Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. ... - Maarten Luther

69
2, 09 t
^v^.Ni'.T'J^^'f- ^-,\*.

^^ r Ui r t.
anb 25 briiiflt bic Soviciung, bic Sut()Ci- im ^ai}K
1527 über bic y3iicfc an 3:itu§ unb 5pf)iIcmou
uub bic. lüc[d)C er 1527-29 iitcr ^efntnä gc^
[jattcn fjat, bic crftcrc itad) f|aiibic{jriTtlid)cr Ü6cr=
lieferung nnb V\cÄ)a uugcbrucEt, bic anberc nac^
bcn beiben 3lucH;jaben ber Scholia iu lesaiam 1532
nnb 1534. SSeibc S^sorlcinngcn finb öoii 5ßa|tor
Lic. @. i^offmanc
bearbeitet. Saran f(^ticBcn
,-i^ bearbeitet uon ^^-^jarrer D. @. Sudjtralb, bie 5prcbigtcn 2utr,cr§ über
ba^ 3 unb 4. SJud) nioic
gcf,alten 1527;8. 2ic ad)crf)cit bcr ent^iftc^
rnng 3{Brerld)cr «ur5id)rin eric^eint in biejem SaCe bnrd) bie ^}3htcnbett
& «offmaneä nic^t unerl)eblid) ert)ül)t: eö gelang fo aud) etntgcn Steücn
aufjufietfen, bic fonft toot)t ali l)onnnngölo^5 l^ätten aufgegeben »erben
muffen Sßeiter ift reic^lidjcrc nUttbeitung fd)tmeriger ober nie()tbcutiger
aiörcrfc^er ©iget unter bem 2ertc angeftrebt werben.' ^tußer bcr aUgeme.nen
rcbattioncHcn grcitlmitung l)abe id) ^lumertungcn jn einzelnen ^teUen, folmc
einen 2l)cit ber Gmleitung ju bcn ^PHcbigtcu über 3. 4. «lofc beigettcuert.
') ®ie bei SBctjcic^nung her Sesatleu au-3 ftanbic^tiften
finb in 5Bb. -23,

IV
äJüviuovt.
^lolcffoi Dr. 51. & Jöcrgcr I)at bie Woricttiir bc§ SSanbeä mitgffcfcit iinb
aii^cibcm in bcn 51nrf;tväfiCii einige iBcvidjtigungcu iinb 5liimcvtiiiigcn ge--
Bracf;t. 2Bie früfjci: finb Uo^i 2?cvicf;tigungcn gar iti(^t gi'^cidjnct, e"6cn=
folücnig ^titinevtiuigcu, bie Dom jelueiligen iöenrtcitev i)enüf)rcii, fonft bie
Lic. ^offmancS mit (r. K, Dr. Sevgev§ mit A.B., bie meinen mit F.F.
gcjeidinet.
2)a^ bicfct S3nnb nn äußerem Umfange etUia§ r)intcr feinen ©cfolji-ten
,ytnic!ftc[)t, ift rein äujjerliii) unb lebiglid) eine äCMvfnng bauon, baf] bie
beiben üejte ber Scholia iu lesaiiun nidjt, luie anfange bea&ficfjtigt, nebeneinanber
gegeben lonrbcn, fonbern ineinanbcr gefügt merben funnten. So§
23crt)äUmfe ber Wbcn 2cj:tc ^n einanber ift babnrdj überfidjtticfjer niib
llarer getuorben, ber Umfang aber geringer. Sic ^ßennljer nnb '^Ibneljmcr
unfcrer ^In^gabe Ijaben l'on beibcm nnr ä>ortf)eir.
Sie germaniftifd) = pI)ilologifdje Sijcarbeitnng ber ^kebigtcii Don 1522
I)aben (mit ^4-M""i^i'ci^ D. S3udjlimlb) Oberletjrer Dr. äBcibling in ©onber§=
I)anfcn nnb Dr. Sllfrcb Ö5ij|c, Änftoa an ber Unil'crfitdt5bibliot[)e! ju
grcibnrg im iöveiSgau, übernommen, bie ber Sd)riften beS 3nt)i-'c§ 1528
Cbcricfjrcr Dr. Ai'ari 9feufd;el in ©reiben (mit ^prebiger ßrnft 2;t)ielc).
JBanb 28 luirb im Xirndc begonnen nnb folX nod) I)encr T)inau§=
gcijen. Späteftcny im «Ipcrbft biefeü ;jal)rc'3 mirb locitcr S3b. 10 in 'Eingriff
genommen locrben.
iöcriin, ^^fiiiOften 1902.
^^rofcffor Dr. ^a\ü ^Mctfcf)

sßoviDovt
m
©cite
Sßovieiung übn bie SSviefe an 2:itii§ iitib 5p^i(cnion. 1527 .... 1
(93ovtefung über 3e|aia 1527—1529) In Esaiam Scholia ex D. M. Lutlieri
praeleclionibus collecla. 1532/34 79
^Pvcbigten über ba§ 3. uub 4. 3?ii^ TOofe. 1527/28 402
3lad)tvügc unb 3?n'ic^ttgungen 518

^ r ( c f
n u g
über bic
33ricfc an 2:ttuc^ uub Pjikmou»
1527.
%m 7. gioücmbcv tcenbete 2utr}cv bie ^l^ovlefung iitjcv bni cvfteii 3oI)anni5=
bvicf iiiib ic|oii am 11. ^JioDcmbcv iial;m er bie SBi-iefe bcä ^^^aiiUiö nn 2itu5 uub
«Pfjilemon üor. SBenn er über fo ffeinc ed^iiften üovtnig, fo inod)te bie« einen
,5U.ietad)en ©nmb Ijaben. Siefe gd)vciben entf}ielten, wie X.'ntt;er in bcn ein=
leitungen ^erDorljebt, neben ben emmlinungcn fo üiet l'eljrlpfteS, jo üiel ipolemit
gegen bie C"'äteti!er, baB er ouc^ auf bent «el)rftut)l mit bcn ec^mävmevn nnb
enframentirern eregetifc^ fic^ gern auseinanberfcfeen iDoüte. ^ubem war bcr 4)brer=
freiä gewiß gering. CbwoI;t bie "f^eii fc^neU nadjgetajjen ^atte, War bie Uniüerfitiit
nod) ni(^t wieber au§ 3ena jurücfBerlegt.
Sie Seit ber SBorlefnng tält fic^ burd)au§ fieser fcftlegen. S)ie unmittelbare
Tiac^id;rift 9iörere {)at jwar al§ ginfangsbatum 11. 9toOembcr 1528, Worin 8
bnrd) ÄorTettur ^ergefteUt ift, unb bie 9lbid)riften tolgen barin. 3lber bei einem
Tülgenben £atum, 18. Dloöcmber, ftc^t rid)tig 1527. giußerbem wirb in ber Üorlefung
über ben erfteu limottieusbrief bie über xitu« als öorangegangen mctjrfac^
crwäl)nt. Seben äweifel be:^ebt aber bie 9lu|erung 9{brerg an Äott) üom 14. Se=
iember 1527 : Ad Titum heri, hoc est 13. decemb. absolvit inchoaturus ad Pliilemonem
ad futuram hebdomadam. ^
SBie bie frütjeren i^orlefungen I)ielt Sutf;er auc^ bicfe am ^Jontag, S)ien§--
tog, 2}littWDd), nämlid) ben 11. 12. 13. 18. 19. 20. Dloöember. Sie le^te
TiDücmberWodje fe^te er aus wegen ber Seife nac§ Sorgan, wo er am 20.— 28.
weilte (tawerau, So^. ?(gritota S. 147). Sann laä er am 2. 3. 4. 9 10.
11. Scjeniber unb, orfenbar um nod) Dor SBei^nad^ten fertig ju Werben, audi am
12. unb 13. 6r beenbete ben Jitusbrief om 13. Scjember mit ben Söorten:
Poslea adiiciemus post fesUim pro coronide Epistolam charitatis. ?(ud) JKörer,
ber $örer, fagt in bem eben ertoä'^nten SBriefe, ba| Sutljcr am 13. ben 2?rief an
') aSuc^toalb, 3uv aCittcnberger ©tabt-- unb Uniöerfitätägef^id^te, ©. 17.
Siit^eil aßerte. XXV
1

^
2 üorlefiing übet bie SÖriefc an JituS iinb $^i(cmon. 1527.
2itu§ beenbet Ijobe unb in bev näd;ften Sßodjc ben 5pf)ilemoiibvief anfangen nunbc.
3)a§ post fesluni Sutf)er§ büifen tüir otfo nidjt oiif SBci^nadjten, fonbcvn auf bni
Sonntag i)C3ieI}en. Tum folgen atiev unter bev Übcrfdjvift Epistola ad Plulfinoncm
in JKöver^ !Q(^e nod) fünf ,']cilcn unb bonu erft baS S^otuni bcr folgeuben .Vettion.
l'ntljev mag bod) am Sd)hiffe bcg SitugbiiefcS genui^ feiiu'in iu'rftjredjen, ipljilemon
aud) 5U bcl;anbeln, über bicfen '-Brief nod^ ein paar Söorte gcfagt traben, t'ii^t
fid) bie Sad^c fo auffaffen, fo gewinnen tuir ein neues Zeugnis bafür, wie forg=
fnltig SJörev auc^ berg(eid)en beiläufige SBorte ju '|!a))ier bradjte. Sie folgenbe
iovf „lubevbiin"
t)at Slgticoln uiellfidjt nn« .t'itt^ev» iüorlejuiig übernommen (Sfl. E7a).

9}or(i'fim(i iibfv bic iBrii-fc nii litu? uiib !lU)i(emoit. 1527. 3
(Jiiie 3nifc{)vift auS bicjcm i''c\tt, bic aber nur bie 3?Dr(efiiii{5 über bcu 2itu5=
bvief cutljült, tft bic C''Mii)i"- Helinsl. iir. 788 ber C'eqogL 33i0liott)cE jii aSolfeiu
biittct: ANNOTATIO- NES D. M. LVTHERI In Epiftolam Pauli
|| || |1
ad Titmn.
j|
Anno .1.5.2.8. die .11. Novembris. 9litf 331. 1 : Aiinotationcs Luther] in Epistolam
Pauli Ad Titnm, unb ba^u niii iKaiibe 11. Novem: Anni 28 oljiic i?oiTcituv
li
(fic^e oben). 3)ie 92 Quartbliittcr finb mit fel^v iDcitläufigen 3^'!^" befc^ricben.
5Die 2c):tiiiDtte bcr Schrift bilhcn eine Seite. Übcrfcljrift mit votf)cr 2intc, mcift
finb bie 33ibckitate auä) totf) gf(rl)vicben. S)nß Üfijrcvä .'qc^ unmittelbar iiorlagc
für Helmsl. mar, ift bem SBcrgIcid)er auf bcu erfteu l^tid tlar. 3ßü flUirer 4d)led)t
fdjreibt ober eine ungcmüljulic^e Jlbtürjung anmenbet, ba I)at ber 9(bfd)reibcr lange
gefd)mantt, bie erfie Sefung geftrid)cn, barüber tjcrbeffert, bieg mieber getilgt unb
am JKanbc nodjmalS über gebe))crte§ Sritte ein iUcrtes gefegt. 3a QW Dielen
fuldjer Stellen ift gevabe^n bae fd)mierige äßort SJörere nur nadjgcmalt. S)ie iKaub=
bcmtrhingen beS 9{örerfd)en |)eftc§ finb t)ier gröf5tentT;eit§ in bcu Sert mit anf=
genonuneu, meift an ber redeten ©teHc. SöoI)l be§biilb, med ber ©djreibcr nid)t
mnfjte, mo unb mic er fie einfügen folttc, blieben aubere lucg. äßenn bei iKlirer
ein SJÖort burd) ein barübergefdjriebencä SBort ober einen ©o^ erfeljt morben ift, fo
beuorjugt bie Slbfdjrift bav Spätere unb lü^t ba§ Urfprünglidje meg. ^Jiamenllid)
auf bcu erften Seiten glättet ber Slbfi^rciber bcu 2cyt feiner Üorlage burd) aubere
äßurte, Uniftellungeu unb Heinere Si'fÄ^e- Sa^ über 3iörcrä .^eft Hjinan-S feine
weiteren 4''''f'J'»i'tcl für bic C^^'^'llcHung bicfer .^lanbfdjrift üor(;oubeu marcn, ift
fidjer. 91irgenbg giebt fie fad}lid; meT;r. S§ müjjten boc^ bie üicleu 3Jätf)fel, meldje
ber Sd)reiber bei ^iörer fanb unb bie il|m, mic fein üerfabreu ,^figt, ^u fdjUu'r
Umreu, menigfteuä an niandjeu Stellen burd; eine ^meitc äiorlage gclöft morben
fein; er ift aber offenbar gauj auf eigene S)eutung augemiefen. — SDicfc S^anb'
fdjrift befprad) ,iuerft' 33run§ in feinem 33ud)e: Martini Lutlieri scholia et .sennones
l'übed, 1797 (f.
Unfere 5(uSgabe 20, 593) in ber pi-aefatio S. VI- VII unb
brucfte S. 219 — 262 uic^t eben glüdlid) auägemäljltc Stürfe o'l)ne genügeube Sürg=
fall ab. S)er Urbeber biefer A^aubfdjrift nennt fid; uid)t. 9tber ba ber aßolfeu=
büttlcr Pober Heimst, nr. 787, mcldjcr finftjer^ iiorlefnug über beu erften 2imott)cug=
brief an§ bcrfelben ;)Uh-erfd)cn l^orlage (Bos. q. 24) abfdjriftlid) enttjält, Pon
gleidjcr i^ianb gefdjriebcn ift unb am Sd)lu§ beu äiermerf trägt: P>(\

4 aiorte|iiiig iUn'v bie äU-iefe an Iiti:§ iinb 5pf)iIemon. 1527.
enttjält.') 9n§ ^,lll)fd)vift eincv teidfjt leSbovcn -üovlagc trägt fie tuniig Äoncttiivfii;
luäve fie iinmittclbav auS 9iövcv§ .^i'ft abgcfdjricbcn, fo miijite fic uiigi'fä()v bfn=
fellHMi (fiiibnicf iimi^en luie bic aBolfcntnittelev. ©ic ift ahn otjiu' bie öictcn ücv=
geblid}cn 9iad)bi'fferungi'n geblieben. l)ain fomiiit, bnfe oKc ftiliftifdjen Vlbuicidjiiugen
tjon MörerS .g)eft, Ineld^c bic ©djnvjdjniiebfdjc ?lbfd)vift aiiflueift, in bev löinifdöen
Cianbfd)vift Uiiebcrteljren. 9hiv Ijat uod) eine .jtneite ,fianb offenboiT i'evfe'^eu be§
Sd;veibevö 3nved)tgeftellt. SBie bie SBolfenbüttelev .Cinnbfdjvift bic SJorlefnng über
ben *4U)'f''i"0'il'vicf mcglii^t, fo auäj bie töniifdje. SBir mödjten nnd; biefc ^anh=
fd;vift unter bie bieten einrcitjen, U'ctdjc l'tnrifnber fnft fnbrifmiijjig ons feinem
großen t^enren ©djatj bon nngebrndten Vutljcrfdjriften Ijerftctteu lie^. 3)er Sdjreiber
berftanb nidjt einnint gcuiigenb Satcin. 3Bcit Sd}arfd)niicb a unb c, ,5nUH'ilcu auc^
o unb u, faft gleid) fdjreibt, entftetjen für ben 9lbfd)reiber 3)evn)cd)felungen (3. 33.
plane f.
plenae), jn fprod;tid) nnniii9tid)e formen, toie urgit ft. vergit, callJilünim
für colligendorum (17, 1), ab.scribenl f.
absorbent (31, G), coiiimunicendLim f.
convinceiidiim , rapinosis f. tapiiiosis U.a. S)o§ unbeutlidjc et Nonnae (19,28)
©djarft^iniebg giebt ber Palatinus mit 12. Novemb: unb 18, 3 fann er nidjt ein=
mal Mogimtiiiensis Icfen. SSßo S(^nrfd)micb bie ?(btür,iung SRörer« nid)t nnflüfen
tonnte unb barum eine Südc tic§, l)ot ber 5lbfd)reitier einfad) U'citer gefd;rieben
unb bie ÜMe uidjt tenntlid; gemadjt. 2üo ©djarfdjmieb nadjmalte, folgte if;m
ber Palalinus and) l)ierin — untrügliche Jßelueife für bie ^(bljängigteit.
aSöir 'Ratten bie 9(bfc^rift (£d)arfd)niieb§ bei ber ßnt^ifferung be§ 9förerfd)en
.^cfteS junädjft uid)t pr ^anh. 3?ci ber 33ergleid)ung I)interbrein geigte c§ fid),
ba^ bie ^Jtugen unb bie Übung be§ 5Jlanneä im 10. 3ial]rl)unbert mand)e§ beffer
gelcfcn l)aben, bafj aber nod) biet I)äufiger unfere Sefung gegen bie ber Sßolfen^
büttelcr A>anbfd)rift im )Ked]U blieb. Senn mir l)aben ;)iöver immer mieber üorgenommen,
biö anc^ bie fd)merfteu bon ©d)arfd)mieb nur nnd)gemaltcn fiürjungen
3iörer§ cntrcitl)felt marcn. 3ßo nur irgenb eö julöffig mar, folgten mir bei '.Hnf=
löfung ber ijür^nngeu beut Vorgänger.
9Bir bringen alfo biefe iforlcfung, üon ber bisljcr nur 33rud)ftüde aus einer
obgcicitetcn Quelle unb o^ne ©orgfalt in ber oben genannten (5d;rift bon 33run§
befannt gegeben maren, jum erftcn 53}alc boßftänbig nad) ber beften ^Jiad)fd)rift.
23ie ©eftaltung beö Jcjteo berurfad)te üiet 5JiüI)e : Sforerä illrt bcä 3luffaffenS unb
feine i?ur3fd)rift laffeu gar oft einen 3tDfifcI auftommen, ma§ er eigcntUd; über=
liefere, ber Sc^lufe au§ bem .3ufainn:enl)ang tann babei gerabe bem ©d)arffinn eine
cVaHe ftcllcn. SDurc^ Snterpnnttion unb im ':)iDtl)falIe burd) eine ?lnmertung f)aben
mir ben ©inn ber 2Bortc bem !i?cfer flarjulegen berfnc^t. 3ln bicieii Stellen ift
baä i^ieft mie überfiit mit 9Lad)triigen am ;){anbe, oben, unten, ,5mifd)en ben Si'''''"-
(Einige finb unmittelbar mäf)renb ber ä>orlefung, anbere bielleid)t ju >^a\i\e bon
iliörer au§ bem töcbäc^tntä angebrad)t. Siefe finb bem 2cj:te einöerlcibt unb ber
Sad)bcrl)alt in ben ße§orten gebucht. 3lud) biejenigen ^Jtad)trägc am 9ianbe, meiere
jur ©yegefe ge'^ören unb bon Mötn unb ©^jätcren au8 einem anbern ^efte nad)=
gebraci^t fein tonnten, "^aben mir, mie c§ ©d)orfd)mieb meift aud) getl)an, bem
2ejtc jugemiefcn unb ben 2I)atbeftanb mit r unb spi- in ben Veäartcn feftgeftellt.
') (Sine S8efd)vcibnng biefer §bfc^t. bringen hjir in ben 9^nd^trägen.

Sotrcfmig übet faie S^ritfc nii lHu-i uitb ^Mjtlfinoit. 1527.
5
2Sq§ iiacf)tvngtii$ boii Späteven üBcvgefdövicticn tpurbe, iia'^m, tine U'ir otieii fa'^en,
(Sd;arfcf)iuieb in bcii lert auf. SBir Ijaben bic§ nur in bcn feltencn Jättcn gc=
t^an, njo o'^ne eine foli^e ©vgcinjung bcr Webanfe l'utl^cvi untlax gefeliebcn h)ärc,
ber .&evaulge6er atfo feI6ft einen tfvgön,iungäücrfucö f)ätte toagen muffen, ber
bocf} mcift bem im 16. 3al)if)unbcvt üevfud)tcn gleich fein föiirbe. Sonft fiifjvcn
lüiv bn§ bavükr gcfcfiviebene mit unb s^jo in ben Seearten auf, ebeufo bie fpiit
am ;Kanbe gemacfiten polemifdjen 6loffen unb bie SSertoeife auf anbeve 33änbe ber
iHbverfi^en
Sammlungen.
3(ui ber 2Bo(fenbütte(cr Apanbfd^rift l^aben mir auf ben erften (Seiten bie
eigenen 3utf)aten (Scf)arld)miebö, bie ftitiftifdfien 3inbcrungen, ©rmciterungen unb
UmftcUungcn fämmttirf) gebndjt. ©0 in ber ganzen ecl)rift ju berfa'^ren, märe
unnötljige Selaftung gemefen. Sagegen ift alle§, mag aui 9Jörer übernomnieu
mürbe, in feiner Scrfifjieben'^eit öon unferm Jerte üerjeidjnet. Sßir mollcn babei
nicf)t mit unfcrem überlegenen Sßiffen unb SJefentönnen prunfen, fonbern einen 6in=
blirf in bie Sdjroierigteit berfc^affeu, bie Störer bem !Jcfer feiner .'pefte bietet. (?ä
tonnte fid^ ja anä) ereignen, baß an einzelnen Stellen SiCinanb ber i£c^arfcf)miebfc^en
5tuflöfung bor ber unferen ben Sjorjug gäbe.
\Uul bem Palatinus, beffen 'Cerg(eid)ung mir ßerrn Dr. ßerl^arb ^itfcr öer=
bauten, taffen mir bie STbmei^ungen, meiere nur auf ber ^albbilbung be§ Sd^reiberä
beru'^eu, mcg. Sßir bev^eic^nen bie ©teilen, meldte für bie Stb^ängigfeit biefer
.'panbfdjrift bon ber SSolfenbütteter bemeisfräftig ftnb: n?o Sc^arfc^mieb eine Sücfc
ließ unb fein ?(bfd)reibcr o!^uc Sücfe aber auc^ ol^ne ©rgän^uug beS i}el}(cnben fort^
fäl^rt, ferner mo haä ißerfafiren Sd^orfc^micbg, Unberftaubenei einfad^ nodj.iumaten
ober bie unleäbare Slbtürjung unaufgetöft einjutragen, bon feinem 3(bfc^rciber mit
fi^madjen J!räften nad^geafjmt mirb, mie bei jenem Helixemus 2.5, 3-t. ^m Übrigen
bedEt W, baä ©iget für bie Söotfenbüttcler SeSart, aud^ ben 33efunb im Palatinus.
SeSarten ol^ne 3uffl| entftammen ber Jenaer §anbfd^rift, bie nur, mo notlj^
menbig, mit Fi [= Üiijrer] be.^eic^net mürbe. W ift bie SSoIfenbütteter ^anbfdjrift,
P [= Palatinus] bie Stbfdjrift in ber batifanifdjcn 33ib(iotl^ef.
3n ben ?(nmerfungen Ijaben mir neben fonftigcu ßrtäuternngen gefc^id^ttic^cii
unb fprac^lidjcn Sn^nttg f)äufiger a(§ früTjcr A^iinmeife auf ben bertuut^tidjen ^u»
fammen'^ang ber ©ebaufcn in Sutl;eri ^üortrage gegeben.
&. fioffmanc.

1
1
SSorleiimg iibev bie Stiefe nn litus unb 5p()ilemon. 1527. [lit. 1, 1]
ANNOTATIONES LYTHERI IN EPISTOLAM
PAVLI AD TITVM.
1 1. Nü\eniJ). Aniii 27.
POst
Epistolani lohaiini.s' coiritavi de relifjua lectione, iie siimis otio.si et
iuiitilitcr panem comcdamus, luaxime (jnia Paulu.s adinunet nos: si s
(aleiitiim domini, exerceamus dos in pietate. Summum opii^ pietatis lueditari
verbum dei, ut invicem iios doceainus, exhortemur.
ßrevis epistola ad Titum scd quasi Epitome et compendiiim alianim
prolixarum epistohinini. Imbiiti esse dcheinus adfeutibus, (jui doceiitiii- in
ea. Paulus est talis doctor, qui sc exercet potissiouiiu bis duobus locis, nt lo
vel doceat vel cxbortotur. Et uunquam sie oxhortatur, (juin siiiiul imiiiisceat
didactica i. e. doctiva. Sic illa est plane exhortatoria sie tainen , ut
insigniter inimisceat docenda et bis. Et verus raagister, qui docet et exhortatur:
docendo tradit quao sunt fidei credenda, cxhortaudo cpiae fiicienda.
Sic ])er doctriuaui ei'udit fideni, per cxliortationeui vitam. lucipit ab ex- is
1'
bortando, tarnen immiscet didactica. Est ergo epistola exhortatoria, iiuniisceus
tarnen.
'Paulus'. Pro tani Ijrevi ejjistola est satis magna subscriptio, ut pene
accjuet illani, quae est ad Ivouiauos. Nou tarn lougas solet iu aliis punere
t Vor der Übersclirift steht oben am Bande: Cum praeceptus ciiltus sit iiovi Testameiiti
tractare de ileo, praedicare JC, fiiciamus iios eiini cultuin 1. quia deo placet, iit ubir|ue
iu pioce et oultus veteris Testamenti taiitiini unihra l'nit istiiis, 2. uobis necessarius, qiiia
diaholtis Hostel" adversarius (1. Pet. .5.) item caro, cur iici.sfrnm, phanatici Spiritus perturbaut
cniiscieutiam. Contra illa nou liabemus alia arnia quam vorbum, Epli. G. 'Dcum lenem babctis'
non semper retinemus. 3 27 c in 28 f? laum noch erkennbar) 4 V Ep] Finita
epistola WP über reliqua steht alia] alia WP 6 quia] cum W si] quod si WP
6 dumini] domini liabemus W opus] enim opus W pietatis] pictatis est ^VP 7 doceainus]
do] in doctrina WP S Brevis vero est epistola WP über compendium steht jurid^t: &

n
Sortcjung ütcv bie Svicfe an litu-j unb ij'fjilcmon. 1627. [lit. 1, 1] 7
quam in Koniauos et Galata.s. Praevidit apostoliis niansuram iu ecclesia
Dei Epistolam. Et iu ii)sa .'iubscripticiue tlocet fideui. Oninia verba suut
posita, ut pugueut a dextra et siuistra. Ardeut omuia uiagua Epitasi et
empliasi. Prima fiducia est, quod sc appellat uiinistruui, de quo oinnis mi-
5 nister debet gloriari Organum dei se esse, j)er

8 33otIe[ung übet bic Stiefe an iitu* unb ^^I)ilcinoit. 1527. [Jit. 1, 1]
Addit nou sine causa 'apostolus lesu Christi'. Nam proplietae et
'• ,^20 '' Moses poteraut etiam iactare se servos dei, Ep. ad Ebr. 3 Sic de Davide:
Moses hahuit Officium, docebat, Exo. 10. 20., 2.Cor.;l Ebr. 12. '^i) Bin er=
l^^'^^'jjf',]
fdjlOcEcn unb jittci', uon solum terrebatur populus ipsitis doctrina sed ipsemet.
Iiicredulus erat ad aquas contradictionis et moriebatur ante ingressum in ^
terram. Pauhis a»itera nou est talis servus, (piales fuerunt Moses, prophetae.
2. eor. 5, 20 Meliora affert, 2. Cor. 3. Ideo addit 'apostolus lesu Clu-isti' 2. Cor. 5., et
hie 'ad praedicandam fidem'. Hoc \erbum debemus nos excitare, ut titulus
in Euangelio 'liber generationis lesu Christi' audimus praesentem, quem reges
et ])roplietae tam anxie expecta\'erunt. Deinde quod ad proposituin servit lo
i. sücft. 2, i;. 'ludaeis', hoc uomen 'lesus' odiosum erat ludaeis, 'Thola', Act. 17. gentes,
"''Ij'ji^'Festus, Act. 26. Magni domini servus quomodo exceptus, vide passim in
epistolis. Ut maxime sim vobis odiosus, tarnen sum apostohis istius, qui
])atribus promissus, et qui meum nuncium non audit K.
'Secundum fidem.' Ultra moduni insignia verba et plena doctrinae, '^
ubi tractanda esset tota summa Christianae vitae, et pugnaut contra dogniata.
Fidera et veritatera solet coniungere, 1. Timoth. 4. Et Eph. 4. 'in unitatera
fidei et agnitionis filii dei efficiamiu- veraces', item 'omnia munda bis, qui
cognoverunt'. Fides estj qua credimus in dominum lesum per verbuin
apostolorum. Ea est, ut per illam habeamus remissiouem peccatorum et -"
iustitiam per Christum, ut cauticum Zach, 'ad daudam scientiam' 1. jiars
doctrinae
nostrae nosse, quod babemus ))er Christum remissionem peccatorum,
1. ßot. 1, 3ü 1. Cor. 1. 'datus a deo nobis sapientia'. Ex hac fide sequitur evidenter cognitio
veritatis. Si enim scio, vivo in regno misericordiae: si labor, cado, surgo.
®ai. 2, 31 Sequitur, quod externa nihil iuvent ad iustitiam, ergo locus, vestis 3C. Gal. 2. ^^
ipse sie concludit: si ex operibus 3C. Ergo jiraeputium, circumcisio nihil
est, Vota monastica, niissarum usus et quae dici ])ossuut elementa muudi.
Hoc nunc nosse est veritatem nosse. Sic ex fide fluit haec scientia, quae est
vera et certa quod quidquid externum est ultra fidem non iustificet. Instituti
cultus, tam varii apud ludaeos et nos, ut sint innuraerabiles. 'Ite, discite, ^^
quid' jc, quod tibi summum et tarnen nihil valet. Qui ergo volunt placere
l'H steht erst Bl. 16S^ [= 9,10] r, gehört aber hierher, wo es TTP auch haben
1 über
prophetae steht patriar: lj3 Prophetae omnes et Sloses W 6 über (hinter P) terram steht
ChanaanTTP servus] düctor IFP 7 über (vor P) Meliora steht sei WP 2 Cor. 3. o JI Thola
sicJier] Thessal [nach andern Versuchen] W Thessal. P 12 Magui] Magnif: servus dei WP
13 suis epistolis WP 17 Et Eph. 4 ßhll WP 17118 in unitatem bis dei rh 18 dei, et
Ephe. efficiamur TTP 19 cognoveruut veritatem WP 21 Zach, o Zachariae dieit WP
scieutiara] scientiam salutis plebi eins in remissionem peccatorum eorum WP 22 über
nostr^ steht est] nostrae est WP 23 datus bis sapientia o 24 veritatis o cado
über labor,] /: lahoraudo TTP 27 possunt] potest WP 29 quod quidquid] quod q;
Instituti c aus Institutus 31 über quod ti steht seil, sacrificium, über summum steht
opus] seil. Sacrificiiun quod tarnen summum opus WP

Sotlefmig iikr bie SBtiffc mt liliiä itiib ^f)itcmDn. 1527. (lit. 1,1] 9
deo per sacrificia, error est. Et ad sahbato evellentes discipulos inquit
Christus: 'propter honiines sabbatum'. Ibi iustitia et observatio dieriim, etiam
sabbati reiicitur. Non ciiro, iuqiiit, hie raaior est, id est, sabbatum non
iustificat sed credere in Christum. Credere, quod sabbatum iustificet, error
5 contra veritatem. Sed Novihmium? niiiil: Pauhis. Veritas est. Quare nos
frequenter ieiunamus? 'Filii' inquit. ¥lt tarnen bonura et verum ieiunium a""'»)- 9. is
erat non ut Matth. 6. et tarnen reiicit. Non iustificat ieiuninm sed credere
in Christum. Si hoc, tune phxces, sive ieiunes sive non. Comede quae deus
iihuH). e., te
dedit. Nihil reiicienduin, inquit Paulus 1. Timo. 4., item 'quare David panes'. OTottij.'iä,
3'
1" Nihil purum, sanetum praeterquam fides. Nobis omnia Sacra et peccata
facta per traditiones hominum, ut ne tangamus calicem, exuere cucullum est
summum peceatum, econtra maxinia iustitia. Sed in externis est nulla condemnatio
vel salus sed tantum in credendo. Loquimur ergo in Christi
sensu, quod nihil iustificet nisi credere in Christum. Quicquid ergo aliter
'5 instituitur ad iustificaudum, est error. Ergo decretalcs Pajiae, regulae Patrum
sunt erroneae, quia constitnerunt externas ceremonias de cibis. Sunt erronea,
quia pugnant cum articulo 'Christus traditus est' Ro. 4. in fine. Sic uno
verbo subvertitur omnis pompa, traditiones. Ergo fides et veritas latissime
patent. Non praedico secundum ieiuuium, sabbatum, non snm apostohis
-"
secundum altare, missas, vigilias. Ergo nihil servit ad iustitiam nisi fides
et agnitio. Qui credit so Christo, habet hanc Cognitionen], ut supra. Haec
est magna lux, Christus exemplariter ostendit in euaugelio omnia reiiciens,
s""'" *• 25
quae i[)si auffövingcit ex lege dei et traditionibus humanis: 'frustra colunt nie', ""^ '*''
ut supra, et Paulus etiam cum suis tonitruis expressius. Veritatem scire
^^ est scire illa libera esse. Magnum, quod ego miser dicere debeo contra
Papam et omnes clericos: ipsos errare, et tarnen verum, quia vel ipsi mentiuntur
vel Christus. Vides, quanta caecitas in istis, ergo non intelligunt:
'Apostolus secundum fidem et Cognitionen! veritatis.' Nos scimus hanc
scientiam, quod omnia, quae sunt extra Christum, sint libera, sive 'sit lex
3"
Mosi sive Papae. Si duxeris uxorem, non peccasti, si 6.^ pisces jc. 1. Cor. 3.1- cor. 3, 23
'omnia vestra' jc. excepto 'vos estis Christi'. Quae vos apostoli statuatis,
1 error est c in in errore sunt WP ad fehlt ll2 inquit Christus 3 über
maior est i. e. sab. non stellt est templo sabbato 4/5 error bis veritatem über (go /'= ergo7)
5 über FafulusJ steht Esa. 1 . 8 quae WP] q: [oder — quidquidy i? 9 1 Timo. 4. o David o
11 tangemus möglich i? sicher W 13 über credendo. Loquimur steht Non tamen debemus
abuti lib/ertate7 15 error W'\ errores R 16 instituerunt WP 17 articulo fidei WP
Chrg traditg est traditus est propter deb'eta nostra WP 18 traditiones bumanae WP
21 et fv] agnitio(nera) sp se fehlt W ut supra] vts [vielleicht = veritatis7 vt supra W
23 ipsi instituerae volunt ex WP über oufffiringeit steht lunben und instatuere [so] volunt
25 dicere] d;] doctor WP 26 clericos scribere et praedicare WP 28 cognitionem o
29 (vt) sint (sit) sit 30 1 Cor. S r zu 30110, 1 Cognoscere veritatem est 1. scire quod
nulla res praeter fidem iustificet, 2. quod non sit peceatum ducere uxorem !C. rsp] fehlt WP
') 6, = feria sexta

10 Sotlefung ühex bie SPticfc an 2tluä iinb ^'(jitcmon. 1627. [lit. 1, 1]
luft micfja, jo luil iäyj tjaltcil, sin niinus, noii. rfiiciilum aniinarum est
saltem, si nou in Christum creclimus, non, si nou obedieris. Ergo 'secun-
(liini
fideiii'.
'Eleclorum tlei'. Qiiare? Apparet lianc scriptam circa fiiiein vitae
apostoli, qiii iuit sie male divcxatus. Verbura siiiim sie contemnel)atiir ut et
•>
Hieremiae prophetae. Erat seduclor, baereticns, destruebat Moseii, tcm])lun),
i.soi.4, i3et coucital)ant ei odium inter ujcntes, ita ut esscnt nausca a]iostoli, 1. Cor. -1.
et pscudoapostoli subvcrtc))ant totas ecclesias. 2ßQ§ folt bcn eincv madjcn.
Ego magno periculo praedico, oro, suniimini beneficium do et re])enduDt.
Sic euangelium patitur inalcdicta et ex nostra sobola surguiit baeretici et w
tarnen proptcr hacc omnia non omitto jnaedicarc euangelium, sive blasj)bcment
ludaei, persequantur gentes, insurgant baeretici, tamen do(«bn, (|uia
electi, scio, suscipient. Illo vocabulo videt in tragediam, quam patitur verbum
dei, 'cadent a latere'. Propter electos omnia facio, ut JC. Sic et nos
facere debemus. Papistae nos blasphcmant, sunt pertinaccs, manifestam ''••
veritatem impiiguant, et tarnen blasphcmant. Deiude, qui nobiscum laboraveruut,
plantaverunt: suscitant sectas. Anabaptistae, Sacramentarii, originale
peccatum et tales Schwermeri plurcs vcuerunt. Benedictus deus, quod nou
revelavit mihi, (juod tantae haereses secuturae : non incepissera. Nos solamur
sie: Propter vos, qui pertinaces estis, et Sacramentarios non coepimus, 20
non desistemus, sed propter illos, qui no(^ lomcn foücil. Sic verbum
Christi est plenum sectis , scandalis, id est, in medio illarum est rerum et
sectae suscitantur sed perruni])it. Hostes euangelii obiiciunt mihi: Quid
boni oritur ex tuo euaugelio? populus degenerat in bcstias, nihil boni facit,
excitantur bella et omnia mala, oriuntur haereses, discordiae jc. 2a§ g'^m 25
hjicS geljet. Ego praedico fidem electis. Nemo igitur ofi'eudatur, si videat
2. Si)ft[. 3, 2 persecutionem sequi verbum, oriri sectas. 'Fides non est omniimi' consolatio
nostra est, iit Paulus certe hoc verbo seipsum consolatur ;c. Quam fidem si
illi non acceptant, tamen est apud electos dei. Brevibus verbis multa dixit.
Fides contra omnia opera, studia, electorum scandala, persecutiones, crucem JC. 3o
Tidem' Paulus pungit pseudoapostolos : non legem, circumcisionem,
1 tuft(§) 5/3 secundum fidem über (secdm) su 3 'Seciindum fidem'. CoutrH
ps/eudoapostol(is7, qui praedicant opera, Et .sunt sei'vi Mosi, imu iie quideni digni, ut eius servi
siut, quia lioc fine mm praedicant legem ut Moses ipse sieht in 1! auf Bl. 167^ (== ß,l — 7,24)
am Rande Iiinler fidem (Z. 3) in WP 4 vit? o 5 male o 6 proph ü/jer (hinler WP)
templum steht Acto. 6 et alibi liWP 7 1. Cor. 4 S ps/eudoapostolij o

3
Sottefung übet bie Sricfc an litiis uiib $f)iIcmou. 1527. [Sit. 1,1. 2] H
opera ut Moses, patrum toditiones , ceremonias ut Pharisaei, non rosaria,
Vota, niissas, vigilias, opera niouastica ic. ut Papistae, non desertioneni rerum
ut Anabaptistae, sed fidem. Hie abrogatur vetiL? te.s tarnentum et omnes
cultus, iustitiae in toto mundo. Et videmus, quae sit praedicatio proprie
5 uominata Apostolica, 1. Cor. 1. 'Non misit me Christus' K. i. e. praedicant i. ßot. i, u
verbum, qiiod non exigit opera sed fidem, quod est verbuin, Ro. X. Videatöm.io.iuif.
coucionem Ro. 3. 'omnes peccaverunt'. In Actis : Ite in mundum. stpg. i, s
'Quae, seilicet veritas, est secundum pietatem.' Ibi iterum distinguit pietatem
contra corporale exercitium, quae ad medium est et pietas ad viam babens.
1" Pietas est servire deo et colere denm. Cultus dei apnd Christianos non est illa
larva, qua fatigant sua corpora: quod nocte canunt, ieiunant, martern corpora.
De hoc cultu nihil novit deus sed diligenter verbum eins tractarc jiure ibi
colitur. Animae eriguntm* in fidem, docetur charitas erga deum et proximum.
Credere Christo et aflSci adfectibus dulcibus contra pauperem, infirmura, in
i.i his exercori, haec est nostra et Christiana religio. Deinde si crux accesserit,
est absoluta religio Christiana. Pietas est credere in lesum Christum et
diligere suum fratrem. Ad hoc pertinet, ut fides exerceatur per verbum.
Ibi servitur deo, quia parantnr ei habitacula Spiritus. Ad illam pietatem
non requiritur magna exercitatio corporis, ut est ieiunium, sed ut mediter
2u diligenter. Hie est labor animae, loqui est raaxima exercitatio corporis.
Pietas est adfeetus patrum erga filios et econtra. Ista cogitatio veritatis
est talis, quae non est otiosa, quia est 'secundum pietatem' i. e. docet et
habet pietatem, in ea sita est pietas. Ad Timo. Ijonus mini.ster Christi' JC. -' S'"". 2,
Quando doceto solam fidem in Oiristum esse iustitiam, sersnim esse, coelibem,
25 coniugem esse bonum esse et alia libera : ibi proprie est pietas, quia excolo
animas, ut sciant, quomodo credaut. Nulla pietas ergo est nisi in fide et
veritate, quod sciamus nihil ligare conscientiam. Nam ista cogitatio est
utilis ad haue vitam sed eo tendit, ut redimat non solum a peccatis sed
morte. Peccatum est meritum mortis 'mors Stipendium peccati', Ro. 6. Xostra Söm. e, 23
30 doctrina et pietas, quam docemus, parat nos ad \ntam aeternam. S)a§ ift
gloriatio doctrinae nostrae. Liberi sunt docti ab omnibus traditionibus
humanis et exercent se summis his bonis Christianae doctiinae.
'Spem'. Nondum videmus illam vitam, quam assequimur per pietatem : i, 2
1. obdormiendum est nobis, vita parata sed in spe. Quod autem speratur,
35 non xndetur. In spe simul intelligatiu- crux, quia ubi est exercitatio pietatis,
ibi non deest criux. Quia damnat omnia, ideo non pax sed crux. Ideo
5 6 üher praed. verbum steht aiferuiit doct: 7 über Actis steht Cliiistus 9 medium
oder modum] medium W viam] via oder oia] omnia WP 10 deo o 11 corpora (nach
morternj] bcn tci6 WP U dulcibus c aus dUectivis W 16 Pietas o 17 suum fehlt WP
20 AWig [also dUigUTa möglichj] diligenter vm W 21 patrum] sicut pater W 24l2ö servum
bis esse et o 27J28 est utilis est 30 S)o§ ift] haec est W 31 docti c in
ducti W 33 Nondum] Non W 36 ideo uou] lam non W

12 SBorlcfung übet bie SStiefe an litits unb ^pfjilemott. 1527. [2it. 1,2]
exercemus vcrbum, ])(irtnniU8 opprobrium mali, totiiis orbis terrarum et
fratriim, et diaboliis accnsat nos sed sub ista cruce, quam seutimui^, latet
vita aeterna. Si non lateret, esset praesens vita. Ergo liabenuis eain in
spe. Qnando sentio peeeatum, et in sensu peceati sentio vitam et in niorte
cogito: sum vivus et vivani. Si martyr deljet eonsistere, non debet iudi- 5
eare secundum scnsuni, alioqui desperat. Sed: licet sentiam peeeatum, lesus
Christus interpellat, non accnsat nos. 35a§ interpellare muf§ bcx fides cr=
gi'ciffen. In re sentit Cin-istum aecusantem, in spe expectat Ciiristum interpellantem
pro se. In ista niorte erit vita mihi, quia Christus mortis
^iüs, 4 dominus. 'Si ambulavero in medio umbrae' psal. 22. Certe sentit, quia lo
conqueritur, sed tarnen: 'non timebo'. Ibi erigitur spes contra .speciem, non
aüm. 8, 36 credit deum iratum. Nos: cruces, apparet mors, Ro. 8., si non realiter
tarnen in conscientia per Satanam. Apparet mors, peeeatum, sed ego
annnncio vitam, fidem sed in s])e. Ergo si vis salvus fieri, contra sensnm
pugna. Spes est expectare in niorte vitam, iustitiam in peccatis, quia nemo 15
potest apprehendere vitam, in qua non sit peeeatum. Frustra curris ad
Carthusianum, sed die: ego sum peccator et iiunquam possum solvere
ingratus dei benefieiis sed in medio peceati habeo spem vitae aeternae.
2)a§ ift magna ]iraedicatio. Spes, quae videtur, non est spes.
12. Novemb. | Audistis subscriptioncm istius epistolae, in qua Paulus magni- 20
ficat iactatfiue suum ministerium sed qnadam saneta superbia, quae est certa
in deum confidentia et iactantia contra traditiones hominuni docentes non jc,
quae sunt arundo vento agitata. Functio mea est, quod doeeo fidem electorum,
agnitionem veritatis, in qua est sita gerraana pietas, quae non solum
huic vitae prosit ad ventrem alendum sed vitae aeternae, quae est in spe. 25
Verba grandia et inaestimabilia et solum fide ])erei]iiuntur.
'Quam' i. e. immendax, infallibilis deus. Proniisit autem ante tempora
secularia. Hoc est etiam verbum fiduciae, quia loquitur contra pusillanimes
et infirmos in fide, quando dicit 'non mendax'. Quia credere se vitam habere
in spe, quae sit aeterna, hoc superat onineni captum etiam piorum. •'"
Impii rident ut gentes, ubi hanc praedicationem andierunt, erat illis stultitia.
Sadducaei non credebant vitam post hanc. Et ii^ omnes riserunt vitam esse post
mortem, ut Plinius niaxinie cum suis sociis idem sensit, item Suetonius. Pii
vero etiam laborant, ut credant, quia maximus articulus credere aeternam
vitam. Ad erigendum istos infirmos in fide 'non mentitur' dicit, et eflficacius ss
3 vita 7 Christus o fides] glaube W 11 speciem] spem statt spem 12 Nos
Christiauis [falsch X°'' für X

SDortcjung über bie SBviefc nn äitii-5 iiiib 'l'fjilfmoii. lf)27. [lit. 1,2. :^.| 13
sonat quam si dixisset 'verax'. Negativa oratio ooncitatior ad affectus exprimeiKlos.
gr \vixi) llüv nid}t liegen. Ita üi)ortet erigere piisillaninie.s istis
vcrbis: putas eum uou servatuiimi, quod dixit JC? Sic Christus consolatur:
'noiite timere, pusille", Luc. 12. Ista cousolatio fuit neeessaria et semper suc. 12, 32
5 Omnibus credeutibus, quia si circumspexerit homo, tuuc scandalizatur de vita
aeterua. Primum occurrit, quod suraus peccatores, sed quod deus jiararit
vitaui aeteruum credere est sublime. Suscitat de stercore inopem et cducit
de peccato, morte et coronat iudiguos. Sic iu lohuuiie: 'nou turbetur', 'iiiSoit. 14,27
domo patris', gh^iffclt nid^t. Vita aeterua promittitm- vobis. Res graudis
10 sed ue timeatis. Pusilhis gre.x estis sed sitis audaces ad credeudum, quia
placuit patri. Item 'mansiones si uou esseut paratae, pararem adhuc vobis'.
'Quam promisit'. Il)i iterum tollit meritum. Nou meruimus, uou sumus
digui. Deus vult nos humiliatos, deiectos iu nostra gloria, viribus sed
suaiu charitatem, misericordiam ostendit. Non postquam sumus jirecati, lux
15 data sed aute tempora. Sic Christus : 'Quod paratum est vobis' Matth. 25. »inttii. 25, 34
Ista vox iu novo testameuto, quod sempcr puguat contra meritum, Gal.
'Abrahae dedit per promissionem et ante legem'. Ergo promissio est pura ©m. 3, is
misericordia, quia nemo sollicitavit, ut promitteret. Solamen maximum couscientiarum
infirmarum, quod vitam aeteruam non constituit in nostris virtu-
2) tibus vel meritis. Si ita fecisset, nemo salvaretur, quia ita fragiles, instabiles,
iucerti, ut post horam impii, increduli. Ut ergo sit spes nostra solida, certa,
fundata est vita aeterua super promissionem diviuam, quae non potest mentiri.
Ibi certa et firma stat. Edifieat stultus super arenam. 'Ante' etiam pugiiat
contra meritum ad significandum, quod deus uou fluctuat. Non est temj)o-
25 ralis promissio uec deus. Promisit nullis peteutibus raereutibus gratuito.
Apud se quidem promisit et promissio est completa in deo ante mundum
sed non est manifestata. Quid profuisset, si promitteret inaeternum et non
manifestetur nobis? Ideo haue fidem, pietatem 3C. deus suo tempore raanifestavit
et quidem longe antea per lacob Dauielem i. e. tempore adventus
30 Christi, qui in hoc raissus, ut manifestaret hoc verbum. Contra nostros
Schwermeros: 'Verbum suum iu praedicatione'. Loquitur de verbo vocali.
Deinde '(juae mihi credita' non ex consilio proprio. Paulo non est crcditum
verbum internum, quod solus Spiritus sanctus praedicat per inspiratiouem.
'In' i. e. 'per', ()at§ laffcn prcbigen.
35 'Ad praedicaudum'. Ibi clare exprimit, qualis servus sit dei et apo-i, 3
2 pusillauimes c sp in pusillanimitateiu 6 Primum occiin-it] 1. ocn-it] (1.) Seit
enim W] (id est) seit enim P 9 jttieljuctt W 14 über precati sieht creati s/i] ereati IVP
16 über vox steht promissio] promissio )[' 19 über vitam steht deus 24 signifieanduiu)
l'b] servaudum W 25 deüs nee Jmissio] deus nee promissio W mereutibus c iu immerentibus]
fehlt W 29 et quidem bis Danielen! 32 non ex bis proprio 34 In bis
^jrebigen] In praedicatione i. e. @ott 5ot§ tofjen

14 äJorlejimfl iiOct bic Srirjc nn iitii'? unb ^MjikmDii 1-Ö27. [2it. 1,3. 4)
itijii- 3, 9 stolus Christi, non qiii flcuni colat ut olini ohservationo legis, Pliilip. 3., sicut
3(P().
10, 42 Iiidaei sonmiabant et l'apistae, sed ad jjraL'dicaiidurji, ut legis iu Actis jc.
Regnum Ciiristi quäle? Spirituale et invisiWle. Ipse abest visibiliter, tarnen
])cr verbuin reguat et administrat suum regnum. Ergo non politionni, ut
®ni.4, K;!Scli\veriiieri, et servos habet non arniatos sed dücentes in infirmitate, Gal. 4,
r.
1. gor. 2, 3 1. Cor. 2. Non cousistit iu caeremoniis, ponipa illa externa, locis, persouis,
ut Papistac, qui si etiam ]iracdicant, tarnen non fideni sed sua somnia.
1,4 liedit in cireuluni, quod apostoluiu se nominat. Non sunt cereiuonialia
elementa sed verbuni de fide et veritate docet pietatem. 'Seeunduni praeceptum',
delegationeni, bQ§ im fet) bcfolcit. Yult dicere, qnia omnis nuncius in
debet afferre secum mandatum, ein 6efcl, pracceptuni, (juod praecipitur, mandatum,
autoritas vel ins praecipieudi vel docendi, ut dicunt iuridiei. Ego
habeo mandatum, qiiod deus salvator commisit mihi, nt praediccm. Pulfhcrrima
snbscriptio, iu qua brevissima iu.sinuata tota summa Christianae
doctrinae, quanqnam exhortatoria est Epistola. Paulus apostolus non ab is
hominibus sed simpliciter a deo. Ergo adfert verbum, quod dei est.
'Tito gcrmano' supcrscriptio. Germano: syncero, nativus fe(^tjlf}Qffcn.
Ista eommeudatio non solum pertinet ad ipsum Tituni, quod fuerit, sed
respicit in pseudoapostolos, quorum multos est passus, ut queritin- omnibus
iu epistolis. Ubi multos filios erudiissct, fiebant illegittimi, degeueres, spurii 20
filii, voce tantum filii, rc vera non erant. Huuc vocat, quod per omnia
vestigiis studeat, idem doceat, quod in omnibus expresserit imagiueni Pauli
tam vcrbo quam opere. Si idem doceant, sapiaut, dicant, faeiant , vivaut,
loquautur de lesu, non snscitaut hercses in dies. Deindc habentcs crucem
et passioneni: alius compatitur, Ut nulla sit dissimilitudo ueque in spiritu 25
neqne foris in exeniplis, ut siut eiusdem sensu.s, iudicii, vitae, crucis, [lassionis,
compas.sionis. Suggillat isto verbo pseudoapostolos lilio.s, qui imitantur Paulum
parte: ut baptisando non docendo. Non esse resurrectionem mortuorum.
Fnit ergo gcrmanus non ut ceteri degeneres. Ne quis ]iutet naturalem, addit
'spiritualis': Ego docui te et per mcam doctriuam regcneratus in fide. Ego 30
sie tuus spiritualis pater et tu filius. Sicut filius trahit substantiam, naturam
4 über regnat steht non sap/^iouti.i/, poteiitia liumana 5 über armatos stc/il stipatns
niilitiliu.s C übe7- con.sistit steht administi-atur .S in circulnni] ad tituluni K' 8l9 cei-e»
ele'* 10 «lelegationem o] fehlt JV lä vt dicniit iuridiei o 14 über insinuata steht
coniprehensa sp] conipreliensa IC zu 14jlö niatfjt ein ttniitj V!dc C. C. ps. 8 r [Verveisuni/
auf (Jniciyers Psalmenvorlesui>(j in der liiirerscheii Smiimliiv;/] Ij E]jislnla. mntfjt fiiicn
Iron^. Paulus WF 17 n.ativus] natus W 20 über illegittimi steht tiltflcvatcn] illcgitimi
ungeraten W zu 20 degeueres filii % doctrinam evertunt /4 bis evertuut. fehlen W] qui
fidem iactant et re vera fructibus ostendunt, qui deficiunt tandeni nt Demas, l.Ioli. 2. ('ontra:
Clredidi. sp r (zwischen conipassioni.s und suggillat (Z. 37 eiiiycfiii/lj 11'
33 quam vei'lin
taiii opere 24 in dies c in iu iufinitum] für dieses unleserlich geuordenc Wart in W leerer
Baum (jelassen, es ist ausgelassen in P 37 pf filios vielleicht nur pscudofilios wie TT liest
31 filius (iiarh Hieut^J pMtcr 11" ii.aturani über sIkuu] uaturani IT

»
ajorlcfiiiig üOei: bic a?ricio nn litii? uiib '|U)i(cmoit. 1527. [Jtt. 1,4] 15
ex corpore, sie filius spirltiialis trahit fideni ex doctore Paulo. Sic redit in
eandem imagiueiu cum parente i. e. fidem, quam habemus tu et ego. Christus wjauii. 23,
5
vetat appellare patres, magistros. Quid dicemus? 'Nolito vocari' et IacoI)us j,,ic. a, 1
'uolite effici jtliu-es' 3C. Quare liic dicit, quod sit patur Titi et ad Tiniotli.i.iim. 1, u
5 'niagister gentium'. Et 1 Cor. 4. Item 2. Petr. 3. 'patres dormieinint'. Ilii 1. (sor.4, u
Apostülos appellat patres. Qui est pater iu Ciiristo, illo neu dividit patres
in multos patres. Paulus magister gerit vicem Christi, Arrius est alius
pater quam Paulus: disseutiunt docendo et viveudo et dlscinditur uuitatis
forma in Christo. Si manet uuus, tum Christus est pater noster iu Paulo,
10 lohauue, Petro. Sie omues uos sumus filii iu Christo, quia lohaunes nihil
aliud docet quam Petrus. Uli ergo possunt appellari patres iu Christo non
in se, quia audiam, iu quo mihi Christus loquitur, non ut ipse loquatur sed
tanquam dominus maus sonet per os suum. Sie voco Paulum patrem non
pi'opter ipsum sed Christum. Sic ad Cor. 'Imitatores mei estote sicut ego i. gov. n, 1
15 Christi', non simpliciter mei sed 'sicut'. Ibi unit se cum Christo, ut sit unum
exemplar et Ibrma, quam Christus et Paulus praestat. Sic sumus patres,
modo paternitas reduudet in eaput Cin-istum. Per illos euim loquitur nobis
et regit nos. Hoc uon f'acit papa uec haeretici. Non dicunt: Imitaniiui
uos ut nos Cin-istum. Christus uou dixit de observatione diernm jc. Si
20 papa diceret: nou cupio, quam ut imiteris me quatenus ego Christum, Il)i
textus: Vocem alienorum non audiuut oves. In quocunquo patre^ vel prae- ~^oi,. ,0,
dicatore uon audio Christi vocem JC.
'Gratia, misericordia.' In aliis Epistolis solet duo compouere, ad Timotheum
in medio addit 'misericordiam'. Hoc credo fieri propter vehementiorem i.iim. 1,2
25 adfectum adversus pseudoapostolos. Alii: Episcopus in acie. Quia Paulus
est totus in ista teutatione, quod frustra praedicarit, quod iu paucis reraaneat
verbum, ideo äuget salutationem : det, inquil, misericordiam 3C. Eodem adfectu
hie loquitur. Amitto eos, quibus servivi quotidie, et quotidie acquiro
hostes ex istis filiis. Tu solus, qui remaucat. Et sie äuget salutationem ex
3ü adfectu et tentatione aucta. Sic et ego facerem et exprimcrem meura adfectum
auctnm propter pericula.
Gratia favor dei, quo remisit nobis omnia pcccata. Misericordia, quo
miseretur et ignoscat, si quando labaris et si imperfectns, et augeat dona.
3. est securitas couscientiae. Ibi idem honor tribuitur Christo et patri. Et
35 probat Christum verum et naturalem deum, (juia est divini muneris praestare
1 Paulo fehlt W 2 imaginein über (fide) fidem haljemus (invicem)] hal)omiis
inviccm ir T vicem] vocem W 17 nobis fehlt W 20 diceret o quatenus] quantus 11'
2,9 proponeie W zu 28 Tomo 35. anni fol. 118 [Verweisung nnf Rörers Nachschrift der
8 Predii/ten Luthers über Psalm 110 i\ J. 1535] r 29 (rest) remaneat zu 31 propter
ista pericula Iieretlcorum et quotidie apostatantium
ignoscat c in aguoscit W
)• 32 ttratia est TT' 33 ignoscat]
') r1.li. in jcrlem heliehiiien, sofienannten „Vater".

