal data which is the only mean in reconstruction of historical<br />
vocalism models and having no other documentary sources, has noteworthy<br />
importance to establish the formation of the vowel system and its further<br />
evolution.<br />
2.2. Correspondences of *a vowel. The origin a is represented as a<br />
sound-identity in Avar and seven Andi languages, in Bezhit a>a/oɺ ɺ, in Andi<br />
prop. and in other Dido languages a>o. e. g.: Avar ba (
270<br />
Vowel System<br />
2.3. Correspondence of *i vowel. The original i mainly preserved in the<br />
Avar-Andi languages, though it is mostly represented without an exact<br />
distribution and it often interchanges with e vowel of the same series. The root i<br />
is also preserved in the Bezhit language and Inkhoqvar dialect of the Khvarsh<br />
language, but in Dido prop. and Hinukh languages an equivalent e occurs, e. g.:<br />
Avar ci ~ And. seji : Botl.: Bagv.: Kar. si n : Akh. šin~Did. prop. zej : Hin. ze:<br />
Khvar. ze : Bezh. si n – 'a bear'.<br />
2.4 Correspondence of *e vowel. The original e undergoes a great<br />
fluctuation – it is often transformed as a narrow i vowel. Reflexes of *e vowel<br />
are more clearly manifested in the Dido languages: Did. prop.: Hin. i : Khvar.<br />
e/i: Bezh. e, e. g. Avar ix´~Botl.: Ghod. inx´i : Akhv. i n xe. ' a stream' ~ Did.<br />
prop. ih > u : Hin. ixu : Khvar. i n xu (Inkh. e n xu) : Bezh. e n xe – 'a river'...<br />
It is suggested that even in this correspondence i is an origin [E. Lomtadze].<br />
This suggestion shows such a great contradiction as the postulation of e<br />
vowel as a common origin of both (i:e, e:i) correspondences [D. Imnaishvili].<br />
According to our observation, front, high-rise i is reconstructed for i:e<br />
correspondence, and the same series, middle-rise e for e:i one.<br />
Thus, for Avar-Andi-Dido radical language three-membered (a,e,i) vowel<br />
system must be characteristic, by complication of which five-membered system<br />
was formed.<br />
The formulae of original vowel correspondences is schematically<br />
represented as following:<br />
*<br />
Avar.<br />
And.<br />
Botl.<br />
Chod.<br />
Cham.<br />
Tind.<br />
Bagv.<br />
Kar.<br />
Akhv.<br />
prop.Did.<br />
Hin.<br />
Khvar.<br />
Bezh.<br />
ր<br />
a 1 ց<br />
a<br />
o<br />
a<br />
a<br />
a<br />
a<br />
a<br />
a<br />
a<br />
o<br />
o<br />
o<br />
a/oɺ<br />
a o a a a a a a a i e a/o o/ă<br />
a 2 a a a a a a a a a a a a a<br />
i i i/e i/e i/e i/e i/e i/e i/e i/e e e i/e i<br />
e e/i e/i e/i e/i e/i e/i e/i e/i e/i i i e/i e
Chapter III. Phonetic Processes in Vowels and Diphthongs<br />
3.1. Nasalization and denasalization. The view is suggested in the<br />
specialist literature on existing of nasalized vowels in the pre-Daghestanian<br />
language [E. Bokarev]. According to the documentary data this suggestion is<br />
not justified.<br />
We absolutely share the view on the secondarity of the nasalized vowels,<br />
which is supported by absence of own sound-correspondences of the vowels of<br />
this series and by very clear phonetic processes. Even the fact, that nasal<br />
consonant does not occur after nasalized vowels, points to the secondary<br />
formation of such vowels.<br />
As it is known, nasalized vowels are characteristic of all Andi and two<br />
Dido languages (Khvar. Bezh.). As for Dido prop. and Hinukh languages they<br />
have passed the stage of denasalization and this process is mainly completed.<br />
3. 2. Palatalization. Palatalization is characteristic of the Bezhit dialects<br />
and some subdialects (Chid., Shap.) of the Dido language. In the Dido language<br />
only a is palatalized and front i or e occurs as umlauting vowels; i. e.<br />
progressive assimilation takes place, which is peculiar for this language; e.g. n.<br />
cei ' a kid' – erg. ce- (ö, u+i|e|j >ü; illustrative<br />
examples: häldijo – 'white'; gäde – 'a crow', kündäj-'a bat', örijä – 'a<br />
ring'...<br />
It is noteworthy that in this language an umlaut has no relations with<br />
combinative phonetic process, but it has a lack of inner inflective function (cf:<br />
Svan. malä – ' I like', – mala – 'love').<br />
The forms, in which umlauting vowels are reduced, often occur: e.g.:<br />
m n
272<br />
Vowel System<br />
amalgamation of two independent vowels, which can be considered as some<br />
kind of overcoming of hiatus. According to the phonotactic rules of the<br />
languages under research, an existence of two vowels close to each other is<br />
basically prohibited. That is why supperation of vowels following to each other,<br />
takes place by means of their amalgamation and relevantly, by lengthening of<br />
vowels, which is widely spread in these languages. In particular, in the Rikvan<br />
subdialect of Andi this process is observable: l‘..., e+a>ā, a+e>ē, a+i>ē>||e, o+e>ē,<br />
o+i>ē>||e, e+i>ē, e+a>ē.<br />
It is clear, that long correlatives of vowels in separate languages were<br />
formed as a result of inner development. It is shown by their distribution – they<br />
mainly occur at the junction place of morphemes.<br />
Thus, a complex vocal system found in the Andi-Dido languages is<br />
secondary. Except for the three-simple a, e, i, all other vowel-phonemes are of<br />
the secondary origin, which is supported by the existence data basis. An<br />
observation on vocal-system shows that some phonemes of the secondary origin<br />
are earlier and they are widely spread in basic vocabulary. Some of them<br />
undergo fluctuation at present and sometimes their phonematicy is doubtful.<br />
3. 4. Diphthongization. Through weakening of one vowel (a narrow<br />
vowel, as a rule) from two vowels which follow to each other, high (ja, je...)<br />
and low (aj, ej...) diphthongs are formed. Relatively, two groups of diphthongs<br />
are singled out: a) historical and b) positive.<br />
a) Historical diphthongization must be characteristic of class<br />
exponents and their neighbour vowels, on the coarticulative basis of which<br />
