molli vitta lanea scilicet. verbenasqve verbenae ... - Lettere e filosofia

Vergilius ecloga. VIII,64sgg 

Servius ad Vergilii eclogam VIII,64sgg 

Effer aquam et molli cinge haec altaria uitta 

uerbenasque adole pinguis et mascula tura, 65 

coniugis ut magicis sanos auertere sacris 

experiar sensus; nihil hic nisi carmina desunt. 

ducite ab urbe domum,mea carmina,ducite Daphnin. 

Effer aquam et molli cinge haec altaria uitta 

uerbenasque adole pinguis et mascula tura, 65 

coniugis ut magicis sanos auertere sacris 

experiar sensus; nihil hic nisi carmina desunt. 

ducite ab urbe domum,mea carmina,ducite Daphnin 

molli vitta lanea scilicet. 

verbenasqve verbenae dicuntur virgulta, 

quae semper virent, iucundi odoris: alii 

verbenas virgulta religioni apta: alii 

proprie olivarum ramos; nam ideo et 

'pingues' ait, quamvis hoc et de palma et de 

lauro dici possit: alii rorem marinum 

dicunt. omnia tamen haec a viriditate 

verbenae appellantur. 

adole incende. sed kat' eÙfhmismÕn 

dicitur : nam 'adole' est auge. pingves 

florentes, virentes. 

conivgis apud Theocritum non coniugis, 

sed alieni adulescentuli persona subest, 

sicut supra dictum est. sanos sensvs qui 

modo sani sunt, id est non amantes: unde 

contra amantes insanos vocamus. 

magicis sacris quibus alienantur animi 

quadam violentia ab his, qui eorum usum 

habent. avertere aut a sanitate: aut 

'avertere' ait pro 'advertere', ut sit mutata 

praepositio: aut certe 'in me convertere'. 

sensvs hoc est animum, ex quo sensus 

nostri sunt cerebri. nihil hinc figuratum est 

'hinc'. desvnt qua absunt. nihil hic nisi 

carmina desvnt tamquam omnibus quae 

imperaverat paratis, carmina sola deesse 

dicit; nam hoc sequitur 'ducite ab urbe 

domum mea carmina'. 

dvcite pro 'adducite'. daphnin hunc 

Daphnin pulcherrimum inter pastores et 

ephebum et ab omnibus amatum feminis, 

sicut supra dictum est, multi scriptores 

adserunt: cuius mentionem Vergilius, 

peritus antiquitatis, non incassum locis 

plurimis facit. hunc igitur cum nympha 

Nomia amaret et ille eam sperneret et 

Chimaeram potius sequeretur, ab irata 

nympha amatrice luminibus orbatus est 

deinde lapidem versus: nam apud 

Cephaloeditanum oppidum saxum dicitur 

esse, quod formam hominis ostendat. alii 

hunc Daphnin Pimpleam amasse dicunt. 

quam cum a praedonibus raptam Daphnis

per totum orbem quaesisset, invenit in 

Phrygia apud Lityersem regem 

servientem, qui hac lege in advenas 

saeviebat, ut cum multas segetes haberet, 

peregrinos advenientes secum metere 

faceret victosque iuberet occidi. sed 

Hercules, miseratus Daphnidis, venit ad 

regiam et audita condicione certaminis, 

falcem ad metendum accepit eaque regi 

ferali sopito metendi carmine caput 

amputavit. ita Daphnin a periculo liberavit 

et ei Pimpleam, quam alii Thaliam dicunt, 

reddidit: quibus dotis nomine aulam 

quoque regiam condonavit. 

carmina uel caelo possunt deducere lunam, 

carminibus Circe socios mutauit Vlixi, 70 

frigidus in pratis cantando rumpitur anguis. 


terna tibi haec primum triplici diuersa colore 

licia circumdo, terque haec altaria circum 

effigiem duco; numero deus impare gaudet. 75 


carmina vel caelo p. d. l. 'vel' id est etiam, 

ut "vel Priamo miseranda manus". est 

autem argumentum a maiore ad minus: si 

haec possunt facere carmina, cur non etiam 

facilia impleant? quid enim facilius, quam 

ut Daphnis ex urbe rus redeat, ut civitatem 

deserat rusticus? et bene potentiam 

carminum narrat, quae per ea vel fieri 

possint, vel facta sint. 

frigidvs nocens, ut "frigida Saturni sese 

quo stella receptet". 

cantando dum ei incantatur. nam gerundi 

modus ab omni verbo similiter procreatur: 

unde modo 'cantando' a passivo ait, cum 

supra ab activo dixerit, ut "cantando tu 

illum?" tale est illud in Sallustio "cum ipse 

ad imperandum Tisidium vocaretur", id 

est ut ei imperaretur. sane veteres 'cantare' 

de magico carmine dicebant, unde et 

'excantare' est magicis carminibus 

obligare: Plautus in Bacchidibus "nam tu 

quidem cuivis excantare cor facile potes". 

terna tria. licia 

circvmdo bene utitur liciis, quae ita 

stamen implicant, ut haec adulescentis 

mentem implicare contendit. 

effigiem dvco sic Dido "effigiemque toro 

locat, haud ignara futuri". 

nvmero devs impare gavdet aut 

quicumque superorum, iuxta Pythagoreos, 

qui ternarium numerum perfectum summo 

deo adsignant, a quo initium et medium et 

finis est: aut re vera Hecaten dicit, cuius 

triplex potestas esse perhibetur, unde est 

"tria virginis ora Dianae": quamvis 

omnium prope deorum potestas triplici

necte tribus nodis ternos, Amarylli, colores; 

necte,Amarylli,modo et 'Veneris' dic 'uincula necto'. 


signo ostendatur, ut Iovis trifidum fulmen, 

Neptuni tridens, Plutonis canis triceps. 

Apollo idem Sol, idem Liber. et quod 

omnia ternario numero continentur, ut 

parcae, furiae; Hercules etiam trinoctio 

conceptus; musae ter ternae: aut 'impare' 

quemadmodumcumque: nam septem 

chordae, septem planetae, septem dies 

nominibus deorum, septem stellae in 

septemtrione, et multa his similia. et impar 

numerus inmortalis, quia dividi integer 

non potest; par numerus mortalis, quia 

dividi potest: licet Varro dicat Pythagoreos 

putare, imparem numerum habere finem, 

parem esse infinitum; ideo medendi causa 

multarumque rerum impares numeros 

servari. 'impare' autem propter metrum 

ait: nam 'ab hoc impari' dicimus. 

amarylli haec ancilla eius est vel praesaga, 

quam Graeci summÚsthn dicunt. 

veneris dic vincvla necto anapaesticus est 

trimeter hypercatalectus. hoc autem 

metrum est Cupidini consecratum. 

OVIDIUS, AMORES, I,8 

Est quaedam–quicumque volet cognoscere lenam, 

audiat!–est quaedam nomine Dipsas anus. 

ex re nomen habet–nigri non illa parentem 

Memnonis in roseis sobria vidit equis. 

illa magas artes Aeaeaque carmina novit 

inque caput liquidas arte recurvat aquas; 

scit bene, quid gramen, quid torto concita rhombo 

licia, quid valeat virus amantis equae. 

cum voluit, toto glomerantur nubila caelo; 

cum voluit, puro fulget in orbe dies. 

sanguine, siqua fides, stillantia sidera vidi; 

purpureus Lunae sanguine vultus erat. 

hanc ego nocturnas versam volitare per umbras 

suspicor et pluma corpus anile tegi. 

suspicor, et fama est. oculis quoque pupula duplex 

fulminat, et gemino lumen ab orbe venit. 

evocat antiquis proavos atavosque sepulcris 

et solidam longo carmine findit humum. 

Haec sibi proposuit thalamos temerare pudicos; 

nec tamen eloquio lingua nocente caret. 

fors me sermoni testem dedit; illa monebat 

talia–me duplices occuluere fores: 

'scis here te, mea lux, iuveni placuisse beato? 

haesit et in vultu constitit usque tuo. 

et cur non placeas? nulli tua forma secunda est; 

me miseram, dignus corpore cultus abest!

tam felix esses quam formosissima, vellem– 

non ego, te facta divite, pauper ero. 

stella tibi oppositi nocuit contraria Martis. 