5
16 SBovlcfuiifi ütiev bic äkicff nii litii? iiub *i!f)ili'iiiDii. 1*27. [iif. l,4.r,|
liaec 3. Ergo j)roficisci graciiiiii a C'liristo est opus, (juo pniljatnr ipsum
esse deiim, quia deus nemini dat, iit donet liaec 3 dona et opera diviiia.
Hactenus snhscriptio et superseriptio.
1,
'Huiiis rei gratia.' Vides paraeneticam et exhortatoriam. Docet eiiiiii
et iiistruit mores. In aliis incepisset de niisericordia dei exliibita generi 5
liuniano per Cliristura. Reliquerat Titiim in Greta coactus necessitate, ut
alias ecclesias visitaret. Non potuit tarn diu in Greta JC, uondum ordinarat
presbyteros, qui post discessum suuui docerent verbuni jc. Aliquot constituerat
sed uon per oniues civitates 3C. In medio huius operis cogitur
abrumpere et proficisci alio. Ideo, inquit, reliqui te, alias te raecum susce- 10
])issem, i. e. ut caetera reliqua supercorrigas , bog bu§ foKcnb Qlijric^tft.
Paulus significat se irnilta ordiuasse sed reliquisse quaedam ordiuauda Tito,
quae ipso uon potuit. Ideo conimendat illi: Si vides civitates, iu quibus
non sunt paroclii, tu coustitue et ordiua presbyteros. Quae sunt ordinanda?
lila ut constituas, quanquani oniues sint sacerdotes, tarnen non 15
oniues
niinistri.
i. S .svuini
fehlt W docoreiit, 9 civitates 10 über abrupe' [so] steht abhxe^ 11 ba§ bis ou(=
ric^tft r 13 ipso 15 quanquani] q:] quia W löjlG non onines] ös nü 17— 22 stehen
um oberen Bande 11 In W steht dieser Abschnitt zwischen loquantur und Est ergo yi. 25
übereinstimmend mit li bis Z. 22 quales, darauf debeat eligere vel ordinäre. r-u 25 IJuplex
est vocatio: vocans debet iudicare vocatuni, non aliquis sibiipsi dignitatem usurpare. loliaii.
Hapt. Luc. 3. Ebr. 5. )] im Texte hinter dem Absatz IT— 22 einyefiif/t IT 26 phu-ali]
plij populi ir eligat IT] fehlt It 2S über eg: liabuit steht iBol geftatlbeil Tunc
bis C'hristiaiiitas] !En {)nt bie C5^vifttilf)cit Wol fleftnnbtn H' 29 uium 32 ditiones]
dominationes W

iBotlefung übet bie aSriefc oit ättu? unb Sß^itemon. 1527. [Sit. 1,5. 6] 17
Ijatu.s mauserit. Apostolatus: Est officium factum coUigendorum ceusuum
et operandai'um pomparum. Nemo docet, taceo de verbo et opere. Uuaquaeque
civitas debet niultos habere Episcopos i. e. inspectores vel visitatores.
luspector ille sit parochus cum SacelJauo, ut dividant inter se operas, ut
5 viderent, quomodo viverent, quid doceretm-. Videret, qui esset usurarius,
postea adhiberet verbum sanandi, corrigendi. Iste modus apostolicus et Episcoporum
iamdudum abolitus. In Actis 20. Paulus uuius ecclesiae vocat sim. so, 28
Episcopos : 'Atteudite', 'in quo Spiritus sanctus posuit vos Episcopos', Omnes
Episcopi hodierui sunt diaboli. In uullo est spes salutis. Ipsi sedent iu
10 loco episcoporum, uuUus doctoi-, si, non fuuguntur ofQcio episcopi, non videt,
qui vivant oves.
'Per civitatem' scilicet singulam civitatem multos. Presbyteri sunt,
qui praesunt in verbo. Nos apostolico ritu vocamur sumusque episcopi.
Docemus Christum et videmus, qui credaut ac, qui christianiter vivant,
15 ccontra, ut ilios corripiamus, si non, abigamus a consortio Christianorum et
sacrameutis.
Imitare formam meam, vidisti me ordinäre ia singulis civitatibus
aliquot presbjteros, sie et tu.
Deinde volo, ut non quenquam iudistinctim ordines.
Nee facta ordinatio, ut nostri, sed senes convenerunt impositis manibus.
'Si quis sine crimine est'. Vide, ne coustituas fures et latrones, Buöcil. i, n
20 Hieronymus putat, quod a baptismo vixerit sancte et pure et is fieri Episcopus.
Quis est hie et laudabimus eum. Sit qui non possit accusaii: Ut
non habeat manifestam culpam, quae scandalizet, ut facit cathalogum, ut sunt
manifesta vicia, quae possunt accusari. Sed non ut siut siue omni culpa,
siue onmi cai-ne et sanguine? 'Et ipse circumdatus iufirmitate', Eb. Sed iictr. s, 2
25 dicit de manifestis viciis, sie quod civitas dicere cogatur, testimonium reddere:
mihi facit iuiuriam, detractor inveniet quod calumnietm-, i. e. qui non possit
accusari vulgo et palam. 'ßemitte' }c. IHU» cv beten. üuc 11,4
'Unius'. Quanquam tractata de coelibatu, Apostolicus Episcopus
divinitus electus potest habere coniugem, si ista diviua ordinatio et apostolica
30 constitutio non plus gilt quam papae, quis potest contra hoc dicere. I. e.
diocoesis, vir parochiae potest habere multos vicarios sed uou 2 parroehias.
1 colUgeudorum] colli""'"'!''^ R cullido'^'"''^'" W callidorura P 2 operan darum pomparnm]
exei-'^**'^'" prespai'um W ex und Raum für 3 Buchstaben, am, Raiide ein Kreuz P
zu 5 Kpüs: Vide Tomum Anni 28 fol. 170 /= Jen. Udschr. 15os. o. 17', wo an der betr. Stelle
die Frediyt Luthers v. 10. Stg. n. Trin. 1528 über Luc. 19, 41 fy.
(in Rörers Nachschr.) steht]
5 essciit usurarii TT' S f.s. vos 9 hodierni 10 doetor] docet Euangeüum TT
si fehlt TT' videt] vident TF 12 singularum civitatum TT 13 episcopi über (Apii)
IT iudistinctim J;aum iiidiscretim] iiidistractum c in iudistinctum W 18 ordinatio u über
uostri steht EpI ordinant sp 20 et is fehlt TC 21 (Ut) sit R Ut sie W 22 über catlialogum
steht vitiorum Paul] vitiorura Paulus citbalogum TF 23 manifesta] ma**] macnlata TT
23J24 non steht über dem ersten siue R aber über vt TI^ 25 manifestis] maculatis TT
26 quod calumnietur o 27 Beten c aus pcteii 30 non bis papae] nic^t me^r gilt benn
ber Sopft ?r 31 dioc^sis
SutSctg SBctle, XXV 2

18 SBorlejung über bie »tiefe Qit 2:ifu§ imb $I)itemon. 1527. [üt. 1,C]
Episcopus Don siraul diias dioceses, nonne crassa palpabilia monstra liaec?
Quis iinquam hoc audivit germanum? tenebrae fueriuit palpabilcs,
traditiones
liumanae. Quid celibatus fecerit, scimus. Moguutineusis habet 2 uxores
incompatibiles, papa habet omues eoncubinas ut Solomon. Virum esse et
Sot). 3, 29 spoiisum non licet uisi Christo sohiui, loh. 3. sicut Christus sohis caro uua s
cum ecclesia et ipse solus sauguiue eam lavit: foedemus illorum neuias et
tenebras. Si unquam dixisset quidam : h)a§ I)et[t uxor? divina ordiuatio esse
coniugem unius.
13. Novemb. | Episcopus debet eligi, qui sit siue critnine et uuius K. Dixi liuuc
textuni quasi divinum oraculum adversus magnam illam pompam et argumen- lo
tum, quam liabet couscientia nostra : Tautura usum tot seculorum et exempla
tot sauctorum patrum. Libere nou ulla lege coacti patres servarunt, postea
iu legem k. Nihil monstrosius potuit fieri quam coelibatus. Episcopus in
regno papae est sine crimine, quando est sine uxore. Si aliis viciis obnoxius,
nihil, scortetm', poenitentiale est. Ideo. Dico^ pro confirmandis conscieutiis, is
quia sancti patres celibes vixerunt, et tractatum et imus surgit et ducit uxorem
et novit in novissimo die deiun hoc approbaturum per apostolum Paidum.
Paphnutius in celeberrimo Niceuo concilio 38°^: Episcopi inter caeteros articulos
et celibatus. Maior pars voluit, ut celibes 3C. Resistit solus Paphnutius,
qui fuit martjT, opposuit se universo concüio. Noluit occasionem dare 20
$fbt. i3,4libidini, sed 'thorus', Eb. 13. Et postea non audebant celibatum coustituere,
quauquam primi Episcopi volenter vixerunt coelibes: si vis, vive ita. Sed
tarnen hoc tempore debet quis ducere uxorem propter oraculum confirmandum
divinum. Et tum erat nulla obligatio voti sed monachi redire ex deserto poteraut
domum. Textus hie 'et filios K." Sic dicuut: hoc conceditur, quod sunt 25
electi coniuges, sed postea non duxerunt, ut Petrus, et sie Episcopi, quos
Paulus ordinavit, invenit in matrimouio. Eespondeo: hoc, quod semel licuit,
semper JC., si licet esse coniugem, quare non licet fieri? Paulus dicit et disputat
approbatum coniugium sacerdotis. Idem est, sive sit sive fiat coniunx.
i.Eov.7,7;9,5 1. Cor. 7. clarissimus textus 'Mallem omnes', ubi dicit se cehbem, c. 9. in 30
contentione: Num nou habet? ibi reservat potestatem et aiTogat sibi, quod
1 crassa fehlt W 2 über germauum steht sensum] germaiium seusum TT tenebrae
fueruut fehlt W 4 incompatibilis Tl" 6 eam saiiguiuc suo eam W S uuius
fehlt W 9 13. Novemb. fehlt W 14 quando] qui W 15 Ideo] rem. [= remissibile
gemeinli] W IS 38°] 380 W 23 tarnen fehlt W debet] deb] deberet TV 25 über hie
et steht habeos über ificuntj steht Pap Sed Papistae dicunt W 26 über coniuges steht
sacerdotes 27 matrimonio] mä"] ministerio W 28 licet (hie) non 30 über
1. Cor. 9 steht 7 c. 9] c. 7 30,31 iu contentione] in 9 [sonst = conscientia/] Item c. 9 IT
31 habet] ht] habemus W ibi reservat potestatem] potestatem muUerem sororera circumducendi,
ibi reservat potestatem W abrogat W
') Natiirlicli kann num Ideo dico verbinden. Aber LtvOier sog wold eine Folgerung,
die Rörer mit Ideo nur andeutele, wie er oft ein si ohne Ausführung hat ') 38° könnte
380 (so W) sein rcriwrt aus 318, der Zahl der Bisdiöfe in Nicaea. Oder 38° ist verschrieben
für 31°, me denn Agrikola (s. oben S. 2 Anm.) Decret. DLst. XXXI ciiirt

3
ajotlcfimg über bie iBviefc nit litu-? imb 5^()i(fiiiciii. lfJ27. [2H. 1, G] 19
potest hoc fieri, qiiod presbytei- potest fieri coniunx. Ergo merum sophistarum
cavillum. Hie agitur de statu, qiii divinitus approbatur, quia Euangelium non
veiiit in orbeni, ut destruat opera dei sed restituat, iit amputet crura, dt'bilitet
Corpora. Timo. 'probibentinm'. Euangelium confirmat et coustituit i. sim. 4,
6 creaturani dei. Et textus clarus, quod couiugiuni creatura dei. Ergo Euangelium
illud. Fuit coniunx ante Episcopatuni, postea uou licet ducerc K.
Episcopatus est ordinatio Euangelica, quae nou tollit creaturam dei. Quicquid
est divinitus ordiuatum, contra hoc uou licet traditiones humanas constituerc,
ut contra maudatum honoraudorum parentuni nou licet mandatum
10 'votum' crigi. Sic hie ordinata divinitus libertas ducendi vel celibem maneudi.
Ergo contra haue Ordinationen! libertatis non licet vovere, contra statuere.
Ideo vocat Paulus doctrinam denioniorum et hypocrisin, meudacium, discessuni
a fide, erroneam specieni, quia est directe contra Ordinationen! divinani. Vult
enini Christus, ut niiuister verbi habeat nxoreni, Papa uou, vide, uter habeat
15 spiritum deraoniorum. Sic consolandi qui pusillaniuies et scrupulosi, ut sunt,
qui imitantur exemplum et facta alioruni, qui ducunt uxores, non vident
verbiiin. Oportet nos colligere et inibibcrc auctoritates manifestas: scripturam.
Dicenduni: vade, disputa cum Paulo, si non sufficit, ito ad Christum, bciftll
bid) mit bctn, 1. Timo. 4. 1. Cor. 9. Papa prohibet, tot exempla patrum con- jH^-'.,!*
20 tra te, usus orbis terrarum. Sed uou sunt maiora Christo, si, vicisti, sin
minus, ego. Exemplum S. patrum fuit liberum, id probat concilium Nicenum,
postea haue libcrtatem in necessitatem converteruut. Sic infirmae conscientiae
sunt stabiliendae, ut possint respoudere verbo. Sic agite in omni
tentatione. Si verbum non est in promptu, statim actum. Si verbo munitus
25 es, victus Satan. Ideo agit omnibus modis, ut verbum ex corde auferat, ut
habeat animam otiosam. Econtra 'resistite diabolo et fugit a vobis'. 'P^ilios Sac. 4, 7
habens'. Sic ergo debet episcopus talis, qui iiivigilet suo gregi. Quid
facinnt monachi nostri et Nounae? Tot canonici, vicarii, Altai'istae, Monachi
et quot ex his, qui docent? quot qui legant? Et omnes arrogant
30 sibi titulum presbyteri. Indocti suut, contemnunt verbum, modo persequuntur.
Si omitterent titulos et dicereut se saeculares et aguoscerent
se, posset adesse spes, sed velle esse presbyteros et vi\'ere velle de jc.
Sed: legi Missas. Christus et Paulus hoc nou constituerunt. Horren-
2 cavillü] cavillatio Tl' 3 über opera steht sed diaboli 4 über Timo. steht c. 4.
4/7 den vertoorrenen Text von R bessert W so : Corpora. 'Proliibentium'. Euangelium confirmat.
Et textus clai'us dicit, quod coniuginm creatura dei. Ergo Euangelium constituit creaturam
dei. Fuit coniunx ante Episcopatuni, l.Tira. 4. postea non licet ducere uxorem. Episcopatus
est ordinatio 7 dei 10 bic] hoc W libertas o 11 vovere c aus fovere] i'avere WP
12 discessio II' 13 erroneam speciem] errone(a)ü spiritum W directio IT' 17 scripturam]
scrip'''^] scriptorum IT IS über vade steht Sat ISllU Scifl(u)bii^ 2'J libcrtatem]
litg [100hl statt li'Sy 23 verba W 25 über agit steht Satä 2G hab:] liabeamus W
a vobis 28 et Nonnae] 12. Novemb: P .32 üher vivere volle steht et devorare
sbas [= substantias/
2*

20 aSotleiiing über bic SSriefc an Jititä unb 5pt)itemon. 1527. [lit. 1, 6]
dum dictu, quando hi textus inspiciautur. Apud deum sunt submersa
omnia templa, cenobia, academia. Quidam ex hoc loco urgent, quasi non
liceat episcopum celibem vlvere. Paulus neminem cogit ad nuptias nee
coelibatum. Tum fere ex ludeis erant, qui constituebantur presbyteri.
Apud eos uou licebat celibem. Tantum vult constituere Paulus, ut liceat s
coniugem celibemve. Est sita res in potestate nostra. Propter exemplum
reducendum esset ducenda uxor ministro verbi iu despectum Papae. Et
ita mecum constitueram, quia non eram animi, quod ducere vellem. Quia
debet constitui Iils muudi et exemplum civitatis, ergo nihU in domo sua debet
esse infidele, inchristianum, alias ofFenduntur tarn gentes quam Cliristiaui. i«
Si nullos haberet filios, num esset Episcopus? Liberum est, si dominus dat,
liabet. Sed quomodo est in eius arbitrio tales habere? Si non sunt fideles,
abiiciat, non agnoscat. Statim agnoscit ex fructibus, an sint fideles: si
libenter
legant.
'Luxuriae', ut sint sine crimine luxuriae non solum libidinis. Asotia: n
bO'j er ein tOtU hJefen fuve, Braffc, ut seiet iuveutus et praesertim Graecus
jjopulus fuit deditus asotiae, compotabant ad medias uoctes et postea ibant
scortatum_, lusum. Vide, quomodo iuventus vivat, quam ebrii, i. e. qni sint
reprehensibiles asotia. Sed contra debent esse subditi, obedientes, eingebogen
unb fein 3U(i)tig, ut obediant patri, si non, abiiciat, ostendat se patrem erga so
i.Snm. 2, 24eos. Exemplum de filiis Eli, qui erant notati asotia, devorabant sacrificia, quae
volebant, cum mulieribus 2c. baB \xiat ein toilb iDuft frect) leBen füren. Ipse
non corrjgebat: 'nolite, filii mel'. Sed pater dicit: bu üerljcitcr hüb. Ideo dicit
deus, quod plus honorarit filios quam deum. Ideo morte periit. Si non fit
i.iim. 3, lemendatior, abiice. Ad Timotheum: 'ut domui suae bene praesit', non ut 25
iam Papa, Episcopi, qui bene congregant thesauros, ornant templa et augent
reditus. lUa est corporalis. Sed regere filios, uxorem, familiam in timore
dei, ut sint filii modestiae non asotiae, 'Luxuriae', frift, feuff t , tüxlt lefit,
llnfer abel filii Asotiae, loiffen ntd^t, Joic fie fic^ ftcllen foUen, üeiben.
Intractabiles , iucorrigibiles, bte x^n nid^t laffen fagen, noc§ loeren, qui non 30
rediguntur in ordinem, non solum non sunt subditi sed uolunt, pugnant
contra ordinem in quem debent redigi unb löil nod§ ^tnburc^ cum capite
toed, si sinit se emendari.
2 academia(s) S W academiae P ex hoc loco 3 uec] vel W 5 eos] nos W
7 esset bis verbi 8 constitueram] constitutum W über auimi steht istius istius animi W
vellem 10 esse infidele sc. christianum W infidele, num P 11 num] non W
20 über abiiciat steht Eli 21 filiis fehlt B IT 22 ein tt)i[t louft fvec^ toben fuvcn Wt
23 dicit] uou dixit W tjtxijnttx] titxx^tltxi\\ä)ex W 24 über deu(s)m steht se] se W
26 Pap, Eps u zu 28 pudica honesta sit, domum admiuistret ut sit saacta et vera {afmiliaj
non opus est, r] zwischen timore dei und nt sint gestellt mit einer Lüche für vera fa W
wie W, doch et pia non P 2SI30 Luxuriae Unfcr 3lbel sunt filii Asotiae, tuifjen nid§t. Wie
fie fic^ ftedcrt fotlen, ((ctjbcn, fvelfcn, fiuiffen, tucvben luitbe. Intractabiles 11' 30 über foflen
steht veflicveu iDccen] lueren ouc^ nic^t regieren 11'/'
32 cum capite] mit bcnt §cu6te ir
33 si] si non /uou oj I(

4
Sotlcfung übet bie SBtiefc nn 2itu§ utib 5pi)tleinon. 1527. [lit. 1, 7] 21
'Oportet.' S)a g^etl btc ornamenta '^ct, Aaronis et filiomm. Oriianienta i, 7
sacerdotum novi testamenti sxint hie. Si vacaret 3C. Habemus alias vestes,
quia alii sacerdotes, ha§ ift btC alba: iit sit muiidus coram mundo, ut nou
pos.sit accusari, f^^oilien lUt varii lapides. Hie vocat Episcopum, supra pres-
5 byteros. Ergo apiid Pallium Episcopus et presbyter iidem. Invulgatus usus
contrarius. Episcopum i. e. ministrum verbi, i. e. fol bie albam alten Ott
"Rotiert i. e. sicut ministrum familias. Christus est pater familias, Episcopus
minister: oeconomus est, cui dominus dedit omnia in manus. Si Episcopus
cogitat suam vocationem, videt se divino ritu, oraculo, iussu Episcopum,
10 2. habet in manu res et substantiam Christi. Quae? Est Euangelium et
sacramenta. Ibi minister verbi est constitutus, ut distribuat istas res
faruiliae suis fratribus i. e. ut diligenter praedicet Euangelium et administret
sacramenta, docere iudoctos, cshortari doctos, castigare inordinatos: moderetur,
temperet per verbum, adsit orationibus, Sacramentis. Et debet hierum
15 facere, ut propaget, augeat res Christi. Tum Euangelium est in multis milibus,
quod vix prius fuit in uno. S^a§ "^eift talentum domini jc. Seimus nos
habere opes Christi et fideliter dispensamus et pugnamus contra advarsarios,
sumus in vero officio. Ergo expectamus, ut vcniente principe 3C. Vae i. i'ctxi s, 4
autem, si seduxi familiam Christi et impleverimus comessationibus, ut faciunt
20 Schwermeri et papa : habent nomen pastorum, in familia dei sedent sed non
ministrant cibum et potum in tempore suo,
'Percutere' est vexare conscientias, constituere leges, ut nulla conscientia
sit tuta, ipsi autem inebriantur. Illic depicta ecclesia Papae: habet
scripturam, sacramenta habet, quod est in templo Christi, et officium
25 ministrandi Euangelium, quia, inquit Paulus, 'sedet in templo dei'. Non2.Sf)cti 2,
ergo omnino abiiciendus, ut SchMcrmeri. Et videmus, quod nostrum crevit
et crescet i. e. ille servus, cui est tradita universa substantia patris, ut
ministremus aliis et augeamus. Hoc fit, quando docemus et ducimus ad
Christum.
30 'Non superbus.' 2a§ finb nobiles lapides, qui stant in Casula. Hoc
naturaliter adhaeret Omnibus houoribns. 'Authadis', cogitamentum: placeo et
ipse, ipse sibi placens. Praefi-actus est ille fastidiosus adfectus, qui seipsum
speculatur in speculo et alios contemuit. Descripti mores superbiae in hac
dictione, bo? fte cincv fcIiS fpieglet et inflatur ex donis Dei, quae habet, ad-
1 über oma** steht fd^tnud Sa geljet bet fd^tnudf Aaronis l§er unb feinet linbct. Ornamenta
sacerdotum TT 2 vacaret] vocaret TT 4 nu nu lomcn TI^ zu 5 in
lege et oraculo divino sunt idem r] idem in lege bis idem W 6 Epm o iilter albam
steht lBci|en] ttieiffen Otiten TT 7 ministrum] minister TT 10 über Quae? Est stellt res
familiaris Chri 11 Sa*" c in Sa** löjW millibus c in milliabus r TV 18 über
principe steht pastorum] pastorum W 23 über depicta stellt Matth. 24. 26 über abiiciendus
steht Papa 27 universa] inimeiisa TT 30'31 Hoc 61s bonoribus vor So? fittb bis
Casula W 31 audadis co*"] eo tum W commendamentum P 34 fie c in fic s/j] fid^ TV

22 3}otIc(iiiig über bic ^Briete nii litii-S iiub '|U)ilL'inoii. 15'27. [Sit. 1,7]
versus illuni, qui non habet, et vult timeri, inspici. Contra lioc vitiuni
Hi)ii.2,7 CJliristus stat: 'Exiuauivit', Philip. 2. Potuisset dicere: ego sanctus , tu
peccator, filius dei, tu diaboli, sed.' Sed e§ iatltert micf) bcirt, faciatu, ut tu sis
et econtra. Sic episcopus debet. Videos fratrem ignorantera non cogitet:
ego doctior et alius nihil est, respectu mei ein iauiX !ontg. Non est 5
generosa sed rustica superbia, ut quando rusticus habet 100 f(. in loculo,
studet, ut alii sciant. §aftll fünft, scito, quod non habeas in derisioneui,
insultationem proxiiui sed in aedificationem. Sic nostri Schwernieri agunt:
vohuit, quod ipsi omnia sciant, nos nihil. Sed si scio quid et suni fidelis
dispensator, dcbeo hoc scire fratri, ut impertiar ei simpliciter non quaerens lo
graciam, commoduiu, laudem, sed ut sitiam salutem fratris. Candide et
simpliciter hoc impertiri, quod ipse neu habet, non sibiipsi placentem: hoc
est rapinam facere divinorum donorura apud Paulum. Datum donum mihi,
ut serviat proximo. Sed si ego volo, ut me alii inspiciant, ibi verto quod
est donatum, in rapinam. Debeo aliis distribuere et impertiri et rapio mihi, is
Sic delectat, quod lauder, vocer pius, doctus. Si econtra culper, irascor.
6t) est maximum vicium et indicibile. Invectat seeura vauam gloriam, invidiam,
spiritum, philautiam, rapinam donorum dei. Est tuuicatum cepe.^
Quando aliqiiis habet prae alio donum praedieator, uolebat doceri, nisi
liberaretur a vana gloria, peste ista. Et ego hoc feci, ut a me amoverem 20
vanam gloriam, quae est in corde. Gerte quisque hoc faciat. Alia peccata
possunt agnosci, hoc neu. Quando dominus facit doctum virum et constituit
non sibi placentem, nou vane gloriosum, furem gloriae dei: Abominaäiöin.
2, 5 tionem et sacrilegium facis, Ro. 2., sunt mera sacrilegia, Ut tantum habeaut
gaudium de donis suis. Non curant, qui serviant. Christus istas virtutes 25
poseit ministras nobis et dona, et infimas jc. Et talis est Episcopus, qui
non sibi placet sed alteri placet, tunc autem, quando bonam in aedificationem.
18. Novembris Aniii 27~ | Omue
superbum 'iracundum'. Virtutes dicuntur concatenatae,
sie etiam vicia. Qui sibi placet et delectatur in se ipso et donis accep- •'"'
tis, ille facile offenditur in defectu fratris. Cum ergo Episcopus constituatur ut
miraculum in medio fratrum, quorum quidam firini,
docti, econtra, magna varietas
et deinde habet in circuitu suo lupos et constituitur in medio diabolorum,
3 diaboli, sed Sed zum erste» sed das Exinanivit Z. 2 hinr/etflesen 4 tu bis econtra]
et tu sis filius Dei W 11 graciam c in gloriam sp] gloriam W 12 uou (cor lial)etj o
14 serviam W si über (ego sp) 17 über luvectat steht iuveliit] invehit W l'J praedieator]
pr [sonst = patery B] pater W 23 uoii sibi bis gloriae dei rli 24 mera]
mira 25 über curant steht legunt sp über virtutes steht gracias, intelligeutias Script sj)
26 poseit] posuit W 27 über alteri placet steht et ministrando ^dificando sp\ in den Text
aufgenommen W autem, quando] aiunt quam W 20 18. Novembris Anui 27 in der Zeile
und 18. Novembris r 30 delectat W
') SU diesem sed mnss man exinanivit ergänzen. ') Persii carm. 4, 3.

« 5
SBorlefung übn bte Sticfc an 2itu5 uiib !pT)ilcmon. 1527. [Sit. 1, 7] 23
impossibile ergo est, nt uon varii.s tentationibus omnibiis horis tentetur et
magna causa irae ei praestetur. Singulariter observandum, ne sit iracundus
erga fratres, i.e. debet esse mansuetus, lenis, iit possit ferre infirmitates et
omnes morbos aBimarum. Is vero, qui sibi placet, ille mox offeuditnr,
5 toenn» t)i\m nit^t qi)d secimduui caput. Si viderit aliquem paulo reluctantem,
vult eum excommunicare, ut nostri Episcopi. Contra eos ne mutire et
querulari de frirannide. Sed paternus maternusque adfectiis debet esse in
Episcopo. Petrus sie exposuit: 'non dominantes in cleruni', quasi esset i.i'cui 5.3
vestra haereditas, velle simpliciter dominari in ecclesiam, ut omnia g'^en
10 secuudum tollen suum caput, ut gloriari possit ad verbum unum 3C. Ut iam
dixi, sie fecit Papa, sie nostri Episcopi. Xon, inquit Paulus, quod dominemur
sed vestri serd propter Christum. Non constitutus, ut regam ullum s- Gor. 4,
Cbristianum ut dominus, sed servus. Unus est dominus. Quanquam sunt
servi, tarnen debemus eis obedire et humiliare coram ipsis nos propter do-
15 niinum. Econtra Uli nobis ser\-iaut, ferant infirmitatem etiam propter dominum.
Qui ergo placet sibi, non potest non offendi et t^-rannidem agere.
Si quis constituitur episcopus, oportet sit in honore et bona fama. Alioqui
contemneretur verbum. Quis enim andiret illaudatum praesertim suis, quibus
praeest, et tum statim in periculo, quia caro et sanguis titillatur laudibus
20 et inflectit sibi. Contra si frater non laudat nie, tum ipse peccat. Si laudai-is,
tu es in periculo, si non, frater, Augustinus in sermone in monte.i
Oportet ergo adsit spiritus sanctus, qui moderetur nos invicem, ut Episcopus
det Christo gloriam et auditor houoret propter Christum, Ebr. IS.ScDt.ia,?
Cogitet ei^o pastor, Episcopus: quanquam sis superiori loco,
melioribus donis
25 donatus, tarnen incomprehensibilia sunt iudicia dei, fieri potest, quod aliquem
respiciat in infimo loco et tu in sublimi }C. et infimus plus placeat. Et unus
denarius illi plus placeat quam decem milia talenta. Exemplum in Luca :
2«^. 7,
inaestimabilia opera, adficit publice eum omni laude, peccatrix nihil horum
facit, Christus repudiat splendida et magnifica opera pharisaei et praedicat,
30 iactat, quae fecit peccatrix et onerat pharisaeum miserum multis peccatis.
3a, tja 5iftu ber ^er.^ Timeat ergo sibi quisque, superbos contemnit et
respicit humiles, personam non respicit. Nostra ergo himiilitas non est
monastica, quae est superbia et humilitas in seipso non in Christo, fticus est
3 lenis] et lenis /"leTis P] verbis WP 5 secundom caput] nai^ feinem Iot)ffe W paulo
fehlt W 6 über EjTi steht nemo ausus B episcopi. Nemo ausus contra TT OjlO ut bis caput]
2a§ alle bing ge^cn foHcn na^ icincm ttjoHe lotJfTc W lOill Ut iam dixi über sie fecit 12 vestri
servi] sumus servi vestri TT 14 über servi steht Zwic [tcohl = Zwiccavienses/ sp] servi
ZwingUus [aus Unverstand] WP 23 honoret Episcopum propter W 26 tu c in te\
re W in sublimi su. 27 Simon, peccatrix rsp 28 publice] pub: 0] pubUcanus W
31 über \)a sieht Christe sp 3a ei)tifte tiftu bet ^ert WP
') Atigustini serm. dorn, in monte II, 1 = tom. HI, 2 p. 200 Bened. =)
= bo 1)61, = 'Bon ber 3ltt' vgl. Unsere Ausg. 23, ITSJO, 18. P. P.
ber f|er

24 SorU'fiina über bic Sticfe nn Htm uiib iptjilemon. 15^7. [lit. 1, 7]
luunilitatis. Uli maxirae sunt superhi, qui sunt humillimi. Secl vestra
luimilitas habet quidetn dona raaxima sed turaou metuit deuin, quia iiiirabiliter
iudicat. Pcrire possem cum douis, fama, honore. Qui agnoseunt
Christum, te recte utuntur. In honore debet esse et fratres in magno preuio
habere sed transire debet, quasi uon videat, sed cogitet: ego sum servus et s
studcbo, utserviam fratri etiam minimo, fo mu§ man 1)111
bcit tamp aBfd^ncibcit'
per Christum. Qui sie est adfectus, uon potest esse superbus, quia spiritus
ille non patitur superbiam. Et dicit: novi quidem plus sed quid, si illc ex
meo unico sermone 3C. Sic pavo superbus deiicit pennas. Gloriabor in
te, quod cognosco et scio te, non in donis. Istis raodis prohibetur superljia. lo
'Vinolentum.' Scriptum Episcopis Graecis, quia Graeei habent nomen,
3)nii. 8, ;. (juod convivautur 3c., inde 'pergraecari'. Dedita fuit ista gens crapulis, Daniel
vocavit Capros. 'Non vinoleutum.' Hoc vitium etiam sequitur, quando
est coustituta tyraunis et coeperit iracundus et factus dominus in hereditate,
tum nihil non licere sibi putat. Adepta tyrannide mox putat sibi omnia i5
licere et nihil fragen 'super contritione loseph', putabant se Vasa cantici
simoc-6,G. 5 habere David', in Arnos JC. Caro aliter non facit. Episcopi nostri primum
pauperes, postea contributae opes, iam maiores divitias reges non habent JC
Quando non habent adfectum spiritus, ut timerent lesum, ita facerent ex
nobis i. e. debet sobrius, vinum potest bibere sed non deditus vino. 'Percussor'. 20
Hoc vocabulum varie interpretantur. Non loquitur de percussionc mauuum sed
i.eov.s,iu.i2percussione verborum et exemplorum. Percutitis conscientiam eorum, 'qnae cum
sit', et 'eam percutientes' ad Cor., e§ ftcf)Ct 1} nt(^t ubd, percutiuntur fratres in
ecclesia tum verbo, i. e. quando mordentur: sine misericordia corripiuntur. Et
magnum vitium praedicatorum, qui cum sunt in suggestu, insectantur vitia, 25
personam. Uli captant auram vulgi et volunt videri audaces et eos vulgus
libenter audit, praesertim ubi magistratus percutiuntur, et tales habentur in
honore, quasi vulgus sit sanum et sine vitio. Et contra qui percutiunt
vulgus et palpant magistratus, illi communitcr sunt seditiosi, praesertim si
haberent occasionem. Utrumque arguendum: et vulgus et magistratus. Sed so
si una pars titillatur, alia percutitur, tum mox vergit ad Jc. Sed oportet, ut
altera pars non rideat et non sie separanda correptio, ut unam personam
depingant, ut omnes oculi vertantur in eam, admoneri debet privatim,
2 quidem tarnen o deum 4 te [ob = tesaunim?/) te c in Jesura W
5 habere 6 foirH)(ff)] lopff TTP 7 spg und darüber spus fpiritus sauctus W
15 putat 16 cantici 20 Episcopus debet esse sobrius W 22 cum] causa TV
23 1. Cor. 8. r percutientes ad Cor.] percutientes conscientiam eorum infirmam in Christum
peccatls 1. Cor. 8. TT Ij] jloict W zu 24'27 Percussio docti-iuae et operis r 26 et eus
fehlt W eos] ^ R 32 correptioue W
•) Sinn: man muss ihn demütigen, fotn^jf Nebenf. sii iamp = Kamm (D. Wth. 5, 102)
riß. bcn famp ('fnwl'ff Witt Ten) 6eicf)cr(:n Unsere Amg. 6, 404, 26, wo tninp = ^Schopf,
Hahnenkamin
Kopf (!>. Wtb. 5, 1o:>), in obiger Wendung trotz WP nicht so, sondern = '
*jt nehmen, welchen man den Kapaunen abschnitt. P. P.

3
Sortefmtg üDcr bic abriefe alt litiii iiiib ';U)iIciiiciii. 1.527. [Jit. 1,7. 8] 25
Mallli. 18. Itl e.st, esse raordaccin ctiani in iis, iibi noii est opus. Putat miutfi. is, i5
enira, ba§ IttonS ÖOtt Ij'^ltt fol Ictbcil, prae-sertim inuoceutis, si nocentis, faciat
legittimo ordine, Matth. 18. Percutere publicum somper mauere oportet.
Ich. IG.: Spiritus sanctus arguit, sed privatum jc. Aliud est percutere exemplo 3of) u;, r
5 malo vel scandalo, Paulus Cor. Videt vulgus Episcopos scortari, nihil i. (iov. s, 4
l'accro Episcoporum :
Debes, inquit, nos lionorare etiam malos, non est tuuiii
iudicare. Hac licentia freti oninia licere sibi putant. Sic offenduntur conscientiac
ad malum, ba§ ift porcussio operis. Sed debet pusillauimes cousolari,
contritis corde mederi, adhortetur in suavitate spiritus, Gal. (3. »ni c i
10 'Non turpis lucri'. Qui nou sectetur tiirpia Incra. Quo fugient nostri
pontificcs? Qualia lucra sunt ex vigiliis, missis, cultura Sanctorum?
Non est dignum numerari inter turpia lucra, fuit violentissima rapina et
execrata et abominabilis ,
quia scducuntur in fiduciam operuin, Missarum et
tribuunt omnem suam substautiam. Non est tam gloriosus papa, ut istis
u. argnatur turpil>us lucris, Quae sunt usurae, ba§ matt ftd) lltettgt in negotia,
quae sunt usurariorum, quia sunt scandalosa, derogaut verbo. Oportet sit
honestus victus, quem nemo possit criminari. Nescio canouicatum, qui non
sit ex turpi lucro. Census iste est turpissimus. Qui habent agros vel
raercedem a magistratibus, est honestus victus et census. Sed alter census
21) est usura. Et ista genera lucri turpis non possunt numerari. Videat ergo
Episcopus, ut sit census suus K.
Ideo exponit ex magna parte istas negativus.
'Hospitalis', Quia Episcopus constitutus est tamquam speculator, ad
quem veniant alii et hospitetur cos. Fiierunt etiam tempore apostolortim i, 8
divites. Sed credo electos ditiores. Debet ergo episcopus expositus esse
25 Omnibus ad serviendum in anima, praesertim et corpore. Et pertinet, ut
veniant falsi fratres, qui auferant quod fratres habere debent. Hospitälern
recpiirit, ut suscipiat tam sanctos quam malos. 'Benignus' bonos amare. Hieronymus:
praeceptum esse Bonorum virorum studiosum, potissimum studiosum
bonorum virorum. Occurrent ei inulti in speciem boni et falletur sepiu.s,
30 tamen hoc intondat, ut studeat bonos iuvare, a malis abalienet, sit paratus
ad illos promovendos i. e. res ut pietas, sacrae literae, pax, concordiae, amieitia
inter vicinos, ut adsit bonis causis, iuiustis desit, studiosus sit iuvandis
personis bonis et rebus. Etiam apud senatores, principes possunt iuvare, ut
tutelam, viduam k., malos fdjIa'^C iX \Viä, bonos JC.
35 'Sophron'. Eo. 12. 'ad sobrietatem', graece 'pudicum', ein bernimfftiger
man , ut non sit homo passionatus et ebrius opinionibus. Sunt enim Sföm. 12,
i/2 Putat euim]

26 Sord'imifl ükr bic ffltiefc nii lituä uiib 5J.U]i(cmoit. 1527. [lit. 1,8. 9]
quiclam, (](ii iinlicbnd;t I)tn burd) favcn, alii far}Cii§ an ftil, .sobria meiite g'^cn,
sine adfcctu coiumodi, gloriao cousiilit. I. e. onuiia gerat mode.ste et
moderate in rebus gerendis. Non soluni fit in cibo et potu ista niodestia
sed in causis tractandis et conversatione hominiim, ut homo non perturbato
animo, impetuoso corde perrnmpat, sed qui potest audire, fQn§ Bcbencfen unb
:•
batnad). lila virtus maxime decet imperatorem. Magnus usus huius vocabuli
apud Pauhim. Sic Fridericus quando loquobatur cum hominibus, fuit
maxinic Sophron. Alii sunt ebrii mente, alii sobrii Bcbcdjtig, germanice tter=
nunfftig. @r gl)et bcrniinfftig mit bcr \ciä) lurib. Paulus maxime extoUit
haue vocem et infra bringt foft auff illam virtutem iu omnibus statibus, lo
i. e. qui sit modestus.
'lustum', quia constitutus est in regeudis animabus. Veniunt ad
eum causae. Videat, iie defraudetur aifectibus amoris jc. sed absolutu.s,
sogregatus ab omuilnis adfectibus, ue metuat pecuniae damno, ]iecuniae suae,
j.iDiofc 1, i(;scd [tvadu ^tll bui'dj, non respiciat personas, ut Moses: uon distinguat inter u
divitem et pauperem. Si est iustus, non moveatur paupertate, non eriminabit
causam pauperis. Componet sie pacem et servabit concordiam.
'Sanctus' non dicitur ut ayiog, sanctum quod est deputatum sacris
rebus. Omnis Christianus est sanctus i. e. segregatus a profanis rebus, ut
sit Christi, nou diaboli. Osios, qui studiosus est in relnis sanctis, ut sancte 2o
doceat, vivat, oret et agat reliqua opera, quae sunt sanctitatis, docendo,
meditando, abstinendo a profanis cogitationibus, locutionibus, gestibus et
3!öm. 12, 3 moribus saecularibus, Ro. 12. Si sacerdos iurat, est profanus, sanctus qui
saucta tractat, loquitur, videt, audit, agit. Est usus ergo sanctitatis.
'Contincns' !^ci[t totam illam moderationem, ut sit moderatus cibo, ;5
potu, uxore, non sit petulaus in alienam uxorem, verbo, gestu hoc faciet ut
1. Got. 0, 27 cap. 9. Cor. 1. Hae virtutes debent esse fructus fidei in episcopis.
1-9 'Tenacem', hoc fortissimum. Pulchrae virtutes. Episcopus est constitutus
in nicdio nationis sed maxime inter haereticos. Qui fit pastor ])racsertim
in insigni loco et tractat verbum, habebit. Monet ergo, ut paratus so
sit in utrumque: ut habeat trullam JC, ut iu Neemia. Horuni pauci,
nuilti doccnt, pauci pugnant. Est quaedam tenacitas ibi significata, i. e.
i.xim. I, i:.
ba§ er bic Viid lli(^t unter bic Bond fto§ sed attendat lectioni, ad Timo.
'in bis maue'. Ideo provideri debet ab ecclesia, quia debet attendere et
immauere lectioni non solum pro alüs sed meditetur semper pro se i. e. cr= ^s
1 quidam] quideni W »iiBeba^t c aus »ngcbaifjt alii] aiibci'C TT 2 commodi c in
commuiii IF 4,6 vt hö Ins imperato: r 7 über Fride steht princeps 9 bEtl fadjcil IT
13 abaolutus o] fe^dt W Ifi inter divitem amicum [o] et pauperem] inter divitem et
pauperem, inter amicum et inimieum W lejlT criminabis Ji criminabit W IS (cyiog oder
tiyyog]

fflotlcjung übet bic SBriefc an lihii. imb !pt)iIcmou. 1527. [lit. 1,9] 27
gc6 fid} gani iu scripturam. I.stucl studiura faciet, ut repngnet. Impossibile,
ut qui stucliosus scriptui'ae, immisceat se saecnlaribus rebus, sed
habeat opem, ut sit talis, qualcm descripsit hie Paulus. Quando non assidue
tractat sacras literas, quas etiam novit, irrepit rubigo quaedam et
5 surgit neglectus et contemptus verbi. Si sanctam scis scriptnram, tarnen
semper relegendum, quia habet virtutem hoc verbum, ut semper exacuat.
Ego praedicavi Euangelium 5 annos sed semper novam flammam sentio.
12 annos oravi: pater noster.
Ut sit dih'gens in eo: istius serraonis, qui valeat ad docendum, ut sit
10 certus. Siuat disputationes sophisticas de fabulis inntilibus et incertis: de
quibus non dubitet nee dubitare liceat, ubi nulla quaestio. Sunt quaestiones
morbi et dubia et opiniones, ut Scliwermeri cadunt in quaestiones, 'nesciuut,
de quibus' 1. Tinio. Quid ad nie, quid dieat Augustinus, Papa? sunt iu-i Jimi,?
certi sermoues sed sacra scriptura est fuudata et est 'secunduiu doctriuanr,
1"'
id est, valet ad docendum. Qui bene seit aliquid, bene potest docere.
Verba non iniustam rem sequcntur. Eloquentia coniuncta est cum sapientia.
Dens, qui dat sapientiam, dat et verbum, ut loqui possimus. Qui non intelliguut,
non possunt de hoc loqui. Sic et Schwermeri nostri nihil docent,
quia vagantur in cordibus, cogitationibus. Schwermeri multa sciunt garrire
20 sed nihil dicerc et docere. Dabo, Christus inquit, vobis os et sapientiam. ^»c.si, is
Ubi sapientia, ibi loquantur etiam Schwermeri, h)afcf}Cil iDol sed non dicunt.
Ut ergo scivi, barauff teil icf) fterten. Et deiude qui valeat ad docendum,
debet esse doctivus i. e. non solum ut sit diligens ad docendum sed etiam
potens. Sed non potest, nisi sit certus. Nullum libellum adversariorum legi
25 Hsque ad finem praeter Erasmi diatriben ,
quia in primo inane ' video eos
vagari et carere certo sermone.
19. Novemüns
l
'Ut potens Sit.' lila 2 sunt iniprimis necessaria episcopo praesertira
in officio docendi, quia illud maxime principale officium episcopi.
Ceterae virtutes ornant personam sed hoc eins opus, ministerium. 1. certum
30 habeat sermonem et sit certus se habere sermonem dei, 1. Pet. 4. Supra:
dispensatorem dei. Ne quis praesumat docere quid in ecclesia dei nisi certus.
Hoc verbo habito tunc non solum docebit sed est potens ad docendum
2 vt vor immisceat iciederhoU 3 descrip B describit IV ö laiictam] f. li fehlt W
7 Euä 9 über Ut bis eo steht de verbo vocali seu ftudio 1. Timo. 4.] de bis i. hinter
noster [Z. 8] W hinter eo steht sermone qui est fidelis scheint aber gestrichen B diligens
in eo sermone, Istius IV 10 certus] certus, de quo non dubitat TV 11 über ubi
steht in quo] in quo ir T2 morbi ItW [ob = morbidissimae?7 zu 12)16 fidelis: 1. diligens,
2. pertinens ad docendum et arguenduui r 16 iniustam] invisam möglich 17 sapientiam]
scripturam TF" 22 scivi] sciat IF 25 inane scheint c aus ungue] inane TV 27 19. Novembris
fehlt TV zu 27 i. e. temperat moderatur r 30 über sermonem fror etj steht
verbum] verbum TV
') Das iirspribigl. ungue Jcönnte = proba stehen, vgl. ex ungue leonem, ad unguem u. a.
'-'^-'f'"*' '•