high (I cl. *w+v-, II cl. j+v-) and low (I cl. -v+w, II cl. -v+j) diphthongs must<br />
have been formed. Through the simplification of such diphthongs,<br />
sometimes decomposition of classificators took place in the south dialects of<br />
Avar. – e. g.: I cl. hiin – aw>hiina, II cl. hiin-aj>hiina 'small'...<br />
Analogical process must historically be natural for the lexemes of the<br />
Dido languages as anlaut and inlaut, as well. Did. prop. e-siw (I, II cl.) bercinej><br />
bercine 'beautiful,' the same process is found in Chamal qwa-i>qwa-j>qwe-j><br />
qwē – 'he/she has written'.<br />
The different process is observable in Dido prop. language: q‘aj>q‘a>q‘e<br />
– 'a hare', g‘aj>g‘a>g‘e – 'milk', etc.<br />
Historical process aw>ow>o, iw>uw>u characteristic of the auslaut of<br />
the Avar nouns are also characteristic of the Andi languages: Botl. weš-to<br />
(
Phonetic Processes in Vowels and Diphthongs 273<br />
It is noteworthy that in Akhvakh the assimilation of following vowels<br />
through the influence of class markers takes place: I cl. wu-ari – 'it was' -II cl.<br />
ji-wari, III cl. bi-wari.<br />
b) Possitive diphthongization is defined as a partial reduction of one<br />
vowel from two close vowels as a result of combinative phonetic process.<br />
Such diphthong is formed as a result of interaction of the second component (w)<br />
of a stem labialized complex and a following vowel. In such cases w forms<br />
diphthong together with back vowels: Avar ba-wa-ze – 'to air', i-wa – 'a<br />
horse-shoe'.<br />
One way of possitive formation of diphthongs is lossing of an intervocal<br />
consonant, e. g.: And. l‘uj (
Chapter IV. Stress<br />
4. 1. General. In the preface an attention is drawn to a generally prosody,<br />
viz. an importance and character of a stress.<br />
4. 2. Nature and place of a stress. Analysis of empirical available data<br />
and discussion of the specialist literature assure us that a word-stress in the<br />
Avar-Andi-Dido languages is mostly weak dinamical at present. Also, it is not<br />
recorded and in some languages (Avar, Cham., Tind., Ghod,.) it has a<br />
distinctive function. It must be noted, that a stress in Avar is very strong, but in<br />
Chamal opposition of strong and weak stress is relevantive [P. Mahomedova].<br />
We believe, that present condition of Chamal should reflect a transitional<br />
stage of stress-weakening, when preservation of archaic and at the same<br />
time formation of new phenomenon take place. Except for a fixed stress and<br />
an unfixed stress are attested, which are a general character of these languages.<br />
In Avar a stress falls mainly on the first and second syllable, though a<br />
stress of the third and fourth syllable is also mentioned [I.Isakov]. e. g.:<br />
habiláro – 'I won't do it', wekeriláro 'I won't run'...<br />
A place of Andi-Dido stress is not recorded – it can fall on any<br />
syllable in lexemes of different syllable structure and grammatical forms. A<br />
place of a word-stress is also conditioned by the semantics and a form of a<br />
word.<br />
Historically a stress must not have been recorded. In this respect, the<br />
Andi-Dido languages preserve antiquity. In Avar the inclination of a stress –<br />
setting within two syllables – must be considered as an innovation, similar<br />
to a weak stress in the Andi-Dido languages. In Avar there might be a part of<br />
two syllabic nouns, and an intensive stress fell on the first syllable, which might<br />
be coused the trancation of a back syllable. e. g.: cer
Vowel System 275<br />
stress falls on the first syllable, though the verbs with analogous structure have<br />
a stress on the second syllable, from the begining [T. Gudava]: bábaze –<br />
'stammering', babáze – 'to strike frequently'.<br />
In compositive lexemes, as it seems, at first each component had its<br />
stress, but later as a result of perceiving of both components as one whole,<br />
a co-stress fell on the first syllable, in the first case, on the second one – in<br />
the other case.<br />
4. 4. Phonetic changes caused by an action of a stress. Historical stress<br />
of the Avar-Andi-Dido languages might have been intensive. It is revealed by<br />
observable facts of vowel's reduction: Avar mít¾-go
PART II<br />
Consonant System<br />
Chapter V. General Characterization of Consonantal System<br />
Three main classes of phonemic units are singled out in the Avar-Andi-<br />
Dido consonantal system as a result of sintagmatic and paradigmatic analysis:<br />
I. noise consonants, II. sonors, III. sonants (resp. aproximants).<br />
Sonors and sonants can not be united as one class, because sonors, as it<br />
seems, did not fullfill vowel alophone function either synchronously or<br />
diachronously. It can not be said about so-called semi-vowels, which are in<br />
additional distributive relation with the corresponding vowels w-u, j-i.<br />
According to the 'series' noise consonants are united as homogeneous/heterorgeneous<br />
consonants and are divided into two main groups: 1. occlusives<br />
2. spirants. Two subgroups are distinguished in occlusives: 1.occlusiveplosives:<br />
b, p, , d, t, , g½, k½, k½´<br />
½´, , ´, g, k, k´, , ´, ’; 2. affricates: Z, c, c´,<br />
, ´, J, č, č´, , ´, l v , l', Ʉ, ¾,<br />
q, q´, , ´. One group of spirants stands separately:<br />
, z, s, s´, ´, ž, š, š´, ´, l‘,l‘´, , g, g‘, x½, x, x´, „, h > ,h.<br />
Horizontally will be grouped above-mentioned homorgeneous/heterogeneous<br />
consonants [A. Martinet], which form eleven local series: bilabial,<br />
dental, front alveolar, medio-alveolar, back-alveolar, hard-non-palatal,<br />
medio-lingual, front velar, back-velar, pharyngeal, laryngeal.<br />
At the end of this chapter the synoptical schemes of consonantal<br />
distribution are added, in which all sounds found in the languages under<br />
research are represanted and phonological irrelevant consonants are in brackets.