PETRONIUS, SATYRICON, 131 

dimissa cum eiusmodi pollicitatione Chryside curavi 

diligentius noxiosissimum corpus, balneoque 

praeterito modica unctione usus, mox cibis validioribus 

pastus, id est bulbis cochlearumque sine iure cervicibus, 

hausi parcius merum. hinc ante somnum levissima 

ambulatione compositus sine Gitone cubiculum intravi. 

tanta erat placandi cura, ut timerem ne latus meum 

frater convelleret. postero die, cum sine offensa corporis 

animique consurrexissem, in eundem platanona descendi, 

etiam si locum inauspicatum timebam, coepique inter 

arbores ducem itineris expectare Chrysidem. nec diu 

spatiatus consederam, ubi hesterno die fueram, cum illa 

intervenit comitem aniculam trahens. atque ut me 

consalutavit, 'quid est' inquit 'fastose, ecquid bonam 

mentem habere coepisti?' . . . 

illa de sinu licium protulit varii coloris filis intortum 

cervicemque vinxit meam. mox turbatum sputo pulverem 

medio sustulit digito frontemque repugnantis signavit . . . 

hoc peracto carmine ter me iussit expuere terque 

lapillos conicere in sinum, quos ipsa praecantatos 

purpura involverat, admotisque manibus temptare coepit 

inguinum vires. dicto citius nervi paruerunt imperio 

manusque aniculae ingenti motu repleverunt. at illa 

gaudio exultans 'vides' inquit 'Chrysis mea, vides, quod 

aliis leporem excitavi?' 

limus ut hic durescit, et haec ut cera liquescit 80 

uno eodemque igni, sic nostro Daphnis amore. 

sparge molam et fragilis incende bitumine lauros: 

Daphnis me malus urit,ego hanc in Daphnide laurum. 


limvs vt hic dvrescit se de limo facit, 

Daphnidem de cera. sic nostro daphnis 

amore durescat et liquescat. 

sparge molam far et salem. hoc nomen de 

sacris tractum est: far enim pium, id est 

mola casta, salsa–utrumque enim idem 

significat–ita fit: virgines Vestales tres 

maximae ex nonis Maiis ad pridie idus 

Maias alternis diebus spicas adoreas in 

corbibus messuariis ponunt easque spicas 

ipsae virgines torrent, pinsunt, molunt 

atque ita molitum condunt. ex eo farre 

virgines ter in anno molam faciunt, 

Lupercalibus, Vestalibus, idibus 

septembribus, adiecto sale cocto et sale

duro. igitur quod in sacris mola casta 

dicitur, ideo Vergilius in quinto Aeneidis 

"farre pio" enuntiavit: quid enim est pium 

nisi castum? quoniam 'piare' est 

propitiare, quod accidere non potest nisi 

caste inservitum erit rebus sacris. hic 

autem dicendo 'asperge molam' rem ipsam 

proprio nomine memoravit: unde in 

secundo Aeneidis et "salsae fruges" et in 

quarto "ipsa mola". incende bitvmine l. id 

est lauros divino igne consume; nam 

bitumen ex fulmine dicitur procreari: unde 

iuxta Babyloniam, quia frequentia cadunt 

fulmina, hac re lacus redundant, adeo ut 

inde fabricent muros. 

in daphnide lavrvm aut archaismos est pro 

'in Daphnidem': aut intellegamus supra 

Daphnidis effigiem eam laurum incendere 

propter nominis similitudinem. 

Jacopo Sannazaro, Arcadia, Prosa X 

E se uscire da amore totalmente vorrai, con acqua 

lustrale e benedetta ti inaffiarò tutto, soffumigandoti con 

vergine solfo, con issopo e con la casta ruta. Da poi ti 

spargerò sovra al capo de la polvere, ove mula o altro 

sterile animale involutrato si sia; e sciogliendoti un per 

uno tutti i nodi che indosso avrai ti farò prendere la 

cenere dal sacro altare, et a due mani per sovra 'l capo 

gettarlati dopo le spalle nel corrente lume, senza voltare 

più gli occhi indietro. Il quale subitamente con le sue 

acque ne porterà il tuo amore ne l'alto mare, lasciandolo 

ai delfini et a le notanti balene. 

Ma se più tosto la tua nemica ad amarti di constringere 

tieni in desio, farò venire erbe da tutta Arcadia, e sugo di 

nero aconito, e la picciola carne rapita dal fronte del 

nascente cavallo prima che la madre di inghiottirla si 

apparecchiasse. E fra queste cose, sì come io ti insegnarò, 

legarai una imagine di cera in tre nodi con tre lacci di tre 

colori; e tre volte con quella in mano attorniando lo 

altare, altre tante li pungerai il core con punta di omicida 

spada, tacitamente dicendo queste parole: 

Colei pungo et astringo, 

Che nel mio cor depingo. 

Appresso avrai alcuna parte del lembo de la sua gonna, e 

piegandola appoco appoco, e così piegata sotterrandola ne 

la cavata terra, dirai: 

Tutte mie pene e doglie 

Richiudo in queste spoglie. 

Da poi ardendo un ramo di verde lauro, soggiungerai:

Così strida nel foco 

Chi il mio mal prende in gioco. 

Indi prendendo io una bianca colomba, e tu tirandoli una 

per una le penne e gittandole ne le fiamme, seguiterai: 

Di chi il mio bene ha in possa 

Spargo le carni e l'ossa. 

Al fine, poi che la avrai tutta spogliata, lasciandola sola 

andare, farai così l'ultimo incanto: 

Rimanti, iniqua e cruda, 

D'ogni speranza ignuda. 

Et ogni fiata che le dette cose farai, sputerai tre volte, 

però che de l'impari numero godono i magichi Dii. Né 

dubito punto che saranno di tanta efficacia queste parole, 

che, senza repugnanza alcuna fare, la vedrai a te venire, 

non altrimente che le furiose cavalle ne le ripe de lo 

estremo occidente sogliano i genitabili frati di zefiro 

aspettare. E questo ti affermo per la deità di questa selva 

e per la potenzia di quello Idio, il quale ora presente 

standone, ascolta il mio ragionare. — 

E così detto, puse silenzio a le sue parole; le quali quanto 

diletto porgesseno a ciascuno, non è da dimandare. 

talis amor Daphnin qualis cum fessa iuuencum 85 

per nemora atque altos quaerendo bucula lucos 

propter aquae riuum uiridi procumbit in ulua 

perdita, nec serae meminit decedere nocti, 

talis amor teneat, nec sit mihi cura mederi. 


bvcvla bovis est diminutio. sane 'bos' 

anomalum nomen est: nam 'hic bos' et 'o 

bos' producitur, sicut 'his bubus' et 'ab his 

bubus'. nam reliqui omnes casus brevem 

habent syllabam primam. 

propter aqvae rivvm iuxta. 

perdita amore consumpta. 

serae meminit decedere nocti id est 

tenebrae illam occupant. 

nec sit mihi cvra mederi aut nolim ei 

magicis artibus subvenire, aut nolim cum 

ipso concumbere: ab utroque enim 

medicina amantibus venit. 

et 'mederi' pro 'medendi'. 

Lucretius, 2,352 

nam saepe ante deum vitulus delubra decora 

turicremas propter mactatus concidit aras 

sanguinis expirans calidum de pectore flumen; 

at mater viridis saltus orbata peragrans 

novit humi pedibus vestigia pressa bisulcis,

omnia convisens oculis loca, si queat usquam 

conspicere amissum fetum, completque querellis 

frondiferum nemus adsistens et crebra revisit 

ad stabulum desiderio perfixa iuvenci, 

nec tenerae salices atque herbae rore vigentes 

fluminaque ulla queunt summis labentia ripis 

oblectare animum subitamque avertere curam, 

nec vitulorum aliae species per pabula laeta 

derivare queunt animum curaque levare; 

usque adeo quiddam proprium notumque requirit. 