28 ffloticfmig übet bie »tiefe nii litiiä unb ^Mjilemon. 1527. [iit. 1,9]
et argiU'iulimi vel coiivinceiuliini, qiiia si quis ceitu.s de re aliqua, novit:
liaec (licd. Iiicertus vero iieque dooet ncc jnigiiat, iit sectarii, qui niulfa
iliciint, iibi Icctus über, nihil habet jc. Legi Hieronymum, finita lectione
tcmpus pcrditiim, nihil dicit pro conscicntia consolanda. Perlcgi Angnstini
libros, qnos ante Pclagium scripsit JC. Habent Sclnvermeri argumenta
sophistica prorsus inepta ad rem. I. e. fortis et robustus, varius ad exhortandnm.
Paulus posuit fnndamentum et docuit, qui superaedificant, sunt
3iiti u. 3 exiiortatores, ne rubigo coiisuniat doctrinam semel traditam. ludas: percertetis
in doctrina semel tradita. Huic fidei insudandum et percertanduni
usque ad finem. Pigrescit caro, solicitat, ut obliviscamur et fastidiamns
vcrbnm. Episcopus non curet, quod saepe idem doceat. 'Sana' hoc est
peculiarc vcrbnm Pauli: Sana doctrina, fides, econtra: languens circa quaestiones.
Morbos doctrinae opponit i. e. quod doctrina .sit recta, stabilis et
constans. Qui languidus est, corpus neque vivit nee moritur. Sic qui non
habent eertam et sibi constantem doctrinam, non docent. Alludit non solnm
lif. Uli, 1 ad graecum adagium sanum consilium sed ad hebraismum 'beati sani in
via'. Beatus sauus, Latiui: integer, Hebraismus et Graecismus est. Hoc
dicitur contra incertas opiniones rationis: 1. ut snos discipnlos servet in saua
doctrina, 2. ut convincat adversarios. Necesse habere verbum dei contradictores.
Nemo contradixit rcgulis patrum et articuHs in monasticis disci-
]ilinis et collegiatis ecclesiis, quia erant diabolica et humana. Verbum vero
dei mox ubi suscipitur, mox quando lohannes Hus veniebat et disputabat
de abusu Papae, quia Satan vigilat 3C. Sciat Episcopus smmi verbum
3!hi. 2ii, :iij habiturum mox contradictiones, si non ab extrancis, a suis fratribus, Acto.XX
Antequam Christus itiigccrcu^tgt blicBc per Pilatum, oporteret Indam K
Non dicit sie: ut eos compe.scat. Non, numquam est haereticus snperatus.
ludaei clamant adhuc ex scripturis non probari posse lesnm esse Messiam.
Nostri Sophistae dicuut se non couvictos sana scriptura, quod Papa sit
antichristus ,
quod utraque species sit licita et monastica impia. Ergo non
mandatnm, ut os obstruamus, ut perpctuo cedant. Christus obstruxit os
Saducacis et tarnen non cedebant, consilium inierant, ut occiderent. Episcopus
ergo si non potest convertere et compescere contradicentes , tantum
arguat, quod illi errent, et sie potest ovile suum conservare a seductoribus,
2 tlioo] dicit TF 4 dicit o 6 varius] ob verhört f. validus? S über rubigo
steht toft] rubigo TF S/9 percertetis] per und Lücke F 10 fiuem über nicht gestrichenem
über quaestiones steht 1. Timo. 6.
fidein] finem W et oWiviscatur vt fastidiat W 12J13
14 qui languidus c m quod languidum W IT integer habent W 18 rationi W zu 20
Christus Matth. 22. ^ä) meine 5>ciutii§ ^ali itct contrad. foj gc'^a'6t r, dazu vt in sequenti
pag. f= unten 29, 20 fg.]
sj) 22 llus o 24 habiturum] habere TT 25 Aufequani]
G^e beim W unflecteu^: It oportet W 26 über compescat bis snperatus steJit Ista pertinent
ad tertiani ab liinc paginam /^= 32,3] sp 27 über probari bis Messiam steht Paulus
ps/eudoapostolus7 non potuit obstruere ora. Sic hodie rsp zu 27129 Infra in tine 1 .
c.
/^in fine I.e. o] vocat eos inobedientes seu dicto non parentes rsp 29 über spes steht
Sacra: sp 30 über os [nach ut/ steht illis] illis os IF

4
fflotlefung über bic SBriefe an Situs imb iptjilcmon. 1527. [Sit. 1,9. 10] 29
ut nou devoreutur a lupis. Fidelis ergo pastor, qui non .solum pascit sed
et tuetiir. Hoc fit, quaudo liaereses errores iudicat. Sic per solaiii repreheusiouem
servat ecclesiam non per victoriam, sicut hodie tiienuir ecclesiam
adversus öacrameutarios, sed illi invictiores invictissimis. Carolstadius victu.s
':
in Tuto etiam suis sociis dicit hoc non valere. Sic alii suuni 'significat' et
'corpus' non possunt probare. Non sumus ibi victores, quia non conviciraus,
sed victores in nobis, quod servaraus fratres in simplicitate verbi. ij. ^eiiid)
\tüd, quae Episcopus in officio suo: quando erit tenax sermouis certi, erit
potens 3C. Haec est descriptio saucti et divini sacerdotis. Si deest ei viriij
tus persoualis, tarnen non desit virtus Episcopalis. Et eligendum potius
primum Vitium, modo stet puritas certi sermonis et potentia arguendi et
cxhortandi ofBcium. Hoc officio insignivit nos dominus, exliortamur et
arguamus adversarios, quod sanctus, iustus jc. hoc est meum personale, de
quo alii nou multum aedificantiu". Sed si saucte doceo, hoc est maximum.
IS Hoc dedit nobis deus, gratias agamus deo et distribuamus sie, ut fratres
fiant meliores. Et multos servanius per lesum, qui nobiscum est. Stultorum
semper infinitus numerus est, perpauci liodie pios libros aedunt. Econtra
praefracti vaniloqui et phrenapathae scribunt libros et certe noriuit, quia
Ro. 6. 1. Cor. 12. corrumpunt fidem et conscientias.
20 'Sunt euim'. Ibi reddit rationem, quod dixit: impossibile est epi-i, lo
scopum esse sine contradictione, sine adversariis. Habebit Satanam domesticum,
qui suggerit ei multas cogitationes et speculationes falsas, deinde
externos hostes, per quos excitat sectas. lu papatu discordes fuerunt jiarochi
et fratres mendicantes propter confessiones, funera. Nam paroehis auferebatur
25 quaestus, deiude mouachi iusectati sunt sacerdotes quasi louge inferiores
se. Sic apud ludaeos Saduceus Phariseum, postea monachus monachum,
seil. Herodes et Pilatum. Diabolus est semper mendax et homicida, in
paradiso iucepit. In pace sunt quae possidet.
f "eov'''i'''3
'Inobedientes', quibus nihil potest persuaderi, laffcil tX'CV fuilbc Xliäjt
30 hjcien, inconclusibiles, impersuasibiles, §an§ mit bcilt fopff t)tn hüxä). Moses isWojesi, n
durae cervicis frous tua. Frons et cervix tua nervus ferreus. Istis meta- 3n- 48,
phoris utuntur prophetae ad siguificandam imjiersuasibilem hominum duritiam.
3 per 7 über ij steht duo 9 sacerdotis] sanctitatis W djlO über virtus
bis tarnen steht ut ordiue receusuit eas 11 potentia 12 officium] officio W 15 über
sie vt Ires steht et tum coram mundo IC. IGjlO Stultorum bis conscientias bilden die letzten
drei Zeilen von Bl. ITG^, scheinen aber nachgetragen zu sein] fehlen W 19 über corrumpunt
steht enervant 21 über Habebit steht 1 . Pet. 5 21122 über domesticum steht jutn goft
'^oBen] 3« gafte W 23 über sectas steht 2. Cor. 7. Intus pavores] sectas bis pavores W
23J2S In papatu bis possidet r zu 24 i'uueralia, sepulchralia, auuiversarii r] fehlt II'
2ö Sic bis Pliariseum o 27 seil.] Sed TT zu 2S numdus vi non persequitur ps/eud"-
pruphetas7 r 28 In bis possidet fehlt P 29 über quibus bis persuaderi stellt Cup. I.
heret/icum7 liominem 29(30 tafjen bis toeven =« 31 über durae cervicis steht Acte. 7.
3v ^alftavtigcn über frous et cervix steht lisa. 48

»ipfl.
30 ajotlefiing über bic 33rii'fc an 2ituä unb !pt)i[cmon. lf)27. [lit. 1, 10]
Ins])i(to Sacramentarios. Et Papistae sunt indurati et tametsi grel)ffcn uos
rcdjt tjaOcn, verum non credunt, quia frons est aerea. Altera species sacrainenti
defenditur ab eis ferreo collo. Sie laffcn in gar nid)t fagctt. 'Circunicisionc\
Isti ludei indurati, Sßn§ man in pvcbigct, fo Ijilfftä nic^t. Adnionoto,

93or(cfimg über bic SBriefc an Situ? uiib 5PPcmon. 1527. [2it. 1, 10. 11] 31
scientianim latrones et fures. Hoc non patiuutur sed iactaut se medicos
benignissimos, spirituales ductore.s, niagistros conscientiarum eiToneariiiu.
Illas ti'es virtutes habent: sunt incorrigibile.s, impatientes sileutii, iit lob 5. ;52,
deiude .saut pestileutes. Si taiitum habereut primas duas virtutes, gintju l)ill,
5 ip.si soli ad patibulum, diabolum füren, sed tertiiim pestilentissimum : uianaut
iu orbem terrarura et secuin plurimos ab.sorbent.
'E.K circumcisione' nou sohim ludaei fueruut sed et Christiaui, aliipii
doctores fuerunt ex geutibus, quae seductae a Iiidaeis. In Act. XV. lonsiiia-is. ^
man töol brau» fpliren, quanta seductio ex coucilio orta: 'oportet circum-
10 cidere' JC, uou est praetereuudus iste textus. Veuiebaut a Hierusaleni tanquam
raissi ab Apostolis: Non potestis JC. Et ascendentes Hierosolyma
Paulus et Barnaba.s: oportet. Ibi .solus Petrus cum Paulo et Baruaba,
magna pars ruansit coutra apostolos. Hoc conqueritur Paulus, quod geutcs
circumeidendae.
Sic nostri Schwermeii: ubi Euangelium praedicamus, tbedant.
15 Quare uon veniunt ad Papistas? Haec .secta fiüt aiuplificata per nobiles
iuter
Cliristiauos.
'Ex circumcisione^ hoc addit eis, ut deroget eis auctoritatem ,
quasi
dicat: die Episcopis, ut non moveantur ipsorum auctoritate, qui: magistri
vestri, discipuli Apostolorum, quos vidimus servare legem Mosi, num vos
20 estis meliores? tarn iutegre docuimus JC. Quasi dicat: dieent se esse de
circumcisione et gentes cogitabunt: legerunt Mosen ab inicio, nos nihil,
Paulus nihil
gilt.
'Quos oportet redargui'. Quomodo hoc fiet, cum non possit eis ob-i,ii
strui OS? Si enim concilium apostolorum non potuit eis obturare os, multo-
25 minus 3C. Id est, Non inter ipsos adversarios sed iuter nostros, ut appareat
in ecclesia eorura argumenta auctoritates dUuere, non ad tacendura sed ad
nostros, ut nou audiantur. Et hoc fit ut supra non sjjectata persona, genere
illorum. 'Totas' quia mauet ecclesia. In quas domos admittuntur, totas
inficiunt, patremfamilias, matresfamilias, familiam. Fuit ergo ecclesia con-
30 ventus in aliquam domum, XII domus convenerimt audientes Euangelium
2 beuiguissimos spiri: o 3 32. Hier ö. 4 primas] .1.] priores W 5 diiil»
füren o] ©ie füren allein jum ©algen unb Senfet jn W 6 über absorbeiit steht 2. Vet. 2.
zu Tjlö 1. ps/eiidoapüstoli7 iu dext/eritate7 bic 6alb getcrt Bjerbcn unb TOeifter, bie t^un bcn
fd^aben 1. loh. 2. Nou queritui- de saevitia gentium sed de pseudoap. Philip. 3. 2. Cur. 11.
G,il. 5. Psalmi plurirai queruntur. Tyranni nocent corpori sed tautum promorent Euangelium.
Contra je. rsp W hat dies Stück hinter absorbent Z. 6 im Texte 8 quae c in coutr.i
über seductae steht geutes 14 über foedant steht Befubbeln] foedaut ficfubbctn IT
17 über deroget steht supercilium] supercilium derogat W IS über qui steht cum dicuut]
cum dicuut: sumus TI^ zu 19j21 2. Cor. 11. 'Nos sumus Eb: Israelitae, semen Abr.' Philip. 3.
'Octavo die circumcisus' rsp] steht hinter gilt Z. 22 W 30 estis c aus essetis über de
sleJä ex 25 Nou c aus Nos 26 über ad tacendum steht vt illis obstruas ora tacendum]
docendum TF 28 über Totas steht lege [d. h. sie lege^ 29 patremfamilias] pr f
und Lücke W praefatioucs P 30 XII domus] Christiaui in domos W

32 SBotlefimg über bic »tiefe an lUni imb i^fjitcinoii. 1527. (Sit. 1, 11)
et conimunicarimt. Tarn Ibrtunata est illa pestileus doctriua, quia semper
iuvenit non potentes in sacris literis, et facile seducuntur. Si huc veniret
Schwermerus post nostros onines sermones, in 3 septimanis subverteret oniuia.
Non adficitur vulgus, paucissimi aceipiuBt vcrbum, quasi velint ipsi aliquaiido
Stare in aoie. Sed qui ita experti, illi fient boui praedicatores et Episcopi.
'•
Et tales solvunt argumenta et consistunt sed pauci valde sunt.
'Doceutes'. Ipse non declarat, quid doceant, quasi dicat: quis possct
oiunia nunicrare, quae et qualia doceant, sed summa summarum: quae non
oportet i. e. prohibita. Sunt vaniloquia, non docent necessaria ad salutem.
Deinde 'turpis'. Num hie obtrectat Paulus praedicatoribus? quis boc ei i"
dixit? Num illi dicunt: nos quaerimus salutem auimarum et bonorem dei?
Ut hodie nostri 3C. Difficile ergo est illos accusare de turpi lucro. Forte
1. (Jor. •), 12 vidit expertus et interfuit aliquando JC, ut 1. Cor. 9. 'Si alii participcs sacri,
Nos manibus nostris aliiinius'. Paulus ergo vocat lucrum turpe, quod
auim. 16, isquaeritur ad ventrem alendum. Venerunt, ut pascerent ventrera, Ro. 16 'suo is
iUjii. 3, 19 ventri', Pliil. 'quorum deus venter'. Et boc possum dicere: lurare sine
Schwermeros, sunt vane gloriosi et ventris animalia et concludo auctoritate
seripturae, quae tribuit falsis doctoribus, quod devorent. Devorant domos
mnic. 7,11 viduaium, Marcus 'Corban\ Qui devorant sicut escam pugillum liordei
5J''I-^;^''^>J
'Canes nescierunt' Esa. 'Vaccae' Arnos. Paulus ergo auctoritate et usu 20
seripturae et usu suo et spiritu concludit omncm pseudoapostolum esse ventris
3C. Et Spiritus boc dictat. In quo doctore est Spiritus sanctus, quaerit
quae sunt Spiritus: gloriam dei, salutem liominum etiam cum periculo sui ventris.
Ergo a contrario: ubi uou Spiritus sanctus, ibi caro. Ubi illa, ibi Studium
gloriae propriae, terrena sapiunt, terram quaerunt. Ergo Paulus non est 25
obtrectator sed certissimus iudex. Impius onmis doctor quaerit suam gloriam,
ventrem, turpe lucrum et boc vocat, quod acceperunt a vobis i)ccuniara,
ut foverent, est lucrum quaesitum mera turjiitudine quia iinpia doctriua et seductione
auimarum. Voluit eos odibiles reddere eoram Episcopis et onmino
auctoritatem derogare. Et boc exponit 'veutres': tm-pe quaerunt lucrum, ut ^"
babeant ad edeudum. 'Cretenses.' Insignem locum, quod Paulus allegat textum
3 omues fehlt P 3] tres [soj W omiiia 4 paucif: über nicht ganz gestrichenem
laiil': ipsi über (sepl /= soipsi^) 5 Sed bis experti] Si qui ita expeiiinur fc aus expeiiuntur
][
cxpeiluiitur W 9 vaiiiloqii^ W 13 vidit] luit W alii particeps ir
zu 14110 ps. 10 Ciloriatur impius pro coiicupiscentiis suis et avarus beiiedicit Ijlasplieinans
ilouiiiium vom liande aus zwischen die Zeilen hi7iein(jcschrieben] steht hinter ;iluimiis Z. 14 IT
zu ISjlT zwischen den Zeilen: per avariciam negocianfur 2. Pet. 2. Item ©ic ^abtw ein I)erlj
blivctjtrietcn mit geij IG venter est darauf die in Ji zwischen den Zeilen stehenden Worte per
bis gcij ir IT vau^ 1!W IS über Devorant steht Chrg Mattli. 23 20 über iiescieruiit
steht Esa. 5C Anios o 21 suo o 22 über ventris jc. steht äl /= aniinal/] ventris (....)
darüber (....) Am liande steht ahininus W] ventris ahiuniuni P 27 voljis] co unsicher] Co
und iMcke W cn: P /co st. vo? hinm = Corintliiis wofür t'or üblich] 2S foverent] taverent
auch möglich] i\t\erent IV ijuaosltum] quae sint (1' .3() ventres] veutos TC .3i Cretenses] C

SDorkfiing übcv bic iBviefc an Jitit-;- imb *^>()i(ciitu:t. 1527. [lit. 1, 11. 12] 33
gentili.s. Ibi edificat argentiun snper fuuclaaientum. Et veritas, a quocnnque
dicatur, est a spiritu sancto, et maxime vera dicta jioetariim, iibi nostva
peccata indicant. Cau.sa et origo Imiiis dicti semper in eo: E.st Epitasis.
Cretens&s coliieruut Tovem, quem dixerunt sumnuim deorum.
Deiude dixerunt
5 se liabere sepulchrnm lovis et qiiod lupiter alitus in spelimcis. lila di.scordant.
Quasi dicat poeta: ^ä) i)ah fein lQn|Icut, iactaut deum, qui siiuul
vivit et .simul moritur. Et hodie mirabiliter ille populns levi.s. Et quaiiquam
Graecia mendax audit iu hi.storia, fidem tarnen et testimouia: pro Flacco^.
inter Graecos superant Cretenses. Vitium istius nationis, quod mendaciis.
10 Econtra nbi vere conversi, fuerunt multo plu.s verace.s. Sie Italus si invenitur
probus, vere. Haec est naturalis culpa, vitium Graecorum : Esse leves et mendaces.
Hoc dant illis omnes Latini. 'Crimine ab imo disce omnes', 6. Euei.
Quasi dicat: uon est mirum. 'Instructus arte Pelasga'-. Praesertim dicit Paulus
Cretensibus. Dat eis 3 virtutes: est levis gens, mendaciis studet et mendaci-
15 hus obsequitur. Ideo facile illos pseudoapostolos admittent. Ergo tibi sumniopere
ageudum. Nostrum vitium ferocitas et bibacitas. Voracitas: sinins
snes nati in bellis mactandi.
'Mendaces', ergo non facile heret verbum, si heret, facile jc. gifftigci, r2
Befticn, sicut sunt bestiae sylvarum bern, lauen, fc^langcn.
Scd
Paulus confirmavit
20 verum et tentavit. Extra gratiam non potcst aliter fieri i. e. iracundae et
feroces, quae valde persequuutur K. Ergo Episcopus virulentos detractatores,
crimiuatores habebit. Exemplum dai'em de nostris Schwermeris, qui videri
volunt modesti et Euangelium non damnare et tamen niorb unb pfvtiuen
ftic^, quos faciunt. Optima et eruditissima sie faciuut ingenia et greca et
25 Cretensia, malitiosae bestiae. Christus: viperas, specie jiulcbra fulgeut apud
homines et sub hac pestes pestilentissimas concitant. Si, iiiquit, hoc dixcri.«,
coucitabis contra te leones, ursas, tygridas, toen bu fic nidjt rcd)t toirb laffen
in suis mendaciis.
'Ventres' pidchra S^-necdoche, Autouomasia, quod vocat ventres et
30 'pigii' faul, fteffige effel, qui ad nihil aliud ut aufj !o6eP. Docti-iua vera
T quauquam] quae W S audet W zu 9 Gr^cia meiulax Cicero pro L. Flacco.
'Crimine ab uno disce omnes', 'Instructus arte Pelasga, Graeca fides [üäes verwiscitt B fehlt W]
XQiTi^siv. Cur vocat prophetani, vide ps. 101 rsp] steht hinler Cretenses (Z. 9) W 10 multo]
modo W vero P 19 Befticn bis sylvarum] fiefticn, toic ba (inb Vi>\t befticn IF 20 über tentavit
steht expertus] tentavit expertus TF' 23 tarnen liabeut movb bnb pfrimcn fliege TT 26 pestilentissime
11' concitant] gcitaut [statt gcitanty] contracitant IF 2T concitabimus TF
27128 ttenn bu jncn nic^t rcirbo tec^t tofjen in itcn i'iigen IF zu 29,34,1 pergrecari supra de
filiis Epi, bau^ tenben rsp 30 nilül aliud benn auf bcn tabel 11"
') Cicero pro Flacc. IT, 64. -) Virgil. Aen. 2, 65; 2,152. ^) Sinn: weklie ihren
Sinn auf nichts ah auf (obd richten. D. Wtb.5,1539f. zählt 7 rersdüedene lobA auf, aus
L. (Tischr.) toird nur tobet = 'Kobold' belegt. Hier könnte wohl nur tobet = 'Haus für
Tliiere, Stall' (zu tohe) in Betradit kommen oder tobcl ist ah zwar nicht belegte, ober doch
mögliche Nebenform zu tobet zu nelimen, das wesentlich ostmd. besonders den Handkorb für
Mundron-ath fgrefetobcr' rgl. frcjfigc effel; bezeichnet D.Wtb. 5, 1543. P. P.
Sutt)er§ Sßei-fe. XXV 3

34 SSotlcfimg iikv bii- Sviffc an Situ? mib 5p()i(cmon. 1527. [lil. 1, 12. 13]
docet mortificationem, abnegatiouem no.sti'i sensus. 'Testimonium'. Est coufirmatio.
Iste versu.s etiam sci-iptu.s a poeta gentili. Sunt spolia, quae possmmis
istis autferre. Sed ad spiritualia applicare ge'^ovt ein fuitft JU. Plato,
Aristoteles Politica bene scripserunt, Plinius descripsit opera jc. sed docere couscientias
nou suscipe geutilem, sed ad lioc soliis servit Christus magister nostcr.
1, 13 •20. Nciveinb~| 'Quam ob causam.' A specie ad geuus. lara euim instituit
geueralem exhortationem nou solum contra pseudapostolos sed etiam audieutes.
Cum ergo Cretenses siut natura leves et mendaces, eo magis necessariuni
eos corripere, quia ad naturale malum accedit vauiloquium. Ibi concurrunt
s
augescit semper. Primum concilium constituit quandam humanam constitustVfl.
duo mala: naturalis levitas et malus raedicus, malum ovum 3C. Malus in
magister, pessimi discipuli. 'Dura' Graece abscisse, penitus, vult dicere : sie
arguere eos, hoc modo, ut nihil sinas in eis irreprehensum, ut quaudo arl)or
bcfi^lictbt, ut ne ramusculus jc.
Quicquid in eis videris supra sanam doctrinara,
(|uautumcunque e.xiguum, fcfjncib» xxiu crab, praecise, ut nihil relinquattir substantiae
de doctriua humaua. Causa est, quia Apostolus habet proverbium ir.
®ni. r,,9 ubique: 'Modicum fermentum', ^Jtait barff rtit^t cum doctriua humaua fd;cr^en,
1.'., 20 tionem 'suifocatis' 2C. Nee primum concilium fuit impollutum, quanquam
l)er spiritum sanctum noveruut ista coustituta et servareutur in obsequium
ludaeorum. Et tamen fiebat exemplum multa constituendi. Paulus postea 20
1. Gov. s, 4 contra decretum concihi Apostolici abrogavit : 'Idolum nihil' jc. In Niceuo
de coelibatu, qui iam permeavit totum mundum, quia fuit 'fermentum'. Ita
vigilandum pastori, ut nihil irrecisum, quia augescit pestilentia ex seipsa.
Sic Satan facit, qui sie est animatus, ut ne syllabam left ft^en contra se.
Si cogit ad rcvocatiouem, non sinit a Christianis, ut nisi omnia negent. Sic 25
Christus vult, ut ne una syllaba doctrinae Satanae irrecisa, Germanice: tOClttl
man eim fcfiaW ein l)Qnb jc' Item: man bar ff
bcn üeuffel nt(f)t 311 gcfatter
bitcn." Praecise i. e. penitus, radicitus, absolute, rotunde argueudi, perfecte.
'üt sint'. Huc vergat increpatio tua, ne aegrotet fides, phrasis Pauli,
non langueseat, non niisceatm' aliqua fidueia operum, quia tum venenum so
zu 1 Si iam viveret Paulus, nescio quid diceret de raagnis istis Coraitatibus maritiiuis
lit aliis, ubi divites JC. Gerte panim couvenit cum ipsis praedicatio Euangelii et tamen plnres
sunt ut in Cor. rsj}] fehlt W 6 20. Novemb. fehlt W GjT A specie bis audientes rh
9 vauiloquium] vaniloqus It vaniloquitas W 10 über medicus steht doctor] doctor IT'
11 glat burvc oti 3ufa^ 0] hinter penitus gestellt W 14 quautumcunque] quauto minus TT
14J1Ö
substantiae] lAiche W fehlt P zu 16 Med. redargutio papae et pseudapostolorum dissimilis.
Infra et 2. Cor. 11. Gal. 'arabiunt' JC. Ko. 6. Gal. 3. '0 fascinati'. Ne persecutiouem
crucis Christi patiautur, 2. ut in carne vestra glorieutur. Contra pü ut in fide sana sint.
(ial. 3. '0 stulti', .5. 'Ecce ego Pau.' r fehlt W zu 1SI19 über suflbcatis bis uoverunt sieht quia
postea sequentes exemplo Niceni concilii addiderunt traditiones] snfFucatis, Idolatria quia nsir. bis
traditiones W 19 per o 21 Apostolici 23 über irrecisum steht relinquat] reliuquat TT
24 über animatus steht gefinb] gcfinnet W bet ni^t eine Silben left ft^en W 26 über irrecisa
steht maueat] maneat W 27 ^anb Jc] ^onb Breit etleuiet, {o nimpt er einer cUcn 6rett TT
30 über tum steht hoc facto] tum hoc facto W
') nicht in Ls. Slg. Die hier vmschwebemle Fassung des Spridiwortes wolü in W richtig
ergänzt. P. P. ') Ls. Slg. Nr. 357, Thiele gibt auch einige Belege aus den Schriften. P. P.

SUotteiuug über bic 23ricfi; an 2ihi-:- iiitb '4>l)i'toii- V>27. [2it. 1, 13. 141
35
missum iu cordibu.s, et sicut pestis uocet corpoi'i, ita jc. Fides uostra
peiidet in solo Christo, qui solus iustus, ego non, quod iusticia eins stet
coram iudicio dei adversus iram dei et pro me. Si addidero: Vovi 3 vota,
ibi statim pestileutia, quia proteetio alieuae iusticiae iutroducta, ha fdjnctbS
5 rein ab. Si \'is bona opera, facias proximis. Qui voluut intoxicare, sunt
pestilentiae doctores.
'Ut non attendaut' i)ais bcibö intt ein anbcrn gelüorffen. Titulus 1,
doctrinarum humanarum scribendus magnis literis et aureis: Aversantur
veritatem, est, inquit, eius naturae: sicut ignis ardet naturaliter, comburit,
10 sie doctrina humaua, avertit veritatem. Notetur locus, qui opponatnr a homiuum aversantium ift ju ^avt,
averteutium se a veritate ?•] steld hinter veritatem W lö 6.] sexta feria IT ITjlÜ Ex
isto bis pugnare steht im Texte, aber quae neu ist mit einem Strich zu Spiritus geiciesen] Ex
isto bis pugnare r W 30 über Sed steht Ab:] Sed Alibas dicit 17 31 Cbristiaua dicit: IT
23 per ijia amissus li per ipsam omissam W 3ß über sanctorum steht Petri et Pauli quis
i(r)am Apostolatum Petri et Pauli !C. Interminatur 11' 3S über sunt steht esse] esse W zu 31
Hoc ipsi pseudapostoli negant sed constanter affirmant trad. bumanas iustificare. Pseuda])ostoli:
nisi circumcid. Papa, .\nab: »] fehlt TT' 33 über intelligat steht Paulus] intelligat Paulus W
3*

36 aJortefung über bic Briefe an 2itu§ iinb ^fjitcmon. 1527. [Jit. 1, 14. 1.5]
iOiQttf). 15,
lorum. Docent, iaquit, circumcisioneiii, .sacrificia, alios ritus legum, allegant
vobis exerapla patrum, Apostolos, ut sie per Tapinosin legem voeet fabulas,
raaudata vero homiaum traditiones seniorum, quae ultra legem posita, ut in
2 Euangelio. Haec .summa, de qua simus certi, sive sit mandatum liomiunm
sive lex, quod uulla iusticia valeat ui.si Christi. Per iusticiam ergo fidei :,
abrogatur lex sie, ut uon peccem, si non Servern ritus legis, eeontra. Sed
nuUus pseudapostolus docet siae neeessitatc, distriete praecipiendo mandant.
Ut missam non mandatum sed ritum liberum, qui stet in arbitrio
nostro, quam diu volumus. Sed in Papatu mera mandata: Laieus non
tangat calicem.
Vel sine tapinosi: superant paene graeeos ludei suis fabulis, .sed velim,
quod fabulas per coutemptum traditionem legis aceipiat, ut aceipitnr ab eis.
Uli debent docere per legem agaitiouem peccati. Et illo JC. 'Qui' homines.
In primitiva eeclesia fuerunt multi, Spirido libere vixit, in Ecclesiastica historia.
Sed optima exempla et dicta iuterierunt, pessima revocata. In is
Deeretalibus non leguntur expositiones sacrae scripturae sed qui ordinaret
Episcopus quisque in sua ditione, quomodo regatur eeclesia ista, quantnm
ille liabeat censuum, de usu pallii. Ista pessima seripta reservata sunt, optima
interierunt. Spiridon Cypriae Episcopus habuit hospitem quendam.
Cnm vellet enm eibare, iussit filiam afferre earnes. Quae dieebat se porci- 20
nas, quas apposnit hospiti, erat in 4";?. Hospes: ego sum Christianus,
Putabat Clu-istiano non Heere earnes edere in 4"??.
Episcopus digne respondit:
Es Christianus, eo magis debes comedere, omnia munda mundis. Credo, quod
pauei fuerunt tales, hoc unieum exeraplum est scriptum et dignum quod
celebretur: qui audeat et optima conscientia edere earnes contra aliorum rltura. 2.1
Laudabile et episcopale responsum. Plures tales fuerunt, sed illorum
exempla 3C. Si iam dicis ad monachum: exue cappam, duc uxorem:
Sum Christianus. Ergo conscientiae tum fuerunt captae. Et quam rara
fuerit
pura doctrina.
1,15 'Omnia munda.' Ibi vides, quare senserim Paulum per contemptum 30
appellare legem Mosi fabulas, quia lue locus indieat, quae fueriut hao
fabulae de eibis, vestibus, potibus. Ergo sunt mandata houiinum et fabulac
ludaicae. In lege autem Mosi est de mundis et immnndis auimalil)usct
vocat ludaicas fabulas. Et sunt. Quae non impouendae hominibus.
Item de lavandis vestibus, de non taugendis jc. in oninibus uten- 35
silibus. Mandata hominum avertunt veritatem, doctrina sana omnia munda
.3 ultra] Tolunt W zu 9 Abrogatio legum libera conscientia tarnen cliaritas serrit r
12 accipitur] acci'] accu' R [== accusatui-y W 13 Uli deb (lege) docere ag und darüber per
legem Ibi debemus docere per legem W 17 Episcopus] opus IV IS usu] usura W
24 unieum c in unum] unum IT 2S quam] quoniam TT'^ .35 de non tangendis K.
Item de non tangendis Item de larandis vestibus W zu SöjST, 2 Monachi non attigeruut
pecuniam, Item quidam nee mauus muliercularnm r] fehlt TT .35/36 utensilibus] utitur
similibus TT
lo

Sotlefuiig ütiet bic S?ricfc an 2itu-5 imb !{5t)iIemoii. 1527. [lit. 1, 15] 37
facit. Et hie textus scribendus aiireis literis. Iste iiuicus textus est tonitru,
tempestas adversus oinnes stipulas luunauarum traditionum contra ins Papae,
decreta conciliorum,
quae sanxerunt sacerdotibus coniugium immundum, qiiia
ipsi imrauudi, dicit Paulus, avertunt a veritate. Muudis est coniugium
5 munduni. Papa: in quadragesima a lacticinio, caseo, lacte, butyro, papensibus
et suis sunt immunda, quia immunda fecerunt, uobis non, ut Spiridou dixit.
Unuin legi decretum Papae: Nos quidem iubemus abstinere a lactibus et carnibus,
Non quod creatura dei sit mala, sed quia ad refi-enandam carnem expedit
3C. ut in obsequium pietatis et temperantiae, non penitus vidit. Man-
1» data duplici ratione traduutur: ut sit iustitia servantibus illis, econtra.
Talia praecepta sunt nulla prorsus. Si loqueris de iusticia coram deo, nihil
parat iusticiam nisi Christus, qui est mediator. Huius iusticia est nostra,
1. Cor. 1. Ibi nee lex Mosi, papae, hominum. Non patior, ut papa suis i- Gor. 1, 30
mandatis introducat nie coram deo ut iustum, servantem ipsius mandata.
'5 Sed nuUus constitues, hoc non petit. Coram deo non debet apparere: mea
3 Vota, sanguis Chinsti eonculeatur mihi. Si vero praecipitur in oharitate:
Tibi sponte in obsequium, tibi obediam, non ut salver aut condemner. Una
ratio praedicandi est contra fidem, altera secundum rationem charitatis, prima
niinime tolerabilis, altera iam. Hoc nemo pseudapostolorum, sed gl^ett mit
2" bcn legibus uxnb. Destructores imaginum: de destructa iraagine facio iustificationem,
non destructa impietatem. Ex quo non admittunt hoc nisi spirituales
ut nos, qui in Hbera charitate nee volentes iustificari per hoc nee
meliores aliis. Sed 'sine spiritu' omnia praeordinant, ut iustifieent vel accnsent.
Hoc nos nee ipsi charitati permittimus : non coram deo me iustificat et
^* omnia opera charitatis sed coram mundo iustificat solura, Iq§ ben tejt
rotunde Bleiben. Mundi sunt, qui habent sanam fidem, qui credunt in
Christum, sciunt, quod per nihil possunt inqninari. Fides Christi mox inducit
charitatem, quae facit obsequium fratri, per quod non iustificat. Ipse
exponit Infidelibus', ergo per contrarium mundi sunt fideles. Omitto dis-
3" putare : quisquis non credit, non est mundus. Conclusio simpliciter vera.
Act. 'nihil discrevit purificans', per fidem mundat. Beati mundi corde, qui 'Jips- 15,9
credunt, illi vident. Scientibus ergo se iustificari solo Christo illis omnia
munda, sive pisces, carnes jc. Haec est tempestas contra omnes traditiones,
1 üher scriliendus his unicus steht Chrg intravit ad pub: et cum Samarita:] das iiberfieschriehene
fehlt W 3 sa9 B sacerdotum TT 5 papensibus ÜW 6 munda quod muudi
fecerunt W 8j9 non penitus vidit steht hinter temperantiae, ist aber durch Strich zu refre:
carnem getciesen 10 servantibus] servamus W 12 mediator] me*°'^ B me**^ /= meritumj W
13 papa] populus W 15 hoc 16 vero] verbo W IS est c in q] quae W secundum]
quae secundum W 19 iam] ratio W 21 destructa 25 solum iustificat
©oHcn ben tejt rotunde fitctBcn taffen 29 Omitto] Sinito ztt lesen möylich] Sinito W zu 31
1. Cor. 7. sanctificatur per fidem. Possum commercium habere cum Turcis JC. Anabaptistae
volunt deserere uxores, quae non babent fidem. Auab. etiam impios magistratus occidere.
Pet. Pau. contrarium docent r] fehlt W

38 93orIeiiiiig iibcv bie iptiefc nii lilu:' luib ''4^I)itemon. 1527. [Itt. 1, 15]
concilia. Ciuid fcceriint nostri inouachi, Episcopi, quod hoc legenint et non
iiitellexerimt : oiiinia luunda imiiulis, et ipsi leeerunt iiiuiuiiHla, c11)üiu, vestitiim.
Caetcri sunt omne.s iufidelcs. Erj^o luandata lioniinuin avertnnt a veritate,
lioc probat Paulus sie: immundis et infidelibus i. e. ai quis aliquid
fecerit imiuunduiu, ille sciat se iiifidelem, qui necessario est avcrsus a veri- s
täte, ergo totus sine fide. Ergo concludimus: regniim papae, Mouachoriuu
sunt regna infidelitatis , sunt gentes, quia prorsus viviint in infidelitate et
iuiusticia facientes res immundas, quae coram deo miindae.
'Immundis' invertit: ibi nihil niundum, quia si quis fidem perdidit,
tunc omnia immunda: deus immundus, iustitia, cor. Qui fit? Conscientia in- lo
fidelis h)0 tlüt fie lim!6 g'^ct, polluitur. Monachus si confitetur, missat, focit
secundum rogulam, rasus, obedit regulae, devotissime niissaN-it, conscientia
eins stat: nescio an deo placeam, hie omnia imnnmda, quia coram deo non
est iustus, quod sentit, hoc est iam esse immundum, quia non credit placere
dcc). Ergo missa, vestes, lachrimae, preces immundae. Sic quando casti- is
tatem ,
paupertatem, obedientiam scrvat, moribundus: nescio an deo. Ibi
onuiia vota immunda, (juia ibi omnia infidelia. Non persuasns, quod deo
placeant. Sic si speculor de Christo: sedet ad dexterani, iudicabit te, non
Köm. s, 34 ut Ro. 8., ergo ^ Christus illi immundus et deus. Sic omuis usus creaturae
est immundus. Non cogitat, quod deo placeat, quod utatur sole, sie (juan- 20
(juam hal)et in usu, dubitat, ergo sol, lumina, esca, potus, vita ipsa sunt immunda.
Immunda conscientia, quae non credit, quod placeat deo in isto
opere, usu creaturae. Qui sacerdos potest credere missara placere deo?
quia non habet verbum sed: buiicft mihi. Concludo contra eum : ubi verbum
'^»m. lu, i4nou est in conscientia, impossibile fidere, Ro. X. 'quomodo'. Si habes mis- vö
sam sine verbo, habes sine fide. Sic ad Monachum dico: habes verbum,
quod voves'? Ergo nullus monachus potest dicere: ista religio placet deo,
quia non potest producere verbum dei, quod diceret: qui viveret haue vitam,
deo placet 3C. Mundo ergo conscientia est fidelis, econtra. Ergo fidelitas est
puritas conscientiae, quae credit se placere in Christo, econtra quaerit aliunde 30
placere et hoc sine verbo facit, ergo semper iucerta, polluta. In extremo
die accusabunt eum omnia sua opera, vota, creaturae.
2. Deuemb7~ | Audivimus
loco hoc, quomodo Paulus damnet omnes doctrinas
6 über Ergo bis regmim steht Ista ptinent ad seqaentia] Isla ptiiient ad couscqueiitia
vur Ergo IF" zu 10 ps. 18 cum perverso perversus eris r 11 über confitetur steht conteniplatur]
cunteniplatur IC missat W 18 placea(n)t IF 18J20 Sic bis placeat fehli P
21 luiniua] Luua II' 24 sed] @f it)vii5§t TT 23 iu couscieutia] in 9 darüber nochmals
in 9] minus W fide'] fide TT quomodo. Si] fides ex auditii. Quando si IF 28 viveret
c HI vuverit li WF 30 Christo] (deo) deo in Clu-isto W 33 Audivimus] A II (A) IF
fehlt P
') Sinn: Wenn ich nicht »011 6^riftu§ dmike, me Eöm. 8,34 steht, smulem ilin nur
als Eiclitcr usw.

Soxtcfung übet bic iSviefc nn Z'dn-i iiiib 5)3t)itemon. 1527. [lil. 1, 15] 39
humanas gravissimis verbis, quae saut metuenda, nisi sumus indurati et
excecati: Qiiod omiiia ]nira puris, Impuris et infidelibns dixi, quod eoriini
optima opcra uou sint pura sed iiupiira, quia non possimt statuere iu coiiscieutia
hoc placere deo. Sic hodie iiostri Sacramentarii habent impuram
5 fideiu et uuiversara doctrinam: quando disputant de Christi resurrectione,
morte, snut omnia impiira, quia non habent conscientiam, quod ista recte
doceant. Ergo bene nihil est propter incertitudiuem et dubitationem conscientiae.
Sed
'Inquinatae. Mens'. Utrnmque est impuram, hoc ipsi non sentiunt,
10 quia sunt excecati illa imparitatc. Ocuhis cordis eorum est plenns immunditia,
ut quando corporis ocuhis perfusus sanguine, immuuda aqua laesus
uou recte videt. Sic eorum mens, inquit, est impura, ergo et conscientia.
Mens i.e. iudicium de rebus 1. Cor. 14. 'sensu quam hngua', qui
'•'^"^sensu
'^' '^
vel
spiritu, est vis cognitiva in homine, quae reeipit doctrinam. Ipsorum cogi-
15 tatio, mens, sententia est impura, ideo sequitur etiam conscientia impura,
quia qualiter iudicat mens, taliter dictat conscientia. Mens dicit: Si ederis
carues 6., peccas. Conscientia sequitur: ergo non sunt coniedendae carues.
Conscientia habet semper conchisionem, mens habet minorem. Omne peccatum
est vitandum (maior), Sed: edere carnes f. 6 est peccatum, hoc dictat
2u mens, conckidit conscientia: ergo K. Maior semper vera, quia non errat in
communi sensu omnium liominum. Sic Schwermeri: debemus docere Christi
fidcm, charitatem, vitare humanas traditiones, ista maior transit Universum
30
geuus humanum in communi. Sed ftoffcit ftc^ in minore. Sic illi praedicarunt:
vitandum est malum, mahim est quod non circumcidamini. Non
25 est mahim obtemperare deo, sed si a carnibus abstinueris 3C. Si minorem
et'^alten, fo l)dbtn tOtV conclusionem frei). Omne bonum est faciendum, exuere
Monachum est bonum. Ibi est pugna, Papa non, nos ia. Qui habent meutern
sanam, apud illos est vera. Sensus, quem habent de rebus sacris, est
impurus, ergo etiam conscientia est. lam non est jirimum pugnandum pro
conscientia sed urgemus primum mentem. Si persuadeo papae: Monachum
.5 universam] ob verhört für perrersam ? 9 impurum] impiorum W zu 13 iiitellectus,
animus, affectus fontflt ex mente. Mala mens malus aiiimus ut in veteri testam.
1. Reg. 21. ?•] vor i.e. iudicium gestellt W 13 quam] q; 14 cognitiva] cognitio W
19 maior o f. 6 /= feria 6.J c aus nü 20 errant W 22 über ista bis Universum
steht externae res non iustificant S] vor ista eingesetzt W 23 Sic] Sed W 25 Si minorem]
@o hJtr maiorem TT zu 27 Quod est contra verbum dei, desereudum est. Monachatus
est contra verbum dei. Bona opera sunt facienda: Monacbatus. r] vor Ibi est emgesetzt
W zu 27 Ubi est sana doctrina, ibi pura mens et conscientia. Econtra ubi
traditiones /^bumanae traditiones W] 'Avertentium a fide' sequitur impura mens et conscientia.
Sed impii ut non putant se inquinatam mentem habere, ita non sentiunt conscientiam impuram
insi/tam7 /^(insi) W] Non dicit: imraundum est eorum os, manus, corpus, caput, pes,
sed mens et conscientia steht am oberen Bande vwi Bl. 181^, das mit pugna Z. 27 schliessi\ vor
Qui babent ijesetzt W 30 pap^ li papam W

40 a3otlc(uiig über bic 3

ajotlefuiig über bie »dffc an lituc- uiib ^pijilciiion. 1527. [lit. 1, IG] 41
iiationem siguificautur idolatrae. In corde liabent alienani menteiu et inpuram
couscientiam a deo, nihil verboriun et openim dei recte tenent, ergo
errant ab verbis et operibus dei, errant, nihilomiuus tarnen tenent specieni
veram. Quando quis aliter depingit deimi, quam est, fingit idohim ut:
5 propter castitatem respicit me deus et maius praemium quam aliis Christianis.
Spousa Christi est propter castitatem corporis, ergo etiam gentiles virgines
non deberent. lila cogitatio est merum idolum cordis, non deliniat verum
deum sed sub nomine veri dei fingit et depingit merum mendacium et illa
idolatria et abominatio venit in os et publicatur in ecclesia. Abominati
lu i. e. sequuntur abominatiouem et coram deo abominabiles i. e. idolatrae, Ut
tum ludaei: Circumcisio salvat te. Christi iustitia salvat te, ibi vera
iustitia, econtra idolatria et abominatio. Non solum loquitur de ceremoniis,
ut Erasmus, sed de universis legibus, quae homines ducunt in
fiduciam o])erum, scilicet propter abominationem spiritualem et idolatriara
15 in corde.
'Increduli' vel incredibiles, impersuasibiles.
Egregium donum apud cum,
jirimum abalienati a sensu Spiritus sancti et vero intellectu, 2. indurantur in
ista induratione, stant indurato corde, sunt impersuasibiles, laffetl \^n niil}t
fagcrt. Si pius doctor invadit eos: tu erras. Sic est verus deus, iusticia
"u est gratia dei in Christo ba§ tO0Een§ nee audire nee videre, id est esse abalienatum
a iusticia, deinde nolle resipiscere. Quasi dicat: sepe tentavi,
volui revocare eos sed nihil. Schwermeri cum nihil possunt respondere ad
argumenta, quae eis propouuntur, tarnen non tacent. 3. non solum sunt
abominabiles, indurati sed etiam tota vita inutilis.
'Et reprobi ad omne', habent
25 tarnen egregiam sjieciem, dant eleemosynam, patiuntur multa. Quare? Dicit
Paulus reprobos ad omne K. Sicut ipsi spccie verborum dicunt se nosse JC.,
sie specie operuni bonorum ostentant se sanctos, nemo minus videtur reprobus
ad bona opera quam ipsi. Nos dicimus: quandoquidem mens est erronea
et conscientia, sequitur: non facinnt quae faciunt propter deum sed suam
4 veram] verum B verburum W 5 qu.im] mihi dabit quam W 14 scilicet] Sed W
zu 14 Abominatio Eb. est idolum, idolatria, superstitio, quando instituit sibi quis proprium
cultum seu fidem ex sententia bona intentione et oriiat eam verbo dei ut ludaei bal). statum
locum, certa tempora je. Huius pertesi erexerunt Sic Hierob: postea alii ludei lustrabant filios.
Hiero; vitulos, non quod tarn stulti fuerint JC. sed pro siguo cum quo inveuiretur deus
ut cum arca Uieroso. Sic hodie Pap. Cartbusiauus Anab. r\ hinter corde einr/eselzt W
zu 15 Ubi cor non est reote pie eruditum et mens illumiuata, impossibile est consc. esse
puram et fidem. Non concepit veram doctrinam. Sicut quis eruditus ita credit et talem cunscientiam
habet. Non dicit impuras raanus, pedes babeut ut alilji Script. Esa. 1. 'et veloces
pedes'. Hoc minime credunt nee sentiunt (steht vor der Eandbem. zu 14) »•] vor Increduli cingesetzt
W 16 eum] e(y)ri R] episcopum W IS iiher induratione steht sensu zu l'J 1. ps.
dicuntur illnsores »•] hinter fagen einyeseizt W zu 19 non flectuntur non cedunt contraria
docentibus docent, dicunt r B] vor tu erras eini/esetzt W 21 tentavi] tractavi W zu 24
A verte buc pertinet in fine [bezieht sich auf 42, 16118, loo A am Bande steht] ^¥

42 Sotkiung über bie abriefe an litii* iinb *;*()ih'nn)ii. 1527. |Iit. 1, 16. 2, 1. 2]
®ni. 3,
gloriaiii. Afala arl)or, ergo. Arlior est mala, quia luen.s impiira jc. et impiiri.s
nihil purum. Cor impui-um, ergo et opera, ergo uece^se est eos esse
reprobos. Quicquid faciiint, faciuiit secuudum errorem: si coniicinutur in
carcerem, moriuntur, sunt omnia impura. Opus autem neu est puruui lu'si
quod ex corde pure et conscieutia. Non solum frustra suut studia eorutn *
sed reproba malaque, quanquam in speciera siut optima et videantur Cbristianormu.
Patiuntur, dant eleemosynas, moriuutur, imitautur omnia opera
Cliristianorum. Sed iudicamus eis: habent mentem impuram 3C. Et iste
textus est nobis solatio et firmat nos contra eorum optimam speciem. Nam
si dogma irapurnm , etiam conscieutia et eius speciosa opera. Ad Gal. •»
4
'frnstra pa.ssi, si modo' JC. Simus ergo pavidi, non facilcs ad recipiendas
düctrinas. Aniisso euim verbo veritatis est amissio irrecupcrabilis. Ergo
arguo contra eos, ut probent 'Est' accipi pro 'significat'. Satan eos ducit
et redueit, quo viüt. Hae tres virtutes siugulares idtimae, (juod habent
impuram mentem, conseieutiam, quod loquuutur de deo.
'*
spf. ii"',4
'Ad omne opus bonum' jc. Tarnen multum faciunt iiao jilura

3
aSovtcluns üOoi- bie »viefc nii liliiä utib *;U)ileniüii. 1527. [lit. 2, 2. 3] 43
modesti, öcrnunfjtig, ein fctncv, fittigcv man, bcv nidjt ebrius ift pasKiouil)iis
et opiuiouibus suis, qnale excniplum dedi de Principe Friderico nosti'u, (|ui
tlic^t poltcr, ftovvig fcl). Hoc ad gestus externos et vitam activaiu ic.
Duiiide: 'Sani in fide, cliaritate, patientia' i. e. qui sint probi ncjn t'alsi
5 adulteriui lauguidi in fide. Bonus aureus est proba moneta, sie vinnm
probuiu, qiiod non est cauponatum i. e. qui liabcnt puram et certani fideni,
quia debent docere mores.
'In dilectione' i. e. debent habere dilectionem sine simulatione syncerani
candidani rotnndani , ut diligant ex aequo tarn amicos quam inimicos.
ui Dilectio, quae discernit personas, languida est cliaritas non proba, vitiosa
non rotunda. Ad Ro. XII 'sine simulatione'. Tamen niliil magis est, quodüU'i"
simulatur in orbo terrarum,

3
44
SBotU'iung übet bie 9?ticfc an 2ituä unb SßI)ilemon. 1527. [lit. 2, 3. 4]
2.
'Bonae doctrices' gute letcviit, in.strnctae, aptae, appositae ad instriiendiiiii,
plenae bouis doctrinis et exliortationibus, quia constituet vetulas,
2» * iiistitutrices iuvencularum debent esse ad quid? 'Ut erudiant adolescentulas.'
Exomplo et verbo erudiaiit i. e. modcstificcnt i. e. enidiant ad modestiam,
bj fie bcrnimfftig finb, ni(f)t poltern mib xumovcn, ftiH, fanffttimtig
Unaqxiaeque unamquanque uon modestam doceat et admoueat, seil, ut iuvenculae
amcnt viros, dib'gaiit liberos, fie foGcnS ha '^in 'galten, ut curont suos
viros et filios (Consulimus decretalia, alia iuvcuimus) bo foüctt fte mit llffib
i. e. '
gl)cn , est offieium ipsanim , creata ad virnm et prolem pariendam. Textus
contra oniues mouachos et Nonnas. Non faciat sua sponte hoc opus, ut lo
diligat, quia Satan adest, caro fastidit infra ununi annuin et alium re.spicit.
Est ergo dei maximum donum, quod delectetur in isto viro et non alio, ut
Quff feinen onbern man ödsten quam siuim. 'Diligant." Nonne nimium?
diligunt praesertini iuvenculae. Contra illos, qui dicunt, quasi geutile sit
Carnaliter diligere, castigant non erudiunt. Ut bene habeant eorum corpora, '^
curant.
3. Dccemb :~ |
Sic instituit niatronas, ut sint bonae magistrae et erudiant
adolescentulas feminas ad amorem virorum, prob's jc. Dixi, quid sit amare
virum i. e. non simpliciter cohabitare sed revereri virum et habere eum pro
doniiuo, ut pareat in omnibus, non sit iniperiosa. Rara dos mulieris, quia *"
gcuus rauliebre natura fertur ad id, quod illi prohibitum, vult regnare, regere
iudicare. Inde veniunt dissidia coniugalia, verbera, flagra. Filios diligere
non est mundo educare sed curare, ut ]>rovideatur corpore et anima et ad
23,13 illum amorem pertinent virgae, disciplina, Sol. c. 3. 23. Et Ecclesiasticus:
1 Sic. ao, 1
!^ 1 '
'^
assiduat ei flagella. Et stulticia in corde. Iste amor etiam rarus est: ^^
amantur ad pompam mundi, ornantur et servautur ei possessiones, non excoluntur
artibus studiis sanis literis animae, bonorum parentum est a puericia
instituere ad timorem dei ex sanis literis Christianarum mulienim. Hie videmus:
porcus educat porcum, parentes nihil sciunt, non est gentilis vir sed
bestialis. Matronae, vult dicere, uon habent necesse se fatigare stultis so
eleeticiisque operibus, habent domestica 0]>era, quibus se exerceant, sed ab
his aversae ad ])eregrina jc. Vere dictum, quod pater in prole vitam aeternam
JC. i. e. habet abunde in sua domo, cpiibus exerceat pater pietatem,
si quid superet, derivet ad proximum, sed videat, ne domum suam
negligat. 35
1 über bone doctrices steht bonas magistras] bonas magish'as W 2 über doctriuis bis
vetulas steht 3a h)cn§ aucft bie Sungen Inotten onn^cmcnT in Farenihese vor quia eini;esetzt W
5 bj fie po\.{i)lnn 6 non modestam] (non) modo mndest(am)ae IT S Vor Consulimus
steht •/• jrohl um eine Parenthese anzudetiten decreta :lia und darüber decreta]
decretalia alia IV IS adolesce: feias] adolescentes liereus IF 24 c. 3. 23 o 25 in
corde o 26 oniatur B IV servatur ei possessio(ues) W 27 u. 2S sanis] sa] sacris IC
29 vir] vita IF' 32133 über v ^ sc. steht educando mereatur] vitam aeteruam in educando
mereatur W

4
Sßottefittig üfccr bic »tiefe a\i Htm imb ipi)Ucmoit. 1527. [Jit. 2, 5j 45
'Priideutes, raodestas' ba^ [ic fein öcvnunff tit^e loeiöer finb, nidjt ftonige 2, r,
!to| unb frec^ tj^m ^qu§, fein fcuBcrltc^ fidj fdjtrfcn t)tm oEc fad^e erga amicos,
inimicos, viriim, liberos. 'Castas'. Sic ad Timo. 5. 'Seniores matronas i.5:tm. 5,2
et luuiores cum omni agnia' i. e. castitate. Proprie illa est castitas con-
6 iugalis, ut abstineas a lascivis verbis, signis et actibiis erga alios viros
corara homiuibus et maxime fomilia. Castitas coniiigalis maxiine celebris in
scriptura. Ebr. XIII. Coniiigiuin habet raagnam lieuedictionera etiam in.Cicin-. 1:1,
castitate, quod sie nou furit libidine, qui habent donura coniugii, quod afficiuntur
propriis usoribus, non coucupisciint alias jc. Qui enim digni suut
10 benedictione dei, qua coniugium bcnedicit, extingiiitur furor libidiuis. I. e.
coutcutae siut coniugio, habeaut beuedietiouem coniugii, ut non fastidiant
suos et uou appetant K. Multos vidi, quibus est nausea copula coniugalis.
tibi non 3C., Ibi erit raoderatu.s congressus, ad vitandiini Satanam. 'Doinus
curam'. Erasmus : ' Venerem finxerunt veteres insideiiteni super testn-
15 dincm: gentiles significare voluerunt mulieris praecipuam laudem, si custodit
domuni, qnia tcstudo 3C., ideo Venus jc. Est insignis laus mulieris et digna,
quae etiam ab Apostolo celebretur. Sunt quaedam discurrentes , Timo. 5. '•^'"- &. 's
Et quando vir unum denarium importat JC, cum illis non potest crescerc
f'amiliaris res. Der man I)at ein treger, ber afyd ()inben ou§. Qni habet
20 talem lubcrban''', baS nii^t cnrat rem familiärem, dcspcrata res. Et insnper
est ibi pericnluni pudiciciae et disciplinao in familia, quia familia sumit
exeiiqilura ab ea, etiam liberi sie pereunt. Ista tria, quae significantur: si
libenter manet domi, quando libenter sinit se spectare signum, quod jc.
quando vero libenter in culina, non gt)et gern au§ , non loquitur libenter
25 cum IC. Et talis potest iuvare virum in servanda discipliua, in augenda ro
familiari et servanda pudicicia. Quanquam res viles, tarnen opponendae
monialibus, quas Spiritus sanctus extollit, ergo vehendae landibus in ccclesia,
quando in culina est, g'^et mit ftro Bet UXnb , res est vilis, Spiritus sanctus
g'^et nidjtS bavnac^ sed vita decuplo meliores sunt, quam si in cenobio vive-
1 über modestas sieht temperat^] moilestas temperate W 2 \iä) o zu 3 Aguas r
4j6 Proprie bis familia hinter Castas gewiesen R hinter Castas gestellt W zu 7 Papistae
prorsus ignorant eani, Imo mirantur cum auJiunt uxorem, quae maritum et liberos liabet,
posse esse castam !C. somuiautes tautum competere castitatem Nounis. Quando pervertitur
ordiuatio dei, impossibile est aliquid boni sequi am Hände nnd in die Zellen hineiiigeschrieben]
vor Coniugium eingeschoben W 9 concupisc: ali(os)as concupiscere aliis TT Jc] et
14 curam fehlt Erasmus] Era/ B] Ebraisnuis IC zu 14 Non ergo docet relinqueudas
facultates !c. )• 16 laus] locus W IS quando] quasi ir denarium] c) 20 ein jotdjen
tubctian bic nic^t achtet bic ^auS^ittung WP 22 exemplum familia ab ea liW etiam] et W
significantur] servantur 11' zu 23 de Maria: abiit in montaua r 23 sinit c in sinunt]
sinunt W 24 culina] militia W 27 über fj'ctg steht f.] sacra scriptura W laudibus o
29 über g'^et steht fragt] fragt W vita fehlt W centuplo W '
') A%idi Ägricola frgl. oben S. 2) führt dies Citat des Erasmus aus Plutarch an
*) vgl. lubctpnncv Unsere Ausg. 12, 617, 1. Die Form luberban legt eine andere Ei'kläruiig
nahe, niimlich Gleichsetzung mit luderbein, das als -ben, -Ijen heute in md. Mda. verbreitet
ist, gebucht s. B. von Albredlit, Ldps. Mda. 18SI. P. P.