Chapter VI. Consonant Correspondences in the<br />
Avar-Andi-Dido Languages<br />
6. 1. Occlusive-plosive consonants. Three and five-membered local<br />
series of occlusive and plosive consonants might be characteristic for the<br />
phonological system of the Avar-Andi-Dido radical languages: bilabial (b, p, )<br />
and dental (d, t, ) consonants are represented by three-membered series, fivemembered<br />
series is characheristic for front-velar (g, k, k´, , ´) consonants. This<br />
system reveals asymmetricy by absence of glottalized consonant in Avar-Andi.<br />
It is noteworthy to indicate, that bilabial and dental occlusive-plosive<br />
consonants are represented by a sound-identity, not taking into consideration the<br />
possitive changes. It is symptomatic, that decomposition of labial glottalized<br />
consonant is a particular phenomenon of a spontanous process – weakening an<br />
articulation of labial consonants and it is conditioned by the immanent linguistic<br />
regularities.<br />
Front-velar series is of peculiar character. Its members – unvoicedconsonants<br />
form correlation of intensivness and by these phonological character<br />
they oppose to each other. Differentiation between hard and non-hard correlates<br />
is clearly observable; k, (with g) are represented by a zero reflexation, but<br />
intensive correlatives undergo various transformations: spirantization (k´>>š),<br />
lateralization (k´>l'), desglottalizaton (´>k´) and so on.<br />
Different reflexes (, , k) attested in the Dido languages as a<br />
correspondence of Avar-Andi and its intensive correlative ´. drew our<br />
attention. On this basis some researchers consider this correspondence an<br />
anomaly [B. Gigineishvili]. In our view, a question of violation of Avar ~ ~<br />
Com. And. * ~ Com. Dido * must not be arisen, as in the examples<br />
considered as exceptions ('was', 'two') the process of deintensivization (´>) is<br />
realized in Avar after formation of above-mentioned correspondences; ´><br />
transformation is caused by a common tendency of decomposition of intensive<br />
corralation. As for different transformation of historical ´ in the Dido<br />
languages, it must be possitively conditioned, ´> is realized before labial w<br />
(#-w, v-w), but in other possitions – ´>k.<br />
6. 2. Affricates<br />
6. 2. 1. General. Phonological system of the languages under research<br />
has only unvoiced pharingal affricates which form correlation of intensivness in<br />
Avar-Andi and are represented by four-membered localization series.<br />
Principle of symmetricy of the system requests to discuss genesis of<br />
voiced affricates (Z, J, , ), which postulation of archetypes takes place through
278<br />
Consonant System<br />
consideration of Lak-Dargwa and Lezgian data. In particular, the author of this<br />
monograph agrees with the view, according to which common hypothetic<br />
voiced affricates were coincided with plosives of the same series on the basis of<br />
glottalization (*Z>´, *J>´, *> ´; *>´) in a radical language and they were<br />
changed analogicaly [N. Trubetskoy, E. Bokarev...].<br />
6. 2. 2. Front-alveolar (whistling) affricates. Unvoiced aspirate nonintensive<br />
*c and its intensive correlate *c´ undergo spirantization *c>s (And.-<br />
Did.)*c>č (Akhv.); * c´>*s´>s (Did.), *c´>s´ (Bagw.). An original c changes analogously<br />
in the dialects of Avar. Some nouns are separatly ('a bear', 'a fox', 'a<br />
moth', 'a barberies'...), in which according to Akhvakh (š) and some Dido<br />
(Dido prop., Hin., Khvar.) languages (z) correspondences of an original c is<br />
violated.<br />
It should be assumed, that in the examples of these kinds, a process<br />
(*c>s) of spirantization, which was a source of freely changeable forms,<br />
preceded the process of hushing (Akhv. š) and voicing (Did. z). After when in<br />
And. and Did. Com. languages secondary s (< * c) and original s were coincided<br />
to each other, they underwent similar transformation.<br />
Glottalized affricate * besides in Akhvakh and some dialects of Avar<br />
(*>) is represented as a sound-identity in all languages, and its intensive<br />
correlate *´ is aspirated: *´>c´>c.<br />
6. 2. 3. Back-alveolar (hushing) affricates. An original č in Avar and<br />
Andi, besides in Chamal (č>š), is unchangeably preserved, in the Dido<br />
languages it undergoes spirantization č >š. An intensive correlate *č´ in Chamal<br />
and Akhvakh was transformed into c´, but in Bagval and the Dido languages it<br />
subordinated the tendency of spirantization: *č´> š ´> š. In the dialects of Avar<br />
*č´ > ´.<br />
Historical reveals a sound-identity in all languages but its intensive<br />
correlate is variously changeable: *´>č´ (Ghod., Tind.), *´>*č´>č (Did.), *´>´<br />
(Cham., Akhv.). The Avar dialects reveal an interesting fact: in these dialects<br />
similar to Andi-Dido, phonetical changes are realized. *´> (Ants., Batl.), č´<br />
(Qarakh.).<br />
6. 2. 4. Hard-nonpalatal lateral affricates. An original non-hard lateral<br />
l v is preserved as a relict in the northern dialect of Akhvakh, in other dialects it<br />
was transformed as l‘ spirant; l‘ (
Consonant Correspondences in the Avar-Andi-Dido Languages 279<br />
A root non-hard glottalized lateral ‘, is preserved in some subdialects of<br />
Andi and Karat, also in some dialects of Avar and Akhvakh. In other Avar-Andi<br />
languages it gives various reflexes according to the position: *‘> , ½, l’, ’, l in<br />
Dido -* ‘>¾.<br />
As concerning to an intensive correlate of a radical language * ¾, it was<br />
not changed in Avar-Andi languages, not taking into consideration Avar<br />
dialective variations (*¾>´j, j), in all Dido languages *¾ was aspirated– *¾ > l'.<br />
6. 2. 5. Pharyngeal affricates. Non-intensive q‘ affricate, relictively<br />
