Στερεότυπα και προκαταλήψεις

ÙÂÚÂfiÙ˘apple· Î·È appleÚÔηٷϋ„ÂȘ£¿ÏÂÈ· ¢Ú·ÁÒÓ·∫ÏÂȉȿ Î·È ∞ÓÙÈÎÏ›‰È·∏ appleÚ¿ÍË Û˘Á¯ÚËÌ·ÙÔ‰ÔÙÂ›Ù·È Î·Ù¿ 80% ·applefi ÙÔ ∂˘Úˆapple·˚Îfi ∫ÔÈÓˆÓÈÎfi∆·ÌÂ›Ô Î·È Î·Ù¿ 20% ·applefi ∂ıÓÈÎÔ‡˜ fiÚÔ˘˜.À∂£, ·ÓÂappleÈÛÙ‹ÌÈÔ ∞ıËÓÒÓ

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝΚλειδιά και ΑντικλείδιαΚοινωνικοπολιτισµικό πλαίσιο της εκπαίδευσηςΣτερεότυπα και προκαταλήψειςΘάλεια ∆ραγώναΥΠΕΠΘΠανεπιστήµιο ΑθηνώνΑθήνα 2007

Μέτρο 1.1. ΕΠΕΑΕΚ IIΕκπαίδευση ΜουσουλµανοπαίδωνΒ’ έκδοση: 2007Α’ έκδοση: 2004Επιστηµονική υπεύθυνη της σειράς«Κλειδιά και Αντικλείδια»Αλεξάνδρα ΑνδρούσουΗ Θάλεια ∆ραγώνα είναι Καθηγήτρια Κοινωνικής Ψυχολογίαςστο Τµήµα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην ΠροσχολικήΗλικία στο Πανεπιστήµιο Αθηνών.

. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣΚλειδιά και ΑντικλείδιαEίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσµατικάσε ένα αποµονωµένο, ορεινό χωριό της Θράκης,όταν νιώθει αδυναµία επικοινωνίας λόγω γλώσσας; Πώςβρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάµεσα στουςκανόνες του σχολικού θεσµού, στις απαιτήσεις των εξετάσεων,στα περιεχόµενα του αναλυτικού προγράµµατοςκαι στις ανάγκες των παιδιών; Πώς διδάσκει κανείς ελληνικά,όταν πάνω από τα µισά παιδιά στην τάξη είναιαλλόγλωσσα; Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουµε ταπαιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο; Πώς αξιολογούµεεάν οι µαθητές έµαθαν ή όχι ιστορία; Aντέχεταιη σιωπή των µαθητών από το δάσκαλο; Πώς διορθώνουµετα λάθη των παιδιών; Πώς επικοινωνούµε σε µιασχολική τάξη; Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στοσηµερινό σχολείο;Tα παραπάνω ερωτήµατα και πολλά άλλα απασχολούντους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άµεσα µε την καθη-µερινή διδακτική τους πράξη. Kάθε τάξη ορίζεται ως συνάντησηυποκειµένων µε διαφορετική το καθένα προσωπικήιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίοπλαίσιο. Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-3

. ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑφελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραµµένους κανόνες.Aντιθέτως, είναι γεµάτη συγκρούσεις, δυσκολίες, συγκινήσεις,απογοητεύσεις, ικανοποιήσεις και δηµιουργείσυνεχώς νέα ερωτήµατα που αναζητούν απαντήσεις.Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειραθούννα δώσουν απαντήσεις, αλλά εργαλεία που θα επιτρέψουνστους αναγνώστες/χρήστες τους να συνθέσουντις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τουςπραγµατικότητα. Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχολικήπραγµατικότητα είναι πολύπλοκη, δυναµική, απρόβλεπτηκαι κυρίως µοναδική. Άρα, δεν υπάρχει µία µόνολύση, µία συνταγή µαγική που λύνει τα προβλήµατα.Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραµέτρουςπου πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για νααναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις.Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εργαλεία ανάγνωσης τηςσχολικής πραγµατικότητας. ∆ηλαδή, κάθε κείµενο πουέχετε στα χέρια σας αποτελεί µια προσπάθεια σύντοµηςαπάντησης σε ένα ερώτηµα (π.χ. πώς µαθαίνουν τα παιδιά;)από τη σκοπιά µιας επιστηµονικής προσέγγισης(π.χ. της γνωστικής ψυχολογίας). Mπορεί ωστόσο σεάλλο κείµενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώτηµααπό διαφορετική επιστηµονική σκοπιά (π.χ. την4

. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣκοινωνιολογία). Tα κείµενα, γραµµένα από εκπαιδευτικούςκαι πανεπιστηµιακούς διάφορων ειδικοτήτων, ακολουθούντην ίδια δοµή: ξεκινούν από µια σκηνή σε ένασχολικό πλαίσιο, αναλύουν τι συµβαίνει και ύστερα διατυπώνουναπαντήσεις στηριγµένες σε µία επιστήµη. ∆ηλαδή,µε αφετηρία την εκπαιδευτική πράξη, περνούνµέσα από µια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τηθεωρία, για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κλειδιάγια τη δική σας διδακτική πρακτική.Tα κείµενα συνδέονται λειτουργικά µεταξύ τους γιατίκαθένα αναδεικνύει και µια ξεχωριστή ψηφίδα από τηνπραγµατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης. Mελετώνταςκαι δουλεύοντας πάνω στον τρόπο µε τον οποίο τα κεί-µενα συνδέονται µεταξύ τους, φανταστήκαµε πολλά απότα κλειδιά που µπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από ταφαινόµενα που αναλύουµε. Ωστόσο, µόνο εσείς µπορείτενα κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηµατη συγκεκριµένη στιγµή για το δικό σας πλαίσιο, πουκάνουν... κλικ και ανοίγουν µια «πόρτα» που οδηγεί σεδικές σας λύσεις.Aυτή η πολυπρισµατική, διεπιστηµονική προσέγγιση τηςκαθηµερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότιχρησιµοποιεί ως έναυσµα µια ευρεία ποικιλία αναφορών5

. ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑσε σχολικές πραγµατικότητες: τάξεις στην πόλη, στοβουνό, µονοθέσια σχολεία, µειονοτικά σχολεία της Θράκης,σχολεία µε πολλούς αλλόγλωσσους µαθητές, σχολείασηµερινά, στην Eλλάδα και αλλού, άλλοτε καιτώρα. Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συµµετέχουµεσε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κανείςτη δική του εκπαιδευτική πραγµατικότητα βλέπονταςκάτι ανάλογο που συµβαίνει σε µια άλλη τάξη, σεένα άλλο πλαίσιο, ώστε µέσα από την ανάλυση και τηνκατανόησή του να µεταφέρει την εµπειρία αυτής τηςγνώσης στη δική του πραγµατικότητα, στο δικό τουπλαίσιο. H απόσταση από τα δικά µας πράγµατα τελικάβοηθάει να τα καταλάβουµε καλύτερα.Tρεις θεµατικές ενότητες, η ∆ιδακτική Μεθοδολογία, τοΚοινωνικοπολιτισµικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και ταζητήµατα Ταυτότητας και Ετερότητας, αποτελούν τονκαµβά πάνω στον οποίο, µέσα από διαφορετικές επιστη-µονικές προσεγγίσεις, προσπαθούµε να απαντήσουµεστα ερωτήµατα της καθηµερινής εκπαιδευτικής πρακτικής.∆εν κρύβουµε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούµε ταόρια των προτάσεων που κάνουµε και δεν πιστεύουµεότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι µόνο στα χέρια τωνεκπαιδευτικών. Yποστηρίζουµε όµως ότι µπορούν οι εκπαιδευτικοίνα πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που6

. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣθα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιοµέσα στο οποίο εργάζονται, να το βελτιώσουν και νααντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους.Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουνστη διαδροµή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στηνέντυπη όσο και στην ηλεκτρονική µορφή τα έκαναν ανθεκτικά,λειτουργικά και… έτοιµα να ξεκλειδώσουν. Tουςευχαριστώ όλους και όλες θερµά.Aλεξάνδρα AνδρούσουΕκπαιδευτική ΨυχολόγοςΝοέµβριος 20027

. ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑΑπό τη σειρά «Κλειδιά και Αντικλείδια» κυκλοφορούν τα βιβλία:θεµατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία• ∆ιδάσκοντας ιστορίαΑβδελά Ε.• Κίνητρο στην εκπαίδευσηΑνδρούσου Α.• Ανάγνωση και ετερότηταΑποστολίδου Β.• Εµψύχωση στην τάξη (Α’ και Β’ µέρος)∆ηµητρίου Α., Λαγοπούλου Β., Νικολάου Β.• Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξηΖωγραφάκη Μ.• Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού µαθήµατοςΙορδανίδου Α., Σφυρόερα Μ.• ∆ηµιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες µάθησηςΚουτσούρη Α.• Για τη µέθοδο projectΜάγος Κ.• Μαθαίνοντας και διδάσκοντας µαθηµατικάΣακονίδης Χ.• ∆ιαθεµατική προσέγγιση της γνώσηςΣφυρόερα Μ.• ∆ιαφοροποιηµένη παιδαγωγικήΣφυρόερα Μ.• Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξηΣφυρόερα Μ.• Το λάθος ως εργαλείο µάθησης και διδασκαλίαςΣφυρόερα Μ.8

. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ• Φυσικές Επιστήµες: διδασκαλία και εκπαίδευσηΤσελφές Β.• Μουσική στο σχολείοΤσιρίδης Π.• ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των µαθητώνΧοντολίδου Ε.• ∆ιδασκαλία σε οµάδεςΧοντολίδου Ε.• Η επανατροφοδότηση των µαθητών στα γραπτά τους κείµεναΧοντολίδου Ε.θεµατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισµικό πλαίσιο της εκπαίδευσης• Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείοΑσκούνη Ν.• Οικογένεια και σχολείο∆ραγώνα Θ.• Στερεότυπα και προκαταλήψεις∆ραγώνα Θ.• Η µη λεκτική επικοινωνία στο σχολείοΚούρτη Ε.• Πολιτισµός και σχολείοΠλεξουσάκη Ε.• Η µειονοτική εκπαίδευση της ΘράκηςΤσιτσελίκης Κ.• Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείουΦραγκουδάκη Α.• Η εθνική ταυτότητα, το έθνος και ο πατριωτισµόςΦραγκουδάκη Α.• Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλίαΦραγκουδάκη Α.9

. ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑθεµατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες• Ετερογένεια και σχολείοΑνδρούσου Α., Ασκούνη Ν.• «Εµείς» και οι «άλλοι»: εµπειρίες εκπαιδευτικών∆ηµητρίου Α., Λαγοπούλου Β., Πετρίδης Τ.• Ταυτότητα και εκπαίδευση∆ραγώνα Θ.• Επικοινωνία και ταυτότητες σε µια πολύγλωσση οικογένειαΜανουσοπούλου Α.• Γλωσσική ετερότητα στην ΕλλάδαΜπαλτσιώτης Λ.• Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείοΧοντολίδου Ε.• ∆ηµιουργώντας γέφυρεςΑνδρούσου Α., Πανούτσος Α.Για περισσότερα «Κλειδιά και Αντικλείδια»:www.kleidiakaiantikleidia.net10

. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣΣτερεότυπα και προκαταλήψειςΣκηνή 1η«Τα παιδιά του βουνού είναι πιο εύστροφα. Πώς να τοπω; Tα παίρνουν πιο εύκολα, τα βλέπεις πως παρακολουθούνκαι ενδιαφέρονται, ενώ τα παιδιά του κάµπουείναι πιο νωθρά, πιο αργά, δε θέλουν να µάθουν», λέειένας εκπαιδευτικός σε µειονοτικό σχολείο της Θράκης,όταν παραπονιέται για τις δυσκολίες που αντιµετωπίζειστη δουλειά του.Σκηνή 2η«Τα κορίτσια είναι από τη φύση τους πιο συναισθηµατικά,πιο ευαίσθητα, λιγότερο ορθολογικά, γι’ αυτό καιδεν αριστεύουν στα µαθηµατικά. Τα αγόρια, από τηνάλλη πλευρά, δεν τα καταφέρνουν στα φιλολογικά.Αυτά είναι καµωµένα για τις θετικές επιστήµες», σχολιάζειµε πεποίθηση ένας εκπαιδευτικός ο οποίος εργάζεταισε φροντιστήριο και προετοιµάζει µαθητές του λυκείουγια τις εισαγωγικές εξετάσεις.11

. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣµέλη της. Πρόκειται για «µια εικόνα στο κεφάλι µας» 1 ,µια γενίκευση που κατασκευάζουµε και την αποδίδουµεσε όλα τα µέλη µιας ανθρώπινης οµάδας. Πολύ περισσότερο,ωστόσο, από µια στατική εικόνα, τα στερεότυπααποτελούν µια γνωστική κατασκευή η οποία έχει µιαδική της ζωή. Tα στερεότυπα, όπως όλα τα γνωστικάσχήµατα, επηρεάζουν τις πληροφορίες τις οποίες δεχό-µαστε από το περιβάλλον, τις οργανώνουν µε ορισµένοτρόπο, καθοδηγούν τη σκέψη µας προς ορισµένες εκδοχέςή την αποµακρύνουν από άλλες, επηρεάζουν το ανκαι πότε µια πληροφορία, που είναι ήδη εγγεγραµµένη,θα ανασυρθεί ή όχι. Mολονότι είναι σαν όλα τα γνωστικάσχήµατα, τα στερεότυπα έχουν µια σηµαντική διαφορά:1 Έτσι τα όρισε ο Walter Lippmann το 1922, ο οποίος εισήγαγεκαι τον όρο. Ο Lippmann ήταν δηµοσιογράφος και εµπνεύστηκετον όρο από το χώρο της τυπογραφίας. Στην τυπογραφία τοστερεότυπο αναφέρεται σε µια µεταλλική µήτρα που χρησιµοποιείταιγια να τυπώνει επαναλαµβανόµενες και πανοµοιότυπεςεικόνες των τυπογραφικών στοιχείων. Ο Lippmann µετέφερετην αναλογία στον τρόπο µε τον οποίο οι άνθρωποι εφαρµόζουντην ίδια επαναλαµβανόµενη εικόνα στην εντύπωση πουσχηµατίζουν για µια κοινωνική οµάδα και τα µέλη της. Εάν κάποιοςβλέπει όλους τους µαύρους ως καθυστερηµένους, όλουςτους Σκοτσέζους ως σφιχτοχέρηδες, όλους τους άνδρες µε ηγετικάχαρίσµατα, όλους τους Έλληνες ως φιλόξενους, εφαρµόζειτην ίδια µήτρα στην εντύπωσή του για όλα ανεξαιρέτως ταµέλη µιας συγκεκριµένης οµάδας.13

. ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑοι κοινωνικές τους συνέπειες είναι µεγάλες. Tα στερεότυπααντλούν τη µορφή και το περιεχόµενό τους από τοκοινωνικό πλαίσιο το οποίο µας περιβάλλει και η εφαρ-µογή τους οδηγεί σε κοινωνικές αδικίες.Γι’ αυτό θα µπορούσαµε να θεωρήσουµε τα στερεότυπακοινωνικές αναπαραστάσεις, µια και διαθέτουν συµβολική,συναισθηµατική, πολιτική και ιδεολογική διάσταση.Eίναι πολιτισµικές κατασκευές για κάποιες κοινωνικέςοµάδες, διαµορφώνονται µέσα από µηχανισµούς εξουσίας,καθώς αντικατοπτρίζουν το κοινωνικό κύρος τωνκοινωνικών οµάδων και λειτουργούν µέσα από ψυχοκοινωνικούςδρόµους. Tα στερεότυπα, τέλος, δηµιουργούνπροσδοκίες για το ποια είναι η αναµενόµενη συ-µπεριφορά του άλλου, οδηγώντας στο φαινόµενο πουονοµάζεται «αυτοεκπληρούµενη προφητεία» 2 .Μια ιστορική αναδροµή της έννοιας «στερεότυπα»Tον όρο «στερεότυπο» εισήγαγε ο Lippmann στις αρχέςτης δεκαετίας του 1920. Ωστόσο ο Lippmann ήταν πιοµπροστά από την εποχή του, καθώς ήδη υποστήριζε ότι2 Augoustinos M. & Walker I., Social Cognition, Sage Publications,London, 199514

. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣτα στερεότυπα είναι φορτισµένα τόσο από την κοινωνικήπραγµατικότητα όσο και από τα συναισθήµατά µας καιότι το πρόβληµά τους είναι η µερική και προκατειληµ-µένη φύση τους. Την εποχή εκείνη η επιστήµη θεωρούσετη γνωστική διαδικασία µια παθητική, «ψυχρή»λειτουργία η οποία επιτρέπει στον παρατηρητή να αποκτήσειµια λίγο πολύ αληθινή εικόνα της «πραγµατικότητας».Συνεπώς, αντιµετώπιζε τότε τα στερεότυπα σανουδέτερα και αντικειµενικά, που βοηθούν τον άνθρωπονα βάλει τάξη στο πλήθος των πληροφοριών το οποίοτον βοµβαρδίζει. Xρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρόνιακαι να φτάσουµε στη δεκαετία του 1950 για να διαβλέψειη επιστήµη ότι, αντίθετα, η αντίληψη είναι γνωστικήδιαδικασία ενεργητική και «θερµή», η οποία ενέχειένα αξιολογικό, κριτικό στοιχείο.Παρά την εξέλιξη στις επιστηµονικές ιδέες, αυτό πουπρωτίστως βασάνιζε τους ερευνητές ήταν «µήπως πρόκειταιγια αναπόφευκτη διαδικασία». Και ενώ οι µελέτεςπολλαπλασιάζονταν, η αρχική εκδοχή του Lippmannπερί κοινωνικών αιτίων και κοινωνικών επιπτώσεων τωνστερεοτύπων είχε ξεχαστεί και αυτό που απέµενε ήτανότι η κοινωνική πραγµατικότητα είναι τόσο περίπλοκηκαι τόσο συγκεχυµένη, ώστε χρειάζονται µηχανισµοί γιανα την οργανώνουν και να την απλοποιούν.15

. ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑH παραπάνω άποψη κυριάρχησε για µεγάλο διάστηµα,έως τις αρχές του 1990. Ωστόσο τα ερωτήµατα παρέµεναν.Τι άραγε συµβαίνει στη διεργασία της σκέψης ότανοι άνθρωποι, για να αξιολογήσουν µια κατάσταση, έρχονταιαντιµέτωποι µε διχοτοµίες; Όταν ο κόσµος χωρίζεταισε µαύρους, λευκούς και κίτρινους, σε Αλβανούς καιΈλληνες, σε άνδρες και γυναίκες; Οι Tajfel και Wilkes,για να απαντήσουν σε τέτοιου είδους ερωτήµατα, ανέλυσαντη γνωστική διεργασία της κατηγοριοποίησης καιπώς αυτή οδηγεί στο να υπερτονίζουµε τις διαφορέςανάµεσα στα µέλη διαφορετικών οµάδων, καθώς και τιςοµοιότητες ανάµεσα στα άτοµα της ίδιας οµάδας. 3 Aυτήη ανάλυση στάθηκε πολύ σηµαντική, γιατί έθεσε τοερώτηµα µήπως τα στερεότυπα, χαρακτηριστικά τουρατσισµού, είναι το αποτέλεσµα του τρόπου µε τονοποίο ο ανθρώπινος νους απλώς επεξεργάζεται τις πληροφορίες,µήπως είναι δηλαδή ένα δυσάρεστο αλλάαναπόφευκτο παράγωγο της λειτουργίας της σκέψης.Aυτό το πολύ απαισιόδοξο ερώτηµα έδωσε έναυσµα γιαπολλές καινούριες έρευνες οι οποίες, ωστόσο, έµεινανπροσκολληµένες σε αυτό που ονοµάστηκε «γνωστικήτσιγκουνιά», µε την ακόλουθη µεταφορά του πελαγω-µένου γραφειοκράτη ο οποίος δεν µπορεί να ταξινοµήσει3 Tajfel H. & Wilkes A., «Classification and quantitative judgement»,British Journal of Psychology, 54, 1963, σ. 101-11416

. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣτα χαρτιά του και γι’ αυτό ψάχνει τρόπους να απλοποιήσεικαι να οργανώσει τις εισερχόµενες πληροφορίες. 4Για αρκετό διάστηµα, µε άλλα λόγια, κυριάρχησε η ιδέατης περιορισµένης δυνατότητας του ανθρώπινου νου ναδιαχειριστεί τον πλούτο και τη διαφορετικότητα του κοινωνικούπεριβάλλοντος.Aπλούστατα, έλεγε η έρευνα, δεν έχει ο ανθρώπινοςνους τον απαραίτητο χώρο για να καταγράψει την πολλαπλότητα,τον πλούτο και την ατοµική διαφορά, µεαποτέλεσµα η αντίληψη για τους άλλους να χρειάζεταινα οργανωθεί και να απλοποιηθεί, δηλαδή να ιεραρχηθείγύρω από γνωστικές κατηγορίες, γύρω από στερεότυπα.Μια άλλη εκδοχή, στο ίδιο πνεύµα, η οποία απασχόλησετην έρευνα ήταν η αναζήτηση πάνω στο σωστό και στολάθος των στερεοτύπων. Eάν πρόκειται για προκαταλήψεις,τότε θα πρέπει να είναι εύκολο να αντικαταστήσουµεκάθε λανθασµένη, ανακριβή και άκαµπτη αντίληψηµε τη σωστή. Μήπως όµως τα στερεότυπα δεν είναιτελείως αυθαίρετες κατασκευές και, αντίθετα, περιέ-4 Billig M., «Prejudice, categorization and particularization:from a perceptual to a rhetorical approach», European Journalof Social Psychology, 15, 1985, σ. 79-10317

. ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑχουν έναν «κόκκο αλήθειας»; Mήπως, για παράδειγµα,είναι αλήθεια ότι τα αγόρια έχουν περισσότερα ηγετικάχαρακτηριστικά και γι’ αυτό εκλέγονται στο δεκαπεντα-µελές; Ο αντίλογος σ’ αυτή την απορία είναι ότι τα στερεότυπαµπορεί µεν να περιγράφουν κάποια χαρακτηριστικά,δεν είναι όµως καθόλου εύκολο να διαψευσθούνή να επικυρωθούν µε επιστηµονικές αποδείξεις και νααποκτήσουν ερµηνευτική ισχύ. Mπορεί πράγµατι τα παιδιάτων αγροτών να έχουν χαµηλότερες επιδόσεις στοσχολείο, αλλά αυτή η πληροφορία δε µας δίνει καµίααπολύτως ένδειξη των αιτίων του φαινοµένου και δενυπάρχει το παραµικρό στοιχείο το οποίο επιτρέπει νασυµπεράνουµε ότι αυτά τα παιδιά έχουν µικρότερες ικανότητες.Άρα, µπορεί τα στερεότυπα να έχουν ψυχολογικήκαι κοινωνική εγκυρότητα, χωρίς να είναι δυνατόνα τα αντιστοιχίσουµε µε µια «αντικειµενική πραγµατικότητα».Ένας από τους λόγους µη αντιστοιχίας τους µετην πραγµατικότητα είναι ότι τα στερεότυπα αντικατοπτρίζουντη φύση της διοµαδικής συνθήκης σε µια δεδοµένηστιγµή. 5 Όλοι ξέρουµε ότι τα στερεότυπα γίνονταιπιο έντονα και επιθετικά όταν υπάρχουν κοινωνικέςεντάσεις ανάµεσα στις οµάδες. Σε στιγµές, για παράδειγµα,εθνικιστικής έξαρσης οι αξιολογήσεις µας για5 Oakes P.J., Haslam S.A. & Turner J.C., Stereotyping and SocialReality, Blackwell, Oxford, 199418

. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣτους µετανάστες ή τις µειονοτικές οµάδες γίνονται αυτόµαταπολύ πιο αρνητικές.Αυτό που φαίνεται να έχει παραγνωριστεί στην ανάλυσητων στερεοτύπων είναι η συµβολική, πολιτική και ιδεολογικήφύση και λειτουργία των στερεοτύπων. Πρόκειταιγια κοινωνικές αναπαραστάσεις. ∆ηλαδή τα στερεότυπαείναι αντικειµενοποιηµένα, «πετρωµένα» θα µπορούσεκανείς να πει, ευρέως διαδεδοµένα γνωστικά καισυναισθηµατικά οικοδοµήµατα τα οποία περιγράφουνκάποιες οµάδες και κινητοποιούνται σε συγκεκριµένεςκοινωνικο-ιστορικές στιγµές. Aυτό σηµαίνει ότι τα στερεότυπαυπάρχουν στο κεφάλι µας, αλλά όχι µόνο. Tακατασκευάζουµε συνεχώς µέσα στην κοινωνία, µε τηνκαθηµερινή µας συναλλαγή και την κοινή συνοµιλία, καιµετά αυτονοµούνται και αποκτούν µια δική τους πραγ-µατικότητα που έχει µεγάλη δύναµη.Αξίζει να αναφερθώ σε ένα ερευνητικό πείραµα το οποίοδείχνει πώς διαπλέκονται µε την κοινωνική πραγµατικότηταοι γνωστικές διεργασίες κατά τη λειτουργία τωνστερεοτύπων. Tο πείραµα συνίσταται στην προβολή ενόςβίντεο που δείχνει δύο άντρες να µιλάνε και τον ένα νασπρώχνει τον άλλο, σε διαφορετικές εκδοχές. Στη µίαένας λευκός σπρώχνει ένα µαύρο, στην άλλη ένας µαύ-19

. ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑρος σπρώχνει ένα λευκό, 6 ενώ µετά την προβολή ταυποκείµενα του πειράµατος καλούνται να ερµηνεύσουνκαι να σχολιάσουν τις σκηνές που είδαν. Tα άτοµα ερ-µήνευσαν τις σκηνές του βίντεο πολύ διαφορετικά, ανάλογαµε τα φυλετικά τους στερεότυπα. Aντιλήφθηκαν τοµαύρο σαν πρόσωπο επιθετικό, ενώ σχολίασαν το λευκόσαν άνθρωπο που έκανε ένα αστειάκι, δείχνοντας ότιδίνουµε τελείως διαφορετικές ερµηνείες στην ίδια«πραγµατικότητα», ανάλογα µε τις στερεότυπες απόψειςοι οποίες µας διακατέχουν. 7Eάν λοιπόν θεωρήσουµε τα στερεότυπα ιδεολογικέςαναπαραστάσεις, θα διαπιστώσουµε ότι λειτουργούν µετρόπους οι οποίοι υποστηρίζουν, δικαιώνουν και νοµι-µοποιούν τις σχέσεις εξουσίας µέσα στην κοινωνία. 8 Οι6 Yπήρχαν άλλες δύο εκδοχές, µε δύο λευκούς που ο έναςσπρώχνει τον άλλο και αντίστοιχα δύο µαύρους.7 Duncan B.L., «Differential social perception and attributionsof intergroup violence: Testing the lower limits of stereotypingof Blacks», Journal of Personality and Social Psychology, 34,1976, σ. 590-5988 Θυµίζω έναν ενδεικτικό διάλογο από την Αλίκη στη Χώρα τωνΘαυµάτων: «Όταν χρησιµοποιώ µια λέξη», λέει ο HumptyDumpty, «σηµαίνει ό,τι εγώ επιλέγω να σηµαίνει ― ούτε περισσότεροούτε λιγότερο». «Το ερώτηµα είναι», λέει η Αλίκη, «αν20

. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣJost και Banaji γράφουν ότι: «Τα στερεότυπα νοµιµοποιούντην εκµετάλλευση κάποιων κοινωνικών οµάδωναπό άλλες, καθώς ερµηνεύουν την επιτυχία ορισµένωνκοινωνικών οµάδων αλλά και τη φτώχεια και την αδυναµίαορισµένων άλλων σαν να είναι αυτές οι διαφορέςόχι µόνο δικαιολογηµένες, αλλά και φυσικές» (σ. 10) 9 .Το ιδεολογικό πλαίσιο είναι τόσο διάχυτο και απατηλό,ώστε τα στερεότυπα αναδύονται αυθόρµητα και ασυνείδηταακόµα και στους ανθρώπους οι οποίοι συνειδητάκαι µε κάθε εντιµότητα πιστεύουν στην ισότητα και στηνισονοµία.ΠροκαταλήψειςTα στερεότυπα δεν είναι υποχρεωτικά αρνητικές γενικεύσεις,µπορεί να είναι και θετικές. Στερεότυπο είναι,για παράδειγµα, η άποψη ότι (όλοι) οι Έλληνες είναιφιλόξενοι και γλεντζέδες. Οι προκαταλήψεις είναι αρνη-µπορείς να χρησιµοποιείς τις λέξεις µε διαφορετικό τρόπο». «Τοερώτηµα είναι», απαντάει ο Humpty Dumpty, «ποιος είναι τ’αφεντικό ― αυτό είν’ όλο».9 Jost J.T. & Banaji M.R., «The role of stereotyping in systemjustificationand the production of false consciousness», BritishJournal of Social Psychology, 33, 1994, σ. 1-2721

. ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑτικά και υποτιµητικά στερεότυπα. Η διαφορά µεταξύστερεοτύπων και προκαταλήψεων είναι ότι τα στερεότυπαείναι προϊόν ασυνείδητων διεργασιών, ενώ οι προκαταλήψειςβρίσκονται κάτω από συνειδητό, γνωστικόέλεγχο. 10Οι άνθρωποι έχουµε µεγάλο ταλέντο στο να διατυπώνουµετην ίδια περιγραφή µε αξιολογικά διαφορετικότρόπο, ανάλογα µε το αν αφορά τη δική «µας» οµάδα ήτην οµάδα των «άλλων». Πιστεύουµε εύκολα µε κάθεειλικρίνεια ότι (εµείς) «διαθέτουµε γενναιότητα», (εκείνοι)«επιθετικότητα», «έχουµε περηφάνια και αυτοσεβασµό»,«έχουν αλαζονεία και εγωισµό», «είµαστε έντι-µοι, αλλά δεν πέφτουµε και κορόιδα», «είναι αφελείς,αλλά άµα βρουν την ευκαιρία, θα κλέψουν», «είµαστεηθικοί και καθαροί», «είναι ανήθικοι και βρόµικοι».Eίναι καθολική στους ανθρώπους η επιθυµία να αποκτήσουνκαι να διατηρήσουν µια θετική κοινωνική ταυτότητα.Για να το καταφέρουν κάνουν ταυτίσεις µε τις κοινωνικέςοµάδες στις οποίες ανήκουν και συγκρίσεις µεάλλες οµάδες στις οποίες δεν ανήκουν. Η σηµασία του10 Devine P.G., «Stereotypes and prejudice: Their automaticand controlled components», Journal of Personality and SocialPsychology, 56, 1989, σ. 5-1822

. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣνα είσαι Έλληνας αξιολογείται σε σύγκριση µε άλλεςεθνικότητες. Tο σχετικό κύρος της δικής µας οµάδαςεπηρεάζεται αποφασιστικά από το κύρος της οµάδας τουάλλου. Mε βάση αυτό, µια ολόκληρη σχολή της κοινωνικήςψυχολογίας έδειξε πολύ πειστικά πώς τα στερεότυπακαι οι προκαταλήψεις χρησιµεύουν στο να εξυψώνουντην οµάδα στην οποία ανήκουµε εµείς και να αµαυρώνουντην οµάδα των άλλων. 11Η αδυναµία του ατόµου να ανεχθεί τους άλλους οιοποίοι δεν είναι σαν κι αυτόν προέρχεται συχνά από τηναπειλή που νιώθει σε ένα βαθύτερο επίπεδο του εαυτού.Φόβος, θυµός και εχθρότητα είναι τα συναισθήµατα πουανακινούνται όταν οι άλλοι προσλαµβάνονται ως απειλητικοί.Το προκατειληµµένο άτοµο αντιλαµβάνεται τηδική του οµάδα ως καλή, ως οµάδα που έχει τις δικέςτου αξίες, τις δικές του συνήθειες και παραδόσεις, τηδική του ιδεολογία. Έτσι, η οµάδα των άλλων, µε διαφορετικέςαξίες, παραδόσεις και άλλη ιδεολογία, δενµπορεί να γίνει ψυχολογικά αποδεκτή ως ισότιµη χωρίςνα απειλήσει τον εαυτό µε ακύρωση και αφανισµό.11 Αναφέροµαι στη Θεωρία της Κοινωνικής Ταυτότητας πουεκπόνησε ο Henri Tajfel στις αρχές του 1970.23

. ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑΓια να καταλάβουµε καλύτερα κάποιους ψυχικούς µηχανισµούςπου µας ενδιαφέρουν ως προς τη λειτουργίατων προκαταλήψεων, θα ανατρέξουµε στην πολύ πρώιµηπαιδική ηλικία. Aυτό σηµαίνει την απόρριψη τηςάποψης ότι οι προκαταλήψεις είναι αποτέλεσµα συνειδητού,γνωστικού ελέγχου και την αποδοχή της ερµηνείαςη οποία εµβαθύνει σε ασυνείδητες διεργασίες.Το βρέφος, από τη στιγµή της γέννησης, καλείται ναδιαχειριστεί και να ερµηνεύσει την πραγµατικότητα, µιαπραγµατικότητα που επηρεάζει αλλά και επηρεάζεταιαπό ασυνείδητες φαντασιώσεις οι οποίες συχνά παίρνουνδιωκτική µορφή. Για να αµυνθεί, το βρέφος χωρίζειτον κόσµο σε καλό και κακό, καταφεύγοντας στονασυνείδητο µηχανισµό που η ψυχολογία ονοµάζει σχάση.12 Η σχάση είναι ένας τρόπος για να µπορέσει το βρέφοςνα διαχειριστεί το άγχος, να βάλει τάξη στο χάοςκαι να δοµήσει κάποια όρια γύρω από τον εαυτό. Αυτή ηδιαδικασία ποτέ δεν ολοκληρώνεται πλήρως, διατηρείταισε όλη τη ζωή. H ίδια σχάση παράγει, για παράδειγµα,το ρατσισµό, όπου ο άλλος µετατρέπεται σε κακό αντικείµενοτο οποίο είναι επικίνδυνο και απειλητικό, αλλάπαράλληλα βάζει τάξη στην αταξία. Μπορείς, καταφεύ-12 Klein M., Love, Guilt and Reparation, Karnak Books, London,197524

. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣγοντας στο µηχανισµό της σχάσης, να ξεχωρίσεις τουςδικούς σου από τους άλλους και να αναζητήσεις τηνασφάλεια που προσφέρουν οι δικοί σου, οι γνώριµοι, οιοικείοι, οι καλοί.Ένας άλλος µηχανισµός είναι η προβολή. Τα βρέφη δεναντέχουν πάντα την ένταση των κακών συναισθηµάτωνκαι αµύνονται, απαλλάσσοντας τον εαυτό τους απόαυτά, µε την προβολή του πόνου και της σύγκρουσης σεκάποιον άλλο. O µηχανισµός αυτός παρατηρείται καιστους ενήλικες, ιδίως όταν βρίσκονται σε συνθήκες οιοποίες αναζωπυρώνουν άγχη πρώιµων εµπειριών. Tότεσυναισθήµατα ή χαρακτηριστικά του εαυτού τους πουδεν µπορούν να αντέξουν τα προβάλλουν σε άλλους καιβιώνουν αυτούς τους άλλους σαν να έχουν πράγµατι ταανεπιθύµητα χαρακτηριστικά που τους απέδωσαν. Hπροκατάληψη είναι ένας τέτοιος προβλητικός µηχανισµός.Προκαλεί αίσθηση ανακούφισης και ασφάλειας,επειδή τα ανεπιθύµητα, κακά χαρακτηριστικά προβάλλονταισε άλλους. Aυτό επιτρέπει στη «δική µας» οµάδανα εξιδανικεύεται, έτσι ώστε να αποκλείεται η όποια διάσπασηανάµεσα στο άτοµο και την οµάδα «του». 1313 Aviram R., «An Object Relations Theory of Prejudice», Journalfor the Psychoanalysis of Culture & Society, 7(2), 2002, σ.305-31225

. ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑΣτερεότυπα, προκαταλήψεις και σχολείοH πιο σηµαντική, για την εκπαιδευτική πράξη, διάστασητων στερεοτύπων είναι ότι λειτουργούν µε τη µορφήαυτοεκπληρούµενης προσδοκίας. ∆ηλαδή περιµένουµεαπό τον άλλο να συµπεριφερθεί µε τρόπους οι οποίοι ναεπικυρώνουν τη στερεότυπη άποψή µας γι’ αυτόν. Είναιγνωστές σε όλους τους εκπαιδευτικούς οι έρευνες τωνRosenthal και Jacobson 14 οι οποίες απέδειξαν ότι ο τεχνητά,για τις ανάγκες του πειράµατος, παραπλανηµένοςδάσκαλος ασυνείδητα συµπεριφέρθηκε διαφορετικά σταπαιδιά που νόµιζε ότι έχουν «υψηλή» και διαφορετικάστα παιδιά που νόµιζε ότι έχουν «χαµηλή» νοηµοσύνη,για να αποδειχθεί ότι τα παιδιά, στη συνέχεια, συµµορφώθηκανµε τις προσδοκίες του πειραµατικά παραπλανηµένουδασκάλου. Tα στερεότυπα, πράγµατι, τα ισχυροποιείσηµαντικά η διεργασία της αυτοεκπληρούµενηςπροσδοκίας και κάνει ακόµη πιο δύσκολη την αλλαγήτους.Τα στερεότυπα δεν αφορούν µόνο τους ενήλικες, αφο-14 Rosenthal R. & Jacobson L., Pygmalion in the Classroom:Teacher expectation and pupils’ intellectual development, Holt,New York, 196826

. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣρούν και τα παιδιά. Aπό τη δεκαετία του 1930 υπάρχειµεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον για την ανάπτυξη στερεοτύπων,και ιδίως εθνικών προκαταλήψεων, στα παιδιά.Tα στερεότυπα φαίνεται ότι µαθαίνονται σε πολύ µικρήηλικία, πριν καλά καλά ακόµα ένα παιδί αποκτήσει ιδέαγια την οµάδα στην οποία αναφέρονται. Ήδη από 3 ετώντα παιδιά σε πολυπολιτισµικές κοινωνίες έχουν συνείδησητης κοινωνικής δοµής της κοινότητάς τους καιαντιλαµβάνονται τις σχέσεις εξουσίας µεταξύ πλειονότηταςκαι µειονότητας. 15 Η ελπιδοφόρα διάσταση αυτήςτης επιστηµονικής πληροφορίας είναι ότι, εάν διαχειριστείτο εκπαιδευτικό σύστηµα την έννοια της προκατάληψηςνωρίς στην παιδική ηλικία, θα µπορέσει να συµβάλειστη δηµιουργία ενός λιγότερο διχαστικού κόσµου.Έχουν κατά καιρούς εκφραστεί απόψεις ότι τα παιδιάαναπτύσσουν προκαταλήψεις διότι αντιγράφουν τουςγονείς και γενικά τις στάσεις και αξίες της κοινωνίας.Ωστόσο, τα παιδιά δεν είναι απλά σφουγγάρια που ρουφάνετις κυρίαρχες εθνικές προκαταλήψεις. ∆ιαθέτουνπολύπλοκες γνωστικές, συναισθηµατικές και κοινωνικέςδεξιότητες, ώστε από τη µέση παιδική ηλικία προσπα-15 Nesdale D., «The development of prejudice in children», στοAugoustinos M. & Reynolds K.J. (επιµ.), Understanding Prejudice,Racism and Social Conflict, Sage, London, 200127

. ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑθούν να καταλάβουν και να ελέγξουν το κοινωνικό τουςπεριβάλλον. Εξάλλου, υπάρχουν ερευνητικά δεδοµέναπου επισηµαίνουν ότι οι συνοµήλικοι µπορεί να επηρεάζουνπερισσότερο απ’ ό,τι οι γονείς τις στάσεις τωνπαιδιών.Πριν από πολλά χρόνια, το 1947, δύο ψυχολόγοι στηνΑµερική έκαναν το ακόλουθο πείραµα: έδωσαν σε µιαµικτή οµάδα µαύρων και λευκών παιδιών προσχολικήςηλικίας µαύρες και λευκές κούκλες. Κατόπιν τους ζήτησαννα δηλώσουν σε ποιες από τις κούκλες νοµίζουν ότιµοιάζουν, µε ποιες προτιµούσαν να παίξουν, ποιες θεωρούσανπιο όµορφες, ποιες είχαν ωραιότερο χρώµα καιποιες περισσότερη καλοσύνη. Η πλειονότητα των παιδιών,τόσο των µαύρων όσο και των λευκών, δήλωσανότι µοιάζουν µε τη λευκή κούκλα, απέδωσαν οµορφιάκαι καλοσύνη στη λευκή κούκλα και συστηµατικά επέλεξαννα παίξουν µε τη λευκή κούκλα. Ήδη, από 3 χρόνων,τα παιδιά µπορούν να αυτοαναγνωριστούν φυλετικάκαι είναι ενήµερα της αξίας της φυλετικής υπαγωγής.Η µελέτη αυτή επαναλήφθηκε πολλές φορές στηνΑµερική καθώς και στη Νέα Ζηλανδία, στο γαλλόφωνοΚαναδά, στην Ουαλία και τα αποτελέσµατα υπήρξαν παρεµφερή.Aπό τη δεκαετία του 1980, ωστόσο, διαπιστώθηκεότι αυτή η τάση άρχισε να υποχωρεί, γεγονός που28

. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣαποδόθηκε στις ριζοσπαστικές κοινωνικές και πολιτικέςαλλαγές της εποχής. 16Το σχολείο διαµορφώνει τις αναπαραστάσεις των παιδιώνγια το διαφορετικό και, κατ’ επέκταση, τη δηµιουργίαστερεοτύπων µέσα: (α) από την απευθείας κοινωνικοποιητικήδιαδικασία και την επαφή µε άλλα παιδιά, ταοποία διαφέρουν κοινωνικοπολιτισµικά, εθνοτικά, γλωσσικά,φυλετικά, (β) από τις στάσεις του δασκάλου, και(γ) από το φανερό ή κρυφό αναλυτικό πρόγραµµα. Ηεφηβεία, τόσο λόγω των αλλαγών στη γνωστική σφαίραόσο και των ενδοψυχικών ανακατατάξεων, είναι η καταλληλότερηεποχή ώστε το σχολείο να συµβάλει στηνπροαγωγή κλίµατος αποδοχής του άλλου, του διαφορετικού.16 Για το θέµα αυτό βλ. στα: ∆ραγώνα Θ., «Κοινωνικές ταυτότητες/ετερότητες»,στο Εκπαίδευση: Πολιτισµικές διαφορές καικοινωνικές ανισότητες, τόµος Α, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο,Πάτρα, 2001· Clark K.B. & Clark M.P., «Racialidentification and preference in Negro children», στο NewcombT. & Hartley E.L. (επιµ.), Readings in Social Psychology, Holt,New York, 1947· Milner D., Children and Race, Penguin, Harmondsworth,1975· Milner D., Children and Race: Ten YearsOn, Ward Lock educational, London, 1983.29

. ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑΕπίλογος: µια µακρά διαδροµήΊσως αναρωτηθήκατε πώς αυτά τα «αθώα» σχόλια τωνεκπαιδευτικών στις σκηνές που προτάχθηκαν και πουστο τέλος της γραφής «περιγράφουν µια πραγµατικότητα»αποτέλεσαν αντικείµενο τόσο µεγάλης ανάλυσης.H «πραγµατικότητα» όµως δεν είναι δοτή από τη φύση.Eίναι προϊόν κοινωνικό. Η ανθρώπινη φύση κατασκευάζεταιµέσα από τη σχέση µας µε τους άλλους και όχιµέσα από τη βιολογία. Η βιολογία προσφέρει µόνο τοδυναµικό για την εξέλιξη. Όλα τα υπόλοιπα γίνονταιδιότι επενδύουµε τις οµάδες και τα σύµβολα µε νόηµα.Τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις είναι ένας απότους τρόπους απόδοσης νοήµατος στις οµάδες και τασύµβολα.Aς σκεφθούµε τα τόσο επώδυνα και καταστροφικά διεθνήγεγονότα που ζήσαµε ολόκληρο τον 20ό αιώνα, τηβία και τις σφαγές που συνεχίζουµε ακόµα σήµερα ναβιώνουµε σε τόσες µεριές της Γης, και ας αναρωτηθούµεµήπως στη ρίζα όλης αυτής της φρίκης βρίσκονται ταστερεότυπα και οι προκαταλήψεις που κατασκευάζουµεγια τον «άλλο».30

. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣΗ αλήθεια είναι ότι τα στερεότυπα δεν αλλάζουν εύκολα.Ωστόσο ο εκπαιδευτικός, ιδιαίτερα όταν δουλεύει µεµειονοτικές οµάδες, προωθώντας δηµοκρατικές αρχές,ηθικές αξίες, πνεύµα συνεργασίας και καλλιεργώνταςδεξιότητες διαχείρισης συγκρούσεων µπορεί να αντιµετωπίσειµε επιτυχία δύσκολες προκλήσεις.ΒιβλιογραφίαΑζίζι-Καλατζή Α., Ζώνιου-Σιδέρη Α. & Βλάχου Α., Προκαταλήψειςκαι στερεότυπα: ∆ηµιουργία και αντιµετώπιση, ΓενικήΓραµµατεία Λαϊκής Επιµόρφωσης, Αθήνα, 1996Augoustinos M. & Walker I., Social Cognition, Sage, London, 1995Aviram R., «An Object Relations Theory of Prejudice», Journalfor the Psychoanalysis of Culture & Society, 7(2), 2002, σ.305-312Billig M., «Prejudice, categorization and particularization: Froma perceptual to a rhetorical approach», European Journal ofSocial Psychology, 15, 1985, σ. 79-103Clark K.B. & Clark M.P., «Racial identification and preferencein Negro children», στο Newcomb T. & Hartley E.L. (επιµ.),Readings in Social Psychology, Holt, New York, 1947Devine P.G., «Stereotypes and prejudice: Their automatic andcontrolled components», Journal of Personality and SocialPsychology, 56, 1989, σ. 5-18∆ραγώνα Θ., «Κοινωνικές ταυτότητες/ετερότητες», στο Εκπαίδευση:Πολιτισµικές διαφορές και κοινωνικές ανισότητες,τόµος Α, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο, Πάτρα, 200131

. ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑDuncan B.L., «Differential social perception and attributions ofintergroup violence: Testing the lower limits of stereotypingof Blacks», Journal of Personality and Social Psychology,34, 1976, σ. 590-598Jost J.T. & Banaji M.R., «The role of stereotyping in systemjustificationand the production of false consciousness»,British Journal of Social Psychology, 33, 1994, σ. 1-27Klein M., Love, Guilt and Reparation, Karnak Books, London,1975Milner D., Children and Race, Penguin, Harmondsworth, 1975Milner D., Children and Race: Ten Years On, Ward Lock Educational,London, 1983Nesdale D., «The development of prejudice in children», στοAugoustinos M. & Reynolds K.J. (επιµ.), Understanding Prejudice,Racism and Social Conflict, Sage, London, 2001Oakes P.J., Haslam S.A. & Turner J.C., Stereotyping and SocialReality, Blackwell, Oxford, 1994Tajfel H., Human Groups and Social Categories, CambridgeUniversity Press, Cambridge, 1981Tajfel H. & Wilkes A., «Classification and quantitative judgement»,British Journal of Psychology, 54, 1963, σ. 101-114Επιµέλεια κειµένου: Μαρία ΖωγραφάκηΤυπογραφική επιµέλεια: Παναγιώτα ∆ιδάχουΣελιδοποίηση: Ειρήνη ΜίχαΕξώφυλλο: ∆άφνη Κονταργύρη, Ειρήνη ΜίχαEκτύπωση και βιβλιοδεσία: On Demand A.E.32