46 35orlcfiiit3 über bic iBtiefc an litii« unb '^.'Iji'i-'mon. 1527. [iit. 2, 5]
rent interiin pleiiae cogitatiouibiis et libidiniljiis, quia otiosae. Mulicr iustituitur
quideiii ad res vilissiraas , öi caro iiidicat, tameu pretiosissimas in
ocnlis dei. Ergo praeponenda omnibus operibus, quae in cenobio fiunt, quia
babent tcstimonium a spiritu sancto.
'Benigua' gütig uos, l)bcimail exposita ad iuvaudiiiu, ad fereudum, igno- :,
scendum. In isto vocabulo significat, comprehendit omnes illas virtutes, quibiis
dcbct fiilgere erga vicinas, hactemis quales sunt iutra familiam: oinnia
gct)orcn in» ^qu§, postea si superest aliquid, siut aliis benigne fvcuiibticf),
gutlid). 'Subditae niaritis' bQ§ ift mm lex, cum qua bic concludit. Sub
potestate fragilis sexus, ergo aegre possunt pati. Sic debet vivere, Regula lo
est perfecta, vita non, quia iam negligens est, supergreditur. Ibi alia regiüa:
vas iufirmum : quautum est infirmum corpore, tanto plus aninio. Rarae sunt
niasculae muliercs, communiter infirmae, jagen leic^tüd;, facile offenduiitur,
facile ii-ascuntur, suspicautur. Ibi oportet vir sit patiens. 2)tQn finb bl'in
seniper plus boui in nuilieribus quam mali. Et uos vellemus esse oiunia i.-,
perfecta in mulieribus. Ad quid haec praecipiuntiu-? 'ut salvetiu"', baec omnia
üKatti;. f., 16 docenda in externa convursatione, ut glorificetur. Sic Matth. 5. 'ut videant'.
Locus, qui designat causam finalem omuium bonorum operum. Per fideni
iustificamur, per opera Ijoua glorificatur deus. Hoc, inquit, spectandum
¥iiii. 2, 15 apud vos: Estis coustituti in medio impiorum. Et deus vult uti NX'stra su
vita ad convertendas alias gentes pro dilatando regno Christi K. '?ve blasphemetur'
bona vita nostra requiritm- ad amovendum scandalum et aedificationeni
aliorimi, 'ut luceat lux vestra' 3C. Ipse gratis omnia donat.
Exigit autem, ut non scaudalizemus alios convertendos et non alienemus eos
a doctrina nostra. Si enim turpiter viximus, plures alienamus K., quia t':.
gentes fidem nostram videre non possunt, debent opera nostra videre et tunc
audire doctrinam nostram et tunc convertantm-. Sic alibi 'ornare doctrinam\
ne adversai-ii habeaut. Id est: bene vivite, ne homines abfcfjlcdEt a doctrina
2. (jov. (1, 3 vestra i. e. ut bouo exemplo simus aliis ic. 2. Cor. 6. 'ut non vituperetur
rainisterium nostrum'. Si ergo Chi'istianus fuerit avarus, libidiuosus, usura- so
rius, ille oäendit alios: ©inb ba§ Gljviftcn ? Ina» !ompt gutä au§ bcr lere?
Quod scandalizatur de abroganda missa, est pharisaicum scandalum, illud
TOatii). 9, 13 scandalum nou debet tolli sed erigi. Ut Cbristus : 'uolo sacrificium scd
misericordiam', damnavit iusticiam lavaudarum mauuum, elecmosynarum,
^'J^'^j^'^'Ieiuniorum: 'omnis plantatio'. S)ie scaudala niuf» man laffen g()en. 'Duces ss
sunt', inquit. Sed ea cavenda scaudala, quae possunt uos in coascientia
1 plenae] plane W 5 über Benign.i steht bona] Beuigna IT uos] non TT 6 significat
fehlt VT 9 guttiäi] 9Üti$ ir 14 brin] bcnn TP l'J gloiificatm] glo-] glnriatur IT
ä2 ad o 26 über fidem bis opera steht imo putant nos linlicrc stultani fideni] hinter possnnt
einycsetzt wid h'micr fidem noch ergo zugefiujt W SO über avarns libidiiiosns steht
rapax, Studiosus turpis lucri] .avarns rapax Studiosus tnrpis lucri TI' 35 man o über
duccs steht et cecorum dnccs] duces sunt et c^coruni duces IT

'
a)ot(cfung über bic SHvicfc an Zitni iiitb '|U)i(i'moit. 1527. [Jit. 2, 5— 7] 47
nostra arguere, Gal. 5. Sed potius laudetur per uostram conformem fdjon^ai-s.ia
vitam. Video apud Christianos puniri adulteria, bic tüciber finb cingcjogen.
Pliniiis ' cum accusareutiir Cliristiaui apud Traiamim: Cum inquit jc, 11011
invenitur culpa, aute lucem couveuiuut, adulteria, rapinas saeveve 3C.
Movebat geutilera, quod Christian! viverent caste et sobrie, et monebat, ne
Traianus. Sic Luciauus'^: sunt faciles, credunt omues, nihil curant, sciuut
se talli, qui vult esse dives, veniat ad Christiauos. Ita impii conscientia
coguutur de eis ferre. Sed quando contra nos haberent testimonium. Sic
et Muuzerus, Sic et Schwermeri nostri facereut sua dissidia, ut nomen dei.
10 Quieimquo nomen dei in vanum 3C.
'luvenes' bic iimgcn mcnner vel adolescentes. Distinguit enim a senibus 2, o
luveues. Sic luvenes, viros una virtute comraeudat. 'Sophron' foEen t)ei'=
nunfftig fein, qui iam in media flanima aetatis sunt. Dixit de senibus
matrouis et iuvencidis. Nullus ordo generis vitac est, quod non sit öcv=
Ui niinfftig. Si sunt beriuinffttg, sat sunt virtuosae. 'In omnibus autein-', 7
exemplar', typum, formara, e6en6ilb. Titus debet esse typos. Tu qui es
constitutus in medio eorum pura forma. Episcopus debet esse spectaciilum,
si quid desideretur in aliis, in illo reperiatur. In quo? 'In doctrina'. Textus
est ibi confusus, non conveuiunt de distinctioue nee Greci nee Latini. Maxi-
20 mum est in Episcopo, ut verbum recte für, quia hoc est principale eins opus
docere, maxime deditus pro doctrina conservanda.
'Praebe': scilicet in doctrina
prebebis 'integritatem' gravitatem, sanum verbum, irrcprehensibilitatem. Illa
omuia praestanda in docendo, illa 4.: Integritatem, gravitatem, sanum serraonem,
et irrcprehensibilitatem. Haec omiiia 4 in doctrina. Sic ego distinguo.
25 Et grecus textus sie distinguit: In docendo servabis, jiraestabis Integritatem,
incorruptioncm, ut verbum non adulteres in docendo, doceas doctrinam non
mixtam, cauponatam. Et non solum in verbo sed 'teipsum', ut sis integer
doctor, qui uon vitiosus, qui non vitiet doctrinam proprüs opinionibus, sed
servet verbum integrum ut sibi commissum. 'Gravitate' fein tapffei", nc sis
30 levis in docendo, quales sunt, qui eloquentia et rethorica titillant auditores
moventes ad risum tantum, ut prurientibus auribus serviaut, Ut die paschae.^
Yerbum debes docere in gravitate Ro. 16. Et ea, quae sunt gravia. Qui vcre
pracdicat de Christo, habet dulce verbum salutis non secundum carncm sed
spiritum, ne provocet fabulis. Sicut debes doctrinam servare integram nihil
7/2 buri^ \in\cx jii§on tcficn IT 3 Pli im Texte, dazu Plinius Imiior r 6 über facilcs
steht simplices] simplices W 7 veniant iiTF conscientia] 9] ergn W i)
Munsterus c üt
Miinzenis) Mmisterus W dissi: B dissipatione W 11 über niennci: sichl cives 15 über
virtuos(; stellt concentum vii-tutum] virtuos? CüUteiulunt virtutera W 17 puro specta R
spectator W IS In quo 23 über prebebis steht exliibobis] exhibebis W zu 22
sanum verbum r irrepre(nsionem)bilitatem iJ fehlt P 33 salutis] saXis RW [verschrieben
für sa*'ä d. h. salutis^
') Pliuü epist. X,9fi. -) Lucian. Perogr. 14. ') Luther hut den bekannten
risus pasclKilis im Sinne.

«
48 Sotlciitiifl ütiet bic 3?tiefc nti Jitii? imb 5P'^i(nnott. 1527. [ZU. 2, 7—9]
immiseenclo, sie cum gra\-itate i. c. probum confirmatmii hci-i man nic^t
quaestiones inbucil", quae pariunt lites jc. Sicut iani fit. Questioncs istae
eveiteut et extrudent Euangeliiun, ut cum questiooibus sit negotium.
2, s 'Irrepreheusibile': qnod non possit reprehendi: Tamon est seandalo. Sed
cum veritate. Ego neu dixi, docui sed Spiritus sanctus. Nostrum Studium est, i
ut vestruni sit irrepreheusibile. Quare hoc? ut etiam iustificemur? Non, scd
ut is: 'Ne alieueutur' gentiles, sed cum viderint vos docere ita, ut praescripsi,
moveantur vestra doctrina et convertantur. Si econtra doctriua non est
integra et inculeant: habebis multos adversarios ,
gentiles cum philosophia,
ludaeos cum Circumcisione et lege et sapientuli operam dabunt JC, cum lu
ergo estis constituti in medio pravae nationis non solum offcndunlur scd
qnacrunt scandala, praestatc vos, ne inveniant 3C. Sic fit nobis, quando
eduntm" libri, vellent extinctam. Ideo diligenter nobis, ut doctrina sit irreprchensibilis,
accipe 4 isla.
2,
4. Deceml). | 'Servos iu omuibus placentes.' Hoc genus servorum habet iiic is
auotoritatem : confirmatnr se esse in optimo genere vitae, quantumcunque
viie ajipareat in oculis sanctorum sapieutinm, clcrici contcnmnnt, apud dcum
sunt acceptissimi. Haec vilia pia salutaria transivimus, cum docuinnis sccundum
papam, ubi nihil erat in vita pietatis nisi fieri monachum contcmptis
istis sacris literis, quibus maxime commendatiir esse senem matronam uxorem 20
esse servum. Loquitur de servis prisci seculi et qui erant propra dominorum,
ut oves in nostris regiouibus, qui hello vel pretio acqnisiti ante 3C. tamon
optimnra genus, ut bona conscientia vivere. Quanto magis est bouum genus,
ubi homini homo famulatur, promittit fidem et officium servi. Ibi interccdit
1. Gor. 7, 21 fides voluntaria, qua se promittant servitm-os. Ad Cor. 'Eo magis'. Mag- 25
nimi est testimonium, quod scias te esse iu genere vitae, quod deo placeat,
quod nullus clcricus dicere potest. Ut subiecti serviant fideliter, 'In omnibus
placentes'. Eph. Col. similia. Ut bene sibi placeant, boni consulant, scrvitntem
suam patienter ferant, quando cousiderant haue esse voluntatem dei
et servile servitium placere diviuae maiestati. Placeat et nobis, qui sumus 30
fex i. e. laffen» l)^n gefallen. Alter i. e. ut sie exerceant ofBcium, ut caveant
offensas dominorum et faciant quod placet dominis i. e. studeant placere et
perfeete placere, ut sie serviant, ne eligant quaedam opera, in quibus velint
2 pariunt über (potiu) 4 Irreprehens über Rep 5 über ./(/ctg steht sacra scripturaj
Sacra scriptura W 7 ut is qui ex aduerso est voceatur fsoj ne W] ut dahinter Kaum offen
gelassen P S convertatur B convertentur W 9 inculcat W 11 pravae nationis]
p ationis und darüber nationis prav§ 13 diligenter] dilig 15 servorum c in lioniinum
servi 16 confirmatnr iiber anctu'^ (divinam) IS cum c aus tum 21l'22 über
propra bis oves steht ut .adhuc apud Türe dazu iu nostris regiouibus rh ut bis qui] vt ad-
Iiuc apud Turcam vt oves in nostris regionibus qui WP dazu noch m nostris regiouibus r W
25 qua] contra TT' Cor über (Col) 2S placentes 2SJ29 consulant bis quando fehlt W
31 Aliter TT

Sotlciiiitfl lifccv bic ä'rii'fc an 2itiK- imb *J.U)i(fmün. V)21. [iit. 2, 9. 10| 40
pluccre, fjuaedain in quibiis oapul smim. Hdf virtutis geuiis est valdc
rariiiii, pracsertiiii in liis, (]iii sunt perpetua Servitute capti. Ibi oar« indignatur
sc cajitivam. Lege Conietlias, videbis, quid poctae sentiaut de servis
ncqnani sodalcs agcntes suum commodnm sie, ut negligenter faciant suis
f) doniinis. Quia sua fide serviunt, ut nostri, niulto peius est. Ibi scrvant
sii)i libertatem: si non placet, abeuut. Qui vero capti, poterant iure coniici
in carcerem et cogi. lam non, quia est liberum geuus. Ideo querela in
omni terra, quia nihil audiunt praedicari de servitiis. Nunqnam audivi, quod
familia serviret dominis et esset in optimo K- Si scireut servi, quod deo
111 plaooront, si cnrarent quae sunt servitutis snae, aliter facerent. Scd quia
ncsciuut sc in optimo statu vitae jc. In Col. 'ne tanquam hominibus scd (5oi. :!,
deo', quia in isto genere vitae sunt, quod ipse instituit. Placere studeat sine
cxceptione operum, simpliciter, toa§ bei" ^cn" tDiß, bj fol er tfjim, tum est
salvus. Non opus, ut cas Hierusalem, neu eogites: sum pauper famulus, quois
modo faocrem ca bona opera ut monaehus? Fundent alii ecclesias, maneto
servus, cura, ut facias quae placeut domino, tum vives secureque expectcs
rcvelatiouein Christi, ut infra. Quid ergo spectas aliorum vitam, cum tu
sis ditissimus in tuis operibus, raanc domi, obscquere domino. Ista facilia,
eomnumia praesentia contemnuntur: Non amplius serviam sed fiam
20 monaehus. Sic pietatem ubique expositam coutemnimus. Optima virtus est
servire, ut studeant placere doniinis. Christian! possunt praestare.
'Non contradiceutes' : facile remurmurant, istud est vitium famulorum.
Interroga agricolas, quibus est negocium cum familia ad exercendum peeora,
agros. Vivunt hodie servi, quasi sint domini. Ibi mera vis, violentia, sunt
•2!,
tyranni servi, illud uon potest pati dominus, ideo pestem mittit, non docentur
vel si docentur, non audiunt. Si Christianus est servus, est nobile
mcmbrum regni Christi. Si servus tibi est bouus, sit tibi ut vita tua, siv. :;:
Ecclesiasticus. Sara fuit sancta et Hagar sancta et dominari tamcn
Vfiluit, quae erat in domo, ubi audii'e poterat verbum dei et tarnen insurgit
30 contra dominam. 'Non fraudantes' bj fie liidjt entluetiben. Illa fraus fit 2,10
nuiltipliciter et non habent pro peccato non praecavendo damnum in domo.
Tacent, ultra hoc furantur, debent rem domini curare, si negligunt, quando
non surguut, non curant, sunt culpabiles. Si in commodum suum
vertunt et furantur, sunt raptores et fures. Et iam audiuntur istae
1 über Caput suum steJd malint sequi] caput suum maliut sequi W 4 über negl: steht
ul'ficium] negligenter officium faciant W S über quod steht si /= obj] quod si TT' 13 siplr
innä
II
loaS bcv :^crt] sin plenos tDa§ ber iftxx W UjlS quo] quando IT lö Fundent c am
fundant Jö über vives steht Ijene] vives bene IV 10 praesentia] Lücke W fehlt P
SU 22 Hie complectitur Paulus sub nomine servorura onines, qui laborant r] fehlt W 34 vio" li
violentia W zu 26 Qui talis, Christo carus, quia rarissimi )] fehlt W zu 2S Officium
herorum erga servos Epb. 6. Col. 3 r] fehlt 11' SO bj fic o 32 über rem steht dilig]
diligcuter
rem Tl'
Ü litt) er.3 aUcvtc. XXV 4

50 SBotteiimg über btc Sriefc an lituä unb $l)itemon. 1527. [lit. 2, 10]
querelae, gefinb ift untrclo, reift ju fic^, et quod faciaut domiuo fc^abcn, uon
habent couscienciam ,

aSürtcfiing übev bic iövicfc nn litii-i uiib *^U)itciiioii. 1527. (lit. 2, 10—12] 51
orueuf faciaut iucuiidam, gloriosam, uon contomptibilcm 'Quia est doctrina
salvatoris'. Utitur, iibi de servis loqiiitur, nnigiiificis verbis, ut alibi non:
Quia servoriim geinis est vile gemis et indiget maioribus verbis ji^n quam
alii, I)cn-cn unb fralü loffcn fic ein tocnig mit fc^om ji'^en, servile vix ver-
'>
bcribus k. Cum ergo sit vilissimum gemis et in magiiifico statu, oportet
gcntes per hamos gttjeit nos maguis verbis. Clerici contempserimt coningium
et indignos iudicari se vivere in hoc vitae geuere, ideo iu stercus. Sic servi,
qui non putant deo placere ministerium, ideo iugratitudinem deus punit, ut
sint domiui. Debebaut einet f)unbevt taufenb grofc^cn geBen, ut sciret sc
10 liabere geuus vitae, quod uosset deo piacei-e. Sed quia vilia opera, officium
persona, ideo K. Sed deus loquitur ore suo: servitus est officium, quo mihi
servitur. Eehnquere uxorem et servire deo est diabolo servire. Nou est
inquit simplex doctrina, quam uon homo protulit sed deus, qui est salvator
noster bev e§ gut mit un§ meint, fecit omuia, ut essetis salvi. si hoc uon
i-> movet, quod habeti.s victum, moveat quod respiciat vos Christus servos.
Intro in gaudium.
'Apparuit enim'. Quia meminerat iam doctrinae salvatoris nosfri, op-2, ii
tima cousequentia facit huc excursum optimum k. Saepe audivimus, (juod
adventus Christi in hunc muudum duplici ratione propouatur. Primum pro
20 excmplo, deinde pro douo. Nos liabemus doctriuam salutis et pietatis, quac
docet sie facere. Ipsc deus utrumque praestitit docendo talia et moustraudo
excmplo talia. 1. pars, ubi tractat, quod docuerit talia Christus, 2. pars
quod moustraverit talia suo dono 'qui dedit'. Si ista incendia uon movcnt
te, es frigidior frigore. 'Apparuit' per Euaugelium i. e. revelatur per Euan-
25 gelium in erbe terrarum. 'Salvatoris' i. e. quae salvat nos, 'omnibus'
omni statui senibus, matronis, maritis, uxoribus, servis, liberis. Omnes admoneutur
ad bona opera. Nam Euaugelium est divulgatura iu orbe terrarum,
Marc. ult. nemo est excusatus. 'Erudiens' i.e. docet nos. lila gratia tradit^'""'- " '^
doctrinam castigans nos, toie man bie i3ungen ünber 3CU(i)t unb fd)Ie(i)t, si
30 aliter vixcrimus. Egregia doctrina. 'Lnpietatem', infidelitatem erga deuni,
2. 'sceularia' sunt 2 partes vitae: Impiefas in spiritu, secularia desideria in
carnc. Arbor cum fructibus, quae est radix omnium malorum. Desideria
sequuntur impietatem i. e. Si incredulus, sequitur, ut desideres opes, favorem,
niultos ditantes'. Augeli gaudent de verbo iiivulgato 1. Pet. 1. Luc. 2. 15. Non est lioiiiinis,
C'aesaris verbum sed dci et non tale vcrbuni, quäle in nionte Sina sed salutare, ut iiil'ra
dicit, Salvatoris. Si quis buUam Papac JC. r R [steht vor Egregiey IT'
zu 2 ubi de servis loquitur steht hhiler Paulus (50,36) W 4 fic] fic5 ^ 6 cbanios
IIW 7 sterO] stercoribus TT' ii gtofd^cn] grtl 9lili>tn II' 10 über deo steht
corani] coram deo W 13 Hier quam steht Eam] eam W zu 24 'Apparuit' q. d. prius
fuistis mendaces, uialae bestiae. Item Epb. 2. 1. Cor. 12 r B [steht hinter terrarum Z. 25] IT
SU 25 (iratia, non ira, tristicia. Luc. 11. 'be.ati oculi', 'omnibus' nou folum ludeis. Ro. 13 rß
[steht hinter salvat nos7 II' 31 secularia fror desideria^ fehlt TT' 32 quae bis malorum
steht hinter deum Z. 30 TT
4*

52 Sßotlcfimg iikr bio »vicfc nit litii« iiiib ^«jilcmon. 1527, [Sit. 2, 12. 13]
potestatem. lUa desyderia sunt abneganda, uon solum opera. I.sta duo
vitia semper piignant cum Cliri.stianis: inipietas et dcsideria, di.scenduin
crcderc sed iTicredulitas piiguat qtiotidie nohiscuin, ergo qiiotidie JC. Sic dcsi-
SHöm. 7, ä-s deria nondum mortua, ßo. 7. Caro semper appetit blauda mimdi, metuit
aspera mmidi, mortem, criicem. Cum lii.s est pugnandiim et lioc agendmn, s
ut 'sobrie' sophronos, oernunfftig, mcffig, ftttig mit bcn fodjcn untbgl)cn.
Debemns primo iiostram personam regere modeste, deinde praestare proxinio
cliaritatem, magistratui obedientiam, tributum i. e. ut neminem fraudemus,
est iuste. 'Pie', ut deo serviatur. Quaudo quis sie cogitat: Ego servio
magistratui non propter ipsum sed deura, haec est pietas. Servio fratri non lo
propter ipsum sed deum, amo uxorem, familiam et
omnia, quaecunque Hicio,
propter 3C. S)a§ ^etft pie. 'Et illi soll' omnem servitutem rcdigendo in
deum est pietas.
2, 13 'In mundo', quia supra : ne blasphement K. 'Expectantes'. Nostra vita
debet esse talis modestia K. crga nos, proximum, deum, ut possinnis ex- i;.
pcctare secure advcntum domini nostri. Nonne hec consolatio plenissima.
Si servus credit in Cliristum et obsequitur domiuo, ille securus expectat adventum.
Si maritus faeit quae sui sunt operis, si uxor diligit maritum,
curat domum secure 2C. quia seit certissime deo placcre. Sic concionator,
qui curat officium suura, est securus, est certissimus se servire deo et faeit JC, 20
qnanquam Satan impngnet tamen revera 3C. Hoc non potcst clericus. Tum
possumus cum fiducia expectare illum adventum, quia credimus in Ciu'istum
et ornamus eins doctrinam tl'o| etnetlt Pfaffen vel Monachum. Dicit quidem:
Ego oravi 7 horas, Expecto boatam spem, non potest lioc addere, quia non
potest dicere: Ego sum certus, (piod ista opera 2C. Hoc potcst ancilla dicere: sr.
Ego lavi ollas, in fornacem ignem Jc, lectum stravi K. lila cum fiducia expectat
adventum, quia in fide Christi fecit haec opera, quae certa JC. Sic filius,
qui obedit patri. Si mittitur ad Studium, faeit jc, cogitat: est patris praecej>tum,
placet deo. Satan non potest non impugnare, si obedicris fratri, si
amas maritum sed vult contrarium. Sic ornatur doctrina dei per nostram so
vitam, non quod per lioc iustificemur. Sed magnum, quod vult dare vitam
siic. 12, 32 aeternam pro lotione ollarum. Non, sed talibus dat, qui sie vixerunt. 'Nolite
timere, pusille', magnificanda passio et mors Christi, quae est infinita,
quia credimus in hunc sanguinem. Credentes ergo et sie viventes in exempliim
aliis, expcctanms secure per Christum. Sic Christianus expectat. ar.
Magnifica verba et non est spes temporalis, quae non beat sed crueifigit.
6 über fittig steht fein zu 9 Etlmici sohrii sunt et iusti non uunquam, at pietatem
nesciunt i. e. ea 2 non faciunt deo ad gloriam r R [steht hinter instej W zu 14 Expectantes.
Vide lectionem quam habnit 25 die lanu. Anni .36 folio 1 [die gemeinte JIdschr.
seheint verloren] r IS faeit his operis r W [steht hinter doinlno Z. IT] P 22 quia r
24 beatani spem naelitrUylich aus blossem h vcrvollsU'mdiyl 29 non [vor impugnaro7
fratri] fiT 21] lioniini W 31 (glo) iusti: darüber ficemnr vult o

SBorlejuiig ükr bic S^vicfc nii 3;itii'3 iiitb *4?l)i(cinoii. 1527. [Sit. 2, 13. 14] 53
Ibi revelabitur in sua gloria et magnitudine et maiestate sua divina. Christus
est deus, haec est 1. pars. Deiude sua dona douavit et ministravit. Christus
erigit couscieutiam, ue desperet de aeterna vita.
?r. Decemii :
|
lucepimus adveutuiu Christi tractare duplici ratiooe: 1. ut sit
5 exemphini, quod apparuit per Euaugeliiun gratia sahitifera dei, ut castiget
omuem homiuem ut quemadmodmn ipse exeiuplo suo praecessit,
sie sequamur:
fuit sobrius Christus plenus boiiis operibus, ideo ad hoc exemphim nobis
viveudum est. Altera, quaudo Paulus tractat adventum Christi ut donuni
dei, quo Christi passio et opera iion sunt merum exemplum sed nobis do-
10 nata. Et hoc est quod dicit 'Ut daret'. Egregia verba i. e. frustraneniu 2, 14
esset exemplum Christi, quia nemo sequeretur, nisi renovaremur in novos
homines, quia utcunque praescribatur veteri homiui bona lex, tarnen respuit,
quanquam fncilius aceeptat legem quam Euangelium, quia mox putat suis
se viribus posse eam ]iraestare, (]uando Euangelium praedicatur ei, quod ipse
i."i
nihil ]iossit, hoc non ]iotest ferre. Manente veteri homine ergo nihil sequitur,
si multa dicis. Dicit ergo: non solum praecessit per exemplum sed factus
donuni nostrum, ut eins iusticia sit nostra. Ad quid? Aliud praecedere
exemplo monstrare, aliud 3C. Castigat nos sua vita, exemplo hoc praestamns
operibus. Alterum operibus non consequimur, sed fidere, quod Christus
20 1. Cor. 1. quia eramus captivi sub peccato, morte, ergo frustra praecipitur
lex praecijjiuntur bona opera, captivus sub peccato nihil potest facere.
zu 3 Secl durum est ita vivere, benefacere hosti ic. Deinde non exijecto beatam
spem jc, quia pecoafor jc. 'Expectant.es' K. Occunit tacite obiectitmi: Non durum sit castigare
corpus. luste agere et pie, etiamsi interea multa seutias in corpore incommoda, malum
pro bono jc. , in corde iram dei. Tu expecfa. Sed diu tardat deus JC. Non est diu coram
deo. Si dat tot regna, vira pessimo nebuloni, blaspb. aurum, argeutum gloriam, opes, babebit
et ipse gloriam opes, quibus suam sponsam ornabit. Petras in monte, Paulus vidit in
paradiso. Cum primum apparuit, erat nuUa gloria: in ounis iacebat jc. Hoc pro nobis tulit.
Tum erit gloriosa pompa. Si enim dat Turcae, ut supra, ita erit gloria, ad quam renovabuntur
celum et terra. In aulis principum ornantur domus ad futuram pompam, ipse igni JC.
Ut ergo sponsa magno desiderio Ojitat diem nuptianun, ita nos adventum Christi i. e. mortem
nostram. Sic Agnes, Agatha et alii martyres afficicbantur. Et hodie cum audimus, optanuis
eadem morte mori, sed tautum gloriam quaerimus, crucem fugimus ut ille Balaam. Tales
cogitationes concipiendae de morte: mors piorum somnus, sepelitio satio, insitio. Collatio
istius futurae gloriae cum praesentis vitae calamitate corporali et spirituali avi ganzen
Aussenrande von SI. 187^ E [hinter Z. 3 eingesetzt] TV 7 Chriis o S adventum
Christi 9 merum] meum W ]1 nisi renovarem' über (ne recrearem ) 13 quanquam
fehlt TT' 14 praestare zu 21 Quod Paulus in epistola ad Romanos longisstme
tractat, id brevissimis verbis hie complexus est 'Qui dedit' JC. Primiim ostendit omnes esse
peccatores. Quid alioqui opus tradi? Et peccatum esse invictura tyranuum, quem mundus
et omnes creaturae non possint vincere. Sed solus Christus vocatur SunbelDUtSfl^' Sobftcff«,
Hos. 13. Ideo nemo nitatur peccatum abolere suis operibus sed sciat: posuit in Christum,
Esa. 5.3. loh. I. Videtur quidem indi.gna res rationi, quod Christus tanta hostia debeat tradi
pro peccatis nostris, sed placuit sie deo. Oft'endit Petrnni: 'Non lavabis' JC. Contra Matth. 20.

54 Sortciung über bic ::Btii'ic an lituä iinb ^Ujitcmoii. 1527. |2it. 2, 14. 15]
'Muudaret' Sic illam vocem liel)i'aeam nitklunt Apostoli. 'Segel' pe-
2. TOoic i'.i, öculiiiiu, fein. In ExüJo: 'eritis mihi iu peciiliiini, jiociiliari.s ])opulus'. Nos
i.^ctiiL', adicimus: proprius, Petrus: jwpulus acqui,sitioni.s. Virgilius peculiiim i.e.
populiis (jiii sit propria res Ciiristi, in ciiius mcdio versatur, sibi deditiim,
bc» er [id) nnuimbt tauquaiu peculii, quod peperit jc. Nou solimi ut eri- s
peret sctl quotidie mundet, si fecis quid reliquum est. Item, qui sit
zelotes, aemulator: qui studio et couteutione nitatur bonum opcrari. Ibi
redit ad primum. ßedempti sumus, mundamur quotidie, ut in bonis operibus.
Ipse fuit zelotes. Erimus tunc, ubi fuerimus rederapti et muudati.
1. iVSetci 2, 24 Distiugueuduni diligenter inter duo illa. Sic Petrus: Vpii portavit — iusticiae lu
vivamus'. Sic postea Christo passo iu carne: Sicut ipse fecit, sie uos. loiSoii.
2, 2haunes: 'qui dicit se in luce esse', de Imitatione. Contra: 'non tautum pro
peccatis nostris sed totius mundi', ibi douum, ergo illa 2 diligenter considera.
Hactenus euim iu scholis docuimus Christum esse exemplum et
legislatorem, de hac parte, quomodo pro nobis datus sit, nihil omuino do- is
cueruut, quae tarnen est prmcipalissima pars et summa in Christo doceudo
et eognoscendo, quae uisi doceatur, perit fides, quia iusticia nou habet locum
in doceudo primo.
2, 15 'Hacc loquere'. Haec in pronomine est Emphasis. Kcspicit supra in
fabulas: qui subvertunt non attende sed haec. Illas fabulas t)i)ortet tacere. 20
lu his euim duobus: doccuda fide, Christo douo et bonis opcribus habemus
satis difficultatis. Satau persuadet illis facilem rem haec duo docere. Certe
apostoli non pro re levi. Si omnes 511 famcil tfjctcn prcbigtcu, uon possemus
talem tcxtum componere ut hie a Paulo. Ego dico fidom et charitatem nou
satis posse doceri, quaudo de his agitur, impugnat omuibus viribus, ut faciat 2b
Christus : 'nou veiii, ut ministretur mihi' jc. Videamus ergo, quid Christo debeamus. Nemo
])ro iiobis tradit nee pater nee mater jc. Et tarnen timeraus eum. 2. Ego uonduna video
istam fideni iu me uec expecto b. spem, non desidero illam gloriaui niagui dei. Hie 2. dicit,
quod nou suluin seipsum tradidit pro nobis sed etiani purificat uos, Epli. 5. 'aqua et verbo' et
inlVa c. 3. Item cruce 1. Pet. 1. Eb. 12. ps. 1 19. 'Bonum, quod', sine cruce houio est hypocrita 2C.
mit Überschrift 10. Aug. 36. auui [tras (/emeinty r 2i [liinler l'aeere 53, 21 ohne das Datum] W
IjS peculium, fein] Periu' /ion sehr unsicher E\ pec in yion W] perirision P 4 qui
sit sit 6 quid über (satis) y über zelotes steht loh. 5. hec est vol. 10 qui portauit
justicie uiuamus [Anfangs- und Schlussn-orte von 1. Peiri 2, 24] R 12 luce esse 13 uosti'is
bis mundi unter der Zeile lüjlS sit bis docuerunt o 16 tarnen zu 19 Consolationis
])leuum quod dicit populum /^populuni acceptabilem W] qui esset eius peculium, cuius ipse
esset doniiuus, quem regeret suo verbo et spiritu et adesset illi [semper 11'], Matth. 28. Contra
muudus est peculium diaboli 2. Timo. 2. 2 Cor. 4. Ista duo tractat Pau. ad Ko. 1., quod
omnes peccatores. 1. 2. et 3. cap. quod per Christum remittantur peccata Ko. 3. 4. Et vocat
illie iusticiam dei. Alterum de purificatione Eo. 6. 7. 8. Sectatorem bonorum operum ibidem
et Eo. 12. 13. 14. 15. Bona interiora, exteriora, Quae vera boua opera Eph. 2. loh. 15. 'posui
vos, ut eadem'. Item qui ista opera faciuut, redempti per Christum, r li [unter Aufschrift
populum acceptabilem ror Z. 19 eini/efüi/t] W 20 tacere c

An
Sßovleiiing übet bic S?ricfc an Ziiui imb ^Ijitemoii. 1527. [Sit. 2, 15] 55
contemptam illaui doctrinam, 1. Cor. 8. qui se putat loqiii i. e. doce, ut
coutemuantiir ceterae fabulae. Duplex gemis doctrinae: semper doceuda
dootrina Christ iana, quia semper sunt auditores et crescuut pueri, quibiis
tradeuda qiiae igiiorant. Exhortari ideni et unurn semper repetere, inculeare,
5 atteudere aurem. Hoc ipsi contemnunt, ipsi reperiunt articulos, qui prius
non auditi : peccatum originale sit defectus. Sed eadem doctrina in eadem
forma. Ipsi putaut diabolum mortuum et nesciunt domesticum liostem, qui
eircuit. Ergo caro quotidie stertit, novas leges habet contra fidem et chai-itatem,
ergo non cessandum a docendo et exhortando eodem verbo, quia
lu iSatan iaculis ignitis quotidie fatigat. Qui non fatigantur, sunt possessi.
Ergo quisque Christianus habet cottidie tentationes : tentatur eius fides, spes,
castitas. Quid faciendum? doceamus, tractemus, inculcemus verbum et
exhortemur. Gratiam habet hanc scriptura sancta, quod frustra non docet:
modo cum attentioue aperiat libruni, non sine fructu recedit, recolligit hominem
i.'i
et repurgat malas cogitationes et adducit bonas. Si redeimt, reaperiat librum.
Ideo dicitur scriptura patientiae 3C. Ideo non coutendunt pater noster orare,3!öm. is, 4
utcunque scias, quia natura verbi huius, ut purget cor et incendat. Cum
ergo simus semper in tentationibus mundi Satanae, exj)edit, ut ita doceamus.
Ergo inciuit doce haec, quae bona et utilia.
20 'Argue'. Num vult Titum imperiosum contra Pctrum c. 5. 2. Cor. 4? 2! Gor. 4/5
Cor. 'non dominamur fidei vestrae'. 'Utinam regnaretis.' Hoc Imperium intelligit,
quod doctrinam suam debet inculeare cum autoritate, non quod quaerat
ipse Imperium sed ut suae doctrinae quaerat autoritatem. Id est, ita loquere,
ut tua' doctrina teueat autoritatem, ut instes, inculces, ut suscipiant cum
25 reverentia et in auctoritate sit, caeteras fabulas contemnant: debes parare
tuae doctrinae auctoritatem et reverentiam, conlrariae derogare auctorilateni,
ut sit sine imperio. 'Cum omni imperio': ut sit doctrina tua impei-iosa
et reverenda. 'Nemo': qui velit erudire superbum potentem, supra 'authadi':
gere te, habe verbum irreprehensibile, supra 4 genera. Pseudoprophetae
3" despiciunt certe et ambulant in nubibus, habent philautiam, ceteri doctores
sunt iuste et docte. Sed sie vult sua doceri, inuri, ut adversarii non possint
contemnere, si contemnant, apprehendantur superbi. Nemo te scilicet do-
5 attendere .aurem] aoeeudere araorem TT 7 nesciunt] nescio B nesci(uiit)o IF
nesciunt P 10 possessi] pessimi W 15 reaperiat] über aperiat steht re zti 30 über
Argue steht Supra c. 1. Contradicentes 20 über imperiosum steht geUjat:] imperiosum 90=
loaltig fein W c. 5. 20121 2. Cor 4. Cor. ß] 2. Cor. 4 Cur W 21 fidei vestrae o
imperium fehlt W 22123 über non quod bis Imperium steht vt mox hoc conemur, tarnen
non fit sp 24 doct: und teneat c aus teneät instes inculces] instiges multos 11' 25 sit
c aus sint 28 potentem] principem TT' 31 —./te et docte oder —/ti et docti B iniust(e)i
et doct(e)i IF inuri] iure TT' ' 32 apprehendatur
') Die Änderung des tua (neutr. plur. rgl. teneät vnd sint) in tua, doctrinfi gehört
zu den nach der Vorlesung alsbald vorgenommenen Terhcsserungen

:,C, SSotltjung über bic abriefe an litiis imb ^>l)iIetnon. 1527. [2it. 2, 15. 3, 1]
SDintti). lu, 11 cciulo et exhurlaiulo argiiat, Mattli. 10. Smiinia .siiminarum, sis potens in
doceiulo jc. seiliilu.s(iiiu. Vidit boiius Apostoliis ucgotium esse bonis praedicatoribus,
ut verbiuu siiiim serveiit iu ccclesia.
Caput III.
3/1 'Admone illos'. Ilji deiiuim deelarat bona oi)era. Hactenus descripsit 5
suniniam Cliristiauae vitae, praesertim quomodo inter se vivaut et adver.sus
pseiidoprophetas, qui ita adfecti, ut semper inseminent zizania. non vcniaiit
ad loea, ubi non paratiis. Si nostri iuvadere debent papani in sua doiiiiuatione.
lam etiam erndit eos ad bona opera, quae praestare debent non
domesticis, scd his qui foris et praesertim niagi.stratibus. Sic enira viven- lo
dum Cliristianis, ut foris existentes cogantur reddere testimonium bonum
1. 'jiciii 3, 15 uobis, deinde ut adducantur, ut Petrus dieit de Christianis midieribus. Sic
niagistratus debet honorari, ut sentiat istam doctrinani sanam. Notabilis
locus, qui debct conturbare clericos inobedientes, ut in dictione externa sint
exempti a Christianis magistratibns, cum tarnen Paulus subiieiat se et omncs a
Christianos Magistratibns prophanis. Qnando ipsi impetraverunt, ut non
essent subiecti legibus Caesaris, periit bona pars vitae Christianae. Magnura
opus scire se aliquid facere, quod deo placeat, quantumcunque sit vile 3C.
Si etiam sint irajirudentes et feroces magistratus et iuberent, et ego non
faccrcm, peccarem, certe facerem, ac si angelus. Elegerunt deinde sibi pro- 20
prias obedientias, de quibus non liabent verbum. Ergo docendi oranes liomines,
ut prompti sint ad obedieudum. Causa: quod certi se non obedire
lioniinibus sed deo. Si etiam iniquus dominus iubet rusticum, potest cum
gaudio vehcre lignum et melier, cum hoc fecerit, quam monachus cum suis
o])enbus, quia iu sua cura est simpHciter voluntas dei, beueplacitum dei. '-:>
Tale opus non in clericis sed coutemptus dei, electus proprius et diaboli
obedieutia. Ista inculcanda Rusticis, servis ut scirent. quae sint bona opera,
alioqui putant se servire, sicut pecora et azini laborant, ideo fiunt impatieutes,
mnnnurant et non puro corde serviunt, c§ fcIt an bCTt doctoribus. Si vero
rusticus sciret se deo servire, tum multi invenirentur qui hoc couciperent et ao
libenter servirent, tum unus provocaret aliura et alios institueret. Est ergo
1 arguat fehlt W Summa siimmarum] S s] IF zu 5 Huc pertiuet locus
1. Timo. 6. 'Hoc dooe et exliortare' Est cautela pro conscieutiis nostris certificaudis. Muudus
damnat nostram doctrinam, dieit 110 vam, hereticam jc. Hie £ide Epistolam totam ad
Timo. quid velit iutelligere. 1. usum legis docet, 2. articulum iustitiae, se ponit exemplum.
Confirmat politiam et magistratum, postea oecouomiam. lustituit episcopos ic. Instruit
omnes Status ac. i'sp] fehlt W 11 cogantur reddere] reddautur darüber cogantur 14 iuobedieiites]
iuoes nostros W dictione externa] die ext die extrerao ir 15 Clu-istianis
16 non c aus 110s 10 iuberet 20 über peccarem steht econtra] econtra peccarem ir
2.5 siinpliciter] (scriptum) darüber (....) TT'] scriptum P 26 dei zu 2T;ä8 Olim
libenter nionaclius vexerunt rsii

, purus
s
SoilEJimg übcv bit S^iiefc uit litii-;- uiib SpfjKemoii. 1527. [Jit. 3, 11 57
pruftiusiiiii upiis gTatum in celo et curaiu sanctis angelis. 2. ego, ante(|uam
ac(|uisivei-uut conscientiam et beue admiuistrariuit. Alio(jui praesumit et fit
tyranuus vel desperat et nihil facit. Fridericus liabuit monachiim
apud se, qui retrahebat ab omuibus ofBciis jirincipis, praesertim iudiciis, ut
constitutus, potest habei'e bonam conscientiam, deinde fieri clemens pius et
potest, sin minus, cum dementia suum officium exsequi. Sic esscnt vulgo
acceptissima deo et sancta. Hoc monachus non potest dicere: Hec est regula
'Principibus' dicit omnibus potestatibus cuiusque generis ut magistratibiis
in urbibus. Principibus sunt subditi. Ibi habes Signum divinum: qunndo es
subditus principi, domino deo Ciiristo es subditus, 'qui pro te usque' Pliil. 2. *i)i!--',
isla iluctrina emergerct, uovi multos principos, qui putabaut se gerere officium
pi'üi)lianuni. Ubi acceperiiut uiagistratimi ordinatioiicm divinaiii, bonam
tantuui audiret niissas et vigilias. Si vero erudiatur: es in officio, quod est
grati.ssitiium deo, ut viduas orphanos, Ro. 13., ut deus^ sit in hoc mundo
10 rigidus secuudum uecessitatem. Si bona est conscientia, bene administrare
benefici. Haec, inquit, sunt inculcanda ba§ tticrc foftltcf) IC. Hoc vcrbum
dat, commendat hoc officium, ergo omnia opera, quae fiunt in eo, simt
15 divinitus instituta, ergo perdit vitam.
Non est tibi hoc acceptandum cum gratiarum actione? es certus, quod priii-
20 ccps est, opus divinitus ordinatum et obedientia mea divinitus ordinata. Sic
liberc subditus es. Ista debent doceri, dominus convertat clericos, qui sua
opera elevaruut et illa contempsenint. 'Subditi' i. e. sint parati, semper mancant
in subiectione, non susciteut sectas. 'Diclo', ut si veniret aliquod mandatum,
obediant. Venit mandatum a principe vel magistratu, procedo in
25 opus, sive sit in pacem sive bellum. Si iusserit ire ad aggerem fodiendum,
eo securus, Et Ia§ clericum g'^cn in 3C. Prius: quando vos seritis, foditis
agricolatis, oramus deum pro vobis, quia vos non potestis, habetis alia.
3 acoeperuut] (cepe) accep S hinter orplianos steht protegas IT ut deus c in
quod und darüber princeps sp Quod princeps TF 9 constitutus a deu W 11 über potest
steht pure et rite iudicare sj) sin minus] suum munus W 13 dat] dt [sonst meist =
dicity B fehlt W 14 dicere] d iJ fehlt W zu 15 Apostoli proprium officium praedicare
Euangeliura, Ro. 1. Cliristus: 'Ite in mundum'. Lucae 4. 'Spiritus doraiiii'. Tarnen similiter
instruunt omues hoiuines in sua vocatione, ut hie Paulus cupit: 1. Ecclesiasticum ordiiiem,
2. oeconumicum, 3. politicum. .Sic Christus: 'qui vos audit'. Item: cavete a pseudoprophetis.
Non qui incipit sed perseverat. Non minor est virtus, Ro. 13. Dan. 4. lere. 29. 1. Timo. 4.
Si licitus magistratus, ergo omnes res politicae, leges ac. Abraham belligeraliatur, Joseph,
Daniel K. Cornelius Centurio, lohaunes bapt., Christus loh. 18. Matth. 22. 17. Papistae potestates
Cüuteranunt. Ponit 3 exempla et concludit iuiustos in diem iudicü ac. Maxime r R
[steht hinter Z. lö] TF 16 dicit] Et W 16J17 ut bis urbibus o] fehlt W IT Principibus
sunt subditi fehlt W 22 über elevarunt steht extulerunt] extulerunt TT 26 über
prius steht sie docuerunt] prius sie docuerunt TP 27 über vos steht orare] vos orare TT
') Die Ndchbeiiserunti trifft das Richtige: duss der Fürst wie ein Gott vsic.