Macrobius 6,2,20 Varius de morte: 

ceu canis umbrosam lustrans Gortynia vallem, 

si veteris potuit cervae comprendere lustra, 

saevit in absentem et circum vestigia latrans 

aethera per nitidum tenues sectatur odores. 

non amnes illam medii, non ardua tardant 

+ perdita + nec serae meminit decedere nocti. 

has olim exuuias mihi perfidus ille reliquit, 91 

pignora cara sui, quae nunc ego limine in ipso, 

Terra, tibi mando; debent haec pignora Daphnin. ducite ab 

urbe domum,mea carmina,ducite Daphnin 




urbe domum,mea carmina,ducite Daphnin. 

perfidvs nunc scilicet perfidus. 

limine in ipso in loco sacro, sicut supra 

diximus, Vestae. veneficium ita 

administratur, ut in limine ponantur eius 

exuviae, cui veneficium fit. 

Serv. ad Verg. Aen.II,646 

646. EXVVIAS QVE PETET quasi obiectio 

'sed spoliatum linquet cadaver', et 

responsio 'facilis iactura sepulcri': aut 

secundum Epicureos, qui dicunt nihil 

superesse post mortem; aut hoc dicit, facilis 

sepulturae iactura est, quam potest ruina 

praestare. 

Serv. ad Verg. Aen. IV,496 

EXVVIAS vestes Aeneae, quem hostem 

dixerat supra i soror, atque hostem 

supplex adfare superbum, item 

dulces exuviae. 

Serv. ad Verg. Aen. VI,168168. VITA 

SPOLIAVIT ad bellum retulit , in quo 

victis tolluntur exuviae. 

Verg., Aen. IV,504 

At regina pyra penetrali in sede sub auras 

erecta ingenti taedis atque ilice secta 

intendit que locum sertis et fronde coronat 

funerea; super exuvias ensemque relictum




urbe domum,mea carmina,ducite Daphnin. 

effigiemque toro locat, haut ignara futuri. 

Verg. Aen. IV, 304sgg 

Tandem his Aenean compellat vocibus ultro: 

'dissimulare etiam sperasti, perfide, tantum 

posse nefas tacitusque mea decedere terra? 

Serv. ad locum: PERFIDE muliebre 

verbum: hoc enim frequenter utitur 

solam nam perfidus ille te colere et alibi 

has olim exuvias mihi perfidus ille 

reliquit]] 

IV,362 

Talia dicentem iandudum aversa tuetur 

huc illuc volvens oculos, totum que pererrat 

luminibus tacitis, et sic accensa profatur: 

'nec tibi diva parens generis nec Dardanus 

auctor, 

perfide, sed duris genuit te cautibus horrens 

Caucasus Hyrcanaeque admorunt ubera 

tigres 

366. PERFIDE amantum verbo eum 

increpat, sic supra dissimulare etiam 

sperasti,perfide 

IV,420 

miserae hoc tamen unum exsequere, Anna, 

mihi; solam nam perfidus ille te colere, 

arcanos etiam tibi credere sensus; 

sola viri mollis aditus et tempora noras. 

has herbas atque haec Ponto mihi lecta uenena 95 

ipse dedit Moeris nascuntur plurima Ponto; 

his ego saepe lupum fieri et se condere siluis 

Moerim, saepe animas imis excire sepulcris, 

atque satas alio uidi traducere messis. 


ponto in Ponto. et modo provinciam dicit 

hoc nomine, non mare. 

mihi lecta ordo est 'mihi dedit', non 'mihi 

lecta'. 

his ego saepe lvpvm fieri est enim opinio, 

quosdam homines artibus quibusdam in 

lupos mutari. 

silvis pro 'in silvis'. 

atqve satas alio vidi tradvcere messes 

magicis quibusdam artibus hoc fiebat: 

unde est in xii. tabulis "neve alienam 

segetem pellexeris": quod et Varro et multi 

scriptores fieri deprehensum adfirmant.

Tibullo, 1,8,13sgg 

Frustra iam vestes, frustra mutantur amictus, 

Ansaque conpressos conligat arta pedes. 

Illa placet, quamvis inculto venerit ore 

Nec nitidum tarda compserit arte caput. 

Num te carminibus, num te pallentibus herbis 

Devovit tacito tempore noctis anus? 

Cantus vicinis fruges traducit ab agris, 

Cantus et iratae detinet anguis iter, 

Cantus et e curru Lunam deducere temptat 

Et faceret, si non aera repulsa sonent. 

Quid queror heu misero carmen nocuisse,quid herbas? 

Forma nihil magicis utitur auxiliis: 

Sed corpus tetigisse nocet, sed longa dedisse 

Oscula, sed femori conseruisse femur. 

Nec tu difficilis puero tamen esse memento: 

Persequitur poenis tristia facta Venus. 

Munera ne poscas: det munera canus amator, 

Ut foveat molli frigida membra sinu. 

Digesta, XLVIII, 8 ( Mommsen & Krueger, Berlin, 

1954 ). 

1 [ Marcianus ], pr. Lege cornelia de sicariis et 

veneficis tenetur, qui hominem occiderit : cuiusve dolo 

malo incendium factum erit : quive hominis occidendi 

furtive faciendi causa cum telo ambulaverit : quive, 

cum magistratus esset publicove iudicio praeesset, 

operam dedisset, quo quis falsum iudicium profiteretur, 

ut quis innocens conveniretur condemnaretur. 1. 

Praeterea tenetur, qui hominis necandi causa venenum 

confecerit dederit : quive falsum testimonium dolo 

malo dixerit, quo quis publico iudicio rei capitalis 

damnaretur : quive magistratus iudexve quaestionis ob 

capitalem causam pecuniam acceperit ut publica lege 

reus fieret. 2. Et qui hominem occiderit, punitur non 

habita differentia, cuius condicionis hominem 

interemit.... 13. Qui hominem invitum 

libidinis aut promercii causa 

castravit castrandumve curavit, sive 

is servus sive liber sit, capite 

punietur, honestiores publicatis 

bonis in insulam deportantur. 

14. Qui abortionis aut amatorium 

poculum dant, etsi id dolo non 

faciant, tamen quia mali exempli res 

est, humiliores in metallum, 

honestiores in insulam amissa parte 

bonorum relegantur: quod si ex hoc 

mulier authomo perierit, summo 

supplicio adficiuntur. 15. Qui sacra 

impia nocturnave, ut quem 

obcantarent defigerent obligarent, 

fecerint faciendave curaverint, aut 

cruci suffiguntur aut bestiis 

obiciuntur.16. Qui hominem 

immolaverint exve eius sanguine 

litaverint, fanum templumve, 

polluerint, bestiis obiciuntur, vel si 

honestiores sint, capite puniuntur. 

17. Magicae artis conscios summo 

supplicio adfici placuit, idest bestiis

has herbas atque haec Ponto mihi lecta uenena 95 

ipse dedit Moeris nascuntur plurima Ponto; 

his ego saepe lupum fieri et se condere siluis 

Moerim, saepe animas imis excire sepulcris, 

atque satas alio uidi traducere messis. 


obici aut cruci suffigi. Ipsi autem 

magi vivi exuruntur. 18. Libros 

magicae artis apud se neminem 

habere licet: et penes quoscumque 

reperti sint, bonis ademptis, 

ambustis his publice, in insulam 

deportantur, humiliores capite 

puniuntur. Non tantum huius artis 

professio, sed etiam scientia 

prohibita est. 19. Si ex eo 

medicamine, quod ad salutem 

hominis vel ad remedium datum 

erat, homo perierit, is qui dederit, si 

honestior sit, in insulam relegatur, 

humilior autem capite punitur. 

fer cineres, Amarylli, foras riuoque fluenti 101 

transque caput iace,nec respexeris. his ego Daphnin 

adgrediar; nihil ille deos, nil carmina curat. 

ducite ab urbe domum,mea carmina,ducite Daphnin 

'aspice: corripuit tremulis altaria flammis 105 

sponte sua, dum ferre moror, cinis ipse. bonum sit!' 

nescio quid certe est, et Hylax in limine latrat. 

credimus? an, qui amant, ipsi sibi somnia fingunt? parcite, 

ab urbe uenit,iam parcite carmina, Daphnis. 