preserved in the northern dialect of Akhvakh, underwent spirantization: *q‘>x.<br />
x was changed into h (Khvar., BeZh.).<br />
Historical intensive corralate q´, which was neutralized after lossing an<br />
oppositing unit, is represented as a sound-identity in the northern dialect of<br />
Avar and Andi languages but in the south dialects of Avar and in the Dido<br />
languages it reveals a tendency of spirantization: *q´>x.<br />
An origin non-hard glottalized affricate is preserved in the north dialect<br />
of Akhvakh and Andi subdialect, in other languages under research and their<br />
dialects, it subordinates to various changes: ‘>g (And., Botl.), ‘> , (And., Ʌ<br />
Botl., Ghod., Tind., Cham., Bagv., Kar., Akhv.), ‘>„ (Avar, Toc. dial. of Kar.),<br />
in the Dido languages – *‘<br />
‘>.<br />
.<br />
An intensive correlate ´ in Avar-Andi languages was phonologically<br />
neutralized owing to decomposition of intensive correlation and *´ corresponds<br />
to q in all Dido languages [N. Trubetskoy, T. Gudava].<br />
6. 3. Spirants<br />
6. 3. 1. Genaral. Some researchers exclude possibility of postulation of<br />
voiced spirants in the radical language [N. Trubetskoy, B. Gigineishvili]. In<br />
their view, this is caused by the fact, that z is formed on the basis of two kinds<br />
of reflexation of Common Daghestanian Z (*Z<br />
zw ´). After this z(ž, in Bezhit z is<br />
preserved, in other Dido languages – *z>s.<br />
A non-hard correlate s of an origin whistling spirant undergoes hushining<br />
(s>š) in some dialects of Avar (Ants., Botl.) and Akhvakh, in BeZhit it reveals a
280<br />
Consonant System<br />
sound-identity, but in other Dido languages it changes into z, in Hinukh – after i<br />
as a rule – z>ž.<br />
A root intensive spirant s´ was unchangeably preserved in Avar-Andi<br />
languages, but in the Dido languages its neutralization took place from the<br />
intensivness viewpoint: *s´>s.<br />
6. 3. 3. Backlingual spirants. An origin ž is preserved in all languages,<br />
except in Chamal, Tlad. subdialect of BeZhit and some dialects of Avar (Ants.,<br />
Batl.) in which – ž>z.<br />
Non-hard correlate of historical hushing sibilant š undergoes whistling in<br />
Avar (*š>s), in the Dido languages – voicing (*š>ž), in Andi languages – *š>h<br />
(Cham., Tind.) *š> (Kar.), An intensive correlate š´ is preserved in most of the<br />
Andi languages, with exception of Chamal and Akhvakh, in which, similar to<br />
Avar, it gives s´. In the Dido languages š´ is neutralized: *š´>š.<br />
6. 3. 4. Hard-non-palatal lateral spirants. Non-intensive lateral spirant<br />
*I ‘ is represented as a sound-identity in most part of the Avar and Andi<br />
languages, in the Dido languages *I ‘ >I, in Dido prop. and Hinukh often – I>r,<br />
in the south dialects of Avar *I ‘ >t (Ants.), lh, h, l (Andal. – Qarakh.), hj, š, š´<br />
(Char.). The process I ‘ →lh<br />
l<br />
h<br />
characteristic of Avar and Bagva might be<br />
natural even for the Dido languages.<br />
An intensive lateral *I‘´ spirant reveals a sound-identity in the Avar-Andi<br />
languages, not taking into consideration Char (*I‘´>hjhj, hj, š). In the Dido<br />
languages an intensive lateral is neutralized: (*I´‘>I‘).<br />
6. 3. 5. Frontvelar *.There are different views on postulation of an<br />
origin in the specialist literature: some of them reconstruct it in a radical<br />
language [Sh. Mikailov, E. Bokarev, T. Gudava...), others negate primarity of <br />
and consider it as reflex of š [N. Trubetskoy, B Gigineishvili...].<br />
Doubtfulness of * š> process in Avar is caused by two kinds of<br />
reflexation of š: And. š: Avar. š, . If we assumed š> spontanous soundchanging,<br />
then we should have attested its combinational conditioning, which is<br />
impossible owing to free distribution of x. Besides that, an original š in the Dido<br />
languages is corresponded by ž, and * – š, ž. In the Andi languages their<br />
reflexes do not always coincide to each other. That is why we agree with the<br />
view of a language-radicality of .<br />
6. 3. 6. Backvelar spirants. An original voiced spirant g is represented<br />
by a zero reflexation, if we do not take into consideration examples deviated<br />
from the correspondence ('a tail'...) in one part of the Dido languaages.<br />
A voiceless non-intensive spirant *x was transformed as following: *x>h<br />
(Avar, Tind., Bagv., Kar.), *x>g, g‘ (Did., Hin., Khvar.), *x>g>h (Bezh.). In
Consonant Correspondences in the Avar-Andi-Dido Languages 281<br />
other languages an original x was not changed.<br />
An origin voiceless intensive spirant *x´ reveals a sound-identity in Avar-<br />
Andi; in the Dido languages it is neutralized: *x´>x. In Dido prop. x undergoes<br />
pharingalization: x>x‘, accordingly x‘>h>.<br />
6. 3. 7. Problem of pharyngeal spirants. The problem of pharyngeal<br />
spirants is discussed in the specialist literature and they are considered as<br />
secondary phonemes [T. Gudava]. We absolutely agree with this view on the<br />
basis of additional argumentation.<br />
6. 3. 8. Laringeal spirant *h. According to some examples, in which h is<br />
represented by a sound-identity, we consider possibility of postulation of h for<br />
the unity period of the languages under research.<br />
6. 4. Sonors<br />
6. 4. 1. A trilled sound *r. An original r, if we do not take into<br />
consideration combinative phonetic changes (r >I, n, j, w ...), is unchangeably<br />
preserved, except in Khvarsh, in which it is naturally and regularly is<br />
corresponded by l. As it is pointed out, coincidence of classificator r (ґ process preceded the dismantling of unity of the<br />
languages under research.<br />
It is noteworthy, that in the languages under research r and l are<br />
represended without an exact distribution. Formulae of the correspondences of<br />