58 SSotlcfiiitg iltict bic »tiefe ttit Jitii-3 iinb "Pljilcmon. 1527. [lit. 3, 1.2]
Quaiulo tu lal)()ras iiicerte', melius facis opus (juain ego, iiisi ego pie doceo
et oro. Opera diversa et luaiora sed diversum opus. Sic doceudi earnifices
nialarum conscientiaruui. Monachus docere debet ein guten l'cb(id;cn tiuvgct
bnvt^U lif)cmcit, qui faeeret bonaru conscieutiam qui dicat: gratiose princeps,
tu mihi commcndasti, quia est opus houorificum et maiestatis. Olim fecit s
studeutes Me fie fjabcil tiCVl)UVt unb öerfcubt et pueros. Si occido in belle,
est opus dei. Et iudex sedens profert seutentiam: quare non opus bonum
occidere manu auctoritate priucijiis? nam ille sons ante gladium est occisus.
Docuimiis vana, fabulas et ineptias, talia non. Ita debent omnia opera magistratus
exerceri per honestas personas et habeutes bonam conscientiam. Et lo
quod accipit mercedem, bene est, Sin Ijentfcr ift Keffer unb ftoämciftcv (piam
prior, Abbas, quia hoc officium est dcmaiulatum a deo. Item 'ad orane'.
Exponit, quid sit gl)orcf)en. Vos volo magistratui obedire sed eatenus, quatenus
mandat vobis bona, quia fit (juod aliqui gerant magistratum per iniuriara.
Christianus distinguit iuter maudatum bouum et malum principis, is
ut 1000: Aurelianus- cum praecepit, ut Christianos: 'hactenus, quia contra
hostes regni tui, parati fuimus sed qnando' JC. Ibi eraut parati ad bonum
opus, quoniam oportet deo magis. Bona sunt omuia cjuaecunquc siut.
3, 2 'Blasphernare', illa sunt vitia vulgi indocti, vel ignoratis, quod opera ista
sunt magistratus, utinam bounci' blij 3unb I)au§ unb "^off an, ut pestem 20
acquirat, quia sunt pecora carapi ignorantia, quod deo serviaut boS Ijcift
blasphemare mandata magistratus, hoc Nadt non Paulus sed gratias agere et
laudare deum, quod digni sumus inveniri in bis operibus. Sic fieret, si
doceretur. Proprium vitium vidgi, ut blasphemetur magistratus. 'Non pugnaces'
sine pugna sint i. e. non rebelies, seditiosi, obtemperantes magistratibus, 25
ut curent, ut ubique procedat mandatum princi{)is, bcn fc|cn jt contra
magistratum, Et si possent cougregare exercitum et occidere ut Rustici, ba§
ift bcvboten. Duo vicia maledicere et rebellare. Sed debeut esse Epiikis.
Illustre vocabuluiu in greco frequenter. Erasmus: mansuetudinem, equitatem.
luristis in sua facultate et pro suo usu equitatem, sed non satis et in so
Eot. 10, 1 aliis rebus. Ex exemplis foU man n'^entcn 2. Cor. X. 'Per mansuetudi-
1 incerte ohne Corr. (in)certe W 3 Mouachus c in Mouachi oder unujekehrt
debet] (leb also debent möglich 4 zu n'^cmen scheint gezogen qiii esset in honore rh
[steht hinter comnieudastiy IT 6 pueros] parentes W i) fabulas et ~hib |{ q talia nö
fabulas (et iiitellectus) qu^ talia non 11 fjcngct 11' 13 ^mäjm unsicher] gpetc^n R
coiipecljin ir conprecbin P lA'lö iniuiiani] niisericordiara 11' zu 16,18 ut 1000 bis
magis (ia>-aii/'7iOfA ubeilire JC. rW 19 vulgi] vulg vulgatissima IF 20/27 pestis acquireret
W 28 Epiikis] Epikiis
') incei-te könnte nur heissen: mit unsicherem Erfolge; certe ist eine sclwne Besserung
von W, aber eine geicaltsame. Wahrscheinlicher: in arte. Luther nennt das Handwerk
oft artificium. ^) Das Martyrium der thebäischen Legion nach Eucherius hei Migne,
Patrolog. Lat. :>0, 830. Luther schreibt die Veifolyung dem Kaiser Aurelian zu.

54
SBortefung übet bie Stiefc an lituä unb ^f)i(emon. 1527 [lit. 3, 2] 59
nem et epiikiau\ Tertulliis: 'pro tua Epiikia' leuitate, humanitate, man- sipg. 24,
suetudiue.
10. deceiiiir] Cepimus tractare hoc vocabulum Epiikis, luodestos. Vox satis
apiid Graecos illustris sed non ita upiul latinos. Exeuiplum proposui ex Actis,
5 ubi Tertulliis: 'ut audias uos'. Iiiristae Equitateni, quaiulo propter casum
intervenientem molliunt rigorem legis. Eth. 5. Aristoteles ' : legislator quando
fort legem, facit divisiouem : illa est impossibilis, quia moralia versantur circa
personaiii. Est ergo solum species generalis legis. Statuit pater familias, ut
familia sua surgat hora 3., est generalis lex, sed iucidit casus: quod familia
lu dolet capite, ut non possit praestare. Si est stultus, perrumpit non servaus
epiikian, non niollit legis rigorem, ba§ l^ctft equitas in legibus Moralibus.
Carthusianus habet legem, ne edant camem. Ibi prudens moderator debet
dicere: ibi regula est deserenda. Regida est lata pro praefractis, non iufirmis.
Aliud exempluni: 'Gandete in domiuo, Epiikes' i. e. estote epiikes. *()». 4,
15 Ex collatione locoi'um sumeuda vocis significatio, 2. Cor. X Et Supraz, 2
2. Sapientia, eins virtus est ea, quod Cliristianus sit lenis, flexilis, moUis ad
cedeudum malis, infirmis et omnibus casibus infortunii. Summa sumraarum:
quaudo(jue nos Christiani versaniur in mundo, iu regno diaboli, neccsse est
constitui, coustituta impie exequi, sie animari et cantare: Mitte vadere, bn§
-'>
iä) midf; nid)t 311 tob grcme, ut novi regentes, oportet te multa dissimulare,
nescire, non videre, quae uecessaria est virtus. Qiii uescit dissimulare, uescit
imperare, uescit etiam cum hominibus vivere: Fridericus Imperator 3., qui
non habet epiikian. Est vicina virtus mausuetudiui, lenitati, tamen non ea
in hoc sita, ut multa dissimulemus sive frater nobis iuiuriam vel aliain , ut
25 non discruciem me sed Interpreter iu bonam. Ita haec virtus est laiidatissima,
thesaurus, quem dominus commendat ab Epiikia, mansuetus non irascitur.
Deinde Epiikes i. e. multa dissimiüaut. Si secundum fd^üvff mit un§
iDoIt umb g^cn. Quam vero multa dissimulat, non subtrahil mauum suam. An
velit dissimulare et omnia ire sinere. 'Modestos' i. e. isla mollis conversatio et
3u dissimulatio. Totus Ecclesiastes nihil aliud docet quam epiikian. Vellemus
libentcr consulere, iuvare, ibi dissimulatio non solum ferre sed bene interpretari,
quasi ista non videam. Älaxime consistit iu istis obiectis, quibus
patior, nt patientia Epiikia gt)ct "^ilt quod versatur in malis, quae videmus
1 ei)ikijau über Tertul steht In Actis i/3 mansuetudine sj) 3 Datum
fehlt W 5 Tertulianus TT audirent W 6 Aristoteles] Artf] Athenieuses W
7 divisionem] diög] Liiclce W fehlt P 8 personam] pa [oder p» ?/] persouas W 13 C'arthusiau(us)i
W edaut c In edat W 14 Epiikes] Epi löjlS Sap. 2 Sap [oder Snp.J
darüber reverentiam ] Sap. 2. Supra revereutiara IT Ifi leuis flexilis] donis flexiloquus W
22 uescit o W 23 epiikian] epij vielleicht opg] opus IF 24 frater] faciant W nobis
mihi W 25 discruciam 26 tliesaurus] te/' über dominus sieht Paulus] dominus Paulus W
27 secundum bcr f(i§etffe W 28 hjott Crtib 29 über sinere steht In Sap modestos
') Arist. Eth. Xicom. 5, 14.

60 Sßotlciiint) über bit SBricfc nii 2itiK. unb 5Sl)ilctnott. 1527. [iit. 3, 2. 3]
mala jiigcljcil. Est ergo patientia publicorum malonim ut patientia toleranüa
privatonuii inalorum : qui ibi potest esse quietus, dissiiiuilare rigorem legis
et iusticiae, est Epiikis. Quaiido ergo constituti sub magistratibus multa
videiuns in republica, quae iios offendunt et aliter fieri, si vis bono excmplo
esse geiitibus, Ia§ bii§ gefallen, InS gfjcn si etiain hxd) bnitub jureift unb
;•
beift, tarnen tt)itb Dil gl)Cn, ut uou debet. Ergo uecessaria virtus: qui
voluut vivere in rebus publicis vel iuter eos, qui gerunt rempublicau).
3» 2 'Maiisuetudiuem.' Prior est praeclarior virtus quam mausiietudo-
'Erga,' deboü ostendere mansuetudinem: praotis illa nobilissima virtus, quae
non irascitur. Et ibi absolvit i. e. rotundam perfectam, quae non sit i"
particiilaris aliquo tempore, casu sed in loco tempore omni et erga
omnes liomiues. Non est virtus egregia esse mansuetum erga amicos. Sed
si irriteris homine adversario gentili et habueris oecasioDem iraeundiae sive
mihi sive amico. Ista virtus euumerare pro bis, qui sunt sub bis qui gerunt
rebus, quia fieri non potest, quin in republica fiant offcndicnla quae ledun- 's
tur, sumus etiam suspicaces, infirmi ille ledit iniuriam facit, illa omuia non
possunt caveri et cohiberi, si etiam in omuibus angulis esset consul. Cum
ergo Satan non cesset oifeudiculis 3C., illa non per vim i-eprime vel vigorem
legis coherce. Solomo non potuit. Unica pax, si fueris Epiikis et mansuetus,
ninib bidj cinS bing ni($t an, si etiam malum tibi tum non exercebit -o
te, iracundia non mordebit, alii tabescunt iuvidia et consumentur pessiniis
cogitatiouibus et sibiipsis pessima crux sunt. Clerici ijdbm ein fovtcil:
non versantur in rebus publicis. 'Eramus.' Ibi sunt opposita virtutum
vitia, ut bis intclligas, quid velit per Epiikiam et mansuetudinem: debemus,
inquit, ferre malitias aliorum. Quare? ©tl^e f)inbcrfic^, si tun tolerata a
invidia et conversari, qui coacti ferre tuam, quare et tu aliorum.
3,3 'Aliquando', ante Christum. Tusipientes', tales inveuies iu magistratu,
noli offendi, habeto epiikian, cogita: iste princeps est toI, xäj gebend bev
jeit, quia et ego. 'Apithis', Increduli. Videbis in rebus ])ublicis vel in rc
familiari qui non libenter obediunt magistratui, parentibus, dominis, tum '>»
irasceris, sed tempus fuit, quo tu non libenter obediebas, nesciebas Ordinationen)
divinam magistratum. Si tales iam invenii'es, ferto. 5JtniB büv rcgifter
fjcr für: Inveuies et te inobedientem fuisse parentibus, Sic magistratibus.
Sub Maximiliano principes libenter fuissent sine obedicntia, ibi non erat
peccatuni, donec rustiei veneruut, bie 'i)abett ba§ bob ouf 3C. Iam oblivis- ss
cuntur nobiles suae nobilitatis non agentes poenitentiam. 'Errantes' ignorantes
ea, quae fidei sunt, opinionibus variis iraplicati. Uli colebant lovom,
4 aber et steht vt] vt IT 6 t)it] Wol IF nobilissima] uobi/' [statt ni)Lili/':7
15 rebus wohl verschriebe» für lep.] repiib. IC offeutlicula] offend ufficium ir 16 über
etiani sieht eiiim ISll'J reprime . . . coherce' K re)>rimere . . . cohcrcere W 2ö Quare]
Satunib H' M quare] qre ]
quaere IF 29 Apithis] A]«] ape IFP

a>or(c|iing übet bie Sricfc nit Jitii-ä iiiib ^IMiilcmoii. 1527. [2it. 3, 3. 4] (U
nullus nostruni, qni nou errabat in i\fh, ijiiia extra Christiiui est error.
'Umi.squisfjue', Esa. 'Servientes', jo fvoiltcr Üllb tuav toir auä) et tarnen Sei. .-.3, c
videiuur nobis sancti et sapicntcs. Serviro voluptati et implero voln[)tateiu
et ooneupisecntiaiu, ba§ ift nidjt odissc (et tarnen pugiiarc contra oas est
laudabile) Scd servi facti ipsarnm.
'In nialitia' conversantes tota vita in nialitia. Qni sectatnr volnptateni
et dosideria, ille etiara venit ad nialitiani et invidiam, quia Satan non perniittit,
nt ipsins frnatur deliciis sine aemulo, tnni Ijcljffen fid^ jlucn cancs an
nnnm os. Ibi manns ttJCcE. Est malitia, qna alteri volo male nocere et
velle deinde, nl)i non potest exerceri nialicia, invidia, quae est aninuis
inalignns ad nocendnm nbi non potest, et ubi uon potest öevbrcufta ^iä) unb
t[)llt ljf)m jclbcv fcf)abcn. Sequentes fructns sunt, qui sequnntur invidiam:
putredo ossinm dicitnr ab Solomone. Odium seqiiitur invidiam, ut loqua-svv. ».30
tur et fufüat, qno noceat proximo. Et praecipne contra magistratus, qnaiido
aliqnem possnnt, tum ita faciunt. Dens: peregrini fuistis in Aegypto, bene-2. ffiokas.s
faoito peregrino. Sic nos: mementote K. Forte exemplum Christi et
nostrum. 'Odibiles,' er tft un§ gvaiu, Intr Intbcr gram, si dat nnnm vcrbum,
respondet decem. Proponit iterum exemplum Christi, quia nostrum
gilt
nic^t.
'Cum' ba§ ift ein fcf;oncr tcjt, quia Paulus est organon electnm praes, 4
ceteris apostolis, ideo libenter tractat lumc locum, qui est de dono Christi,
quoraodo datus sit, quomodo iusticia nostra factus, nullns tarn copiose tractat.
Quoudam cum essem iunior thcologus, videbatur mihi vaniloqnus
Paulus in priore parte Epistolarum, nesciens hec esse priucipia Christianae
doctrinae, qui Epistolas institueret pareneticas 3C. uon video locum princijialiorcm,
quomodo Christus pro nobis sit traditus, quam ter hac in Epistola
3C. 'Christotis' 4. Philip. Christotis est suavitas vitae non solnm «ctiii. 4, :,
bonitas sed etiam benignitas, benignus vel suavis, loen ein mcnfd) fein
frennblicf) ift, ad quem facile patet aditus, qui non severus, iucundus, hylaris.
Studet, h] bie teilt gern nmB t)t)n fein, libenter audinnt loqueutem omnüjus
comis, aftabilis, facilis, 5Iim6 ein nicufcfjcn flir, cum quolibet frater homo.
Est dulcis consuetudo. Hie textus proponit Christum, quod habuit Christoteta,
suavitatem Aureae virtutis et deitatis. In Christo habitabat deus, erat
4 odisse [sieht irie adesse aus/ R] adcsse ir 8 ipsiiis] Episcopus W 9 umim
hk tticil] einem fieljne (Ibi ltlou§ weg) [dazu ein Kreuz am Rande] W 9jlO Est bis velle
steht hier im Texte, ist durch einen Strich drei Zeilen höher gewiesen R über m'- bis
malo steht pro studio et opere noceudi E\ Malitia est qua alteri vnlt male uocero et volle
pro studio et opere noceudi [hinter nialitia Z. 6] W 33 iunior] inuinuis WP 25 institueret]
insti i2 insti: If'/^niöi/ft/i iusti[fieatorias]7 .30 Studet] blandis verbis 3i comis]
carus U' fVater liouio] (rd f) cum quo libenter sunt liomiues TT' 33/3.9 habuit
Christoteta] hab Christo] habemus in Christo TT' 33 deitatis] detis [sonst = debetisy]
dotes
W

62 a3Dr(cfiiiig übcv bic 'Bxiqt oii Jitiie iiiib f>()ilcmün. 1527. [lit. 3, 4]
3oi). 6, 09 in Christo. 'Verba vitae', bll icbft fo fein iinb locjueris foldje tüOl't, (Hiotics
recordatus suavitatis Christi Hevit, ut corrosa sit facies.
'Beniguitas' ilia suavissima conversatio et tractatio uostri in
Christo, Incv
6el) mit geloeft ift, libcoter cum eo fuit praeter pharisaeos. 'Philanthropia' iion
substantiam hominis intellige, ut exposueruut i. e. incarnatio. Hie dicit de oon- 5
versatione Christi. Amor ad homiues i. e. suavissime inter uos vixit, neminem
ofFendit, toleravit oranem. Hac suavitate sibi non servivit sed ut ostenderet
a)!ntii|. 11,:. amorem et effectum anioris erga homines cecos iUurainando Älath. XL, quia
ista sunt finis et effectus piiilanthropiae, fuit Studiosus serviendi hominilnis
ex liberalitate et freunblic^fctt. Et lias videmus virtutes in Christo et deo. lo
lila benignitas et jihilanthropia non est mortua sed adhuc appai-et et revelatur
per Euangelium ut tum per effectus, quod Christus sit Christotis et
philanthropia et deus in Christo, qui suaviter nos tractat, omnia faciat
iuvaudi nos, dat sua dona, dat doctores, qui docent fratres, qui adiuvant
uos, corroborant uos in ferendis malis, in morte adest suscipere ani- n
mas i. e. cupieus amare homines. 'Salvatoris Christi', ut non solum referas
ad humanitateui Christi sed deum, qui habitavit in Christo. 'Salvos', quid
dicemus contra hunc textum? dicimus: deus misericors et humanus uos sal-
';jf)ii. 3, s vos non fecit sed JC. lam indicat, ut ad Philip., opera legis, quae sunt
opera iusticiae, sunt habitus Pauli et tarnen omnia reprobat: lusticiae opera 20
apud nos erant sed non salvati per hec sed 'Secimdum'. Exemplum est
provocans nos ad Epiikian. Magistratum vultis omnia habere tam recta
iiista, ut nihil sit incommodi, recollige et g^eii ^inbeiftcf) ,
quanquam jc.
Misericordiam opponit Iusticiae et omnibus mcritis. Si est gratia, non est
iusticia et meritum nostrum. 2:.
XI. deceiiiiTl Supra Diximus hunc locum redemptionis vel iusticiae. Libentcr
tractat Paidus et sepius inculcat, quia et ipse unus et solus necessarius. Facit
autem hoc propter fastidientes et leves sanctos, qui rajjiuutur in suas speculationes
et sectantur magnos quosdam Spiritus, intcrim perit illa fiducia, in
qua sistendum. Si Hieronymum, Origenem, Chrisostomum Icgens vides lusus so
quosdam et allegorias, istis lusibus non stabilitur conscientia, non instruitur,
vel armatur, quasi coniectus in carcerem video lictorem: ibi nescit^ Ubi allegoi-ia,
non est unus versus in Hieronymo qui pugnantcm cum. Sed si quis
cxercitatus, quod coguoverit lesum Christum esse regem, qui funb, bic l^oltctt
betl fttcfj. loh. Hus oblitus omnem figuram allegoricam sed lesum Christum, as
vivum dei verbum. Qui apprehendit principalem locum 110 vi testamenti.
2 recordatus] recordatus fuerat pretrus /= Petrus/ TT 4 mit] y]
Ji] jm IT
8 effectum amorem B aöectum amorem W 9 finis] f B] fi: H' 16 amare] iuvarc IT
19 Philip B pliilantiopian W 20 liabitus Pauli] hab P B] hab: p dahinter Lücke W
23 incommodi] eo B] iiicom: dahinter iJiche TI' 25 nostrum (fac) 26 Supra di.\imus]
6 dix vel iusticiae über (uiliil iu.sti) 26,-'' Libeuter tractat Paulus] liberationis peccatorum
IT 2S sauctos] f
Spiritus W rapiuntur] repouuntur II' S4 funb] l.Uclce W
') Sinn: da weiss mein Hers nicht, kommt der Henker sur Hinriditung oder Rettung.

33or(efmia üder bic Sticfe an Jitii-ä luib 5J!l)i(emoii. 1527. [Jit. 3, 4. 5] 03
Earissimi etiam nostiis ex fratribus, qui observant istiim locum redemptiouis,
sequiuitui- speciilationes nostras. Paulus cj'^et aujbcimaffcn gern mit mxib.
Viilete ergo, ut meditcmini et legatis huiusmodi locos, nolite bei'bltc^cn, toivb
ein mal bie [tutlb tomcn, ut sciat se baue studuisse et ueuio potest luiiu.sinodi
5 locos digue tractare. Nisi deus me custodisset ab istis speculationibus, quae
maxime me delectabant, obtinuissem palmam in erbe terrarum. Opus est
docere rüdes et novos theologos, ue sequantur Allegoriam. Hoc imposuit
Hierouymo, Origeni. Et nostri putaveruut optimos fuisse Hierouymuni et
Origenem, sed nos habemus distinctionem. Utcuuque sint trita, nemiui sunt
10 satis expedita, etiam cum sunt vulgatissima, suut absconditissiraa ,
quia ista
res agitur profuudo affectu vitae nou speculationis. 'Sanctificetur nomcu'
est vox vulgatissima, Et satis docte expoui potest sed nunquam ardenti adfectu
et capere ardentissime in se. Alii suut meri Ineffcv. Sic infra
monebit Paulus. Acceudit cor uostrum et in solidam pctram fundat nosse et
ir. credere deum salvatorem, bj fielet tlt augustiis, hora mortis, carcere et iudicio.
Ut tum dici posset: lesus est salvator mens est benignus, Ut cor non
metuat, uon couf'undatur coram eo. Ut Stephanus stetit in Synodrio 'ut sivü. c, ir.
augeli facies', alius non stabit. Ista stant, non urgentur, nos frigide tractamus.
Donum dei est non meritum, in quod salvi sed per misericordiam, quae
20 stat aute oculos, seposita ira furor exempla irae dei. Nihil debeo seutire in
corde quam sensus misericordiae diviuae, cumque cor nostrum isto adfeetii
et sensu misericordiae perfundatur, satis tum, pugnat contra peccatum, infernus,
ira dei, exempla diluvil, Satan, poteutia peccati. Infirmitas peccati
quae pugnat contra spiritum. lufiuita tela contra hunc sensum, ideo noli
35 i)a^ Ugen lafjen et speculari.
'Non ex operibus', 'Lavacrum'. Commendationem baptismi habetis, 3, B
qualem vix in uovo Testameuto iuvenio, hostes gratiae dei sub specie amoris
praevenerunt nos et depravarunt oraues locos istos. Ideo concludit eos iste
locus. Misericordia, inquit, sumus quidem salvati, sed qua via venit ad nos
30 misericordia? Per lavachrum. Ipsi: Lavachrum potest dici verbum, Euangelium,
Spiritus sanctus, quod scilicet in spiritu baptizamur, si etiam donetur
baptisma esse lavaclu'um regenerationis i. e. est siguum illorum, qui regcuerautur
i. e. lavachrum regeneratorum tribuitur illis, qui iam sunt regeuerati per
spiritum sauctum. Si dicimus: qua auctoritate stabilitis hunc sensum? nemo
35 domi est. Ideo dicunt, quia nuUa res externa iustificat, prodest. Sed baptismus
aquae est res, ergo ubi mentio de baptismo, quod iustificet, sie glossant
6 obtinuissem] ebenso nach vielen C'orr. W ebenso von 2. Hand P 7 novos] iuvenes W
9 nemini] mihi W 13 (ft) lpe(fer B \r)e]ä)n [nach vielem Gorrigircn] W 17 Synedrio]
Sy: R Synagoga W 22 peccatnm] p
li] Paulum W [das P = Paulus ist gewöhnlicJi grösser]
2.3 potentia peccati] prae.^entla peccata W infi !•'''•*' f^-"^ sp] 26 Coöe "^ B commendationem
ir 28 Ideo] 10 fast u'ie Nö] Non W 33 über i. e. stellt Dein] deinde W
35 dicunt] d über (A) [= Adversarii?/ zu 3ö Res externa non iustificat r

64 aSoitcliiiici über bie 33ticfr nn Jitu? mib ^UjKcmoii. 1527. [Jit. 3, 5]
Petniin i. c. est vol)is sigilliini inipressnni, quo dcclaratiir vos esse per spiritum
sanctum liaptizatos. Ego hac etiaiu possuin uti arte et melius sed cjuaero,
ut lioc jirobeut. Dicere ergo sie possem: Christi sanguis nihil prodest, (|uia
res externa, Christus conceptus 2C. ut oramus, ergo nihil prodest. Est
eorum insipientia. Et nos dicimus rem externam uiiiil esse, si est sola, tum
.'>
prorsus ?c. Si est tamen ipsa voluntate dei coniuncta, tum prodest propter
voluntatom adiunctam. Hoc fon man bcn Sfottcugeiftcrn md)i etnxtbcn et
ad hoc ne vcrbum respondent scd manent in isto : res externa. Quare ista
doccnt? Nos scimus. Scd si alliget deus suum verhnm ad arhorem, lam
res externa non solum sed per verbum adest praesentia voluntas misericordia m
dei ut in l)aj)tismo, non solum est ])ura aqua, qnia ibi praesens nomeu vcl
virtns oninis divina coniuncta per verbum in l)aptisni() et ipsc deus est
bajitizator, baS mcvctt l)V, ipsi non audiunt, fttjen ftcifi an']\ belli fo|3ft: Externa
res non. Cavcte ab illorum furore, quia res externa qiiando api)rehenditur
per verbum dei, est salutaris. Hunianitas Christi si esset sine vcrlio, ir.
esset res vana. Sed iam per sanguinem corpus eins salvamur, qnia adiunctum
verbum. Sic in baptismo est verbum dei, quo sanctificatur aqua et nos
iu
aqua.
Si hoc probatis, quod res externa prodest non per seipsam sed adiunctionem
verbi divini et voluntatis, destruxistis et etiam eorum rationem et 2n
glossam. Est idem Spiritus cum Muntzero : Euudum esse in angulum seorsim
non legendam scriiitm-am, verbum exteruum uon audienduni, sed in celum
spectandum et inde spiritum sanctum accipieudum, tum inspiciendus libor'
tum posset K. Simpliciter volunt spiritum sanctum recipere sine mcdio
nt deus loquatur cum ijjsis secluso verbo, baptismo. lüde veuiuut istc sectae ?:,
hodierni simt muntzeriani, quia volunt spiritum sanctum habere per illam
solitudinem ,
quam expectant venire in cor. Et tamen expcctant externum
nihil, ba fui' moneo ic^ uunmquemque. Miseri honiiues fateri coguntur sc
nuuquam audivisse de Christo , de sacrameutis uisi per verbum, uuuquam
|K)tnissent cogitare de his nisi per verbum. Quid vero per spiritum sunm nn
habeant, videmus: negaut Christi humanitatem. Nos vero ad deuui non vcnimus
nisi per medium Christum. S)en misit deus in nunidum, ut esset
Sei. 112, 11 saintarc, Esa. Si sine externa re potuissemus venire in celum, uon opus, ut
demitteret. Sed posuit in cai'ne, praesepi. Deinde ubi abstulit peccatum,
mortem, obiecit etiam per verbum suum in baptismo et sacramento, quo ar.
csscmus certi de Spiritus sui certitudine venientis per hoc verbum jc. Noli
per solitudines spiritum qnaerere, per preces. Sed lege scriptnram. Ubi
} retrum] Pet Petrus iiiquit IF 2 possuiii fe/dt arte] arce mHylich 3 sie
possein II praesens] patris imkßich 14 res o 35 salutaris] salvatoris IT' zu 21
Spiis M: /= Muntzeriy r 22 non [vor audiendumy o 27 tamen expectant] tum ex]Kinunt TP
28 aller id^ ste/it ego 29 de [vor sacramentisy o 32 3)cn in llunc zu ändern versucht
33 in vor celum fehlt /potuisset venire cnelum ursprünglich?] 36 Noli (quaere)

33or(ciuiig ü6cr bic Söricfc nit 2itu-S iiiib *4>l)ilenioii. 1527. [Sit. 3, 5| 65
senserit hoiuo sibi placere quae leguutur, agat gratia.s, ibi priinitias Spiritus.
Nou possimt tibi placere, nisi Spiritus sauctus te affecerit, alius audit, qui
libeuter audit, habet ex spiritu sancto, tum est orandi tempus: Domiue, lesu,
dedisti miiii cognitiouem tui et placentiam, äuge, couserva, conforta. Ergo
ue siuamus jc. quod salvi facti per misericordiam, est absconditum, Sed per
lavaclu'uiu.
Est lavachrum balneum, quod regenerat et renovat, sed nou seutimiis,
certe nou perfecte, quia carnis vitia. 1. non obstat, tanien iu fide sentio
nie adfici erga dominum lesum et amo verbum et tolero, si quid crueis imponit
cum gratiarum actione et laude. Caro murmurat. Ergo bonum est lavachrum
regeuerationis fuciens novam nativitatem, quod uovus sensus induitur scilicet
is: cum autea legem, deum, Christum odissem, iam iucipio araare. Prius
dictabara iniquum, ut unum deum diligerem, Iam praecepta dei optima,
iustissima, sanctissima, detestor turpitudinem, concupiscentiam, furta, adulteria.
Ubi enim uovus seusus, adfectus, qui sentit illa boua et vellet perfectam
conscientiam, reluctatur carui, Ro. 7. gio,,, ;_ 23
Item delectatur et gaudet cruce Ro. 5. Quaerebamus quae nostra, hör- 3;ij,„. 5^ 3
rebaraus illa, IjatS 6el)be§ ^un ein anbev gefc^Iojfen et uovus iustituitur homo
et iucipitur fieri uovus. Ista vocabula sunt contra iusticias operuni. Si
ingrederis mouasterium, est quaedam ilji innovatio vestis, habitus, gestus,
ut corouam gestes, alteratio ciborum, operum exteruoruiu. g^ct ntdjt ad
nostram substautiam, non fit rcgeueratio spiritus. Ibi nou talis innovatio.
Est regenerari i. e. mutari tuam uaturam, ut sit uova creatura. Prius eras
prouus ad lil^idincm, non poteras continere 5 dies, Iam detestaris eam. Non
poteras otfensam fratri dimittere, iam si conturbaris, dimittis et apprehendis
dulce cor. Autea putabas Christum iudicem, invocabas Mariam, iam tuus
adfectus dulcis erga Christum, qui sit mediator, Episcopus, paracletus, qui
optima loquatur pro te, offerat sanguinem pro te K. S)a§ ift iramutatus sensus
et renovatum cor, baö t^un opera lüd^t. Cappa non facit taleni, iuHatus
esse potes, ut cogites: es sanctior coniugibus, sed immutatio erga deum et
proxinuun nou fit sed obscuratur. 5Jtan U3Cfrf)t fid) bvinneil sed ita, ut vertatur
homo, ut sit uovus homo non ut mcnsa lavatur. Est lavaerum 'spiritus
sancti', ille est balneator iu hac lavatione, ^cvlic^ commendatio, quod iu
baptisrao est sed est ipsa et calor, qui trausnuitat cor, est unctio, ardor
iguis et renovatio, quae ita novat. Valdc simplicia vcrba. Ipsi vocant ein
1 homo sibi] se W 2 possunt] potest W 3 DomiucJ D. 7 über caniis
vitia sleJä ita criix] W zu 10 über na'» steht de fide in Christo 12 uuum] vivum P
diligerem 14 bona] dona W 15 Eo. üher (Act.) 21 spüs osj> 23 ad
24 conturbaris c aus conturbatur zu 25129 per baptismum non datnr aliquid caduci et
temporale, ut in vetere testamento Corpora tantnm lavabantnr et puril': sed ut hie, ergo ex
peccatoribus iusti, daninatis coheredes Christi. In Matth. c. ö fol. 31 [== Jenaer Hjsclir. Bos.
0. il^] Opera non mutant nos rsi^ 26 qui] vt eum qui TT paracletus 27 bj ift c in
hoc [0] est 34 quae] C{ Ipsi] Schwermeri W
Sut^erä Slöette. XXV 5

7
66 a!ot(c)iin(i übet bic »riefe nn litii? iinb ^^()i(cinpn. ir,21. [Sit. 3, G. 7]
f)im§6att ', hlasplieniaut illani egrcgium rcnovatioiiPin, ubi Spiritus sanctus
adest. Ipsi regeuerati per spiritum sauctum tale habeiit symboluni. Scd
textus clariis: 6§ ^eift omnis i. e. novans, tua noa probabis glossa nisi stulta
proba: 'externa non prosimt'. Spiritus sanctus habet proprium nomen, quia
facit spirituales et sanctos, quia afflat suo motu, ut reddantur fauei" quae 5
prius placebant secundum mundum, iam displicent, detestor carnera et
opera carnis.
3.6 'Eifudit'. äBie ein feiner Spaulu§ t[t mir ba^, lote fein tan er. Plus:
'opulenter', retc^ltilj. quomodo hoc? quare adiecit haue particulam, quod
sjjiritus sanctus sit eifusus et opulente, tarnen non sentimus. Est fides: lo
Spiritus sanctus donat se sine mensura, doua scntiuntur sed Spiritus sanctus
ipse quando eft'usus opulente, non sentitur. Est misericordia, gratia, aeterua
gratia et orania quae sunt in spiritu sancto et talia oninia sunt quod sine
mensura et iuestimabilia et quae, nisi spiritum sanctuni habenuis, non credes.
mm. s, 3i Per fidem ista accipis, ßo. 8. Si filium dedit, ergo omnia. Dona quideui viden- 15
tur et sentiuntur utcunque. Sed ipse Spiritus sanctus, qui datur, datur sine mensura
i. e. simpliciter omnia dantur quae sunt iunumerabilia et iuestimabilia, ha
9§et i)in
toeä iusticia operum, est ))ai'te£en opera legis, quia vix obtiueut, ut non
fiant adultcri. Ibi opulentia eternarum et inenarrabilium rerum sed in fide, sed
3.
blllt \X)hh \X)ax löcrben. Non adsequimur uUis operibus, quia dicit 'effusus'. 20
l'cr quem".' 'Per lesum', qui stat coram patre et mediat pro nobis et loquitur
bona. Si illum audimus credimus, effunditur in nos cum istis opuleutiis.
Loci simpliciter huiusmodi concludunt contra iusticiam hominis et contiuent iu
Christo, quod omnia per ipsum habeamus. 'Ut iustificati', per singula verba
commeudat eum. 'Heredes'. Opulentia est haec et omnis pleiiitudo divi- 25
tiarum: .1. ut iustificemur sine meritis operum, deinde sie redempti a peccatis
liberemur tandem a morte, quia simus heredes. Cuius? vitae aeternae.
iRöm. 8, 24 Iam sumus, quia qui creduut iu Christum iam vivunt sed spe, Ko. 8.
Opulentia illa, qua sumus iustificati, salvi, non apparet, e§ tnu3 gleubct
fein. Oportet credam, quod nulluni prorsus pcccatum habeam filius miseri- 30
cordiae, et sentio peccatum mortem et contrarius adfectus. Contra ista tibi
verbum manet iu corde et pugnat et iu teuebris fidei sum tarn levis. Abscoudita
haec opulentia sub contraria speeie: vita aeterna fol 6et miv fein,
Salus eterua: mors damnatio. Ista ergo non apprehenduutur nisi solo verbo
et fide. Hoc salvo tum bleifct» iu verbo et habes per verba, possides et 35
1 ljun§6att c aus 5un§patt] baptismum P 11 siue] suis IT 12 aeterna c aus externa
13 iiher quod stellt r/emissioy p/eecatoruni7 Ifi qvii IS ^larteten] ptekt] tmt ^Jovtedc IT
21 medial] intercedit W 23 simpliciter] singuli IT' 26 .1. fehlt W 29 iusti (vuü) salvi
ateufiet oder gcleubet] gcgleubet ir 31 tibi] tauieu W 32 levis] leves c aus dives?
') l^riK I)iml)S.bab auch in der Jesaiworlesung Iö2'l29 zu Jes. 34, 13 als caninum
lavachruui cfricühnt (siehe hinten in diesem Bande). 2 tceiterc Stellen, an denen L. diesen
S]mltnamen der Taufe anführt, yibt D. Wtb. 4, 2, 1932.

SBottcimin iidor bic 93vicff nn litiis unb *lU)ileinoii. ir)-27. |Iit. 3, 7, 8. 10] Cil
servaberis. Verbura dicit: smii (jic I)cr, verbum consuiiiet omuia isla jioccata
et umbi'acula ut sol nubes. Isti loci uon possiiiit satis digue tractari et iueulcari,
cxperimiui, tum melius sapiet quam Allegoiia Origeuis de arboribus
in paradiso. Qui bene exercitatus in bis, bcr fijt bcfter bcffev in carceribus
b et in mortis periculo. Tales sunt in verbo victores simpliciter ante mortem.
'Fidelis', bn§ ift ta U.ieiii(f) tvax. Est confirmatio et testimonium fidei Pauli, s, s
quasi dicat h)Q§ gljet Ition tllit atlbevu i. e. certus bouus firmus sermo ba
filmet baVQUff bo t)Qlt blon, ^elt in omni angustia et tribulatione vos. Salvos
nos fecit. 'Et de bis' boS fol tuau ^Jicbigcn, illarum rerum volo, ut agas
10 curam et sie, ut confirmes. Diligenter loquitur Paulus ba§ ItJtl, ba§ bu bn§
ti;eib§, ut reddas firma in te et aliis. Non dicit: volo, ut simpliciter agas
et dieas sed confirnia, iDtC man ein pfol in terra jc. i. e. semper inculces, ut
reddas certa, firma persuasa in cordibus. Docemus quidem talia sed lauffen
ubcv ^in. Insta oportune, quia non satis semel docuisse, legisse, e§ ftccE
1.', nO(| loS, C§ ift nodö nid)t ticff 3C., ut reddautur confirmatissima. Si qni
nauseant, sinito. Qui eupimus salutem, libenter audimus quotidie rcpoti,
ne diffidant, dum in tempore tentatiouis.
Dein 'ut cureut bonis operibus praecellere\ Sicut qui praeest aliis,
praceminct praecellit, volo ut certissimi sint in doctriua Christi. Tum etiam
20 excellent operibus alios, ut sint quasi principes prae ceteris in bonis operibus,
libenter omnia faciant et patiantur. Et ii omnes praecellent, ba§ eth3a§
trcffÜdjS itllb uficitvcffUdjS finb in bonis operibus: quanto fideo et radicior,
tam maiora facit. Ergo uon sunt bona opera, lerendi qui nauseant jc. Ideo
couiunxit haec: ut reddas firmes, qui audiuut et ii curaut excellere bonis
25 operibus. 'Hec sunt Bona' hüB ift gut et ini^. Bona et grata coram deo,
'Utilia hominibus'. Neiuo novit bee in papatu, oportet legere sententias
scribentes, qui tanquam apes suxerunt optima ex Bibliis. Ita locutus diabolus,
ne legeremus scripturam sacram.
\iu iJeueiuCr
i
Audivimus
apostolum quomodo absolvit instituere vere Cliri-
30 stianuni praesertim de eo articulo, qui pertinet ad hereticos, quandoquidem
fieri non potest, quando in ecclesia dei Satan suscitat sectas, quia semper
est inter filios dei, ergo Cbristianus admoncat semel iterum interim, si videt ;i, lo
se proficere, agat gratias deo, si non, vitet. lam sequuntur quaedam privata
praecepta de rebus privatis: ut mandet Titum, ut praemittat Zenam. Similia
35 in Timo., ubi mandat Timotheo de membrana. Haec prorsus domestica2. xim. 4, la
4 carceribus] ca'9 6 Fitlelis] (alii) Fiele VJ p\aiitl inn ba§ erbreic^ IrciÜEt i. e. W
f] Liicl-e W
15 to§ oder ta§ Ii Xo\S H" IT dum oder dictum Zi] (dum) II' 31 ii]
22 trcff: 7 u6cv: [an uberrimi l;aum zu deiüenj finb Ji trefftid^S ünb iitiCTtvefftiiJ§§ finb 11'
fidco MW radicior oder reducor B radicior TI' 24 iij '^
J! fehlt 11' 2ü gut] g
zu 28129 Omissa uua lectio quam require In gci /= coneionibus Gemeint ist die Nachschrift
der Predigten des Jahres 1Ö2T, die verloren yeijangen ist] r 32 filios] fil] falsos II' iuterim
fehlt II' 34 praecepta] p B] pcccata Tl' Zenam] Zea— [Z fast wie \] E] l"cis II'
35 Timotbco] T— o [T e ans A] B] denu.i II'
5*

68 5ßot(ofuiui üb« bie Sticfc nii iitiiä unb il^tjitcmoii. 15-27. [Sit. 3, 10— 14]
i.eov. 4, 11
non pertiiieutia ad rem coiunumeni ecclesiae, sed spiritui sancto gratias agaiiius,
quod per apostolos de privatis et domesticis rebus etium, ut scribautur
iu coinmuiieua lectiouem scriptiirae. Valeut ergo ista privata ad commeudanda
oflicia: quae etiaiu privatim invicem exercemas. Monaclii et sacerdotes
nou putaut alia boua opera quam orare jc. Ibi autem commeudat Paulus
j
isto exemplo, ut quaudo facio ein feui: an, videutur opera nullius precii sed
quautumvis privata et domestica tameu egregia, si flaut ex fide. Keligiosus
Don dicit de membraua, Ergo ista vilia et quotidiaua opera habet iu preclo
Spiritus sanctus. Jllrgo omuis vita humaua et omuia humaua fiuut iu uouiiuc
domiai. Puer sive sit immundus, scabiosus, pediciüos cauat, ift Cljtel fofttid) jo
bing. Sic Ciu-istianus sive agat opera boua moralia theologica, suut boua
ut atferre membrauas, quod apud Par: est opus neutrum et Nicop. Sed
apud Christianos res. Ergo ista postferuutur commuuibus operibus charitatis.
3, 12 'Cum misero.' Praemouet eum, ut sit paratus, ut cum vocatus fuerit,
veuiat. Tycliicus iu Cor. Nicopolis iu Ambratia iu lUyrico, ubi Augustus jj
vicit Antouium. 'Zeuam': ille pauper apostolus, qui uou habet, 'adhuc sitlmus'
1 Cor., tameu habet tautum, et curat, ut illi providoatur. Si fratcr cum
fratre fabuletur, agat quodcuuque opus, nou est siue precio charitas respectu
3, t4 dei. 'Discant'. Ibi est praeoccupatio, Timotheo dicit sie Paulus, quod cureui,
ne quid desit illis et quos ad te mittere debeo. Uude accipiam marsupium? „„
est exhaustum. Christiaui sunt tepidi ad largiendum, respoudet: 'Nostri'
scUicet domestici, fratres. Nou solum commuues ecclesiae fratres. Praecellere,
praeminere, supra habitum vocabulum. 'Ad uecessarios.' Necessarius
est ille usus largitionis pro mittendo Arteman. Quaaquam siut domestica
quaedaiu, tarnen mihi necessaria. Eoruin adventum ergo doce, ut libenter jj
contribuaut ad uecessarios usus. Nolo tarnen gravare fratres, ubi non
uccessarium. Sed ibi uecessarium, additur et 'usus'. Usus est i. e. quod
tautum detur quod sufdciat ad uteudum, uou reservaudum: deinde ad 'uecessarium'
usum, non ergo gravandi iu usus superfluos. 'Ut nou siut': si
neglexeruut necessarüs usibus servire, suut plane infructuosi. Surget diabolus ^„
quandoque, ut deut supertluissime. Q,uando uos in charitatem uou voluimus
dare, venit papa, ut daremus ad Ecclesiam Petri. Coepta tempore
Hus 115. hacteuus' durat usque liuc: Papa, Pontifices praetexueruut bellum
5 Ibi c aus Ubi 6 videntur c atis nou suut T quautumvis] coutinens IC 10 pediculosus
[rj can(e)it 11' 13 res] nos IC 10 pauper] pF] pater W habet fehlt JV
sitimus] s-ng fverblasstj] sentiraus IC IC fratre] l'J filio 11' über quodcuuque opus
steht modo non peccatum sit] quodcuuque opus modo uou peccatura sit W 20 Uude] Vide K'
23 praeminere] premouero W zu 24 Hartman
»• Arteman] Uartman IT Hartanau /' 26 adventum]
adiuturium 11' 27 additur c aus redditur 33 Papa] Pa c in Postea] Posten IC
') Da liärer im Schreiben arabischer Ziffern unyeu'anät ist, könnte llö = Ulö zu,
nehmen sein. Doch 1412 (152? — lli) mit den Disputationen über die Kreuzziiysplüne
Johannes XXIIl. gegen Ludislans (rtß. ina(;tesui'iunt Z. 33) begannen in Prag die
Win'en.

Sotlefung übet bte Sricfc nn 2iluä uiib 5)}{)iIt'tnon. 1527. flit. 3, 15. 5pi,i(. 33. i] gc)
contra Turcas, bn§ r)cift pro impiih;, h)0§ ttlOtt got lürfjt gibt, bn§ fvift bcr
teuffct, quod detniliitur honori, reservatur ttirpitudini.
'In fido' i[t atiCV ein fti(^. Quin illa Epistola tota est scripta pro ser- «. i->
vandis impiis Cliristiauis ad versus lupos ra])aces, Ideo distina;iiit saltom.
5 Oiuiies, inqiiit, amaut nos, sed fiico verbis. Nolumus diligi ab bis, qui conteiuniiut
lesuni, iu (juo et propter quem voluimis aiiiari, qtiantumcunque
heretici blaiidiuntur et fngant charitatom ut Sciiwermeri. Nolo eornm amorem,
revera ctiaiu non amant sed ardcntissiino odio, ideo uou curaniiis, quia
couculcant uostrum dominum, qui dcbct prlnuim diligi, deinde nos in Cbristo
1" et ]iropter. Habemus lianc Epistolam brevem refertam optima doctrina et adinonitionibus,
ut ferme nihil sit iu ecelesia, quod non sit ibi tractatum. Unusquisque
videat, ut raaneat in summa Christiana: Christum pro nobis datum
et iu charitatem, quae sunt non vana 3C. 'Ut eoriim habeatis frequentem',
Petrus, 'cum sum iu lioc tabernaculo, uon cessabo, ut herum', inquit '-*''" 1. 13
jc.
'5 Et Cin-istus cum instituisset cenam, 'hoc', inquit, iu mei memoriam", ut bene
formaretur et praedicaretnr. Gal. 'quos parturio' jc. Quia haberaus lianc ®"'- *• ''•
tentationem 1. Pet. 5., caro et ratio, quae per sc proclivis ad vauitatcm, ad
aversionem a Christo, libentissime sequimur nostras cogitatioues. Et Satau
puiTiiat per rationem contra nos. Summa: Tyrauui uou hoc agunt sed vi,
-" (juac non nocet Christiano, quod si (juidani revocant, tarnen nou ex animo,
vides nullam Epistolam scriptam contra tyrannos sed falsos doctores, sie
Christus. lUic sufBcit exhortatio, Ibi docendo, moneudo opus.
Satan, nostra ratio et sui Schwermeri. Qui vult Christianus esse
bonus, bcr nutS ba§ hcibm, ut purissime ]iraedicctur Christus. Postea adii-
'^*
ciemus post festuiu pro coronlde Epistolam charitatis.
Epistola ad Philemonem.
Quae Epistola etiam est mere privata et domestica, tameu non potest
Paulus omittere, quin iuculcet generalem locnm de Christo et hie in privatis.
'In fide.' Sic urget et instat, ut servet illum locum in Ecelesia. Rei/2
über ba§ fvift ber tcuffet steht bj lliuä mü betn fein Strich joeist auf teuffct liin]
äc^cn] bj ntltS man bcm Scufel je^snffi^'iS ^

1
70 Sotltjnng üüi'v bic SJricfc an litiia uitb *4.'t)ilt'mon. Vt'21
. [^{)il. S. 1]
cuiK'iliiit servuiu domiiio, iit vitlcatiir niliil actiinis syd vidol litis egregios
locus, qiios Cicero uou 3C. Quo« diligeuter triictabiiuus, ut vidcuiuus, ijuod
niliil tain vile dici possit, quin ibi sit Christus.
i.i. i)ecemb~| ^ Argumentum huius epistolae est, quod Onesimon servum Pliileraouis
Paulus reconciliat suo doniiuo, qui forte ei alicjuid etiam furatus vel
&
saltem sua fuga lutermiserat servitium sui domitii. Fortasse voluit abuti
libertate Christiana, quam audivit praedicari et lapsus in sensum carnis uoluit
domino servire. Vel si aliqua causa alia, hoc argumentum. Et tot locis
impetit Philemouem, ut si etiam saxum sit, cogatur liquefieri, ut si velit
quis exemplum 2C. Locis communibus et privatis invadit, ut cogatur illum lu
Onesimus liberum. Summum artificium et quod nostrum ibi considerandum
ipsum exemplum, quia hie videmus, quomodo tractandi fratres, si qui labantur,
quod habemus haue fiduciam scientes Christo placere, ut erigamus,
tolereraus, reconciliemus et dissolvamus opera diaboli et restituamus opera
Christi, Sic quod nemo debet de alio desperare. In ecclesiastica historia de is
adolescentulo Episcopi: factus est latro, loanues it iu desertum. Exempla
Christianissima, quae multum consolationis in se habent. Quare hie allegat
Paulus 'sua viscera' et quod habet pro illo füre et infideli servo. Ita quod
lialiemus hoc exem[>lo non esse desperandum ueque de nobis nee fratribus,
ut sie iu ecclesia erigantur, et hoc est officium. itu
35.
'Paulus vinetus'. Primum ipsa subscriptione conciliat sibi auctoritatem
impetrandi. 'Viuctus', quod quasi misericordiae ingreditur Epistolam, ut
Philemou cogatur dieere: etiamsi liber esset, tamen ei cedere debercs, multomagis
vincto cedere. 'Et lesu' i. e. pro nomine lesu, Ebraismus, Nos 'pro
domino lesu' dicimus. Et allegat sane, ne solus videatur petere. Sic sumus 25
adfccti, quod inviti patimur tyrannideni et istas preces necessarias. Germanice:
armatae, quaudo principes 3tt)anife finb.- Illae quidem extorquent
sed nojjis invitis. Sed ubi verecundia vehitur, allicit et liquefacit, ut aliquis
denegare pudeat. Sic addit verecundiam addens Timotheum: ^'c^ fdjcmct
tnid§ in§ t)ei;t!, si quis me peteret ut hie Paulus. Fit hoc totum in exem- ^u
3 possit o 5 ei 7 sensum o 9 über impetit steht invadit zu 10 über
e.\emplura sle/ii petat ex hac Epistola 13 erigamus c aus piu'gemus [1J vielleicht war corrigaraus
beabsichtigt 15 historia o zu 15J16 de Adolef qui i'actus est latro r 17 se o
IS Paulus zu 21 Papae legibus et sulnude nuvis atque iiuvis traditionibus conscieutias
oneraruut, Paulus liberal et seipsum facit sponsorem rsj) 23 deberes (ausgeschrieben)
u 27 armatae unsicher ainicitiae? jiBandfc finb u 28 vebitur] vc^c
29 denegare o addens Timotheum o zu 30 über peteret steht et denegarem und über
P/aulus7 steht Phile.
') 15. Decemb. ist wohl ein Versehen für 16. Dcceinb., vgl. die Korrektur des nächsten
Datums (73, 16) und oben S. 2. '-) jloancfi; (ivohl = ze wankej finb soll rermutMich
"^wankend oder icunkelmüthiy sind' bedeuten. Das Germanice lässt ein deutsches Sprichwort
cermuthen. I'. F.