Plin, N.H.18,41 C. Fu C. Furius Cresimus e servitute 

liberatus, cum in parvo admodum agello largiores 

multo fructus perciperet, quam ex amplissimis 

vicinitas, in invidia erat magna, ceu fruges alienas 

perliceret veneficiis. 42 quamobrem ab Spurio Albino 

curuli aedile die dicta metuens damnationem, cum in 

suffragium tribus oporteret ire, instrumentum 

rusticum omne in forum attulit et adduxit familiam 

suam validam atque, ut ait Piso, bene curatam ac 

vestitam, ferramenta egregie facta, graves ligones, 

vomeres ponderosos, boves saturos ri43 postea dixit: 

Veneficia mea, Quirites, haec sunt, nec possum vobis 

ostendere aut in forum adducere lucubrationes meas 

vigilias que et sudores.us omnium sententiis absolutus 

itaque est.Cresi profecto opera, non inpensa, cultura 

constat, et ideo maiores fertilissimum in agro oculum 

domini esse dixerunt.mus 

ne respexeris nolunt enim se videri numina, 

nisi ex nimia necessitate: unde pro 

miraculo dictum est "alma parens confessa 

deam", quod non faceret, nisi in periculo 

filii. 

nihil ille deos n. c. c. hoc est satis est, quod 

putat artem magicam nihil valere. quidam 

sic intellegunt: quamvis ille haec omnia 

contemnat. 

aspice hoc ab alia dici debet. 

corripvit tremvlis altaria f. hoc uxori 

Ciceronis dicitur contigisse, cum post 

peractum sacrificium libare vellet in 

cinerem: quae flamma eodem anno 

consulem futurum ostendit eius maritum, 

sicut Cicero in suo testatur poemate. 

'altaria' nunc ipsa quae ponuntur. 

bonvm sit ideo optat, ut hoc signum bonum 

sit, quia ignis medius est et qui possit etiam 

nocere. 

nescio qvid certe est hoc non iungendum 

superiori; est enim aliud prodigium. 

in limine latrat in loco, ubi amati vestes 

obruerat. 

credimvs non dixit quid credat. ipsi sibi 

somnia fingvnt omnia quae supra dixerat 

de arte magica, destruit dicendo, haec vera 

desiderantibus tantum videri: quod per 

proverbium est locutus.

Servius, ad Vergilii Aeneidem. IV,474sgg 

Vergilius, Aen. IV,474sgg 

Ergo ubi concepit furias evicta dolore 474 

decrevitque mori, tempus secum ipsa modumque 

exigit et maestam dictis adgressa sororem 

consilium voltu tegit ac spem fronte serenat: 

'inueni, germana, uiam gratare sorori 

quae mihi reddat eum uel eo me soluat amantem. 

Oceani finem iuxta solemque cadentem 480 

ultimus Aethiopum locus est, ubi maximus Atlas 

axem umero torquet stellis ardentibus aptum: 

hinc mihi Massylae gentis monstrata sacerdos, 

Hesperidum templi custos, epulasque draconi 

quae dabat et sacros seruabat in arbore ramos, 

spargens umida mella soporiferumque papauer. 

haec se carminibus promittit soluere mentes 

quas uelit, ast aliis duras immittere curas, 

sistere aquam fluuiis et uertere sidera retro, 

nocturnosque mouet Manis: mugire uidebis 

sub pedibus terram et descendere montibus ornos. 

testor, cara, deos et te, germana, tuumque 

dulce caput, magicas inuitam accingier artis. 

474. [[CONCEPIT FVRIAS furore 

completa est. et quidam 'furorem' pro bono 

et innocenti motu accipiunt, 'furias' semper 

pro malo. concepit ergo furorem, postquam 

amori dolor inmixtus est. 

tempvs secvm ipsa modvmqve 'tempus', id 

est quando, 'modum', id est quo modo et 

qua morte. exigit ad certum redigit, 

ut solent pondera iures et ad exactum 

redigi: ergo definit. 

consilivm vvltv tegit ut "spem vultu 

simulat". 

viam rationem, remedium: ita enim antiqui 

dicebant, ut ipse alibi "aut tu, siqua via 

est". 

gratare gratulare, suscipe 

gaudium pro sorore. sic enim dicimus 

'grator tibi honorem'. et bene a 

gratulatione incipit quae vult suum 

dissimulare consilium. 

reddat reconciliet. evm Aeneam, quem ut 

notum noluit dicere. 

eo me solvat amantem mori disponens duo 

mentitur, vel ut se solvat, vel ut alliget 

Aeneam. 

oceani finem ivxta finem Oceani nullus 

novit, sed initium: quod et ipsum potest 

finis videri aliunde sumpto principio. et 

longinquitate argumentatur. Terentius "ex 

Aethiopia est usque haec". aethiopvm 

Aethiopiae duae sunt: una circa ortum 

solis, altera circa occasum in Mauretania, 

quam nunc dicit. et dicta Aethiopia a 

colore populorum, quos solis vicinitas 

torret: Graece 

enim a‡qein dicitur calor, Ñpte‹n torrere. 

atlas nullum nomen Graecum 'ns' 

terminatur. 

axem nunc pro caelo: non enim in axe sunt 

stellae. torqvet sustinet, portat. 

stellis aptvm satis perite loquitur: nam 

'aptum' coniunctum dicit ¢pÕ toà 

¤ptesqai, non insignitum stellis: axis enim 

non habet stellas, qui est medius inter 

septemtriones, unde et Graece ¥nastros 

dicitur. septemtriones autem non occidere 

axis vicinitas facit, non quia in axe sunt. 

ergo bene 'aptum' conligatum. Cicero in 

Timaeo "qua ex coniunctione caelum ita 

aptum est", id est constrictum et

conplexum. item in oratore "facilius est 

enim apta dissolvere, quam dissipata 

conectere". 


Hesperidum templi custos epulasque draconi 




Hesperidum templi custos, epulasque draconi 










hinc mihi massylae gentis monstrata 

sacerdos 'monstrata' praedicta: quae est 

oriundo Massyla, aliquando horti 

Hesperidum sacerdos, nunc venit de locis 

quae sunt circa Atlantem: nam aliter non 

procedit: Massylia enim mediterranea est, 

Berenice civitas Libyae, unde haud longe 

horti sunt Hesperidum. 'Atlas' vero 

'maximus' in Mauretania est. quidam 

tamen hos hortos circa syrtes positos 

tradunt. hesperidvm templi cvstos 

Hesperides, Atlantis filiae nymphae, 

secundum fabulam hortum habuerunt, in 

quo erant mala aurea Veneri consecrata, 

quae Hercules missus ab Eurystheo occiso 

pervigili dracone sustulit. re vera autem 

nobiles fuerunt puellae, quarum greges 

rufam lanam habentes abegit Hercules 

occiso eorum custode; unde mala fingitur 

sustulisse, hoc est oves: custode; unde mala 

fingitur sustulisse, hoc est oves: nam mÁla 

dicuntur, unde mhlonÒmos dicitur pastor 

ovium. propter ruborem autem lanae, quae 

similis auro est, existimasse eos qui 

audierant, mala aurea in Africa nasci. est 

et alia fabula. cum nuptiae Iunonis 

celebrarentur omnesque dii in honorem 

eius conferrent munera, Terra in extremis 

Africae regionibus edidit arborem poma 

aurea ferentem: haec cum decerperent 

Hesperides, Atlantis sive Hesperi filiae, 

custodem eiusdem arboris Iuno offensa 

munus spoliari suum, in metum earum 

misit draconem insomnem, qui omnibus 

noctibus diebusque custodiret ramos: hoc 

postmodum ab Hercule interempto, qui ab 

Eurystheo ad hoc missus fuerat, mala 

sublata sunt. Hesiodus has Hesperidas 

Aeglen, Erytheam, Hesperiam, 

Arethusam, Noctis filias, ultra Oceanum 

mala aurea habuisse dicit. bene ergo 

Vergilius has ad Oceanum et Solis 

occasum esse dicit. 