the Dido languages make a favourable conditions for their differentiation: 1)<br />
Did. prop., Hin., Bezh. r: Khvar. l; 2) Did. prop., Hin. r: Khvar., BeZh. l. In the<br />
first formula r is origin, in the other – l.<br />
It is noteworthy, that in anlaut of some nouns ('a heart', 'meat'...) a<br />
secondary ґ ( r >l, * r<br />
>l. As it is shown, *d> r >j chronologically preceded the *d> r >l process.<br />
6. 4. 2. A lateral * l. An original resonant l interchanges with r in the<br />
Avar-Andi languages, but in Dido prop. and Hinukh – *l> r. In Khvarsh and<br />
Bezhit languages historical l was not changed.<br />
As for nasal n and m sonors, if we do not take into consideration separate<br />
phonetic changes (substitution, denazalization, etc.), they did not undergo any<br />
essential changes.<br />
6. 5. Sonants<br />
Distribution of palatal j and bilabial w is defined (they are in additional<br />
distributive relation with corresponding i and u vowels). Therefore, j and w are<br />
realized as sonants (approximants): e. g. Avar ´wi-ze 'to filter – ´uj 'Filter!';<br />
Did. prop. eniju, eniw (Var. dial.) 'a mother'.<br />
Postulation of j, as already existing phoneme, meets some difficulties,<br />
though consequently with the fact that r>j seems to be already realized in a
282<br />
Consonant System<br />
radical language, reconstruction of j for the period of unity of the languages<br />
under research is justified.<br />
As for the w sonant, its reconstruction, except the class exponents, occurs<br />
in labialized complexes, in which existence of w in a radical language is meant.<br />
At the end we shall represent synoptical scheme of the main formulae of<br />
correspondences in which an attention is drawn to the origin reflexes. Dialectal<br />
and non-basic possitive variants are represented in separate schemes.<br />
Here is a synoptical scheme of main formulae of correspondences:<br />
*<br />
Avar<br />
And.<br />
Botl.<br />
Ghod.<br />
Cham.<br />
Tind.<br />
Bagv.<br />
Kar.<br />
Akhv.<br />
Did.-prop.<br />
Hin.<br />
Khvar.<br />
Bezh.<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13<br />
b b b b b b b b b b b b b b<br />
p p p p p p p p p p p p p p<br />
p * * * * * * * * * <br />
d d d d d d d d d d d d d d<br />
t t t t t t t t t t t t t t<br />
<br />
g g g g g g g g g g g g g g<br />
k k k k k k k k k k k k k k<br />
k´ k´ k´ k´ k´ k k´ k k´ xɄ x x x<br />
<br />
´ ´ ´ ´ k´ ´ k´ ´ ´ , k , k , k , k<br />
c c s s s s s s s č s s s s<br />
c´ c´ c´ c´ c´ c´ c´ s´ c´ c´ s s s s<br />
<br />
´ ´ ´ ´ c´ ´ c´ ´ ´ ´ c c c c<br />
č č č č č š č č č č š š š š<br />
č´ č´ č´ č´ č´ c´ č´ š´ č´ c´ š š š š<br />
<br />
´ ´ ´ ´ č´ ´ č´ ´ ´ ´ č č č č<br />
l v lɄ lɄ h lɄ lɄ lɄ lɄ lɄ l v lɄ lɄ lɄ lɄ<br />
lɑ lɑ lɑ lɑ lɑ lɑ lɑ lɄ´ lɑ lɑ lɄ lɄ lɄ lɄ<br />
Ʉ Ʉ<br />
’ l ’ , l ’, l ’, l Ʉ Ʉ ¾ ¾ ¾ ¾<br />
¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ lɑ lɑ lɑ lɑ
Consonant Correspondences in the Avar-Andi-Dido Languages 283<br />
* 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13<br />
qɄ x x x x x x h x, h qɄ x x h h<br />
q´ q q q q q q q q q´ x x x x<br />
Ʉ<br />
„<br />
Ʉ<br />
g ’ ’ ’ ’ ’<br />
Ʉ , Ʉ , Ʉ , Ʉ <br />
´ ´ ´ q,qɄ q,qɄ q,qɄ<br />
q<br />
z z z z z z z z z ž s s s z<br />
s s s s s s s s s š z z z s<br />
s´ s´ s´ s´ s´ s´ s´ s´ s´ s´ s s s s<br />
ž ž ž ž ž z ž ž ž ž ž ž ž ž<br />
š s š š š š š š š š ž ž ž ž<br />
š´ s´ š´ š´ š´ s´ š´ š´ š´ s´ š š š š<br />
lɄ lɄ lɄ h lɄ lɄ lɄ lɄ lɄ lɄ l l l l<br />
lɄ´ lɄ´ lɑ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɄ´ lɑ´ lɄ´ lɄ lɄ lɄ lɄ<br />
š š -, š h h h -, š š š š š š<br />
g g g g g g g g g g<br />
g, gɄ g, gɄ g, gɄ<br />
g<br />
x h x x x x x x-, h x, h x g, gɄ g, gɄ g, gɄ h<br />
x´ x´ x´ x´ x´ x´ x´ x´ x´ x´ xɄ, h ><br />
x x x<br />
h h h h h h h h h h h h h h<br />
r r r r r r r r r r r r l r<br />
l l l l l l l l l l r r l l<br />
m m/n m m m m m m m m m m m m<br />
n n/m n n n n n n n n n n n n<br />
j j j j j j j j j j j j j j<br />
w w w w w w w w w w w w w w
Chapter VII. Phonetic Processes in Consonants<br />
7. 1. Delateralization The noteworthy views on formation and evolution<br />
of laterals are represented in the specialist literature. The view about the<br />
formation of corresponding velar consonants of laterals through prepalatalization<br />
seems to be shared [N. Trubetskoy, Arn. Chikobava, T. Gudava...].<br />
It should be assumed, that in the formation of laterals from back linguals<br />
the velar consonants might have been accompanied by a sonor l or any<br />
consonant of its kind as a second component, amalgamation of which (+l> ‘,<br />
k+l>l V , x+l>l‘...) laterals were formed. Different interpretation of the genesis of<br />
laterals undergoes difficulties [see B. Gigineishvili 1967, 910-911].<br />
However, a question of origination of the peculiar consonants should be<br />
decided, one thing is clear: six laterals are attested in the languages under<br />
research, a language radicality of which is undoubtfull.<br />
Tendency of decomposition of laterals is noticeable, which is conditioned<br />
by different phonetic processes and is clearly revealed in the southern dialect of<br />
Avar, Andi prop. and in the Dido languages. It is noteworthy, that in the Avar<br />
dialect four laterals (l', t¾, l‘, l‘´) are distinguished even at present, but in Char<br />
neither of them is preserved. An arrow of lateral ellimination moves from<br />
Khundzakh to Char.<br />
Delateralizative process of affricates and spirants looks thus:<br />
1) *I V > I‘>t (Ants.), h´ (Char.) Ih, I, h (Andal.- Qarakh., Botl., Bagv.), I<br />
(Khvar., Beczh.); 2) *I'>l‘´>hjhj, h, š (Char.); 3) * ‘>I ’, I, ’ (And.), j (Char.), <br />
(Ants., Kar., Akhv.); 4) *t¾> ´j> j (Char.); 5) *l‘→lh<br />
l<br />
h<br />
(Andal.-<br />