,
Sotlcfuiig über bic Svicfc an litiis iinb ^pijilciiiüii. 1527. |'$t)i[. S. 1—4] 71
])luiu, debeiiiu.s agere luiiniliter. 'Philo', ain eilt I)Clld)lci, iä) mcill, Cl llinb
Ai. 4
ordicndi Epistolas, quod incipit a gratia ageuda. Sed hanc regulam suam
detorquet ad intentum suimi, quod vult Philemonem provocare ad bonum
2 ]^ — etc^en 7 ll)i über Sd^ ßudium] ftud [oder funbf/ 8 hug darüber lig
und dazu humilinnis rh zu 9 [zu peregrinus/ taceo Apostolus rh sp zu 10 über dicite
steht Alibi Col. seil. 11 (Sincttt] ®me' [u-as auch = Emere sein JcannJ titel] titil. also titillatio
und derrjl. mäylich agyre 12 e-xercitum] cxerutü [so] zu, 12116 Quemlibet pium verbi
miuistrura oportet 1. pugnare contra diab. et Sch/Hvermeros7, Tit. 1., deiude contra Tyrannos.
Foris pugnae intus terroies. In Esra ac. Deus exercituum, custodia aug/eloruni^ r sp
14 militem c aus militonem 16 excipit o 17 über E bis Epin steht vocat adiutorem
25 circü

72 Sorlcfung über bie 9?tirfc nn lilii* unb !P'öitemon. 1527. [ipiiit. S. 4—6]
^••opii.s. Singnlii verba vidu. '(Jratias'.,. 'semper uieo' lioc scitis, cjuud haec
afl'ecUl.s Spiritus sancti jicr se docet. Paulus enlm passus falsos prophetas,
nmltos audivit a fide desistcre, suscitari hereses et sectas, quemadmodum et
nol)is contingit: rarum est audire praedicatorem coustantem in verbo. Quod
si audinius, provocat ad orationeni et gratiarutn actionem. Hoc ipsa natura 5
Euangclii vel spiritus nobis praestat. Sic exercemur maus auditis ubique,
ut andito bono gratias agamus. ^^ banät K., ut sie nianeat sicut audio
aJ-ä'Audicns', «juod est mihi rarum, "'
superbius nomen appellare fratris Christiani quam sancti, quia tjelt intt ^iä)
nomcn Christiani, (juia si appcllo fratrem Christianum non carnem sed
Cin-isti nomen inculco. 'Sanctos' scilicct tuae ecclesiae et etiam peregrinos.
25- 6 Es hospes et alis et suscipis etiam peregrinos. 'Ut communio'. Vult dicere
sie: Ego ago gratias et oro pi'o charitate et fide, quam audio, ut seil, illa -"
fides et charitas augescat, de die in diem efficacior fiat in eo, (|uod agnoscis
omne illud bonura, quod est in vobis in Christo lesu. 2. 'boni', i. e. ut
fides illa generalis, quam tu et cgo habemus et omnes qui sunt aj>ud te
habent eandem fidem, i. e. generalis fides, quac distributa in oranes sanctos,
qui sunt in ccclesia tua, et praecipue quae est in te. Communio non est ''^
spii'itualis, ut illi dicunt, Sed (|uod unusquisque habet hoc, Ct I)at bcu Icib, bcn
bu T)aft, bcn l^db id), awä) id> Hie loquitur de fide, quae est res distrilnita
in nuiltos i. e. corpus est res distributa in illo pane, quod tu et ego habeo.
Sed sunt Tropici ses potius Topici, subversores. 'Eflficax', quam audio de
te fidem, non languescat, sed magis excolatur, splendescat, opcretur. Quare? -*"
quia proponerc tibi volo bonum opus, charitatem ostendisti bcne, bu lliuft
llOif) fovt mit bctnem fide, ut fiat efficax. Mox deflectit ad ipsum bonum
opus, quod scribit de Onesimo. 'lu' i. e. omnium illarum rerum bonarum:
1 vide(s) 7 über sie steht uoii solum zu TjlO tlescrlptJo Christiani qui fidem
in Christum et ch[arltateml habet r S de o über Audieiis steht ut fides tua crescat
über quod [hinter audiii/ steht f|ui 9 über et perseq. steht vt tyrainii , hypocritae 2C.
laudat c aus levat oder levavit 10 ago o 11 unter deum steht Christum 15 fratrem
c aus fratres 16 nomen unter (vocabulum) 20 (de) pro 21 in diem o
25 qui] q qu^ est o 26 über illi steht Sacra/ineutariiJ über unusquisque bis tciB
stellt de quo dt f= äiätj communio sive sit spi sive cor/poralis7 30 (iste coufi) magis
31 propon' c iii proponam volo] v c in unum sp 33 de o

'
SSoxIcfung über bic Sricfc an Ittuä itnb ^^jüenion. 1527. [!p^tf. S5. 6. 7] 73
ut contiogat tibi pleiui itgiiitio omniuni i.stonini honui'iiiu, ([uae in vobis
sunt ad Christum Icsuin. Hoc est, (jucd saepe dixi et locus siguandus:
Qiiod Christiana doctrina saepe inculcanda, quia sita est in cognitione, princij)alis
res apud Christianos, ut crescant in cognitione lesu, ut et Petrus, s- i-ttvi 3, is
5 Schwermeri putant se audito vei-bo omnia scire quasi spiritu sancto pleiios.
Ibi primus actus et auditus per totara vitam, quia c^outra haue Cognitionen!
pugnant peccatuni, infirraa conscieutia, mors, terret Satan, persequitur, subluctantur
heretici, et ilhi sola consistere debet, quae pugnet contra omues
i.stos hostes. Immaturandum illi cognitioni. 'Efficax', qui? Üt agnitio et certa
'» scientia confirmatur doctrina, ut stcs infractus ad omnes pngiias, bn§ tjcift
firnunn fieri i. c. omuium beoefieiorum, innumerarum gratiarum thesauruni,
quae sunt in vobis ad lesum, bo§ ber tüol ergriffen hJerbe. 'In vobis', vos
habetis tliesaurum oninis sapientiae, scientiae, vitac et salntis. Hoc agendum
iam, ut iste thosaufus fortiter concipiatur et teneatur. Nos sumus vasa
'''
fictilia et portamus euni in vasis fictilibus, er tft halb bcrfcfjllt, ergo.
17.Deceiiil)7| Heri tractaviuuis hunc locum, quem Paulus ubique libenter inculcat,
ita nt non possit tacere in E]iistola de rebus privatis scripta, '^''""' h)C§ '-'34
ba§ ]^cr^ öol ift K. Cor est plenum, ideo scmj)er loquitur et de Chiisto
scribit. Talia non inveniinus in doctoribus post apostolos nee inter caeteros
^'^
A])ostolos. Nostrum Studium et tota vita est in hoc exercenda, ut ista
cognitio fiat stabilis, ad hoc geljort Spiritus sanctus, ut sciamus, quae donata
sunt nobis: Est salus, iusticia, redeinptio ab omnibus malis, vita
aeterna, Esse fratrem Christi, coheredem Christi, heredem dei, brevibus verbis
dieuntur, ergo gcl)OrtS barju, ut cognitio crescat. De fide et redemptioue
3''
semper inculcat. 'Gaudium enim'. Hactenus multos locos et ardentia vcrba ^-
allegavit ad comraovendum Philemonem, iam ab exemplo proprio tractat
hunc locum et a seipso: Ego scripturus sum ad te de ali(iuo opere et sum
certus quod me exauditurus sis, quia sum certus, quod cxaudias ut prius,
ita ut refocillata. In qua re? quod sensi te esse in charitate ut supra.
'Viscera', fecisti Christianis multa bona: qui erant pauperes, adflicti, pusillanimes
et adfecti omnibus malis, recreas. Viscera Ebraisnnis, nos dicimus
Ijerlj, tr)ut mir au meinem Ijcr^cn fanfft. In germanica lingua late patet
l[)er^, habet adfectum' ad lianc rem, puellain, gloriaui, cv I)at ein Ijevlj bfivyi,
gelt, gloria ift fein Ijer^, totus adficitur. Viscera, adfectus, bu I)aft ber lieBcn
2 über ad steht eis fast vne eia (so gemeint) (Ut) Hoc 5 quasi verblichen,
vielleicht nur se 6 priraus in praeclpuus zu ändern versucht 8 debet fehlt 16 11
c atis 16 16ll7 über inculcat steht art: iustificationis «p 18 ideo] go [= ergo/ ideo
23 brevibus aus b ergänzt sp 27 über seipso steht Pliile '27J28
28 exauditurus sis] exaud 30 tecist(is)i 32 late(t)
(nö) sum (iu)certus
') Über adfectus und .f)etj riß. Hörers Brief an Roth vom 6. Oktober 1527, ivonach
Luther affectus mit fnexi rcrdentscht wissen irill. Unsere Austj. 24, S. XXXIX.

74 aJüvlciiinii üücv bic »riefe nit litui iiiib ^.Ujilcmuii. 1527. [Pil. 51!. 7—9]
ficiligctl T)Cil! i. f. ^;) [darüber aut sp] zu 30 V[a\i\usJ servit Onesimo servo. Papa doniino Imperator!
ut servo imperavit rsp 22 Ijiand ergi'mzl in lilandi imd darüber vtitur yeschriehen
sp 23 über ad steht apud über imperiositatem steht coaetionem imperiosam
und ebenso rh 24 über ut res steht per clia: xti 25 über necessi steht 2 lex /^= duplex/
cä /= causay 53 über vtar stellt privilegio zu 34 non pro amico fi'atre sed filio,
affectus fratris ergo est considerandus rs2i

Sßovlfiiiiig über bic S^ticfe Qii lituc- uiib 5pt)i(cmoii. 1527. [5pi)il. ÜJ. 10-121 75
Aalor iu vucabulo tilii: löcuit biiä !p()ilcmoit ()Ovt, fol ev cric^lccEcu, (iiiid
faceret? Et talis filius, qiioil luagis te movere debet: Cum esset verbuni
clusuiu, iu ista neeessitate et captivitate, quasi dicat: magis dileetus, quod
'iu viuculis' 3C. Et oportet: probus fuerit servus, qui aufugieus veuit adi'-i»
s Pauluui, quaesivit recouciliari. Servus etiam uianet seeuudum ritum geutiliuru,
nee Paulus absolvit a Servitute uec rogat Philemoueni, Imo confirmat
Servituten!. Et ultra vocat filiimi, Et eius servum confi'atrem: Tu habes servum,
ego filium. Num non debes plus respicere quod filius. Ceterum tarnen
neu aufero sed restituo. Et talis 'quem genui'. Onesimus 'utilis'. Cuius
lu nouien iam tractat, reducit argumentum ab voeabulo Onesimi. Qx T)at cilt
lücicf getrau, ut impleret suum vocal)ulum. Paulus accipit peccatum Onei^imi
su[)ra se erga Philemonem. lustificat Philemoni, left im» ius plenum in servuiii,
delietuni servi. Iterum fortis locus, quando confessio g^et, quae facile
placat oft'ensum. Est causa offeusae, confitemur. Tu Philemon es noster bcni§
15 ego et nos confitemur. Ego non paterer, ut quis ita fidem meam tentaret,
scripta iu exemplum, ut videremus, quae Christian! charitas.
'Inutilis' i.e. 'fuit^'-'i
vere inutilis' sine usu, iu abusu. Est aliud vocabulum quod . . . scilicet furaudo,
deserendo suum officium, servitutem, quam tibi debuit. Sed felix fuga: profuit
enini, utilis, ut rediret gemina utilitate, altera mihi et tibi altera, ut ex siraplo
20 malo procedat duplex bouum. Ex sim])la iniusticia duplex iusticia. SCbcr
ein locus, Paulus sie confitetur peccatum, ut glorietur ex uno siuiplo peccato
provenisse duplicem iusticiam: erga deum et Paulum. Etiam locus movendus:
jtü ba 9l)Ct» I)ernad^. 'Quem remisi', ba§ tft bte Spiftel. Agit hoc ut reconciliet
servum domiuo, dicit: simpliciter remitto, non peto, ut dones libertat«,
25 .sed ut redeat in pristinam servitutem, ut duplo melius serviat quam aatea.
Vides non abrogari servitutem 3C. 'Tu autem', ba C^jCt bte obsecratio et s. 12
recouciliatio f)er. '511» mein fjei'^.' 'Commota suut viscera', in Regum, non 1 «»"•• 3.26
mein cingetoeib sed haB ^er^ iamcvt fic§, betrcgt \iä). (£» ging ir inn grunb
be-j l)ev^cn. Germanus cogitat de suillis visceribus. Sicut cor, ba§ ift ia
3u treuer coninienbivt. Est magnus impetus hie persuasiouis. Si mihi commendasset
cor suum, disissem: sis Über. Velim Pauli cordi aperta omnia,
quae sunt in domo. Et impossibile, ut Philemon non reciperet. 'Quem
ego', commotio, luie fan er reben bcr man. 'Tu autem ipsum', hoc est,
3;-l über raagis bis vinculis steht mirabilis suggestus 5 über reconciliari sliht doraiuu
6 Paulus o über rugat steht ut inauu mittat zu, 6 Quod ad Eph. et C'ol. docet servos
debere obedire domiuis hoc exemplu isto hie coafirmat, dum servum remittit domiui Philemoni
rsj) zu. 9 Ne causetur: oflfecit domino, fuit iuutilis, Iam vere utilis K. rsp 15 paterer
c aus pateremur 17 hinter quod Hess RSrer eine Lücke, wohl tceil er ein Wort niclil
verstanden hatte [li/Qr/aTogfJ IS servitutem o 20 iusticia o 22 über PfaalnmJ
steht se 25 über melius steht nuuc antea 28 über iamert steht iomett, lutl
Sit 3S Vulgo dicitur: si mihi vel cauem mitteret ic. r 28 2'J init(ä) gTunb(=) [darüber: hei]
^cvtjCit 31 über suum sieht P/aulus/ 00 bev tliou u

76 9?otte|ung über bic »riefe an Jitu^ unb 5Pt)i(ciiion. 1527. [^^il. S. 13-15]
er ift mein T)Cll5, uova commotio, Alins locus. Eijo iii.s habeo iu Onesimura,
qiiia in viiKiili.s genui euui. Erit liliiis, deiuile tu ck-be.s mihi niiuistrare in
necessitate niea. laiu i.sto dupliti iure putcram uti, retiuere servum vice tua
et (juoil filins. Sic reniitto meum ins ut tuum et cum propono csemplum
5. i3i„eum, ut coufundaris, sl nou faeis. Deimle 'milii in vinculis'. feine vocabula. s
Nuin Euangelium viuctum? Quasi Christus esset vinctus et Euaugelium,
boa ift gloria et conscientia Chri^tiano, (piia proptcr me non sum viuctus,
(|uia proficiet in laudem Euaugelii : Dilatatiouem et vulgationem. Meri
Ehraisiiii, latare, (juando Christus viucit vel vinciri iussit i.e. vincula 'pro'
vel in laudem Euangelii. Ego indigeo ministcrio in vinculis Euangelii, >»
])er tpiüd tu es salvus factus, ergo pretiosa illa viucula in couspectu domiui.
Habeo duplum ius, cedo, et tu, item in pretiosissimo ministerio uempe in
Euaugelii cau.sa, Christus Jüere jn friben geipcfen, ergo et tu, tamen cedo.
s'
i^'Siue consilio tuo': Sed sine tua seutentia nihil, submitto ergo me tibi et
pareo tibi, si vis eum mihi mittere, beue, si nou. 'Uti ne': In rebus Chri- i»
stianis uihil debet fierl necessarium sed voluntarium. Egregius locus 'Sic
2.Gor.9,7F!jquod non ex necessitate' 2. Cor. 8. Est scriptus pro instructione totius ccclesiae,
deo nou jjlacent coacta ser\-itia, puelli sunt educandi ut coacti serviant
sed ab adultis i-equirit voluntarium spiritum, Non quod timuerit hoc Philemoni
accidere sed quod hec praescribcuda esset regula iutcr Christianos, ut -
OTai. i,iUije,„o (jjiid ex necessitate. 'Quis ostium' iu Malach. Ergo Mouachi nihil
merentur quia coacti. Papa habet totam ecclesiam talern, quam praeceptis
cogit, Ergo eius ecclesia non est Christi, quauquam sedet in ea, quia est
sinagoga. Mens enim praeceptis cogit homiues et qui ei obedit nou voluntate
sed necessitate vel ex commodo, qui sie, non sunt ex ecclesia sed ex 25
lege et Synagoga. Sume ex hoc loco: deo non i)lacent. cum 'hilarem datorem',
'non ex tristicia' ic. 'Qui miseretur' Ro. 12., quia deus non respicit
invitos et tristes sacrifices.
s. 15 'Forsitan enim.' Ibi iterum est excusatio peccati, quod prius accusavit
et confessus et dixit duplum commodum. Ibi ex]irimit vei-e peccatum. sc
Aufugcrat. Et valde extenuat peccatum. Spiritus sancti olBcium est sie,
contra diaboli aggravare: Ex risu facit peccatum mortale. Econtra Spiritus
sanctus extenuat peccatum, quia est remissio peccatorum et penitus tolht.
Sic Paulus vocat 'horam'. Paulus fuit Ehomae in vinculis, illi Phrigia et
1 aber et ift mein steht expouit nou ut 2 Erit c au« erat zu 2 Obscure significat
quid «lebeaut discipuli doctoribus r 3 über uti Jw vice sieht boc enira faciunt
iusticiarü omnes 4 Sic /c hi ÜiJ remitto uieum ius et (vt) tuum [darüber remitiere
debesj zu 6 Inio Cliristus ipse vinctus est. Quod eiiini ex 3C. 'Quare me persequeris' r
61? über Christus bis gloria steht Pbil. 1. Qua es fecit, sanavit boc patientite 10 ministerio
c aus miuistri U über uiliil steht volui facere über me tibi steht lä) gel bit§ l^cim
15 ne c aus n9 [= nullus7 19 über timuerit steht Pau 31 über Malacb sieht c. 1.
27 über ex steht P/anlus/ 30 duplum c i'ii simphiiu 34 über boram steht So hjol

SBorIftiiiui iih'v bic »riefe nii litug iinb $t)ileinon. 1527. [^^^il. 93. 15-20] 77
Uluima fiiib lueit, et exteunatio peccati est. "In aeternum.' Fructus iiiliiiitus,
multiplex ex peccato: Ex luia liora mala faotiini tempus aeternum,
i. c. poi'pctiio. Non viilt eiim eximcrc a Servitute. 'Non iam ut servum.' ,j( m
Vitle, prius tlüt iufiflelis et aufugit ut iufideiis de domiuü. Audit (juidom
5 Euangelium sed uou credit. Iam particeps oranium bouaruui rerum, quas
habet iu Christo, credit, est charissimus frater. Iam spontaneo obscquio
charitatis serviet et ideo habebis lucruiu, quod aufugit : prius quaerebat occasiones,
quascuuque occasiones, et iam stabilem servum. Ad hoc Euaugeliuin
cum iustruxit, ut fieret, et nihil omissum, quod commoveret omnem etiam
\n geutilem, plus Christiauum. Si tibi est charissimus propter Euangelium
Christi, mihi maxime charissimus. Si miiii maxime charissimus, quauto tibi,
dupiici iure debet esse tibi charissimus: secuudum carnem et dominum til)i
plus debet, quia est in carue i. e. iure gentium i. e. secuudum ordinatii)nem
et politiam est subditus. 'In carne' debet tibi esse charissimus, quia est
IS servus vere geueratus iu domino, quia tibi frater in domiao et qui tibi
fratenie serviet, non negat, (juin sit tuus, habes ut bonum. Loci maximi,
\»k man ctm ba§ ^exlj fol nl;cmcn.
in. Uncem ~| 'Suscipe illum\ Est finalis clausula, quae urget quod prius "visccra ü; u
mea\ Idem iam repetit 'Sicut me'. Et per adiurationem quandam hoc dicit.
2(1
'SV interponit iuter Philemonem et Onesimum, ut velit se deberi de liberoj
Phllemone bene illum suscipi. Si diguus sum tibi socius, suscipe illum.
Contraria est illa conteutio. 'Si aliquid'. Öi uou est remittenda omnino

78 ffiovlciuiin übet bic SBricfc nti litii« imb '^Mjilniioii. 1527. (*l]i|)i[. S. 20— 25]
Maxima (lisi)iitati

1527/29.
In Esai.ani Scliolia
ex D. Martini Lutlieri praelectioiiibus
eolleeta.
1532/34.
beginn unb 93evtauf btefcv 33orfefung ftnb met;vfadf) int S)unM. S)ie 91B=
fidfjt, üliev bicfeu 5pvopr)dcu 311 lefen, fünbigt fiitljfv im ^Briefe an Sinf üotii 9(n=
fang 9Jini 1527 ((Jnbcr§, !C. 3?v. ü S. 4G) an: Icctunis simiil lesaiam, nc oLiosus
sim. Sa§ simul gel;t auf bic glcicfijeitige Übcvfeljnng bev ^»roplictcn , nidf)t auf
eine ncbcn'^er laufenbe ffioricfnng. l'on einer foidjcn linffen mir üov bcm 19. Jluguft,
(Ujo er ben 1. Sotjanniälivicf begann, f.
llnfere •^ünög. 20 S. 592) nicfjtS. 9]iitt;in
inivb bo5 ^eugni^ 33ugenTjagcn§ an§ 9lnfang 3nli 1527 (i*ogt, a3ngcnljagen§
SriefiD.

80 (Sßotlciung nbtt Scioio 1527-29) — Scholia 1532/34. ginteitung.
qI§ gnbtennin tJebiuav 1530 gegeben (bod) ). unten), ©tanb Üuti)tx crft bei bcm
44. ßcqjitel im 5}(nfang Suni, ]o niu| er fc^on lange oor bem 4. '•Slai jeine 5öor«
lofung uiicbcr aufgcnoniincn Ijaticn. ^Jlan bearfjte ober, ba^ bic legten 26 Äapitet
X.'utljcv bic midjtigftcn loarcn nnb baß er bei itjncu länger Ucrlncitte. yind) bic Schulia
finb ()icr üict auäfüljrlidjer. ©ic geben freilief) fein Ulcittcl, bie 2age ober 3lb)d)uittc
ber fL'eftioncn nod) ju bcftinunen. 9lbcr fiapitel 40 tourbe icbenfaUä 1529 bet)Qnbolt,
weil bort {^u 40, 10) üon 1517 an 12 ^aljre (per hos Xll annos) gercd;nct werben,
(vin glcidjes ergibt jid) auä bcr (Jnnäljnung bes liirtcn uor SBien für Aap. 33, 11,
liH-nu £)ier nid)t bcr Herausgeber einen oufufe gcmad}t l)at, Was wenig wat)rfd;cinlid) ift.
3Bir würben in biefer 5-rage nad) ber Slauer ber i'orlcfung üiel tlarcr fcl;en,
wenn tü'i öcft !Körers crtjalten wäre. Saß er and) bie)e iiorlcjung gel)ört unb
nad)gejd)ricbcn Ijat, ftel)t burdjans feft. (ir fnl)rt nändid) beuttid) ertennbar aus
einem, boct) gewi| feinem eigenen Riefte an: 3n ßos. (i.
24" 331. 205" ju 1. ^of). 16:
Vide lectionem Esa. 15. Noverab. d'-K Sbcnba 331. 201'' oben: Vide lectionein
ult. Novenib. CO. Esa. 496. So ftanb Vutljer am 30. *)loücmber bei bcm
CO. fiopitcl beä '^rop{)cten, tonnte üor 3Beit)nad)ten gut baS ©anje bcid}licBcn.
3U§ um 1553 aus Siorcrs heften bic '4>rcbigtücr3cic^nifie {)crgcftcUt würben,
war ber 33anb, Wctd)er bic '4-*rcbigtcn Uon 1527 entl)ielt, nod; oorfianben, 1557
ift er bereits üertoren. S)od) ift bie iBernuttljung, tjicrin fjättc tHbrcrs 9lac^fd)rift
über bie ScfaiasDorlefung geftanben, irrig: bie '^.ircbigtDcrjeidiniffc bud)cn genau,
Xvaz' in biefem tomus V. concionum Bor unb l)intcr ben 5prcbigten ftanb, SffniaS
wirb nid)t crwäljut. X'lls 1557 Jtbrcre 4iefte nadj ;3cna geliefert werben, wirb ein
S3anb, bcr bic ;3cfaiasüorlefung entgelte, nid)t genannt. Sagegen wirb t)intcr bem
*45rDtofoU über biefe 6inlicfcrung ü. 25. 9Jlai 1557 (Bos. Q. 25" ber UniU.=513iblio=
tt)et Sciui) in ""ci" i'crnicrt über entliet)ene S3üd)er gefagt: „l^or ij 3arcn bat
.M. Stol^ fcligcr mit mir' getjanbclt, bas id) mei)n Esaiam ^ufenben fal, fo
wuUe er benfelbigen weiter fct)iden M. iScronimo 5pcfd)al, prebigcr ^u Tiurnberg
3m fpital, bas er§ braud)en fal neben fel)nem eremplar, ben Esa: jn compliren
vel complctircn, I)ütt es nid)t wieber [gcfd)idt]". i»om äBiebcrfd)irfen tonnen bie
legten SJJortc nur l;anbcln. SieS folgt ans einem etwas fpätercu (Sintrag, ber
offenbor alle lintleil)er Üibrer'fd^er Hanb)d)riften öerjeic^net 0>'">-'if'iber, äüiganb,
ailbert 6t)riftiann§, g-reber, Ctto öon ytorbt)aufen u. 31.). ^ier ift M. So. [!]
'4.H'fd}olt jn t'iürnbcrg wicbcr genannt. S er iKörcrjc^e 33anb wirb üerUncn gegangen
fein, ba in-folbs 'Jtadjla^ nidjt auf bic £tabtbibliutl)cE 9iürnbcrg gclommcn ju
fein
fd)cint.
Sie anbere Tiad)id)rift, Wctd)c a3cfülb mit bcr bc§ 9{ßrer Pcrglcidjen foüte^
ift ebenfalls Perfd)ollcn. äiUr fiub fomit ganj auf bie Srude angcwicfcn.
2)te Scholia uou 1532.
Sd)on bcr iitel bcr Scliolia 1532 (fiel)e nnfen) giebt jn erTennen, bn^ Sntl)er
felbft nid)t ber .^pcrünsgcbcr ift. Scr cigentlid;c 2cj:t bcr praoieLlioiies ift auf be=
') S^niiiit fnnii Oiövct ober bot Sililiotfxfnv gcniriiit jciii, Itrn? für bic Sac^e gleich ift.
=) Ser 3tu^biu(f „lu'beii jcijuciii yicmplnr" tanii fvcilid) nud) jo »fvftanbcn tocrbcii, baß Söejolb
nur einen Stud ber Scholia, öicUeidjt mit SKanbtemetfungen, befafe.

(a5oi-Iojimil iiticv Scfnia 1527-29) — Scholia 1532,34. giiiteifinig. 81
jifft'vtcn 33tättcvn gebnictt, ein befoiibcvev 3?ogcn univbc fpätcv gcbvucft uiib üovan=
gcftcttt. S)ev S5evlcgev ev'^offte tool^l injtuifcfjcn ein cmpfeljtenbcä Soxtooi't Sut()er§.
Tn (•% aiisbliet), Univbe nur eine Praefatio LuÜicri in Esaiae lectionem nt^ (>-in=
(eitnng gegeben. Sie \vax icbev^cit ju erTjoIten, e§ ift niiniliel) nur eine Übevfc^ung
ber Üorrebe £ut(;er» anf bcn iprol^ljeten i3efoia. Siefev luor beutfd^ ja fd;on 1528
erfd}ieneu.
Xer 6ete'f)rte, luctc^er für .fian§ £ufft arbeitete, Ijat nad^ bem Site! bie Scholia
an§ beu iSorlefungen t'uttjers .yifnmmcngeftcllt. S)ie üfanbglofj'cn ber erftcn iöibel=
Überlegung finb ^luar ju faft ^jluei Srittet in biefeu Sdjolicn anzutreffen, einige
tjaben audj int ß-in^elnen ftarte 93erül}rung, trödeln fann ber ^Bearbeiter bie§ an§
einem .^cfte fjnben, luetl gelnifj Sntfjer aud) jene 9fanbgloffen in ber 3.'ortefung in=
Ijaltlid) uneber()olte. 2Bic ana beui Üortuort ,;ur jlueiten ^luflage (15o4) fici)er ^u
entnel^men ift, finb nid)t mcljrere ^efte benü^t loorben, foubern nur ein§, ba§ uoc^
baju fd)Uier ju Icfen luor. S)a tonnte an Mörer gebai^t Uierbeu, ber ja bei fotdjen
üeröffenttidjuuflten gern bicutc. Siijrerä .'peft umfaßte, tuie ein oben erliniljnte'j
Gitüt mit äVtatt^aljt erfidjttid} mad)t, gegen 500 33lätter, gab alfo geluifj niel;r
s'luäbeute, a(y mir t}ier finben. Senn toenn oud} ba§ SBorluort jnr jiUieiten 9(n§=
gäbe üon ber Sdjluierigteit rebet, bic .rianbfd;rift ^w. bearbeiten, fo tonn biel bod)
nid)t ber alleinige ÖJrnnb fein, U'arum fo üiet Stoff nidjt Herarbeitet Uiorbeu U'iirc.
S)er Verleger muß Uiotjt ben SBrnd einc§ nmfangreidjercn äMidjes gefdjent tjaben.
S3ead|ten§ttiertl) ift für biefe 3rage ba§ oben erlofttjute 9(nfinneu 5ßefotb§, er U'olle
ben SfaiaS „comptetieren". .viatte er Inirflid) eine Tiadjfdjrift, fo mar biefe an§=
fütjrtidjer aU bie Srude bou 1532 nnb 1534.
S'er S)rud erfdjien in ben erfteu «ötonateu beä SaT^re-S 1532. 9(m IG. mäx]
berfd)idt ilju Urbau 33a(buin an 'Kotf; (?lrd)iu f. Öefd;. b. beutfdjen 53udj(;anbe(^
«b. IG m-. 394, ügt. 91r. 309). 9((§ ^45reiö gibt er ij gr. Kt,) an.
Btucitc, licrmcf)ttc 3liiögalic «ou 1534.
Sie SluSgatc ift toirtlid), tuie im 3;itel ftel)t, crTjebtid) bcrmel^rt, gegen bic
erfte faft ein Srittet ftärter. Sie enttjäU neben beut ä!orU'ort be§ S)rudEer§ nnb
ber au§ ber erfteu 9(nflage übernommenen Praefatio Lutheri in Esaiani ein be^
fonbereS Proliocniiiim in lectionem Esaiae.
Sfm Sorluort be§ Typograiilms muß man jtuifdjen ben ot'iti-'" ^ff''"- ^i'fft
gibt ju t)crftcl;en, baf; £ut^er biefer jtociteu 9(n§gabe fo fern ftetje tuie ber erfteu.
Gr berfidjert: bie erfte 9fu§gabc bor jmei ^atjren fei ju feljr befdytennigt luorben,
barnm Ijabe er Sorge getragen, baf5 bie Sd)olien an ben ©teltcu, iceldje eine auä=
fül)rtid}c Sfuslegnng er^eifdjten, gemeiert luürben. SBetd^er 9lrt bie 9)lel)rung ift,
U'erben loir fe()en. Sufft fiifjrt fort: @§ märe münfdjensmertf; gemefen, jene fetjr
reid;t)altige 9(u§tcgung, qua D. LuÜierus in explicando hoc prophela est usus,
t)on cineut geübten Sdjreiber (ab artifice) gan,( abfd^reiben ju taffen ; ba bic§ aber
ju große ^Jlüfje — mir tonnen moTjt Tjinpfiigen, Soften au ^üt nnb ©etb —
berurfadjt I;aben mürbe, fo tjabe er nod; biefe 33rodeu (has micas) nodjfaunuelu
laffen. o'tt'iid;ft tonnte ber Slnäbrud explicatio, qua Lutherus usus est, öou einer
eigeufjänbigeu 9(näarbeitnug Sutfjer§ für hm fi'atfjeberbortrag üerftanben werben.
SutfjevS mexU. XXV
'i*

82 {aSovIofiing iiOcr Si-Inia iri27— 29) — Seholia 1532/34. eintcituiig.
9ltfcin InnS fprndjtid) am iuid)fti'u liegt, ift Tjicv bcv Sndjlngc nncfi inimögtidj. S)cv
yicfüriiiatov I}nt ficf) gclegentlid) 'lUäpavatioiieti jiiv Üortcfiing geiuQd}t.^ SUhtx biefe
finb bann ganj fuvjc S)i§pofitioncn. äJor allem aber Tjiittc 2nlt}n bann jcine
^jnftimmnng jnv 51.>eriiffentlid)ung biefe§ Gntltmrfg, felbft irenn er l)iuter [einem
Süirfen abgefdjrieben U'ar, geben muffen. ®er Sinn jener SBorte U'irb atfc fein:
es gibt eine fefjr nmfangreidje '•Jtadjfdivift bev Stustcgnng, bie Vntfjer auf beni
ffattjeber borgetvagen Ijat. S)a ein befonberer arlifex ^nr ?lbfd|rift al§ nötf)ig öor=
ouSgcfe^t lüirb, fo tanit man an bie 9iad)fd)rift 9ibrer§ benfen, beffen characleres
ja, tuic mir miffcn, bon il)m crft anbern evflürt tuerbcn mußten, llnb umfongreic^
(ditissimaj mar feine ^ladjfcljrift mit ca. .500 iMättern.
©0 begnügte man fic^, bie 58rocEen von jenem rcidjen SÜfc^e ,5U fammetn,
fagt Sufft. 9(u§ einer no($matigcn SBcnu^nng ber ^"»anbfdjrift ftammt jebenfaKS bog
Piolioemium in Icftioiicm Esaiac.- ©old)e (Einleitungen gab .Vutfjcr in feinen i'or'
lefnngen, bg(. ,v 3?- Unfere 9(n§g. 20, 9. ?(nd) fonft mögen einige Stcüeu an§ bem
.^ocfte be§ §örer§ nadjgetragen morben fein; biel finb ifjrcr nidjt. S)er ®elel)rte,
ttietdjer für Snfft arbeitete, lie^ bie erftc 9(u?gabe mieber abfegen, e§ finb einige
®rurffeT)ter übernommen.'' C*in nnb fjer befeitigte er ftiliftifdje S[Rrtngct (134,42;
158,12; 209,7; 223,30; 234,24), crfe|te 2Borte burd; bejcidjnenbere (101,24;
104, 22; 114, 7; 205, 16), berbeutlic^te burc^ einige Semcrfungcn ben Sinn
(95,36; 137,42; 144,36; 146,35; 199,2; 216,30; 223,39). gitlel bicS finb
Sutljaten, bie o^nt ben Siorlefnngsftoff juftanbe tommen fonnten.
91uu gibt eS aber audj ja'^Ireic^e 3"fii^c größeren UmfangS. SDev ^Bearbeiter
I)at fie U'o'^t auf (ofen betteln bem (Jj-emplar öon 1532, ba§ mieber abgefegt ttmrbe,
beigegeben. Sebeufallö ^ot er ben biäljerigen 2ert ben neuen 3"fä^f" juliebe
nid)t geänbert, fonbern bie 9iad)trägc tofe eingefügt, oft mit einem Porro ober liic
nolabis unb bergt. So ift e§ gcfommeu, ba^ jnU'eiten biefe (Erweiterungen au§=
fü'^ren, tua§ in bemfelben ober bem borange'^enben 9(bfd)nitte fd;on turj beljanbelt
irar (214, 32).
SSer biefe ,3"fä^c bem SuTjatte nadj fd)ärfer betradjtet, uterf't, bafe fie T}öd)ft
feiten bie ß^-egefe ber betreffenben Sefaiaftelle toeitev unb tiefer begrünben. Gg
finb loci comimmes tbeologici, tuetdie aud; ouberSUio abgefjanbelt toerben tonnten —
bie and) aubergluo geftanbeu t)aben tonnten! l'ufft luiit in bem ätortuort uu§
glauben mad)en, ba^ Sutl^er biefe Stbfd^Weifungen gemad)t 'i)ale (in quos locos conimunes
D. Lutherus digressus sil intei- eiiarrandiim), fo ba^ alfo anä) biefe neuen
Stüdc au§ bem ßoüegt;eft ent(et)nt fein mnfjteu ober fönnteu. 6r berrätt) aber
balfa : Nam is, a quo liaec Seholia descripta sunt, fere ubique ad illas digiessioncs
allusit. ?)Jag man unter a quo ben 5kd)fi$reiber im Äolteg ober ben 3lbfd)reiber
i(^ iioIIegt)cfte« für ben erften Srnrf üerftet)en, iebcnfaltö alUisil. llnb luenn er
') 5iit ba3 §of)clicb, für bie le^tc (BcitefiSUotlefung, für bie üDcv ben ßjalntcrbvief ift
e§ gctuife; oiidj jit ^'f. 111 ift eine foldje SBornrbeit norljanbcn. -) Stafiit fpvidjt ondj, bn^
bie Übetfdjvift In Esaiam Seholia ex M. Luthori praolectionibus collecta, Iticldje A 3n)ifd)ci:
Pracfatio unb Caput I tjnt, in B 3lviifd;eu Praefatio unb Prolioeniium fleljt. S^abiirdj toitb
leidere? beiitüd) bev Sjorlejung .vigcluiefen, bie .3itfd)vift be? StiirferS aber unb bie Praefatio
bnlion niidgcfdjloffcn. *|i. sp. ^j j_ «g tollamui- 92,29; disciplinam ftatt «liiplicia 250,9;
mens 277, 25.

(SBorfetung üDct Sefnia 1527—29) — Scholia 1532/34. einleitiing.
83
nuv „QiijpieU", ioo Ijot Sufft bic ?(u»fiUjvuiu3t'ii nuf bicfc 3(ii)ptc(uiigcu fjcr? 3Biv
antworten: 9lui anbern Schriften itnb iiortciungcn Sutfjers.
(Fi fei noc^malä betont, bie loci [teilen nur im lofcn ^uianimenTjangc mit
bev (fregcfe bc» bctvcffenbcn 3lbfc^nitteä. o'i'citen» finb fic äUU'citcu ungcbüljv(id)
lang; Sutl^er ^at, tote auc^ anbcve iBortefungen jeigen, 3Urtei(cn 9l6fc^n)eifungeu
nuf ba§ bogmatifdfje 65e6iet geniad;t. 9l6cv cv bvid)t bann immer biet e'^er ab unb
Icljrt ,^ur cigcnttidjcn 3(us(cgnng jurücf. Soldjc loci theologici toie 180, 14; 213, 35
ober ber gar mit „9lmcn" fdjlie^enbe 128, 40 ftammen offenbar nii^t au§ beut
•Ipefte über Sefaia.
Unfere iBe'^auptung »äre betoiefen, toenn e§ gelänge, einigermaßen toört(td§e
Pnttcljnnngcn aul anberen Sdjriftcn Snt^crS biä 1534 bei.jnbringen. 2ic§ ift
bistang nidjt möglich gewefcn. Safür finb aber jiDifdjeu bcn öemeinptötjen tu
biefer 9tuftage unb beu Stoffen, bie Sßeit Sictrid; in feinen .ßoIlDquien Suttjcr*,
feinen 9tuf5ci(^nungen über bic 'ipfalmenerttävungen, feiner Stuägabe ber ^Bortefungcu
über brei tteine 5propT)ctcn öon 1536 (f. Unfere 9(uggabe 13, ©. XXII fg.) beibringt,
fo auffalleube 3i^ntid)teiten, baß Wir bie ücrmuf^ung nii^t unterbrüdten fönnen,
Ikit 3)ietrid) fei jener studiosus, tocti^er für Snfft bie jWeite 3tuf[age beforgte. Gr
müßte bann lDDt)[ auä) bie erfte Jtuegabe georbeitet ^aben. @ineu ätoingcnben
Sctociä tonnen wir bor ber .^anb freiließ nid;t fü'^ren.
S)ie SBorrebe bc§ 58ud^brudEer§ ift bom 1. Sluguft 1534; fie ftc(}t äufammeu
mit Sntl)eri praefatio auf einem befonbcreu, UioT)I jutcfet gebrudten Sogen. 9(m
17. Cttober f)at äJJcljfd) baä S3uc^ fc^ou eingcbuubcn (Sudjtoalb im X'trc^iü f. &(]&).
b. beutfdjen iöndj^. 16, 5lr. 452). 3Benu f)ingegcu So^an» lyigutuä fc^on am
10. SJJärj 1534 an ^ieronljmug 33aumgärtncr Esaiani Lutheri scholiis illustratum
(3eitfc^r. f. lEiiftor. 2;l)eD(ogie 1874, S. 568) fi^icEt, fo bc^iel^t fic^ bie§ auf bie erfte
9lu§gabc; eä ftüube fonft lDof|t aud) ein novis babei.
2)cutf(^c S^eilüOcrfcljuugcu bct Scholia.
a) ©palatinä Übcrfe|ung btx Siapitd 3G unb 37.
©erabc bie te'^r'^aften ^ufä^e ber ^toeiten 3(usgabc madjteu bie Sd;olien ben
^eitgeuoffen tnert^üoll. ©o regte fid^ ba§ 33ebürfniß nac^ einer beutfd;eu Über=
fe^ung. Xie Bearbeitung be§ ©anjcn fdjien ju tueitfc^idjtig. ^un^ biet gebraui^tcn
9. Äopitet beä 5prop:^eten gab e5 fc^on eine 3(u5(egung Sut:^er§ (Unf. 9(u§g. 19, 127).
So begnügte mon fic§ mit Stüden.
©palatin crtannte batb, ba^ bie 9(uitegung be§ 36. unb 37. ßapitel§ in
ben Si^otien „biet I)cr5lid)er, tröfttii^er ?el)rc unb llntcrmcifung" enthalte. Stul
ber 9lu5gabe bon 1532 überfefete er, in ber Übertragung anbcrer Si^riften i^utljer»
fd^on erprobt, ni(^t gerabe öugftlic^ getreu nac^ bem äBorttaut, inimcrl)in aber o'^ne
tbcitere Sufö^e ober SBegtaffungen. 3" ber Söibmung an bie ßurfürftin SibtjIIa
bon Sat^fen Sonncrätag nad) bem ^eiligen Gbrifttag 1535 ertbiif;nt er, baß er
nun „ob bie 26 ^ai)x" ben Äurfüvften bon £ad)fen btene. Xa er nun 1509 an
ben turfürft(i($en ipof Eom, fo Wirb er mit 9i3ei(;nac^ten 1534 baä neue ^a^i^ 1535
angefangen l^aben; bie Überfe|ung wirb atfo in beu erften Sagen bon 1535 er=
f^ienen fein, äöeitere ^^"SnMfc über ben S)rudE mangeln.

Morhardum
SCHOLIA,
TAM
SCHOLIA
M.
MART.
MART.
DOCT.
84 (Söorlfiuiifl üDcv 3cfrtia 15137—29) — Scholia 1532/34. Einleitung.
b) iUicrfcluing bc§ 53. ßapitcls.
Piiie 9(iie(cgung bicfcr Stelle, hie in bcr ^ird;e fo üicl aiigcfüljrt iiiib in
bcr ''.^Uebigt befjniibclt Univbe, imifjte cnimnfd^t fein. Sut^ev T;at 1543 bicä .ft'npitct
iiocl) einmal in liuvtvägen befjanbelt. 9lu5 beu Sd)olicn nnb jmav au§ bev y(us=
gäbe bon 1534 licfette ein Ungenannter eine beutjdje iUietfeljnng. Sic 6}jvad)c
cviuncvt nid)t an ©palatin. SIber Sut^ev ftc'Eit bielleid)! bev 9lrbeit nic^t fern,
locnn er jic and) nic^t felbft nnternaTjm. T(x S)rnrfev ©c^irlenlj I)atte bic Äoiu
jjejfion bcvloren unb £'utl)ev n'anbte fid) im Scvtcmber 1538 an feinen Sanbe§f)evrn,
bajj bcr bebvängte SJJann bic (Srlanbni^ erl)icltc, bic 9ln§Iegnng !tL'utt)er§ über bcn
"ipfalm Dixil Dominus nnb „fnnft nod) ein 93üd)teiu" ^n bnufen. Samit fijnntc
nnfer Äapitel gemeint fein. ?(nd) jene 'i^jalmanslegnng erfd)icn 1539 (Snrf()arbt,
X.'ntf)crö 33ricfuied)fct

II
anberer
burc^
uu^,
i:
bcnö,
||
||
(Süovlefung übel Sefaia 1527-29) - Suholia 1532/34. ©inleituiig. 85
a „Sluälcgung ®. Wax
\\
breiiligft ßapitcl, bcä '|U'd=
Überfettungen.
tiiti Lutljcrö, Hlu-v baö ScdjS
||
iJiib ©icticii bub
pfjfti-"» (-fjaiaä, über bic inaffen iiu^lid),
bicnfttic^ imb tvofttid) jim aUeii l't'i6= ||
licf)eti uub (Seiftüdjcii Qn=
fcd)tuiig= '' en, S)uv(f) ©eovgiiim ||
©patatinum öev=
!|
Iicrg.
II
beubfrf^t.
|[
Söitteuu
3Jt S). XXXV. ||" 28 Slättev in Quart, le^te gcitc leer. 3lm
6nbc: „(Sebnidt ju SBittemberg ||
burd) ^Qiiä Lufft. ["
SoifjQiiben in bcr ^imafcfd)cu S(g., 9lmflctbnm, ?ltiiftabt, 9?crliii fig(. 23.
imb St., ©icfeen (2), ©vcifjluolb, .SinitibiivQ, ^cm, Jiönig-äticrg II. (2), Äopcii^
lliigcu ßflt. a?., Soiiboit, !DJüiid)on 11., Siüftocf, Stuttgort, aScimat, äBicii, älMtliMU
Icrg *:).U-ebigcvicm., äBolrciUnittcl, o'i'irfn" (2).
h „®a§ Lin- 6a=
||
pitel be§ ^propljeten
||
Sefoia, Sou beut Seibeit ||
bub
bcr C-icrrtigIcit 1|
S^riftt, 9lu§gc= ||
legt burd) ||
S). 531art. Lutl)cr.
aBittemberg. ||
1539. " DJlit liteleiufalfuug. 38 Stätter iu Cuart,
le^teä 33(Qtt leer. 3(m Pube: „Scbructt ju SBittem
||
berg, burd)
5licfcl
II
Sc^irtcn^. |1
93t. S). XXXIX. ||"
g» gibt @j:., bic 331. 9tiij''' bcit falfcficn fiiifto§ „9lu§le=" babeit. ©o bn-3 eine
ber bcibcit jinaotofcljcii, Scrtiit (Ijuth. 6358 '"s), (Sirtifätoatb, ÖJctbn, .finiiibiirg,
Sübccf, 3)timd)cit .^©t. (4° Exeg. 490). Sic nnbcrn un» bctnnnt gelDorbcitcn Cr.
(inbcii bell tid)tigcn ffuftoä „®ao", iitimlid) ba-5 niibtc bcr ßimafejdjfit 6j-., 'ü(niftet=
beim, i'lriiftabt , JScvtiit (Liith. 63.58), SveMoii 11. imb St., Srcäbcii, ^roiit^
fuvt a. 3Jt. (2), ©raj, .ijatlc U. uiib Diaiicubibt., .ficibdbctg, Sciia, Soitboii,
a)iüiid)cti .f)St. (4° Th. ü. 103, XI, 2 u. 2^') unb lt., Stuttgart, aßeimar, aßicit,
SCBittenbErg Suttjct'^ade imb ^rcbigerfem., SÖJotfciibüttel, 3>Di(fnu (2).
c „^'nfftouat 93ud^. ifom Seiben bnb 9lufferftc=
jl
|| |!
l)ung tjnferä .'pcrrn 3t)efu
(rbaui
Megij (5e=
||
82 Stättcr
ligen.
||
. . . [9 Seiten, o. £rt u. 3al)rf . . .
in Quart.
Itx lext Uoit h (nül aScgtaffiiiig bcä Sßovtuort'j bc§ Überfc^crs) ftctjt 33t. Eiij''
bis 9t 4». ajoiljaiibcii iit Ulüiidjcii .ftSt., Strasburg, iHicii, aBolfcnbüttct.
|i"
9.*on ben (Sefanimtauägaben bringen bic .Scliolia in Esaiam lateinifd)
3Bittenbcrg Tom. IV (1552), 125''-312'> (nad) beut lert öon 1534, boc^ fctjtt
bic 3iifii)vift bc§ Sruderä); Sena Tom. III (1557), 294''-460'' (nod) bcm lert

ßfaia
86 (iöoilcfimg übet ^t\a\a 1527—29) — Scholia 1532/34. ginlcituiiiv
üoii 153-1 mit flllcii SJovftücfcu); Erlangen Op. excg. Vol. 22; 23, 1 — 29G (naä)
bem Iryt Don 1534, bod) fiub bie tcibcii 2ci-tcn gemciufamcn 9(b}ä^c in [] ge^
fd)lojfcn uub 9lt>Deid[|uiigcn bc§ 1532" Slextci unten üermcvEt. £)ie Si'^cfivift bei
SrucTerd fct)(t). — 5Deutfc^ bringen bie Scholia Seipjig 7, 40» — 480'' (übcvfe^t
Bon 3d'^. ^at. ©rciff laut „Sovbcvidjt" au§ bem Scyte öon 1534 cinfcfjliefeticl) bev
33orftüdEe; für bie fiap. 36/7 unb 53 finb bie alten Übcrfc^nngcn a unb h benü^,
lüie QUäbrücI(id) angegeben tüirb); Sßatd) 6, 1 — 1365 (SBieberl^otung ber Überfe^ung
ber SeitJjiger 9lu§gabc).
?(n^erbcm [inb aber bie Je^-te ber beiben bentfdien ©onbcrbrude a unb h
in bie SciommtauSgaben aufgenommen movben unb jtnor finbct fid;: a, SpatatinS
Übcrfe^ung beg i?ap. 36 unb 37 (ober o^ne feine SBibmungj: SÖittcnbcvg 5
(1552), 273''-286''; eiMeben 2, 336''-348''; 9(ltenburg 6, 342''-356''; b, bie
Überfe^ung beä J?ap. 53: SSittenbcrg 5 (1552), 286''-300''; 9ntenbuvg 6,
357»— 373». 9tuf le^terem 2:e|te beru'^t eine bonifd)e Übcrfe^ung: „S)oct. 9Jlorten
Sfanberige (^oi'üaring ober 53^' ||
ben ftnbci i ben 6 "^
||
Sutl^cri
II ||
Gapitct
|| |1
6aalcbc§,
2)eel !|>ag. 357. seq.v. . . t bor Sanfte
fom
||
3ntenbnrgiäte
||
©prog oberfat. 3lf 2:f)omai .g)orreboh).
fiiöbent)aün . . .
||
1755. (93or=
^anben Äopenl^agen U.)
äßir (egen nad^ ben obigen 3(u5füt)rungen A ju (Srunbe. 2Bo§ L me{)r "^at,
toirb in fleinerer ©c^rift eingefügt. Meincrc 9lbtt)eid)nngcn bon B, namentlid) bie
@rfe|ung einzelner SBortc burd) geeignetere, budjen mir in ben gcSartcn; bei größeren
geben mir ^oppcltej-tc: linte J, red)tä in tlcinerer 2d)rift /A 3ft babci ber 2cj-t
bon B einmal unberl)ältni§mä^ig länger, fo mirb am 9ianbe auf bie gkidjlautenbc
ober (il)nltd)e 5tuäfü'^rung bon A bermicfen. C, iai auf B beruljt, taffen mir
aU nid)t tuittenbcrgifd)cn Spätbruif unbcrücffidjtigt.

(93ovle(mtg über Sejnin 1527-29) — Scholia 1532/34. 87
In Enaiaiu Scliolia ex D. Mart. Lutheri
praelectionibus collecta.
TYPOGRAPHVS LECTORI SALVTEM.
Aceidit mea quadam nimia festinatione, ut haec Scholia ante biemiium brevioia
exiient quam par erat. Nam cum ea a quodam studioso ex praelectionibus
'-
Doct. Martini Lutheri in id excerpta essent, ut certam ubique Prophetae sententiam
breviter signatam haberet, existimabam me non parvaui gratiam apud Sacranmi
literarum studiosis initurum, si quae ille privati studii causa instituerat, vulgarem
ac publice omnibus proponerem. Nam cum hie Propheta inter omnes post Moisen et
10 Daviden! primum locum habeat, etiam Eeclesiae profuturum iudicabam in tanta commentariorum
novorum et veterum multitudine brevem et disertam eins explicationem
publice extare. Hoc meum consilium etsi facile probari bonis putem, tarnen hoc incommodi
babuit, ut multis in locis brevior esset explicatio, quam conveniebat. Neque
enim relinquebam tantum temporis illi, a quo primum haec congesta erant, quantuui
15 ad eam rem opus erat. Quare ut studium meum erga Ecclesiam et pietatis amatores
magis facerem testatum, curavi haec Scholia multis in loeis, qui copiosiorem explicationem
desiderabant,
locujjletari.
Etsi autem optabile erat ditissimara illam enarrationeni ,
qua D. Lutberus in
explicando hoc Propheta est usus, ab artifice quodam integram describi, tarnen, quia
20 id sine maximo labore fieri non poterat, has quasi mieas illius lautissimae niensae
colligendas esse existimavi, quibus studiosi animum reficerent illamque cognoscendi
huius Prophetae famem nonnihil lenirent. Habent enim hie breviter quasi in fasce
quodam sententiam totius Prophetae descriptam. Et facile observabunt diligentes
lectores, in quos locos communes D. Lutberus digressus sit inter enarrandum: ubi de
25 fide, de bonis operibus, de cruee, de magistratu, de traditionibus , de Sacramentorum
usu, de lege, de Euangelio jc. copiosius dixerit. Nam is, a quo haec Scholia descripta
sunt, fere ubique ad illas digressiones allusit. Si quis tarnen illorum quoque locorum
copiosam tractationem desiderat, is eam ex aliis libris, quos et plurimos et Eeclesiae
maxime utiles Lutberus aedidit, requiret. Quanquam videbit in hac quoque quantum-
30 vis brevi explicatione alicubi priucipales locos satis copiose descriptos esse. Erat animus
addere quoque integrum textuni. Sed quia uulla commoda translatio habebatur
et ii loci, in quibus insigniter Latiuus interpres aberravit, hie restituti essent, nolui
Volumen plus iusto crescere, praesertim cum Biblia omnibus sint in manibus, quae
studiosi ad lectionem horum Scholiorum adhibebunt et hanc meani operani studiumque
36 boni consulent eoque feliciter fruentur. Bene vale, Vuittenibergae Calend. Augusti. 1534.
Prohoemium in lectionem Esaiae Prophetae.
Ad explicationem huius Prophetae duplici cognitione opus est: Grammatica et
ea quidem certa ac perfecta, quam me non habere ingenue fateor et desideratiu- etiam
in aliis magnis Eeclesiae Doctoribus ut Augustino et aliis. Magis tarnen necessaria
Ija Überschrift nach dem Titel von AB gebildet 35 Hier folgt in B die Praefatio
M. Lutheri in Esaiae lectionem, die in A das Buch eröffnet (vgl. oben & SlJ. Vir geben
sie unten S. 518.