epvlasqve draconi Hesperus rex traditur






















tu secreta pyram tecto interiore sub auras 504 

erige, et arma uiri thalamo quae fixa reliquit 

impius exuuiasque omnis lectumque iugalem, 

quo perii, super imponas: abolere nefandi 

cuncta uiri monimenta iuuat monstratque sacerdos.' 

haec effata silet, pallor simul occupat ora. 

non tamen Anna nouis praetexere funera sacris 

germanam credit, nec tantos mente furores 

concipit aut grauiora timet quam morte Sychaei. 

ergo iussa parat. 





pretiosissimas oves habuisse, quarum 

pastor vocabatur Dracon, cui praebebant 

epulas regis filiae; sed quia Graece oves 

mÁla dicuntur, ex dubio nomine fabula 

conposita est. 

sacros ramos vel Veneri, vel Iunoni 

dedicatos. soporifervmqve papaver 

incongrue videtur positum, ut soporifera 

species pervigili detur draconi. sed dicimus 

variam vim praebere victum diversis 

animalibus: nam salices hominibus amarae 

sunt, dulces capellis, ut "et salices carpetis 

amaras", scilicet hominibus. item cicutae 

secundum Lucretium hominibus sunt 

venenosae, cum pingues reddant capellas. 

ergo et papaver licet det hominibus 

somnum, draconi adimit forsitan. et est 

excusatio: potest tamen melior esse sensus, 

si 'servabat in arbore ramos' plena sit 

distinctio, sequentia vero sic accipiamus 

'haec se promittit carminibus curas 

solvere, spargens umida mella, 

soporiferumque papaver', id est miscens, ut 

Cicero "et spargere venena didicerunt". 

nec incongrue ad amaritudinem amoris 

mel adhibet, ad oblivionem papaver. haec 

enim Didoni prosunt, de qua ait "nec 

umquam solvitur in somnos". 

solvere cura liberare. 

dvras cvras bene duras affectu, quo ipsa 

passa est, dixit. 

sistere aqvam flvviis et vertere sidera retro 

quanto magis poterit Aeneam ab incepto 

retorquere: vel in amorem inmittere: aut 

mihi auferre? 

vertere sidera retro utrum ut videatur 

etiam in caelo potestatem habere, an etiam 

fata posse mutare, quae secundum 

mathematicos sideribus gubernantur? et 

multi sidera hic planetas accipiunt, quia 

reliqua caelo adfixa sunt. 

noctvrnosqve utrum quia in nocte sunt, an 

quia per noctem evocantur, an noctu? ut 

Cicero "nocturnis canibus dilaniandum". 

et manes quod ad inferos manent, id est 

abeant. svb pedibvs terram reliqua. 

haec non sic adfirmat, quasi ad amorem 

extinguendum opus sint, sed difficiliora 

adsignat, ut facilius de opprimendo amore 

credat. 

mvgire videbis id est videbit quis, ut















































"migrantes cernas". magicas invitam 

pro 'ad magicas': aut 'magicas adgredi 

invitam': quia cum multa sacra Romani 

susciperent, semper magica damnarunt: 

probrosa enim ars habita est: ideo excusat. 

accingier praeparari. 'accingier' autem, ut 

ad infinitum modum 'er' addatur, ratio 

efficit metri: nam cum in eo ultima sit 

longa, addita 'er' syllaba brevis fit, ut 

'audiri audirier'. 

tv secreta sine arbitris: et est bona elocutio 

rem loci vel temporis ad personam 

transferre, ut 'nocturnus venit', 'secretus 

fecit'. 

pyram sub specie sacrificii praeparat morti 

exequias. 

et arma gladium dicit abusive; nam ait 

paulo post "ensemque relictum": proprie 

enim arma sunt quae armos tegunt, hoc est 

scutum, quod Graecis [solum] Óplon 

dicitur, cum cetera sua nomina habeant: 

unde ipse ait "at Lausum socii exanimem 

super arma ferebant". sed hic ideo 

generaliter 'arma' nominavit, ne mentione 

solius gladii consilium proderetur. 

impivs qui gladium reliquit furenti. hoc 

autem tractum est de Homero, qui dicit 

gladium Aiaci datum ab Hectore et Hectori 

ab Aiace balteum, quae eis exitio fuerunt: 

nam alter tractus est balteo, alter se donato 

telo interemit. 

exvvias vestes Aeneae, quem hostem 

dixerat supra "i soror, atque hostem 

supplex adfare superbum", item "dulces 

exuviae". 

lectvmqve ivgalem eleganter etiam in 

morte perseverat in amore, et quatenus 

potest Aeneae se coniungit, si uno igne cum 

eius concremetur exuviis. 

qvo perii propter extinctum pudorem. 

svper imponas quidam 'imponant' legunt, 

scilicet famulae. abolere nefandi a memoria 

tollere, ut "paulatim abolere Sychaeum". 

ivvat monstratqve sacerdos et 'iuvat' 

sumfšrei, hoc est et voluntas mihi est, et 

sacerdos hoc praecipit. 'que' autem pro 

'enim' posuit. 

haec effata silet subitum silentium 

imperfectam orationem ex perturbatione 

mentis ostendit.











At regina, pyra penetrali in sede sub auras 

erecta ingenti taedis atque ilice secta, 

intenditque locum sertis et fronde coronat 

funerea; super exuuias ensemque relictum 

effigiemque toro locat haud ignara futuri. 

stant arae circum et crinis effusa sacerdos 

ter centum tonat ore deos, Erebumque Chaosque 

tergeminamque Hecaten, tria uirginis ora Dianae. 

sparserat et latices simulatos fontis Auerni, 

falcibus et messae ad lunam quaeruntur aenis 

pubentes herbae nigri cum lacte ueneni; 

quaeritur et nascentis equi de fronte reuulsus 

et matri praereptus amor. 














pallor simvl occvpat ora scilicet ex 

conscientia cogitatae mortis. 

novis pro inusitatis et malis et per hoc 

magicis. 

praetexere autem praevelare, abscondere. 

et est antistrophe, funeribus nova sacra 

praetexere: ergo hoc dicit, Anna non 

arbitratur sub obtentu sacrificiorum 

pompam funeri praeparari. 

tantos fvrores quantos cogitabat Dido. 

graviora timet qvam morte sychaei aut 

'quam' detrahimus, et stat elocutio: aut 

subaudimus 'graviora timet posse 

contingere', hoc est quae vel fecit, vel passa 

est Dido. 

at regina pyra notatus est hic versus: 

vitiosa est enim elocutio quae habet exitus 

similes, licet sit casuum dissimilitudo. 

intenditqve locvm sertis 'intendit' inligat, 

ut "et stuppea vincula collo intendunt", et 

est hypallage: est enim 'intendit serta per 

locum', hoc est aut a pariete in parietem 

ligat, quod est extensis sertis locum replet: 

quasi serta per locum tendit. fvnerea 

cupresso. Romani moris fuit propter 

caerimonias sacrorum, quibus populus 

Romanus obstrictus erat, ut potissimum 

cupressus, quae excisa renasci non solet, in 

vestibulo mortui poneretur, ne quis 

inprudens funestam domum rem divinam 

facturus introeat et quasi attaminatus 

suscepta peragere non possit: hinc ergo 

'funerea' cupresso: nam et supra dicta 

ligna ad funus pertinent, ut "procumbunt 

piceae sonat icta securibus ilex". 