Qarakh.), l‘> hj>š (Char.), l, r (Did prop., Hin.), l (Khvar.), h, l (Bezh.); 6)<br />
*l‘´>hj (Qabakhch.), š (Tal.).<br />
7. 2. Voicing of spirants. A grounded opinion is expressed in the<br />
specialist literature: non-hard correlates of origin voiceless spirants were<br />
transformed into corresponding voiced ones: s>z, š>ž, l‘>l, x> g [T. Gudava).<br />
On the basis of *s corresponding it is assumed that, process of voicing<br />
(s>z) took place before the differentization of Common Dido.<br />
Voicing of lateral spirant l‘, means lh complex as a latentive stage: l‘><br />
lh<br />
l<br />
h<br />
.<br />
As a result of voicing of *x in the Dido languages historical g and<br />
secondary g(
Phonetic Processes in Consonants 285<br />
7. 3. Hushing of whistling sibilant. Transformation of non-hard spirants<br />
and affricates into corresponding sibilants (z>ž, s>š, c>č, >) is of regular<br />
character in the dialects of Avar and Akhvakh. A secondary spirant s<br />
subordinates to the process of hushing: s(š.<br />
It is clear, that *š>s and *c>s process in the Avar dialects preceded *s>š<br />
process. As it is shown, coincidence of secondary s with an origin s spirant and<br />
transformation of common s into š took place; *c>č chronologically is a<br />
afterwards process. In Akhvakh *c>č process is an accompaning one of<br />
spirantization (*c>s), which took place in other Andi languages. Consequently,<br />
the c>č (Batl.) process attested in Avar is a later process than an analogous<br />
process in Akhvakh. Here is a scheme:<br />
*c → s<br />
↓<br />
↓<br />
č<br />
š<br />
Approximately, a voiced z spirant is changed through the same way:<br />
z>ž: Avar zar (Khundzakh.) >žar (Batl.)~And: za: Akhv. žari – 'a fist'...<br />
The Dido languages are distinguished by alternation of hushing and<br />
whistling pairs, in which whistling consonants in Dido prop. are considered as a<br />
common origin: 1) z (ž; 2) s(ž; 3) s(š; 4) c(č; 5) *>.<br />
7. 4. Whistling of hushing sibilants. It is known, that intensive<br />
consonants in the south dialects of Avar are transformed into corresponding<br />
whistling consonants [Il. Tsertsvadze]. Analogous changes are observable in the<br />
Andi languages (*ž>z, *š´>s´; *č´>c´, *>č´). Whistling of hushing sibilants is<br />
familiar even for the Dido languages. These kinds of changes caused radical<br />
alternation in a consonantal system, as a result of which only non-intensive<br />
correlates remained among the hushing series.<br />
It is noteworthy, that whistling of hushings revealed in the Dido<br />
languages can not level to the process attested in the south dialects of Avar and<br />
some Andi (Cham., Akhv.) languages, in which such sound-leveling has a form<br />
of natural and regular corresponding.<br />
7. 5. Depharyngalization. Simplication of three common hypothetical<br />
pharyngeals (, q, ) is conditioned by influence of basic tendency of inner<br />
development and external lingual factors, as well.<br />
It is true, that reconstruction of a voiced member () of pharnygeals is<br />
impossible in a radical language, but voiceless pharyngeal consonants are<br />
preserved in these languages.<br />
Voiceless aspirate non-intensive *q‘ was transformed as x spirant on the<br />
basis of spirantization. Analogous process is natural for the intensive<br />
correlatives of the Dido languages: *q´>*x´>x.<br />
An intensive ´ reveals a less tendency of changing in the Avar-Andi<br />
languages – ´>q. Non-intensive correlate, as it was expected, reveals more
286<br />
Consonant System<br />
tendency towards changing: ‘>„ (Avar., Bagv., Kar.), ‘>g (And., Botl.), ‘> ’<br />
(Ghod., Cham., Tind., Bagv., Kar.).<br />
7. 6. Spirantization. Two kinds of spirantization is singled out: a) direct<br />
spirantization during of which affricates are transformed into spirants<br />
without a latentive stage: c>s, I v >I‘ (Avar – And.- Did., except Akhv.); q‘>x<br />
(And., Botl., Ghod., Cham.); q‘>x>h > (Avar), q‘>x>h (Tind., Bagv., Kar.,<br />
Akhv., BeZh.), ‘>g (And., Botl.), q‘>„ (Avar , Kar.).<br />
A picture of spirantization of intensive aspirate affricates is represented<br />
as the following: 1) c´>s (Avar , Bagv.); 2) č´>*š´>š (Did.); 3) l'>l‘´ (Avar,<br />
Bagv.), I'>*l‘´>I‘ (Did.); 4) q´>x´>x (Did.).<br />
The wide-spread process of spirantization in aspirate affricates is<br />
unnatural for hard and non-hard correlates of glottalized affricates;<br />
b) indirect spirantization, which takes place through a stage of<br />
affricatization: g>g½>*J>ž (And.); g>*J>ž, d>*Z>z>ž (Did.).<br />
7. 7. Affricatization. Palatalization of front velaro plosives and occlusives<br />
for non-intensive correlates in the Andi languages has been complited by<br />
affricatization (g>J, k>č, >) and for intensive correlates – by affricatization<br />
and whistling (k´>č´>c´, ´>´>´).<br />
In our view, the process of affricatization (k´>č´, ´>´) might be<br />
chronologicaly later than spirantization, similar to the process of whistling<br />
(´>´, č´>c´) which is the following process of affricatization. If it would have<br />
been on the contrary, then ´(č,<br />
č, ¾ >*l'<br />
l'´>l',<br />
l', ´>*q´>q.<br />
It is presumable, that in the Dido languages intensive correlates of all<br />
hard affricates underwent dezglottalization while correlation of intensiving was<br />
phonologicaly relevant.<br />
7. 9. Deintensivization. Historically, correlation of intensivity should be<br />
characteristic not only for the Avar-Andi languages, but for the Dido ones, as<br />
well. Existence of intensive consonants are assumed in the common<br />
Daghestanian language (N. Trubeskoy, T. Gudava, B. Gigineishvili...). In spite<br />
of this, it seems that intensive consonants are of secondary origin and in some<br />
cases it should have been formed by modification of gemination.