88 (Sovlcfintg üt>cr ^c\aia 1527—29) — Scholia 1532/34.
est altera cognitio uempe historiarum sacvaiiim. Hanc enim , si alterutra carenduui
sit, malim habere quam Grammatieam, Sieut etiam iu Augustiiio videmus. Is quaiiquam
Graminaticae iguarus saepe a genuino sensu aberret, tarnen quia historiam diligenter
sequitur et cognilam habet, mauet in Analogia fidei. Diversum in Hieronymo
apparet; is satis maguam linguae Hebraeae cognitionem habuit, quia tarnen historiam 5
frigidius tractat, saepe uimium provehitur extra regulam fidei. Ideo omnibus niodis
necessaria est cognitio historiae, ad quam non modo hoc requiritm-, ut verba et syllabas,
ita ut sonant, intelligas, Sed ut etiam rhetorica et Dialectica teneas, ut diligenter
consideres omnes circumstantias rerum gestarum. Sieut etiam Grammaticae
Cognitionen! non eam tantum voco: nosse, quid quaeque vox siguificet. Sed maxime lo
figuras et phrasin ,
quam Hebraea lingua prae reliquis peculiarem et a nostra eonsuetudine
alienam habet. Atque hac in parte merito querimur nimium nos destitui, neque
enim adhuc excultam Grammaticam Hebraeam habemus. Porro a Grammatica statim
ad Historiae cognitionem transeundum est et videndum, quid Achas et alii Reges, sub
quibus Propheta vixit, egeriut, sicnt supra ostensum est in Praeftitione. 15
Sumuium autem et principale argumentum omnium Proplietarum hoc est, quod
praesentem suum popuhim suspendunt in futurum Christum, Sieut etiam in Mose videmus,
qui cum maxime videatur legis constitutor et doctor esse, tarnen Christum fere
5 ;d;o|cis,i5 subindicat, Sieut clare patet ex illo Deut. 18. Sieut nos quoque hodie solemus: quicquid
docenms, ordinamus, constituimus, in eum fiuem fit, ut pii expectent adventum 2o
Servatoris sui in novissimo die. Atriuo hoc est, cur Apostoli ita urgeant eum locum
7it 2 13 - . .......
tctir. 13, 14 de expectatioue secundi adveutus, Tit. 2. Ebraeo .13. et passim alibi. Qui igitur haue
ratiouem sequitur, non coufunditur in lectione aut praedicatione. Quare Prophetae
sie legendi sunt et tractandi, quod parent populum in futurum Christum. Quanquam
enim maior pars in Prophetis de regno corporali loquatur, tarnen alicubi brevem et 25
subitam transitionem ad Christi regnum faciunt aut tacite ad id alludunt. Imprimis
autem Esaias creber in hoc loco est, licet multa de praesenti suo populo et corporali
i.^iSrtii 1, 10 regno dicat. Hoc est, quod Petrus dixit 1. Petri 1. 'De qua salute, perquisivorunt et
scrutati sunt Prophetae, qui de futura in nobis gratia prophetaverunt'.
Quidam oinuia in Allegorias vertunt, sieut Hieronymus quendam ApoUinarem 30
ridet, cum tarnen ipse idem soleat facere. Sed possunt pro ornamentis ac amplificationibus
adhiberi interdum ad doeeudnm imperitum vulgus, cui eadem alia atque alia
forma ineulcanda sunt. Historiae autem traetatio potissima et prima esse debet, in
qua videmus, quomodo divinitur defensi et adiuti pii, impii autem desprti et puniti
sint. Haec ad nos sunt accommodanda, ut diseamus eandem nostram fortunam fore, 35
nisi vitam emendaverimiis zc. Debet igitur Historia exemplar nostrum esse, quo doceamur
bene vivere iu fide et charitate. Deinde mauifestae Prophetiae de Christo debent
confirmare fidem nostram et religionein, Cmu videamus haec tot saeculis ante diviuitus
promissa et praedicta
esse.
Haec praefatos nos in praesentia esse satis sit, ut eo maior Historiae sit obser- 40
vatio. In Grammatica autem satis bonam operam navavit Oecolampadius, quanquam
alicubi a nobis discrepet.

(ffiorlciniig übn Scjain 1527-29) - Scholia 1532/4. Pi-aefotio. Cup. 1. 1. 2. 89
In Esaiam Scholia
VIsio
ex D. Marl. Lutlieri
praelectionibus collecta.
Esaiae filii Arnos, quam vidit' iC. Hie, sicut in Prael'atione admonuimus, i, i
libri titulus est, qui ideo diligenter coguosci debet, quod tempus, quo Esaias
ft vixit, nobis ostendit. Quia euini ex hystoriis potissimum Prophetarum expositioues
suuiendae sunt, Ideo hie titulus quasi coinnientarius est, qui nobis huuc
Propbetam aperit. Porro hie quoque admoueudus est lector Esaiam tantum pertiuere
ad rognum luda. Ideo quoque Reges ludae tantum in titulo nomiuat. Nam sub lotham
ret'e Inda Tigleth Pilleser bouam partem Israel abduxit uempe 200000. virorum, Cum
10 iu aeie cecidissent 120000. Et deinde sub quartum fere Ezeebiae annum Salmonesser
Assyrius quicquid de Israel reliquum fuit, uempe omnes decem tribus abduxit propter
foedus eum Aegiptio factum, Sicut est 4. Reg. 17. Minini autem est tantum ludaeornm 2. ftöii. n, 4
fuisse pertinaciam, ut liae tanta suorum calamitate non nioti tarnen in idolatria perstiteriut.
Sed sie debeut impii niaturare flagellum et provocare iram Dei, quemad-
15 modum hodie etiani videmus.
Argumentum primi capitis.
Rincipio conqueritur de peccatis sui pojnili, quod noqtio
beneficii.s neque pocni.s po.ssint cmendari. Deinde damnat
ipsoruni studia,

'Filios
90 (SBotli-imifi über Sefaia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 1, 2.
A 89,34 nem perpetuo servat Spiritus sanctus. Satan autem diversum facit: is principio consolatur
et blanditur, ut corda non sentiant Deum tautopere peecato otlendi, Dcinde
ubi hao arte in fraudem iufirmos aninios illexit et decepit eos, tum relinquit tbedum
terrorem. Terret enini et urget couscieutiam, donec ad desperationeni adigat et in his
pavoribus (qui vere sunt gustus mortis aeteruae) relinquit animos, ut Deum oderint,
de gratia desperent et peccatum suum maius esse statuaut, quam sit meritum Christi,
quae summa est blasphemia. Quare meminerimus huius ordinis, quem Prophetam hie
servare videmus, ut caveamus Sathanae insidias et terroribus conscientiae opponamus
Christum, Contra: Securitati opponamus legem jc.
Provocat autem coelum et teiTam, nt audiant, hoc est, ut sint testes, non ut
intelligant. Neque enini coelum pro Angelis et terra pro hominibus exponi debet. Si
quis autem penitus posset inspicere adfectus Prophetae, videret in singulis verbis
caminos ignis et vehementissimos ardores esse. Quare non est euiuslibet ob aft'ectuum
summam vehementiam interpretari Prophetas, nisi Spiritum sanctum doctorem habeant.
Utitur igitur Propheta liac figura, ut attentos faciat auditores, quasi dicat: Nemo
audit, Omneis sunt impii et uegligunt Verbum Dei, Audiant igitur coelum et terra.
Cur hoc? Quia Dominus loquitur, cuius Verbum meretui-, ut audiatur.
lam si Dominus loquitur, statim sequitur, quos habet auditores. Sicut enim
Soti. 8, 47 Christus dicit 'Qui ex Deo est, Verbum Dei audit', Reliqui oranes coutenmunt et uegligunt
hunc Doctorem et damnant eins Verbum pro haeresi, sicut videmus hodie. Quare
haec exclaniatio maxime pertinet contra speciosos peccatores, non contra crassos illos,
qui in tabulam secnndam peccant, quam etiam muudus intelligit, Sed contra eos, qui
in primam tabulam peccant et secundam sanctissime in speciem faciunt. Tales tum
erant sacerdotes, hodie Papistae et Sectarii. Quid autem loquitur Dominus?
'Filios enutrivi.' Sauctimi illum
'
enutrivi.' Exprobrat impiis luludaeorum
populum accusat, quod daeis ingratitudinem et caecitatem. Sunt
dereliquerint Dominum et blasphenient
sanctum Israel,
quod recesseiiut
a Domino et pertinaces in impietate
sua pergant. Porro notabis hanc in-
, 5 crepationem : 'Sujier quo percutiam
vos ultra' K. Sie euim impii solent:
poenam peccati iuterpretantur martyrium
et
gloriantur in impietate sua.
Sicut Achas: is, quanto plus affligebatur,
tauto magis colebat idola.
Adeo
non meliores reddimur minis et legibus.
autem verba ardentia, quae nulla oratione
possumus consequi.
Non dicit: Elegi mihi
populum, congregavi ad me Israelem JC,
Sed appellat filios eosque se enutrivisse 30
dicit. Quasi dicat: Nihil omisi, nihil non
exhibui, pater esse volui, adoptavi eos
mihi in filios, Omnia paterna beneficia in
eos contuU, curavi, multiplicavi, defendi
eos. Quae si quis princeps faceret, magna 35
essent. Nunc quia ego Deus haec facio,
contemnuntur. Nee solum enutrivi sed
exaltavi etiam : Dedi eis nomen populi
Dei, dedi Verbum meum, promissiones de Filio meo dedi et firniavi eis reguuui oruatissimum
prae omnibus regnis muudi, in quo Religio et Politia viget. Sed quid pro
his mihi redditur?
'Ipsi vero spreverunt me.' Hoc est, defecerunt, recesserunt a me. Hie habes
imagineni mundi, cpii si talis erga Deum est, quid mirum, si etiam in nos, qui sunms
miuistri Dei, talis sit? Quare ita instituanuis animos nostros, ut post summam beneficentiam,
quam mundo per ministerium nostrum exhibemus, exiiectemus summam ingratitudinem
et extrema pericula. Deus vult muudum suis douis ad cultum suum
allicere, at muudus iis ad impietatem et idolatriam suam abutitur. Sic hodie vulgatum

(SBotlelung ü6et ^efoia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 1, 2-5.
91
.
est per nos Euaugelion ad liberandas conscientias. At abutuntur co tum nostri tum
adversarii
ad libidinem suam contra nos.
'Cognovit bos possessorem suum.' Ruperiore versu praedicavit iu.sticiam et sancti- 1.3
tatom nostram: Nempe extremam ingratitudinem. Hie commendat etiam virtutem
5 liberi arbitrii et sapientiae nostrae. An non extrema est turpitudo dirina voce bovem
et asinum non dico nobiscum conferri sed omnino nobis praeferri, quod Uli suum officium
faciant erga possessorem suum, Nos non faciamus erga Deum? Aperire ioitur
capita nostra coram bobus et asinis debebamiis tanquam eoram magistris nostris quos
'"
nobis divinitus propositos esse videmus, ut discamus eonmi exemplo Deum nostrum
revereri.
Israel autem non cognovit.' Haec scilieet e.st sapientia et pietas hominum qui
recesserunt a Deo suo. ut sint magis bruti quam bos et asinus, quanquam videantur sibi
in oculis suis sapientiores omnibus hominibus. Quae enim potest esse relieta sapientia.
^^
cum Deus ignoratur? Sicut autem supra dixi, haec nemo nee credit nee audit. nisi
qui ex Deo est. is enim agnoscit insipientiam et peccatum suum et precatur veniani.
Tolerabilis error est. qnod per catachresin hoc loeo abusi sunt ad nativitatem Christi,
quia bovem et asinum hie legerant. Memineris autem hie non tutum fiiisse Prophetae
sie palam arguere totum populum stulticiae et impietatis.
"Vae genti peccatrici.' Hie adhibe antitheses: Volunt esse gens saneta. at sunt''*
gens peccatrix, Volunt esse populus electus a Deo, at sunt populus Sathanae. Volunt
esse semen Abrahae. at sunt semen malignum et malignorum. non pii Abrahae. Vohmt
e.sse filii Patriarchanim, at sunt filii corruptionis et perditionis, qui suis studiis tantum
in peius proficiunt. Atque haec sunt praeconia huius populi et omnium impiorum
Omnibus temporibus.
"Dereliquerunt Dominum.' Hie quasi sununatim eoniplectitur impietatem sui
populi, quod recesserint a cultu Dei vero. hoc est, a fide et charitate primum. Deindc
ab extemo cultu legis. Relicto enim templo. qui locus divinitus constitutus erat, in
lucis et excelsis sacrificabant contra mandatum Dei. Dicuntur autem haec contra
^^^
sanctum populum. qui sub Regibus laudatissimis et
sanctissimis mira specie sanctitatis
florebat. Quid de nobis dicturum Prophetam putes, si in haec tempora incidisset?
Sed erigendus contra haec scandala est- animus. Ita enim semper fit: puram verbi
praedicationem sequuntur haereses. Unde Germani proverbio dicvmt: ühi extruuutur
.
templa ad divinos cultus, ibi quoque Sathanam ad suum cultum sacellum erigere.'
^^
"Blasphemavenrnt sanctum Israel.' Sic infra quoque definiet iusticiariorum cultum.
quod .sit blasphemia. Sanctum vocat ab efFectu: qui sanctificat Israel. Sic Christus
est noster sanctus, cuius iusticia nos sanctificaniur.
"Super quo percutiam vos ultra.' Haec est alia increpatio. Hactenus enim ex- '• ^
probravit incredulis ludaeis ingratituclinem, quod tot beneficiis Dei non respondeant.
Nunc induratum cor etiam obiicit. quod pertinaces in impietate sua pergant nee possint
ulhs emendari poenis. Sic enim solent inipii: poenam peccati interpretantur mar- A90,32
tjTium et gloriantur de poena. quod patiantur propter gloriam Dei. Sic flagellum.
quod mittitur ad emendationem, accipiunt ad confirmationem impietatis suae. Adeo
nulla ratio est, qua reduci in viam possint: nee promissionibus alliciuntur nee minis
terrentur neque plagis redduntur meliores. Atque haee est ratio, quod Christus dicit
fore, ut Publicani et meretrices praecedant sanctissimos ludaeos in Regno coelorum.
fc Crassi enim peccatores, qui tenentur capti adulteriis, homicidiis. furtis ic. non possunt
peccatum suum excusare sed coguntur fateri se male egisse. At sanctuli h3'pocritae
et spirituales ill i peccatores peccata sua pro iusticia adorant et putant se cultum deo
') Das Sprickirort fehlt in Luthers Sammlum/, betjegnet aber in seinen Schriften oft,
vgl. Um. Ausg. 16, Kachtr. zu 596, 6. P. P.

92 (iBotleiuiifl übet ^e]aia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 1,5— 10.
praestare. Quare c-iim corripiuiitur ad ememlatiouein, niartyrium et tcutationem fidei
suae poniiani iiitcrinx'tantur. Noii possuut i^'itiu' ciufiidari scd ubstiiiati perguut, Sieut
videmus etiaiu in iio.stri.s haereticis, qui gravissimo iudicio Dt-i adnioiiiti uoii modo uou
fraiiguiitur sed magis insaniuut contra Christum et Sacramenta eins iiiliil spirautes et
efflantes praeter nioeras glorias sui martirii. Neqiie vel verbis vel verberibus erneu- i
dantur. Sic impius Papatus etiam facit, quoties vel peregrinus hostis uietuitur vel
pestis aut fames grassatur, iustituunt supplicatioues, Missas et alics impios cultus,
A !)0, 35 ([uilius irritatur Dcus nou placatur. Exempla suut iu libris Regum. Ahas et incn'duli
T,cv. II, 17 Jmlii,;i iipud Hieremiani: 'Keginae coeli libabimus' lt.
'Omne caput langiiidum.' Non potest aliqiiid ad pocnas addi amplius n
et tarnen non emendamini. Placet tarnen mihi Allegoria, ut significet se caput,
id est, principes, cor id est sapientes et reliijuam corporis parteni usque ad plantas,
id est, plebeni graviter adflixisse et taiuen nihilo eos meliores reddi. Vides autem,
quam nou possint homines discipliua et legibus corrigi, siquidem ne plagis quidem
cuiendantur. Sic illa quoque Allegorica sunt, quod dicit Nullum esse medicum, qui i;
1. 6 'Vulnus et livor' K. Significat
in tantis nialis niillos Prophetas esse,
(jui IIId.s verbo erigant, sed seduci eos
a pravis doetoribus, (jui confirment
eos in impietate neque peccata eis
iudicent.
affectum variis vulueribus corpus curet,
hoc est, quod nulli sunt pii doctores, qui,
sicut in Hiereniia est, populum peccati admoneant
et arguant, Deiude cousolentur
territas meutes promissionibus, ne desjjereut
tantis
malis opprossi.
1.7 'Terra vestra devastata.' lam quasi per distributioncin poenas enumerat.
Quanquam auteni omnia haec regnuni Israel iam erat passmu, taiuen
jjraedicit eadeni ludam quoque passurum per regem Clialdaeoruni.
1.8 'Et derelinquetur filia Sion' JC. Quasi dicat: splendidissimis et optimis «
prival)iniini, quod autem rolin(juetur, vile et nnllius erit prceii.
i,'J 'Nisi Dominus iiobis rcHquias.' Hoc est misericordiae divinae, (juod
tameu aliquae reliquiae servantur, de quibus spes aliqua sit, et quod non
Söm. 9, L'j sicut Sodoma et Gomorra funditus tollantur. Paulus liunc locum paulo
aliter eitavit et facit generalem seutentiam, q. d. ut Esaias de suis dicit, sie so
ego quoqne possum dicere: Nisi Dominus reliquisset semeu JC. Id est,
oportet vel aliquos saltem relinqui, qui serventur nou propter merita sed
propter verbum promissionis. Infra eadera sentontia repetetur, ubi copiosius
eam explicabimus.
1,10 'Audite verbum Domini, ])rincipes Sodomorum.' Est vehementissima 35
increjiatio in his nominibus, quod principes Sodomorum et populos Gomorrae
appellat. Et sane magnus in hoc Proplieta Spiritus fuit, quod populum
hunc, qui solus in terra Dei nomen et verbum retinebat, sie ausus fuerit
appellare. Porro incipit hie eos convertere et praescribit quoque modum,
quo converti debeant. Quia enim Dens nostris operibus non placatur neque 10
uos nostris viribus consulere nobis possumus, Ideo alium quendam modum
24 passuram 1! 'J'J tollantur] tollamur Im Texte, in den Leuiu quaeilam errat.i
berichtigt in tollantur ,1] tullamur B

(Sßotlefillig übn ^efnin 1527—2!») — Scholia 1532/4. Cap. 1,10.11. 93
describit, (luo a peccatis libcrflitur, Neinpo ut primum tollant iusticiara Phaiisaicam
et hypocriticam et incipiaut Deuin timere et ei credere, Deiude ut prosimo
serviaut.
'Quo mihi multitudinein.' Reiicit hoc, qiiod iu lege suraimim et i, ii
.=
divinitus quoque praoeeptum erat, nenipe sacrificia: Non qiiod per se mala
.sint .sacrificia, erant enim diviuitn.s iustituta, sed quod opiuio, qua illi sacrificabaut,
esset impia: abiecta euiiu fiducia in niisericordiaiu Dei iii.stificari
se tanqnam ex opere operato sacrificiis credebant, id qiiod hodie etiam in
Papistis uostris reprehendinui.s. Hoc euim est detraliere Chri,sto gloriam
"^ et eam uostro operi tribuere. Sacrificia enim non erant a Deo ideo instituta, ut
per ca iustificareutur, Sed ut cssent signa, quibus pii testareutur se proiuissionibus de
Christo credere et expectare Christum liberatorem. Vides igitur Esaiam idem contra
suos ludaeos agere, quod uos in omnibus nostris concionilnis et scriptis contra adversarios
nostros agimus: Ut scilicet doceanius Deuni non placari ullis nostris operibus
15 aut nieritis sed gratis ignoscei-e ii.s, qui sperant iu misericordia eins. Est igitur lata
hie sententia eos peiores esse Sodomitis, qui sacrificiis suis aut ullis aliis operibus
Deum placare praesumunt. lam si sacrificia opinione iusticiae facta daninantur, quae
tarnen divinitus praecepta et instituta erant, quid fiet de electiciis nostroruni Monachorum
et totius Papatus operibus, quantumvis in speciem bouis?
:u Abutuntur igitur Sacrificiis et aliis bouis operibus impii, quod per ea placare
Deuni volunt. Et damnatur abusus tantuni, non danmatur opus ipsum per se simpliciter,
Perinde ac si quis ideo praesumat se Dei filiuni fore, quia Dens sibi dederit
Sanum oculum. Oculus per se est bona ereatura, sed abutitur eo impius ad aliam
rem, quam est conditus. Est enim conditus ad videndum non ad iusticiam promeren-
25 dam. Idem plane de omnibus externis nostris operibus sentiendum est. Quare opera
omnia tantum debeut valere ad testificandam fidem, non ad conferendam iusticiam,
quam Deus decrevit dare gratis omnibus, qui agnoscunt eum misericordem et gratis
condonantem peccata per Christum, ut maueat ille versus Psalm. 51. 'Miserere niei, ^i. si, 3
Deus, secundum maguam mi.'^ericordiam tuam'. Non dicit 'secundum merita, sacrificia
30 aut alia opera mea' k. Queniadmoduni auteni Christianus in peccatis non
desperare, ita quoque de nullo opere praesumere deljet, quod id ad instificationem
faciat. Conveiiit autem cum hoc loco Prophetae Psalmus 50. et
multae similes in Psalmis sententiae, quas huc Studiosus lector afteret.
'Plenus suni.' Manifestus textus est, quod Deus nostris operibus non indigeat
35 nee ea curet, imo quod damuet etiam a se iustituta opera, si fiaut cum praesuraptione
et opinione iusticiae. Sine duljio autem urserunt Prophetam autoritate Mose et totius
legis, quod damnaret sanetissima legis ojjera, Sicut nos quoque hodie accusant, quod
prohibeamus bona opera. Deus enim adipem sibi peculiariter veudicaverat et magnus
erat sanguinis victimarum usus in lege. Ergo utrunque Deus facit: exigit a ludaeis
40 illa opera legis, et uon exigit. Exigit simpliciter in testimonium fidei ipsorum, ne
sint inobedientes voci et verbo eins et in commodum proximi. Non exigit, imo damnat
ea, si fiant cum opinione iusticiae. At vide hominum stulticiam, qui liunc ordinem
plane pervertunt: Operilius volunt Deo servire et gratificari, qui iis uon habet opus,
fide autem volunt gratificari
45 debeantur.
homiuibus, cum fides Deo, opera charitatis tantum proximo
Reiicit igitur hie cames, sanguinem et victimas et dicit se saturum esse uec
iis indigere , ut snstentent potius iis sacerdotes et Levitas et uon quaeraut per ea

'
"
94 (SDottciuiig über ^cfoia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 1,11-15.
Deum iihiciue. Quare hae seiiteutiae sunt tliligeuter notaudae coutra stiulia et opera
honiinum. Quid enim quaerimus suramam maiestatem nostris pollutis et simulatis
operibus deniereri? quae ideo gratis nostri misereri voluit, quia nihil erat iu nobis,
quod nos Deo commendare posset.
'. 12 'Cum veneratis aute conspectum meum.' Hoc proprie ad sacerdotes pertinot, 5
qui intrabant sancta sanctorura, \ibi Dens so promiserat praesentem fore et exaudituruni
preees credentium. Quia igitur Deus se verbo suo in eum locum alligarat, ideo
dicebantur faciem Domiui vidisse, qui eo erant ingressi. Maguum autem Privilegium
fuit, quod se Deus illi corporali loco alligavit, ut homines certo scirent, ubi invenirent
2. 5Ko|c;o.24ß(. *"
apprebendereut Deum. Ita enim textus dicit: Tibi ego memoriani nominis niei
'
fccero, ibi ero. Quare Deus uusquam inveniri potest nee in alio loco quaerendus est,
quam ubi se verbo alligavit. In lege voluit corporate«! locum determiuatum esse, qui
solus in toto mundo cultui Dei esset dicatus, et idolatria erat usquani alibi diviuam
rem agere, Adeo ut etiam oraturi peregrini ludaei faciem ad Templum verterent. In
Novo autem Testamento uon est unus aliquis certus locus determinatus. Quia enim '-^
Deus nobis Christum redemptorem proposuit, Ideo ubicuuque verbum Euangelii docetur
et creditur. placent Deo oratioues et opera nostra omnia propter Christum. Quicquid
autem oratur, doeetur et vivitur extra Christum, est idolatria coram Deo et
peccatum.
'Incensum al)omiuatio est mihi.' Impriniis prodest nosse haec praedicata, quac ^"
tribuit cultui ludaeonim cum opinione iusticiae facto, quod is cultus Deo sit fastidium,
quod sit inutilis. quod sit abominatio, quod sit iuiquitas, quod sit cultus, quem nolit
Deus, quod sit labor et dolor jc. Et hoc posterius proprie pertinet ad studia pietatis,
quibus hyiwcritae frustra se onerant et fatigant. Nihil enim sunt quam labor et dolor,
quibus impii hypocritae se excruciaut et tarnen nihil proficiunt. Porro quam intolerabile
hodie nostris adversariis est, si quis Missani sacrilegum cultum, blasphemiam,
inutile opus !c. vocet, tam intolerabilis fuit haec Prophetae concio contra sacrificia et
alios
cultus.
"Ciilendas vestras.' Epitasis est in pronomine. Significat enim ludaeos zelo
yiictatis alias festivitates praeter illas Mosi instituisse. Semper autem additamenta '"
ista obscurant primam institutionem et verum cultum Dei. Quare Sathan eoruni auctor
est, qui est quasi Mimus et simia Dei.
'Et cum exteuderitis manus vestras." Levatio manuum fuit gestus orantium,
liuulantium et benedicentium. Significat igitur .se non auditurum eorum preees.
'Manns enim vestrae .sanguine.' Quia manus vestrae plenae sanguine 3.s
Ratio, cur damnet sacrificia ipsorum, sunt.' Haec est ratio cur damnet omnes
q. d. eorum cultus et opera. Est autem descriptio
a posteriori, quia enim videt eos sine operibus charitatis et contra charitatcm
vivere, Ideo concludit eos sine fide et damnatos esse cum omnibus cultibus suis quantumvis
in speciem bonis. 40
Vos vultis me placare sacrificiis et aliis operibu.s et obliviscimini
Interim proximi, negligitis fratres vestros, qui vestra opera habebant opus.
1. 3ffi- 3, KsEstis homicidae: Qui enim fratrera suum odit, sicut 1. loh. 3. est, homicida
est. Odisse autem non solum est alionato animo esse sed negare etiam
proximo ea opera, quae charitas mutua exigit. Quemadmodum igitur Papi- 4,'j
stae nunc faciunt, sie etiam tum ludaei : Deo
bene facere, Deum suis operi-
32 Mimus] Miuius

(SBoi-refung übcv 3cfaia 1527—29) — Scholia 15S2/4. Cap. 1, 15-19. 95
bus placare volebant, proxirai uullam agebant cnram. Dens autem abhominatiir
hoc Studium et se tantum timeri ac sibi credi vult et proximo
benefieri. Id quod Propheta hie ordine admonet: 'Lavamini' jc. exigit fidem
et timorem. 'Subvenite oppresso' exigit charitatem jc. Est autem notanda
5 haec cousequeutia Prophetica: Habetis sanguiuolentas mauus. ergo vestra oratio, saerificia,
victimae JC. sunt abomiuabiles cultus. Secl niuudus uon credit arguiuentationibus
Spiritus saucti. Quare omuia alia facit, solam fidem et cliaritatem uegügit tauquam
cultus Dei,
qui uullam habent speciem.
'Lavamini, mundi estote.' Hactenus Propheta traetavit legem, arguit impie- 1, 16
10 tatem cordis et iniusticiam extemae vitae. Non autem, sicut supra admonuimus, satis
est ostendere morbuui, nisi etiam remedia morbi simul ostendantur. Quare nunc ad
alteram partem praedicationis vertitur et osteudit modum, quo liberari ab impietate
et miustifia possint: Nempe ut exuant infidelitatem et obsequantur simplici fide prouussiouibua,
Deinde ut beuefaeiant proximo. In bis enim duobus tota Christiaua vita
15 absumitur, iuteraa et externa. Interna cum Deo agit sola fide, qua promissioni creditur
Deum certo ignoscere gratis propter semeu Abrahae, hoc est, Christum. Atque
haec fides uuda e.st iusticia coram Deo, quam Dens siue ullis vel praecedeutibus vel
sequentibus operibus pro iusticia imputat. Externa autem vita cum hominibus agit.
Ea eonsistit iu usu secuudae tabulae, cuius summa est, ut Chi-istus exponit, diligere
20 proximum sicut te ipsum. Haec vita aliani iusticiam parit, non quae coram Deo
iusticia est sed coram hominibus. Haec est iusticia legis, quia est ex operibus. Altera
est iusticia gratiae, quia est ex gratuita imputatione. Porro ita liuuc locum partü-e:
Lavamini, mundi estote, auferte malum cogitationum (id est, impietatis et hypocrisis)
vestrarum. Haec pertiuent ad iusticiam fidei contra impietatem cordis. Reliqua:
£5 quiescere, agere perverse JC. pertinent ad iusticiam legis contra iniusticiam externornni
opeiTim.
'Subvenite oppresso.' Deus non contentus est, si nihil contra hanc negativam 1, 17
facias: Neminem laede k. Sed vult etiam affinuativani servatam esse: Omnibus prosis.
Quare Mouastica et omnis privata vita coram Deo danmata est, quae non versatur iu
30 operibus cbaritatis
'Arguite me.' Ubi vo.s haec feeeriti.s, si dou vicissim vobis bene,,]s
fecero, tum me arguite, dicite me iuiustum esse Deum. Est autem insiguis
cousolatio, qua nos provocat ad fidem et charitatem. Vides autem, quam
inepti sint Papi.stae, qui luiiusmodi promissiones meritum operum esse
3:, dicunt.
'Si fuerint peccata vestra.' Amplissima promissio, quod et peccata
remittere et omui genere bonorum cumulare velit eos, qui credeutes Deo et
metuentes emu benef'aciant proximo. Nam opera sine fide damnata sunt, Sicut
dicit scriptura: 'Quicquid non est ex fide, peccatum est.
Mum. IJ, 23
40 'Si volueritis et audieritis.' Promissioni spirituali addit promissionem corporalem. 1 19
Fidei enim promittit remissionem peccatorum, Charitati autem seu iusticiae legis promittit
abundantiam rerum temporalium. Sie solet Deus: Primum piis sese donat,
deinde etiam oumia bona. Caeterum profusio bonorum corporalium etiam in impios
facta aggravabit iudicium eorum jc.
36J37 peccata remittere] peccata cum poenis remittere B 43 Caetrum

'Argentum
96 (ffiotlefung über Sfioin 1527-29) — Seholia 1532/4. Cap. 1,21-27.
1.21 'Quomodo facta est meretrix?' lam antithesiu subiicit: Atqiii non
sie vos agitis. Addit auteni ad vehemeutiam aliquid illa Prophetae admiratio,
quod tautis proraissiouibus uihil moveantur. Haec enim extrema plaga
est tantam lucem Verbi uegligere et eoiitemnere, ut neque proiuissiouibus nee miuis
nee plagis moveantur exeaecata oorda.
1.22 'Argeutum.' Notat hypocrisiu. tuum versum est.' Exponit
j
quasi per distributionem, quid in genere voeet meretrieeiu. Et hie iterum vides eum
ordinem, ut primo peceata primae tabulae, deinde pecoata secundae tabulae numeret.
Scoria est hypocrisis, aqua est corrupta doctrina. Haec enim duo seniper sunt coniuncta,
depravatas opiniones de Deo sequitur impia doctrina, impiani doctrinam se- lO
quuutur iniuriae, Ut sie ubique illa duo sint coniuneta, quod Sathan est pater niendacu
et homieida. Nota autem similitudinem, quod boni miigistratus tum Ecclesiastici tum
politici comparantur argento et vino, quibus non solum roboretur sed et excitetur ac
exhilaretur Respubliea.
'Vinum.' Notat doctrinam corruptam.
•*
Principes tui. Atrox convicium m
1,2.1 'Priucipes.' Notat iuiurias et
oxternam iniiistitiam.
magistratum civilem, quod desertores et
lurum soeios appellat. Hoc ne est honorem suum tribuere potestati? Sed excusat
Prophetam officium, quod eogit eum arguere peceata suorum, sive magistratus sint
sive privati. Alioqui si praeter officium haec diceret, esset reus laesae maiestatis.
Non autem damnat officium sed personarum vieia arguit, et arguit ea tanquara puVihca
persona et non privatus. Non damnat munera aut pecmiiam sed avariciam et studiuni
peeuniae, quod venentur munera et coiTupti muneribus inique administrent officium
suum. Ideo soeios furum appellat.
1.24 Tropter hoc ait Dominus.' Repetit comminationem. Quod autem
addit Totens in Israer item 'dominator', significat se posse illa facere, quae
comminetur. Est prophetia futuri mali.
X'ousolabor super hostibus.' Ego tum consolabor, cum eos, qui alioqui
hostes mei sunt, immisero, ut populum meum vastent et diripiant. Hoc
est, Ass3'rios immittam, qui ulciscantur meum eontemptum.
1. 25 'Scoriam.' Impios tautum et hypocritas perdam, ut non amplius regnent
hjpoeritae.
1.26 'Restituam iudices tuos.' Nota hunc locum, quod Deus sie de.struit,
ut aedificet, sie affligit, ut salvet. Piversum Sathau et mundus faciunt.
Ideo infra quoque dicet se puuire eum iudicio et alibi: Non irascar in porpetuum.
Hie autem est modus salvandi, ut det pios et diligentes magistratus tum
in Ecclesia tum in Politia. Contra cum punire vult, bonos magistratus tollit et relinquit
pueros prmcipes. Ideo diligenter orandum pro bono magistratu.
1.27 'Zion in iudicio redimetur.' Primum hoc fiet, ut iustificentur et tollantur
peceata populi, post omnia reetissime gerentur. Iudicio autem redimuntur,
non viribus, hoc est, si mmident externam vitam et deelinent a malo. Reducetur
in iusticia, id est, tum reducetur. eum iam habebit Deum propicium, qui remisit peceata.
Quare si et hodie nos Genuani venientem poenam, quam meretur ingratitudo
nostra, cffugere volumus, non instituendae erunt supplieationes seu Proecssiones, non
15 viuuni Ins coiiui.l:im fehlt B 2S consolal)or (»acli tumj] cmisnl.ib.ir mciiisuni B
20

Cum
(SBorleiuiig über Sefain 1527—29) — SohoHa 1532;4. Cap. 1,29 — 2. 97
Missae celebrandae, Secl principio per poeniteiitiam despreiula externa flagicia, hoc
eniiu est iudieium, Deiiide simplici fiele apprehemleiula remissio peccatorum, quam
nobis ofFert Euaiigelion. Secl frustra liaee dooeiitur, quin potius aduioniti augent
iuipietatem cordis
et operum.
f, 'Confnndentur euim a quercubiis.' Sic euim legendum est. Notat.1,29
autem Idolatriam , iiara in lucis, ncnioribus et hortis erigebaut aras, Sicut
nostri sunimum religionis gradiim in aodificandis templis ponebaut.
'Et erit fortitudo vestra.' Niillae tantae ernnt vires, uulla vestra tani
bona opcra et studia, qnae vos contra baee mala possint defendere. Porro
lu quod latinus fecit 'fortitudo', est nomen idoli, in cuius cultu impio praesumebant
Idolatrae.
In capat secundura.
Regnnui ludae post captivitatem Babilonicam ideo est servatiim, ut
in illo nasceretnr Christus, sicut promiserat Dens. •
igitur in primo
15. capite futuram calaniitatem praedixerit et tarnen promiserit se i'eliquias servaturnni,
lam addit, quare rebquias servatas velit, nempe propter Ciiristum
Sic hoc Caput nihil agit aliud, quam ut regnum Christi spirituale, quo per
verbum passim regnat, describat. Facit autem hoc pulchro ordine:
20 crescet.
Principio proponit: erit, cum in maximam niultitudinem Ecclesia
Deiude dicit, unde et ex quibus crescet: Ex gentibus scilicet.
Tertio modum quoque addit, quomodo crescet, nempe per Euangclii
praedicationem. Atque hie etiam locura uominat, in quo primum nova haec
gratiae praedicatio invulganda sit. Est autem haec particula praecipue ohser-
25 vanda, ut sciamus Christi Regnum non corporale sed spirituale Regnum esse, quod
solo sceptro administratur, Sicut est in Psal. 110. , hoc est, Verbo Euangelii. Hocsßj. 110,2
Euangelion ubicunque sincere praedicatur, ibi est Regnum Christi. Et haec nota
Ecclesiae seu Regni Christi non potest te fallere. Ubicunque enim Verbum est, ibi
est Spiritussanctus , sive in auditore sit sive in doctore. Externa bona opera fallere
30 possunt, siquidem etiam in Gentibus inveniuntur. Errat igitur Papatus, qui alias
Ecclesiae notas esse sentit quam Verbum. Et quia se ideo Ecclesiam esse dicunt, quia
aliud vitae genus sequuntur, Seipsos decipiunt. Unica enim perpetua et infallibilis
Ecclesiae nota semper fuit Verbum. Erraut quoque ludaei, qui expectant corporale
Regnum sui Messiae.
35 Quarto verbi fructus addit, quod per verbum in peccati coguitionem
gentes venient et post per idem verbum consolatiouem et pacem aecipient.
Erit quoque externa vita sanctissima et innocentissima.
non sint
Quinto dicit de scandalo ludaeorum, quod illi ofFensi regnum gratiae
accepturi.
40 Ultimo addit quandam amplificationem : quidquid omnino sive imperiorum
sive religlonum est, nihil est, si cum hoc Christo conferas. Vos
ergo eum suscipite, colite, adorate aut dabitis maximas poeuas impietatis
vestrae.
£ut^er§ äBevte. XXV 7

tarnen
loco
haec
98 (SBotreiiing über afefnin 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 2, 1-3.
Caput II.
2.1 'Vci-biun, quod viilit.' Nomen 'Dabar', quod latinus 'vej-bum' fecit, late apud
Hebraeo.s patet. Noii enim 'verbiim' sohun sed in geuere rem, caussam, ordinem jc.
significat. Frequeiitius autem svimitur pro inonomine neutro demonstrativo 'hoc', ita
hie rpioqiie ]ioiiitur: Hoc vidit Ksaias jc. 6
2.2 'Mons domiui praeparabitur.' 'Mons Domini praepaiabitur.' Verte:
Sunt oniuia spiritualiter iutelligeiKla, stabilietur. Quanquam autem de corporali
quanquam de corporali loco loquatur.
i loquatur Propheta, ubi sit primum
Oportuit euiin certum aliqiiem e.sse
'
locum, in quo primum Euangelii
|
praedieatio Euangelii invulganda,
omnia haec magnilica proraissa lo
praedieatio inciperet. spiritualiter accipienda sunt: Quod Ecclesia
sit exaltatus et confinuatus mon.s super omnes alios montes, sed spiritu. Si enim
exteniam faciera Ecclesiae a principio mundi, deinde a tempore Novi Testamenti spectes,
videbis eam oppressam, contemptam et desperatam esse. Nihilominus tamen in illo
contemptu est exaltata super omnes montes. Onmes enim Monarchiae, rcgna omnia, 15
quae hactenus in mundo fuerunt, periere. sola Ecclesia perdurat et triumphat contra
haereses, tyrannos, Sathauam, peccatum, mortem et iufenuim, idque solo Verbo , sola
hae eontempta et iufirma voce.
Porro magna consolatio est, quod locus corporalis, unde primum sijirituale hoc
Regnum orietur, ita diserte praedicitur, ut certae sint corLseientiae illud Verbum verum so
esse, quod in isto ludaeorum angulo primum doceri cepit, ut sit nobis mons Siou ceu
regula iudicandi de omuibus religionibus et doctriuis. Alcoranus Turcae uon cepit in
Sioii, Ergo est impia doctrina. Varii Papatus ritus, leges, traditiones non coeperunt
in Sion, ergo sunt impiae et verae doetrinae Demoniorum. Sic erigere nos contra
omnes alias religiones possumus et consolari corda nostra hanc esse solain religionem, 25
quam nos profitemur. Ideo etiam in principibus duobus Psalmis, secundo et 110.
'Bf. 110, 2 Mons Sion diserte significatur: 'Ego constitui Regnum meum super Siou montem sancißi.
2, 6 tum meum\ Ifem: 'Virgam virtutis suae emittet Dominus ex Sion' jc.
2.3 'Fluent ad eum omnes geutes', 'Fluent ad eum gentes.' Haec quoque
Scilicet sua sponte non coacti, sicut mirabilis huius regni natura est. Caetera
qui sub lege sunt. Alia igitur regna
vi et armis ]3ai"antur, hoc sie crescet,
quod cxaltabitur mons. Arides autem
regna parantur et retinentur vi et armis
et inviti homines parent, Hie autem quia
elevatur mons, ideo FLVENT gentes, id
hie, quod externa praedieatio non est
est,
sponte non coacti venient, virtutibus
frnstra, indies enim plus Ecclesiae
accedit per ministerium verbi JC.
Ecclesiae allicientur, ut se ei adiungant. 35
Quid enim praedicatione Euangelii suavius
et amabilius est? Est certa doctrina, in qua tuto nituntur conscientiae, et offert
propicium Deum et faventem, qui filium suum aeternum Deum in mortem dedit pro
raundi vita,
ut nos peccatores habeamus reniissioneni peccatorum per precium sanguinis
eius et iusticiam ac vitam aeteniam per virtutem resurrectionis eins, Item victoriam 40
mundi, peccati, mortis, Sathanae et inferni. Haec quia promittit et offert oimiibus
Euangelion, ideo gentes peccatorum suorum conscientia vexatae accuiTunt, l;ieti amplectuntur
et aecipiunt thesauros divinae misericordiae ,
quos Verbum ostendit et fides in
Verbum accipit. Contra Moses quia arguit peccata et minatur mortem delinquentibus
in legem, absterret infirmos animos et in fugam avertit desperantes de salute. Sic 45
tacitam regni Christi de.scriptionem inclu.sit iu verbum FLVENT, quam Christus pluri-
SKatlfi.li.iibus verbis explicat apud M-.itthiMnu Cap. 11. cum dicit: Regnum caelonim vim patitur

(*öot(efiinn libcr 3cfai(i ir)27-29) - Scholia 1532/4. Ciiii. 2, 3. f)9
et violenti rapiunt illud. yiuisi diccrct: Homiiies non coguntur vi ad Verbum Kuangelii
sed coguut ipsi se jc.
Universale signum 'Oiunes geiites' non ita est intelligenduni, quod omnes gentes
sunt convertendae. Ea quidein est Dei voluntas revelata in Verbo, quod omnes vult
salvos fieri et ideo Euangelion in totura munduni spargitur, ut non sit locus, in quo
non sit praedicatio Euangelica. Sed quanquam non omnes accipiunt Euangelion, tarnen
ubique aliqui convertuntur. Neque enim frustra praedicatur Euangelium sed sanctiücat
et f'ructificat in omni loeo, siout infra dicet Propheta eap. 55. Facit igitur liic
locus ad confirmationem ministrorum Verbi, ne de successu Verbi desperent, cum vident
paueitatem auditoruni Verbi. Nam indies plus oredentium aceedit ad Ecclesiam per A 98, 35
ministerium Verbi
'Et dicent: Venite.' Hie vides cultuni, opera, studia et saerificia Christianorum.
Non iactant se haee vel alia opera facturos, Non instituunt novos vitae modos, uovani
vestiendi rationem JC, Sed hoc ununi opus liabent, ut eant ad audiendum et discenduni,
non requii-untur nianus, non oculi ic. sed aures et cor, reliqua omnia membra debent
servire proximo. Haec duo, aures et cor, uni Deo servire debent. Regnum enim hoc
in solo Verbo consistit et illi soll ad hoc Regnum pertinent, qui in perpetuo usu Verbi
sunt et perpetuo manent discipnli verbi. Reliqui, sicut sunt Sectarii et haeretici,
postquani semel audiverunt Euangelion, statim magistri efficiuntur et huius Prophetae
locum mutant dicentes: Venite, ascendamus, ut nos doceamus euni vias suas et ambulemus
in viis nostris. Fastidiunt igitur Verbum tanquam rem notam et quaerunt novas
disputationes, in quibus Ingenium ostentent et vulgo se commendent. At Christiani
norunt verba Spiritussancti, dum in hac came sumus, perfecte disci non posse. Neque
enim consistit Christianismus in scientia sed in afl'ectu. Hie aftectus nunquam perfecte
Verbo credere potest propter infirmitatem carnis peccati. Quare perpetuo niauent
discipuli et ruminant Verbum, ut subinde nova aliqua. flamraa exuseitetur coi-, ne torpeat
aut l'astidiat Verbum. Huc i'acit, quod quotidie labimur, neque enim cessant nos
irapetere caro, mors, peccatum, mundus et Sathan, mundi prineeps. Ab his hostibus
nullo momento tuti sumus. Nisi igitur in perpetuo Verbi usu sumus, quod in tentatione
positi obvertamus insultanti Sathanae, actum de nobis est. Statim enim post
peccatum sequitur mala conscientia, quae non potest erigi ulla re nisi Verljo Pei, quo
solo vivunt Christiani et aluntur. Reliqui, qui Verbum deserunt, paulatim ab uno
vicio in alterum labuntur, donec pereant. Quare Christianismus est collocandus in
solo auditu Verbi, et qui tentationibus vel cordis vel corporis obruuntur, illi sciant
cor vacuum esse Verbo. Si igitur liberari volent, redeant ad Verbum et proponant
sibi Christum invitantem nos: 'Venite ad me omnes, qui onerati estis'. Item: 'Ego^""^-*',;^-^
sum resurrectio et vita', non sum infernus aut mors. Quod si alia tentatio post, sicut
fit, redit, ut iterum ad Christum coniugias consolantem nos: 'Omnis, qui ad me venit,
non eiiciani eum foras' jc. Et certo senties in Verbo potentiani Dei, qua viviflcat et
salvat
credentes.
'Et docebit nos vias suas.' Docebit,
quia scilicet Christiani perpetuo
sunt discipuli, nunquam satis possunt
discere.
Viae domini sunt opera, quae
45 ipsi in nobis operatur.
'Docebit nos vias suas.'
ciam, pavorem et lapsus quotidianos, quibus praeoccupamur, et operatur in nobis contrarias
res bonas: iusticiam, vitani, gaudiura, spem, patientiam JC. Hae propriae sunt
viae Domini, quas adfert nobis Verbum eins auditum et ci-editum. Quare aliae viae,
quae a Verbo discedunt, sunt erroneae et damnatae. Notabis autem: Verbum docebit,
50 Christian] enim perpetuo sunt discipuli. ^,
Viae Domini
sunt opera, non nostra sed Domini, quae
ipse in nobis per spiritum et Verbum
suum operatur. Nempe quod dissolvit
opera Diaboli: peccatum, mortem, tristi-

4
'Et
2,
futurum sui populi casum. Hortatur igir,
100 (Sotlejuna über 3efoia 1527—29) — Soholia 15:^2/4. Cap. 2, 3-5. 8.
'Quia de Zion exibit lex.' Haec est caussa inultiplicandac Ecclesiae
et regni Chi-isti anipliandi: Praedieatio scilicet Euangelii. Promittit euim
hie novum verbiim:
Nisi enivu novam doctrinam significaret,
De Zion exibit lex, non sicut ante
de Sinai.
quid opus erat denuo promittere legem,
quae tot annis ante lata eraty Et manifeste significat ditfereutiaui ,
quod addit 'De
Sion', quasi dieat: Prius dedi legem in Sinai, nunc aliam dabo in Sion monte, quae
non erit doctrina operum sed fidei, non legum sed gratiae, non accusans sed conferens
remissionem pefcatoioim je.
'Ipse iudicabit.' lam sequuntur 1
iudicabit gentes.' In Sion quidem
verbi fruetus: Spiritus scilicet argnet incipiet haec nova praedieatio, sed non
mundnm de peccato. Item : In nie eonsistet intra Sion, Sed spargetur etiam
paceiu habebitis.
in gentes easque iudicabit et arguet, sicut
Christus apud lohamiem dicit: 'Spiritus arguet muudum de peccato'. Hoc enim est
iudieium, ut agnoscant se peccatores et
iusto iudicio Dei exteniae morti addictos esse.
'Et couflabunt gladios suos in vomeres.' Christus non relinquit nos in istis terroribus,
quos poenitputiae praedieatio parit in animis piorum, Sed facit alienum opus,
ut suum opus facit: Primo mortificat per legem, ut praedieatio nova gratiae vivifieet,
qua offertur remissio peccatorum per sanguinem eius omni eredenti in eum. Hoc est,
quod Propheta hie apta figura describit paeem, quae ueque in corde nee foris cum
aliis esse potest, nisi auimi certi sint de remissioue peccatorum. Neque autem melior
ratio toUendae discordiae iniri potuit, quam ea est, qua Christus utitur, qui una sententia
pariter omneis peceati arguit et damuat. Hoc qui audiunt et credunt, pro qua
re litigabunt'? cum videant se nihilo aliis iustiores, sanetiores et sapientiores esse.
Faeile igitur iuter Christianos convenit, qui sentiunt eadem gratia salvandos omneis,
nulluni euiusquam prae aliis meritum aut demeritum esse 3C.
5
'Domus lacob venite.' Est exhortatio:
Vobis ludaeis hoc reguum
promittitur, ne igitur negligite.
'Domus lacob venite.'
Videt Propheta
tur eos : ad vos, inquit, potissimum per-
tiiiet Kuangelion, quibus tanto ante promissum im est. Agite, ne negligatis tempus gi-atiae,
3o() 12,3,; ambulate in luce, dum habetis eam, Tempus nunc est aeeeptum Domiuo, quod si
2 6
ueglexeritis, auferetur a vobis regnuui et dabitur populo faeienti fruetus eius
'Proiecisti enim populum tuum.' Est textus lohannis: Sui eum non
3oi). 1, 11 receperunt. Porro quod Latinus interpres vertit 'Quia repleti sunt ut olim',
Sic verti debuit: 'Proiecisti populum tuum domum lacob, quia repleti sunt
plusquam Orientales, id est, maiores idolatrae sunt quam Orientales populi.
Suporstitionibus enim obsessi Euangelion non admittuut, quod daumat omuem cultum
verbo Dei non institutuni. Id autem non patiuntur inipii, sieut apparet in Prophetis.
quos ideo oceiderunt increduli, quia eleeticios cultus damnabant.
% 8 "Et repleta est terra eius Idolis.' Idola sunt non tantum statuae et imagines
sed omnis opinio, quam impius animus ex se de Deo flngit sine auctoritate seripturae.
Opiuio, quod Missa valeat ex opere operato, est Idolura. Opinio, quod ad iustificationem
eoram Deo requüantur opera, est Idolum. Opinio, quod Dens ieiuniis, vestitu
singulari, eerta vitae regula delectetur, est Idolum, quod Idolum omnes illi adorant,
36 plusquam] plus B