effigiemqve toro locat imaginem scilicet 

Aeneae, quia solent magi effigies eorum 

facere, propter quos carmen instituunt, ut 

in bucolicis "limus ut hic durescit et haec 

ut cera liquescit" et "terque haec altaria 

circum effigiem duco". Horatius "lanea 

effigies erat, altera cerea". et bene 

exprimitur amoris adfectus, quod etiam in 

morte amati imagini volebat esse 

coniuncta, ut paulo post "natumque 

patremque cum genere extinxem, memet 

super ipsa dedissem". havd ignara fvtvri id 

est memor suae dispositionis. 

stant arae circvm aut sunt, aut
































circumstant. crines effvsa crines effusos 

habens, ut "picti scuta Labici". 

sacerdos quaeritur a quibusdam, quae sit 

haec sacerdos, quia illam accipi volunt, 

quae supra dicta est tamquam ficta a 

Didone: ergo hanc adhibitam ad tempus 

huius officii sacerdotem volunt. ter centvm 

tonat ore deos non 'tercentum deos', sed 

tonat ter centum numina Hecates: ter 

centvm tonat ore deos non 'tercentum 

deos', sed 

tonat ter centum numina Hecates: unde et 

Hecate dicta est ˜katÕn, id est centum, 

potestates habens. 'tonat' autem perite 

dixit; in aliquibus enim sacris imitabantur 

tonitrua, sed praecipue in Hecatae. aut 

'tonat' clara voce et cum fiducia invocat. 

erebvm inferorum profunditatem. 

tergeminamqve hecaten quidam 

Hecaten dictam esse tradunt, quod eadem 

et Diana sit et Proserpina, ¢pÕ tîn 

˜katšrwn: vel quod Apollinis soror sit, qui 

est ˜kathbÒloj. sed secundum Hesiodum 

Hecate Persi Titanis et Asteriae filia est, 

Diana Iovis et Latonae, Persephone Iovis et 

Cereris, quam genealogiam posteriores 

confuderunt. 

tria virginis ora dianae iteratio est: Lunae, 

Dianae, Proserpinae. et cum super terras 

est, creditur esse Luna; cum in terris, 

Diana; cum sub terris, Proserpina. 

quibusdam ideo triplicem placet, quia 

Luna tres figuras habet, prima tamquam , 

sequens tamquam , quinta decima 

tamquam . non nulli eandem Lucinam, 

Dianam, Hecaten appellant ideo, quia uni 

deae tres adsignant potestates nascendi 

valendi moriendi: et quidem nascendi 

Lucinam deam esse dicunt, valendi 

Dianam, moriendi Hecaten: ob quam 

triplicem potestatem triformem eam 

triplicemque finxerunt, cuius in triviis 

templa ideo struxerunt. 

simvlatos fontis averni in sacris, ut supra 

diximus, quae exhiberi non poterant 

simulabantur, et erant pro veris. bene 

autem de Averno, per quem descensus ad 

inferos dicitur. 

falcibvs et messae ad lvnam qvaervntvr 

aenis herbae enim aut pro lunae ratione 

tolluntur; aut in quas despumaverit luna,






















Plin. N.h. 8,165 et sane equis amoris innasci 

veneficium, hippomanes appellatum, in fronte, 

caricae magnitudine, colore nigro, quod statim edito 

partu devorat feta aut partum ad ubera non 

admittit. si quis praereptum habeat, olfactu in 

rabiem id genus agitur. amissa parente in grege 

armenti reliquae fetae educant orbum. terram 

attingere ore triduo proximo quam sit genitus 

negant posse. quo quis acrior, in bibendo nares 

mergit. 

ipsa molam manibusque piis altaria iuxta 517 

unum exuta pedem uinclis, in ueste recincta, 

testatur moritura deos et conscia fati 

sidera; tum, si quod non aequo foedere amantis 520 

curae numen habet iustumque memorque, precatur. 

sicut Lucanus "donec subpositas propius 

despumet in herbas": nec omnes eodem 

modo: unde perite et 'aenis falcibus' dixit, 

quia aliae velluntur, aliae inciduntur: et 'ad 

lunam' non ad noctem, sed ad lunae 

observationem. 

'pubentes' autem ideo, quia aliae siccae, 

aliae viridiores leguntur. et sciendum inter 

homines et herbas esse reciprocam 

translationem: sic enim 'pubentem 

herbam' dicimus, quemadmodum 'florem 

aetatis'. nigri cvm lacte veneni 'nigri' aut 

noxii, quia nigri fiunt homines post 

venenum: aut certe illud est, quia sunt 

herbae 'nigri lactis', id est suci. dicunt 

autem per periphrasin agreste papaver 

significari. 

et matri praereptvs amor secundum 

Plinium qui dicit in naturali historia, pullos 

equinos habere in fronte quandam carnem, 

quam eis statim natis adimit mater: quam 

si quis forte praeripuerit, odit pullum et lac 

ei denegat. Iuvenalis "cui totam tremuli 

frontem Caesonia pulli infudit". et merito 

suspicantur amorem creari ex carne, sine 

qua mater non alit ex se creatum. 

Theocritus ƒppomanšs virgulti genus 

dicit. 

ipsa mola id est farre et sale, quam 

molam salsam a molendo appellant. ordo 

autem est: ipsa Dido mola et piis manibus, 

id est puris, deos testatur. et bene 'ipsa', 

quia supra de sacerdote erat locuta. 

vnvm exvta pedem quia id agitur, ut 

et ista solvatur et inplicetur Aeneas. vnvm 

e. p.] solent enim et resolutoria sacrificia ab 

aruspicibus fieri. et Iunonis Lucinae 

sacra non licet accedere, nisi solutis nodis. 

in veste recincta quia, ut supra diximus, in 

sacris nihil solet esse religatum, praecipue 

eius, quae amore vult solvi. sane flaminicae 

non licebat neque calceos, neque soleas 

morticinas habere: morticinae autem 

dicuntur quae de pecudibus sua sponte 

mortuis fiebant: neque supra genu 

succinctam esse, quod hic vult tangere 

'unum exuta pedem vinclis in veste 

recincta' non sublata, sed summissa: nam 

sic est dictum 'recincta', ut resoluta, ut 

remissa.

ipsa molam manibusque piis altaria iuxta 517 

unum exuta pedem uinclis, in ueste recincta, 

testatur moritura deos et conscia fati 

sidera; tum, si quod non aequo foedere amantis 520 

curae numen habet iustumque memorque, precatur. 

Et iam prima nouo spargebat lumine terras 584 

Tithoni croceum linquens Aurora cubile. 

regina e speculis ut primam albescere lucem 

uidit et aequatis classem procedere uelis, 

litoraque et uacuos sensit sine remige portus, 

terque quaterque manu pectus percussa decorum 590 

flauentisque abscissa comas 'pro Iuppiter! ibit 

hic,' ait 'et nostris inluserit aduena regnis? 

non arma expedient totaque ex urbe sequentur, 

diripientque rates alii naualibus? ite, 

ferte citi flammas, date tela, impellite remos! 595 












testatvr moritvra deos quidam hic 

'testatur' pro 'obtestatur' accipiunt. 

conscia fati sidera id est planetas, in quibus 

fatorum ratio continetur. an 'conscia fati 

sui testatur sidera', ut constantia eius 

appareat mori volentis: ergo 'fati sui', id 

est mortis. 

si qvod non aeqvo foedere amantis cvrae 

nvmen habet ordo est: tunc numen 

precatur, si quod curae habet amantes non 

aequo foedere: 'si quod' autem bene 

dubitat, utrum etiam res malae habeant 

praepositas potestates. sensus autem hic 

est: [aut] 'Antšrwta invocat, contrarium 

Cupidini, qui amores resolvit, aut certe cui 

curae est iniquus amor, scilicet ut inplicet 

non amantem. si qvod n. a. f. a. c. n. h.] 