Phonetic Processes in Consonants 287<br />
Decomposition of correlation of intensivity is partially characteristic of<br />
the separate dialects of the Avar-Andi languages, but in the Dido languages<br />
neutralization of this phonological opposition has been complited which has<br />
considerably determined a modern form of simple consonantism of these<br />
languages. [T. Gudava, E. Lomtadze...). This process is conditioned by intervention<br />
of non-simultaneous and non-homogenous phonetic process (interchanging<br />
of hushings and whistlings, dezglottalization, spirantization...) and by<br />
influence of external lingual factors (interpherentive processes), as well.<br />
7. 10. Towards the problem of labialization. C+W labialized complex<br />
is an arithmetical sum of two phonemes and consequently, it is considered as a<br />
biphoneme [Arn. Chikobava, Il. Tsertsvadze, E. Lomtadze...].<br />
Are the labialized complexes the result of biphurcatization (c˚>c+w) or<br />
amalgamation (c+w>c˚) of labialized consonants?<br />
An assumption in the specialist literature – according to labialization, the<br />
colleration was characteristic of Daghestanian radical language [N. Trubetskoy],<br />
needs verification. In particular, if there were labialized consonants in a radical<br />
language, they should have had their own sound-correspondences, which<br />
actually are not attested. – main consonants of simple and corresponding<br />
labialized complexes reveal similar sound-correspondences. This fact makes<br />
us to think, that a complex of c+w structure occured in a radical language [M.<br />
Fänrich]. It is clear, that labialized and non-labialized varieties – if they<br />
existed in origin and opposed to each other, should have naturally given<br />
different results.<br />
According to our observation, labialized consonants are the phonememakers<br />
– unit weight of adaptation and amalgamation of a labial w with a<br />
basic consonant (c+w>c˚) is a direct-proportional of relevantness of the<br />
phonemes of the same type. In the languages (Tabasaran, Dargwa...) in which<br />
dental-labialized consonants have monophemic status, labialization is seems to<br />
be formed analogously.<br />
7.11. Towards the problem of pharyngalization. There are mainly two<br />
contradictory views on the pharyngalized phonemes: some consider pharyngalization<br />
as of a radical language [N. Trubetskoy, E. Lomtadze...]; others consider it an<br />
inovation of the Dido languages [T. Gudava, R. Rajabov...].<br />
Taking into consideration the sound-correspondences we agree with the<br />
opinion, that in the Avar-Andi-Dido radical language there should be no<br />
pharyngalized phonemes. In particular, existence of Avar h ~ And. Com. *x ~<br />
Did. Com. *g, *g‘ correspondences, on the one hand, and Avar g ~ And.<br />
Com.*g ~ Did. Com. *g, *g‘ – on the other hand supports an assumption on the<br />
secondary originality of a pharyngalized g‘.<br />
The genesis of other pharyngalized consonants (q‘, ,x‘) is analogously<br />
represented, which might have been formed through a compensating reduction<br />
of a pharyngeal spirant – „.
288<br />
Consonant System<br />
Chronological scheme of phonetic processes<br />
*<br />
I Stage:<br />
Voicing of non-intensive<br />
spirants<br />
II Stage:<br />
Spirantization of occlusives,<br />
in the Dido languages<br />
interchanging of whistling<br />
and hushing sibilants (Avar.,<br />
Cham., Akhv.)<br />
III Stage:<br />
Desglottalization of<br />
intensive glottals<br />
IV Stage:<br />
Violation of correlation<br />
of intensivness<br />
V Stage:<br />
Pharingalization in the<br />
Dido languages<br />
1 2 3 4 5<br />
k´ k´ → x´ x´ → x → x‘<br />
´ ´ ´ → k´ → k k<br />
c<br />
c<br />
ր s (>š) *<br />
ց (č)<br />
s s s<br />
c´ c´ → s´ s´ → s s<br />
<br />
´ ´ ´ → c´ → c c<br />
č č → š š š š<br />
č´ č´<br />
ր š´<br />
ց (c´)<br />
š´ → š š<br />
<br />
´ ´ ´ (>´) → č´ → č č<br />
‘ ‘ ‘ ‘ ¾ ¾<br />
¾ ¾ ¾ → lɑ lɑ lɑ<br />
l v l v → l‘ l‘ l‘ l‘<br />
lɑ lɑ → l‘´ l‘´ → l‘ l‘<br />
q‘ q‘ → x x x x<br />
q´ q´ → x´ x´ → x → x‘<br />
‘ ‘ ‘ ‘ ‘ → ‘ **<br />
(‘) marker.<br />
* Reflexes in brackets are the data of Avar, Chamal, Karata and Akhvach.<br />
** Pharingalization and non-hard correlate are traditionally expressed by one diacritical
Phonetic Processes in Consonants 289<br />
* 1 2 3 4 5<br />
´ ´ ´ → q ´ → q → q ‘<br />
z z z (>ž) z z z<br />
ր z<br />
z<br />
z z z<br />
s<br />
ց s<br />
s (>š)<br />
s´ s´ s´ s´ → s s<br />
ž ž ž (>z) ž ž ž<br />
š → ž ž ž ž ž<br />
š´ š´ š´ (>s´) š´ → š š<br />
l‘ → l l l l l<br />
l‘´ l‘´ l‘´ l‘´ → l‘ l‘<br />
g g g g g → g ‘<br />
x g g g g → g ‘<br />
x´ x´ x´ x´ → x → x‘
PART III<br />
The Nominal and Verbal Phonematic Structure<br />
Chapter VIII. Toward the Reconstruction of Phonematic<br />
Structure of Nominal and Verbal Roots and Stems<br />
Historical-comperative analysis of inflexion-derivation of the core<br />
vocabulary shows, that origin type of nominal and verbal roots and stems<br />
should have been mainly differ from a modern condition. A simple root<br />
morpheme shoud have been complicated by adding of corresponding determinative<br />
elements, by amalgamation and reduflication of roots, by comparing of<br />
separate consonants, by fusion of classificators with a root and so on.<br />
Historically, a noun and a verb might have the following morphological<br />
structure: a classificator with a linck-vowel + a noun (resp. verb) root +<br />
determinative suffix + derivative and relative morphemes.<br />
Two kinds of root are mainly distinguisbed: a) with determinative and<br />
b) without a determinative.<br />
Basic canonical models of nominal and verbal root structures are<br />
reconstructed: c, cs, cvc (c<strong>vs</strong>, svc, s<strong>vs</strong>). An origin type of formants in anlaut<br />
might be determined mainly by cv-, sv- formulae, in auslaut – by -vc, -<strong>vs</strong><br />
structural affixes.<br />
In conclusion the results of research are summed up.
Содержание<br />
Введение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236<br />
Часть первая<br />
Система гласных<br />
Глава I. Общая характеристика вокальной системы . . . . . . . . . 239<br />
Глава II. Чередования гласных в аварско-андийско-дидойских<br />
языках . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241<br />
2.1. Общее . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241<br />
2.2. Соответствия *а гласного . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241<br />
2.3. Соответствия гласного *i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242<br />
2.4. Соответствия гласного *e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242<br />
Глава III. Фонетические процессы в гласных и дифтонгах . . . . . 244<br />
3.1. Назализация и деназализация . . . . . . . . . . . . . . . . . 244<br />
3.2. Палатализация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244<br />
3.3. Долгие гласные . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245<br />
3.4. Дифтонгизация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245<br />
Глава IV. Ударение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247<br />
4.1. Общее . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247<br />
4.2. Природа ударения и его место . . . . . . . . . . . . . . . . 247<br />
4.3. Второстепенное ударение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247<br />
4.4. Фонетические изменения, вызванные воздействием<br />
ударения . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248<br />
Часть вторая<br />
Cистема согласных<br />
Глава V. Общая характеристика консонантной системы . . . . . 249<br />
Глава VI. Соответствия согласных в аварско-андийско-дидойских<br />
языках . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250<br />
6.1. Смычно-взрывные согласные . . . . . . . . . . . . . . . 250<br />
6.2. Аффрикаты . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251<br />
6.2.1. Общее . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251<br />
6.2.2. Переднеальвеолярные (свистящие) аффрикаты 251<br />
6.2.3. Заднеальвеолярные (шипящие) аффрикаты . . 251
292<br />
Содержание<br />
6.2.4. Твердонебные латеральные аффрикаты . . . . . 252<br />
6.2.5. Фарингальные аффрикаты . . . . . . . . . . . . . . . . . 252<br />
6.3. Спиранты . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253<br />
6.3.1. Общее . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253<br />
6.3.2. Переднеязычные спиранты . . . . . . . . . . . . . . . . 253<br />
6.3.3. Заднеязычные спиранты . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253<br />
6.3.4. Твердонебные латеральные спиранты . . . . . . . 254<br />
6.3.5. Передневеллярный x½ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254<br />
6.3.6. Задневелярные спиранты . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254<br />
6.3.7. Вопрос фарингальных спирантов . . . . . . . . . . . 255<br />
6.3.8. Ларингальный спирант *h . . . . . . . . . . . . . . . . . 255<br />
6.4. Сонорные . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255<br />
6.4.1. Вибрант *r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255<br />
6.4.2. Латерал *l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255<br />
6.4.3; 6.4.4. Назальные сонорные . . . . . . . . . . . . . . . . 255<br />
6.5.Сонанты . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256<br />
Глава VII. Фонетические процессы в согласных . . . . . . . . . . 258<br />
7.1. Делатерализация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258<br />
7.2. Озвончение спирантов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258<br />
7.3. Переход свистящих сибиллянтов в шипящие . . 259<br />
7.4. Переход шипящих сибилянтов в свистящие . . . 259<br />
7.5. Дефарингализация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259<br />
7.6. Спирантизация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260<br />
7.7. Аффрикатизация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260<br />
7.8. Дезабруптивизация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261<br />
7.9. Деинтенсивизация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261<br />
7.10. К вопросу о лабиализации . . . . . . . . . . . . . . . . . 261<br />
7.11. К вопросу фарингализации . . . . . . . . . . . . . . . . 262<br />
Глава VIII. К реконструкции фонематической структуры<br />
именных и глагольных основ . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Contents<br />
General characterization of the work . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265<br />
Part I<br />
Vowel System<br />
Chapter I. General Characterization of the Vocal System . . . . . . 268<br />
Chapter II. Vowel Correspondences in the Avar-Andi-Dido Languages<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269<br />
2.1. General . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269<br />
2.2. Correspondences of *a vowel . . . . . . . . . . . . . . . . 269<br />
2.3. Correspondence of *i vowel . . . . . . . . . . . . . . . . . 270<br />
2.4 Correspondence of *e vowel . . . . . . . . . . . . . . . . . 270<br />
Chapter III. Phonetic Processes in Vowels and Diphthongs . . . . . . 271<br />
3.1. Nasalization and denasalization . . . . . . . . . . . . . . 271<br />
3.2. Palatalization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271<br />
3.3. Long vowels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271<br />
3.4. Diphthongization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272<br />
Chapter IV. Stress . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274<br />
4.1. General . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274<br />
4.2. Nature and place of a stress . . . . . . . . . . . . . . . . . 274<br />
4.3. Co-stress . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275<br />
4.4. Phonetic changes caused by an action of a stress . 275<br />
Part II<br />
Consonant System<br />
Chapter V. General Characterization of Consonantal System . . . . 276<br />
Chapter VI. Consonant Correspondences in the Avar-Andi-Dido<br />
Languages . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277<br />
6.1. Occlusive-plosive consonants . . . . . . . . . . . . . . . . 277<br />
6.2. Affricates . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277<br />
6.2.1. General . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277<br />
6.2.2. Front-alveolar (whistling) affricates . . . . . . . . . 278<br />
6.2.3. Back-alveolar (hushing) affricates . . . . . . . . . . . 278<br />
6.2.4. Hard-nonpalatal lateral affricates . . . . . . . . . . . . 278<br />
6.2.5. Pharyngeal affricates . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
294<br />
Contents<br />
6.3. Spirants . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279<br />
6.3.1. Genaral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279<br />
6.3.2. Front alveolar spirants . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279<br />
6.3.3. Backlingual spirants . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280<br />
6.3.4. Hard-non-palatal lateral spirants . . . . . . . . . . . . 280<br />
6.3.5. Frontvelar * . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280<br />
6.3.6. Backvelar spirants . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280<br />
6.3.7. Problem of pharyngeal spirants . . . . . . . . . . . . . 281<br />
6.3.8. Laringeal spirant *h . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281<br />
6.4. Sonors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281<br />
6.4.1. A trilled sound *r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281<br />
6.4.2. A lateral *l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281<br />
6.5. Sonants . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281<br />
Chapter VII. Phonetic Processes in Consonants . . . . . . . . . . . . . . . . 284<br />
7.1. Delateralization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284<br />
7.2. Voicing of spirants . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284<br />
7.3. Hushing of whistling sibilant . . . . . . . . . . . . . . . . 285<br />
7.4. Whistling of hushing sibilants . . . . . . . . . . . . . . . 285<br />
7.5. Depharyngalization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285<br />
7.6. Spirantization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286<br />
7.7. Affricatization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286<br />
7.8. Dezglottalization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286<br />
7.9. Deintensivization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286<br />
7.10. Towards the problem of labialization . . . . . . . . . 287<br />
7.11. Towards the problem of pharyngalization . . . . . 287<br />
Part III<br />
The Nominal and Verbal Phonematic Structure<br />
Chapter VIII. Toward the Reconstruction of Phonematic Structure of<br />
Nominal and Verbal Roots and Stems . . . . . . . . . . . . . 290
lpnqjvufsvmj!v{svowfmzpGLGLGLgb;! mfwbo<br />
fwbo!wbTblj[f<br />
wbTblj[f!<br />
! UjobUjo<br />
obUjo!hbcspTwjmj<br />
hbcspTwjmj!