[nam et] amatoribus praeesse dicuntur 

”Erwj 'Antšrwj Lusšrwj. non nulli 

Nemesin significari putant. haec etiam 

Athenis coli dicitur. 

ivstvmqve memorqve 'iustum' ad 

iudicandum, ut expugnetur qui est causa 

discordiae: 'memor' ad vindicandum. et 

'memor' ideo neutro genere, quia 'numen' 

dixerat. 

prima avrora designatio temporis est, non 

diei descriptio: unde infert 'ut primum 

albescere lucem vidit'. sic in duodecimo 

"cum primum crastina caelo puniceis 

invecta rotis Aurora rubebit". et bene hanc 

primum inducit vidisse crepusculum, quae 

quasi amatrix tota vigilaverat nocte. sic in 

bucolicis de amatore "nascere praeque 

diem veniens age Lucifer almum". novo 

lvmine aut recenti, aut secundum 

Epicureos, qui stulte solem de atomis 

dicunt constare et cum die nasci, cum die 

perire. tithoni cvbile Tithonus frater 

Laomedontis fuit: hunc Aurora adamatum 

in caelum levavit, quem longinquitas vitae 

in cicadam convertit: Horatius "longa 

Tithonum minuit senectus". 

specvlis quas utique in sua regia habuit. 

albescere lvcem hypallage est: luce enim 

albescunt omnia, non lux albescit.












Vergilius Aeneis 9,37 

ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros, 

hostis adest, heia!' ingenti clamore per omnis 

condunt se Teucri portas et moenia complent. 












quid loquor? aut ubi sum? quae mentem insania mutat? 

infelix Dido, nunc te facta impia tangunt? 

tum decuit, cum sceptra dabas. en dextra fidesque, 

quem secum patrios aiunt portare penatis, 

quem subiisse umeris confectum aetate parentem! 600 

non potui abreptum diuellere corpus et undis 

spargere? non socios, non ipsum absumere ferro 

Ascanium patriisque epulandum ponere mensis? 

uerum anceps pugnae fuerat fortuna. fuisset: 

quem metui moritura? faces in castra tulissem 605 

implessemque foros flammis natumque patremque 

cum genere exstinxem, memet super ipsa dedissem. 






aeqvatis velis feliciter plenis, sine motu 

aliquo, ut "aequatae spirant aurae". et hoc 

ad dolorem pertinet reginae. 

vacvos sensit sine remige portvs potest 

hysteroproteron esse, ut prius sentire 

debuerit. 

pectvs percvssa pectus percussum habens. 

pro ivppiter aut irascentis exclamatio est, 

ut in Terentio "pro supreme Iuppiter": aut 

certe testatur Iovem, quem in Aeneae 

invocavit adventu, ut "Iuppiter hospitibus 

nam te dare iura loquuntur". 

ibit et inlvserit hoc est 'ibit et inludet', 

tempus pro tempore: et sic dixit ut 

"certantque inludere capto". 

non arma expedient? furentis haec verba 

sunt, ut ipsa paulo post 'quae mentem 

insania mutat?'; nam haec a sana non 

procedunt, ut imperet absentibus, ut 'ite 

ferte tela', cum sola sit. 

totaqve ex vrbe magna emphasis quod ait 

'tota'. 

navalibvs de navalibus, ubi stant naves. 

avt vbi svm numquid in coetu sum? 

qvae mentem insania mvtat pervertit. et 

bene ei ex parte furentis datur oratio, ut 

'date tela', ex parte retinentis mentem, ut 

'quae mentem insania mutat?'. 

cvm sceptra dabas ut "vultis et his mecum 

pariter considere regnis", et alibi, "ac 

dominum Aenean in regna recepit". 

fidesqve subaudi 'en' etiam in sequentibus: 

aut certe, hic est quem dicunt portare deos. 

sane 'en' nominativo melius iungitur, ut 

"en Priamus". 

qvem secvm patrios et reliqua. quidam in 

utroque versu pro 'quem' legunt , ut 

sit vetus figura per ellipsin: ubi sunt qui 

aiunt patrios penates portasse et parentem 

umeris subisse? sane hic 'subisse' iuxta 

praesentem usum accusativo iunxit, cum 

alibi antique dativo usus sit, ut "subeunt 

luco" et "muroque subibant". 

confectvm ut e contrario "integer aevi".




















non potvi abreptvm et reliqua. hoc est non 

mihi subvenit: nam cur non poterat in 

regno? 

ipsvm ascanivm aut qui est causa 

navigationis, ut "quem regno Hesperiae 

fraudo et fatalibus arvis"; aut ad patris 

dolorem, ut "qui nati coram me cernere 

letum fecisti". epvlandvm ponere quod 

fecit Procne occiso Ity filio propter 

stuprum sororis. 

in castra tvlissem classes dixit castra, ut 

"nos castra movemus": nam sequitur 

'inplessemque foros flammis'. foros 

tabulata navium, ab eo quod incessus 

ferant: et est generis masculini, numeri 

tantum pluralis. 

cvm genere extinxem utrum omne genus, 

an morte Aeneae et Ascanii, quoniam illis 

extinctis interitura gens omnis esset. et est 

syncope 'extinxem' pro 'extinxissem'. 

memet svper ipsa dedissem satis amatorie. 

sane 'sese' cum dicimus ultima syllaba 

producitur, ut Vergilius "seseque in bella 

remittant"; at vero cum proferimus 

'memet' et 'tute', ultimae breves sunt: 

Lucretius utrumque simul "tutemet a nobis 

iam quovis tempore vatum". quas 

particulas volunt non nulli significare 

quiddam, ut sit 'memet' me ipsum, 'tute' tu 

ipse. alii autem, quod magis sequendum 

est, excrementa comici leporis existimant: 

nam Terentius dicit "tutemet mirabere", id 

est tu. 

Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustras, 

tuque harum interpres curarum et conscia Iuno, 

nocturnisque Hecate triuiis ululata per urbes 610 

et Dirae ultrices et di morientis Elissae, 

accipite haec, meritumque malis aduertite numen 

et nostras audite preces. si tangere portus 

infandum caput ac terris adnare necesse est, 

et sic fata Iouis poscunt, hic terminus haeret, 615 

at bello audacis populi uexatus et armis, 

finibus extorris, complexu auulsus Iuli 

sol iam utitur inprecationibus, hoc est 

devotionibus: unde et 'devotor' et 

'devotrix' dicitur qui inprecatur. non 

autem 'terrarum flammis', sed 'opera 

terrarum'. et bene invocat Solem, cui supra 

per numen Liberi sacrificavit. 

interpres cvrarvm aut quas patior, id est 

mearum curarum: aut generaliter curarum

auxilium imploret uideatque indigna suorum 

funera; nec, cum se sub leges pacis iniquae 

tradiderit, regno aut optata luce fruatur, 620 

sed cadat ante diem mediaque inhumatus harena. 





























coniugalium interpres, hoc est media et 

conciliatrix: Cicero "quique interpretes 

corrumpendi iudicii solent esse", id est 

medii. alii 'interpres' testis, iudex, arbitra 

accipiunt. sane 'interpres' quid sit 

secundum veteres ipse exposuit dicendo 

'conscia': veteres enim interpretem 

conscium et auctorem dicebant: Plautus in 

milite "quae mihi condicio nova et 

luculenta offertur per te interpretem". 

idem in Curculione "quod te praesente hic 

egit teque interprete". conscia ivno siluit 

rem turpem: sic supra "et pronuba Iuno". 

aut invocat Iunonem, cum nuptiae sint 

quae violatae sunt. 

noctvrnis non triviis nocturnis, sed per 

nocturnum tempus. sacra enim Hecatae in 

triviis frequentantur per noctem. ideo 

autem Hecaten invocat, quasi quae tanti 

matrimonium fecerit, ut sperneret matrem. 

vlvlata per vrbes Proserpinam raptam a 

Dite patre Ceres cum incensis faculis per 

orbem terrarum requireret, per trivia eam 

vel quadrivia vocabat clamoribus. unde 

permansit in eius sacris, ut certis diebus 

per compita a matronis exerceatur 

ululatus, sicut in Isidis sacris, ubi est 

imitatio inventi Osiridis, quem dilaniatum 

a Typhone eius fratre uxor Isis per totum 

orbem requisisse narratur: Iuvenalis 

"plangentis populi currit derisor Anubis". 

Hecaten autem causa invocat ultionis. unde 

etiam furias vocat, sed usurpative modo 

diras dixit: nam 'dirae' in caelo sunt, ut 

"dicuntur geminae pestes cognomine 

dirae": 'furiae' in terris, 'eumenides' apud 

inferos: unde et tres esse dicuntur. sed haec 

nomina confundunt poetae. 'ultrix' vero, 

hoc est Tisiphone: nam Graece t…sis ultio 

dicitur. 'ululata' autem pro 'ululatu 

quaesita'. et est participium sine verbo, ut 

'regnata'. 

di morientis elissae aut manes dicit: unde 

est "vos o mihi manes este boni: quoniam 

superis adversa voluntas": aut certe 

¢nairetikoÝs dicit, id est Martem et 

Saturnum, qui intercidunt vitae rationem, 

si radiis suis ortum geniturae pulsaverint: 

Horatius "te Iovis impio tutela Saturno 

refulgens eripuit volucresque fati tardavit 

alas". et bene 'tardavit', quia necessitas fati





























impediri potest, non penitus eludi: sic 

Vergilius "nec fata vetabant stare 

decemque alios Priamum superesse per 

annos". quidam hoc quod dicit 'di 

morientis Elissae' secundum eos tradunt, 

qui dicunt habere nos singulos deos 

nostros, ut "nec di texere Cupencum, 

Aenea veniente, sui". 

accipite audite. 

meritvmqve malis advertite nvmen quod 

mali merentur. avdite preces inprecationes 

dicit: nam non sunt preces,ut paulo post 

'inprecor arma armis'. 

infandvm capvt etiam in inprecatione 

nomen eius detestatur. 

adnare verbum familiare naufragio, ut in 

primo "huc pauci vestris adnavimus oris", 

id est per tempestatem venimus. et bono 

colore futura praedicit, quemadmodum 

Homerus, qui morituros divinantes 

frequenter inducit. 

fata iovis poscvnt 'fata' dicta, id est Iovis 

voluntas: hic ergo participium est, non 

nomen. terminvs haeret si hoc est 

inmutabile. 

avdacis popvli id est Rutulorum, sicut 

semper inducuntur: alibi "audacis Rutuli 

ad muros". et quidam volunt 'audacem' 

apud Vergilium dici fortem quem fortuna 

non sequitur, ut "audax quos rumpere 

Pallas" et alibi "at non audaci Turno". 

vexatvs hoc loco 'graviter vastatus'. 

finibvs extorris extra suas terras remotus, 

sicut extra solum 'exul'. et significat 

quando Euandri et Tarchonis petivit 

auxilium. 

complexv avvlsvs ivli quia scit quam sit 

carus patri Ascanius. 

avxilivm imploret sicut dictum est, ab 

Euandro et Tuscis. 

indigna svorvm fvnera aut indignorum, aut 

crudelia et magna, sicut veteres dicebant: 

'suorum' autem Pallantis dicit et 

ceterorum. 

pacis iniqvae ut supra diximus, propter 

perditam linguam, habitum, nomen, quae 

solet victor inponere, sicut in XII. 

postulat Iuno. 

sed cadat ante diem Cato dicit iuxta 

Laurolavinium 

cum Aeneae socii praedas agerent,

haec precor, hanc uocem extremam cum sanguine fundo. 

tum uos, o Tyrii, stirpem et genus omne futurum 

exercete odiis, cinerique haec mittite nostro 

munera. nullus amor populis nec foedera sunto. 625 

exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor 

qui face Dardanios ferroque sequare colonos, 

nunc, olim, quocumque dabunt se tempore uires. 

litora litoribus contraria, fluctibus undas 

imprecor, arma armis: pugnent ipsique nepotesque.' 

proelium commissum, in quo 

Latinus occisus est, fugit Turnus: et 

Mezentii auxilio conparato 

renovavit proelium, quo victus quidem est 

ab Aenea; qui tamen 

[Aeneas] in ipso proelio non conparuit. 

Ascanius vero postea Mezentium 

interemit. alii dicunt quod victor 

Aeneas cum sacrificaret super Numicum 

fluvium lapsus est, et eius nec cadaver 

inventum est: unde dicit 'mediaque 

inhumatus harena'. postea dictus est inter 

deos receptus. quidam eum cum adversum 

Aborigines pugnaret, extanginem dicunt 

repertum. 'ante diem' autem, ante fati 

necessitatem: et bene quod passura est 

optat Aeneae, ut ipse "sed misera ante 

diem". media ignota. 

haec precor id est sicut supra dictum est, 

inprecor. 

cvm sangvine fvndo quasi inprecationes 

ipsas suo consecraret cruore. 

tvm vos o tyrii non sunt mandata, sed 

inprecationes, ut dissentiant omnibus 

rebus, sicut et factum est. nam si mandata 

sunt, quomodo 'genus futurum'? 

exercete id est fatigate. 

GIACOMO LEOPARDI, 

SAGGIO SOPRA GLI ERRORI POPOLARI DEGLI ANTICHI 

(1815) 

DELLA MAGIA 

Abbia o no esistito l'arte magica, esista o non esista tuttora, né è 

qui da ricercarsi, né è cosa da decidersi di leggeri. Wier, 

Godelman, Delrio, Bodin, Le Brun, Calmet, Tartarotti, Lugiati, 

Patuzzi, Staidel, Preati, Cavalese, Grimaldi, Mamachi, Maffei, 

Cauz, Carli ne hanno disputato, e nulla fino ad ora si è deciso, e si 

continuerà sempre a disputarne. Egli è certo che la massima parte 

degli antichi fu costantemente persuasa della verità di quest'arte 

e dei suoi terribili effetti; e qualora anche si dimostri che la 

Magia non è assolutamente una chimera, non potrà mai negarsi 

che gli errori popolari degli antichi intorno ad essa siano stati 

infiniti. Né potea infatti essere altrimenti. Ogni arcano è una 

sorgente d'illusioni, e un effetto meraviglioso ne fa immaginare 

mille altri assai più sorprendenti. Se a ciò si aggiunga il terrore

che ispiravano i magi colle loro notturne e spaventose operazioni, 

si vedrà che il popolo, stupefatto e inorridito, dovea quasi 

necessariamente attribuire all'arte magica una virtù illimitata. 

Si credé infatti che i magi avessero il potere di trar giù dal cielo la 

luna con incantesimi. 

Carmina vel coelo possunt deducere lunam; 

Carminibus Circe socios mutavit Ulixi (Verg.buc.VIII,60-61) 

disse Virgilio; e Seneca: 

Hoc docta Mycale thessalas docuit nurus, 

Unam inter omnes luna quam sequitur magam, 

Astris relictis. (Seneca, Hercules Oetaeus, 525-27) 

Orazio fa dire a Canidia: 

movere cereas imagines, 

Ut ipse nosti curiosus, et polo 

Deripere lunam vocibus possim meis (Hor.epod.XVII,76) 

e Ovidio a Medea: 

Iubeoque tremiscere montes, 

Et mugire solum, manesque exire sepulchris: 

Te quoque, luna, traho (Ov.met.VII,205-7) 

Altrove egli scrive della stessa incantatrice: 

Illa reluctantem curru deducere lunam 

Nititur, et tenebris abdere solis equos. 

Illa refrenat aquas, obliquaque flumina sistit; 

Illa loco silvas vivaque saxa movet (Ov.her. VI,85-88) 

………………………………………………………………….. 

Se dunque i magi esercitavano un potere assoluto 

sopra la luna, non è meraviglia che ne esercitassero 

uno simile sopra le stelle, sì inferiori alla luna 

nella idea popolare degli antichi. Virgilio ci conta 

che una maga promettea di farle volgere indietro: 

Sistere aquam fluviis, et vertere sidera retro; 

Nocturnosque ciet Manes; mugire videbis

Sub pedibus terram, descendere montibus ornos.

molli vitta lanea scilicet. verbenasqve verbenae ... - Lettere e filosofia

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?