6
(iDotlcimiQ über Scfuin 1527—29) — Soholia 1532/4. Cap. 2,0. 10—19. 101
qui talibus oiieribii.s cum liac ojiinloiie iustieiae vacaiit. Deu.s autem uon vult fiiifi
suum cultuni ex no.stro corde sed dicit: Ubi ego memoriam nominis mei fecero, ibi
veniam ad te et benedicam tibi. Ergo execratur cultus siiie certo Verbo a nobis electos,
quales tum apud ludaeos innumeros fuisse omnes Prophetae testantur. Et nos hodie
5 idem videmus in haereticis, qui ideam a .se confletam Verbo Dei praeferunt eamque
adorant. Gravis autem couiuiiuatio hie est addita: Tu non dimittes eis. Sunt enim
incorrigibiles neque patiuntur se moneri aut doceri, ideo pereunt in errore suo. Omnia
alia peccata, quae aguoseimu.s et non defendimus, condonantur, Peceatum autem, quod
defenditur, est irremissibile.
10 'Pneros alieno.s multiplicant.' E.st iutelligendum de folsa doctrina, qua 2,
alios iiLstitiiuiit et .seducuut. Est autem hie egregia pseudoprophetarum descriptio.
Pi-iraum est, quod pestilenti .sua doctrina multos seducant. Secundum,
quod sint avari et ventris animalia. Id enim vult, cum dicit: Terra eorura
plena auro 2C. Tertio affectant quoque imperia et dominium: Terra eorum
IS plenae quis 3C. Ultimo iactant sanctitatem , suam religionem omnibus praeferunt,
gloriantur de Deo, sicut nunc cum se Ecclesiam vocant 3C. Debebat
autem tales terrere horrenda comminatio, quae est addita: Tu non remittes
2C., quod scilicet peccent in spiritum sanctum.
'Ingredere in petram.' Est apostrophe ad totum orbem terrarum. 2. i«
20 Omnes homines, inquit, ingrediantur in petram (SJerfned^t cud^) ista mundi
potentia nihil est. Christi reguum tale erit, ut etiam summi magistratus,
summa mundi sapientia et potentia a facie eins timere debeant, adeo reverendus
est Christus. Sunt autem omnia haec fidei verba, diversum enim
apparet. Niliil hoc Christo est neque infirmius neque ignominiosius. Contra
25 impii principes regnant et florent. Haec igitur gloria in fide tantum est
posita.
Est insignis locus de tempore et cultu Novi Testamenti.
'Exaltabitnr autem Dominus solus.' Scilicet per praedicationem et 2,11
verbum Euangelii.
'Quia dies Domini.' Haec est dies novi Testamenti. Nam in Ecclesia 2, 12
30 infirma Christi passio nobilior est omnium pontificura coronis.
'Super cedris Libani.' Haec sunt politica. Sic enim crebro solent Pro- 2, 13
phetae Libanum, quia altas Cedros habet, per metaphoram vocare regna florentia.
Vult autem significare Christo et Christianis sordescere quicquid est altum in mundo
prae opulentia, quae est in regno gratiae, ubi conferuutur credentibus aeterna iusticia,
35 vita, salus k. Libanus est ad Aquilonem, Basan ad orientem in tribu Manasse.
'Idola immutabuntur.' Haec sunt spiritualia. Neque in politia neque 2, is
in religione quicquam erit, quod cum hac futuri Christi gloria comparari
queat.
'Et iutroibunt in speluncas.' lara idem de religione dicit, quod de 2, 19
40 politia ante. Vos sancti et religiosi, confitemini vos quoque omnia vestra
24 ignominiosius] deformius B

102 (SotlEiung übet ^tfaia 1527/29) - Seholia 1532/4. Cap. 2, 19-3, 6.
uihil esse. Terrain, inquit, terrebil, iil est, ijiiidcjiiiil est religiommi, cjuas
ratio inveuit, illae (|uo(iiie fac&ssant.
2.22 'Qiiiescite ergo.' Est epiphonema. Vos igitiir tiiuete Christum, quouiaiu
sie est ventiirus, ut solus regnet. Pliires auteni eiiin non ferent, id
quod vos uon dehetis facere. Quiescite, habet spiritiini in naribus, id est, ^
3(^.9, lest potens in ira. Sic Lucas de Paulo inquit: äva7rvi(ov rrp) ogyijv spirans
irain. Totus igitur ille hicus 'Ingredere in petram' usque in fiiiein ca])itis
est quaedaui aniplificatio rhetorica. Hacteinis erant iiuiiti dii et doniini,
nobis autera iam eist futiinis unus Dominus et Dens, una religio, una fides,
unus baptisnuis. Ciu'istus enim j)er Euangelium regnat super omuia. Reli- *°
qua omnia sunt uihil, sive ea sint in politia sive in religione coUata ad hunc
Christum.
In capnt tertinni.
Superiore capite descripsit potentiani regni Christi, Iam minatur vastitatem
ludaeis, qui Christum non erant recepturi. Est igitur hie textus '^
historicus ad ludacos, propheticus auteni ad nosti'a quoque temj)ora contra
irapios verbi et miuistrorura verbi persecutores. Erat autem valde stulta
pracdicatio ajiud ludaeos, quoties Prophctae minabantur vastitatem. Sic
enim iactabant: Habemus promissiones fore, ut hoc regnum et hoc sacerdotium,
quod divinitus institutum et ordinatum est, maneat, Deus non meu- ^''
pc|. [|D]7,26 titur, et sicut illi apud Hieremiam dicunt: Non peribit lex a sacerdote. Et
nostri hodie similia iactant de ecclesia sua: Fluctuare potest Petri navicula,
non autem submergi. Videmus autem, quam non fefcllerint ludaeos illae
luinae. Quare nostri hoc exemplo admoneri debebant, ne iHaesumerent de titulo
Ecelesiae. Verum quidem est, quod Ecclesia manebit, sed iu minore falluntur, quod ^^
se ecclesiam esse dicunt et ideo praesumunt. Porro per gradus quosdam futuram
va.stitatem describit et certo praedicit famem et seditionem futuram,
quae ambo miserrime Hierosolpiiam tum, cum a Romanis obsideretur, afflixerunt,
Sicut autor est losephus.
3,4 "Et dabo pueros jirincipes.' Xota modum, quo Deus magna imperia invertit. so
Tollit euim capita religionis et prudentes in Politia viros et relinquit imperitos homines,
qui nulluni rerum usum habent. Pueros enim vocat, non qui aetate sed mente
pueri sunt.
s, 5 'Et corruet.' Rectius sit vertitur: Exactores erunt in populo, vir iu
virum 3C., q. d. plus habebit iuris, qui plus poterit. ss
'Tumultuabitur puer.' Significat seditionem. Cum enim a Romanis
obsideretur Hierusalem, tres duces inimicissimi inter se in urbe erant et
gravius premebatur seditionibus civium quam obsidione hostium.
3,6 'Apprehendet enim vir fratrem.' Sic fit in seditione sublatis optimis
viris unusquisque desiderabat aliquem ducem. Porro Esaias indicat tantam 40
5 vos] vos populus eius B IS vastitatem pojjuli Dei U 40 desiderabit B

9
(SBorlcfmig übet ^efaia 1527-29) — SchoHa 1532, 4. Cap. 3, 6— 14.
103
necessitatem, ut etiainsi iuveniatiir qiii i)raee>-st; uorit, tarnen metii seditionis
ad niagistratiim pertrahi nou possit.
'Vestimentuni habes.' Non secuiiduni prudeutiam, iustitiam, diguitateni
electio fit sed tantiini secuiidtim puleiitiatu et vires omni lione.stale
5 coutempta. E.st pulchra iiuago seJitiuuis.
'Unit enim Hierusalem.' Id est, non tantuui in uie praesidii, ut tantiss, 8
nialis nieder! possim.
'Quia lingua eorum' 3C. Hoc est peccatum negati et repiidiati Christi.
Lingua est doctrina Pharisaeorum, Studia sunt liypocrisis et pet-eatum peitinaciae,
10 quod nolebant credere tot editis miraculis, Sed indurata cervice oppugnabant spiritum
sanctum. Porro haec studia, quae Propheta bio damnat, fiunt optima opera, quibus
suam sanctimoniam adversus fidem iaetabant.
'Ut provocarent oculos nuiiestatis eius.' Significat eos ex nialicia, non ex ignorautia
peeeare contra spiritum sanctum, id quod est provocare oculos maiestatis. Hoc
15 peccatum non potest diutius impunitum esse. Gravatur eo hodie nostra quoque Germania.
Damiiant enim nostram doctrinam adversarii, quam ipsi fatentur in nulluni
articulum fidei impingere. Hanmant coniugia sacerdotum, quae fatentur lege divina
non prohiberi. I)amnant ad insaniam usque utraiique specieni, quam coguntur fateri
esse Divini maiidati et ordinationis Divinae. Missam defendunt pertinacitcr, quam
2u fatentur ad nuiltos impios abusus applicatam esse. Non igitur potest diutius a nobis
abesse flagellum, neque euLm speranda e.st in hoc peceato poenitentia. Est enim peccatum
in spiritum sanctum, quo insultant contra veritatem agnitam.
'Agnitio vultiis eorum respondebit eis.' Agnitio vultus accipitur liic3,9
passive, id est, agnita facies eorum. Id e.st, fatentur, nou possunt excusare
25 peccatum. Indicat antem peeeare eos malicia, sicut videmus in Euangelio,
quamvis verbo et miraculis victi sint Pliarisaei, tarnen non cedunt. Quia
autem pars principum et Episcoporum nostrorum quoque ita manifeste peccat,
possnmus et contra eos propbetare futurum, ut pereant.
'Dicite iusto, quoniam bene.' Consolatur iam pios, siciit Psal. 2. 'Cum 3, lo
30 exardebit ira eins, Beati autem, qui sperant in eo'. Sic Abraham, sie Loth, '«t 2, 12
sie alii sancti servati sunt, sie Apostoli et reliquiae ludaeorum, cum obsideretur
Hierusalem. 'Novit enim Dominus eripere iustum.' 2. %nn 2,
'Popule mens, qui te beatuni.' Hoc addit contra illos, qui adversus 3, 12
has niinas Prophetae populum solabantur et dicebant: Nihil istorum fiel,
35 Estis populus Dei. Sicut in Micliea: 'Nou stillabunt mala' 3C. Dicit igitur: ajütft 2,6
certo fient, Dominus stat, iudicabit, sicut in Psal. 'Arcum suum paravit et>i5i. 7, 13
tetendit illum' JC. Venit cum senioribus et pi-incipihus populi, hoc est, cum Apostolis.
Uli quia vident Verbum a Sinagoga coutemni, deserunt eam et transeunt ad Gentes
ac relinquunt ludaeos diiipiendos
a Gentibus.
40 'Vos enim depasti estis vineam.' Vos non cessatis perdere et seducere. 3, u
Nou igitur longius a vobis aberit poena.
36' quamvis] quamvis euiiii B 33 illus] eos II

1
104 (33otItfmi9 übet ^jejnio 1527-29) — Scholia 1632/4. Cap. 3, 16-4, 2.
3,16 'Pro CO quoll elevatae sunt.' Comniinatur iain quoijiie nuilierculis, sicut
antea viris. Eepreliciulit autem iu eis securitatcm ac iinpocnitentiaru, quod
dicebant: Siimus filiae Abraham, niliil istorum, quae tu minaris, patieraur.
3, 17 'Decalvabit Doniiiius verticeni." Significat figura fore, ut Politiam et Sacerdotium
aniittant. Haec enini summa in hoc populo dona ei-ant. Revelationem turpitudiiiis 5
§cf. IG, 37potes Allegorice accipere, sicut Ezechie. 17. pro vastatione regiii, Vel quoil Dominus
tum revelabit toti orbi malieiam et impietatera ludaeoi-um.
3.25 'Viri tui gladio peribunt.' Quorum scilicet praesidio tutas vos fore
speratis.
3.26 'Et moerebuut portae.' Suut poetica, quasi dicat: Erit ubique plurima lo
mortis imago, Sicut iUe ait.^
4.
'Et appreliendent Septem.' Id est: Tanta erit pcmiria virorum, (jui
clade belli absumpti sunt, ut se mulierculac nitro viris offerant. Durat
autem haec vindicta adhuc hodie apud ludaeos. Discamus igitur ex hoc
loco, ue iu donis Dei, sive illa .spiritualia sive corporalia siut, superbiamns, is
verum utamnr illis cum gratiarum actione ad laudem illius, qui ea nobis
indignis concessit. Nihil enim minus l'erre potest Deus quam praesumptionem et
sujierbiam. Abunde quidem vult dare sed ita, ut humilieniur et serviamus ei nee
simus securi, sicut tum ludaei et hodie Papistae sunt, hi quod Ecclesiae, illi quod
populi Dei nomen habebant. 20
In Caput quartum.
Praedixit miserabilem calamitatem regni ludaici. lam rursus consolatur
reliquias et dicit: Optimam partem populi i-eliquam fore, quae promissiones
magnificas de regno Christi consequatur. Sicut in Hieremia quo-
ait: 'Reliqni mihi unum racemum', et Moses in cantico: 'Placabilis est a»
).smoTc3a',36*l"6
Dominus super servos suos'. Porro hoc ordine utitur:
Principio proponit regnum Christi magnificum fore et gloriosum.
Deinde exponit, quae nara sit illa gloria, quod scilicet Christus insigoia
dona sit collaturus iu Ecclesiam. Primo eam sanctificabit. Secundo remittet
peccata et mortificabit carnem et veterem liomineiu. Tertio aderit in peri- so
culis, defendet ab iniuria, consolabitur in adversis.
4.2 'In illa die erit' k. Germen Domini et fructus terrae Christus est.
Is, inquit, erit in raaiestate et gloria, extolletur super omnes adversarios
suos, vivet et abunde nobis dabit oninia. Fiunt autem haec omnia per
verbum. Christum autem ideo Domini germen vocat, 35
quod in mundo sit infirmus, crucifigatur,
contemnatur, in oculis autem tatis et crucis, quo Christus et Euange-
Domini sit
ut erigat nos contra scandalum infirmi-
gloriosus.
lion opprimitur. Nihil te ista externa
species moverit, inquit. Quanquam enim Christus in mundo sit infirmus, erucifigatur.
contemnatur, In oculis tamen Domini est gloriosus et verum gennen.
22 calamitatem] casum B 22J23
consolatur] solatur li 2

35
'
(SSotIejung über Sefaia 1527—29) — Scholia 1532,4. Cap.4,3— 6.
105
'Et erit onmis (jui relictus.' Non solum Christus in sua persona talis 4,
erit sed distribuet istas opes in reiiquias populi, qui vocabuntur sancti, qiiod
habitabit in eis Dens enintqne mancipati divinis usihus.
'Per spiritum iudicii.' Pertinet haec quoque particula ad distiibutionem4,4
5 opum, quae sunt in Christo, quod spiritus mox camem mortüieat, ut etiam externa
corporis membra ab iniquitate recedant et innocentes vivanuis. Nam iustificati quotidie
purgantur et abhiuntur per spiritum sanctum. Quotidie enim variis peccatis impugnamur,
ut tum in nobis tum in aliis quoque experiamur, quae sit malicia cordis nostri,
et sentiamus contra peccatum virtutem Christi in nobis habitantis per spiritum suum.
i" Tribuit autem Propheta spiritui sancto duo officia : Spiritus iudicii est, quo Christus
iudicium exercet, ut damnet, purget et mortifieet veterem hominem.
Pertinet autem spiritus iudicii ad sordes, sicut Johannes quoque vocat spiritum
arguentem. Spiritus ardoris dicitur, quod non defatigetur sed vehementer
instet, ut de die in diem crescamus et confirmemur. Pertinet autem
15 spiritus ardoris ad sanguinem, hoc est, reatum sanguinis, quod immundum
est cor nostrum et quod omnes sumus homicidae coram Deo.
'Et creabit Dominus nubem per diem.' Hactenus descripsit opulentiam 4,
regni Christi, Item distributioneui donorum spiritualium et vim ac efficaeiam purgandi.
Quia autem Sathan haue cognitionem feiTe non potest et noster res est absconditus
20 neque amia nobis tradita sunt ad vindicanduni iios sed mandatum ad patiendum et
sustinendum, Ideo lam crucem quoque attingit. Dominus, inquit, Sion, id est,
Eeclesiam suam, quae propter illud germen in periculo est, tuebitur ac defendet.
Christus erit vera nubes, id est, refrigerabit et consolabitur suos. Et erit
ignis, qui lucebit in tentationibus. In eo erit robur et virtus credentium 3C.
25 Facit autem Propheta duplicem
tentationem: Alteram aestus, alteram
pluviae. Aestus est, cum conscientia
in persecutione sentit iram Dei et
crucem accipit ceu signum certum
3u irae divinae. Si igitur accedat ad
externum malum, quo vexaraur, interna
conscientiae tentatio et Sathan
augeat desperationem, ut tum foris
quam intus affligatur homo, tum de-
35 mum aestus sentitur. Veram hie
Propheta facit duplicem tentationem, 4,6
alteram ab aestu, alteram a pluvia, alteram
ab igni, ab aqua alteram, et promittit
Christum fore defensorem nostrum.
ne laedamur. Sic etiam Matthei 7. dicitur 24. 2o
de domo supra petram aedificata, quod
consistet
contra vim ventorum et procellas
aquaruni. Docet igitur hie locus, quod
Christianorum vires in solo Christo sint
positae et in nulla alia re, id quod paulo
latius exponemus.
Tempore persecutiouis conscientia naturaliter percutitur nietu irae divinae. Quia
enim sentit praesentem poenam, statim colligit ex posteriori: Tu nunc adfligeris, ergo
Deus odit te. Haec est natura nostra, quam Prophetae secuti appellant iram Dei, cum
Deus suos adfligit. Cum tamen revera non sit ira Dei sed flagellum amoris.
Huc accedit Sathan quoque et äuget desperationem, ut animus de favore Dei A 105,30
dubitet ac incipiat metuere et odisse Deum tanquam camificem aliquera, ut sie utrinque
sentiatur dolor et angustia foris in carne et intus in conscientia. Hie proprie est
aestus, de quo hie loquitur Propheta, quo conscientia torretur.
21 Ideo iam Jl

106
ifflotlcfung übet Sejina 1527—29) — Scholia lü32;4. Cap. 4. 6.
monendi sunt animi ile vulunfate Dci,
quod scilicet nou iilco affligat iios
Dens, ut desperemus et perdainur,
sed esse paternam afflictionein, ne
superbiamus et ut experiauuir in nobis
ipsis et Sathan etiam videat, quod
verbum Dei sit invictum et nos in
quantumvis magnis maus soletur,
liberet
et servet. Diligenter autem
uotabis, quod nulla nostra studia,
ineritum aut ojiera in teutationibus
nobis possint prodesse sed quod oiunes
nostrae vires in solo sint Christo,
qui ceu nubes per verbum nos defendit.
PUivia sunt externi impulsns.
Nemo tarnen haee intelligit nisi ex-
7, 4 perientia doetus K,
Hie ojius est Spiritu sancto doctore et
iiionitoi-e pio f'ratre, qui dot-eat Deum nihil
iiliud vL'llc, quam ut nos patt'iTio auimo
corrigiit et osteudat nobis suam potestatem
et virtuteni Verbi tandem triumphantis,
ut uo» experianiur et ut etiam
Sathan videat Verbum esse invictaui Dei
potentiam, contra quam portae
inferorum
nihil possunt, et ut sie glorificetur virtus
Spiritus sancti habitantis in nobis.
Qui sine hoc verbi praesidio principes
aut vulgus spectat, sicut nos multos vidinnis,
ille fallitur secundura scripturam:
Qui confidit in homine. corruet. Quemadmoduni
autem fidueia in homines prohibetur,
ita etiam ottenditur Dens, si abiecta
fide nimiuni metuamus ab hominibus,
Sicut infi-a ad Acham dicit cap. 7. 'Noli
s caudis titionum' K. Sed non audit Achas,
timere et cor tuum ne formidet a ducibus
sicut natura increduli sumus omnes ad proniissiones Dei. Qui autem crediderit Verbo, so
ille certo liberabitur. Hoc enim unicum est praesidinm nostrum. Nam animi eonterriti
et infirmi manu non possunt erijji , Verbo opus est ,
quod r[ui apprehendunt ,
sentiunt
refi"igerium ab eo.
A 106, IG Pluvia autem sunt externi impulsus. quibus non conscientia sed corpus afficitur.
Proponitur igitur hoc in loeo Christus, quod sit nostra defensio in omnibus calami- 25
tatibus tarn spiritualibus quam corporalibus. Non possunt autem haec intelligi sine
experientia, quae sola facit Theologum. haeretiei sentient aliquando solem sine umbraculo,
quia nudi erga nudam maiestatem procedunt abiecta carne Christi. Id quod,
cum sunt extra tentationem, aliquamdiu non sentitur, Correpti autem tentatione praecipites
ruent. Hoc enim omnino ei, qui tentatur, faciendum est, ut maiestatem divi- so
nam et ten-ibilia illa niaiestatis opera nou scrutetur, neque enim Deus vult sie a nobis
cognosci, ideo etiam non voluit nudus cum nudis congredi, Sed se in camem nostram
abdidit, quam appreheudere et capere possumus. Maiestatem divinam non possumus
capere, nisi velimus ignem coni;umentem. YA Sathan nulla alia via nos facilius praecipitare
potest, quam ubi nos ad considerationem Maiestatis protraxerit. Cuius tanta 3.s
est amplitudo, ut animi statim desperabundi concidant. Ideo Salomon etiam monuit:
Qui scrutatur Maiestatem, opprimetur ab ea. Ratio haec est, quia nos natura sumus
curiosi. Maiestas igitur tanquam inexhaustus fous infinita exempla exhibet, ex quibus
infinitae et periculosissimae quaestiones naseuntur: Cur permiserit ruere ludam, cur
Petrum reduxerit ad gratiam jc. His disputationibus animi paulatim assuefiunt ad w
prophanas quaestiones, ut cum Deo tanquam cum bititigulo rixentur, unde necessario
sequitur ruina.
Quare abstinendum est a talibus cogitationibus. Si enim Deus voluisset se hac
ratione a nobis cognosci, non venisset in carnem. Ideo autem obiecit nobis camem
istam, in qua possemus baerere et quam possemus aliquo modo capere et intelhgere.
Sic Philil>pum curiosius de Patre rogautcm non siiiit i\is evagari sed reducit cum

9
(SDotIejung ütcv ^ejaia 1527-29) - Scholia 1532,4. Cap. 4, 6— 5.
107
in se: Philippe, qui nie vidct, inquit, videt Patrem meuiii. Non est, iit quaeras extra
me Patrem aut putes PatreBi cognosci posse sine me, Me viele et Patrem viciisti. Neque
enim eoram Maiestate quisquam consistere potest, sed in solnni Christum est respicieudnm.
Quare ne audiamus eos, qui dioiint: Caro nihil prodest. Tu potins inverte
5 et die: Dens sine canie nihil prodest. In Christi enim carnem, in illum infantem haerentem
ab uberibus Vüginis oculi defigendi sunt . ut simpliciter obfirmes animnm et
dieas: Ego nulluni nee in ooelo neque in terra Deum habeo aut scio extra haue carnem,
quae fovetur in greniio Mariae Virginis. Hoc cum dicis, non est periculum, ut
aberres a Deo aut ut aninius terrore ac metu ad desperationeni adigatnr. Peus enim
•" Omnibus aliis niodis incomprehensibilis est, in sola autein came Christi et comprehensibilis.
In quo Christo nihil vides iii.si summam suavitatem et hunianitatem, qui pro
nobis mortem crucis sua sponte adiit, ut nos liberati a peccatis suam iusticiam per
fideni in ipsuni haberemus et vitam aeternani. Hoc obiecto erigitnr animus et concipitur
vita. Reliqua omnia sunt spectra irae et mortis, inter quae tarnen nullum est
*^ ]iericnlosius quam spectrum Maie.-^tatis divinae. Qui auteui Christum ita in animo
fixiini et cognitum habet, is deiiide tuto ad Patrem asceiidere et cum eo agere potest,
Sicut dicit: Ego suni via. Viae auteni. quae sunt extra Christum, si quis ad Patrem
seu ad maiestatem ascendere velit, sunt mera praecipicia, in quibus nullus hominuni
consistere potest, quin ruat.
'"
Quare vos optimos patres et fratres nioneo et hortor. ut caveatis vobis ab illis
altis oocritationibus. quibus subvertitur fides et -spes. clauditur coelum et aperitur infemus.
Hoc autem diligenter discite. quod Propheta hie nionet. soluni Christum esse
constitutum, ut sit protectio et umbraculuni laborantium aestu et pluvia. In hunc
figite oculos, in hoc haerete, sieiit etiam divina voce nionemini: Hunc audite. Qui
^* alium audit, qni praeter haue carnem aliud speetat, de illo actum est. Hie enim solus
nos protegit ab aestu, qui oritur ex Maiestatis conteniplatione, Solus nos defendit a
pluvia et violentia Sathanae. Haec umbra nobis dat refrigeriuni. ut abeant illae cogitationes
irae. Neque enim potest ira ibi adesse, nbi pro te vides tradituni filiuni Dei
in mortem, ut tu viveres. Quare commendo vobis appellationes illas Christi, quibus
^''
euni Propheta ornat, quod sit tabemaculnni in nmbram ab aestu, Refugiuni et absconsio
a pluvia et turbine. Sic Paulus omnia in hunc Christum refert, cum dicit:
'In quo habitat omnis plenitudo corporaliter'. Hie nobis ideo propositus est propicia- Gol- 2,
torium, ne desperaremus et aberraremus a Deo et terreremur aliis odiosis spectris
extra Christum, in~quo solo victoria'et vita nostra est.
35 In Caput qnintum.
Repetit iam comminatiouem de futiira vastitate sed .siib a]ia figiira.
Quasi dicat: Age, nihil moventur his luiniS; cgo igitur et cantilenani ea de
re componam, an vel sie ad poenitentiam possint revocari. Vinea est populus
ludaiciis, quem sepsit lege sua Dens. Preciosae vites sunt sancti ludices
40 et reges losua, David 3C. Tunis est cultus Dei et verbum, quae Deus de
coelo dedit et pertinent ad usuin fidei. Torcular est mortificatio veteris hominis,
de qua Roma. 12. et pertinet ad usum mortificandi. Idem est, si aeeipias pro araiHöm.
holocausti, in qua offertur spiritus contritus !c. Labruscae sunt externa illa
crimina, quod fuerint raptore.s, adulteri, homicidae, qui occiderunt sanctos
45 Prophetas et Christum. Oidine autem enumerat haec omnia.

76
31
108 (3JorIc|iinfl übet Sejnio 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 5, 1—7.
Prinuiplü praedicat .sua beneficia, quae iu Syuagogain coiitiilit. Po.st
dick, quam non rcsponderit Syiiagoga taiiti.s betieficii.s. Tertio minatur
va.stitatem. Quarto texit catalogiim peccatorum. Addidit autem siügulis
peccatis sua.s poena.s. Quiuto ledit ad comminationcni. Addit autem ad
5.
maiorem terrorem descriptiouem eius popiili, per (jueni Synagoga erat s
vastanda. Sunt igitur omnia longe atrociora, quam ut de captivitate Babilonica
jios.sint intelligi.
'Canticum patruelis niei viueae suae.' Vocat ChrLstum patruelera. Fuit
enira et E.saia de tribu luda.
5' '^
'Viiiea facta est dilecto meo in cornu filio olei.' Cornu accipiuiit pro loco aedito lo
et munito, Item pro poteiitia, regno, imperio zc. Et significat hac appellatione Propheta
Regnum luilaeorum validum et poten.s fuisse. Qiiod autem addit 'filio olei',
Hebraismus est. Saepe enim appellatione 'filii' utuntur, cum volunt significare possessionem,
quare commode per verbum habendi exponitur cum relative
nomine, ut cornu
filio olei, id est, cornu. quod habet oleum. Sententia igitur est: Christus habet vineam is
.suam in tuto loco propter praesidium divinum, Deinde etiam in ubere et pingui loeo.
Quid igitur daret arapliusV siquidem potentiam et abundantiam dedit. Unum autem
hoc restat, ut bene his donis utantur je.
5,
'Nunc ergo habitatores lerusalem.' Est quasi epiphonema. Quid potuit
a me fieri araplius? 20
».5 'Auferam sepem eins.' Repetit poenam de novissima vastatioue Synagogae:
fore, ut auferatur sacerdotium, ut uulli usquam siut, qui doceant
verbum. Nam ministri verbi sunt, qui vineam putant et fodiunt. Sic ludaei
hodie nee verbum uec Prophetas uec cultum Dei habent et simul amiserunt Politiam,
id quod nuuquam autea passi sunt. Nam sub captivitatis tempus reliqua erat sein- 35
tilla regni. Vivebat enim lechonias et erant Prophetae Daniel, Ezechiel jc.
5'
'Spinae.' Sunt optima iu speciem opera, qualia fuerunt Pharisaeorum
et apud nos Monachorum, quibus stolidum vulgus capitur. Sic necessario fit,
ubi lex non docetur, ibi peccata non possunt recte corripi et con-igi. Lex enim lux
est ad cognoscenda peccata, quae cum abest, necessario crescunt spinae. Hoc est, loco 30
bonorum operum viget hypocrisis.
'Nubes.' Sunt Apo.stoli et praedicatio Euangelii. Gravissima autem
calamitas est omnium calamitatum tollere verbum Dei, in quo solo remissio
peccatorum, favor et gracia Dei et vita aeterna offeruntur. Haec igitur
omnia simul cum verbo externo auferuutur et relinquitiu* reatus et culpa 35
irremissibilis, ira et iudicium Dei et tandem aeterna mors. Quare orandum
nobis est, ne auferatur a nobis propter ingratitudiuem et peccata nostra
regnum Dei et detur genti facienti fructus eius.
5.
'Expectavi ut faceret iudicium.' Haec est prima labrusca avaritia
magistratus. Erat eis iudicandum iuste sed nihil faciunt, quam ut opprimant «>
et onerent exactionibus et iniuriis snbditos, neque etiam panperura miserentur
(Id enim vocat iusticiam).
3 Addidit] Addit 11 4 Addit autem] et addit B

(SSorlefung ü6er Sefaia 1527—29) — Seholia 1532,4. Cap. 5. 10-21. 109
'Decem enim iugera vinearura.' Erit suaima Caritas anuonae, quautlos, lo
vos expectatis maguum vini proventum, fiet, ut deeera iugera vix unam
laguuculam vini ferant. Porro uotabi.s Deiim avariciam populi earitate
auuouae puuire, Sicut hodie etiam experiiuur. Quia enim mundus avariciam
5 non puiüt, punit eam Deus earitate. Neque enim proventus est ex maguitudine laboris
sed ex benedietione Dei. Deo benedicente omnia ubemme proveniunt, Maledicente
Deo nihil provenit. Quare discant pii eolere agros suos: Primum oratione, deiude
etiam liberaliter dando, tunc fiet, ut Deus eis benedicat.
'Vae qui consurgitis.' Secunda labrusca ebrieta.s. Ob.servabis auteins, ii
10 fere eadem vicia hie recen.seri, qiiae Christus Matth. 23. ffliatiii. 23,25
'Non respiciunt opus Domiui.' Id est hoc quod Deus exigit et requi-ri, 12
rit al) eis. Nempe ut credant Deo et metuant eum et benefaeiant proximo.
'Interierunt fame.' Est haec fames a losepiio descripta. 5, 13
'Et exaltabitur Dominus.' Haec faciet Dominus, ut et impios perdats, je
15 et |)ios servet. Et sie exaltabitur per ipsum iudicium, quando impios puniet, ut
dieatur: Est Dominus iustus iudex in terra JC.
'Et pascentur agui.' Consolatur pios. Apostoli et reliquiae credentium .-
illi habebunt verbum Dei, quo abunde pascentur.
,7
'Vae qui trahitis iniquitatera.' Tertia labrusca. Loquitur enim contra 5,18
20 securos et pertinaces, qui popuhim contra lias Prophetae niinas consolabantur
carnali iusticia subnixi. Porro Hebraismus est, quod dicit trahere eos iniquitatem
tanquam in plaustro, hoc est, pergere in iniquitate, non velle eniendari
JC. Funes voeat leges et statuta, quibus stabiliunt iniquitatem, hoc est, summam
sanctitatem in
speciem.
25 'Vae qui dicitis mahim bonum.' Quarta: Contra blasphemos, qui 5, 20
verbum Prophetae damuabaut et sua iactabant studia ac doctrinas. Pertinet
autem maxima ex parte ad magistros et doctores. Non enim dicit de bonitate
creaturarum seu externa bonitate, Sed dieit de verbo, quod vere est bonum. Primum,
quia docet recta et ducit in periculis, ne pereamus. Secundo est lux, quia docet in
30 tribulationibus, non deserit onmi auxilio humane destitntos. Tertio est iucundum
etiam. quia est vita, et adfert animis paeem. Debebamus igitur hanc gloriaui Yerbo,
ut sentiremus Verbum bonum esse. Sed contrarium fit: quod bonum est. vocant malum,
lucem tenebras jc. Quare accipiunt suas traditiones, eas docent et urgent tanquam
iucundissimam doctrinam, quia faciat ad farinam. Sic accipio hunc locum de Verbo,
35 non de auro aut voluptate. lila enim per abusum tantum sunt mala. En'or autem
et iinpiae opiniones sunt simpliciter mahxe.
'Vae qui sapientes estis in ocnlis vestris.' Tarn ad doctores quam 5, 21
ad discipulos referri potest. Sunt illi, de quibus Paulus quoque dieit in Romanis
Cap. 1. "qui cum credereiit se esse sapientes, stulti facti sunt.' Et in Proverbiis saepe sHiim. i, 22
40 (fi'ÄdvToi taxantur. Est enim pestilentissimum vicium (fi'Aavilu seu persuasio sapientiae
jjropriae, qua impediuntur animi, ne percipiaut correptionem aut emendentur. Sed
hoc unum student, ut sint aliis admirationi. Sic videmus in haereticis, quod uunquam
cogitant, vera ne sint. quae docent, an 11011. Sentiunt enim se sapere et ideo non
20 pertinaces] perthiaces Prophetas B

110 (5Bor(efimG übn 3finin \r,21-29) — Scholia 1532/4. Tap. r,. 24-ß.
poBse enare. Nos autem, qui volimius esse veri C'liristiaui, debemus parati esse iloceii
a quovis puero. Postea cum iudicio debemus examinare, iium couveniant cum flde et
verbo Dei ea, quae nos sequimur, ut sie sapientia nostra sit eoniuneta cum timoi-e
Dei, alioqui crit infoelix sapientia.
5. 24 'Sicut devorat stipulain liugua eius.' Describit niraiani eeleritatein 5
vastationis. Eriint omiiia vcstra tani infirnia, quam o.^t stijnila advcr.'mis
flamniani, noii poferiti.s resistere poeuao. AUegoiica sunt radix pro optimatibus
et germen pro subditis, maxime autem jjro iuventute.
'AbiooiTiint euim legem.' Reliquormn pecoatoriim tollerahiles sunt
poenae. Solam bla.sphemiam j)iiuit Deu.s gravi.ssima vastatione et radioitiis lo
evertit contemptores. Sicut Hierusalem et totus ille populus, sie Babilon, sie Roma
sunt vastatae. idem Germaniae quoque aceidet.
6.25 'Et e.xtendit maiiiuu siiam.' Sic adliiic hodie mLserc di.spcr.si .sunt Iiidaei.
5, 2« 'Elevabit .'^ignum.' lam popiiliim quoque describit, qui vai3tal)it ludaeo.s.
Sunt autem intelligenda omnia de Roraani.s. n
'Ecce festinus velooiter veniet.' Propheta hie egregiaui Hypotyposin instituit
idque ideo facit. quod toto att'eetu libenter suos ad poenitentiam converteret. Kt haee
est ratio, quod Prophetae variis tiguris et ornamentis oratiouis utuntur. quibus sperant
se aliquid apud impoenitentes profecturos esse. Sed cor excaecatum non potest, ne
quidem cuni plagam sentit, peccatum suum agnoscere, aut si agnoseit. desperat sicut 20
Pharao. lara videnuis in haeretieis, qui nulla poena emendari possunt. Cum enim
divinitus puniuntur ob peccatum. dicunt se pro iusticia pati. Sicut ludaei adhuc hodie
dicunt se bene fecisse. quod Christum erucifixerint. quanquam gi-avissimis poenis exerceantur.
Sic Anabaptistae persuasi se bene et reete seutire t'acile mortem tolerant.
Sunt enim obsessi, quare non erant occidendi sed potius concludendi in locum aliquem 25
et cohibendi tauquam furiosi et pro eis orandum potius erat. Ab hoc autem iusticiae
peccato custodiat nos Deus, non enim remittitur. Qui igitur magis tales puniuntur,
eo magis gloriantur. quo niagis laudantur. eo magis furiunt JC.
5,27 'Neque solvitur cingulum reuum eins.' Id est, sunt in continuo avmorum
usu, nuuquam deponunt gladiuna. 30
5, .HO 'Et sonabit super eum in die illa.' Significat eiulatum ludaeornm,
quod deplorabunt suam ealaniitatem.
'Aspiciemus in terrani.' Id est: Erit ubique tristissima mortis imago
Ubique desperatio ac luctus, Ita ut etiam hoc iueundum eoeli iiunen iugratnm
eis sit futurum. 35
In Caput sextuiu.
Est vi.sio de futurae Synagogae excidio. Mirc enim copiosus Propheta
est, quare subinde eaudem rem aliis atque aliis verbis exposuit. Quasi
dicat: Praedixi fiitnram ealaniitatem vaticinio, item cantilena qnadani. Tarn
visionem eadcm de re addani, si qui forte corrigantur et resipiscant. Porro 40
prior pars visionis tofa contra iusticiam Pbarisaicam et praesumptionem
ludaeorum est comparata.

1
3
4
(SBotlefitnG Ü6cr St\aia 1527—29) - Seholia 1532/4. Cap. 6. 1 - 4.
] 1
Mirabiliter enim praesumebant de
iusticia, ciiltu. regno tt saeerclotio svio.
Qiiia eiiim coiifiilobaut in tcmplum
et in ciiltuni Dei, quem iiahebant,
Ideo terret eos Propliota et dieit: Roma. 9. Hac «floria erant exoaecati, utiHöm. 9,
neminem Piophetam conmiinanteni audiient. Sic Christo etiam obiiciunt inKnangelio:
5 Patrem habenius Deum, Sumus filii Abrahae jc. Hac praesumptione indurati nihil
cum timore agebant sed contemnebant omneis miuas Prophetarum fiducia in templuui
et in cidtum Dei, quem habebant. Ideo terret eos Propheta et vult eos erigere ad
subliuiiorem cultum querendum contra illam canialeni praesumptionem. Neque enim
ita a Salomone couditum teiuplum est. ut sentiret in id concludi Deum posse, sed ut
111 ille cultus divinitus institutus duraret usque ad Christum pro externa disciplina et
pedagogia. non ut crederent se propter templum iustos et ab omni calamitate, quam
peccata ipsorum merebantur, tutos esse. Quid igitur, inquit. iactatis templuui V
Vestrnm templum nihil est. Vidi ego Dominum sedentem supra templum.«, i
Neque est conclusus in templum, sieut vos putati.s. Vix enim templum
i.i vestrum, de quo tantum praesumitis, fimbriani vestis eins capit. Hoc est:
Summa vestra iusticia vi.x extrema superficies verae iusticiae est. Neque
est ctiam, quod vos eultores Dei iactetis : Habet enim alios, quam vos estis,
qui sunt Seraphim et ardcnt amore Dei, non sunt hypoeritae, sicut vos estis.
Habent sex alas, ita ut alarum numero vincant etiam illos Cherubim Mnsi^e, 2
20 qui duas tantum habent. Est antem tauta illorum erga Deum reverentia, ut
velent faciem neque intueri eum ob reverentiam audeaut. Non sunt inflati
fiducia aliqua iusticiae et praesumptione sicut vos, qui erecti sine timore Dei
in iusticia vestra ineeditis. Tegunt pedes quoque: non iactant ulla sive opera
sive merita sua. (Ambulare enim conversationem significat et opera.) Duabus
25 alis volaut et serviuut Deo non operibus sed sola voce. Nihil igitur est
vestra sanctitas, quam vobis arrogatis. Solus Dens est sanctus et verissimus
Dei cultus est pura et simples eonfessio. Caetera, quae habemus, sunt
dona nobis donata, quae tegenda sunt jc., ne de eis praesumamus. Sic
Tudaeos oblique perstringit. Haec visionis huius summa est.
30 'Plena est omnis terra gloria eius.' Non solum vestrum templum, 6,
sicut vos praesmnitis. Omnia enim faciunt ad destruendam praesumptionem religionis.
Est autera hoc quoque obiter notandum. quod Propheta dieit se vidisse Dominum,
cum tarnen non nisi in visione viderit et tamen appellat id, quod in visione
vidit. Dominum. Id quod de Saeramento quoque reete dicimus. quod qui panem illuni
3s videt, viderit verum Corpus Christi, contra Sacramentariorum en-orem. Saepe enim
loquimur de parte sicut de toto composito. et 'species Domini', Item 'Dominus' figura
sei-monis recte pro eodem accipiuntur. Sic corpus Domini et panis Domini pro uuo
accipiuntiu-, ut qui panem iUum ederit. corpus Christi edisse dicatur. Sicut Esaias se
Dominum vidisse dieit. eum speeiem Domini videret. Sic enim utmnque demonstratur:
4i)
continens et conteutum. Kadern locutio est illa quoque: Hie est filius mens dilectus.
Item: Vidit spiritum sanctum in
specie columbae }c.
'Vae mihi, quia tacui.' Haec est altera pars visionis. Verbum. quod Latinuse, 4
fecit 'tacui', verte 'perii' i. e. sum absorptus in aeteniam mortem, quod Dominum vidi,
secundum illud: Nemo videbit Deum et vivet.

5
112 (Sotlefung über 3e|aia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 6.5-9.
6,
'Quia vir pollutis labiis ego suni.' Tentatur hie Propheta de doctrina,
quod non recte tractarit verbum, et sentit se cum pseudoprophetis damnan-
(liiiu, sicut fit in talibus pavoribus et teutationibus. Notabis autem hie, quod
ouiiies doctores legis, quautumvis saiicti. tarnen habeut polluta labia, quia lex neminem
dueit ad perfeetum neque doctorem neque auditores. Ea autem deiiuim vera pollutio 5
est, quando speratur iusticia ex lege, quae data est ad revelandam iniustieiam. Damnat
igitur Esaias hie se et populum, quod sint peceatores, Et dicit: Alium esse instituendum
cultum Dei, quam sit lex et opera legis, nempe eum cultum, quem Serapliin
piaestant. in quo ad miserieordiam conftigitur et oratur venia pro peecatis. Hie
cultus est timor Dei, qui parit poenitentiam , et fides, quae remissionem peccatorum lo
credit jc.
g 6 'Et volavit ad nie.' Confessiouem sequitur remissio peccatorum. De
qua ut certus esset Propheta, et signum et verbum accipit. Hie etiam loeus
ideo notandus est, quod docet nos de usu signonmi, quae Sacramentarii tantum extemas
notas professionum esse dicunt. Verbum, quo Propheta erigitur, est, quod audit ex u
6^ 7 Seraphim: Dimissa sunt tibi peccata tua. Signum est, quod labia carbone ardente
tanguntur. idque ideo, ue dubitaa-et de verbo, quod audit. Sic reete adhibentur et
valent signa ad confinuandam fidem. Neque potest aliter diei, quam quod Esaias
simul per verbum et signum veram remissionem peccatorum acceperit. Quare tenenda
haec senteutia est. quod etiam externa signa eum verbo ad remissionem peccatorum jn
adhibentur. Sequitur iam tertia pars capitis.
g 8
'Et audivi vocem Domini dicentis.' Hie est effectus, vis et summa
huius visionis, quod pars populi iudm-atur et abiicitur, pars suscipitur et
ilhuuinatur. Quasi dicat: Doceo aliam iusticiam, quam vos habeti.s, Id vero
DOn vnhis i'erre, quia nihil pertinacius nobis adhaeret quam opinio propriae iusti- 25
ciae. Sic in Euangelio videmus omnia Christi tum dicta tum facta fuisse
mirabilia, quia tamen contra ludaeorum iusticiam docebat, non suscipiebant
eum sed blasphemabant.
Quem mittam?" Bene sane interrogat. Propter summam enim difficultatem,
quae est in ministerio verbi, omnes pavidi et nolentes ad id accesserunt. Sic Moses 30
aegre perti-ahitui- ad docendum, praesertim in isto populo. Magnus igitur requn-itur
animus ad ministerium Verbi, qui possit coutemnere mmidi ingratitudinem et mahciam.
Sic nostrum hodie nomen quotidie magis oneratur odio atque invidia homiuum. Rusticoi-um
caedem nobis imputant. illas sectas et prophanas multorum opiniones ex uobis
quoque enatas dicunt. Forti igitur animo opus est, qui non frangatur infinita hae 35
muudi malicia quique in officio suo constans pergat, alii succumbunt et eedunt blasphemiis.
'Audite audientes et nolite intelligere.' Varie traetatus hie loeus est et praeter
g g
'
rem multi inepte hie de praedestinatione et illis Maiestatis operibus nugantur. Nos
autem simpliciter sententiam retinebimus. Quasi dicat: Ego nunc aliam iusticiam 4u
doceo, quam vos hal)etis, Ideo indignamini. Fiet autem, ut praedicationem de hac
divina iusticia audiatis et tamen non audiatis ic, ut sie arguat simul iusticiam et
pertinaciam increduloium ludaeorum. Neque est, ut subtiliter disputemus Deum affective
excoecare. Satis enim indurationis est. eum spiritum suum subtrahit et rehnquit
impios Sathauae. **

1
(25orli'fun8 ü6cr Scfain 1527—29) — SehoHa l.'J32/4. ('ap. fi, 11-13. Allog. 113
'Donec desolentur civitates.' Est proplietia de vastationc regni ludaici«, u
per Eomanos. Non prius, inqiiit, desistent, quam evertantur et peroant.
'Multijjlicabitur qiiae derelieta.^ Eeliquiae salvabiintur et credentes b, 12
Hierosolymam spiritualem habitabunt. Est promissio pioriim.
5 'Et adhuc in ea decimatio.' Id est, reliquiae salvabuutur. e, i:i
'Et erit in ostensionem Terebinthus." Idem dicit. Maxinia pars jiopnli ii, 13
peribit et reliqniae erunt in novuin populum et novam Ecclosiam. 8igiiifioat
autem vim et effieaciam Euangelii, quod ex modica massa, ex sterili grano
ingcns multitudo sit proventura.
10 Allegoria:
Saepe mouui ubique sequeudani et retinendaiu esse historicam seiiteutiam. quae
sola certo testimonio confinuare animos et fidein ac timorem alere potest. Allegoriae
id non possunt sed sunt tan tum ornamenta quaedam, quibus aliquid ornatus accedit
tractationi historiae. Nos tarnen Allegoriam huius loci libenter addemus, ut habeant
15 Studiosi exenipluin. quod genus Allegoriarum tutissimum sit sequi, si omnino ingeniosi
esse hac in re quidani volunt. Princ-ipio, Douiinus sedet super templum. Hie Christus
est sedens ad dexteram Patris in vero templo, Nempe in Ecclesia sanctoruni. Apparet
autem specie visibili, quia est verus honio factus. Ubique eiiim species Dei huiuanitatem
Christi significat. luxta eum sunt Seraphim, hoc est, Apostoli et praedicatores.
20 Alae autem significant ministerium Verbi, quod totuui consistit in praedicatioue legis
et pedes, Id significat vitam Christianorum in Christo esse absconditam. Caput fides gor, 3,
seil poeniteutiae et Kuaugelii seu gratiae. Volatus significat eursuni Euangelii. Sunt
autem incerto nuniero, quia Dominus dat Euangeliuni niulto exercitu, Psalm. 67, Quan- _37
35 conipuncti sunt corde et dicunt: quid faciemusy Ita ad veram praedicationem Christi
sequitur certus fi-uctus, Sicut hie ad vocem Seraphim commota sunt superliminaria
templi, id est, ipsa domus et qui sunt de Ecclesia commoventur et afflciuntur Verbo,
cum audiunt solum Christum iustum, .se autem peccatores esse. Tum domus etiam
fuuio repletur. Per tumum significatur ea fides, quae credit praedicationi Verbi, quod
40 oiunia nostra opera sint poUuta, et est vere fumosa fides, in qua Christus oritur et
mortificatur ratio atque ex lumine orationis fit fuiiius. Haec enim Verbi est virtus, ut
corda conterreantur. Sic Nicodemus varie uno fumo post alium perturbatur, donec
veniat illa lux: 'Sic Dens dilexit mundum' jc. Tandem sequitur illa vox: Vir pollutisgoi), 3,16
labiis sum ego, in qua omneis pariter oonfltemur nos esse pollutos, et hanc coufessionem
45 fumus profert, id est, iste sensus Verbi, quod sentimus nos esse damnatos. Tum demum
venit unus ex Seraphim, hoc est, praedicator Euangelii aniiuncians nobis remissionem
peccatonim per Christum, Et taiigit labia carbone ardente, hoc est. Euangelio, quod
Öut^erS aBerte. XXV 8

114 (SÖDiUiung ükt Scfaia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap.fi Alleg.-7.2.
est verbum ardens, incensum a spiritu sancto, in quo oftortur remisaio peccatorum his.
qui sunt occisi per clamores Seraphim. Os tum tangitur, cum Verbo afficitur cor. Per
haue fldein apti .sumus ad omuia bona opera et ge.stimus erumpere aliisque praedicare.
Sed damnauiur a mundo tanquani haeretici. non tamen deserimur sed liabemus ftnnam
speui mansurcs aliquos snrculos, qui sunt semen sanctum 3C.
''
2. Süll. IC,
In Caput septimuin.
Hie iiovam ingreditur Prophetiara Esaias, qua impiuin regem Achas
consolatur in inaximo periculo, cum duo potentissimi reges Syriae et Israel
r,coutra eum arnia ferreut. Historia est 4. Reg. 16. Porro hie Achas omnium
fere regnm, qui in luda fuerunt, sanctissimus secundum speciem et religioiiis studio- lo
sissimus fuit, insigne omnium hypocritarum exemplum, qui cum Verbum et fidem
negent, operibus nituntur et lioc appellant Deum, Verbum Dei et opus Dei, quod non
es^ Deus nee Verl)um nee opus Dei. Sed sectantur speciem, veritatem autem non
capiunt, quia habent zehim sed non secundum scientiara. Deus enim omnem rehgiouem
et opera omnia quantumvis in speciem bona damnat. quae sine Verbo cum is
opinione iusticiae et meriti suscipiuntur. Vult enim sibi credi et non vult fiduciam,
quae ponitur in nostra studia, quae sunt Idolum cordis nostri. Sic Achas putabat
variis operibus. quae suscipiebat, se Deum verum colere. Deus autem ea reiicit, quod
Achas non iussus propria fiducia ea faciebat. Ubi enim non est Verbum, ibi nee Deus
est. Frustra igitur praesuniitur de talibus operibus, quod phxceant Deo, imo potius
sunt blasphemus cultus. Sed summa negocii in eo vertitur. ut credamus a divina
maiestate haec verba ad nos prolata, ut consolationem haberemus in periculis. Hoc
cum persuasum est cordi, non potest non gestire et securum esse de periculis quantumvis
magnis.
7,2 'Requievit Syria supra Ephraim.' Id est: Rex Syriae fiduciam suam 25
pouit in regem Isral. Coniungunt copias, ut regem luda opprimant. Nam
i-egnum Israel Ephraim dicebatur
'Et commotum est cor eins.' Egregia
7,2 'Et commotum est cor eius.'
Vides insigne exemplum, quam non
consistere iusticiarii et hypocritae in
teutatiouibus et calamitatibus possint.
Achas enim
sicut
maximus iusticiarius fuit,
ostendunt historiae.
haec est similitudo de rege Acha et populo.
Quia enim ibi non est fides. ideo sie trepidant.
Diligenter autem considerandae
sunt personae, quod insignis ille cultor
Dei,
item populus regis exeuiplo invitatus.
qui se plurimis operibus fatigaverat, metu quasi corruunt nee possunt se erigere fiducia
cultuum suoruni contra imminens belli periculum. Sic uullus maior metus ac de- 35
speratio est quam apud hypocritas, cum sunt in tentatione. Sicut econtra nuUa maior
securitas et praesumptio est. quam cum successus eis respondent, tum nihil non audent,
etiam »eofucxin: Quare coUigenda ex hoc loco sententia haec est, quod quo quisque
sanctior est, eo tempore foelicitatis est insolentior et in periculis desperatior. Sicut
enim arbores espositae ubique vento. ita etiam cor Verbo vacuum omnibus Sathauae 40
motibus et calamitatibus est expositum et sie expositum. ut nullam ferre possit. Quia
enim Verbum deest, quo uuico erigi mentes possunt. Sola opera reliqua sunt, quae in
periculis nihil valent et vere sunt fieulnum praesidium et deus ficulnus. Valium igitur
est operibus confidere, sicut in hoc exemplo Achae apparet, quae tantum inflaut et
20
7 niipiuin| uicif.'iliiliim B

78
6
43
(ffiortefung ütct 3einia 1527—29) — Scholia 1532,4. Cap. 7. 2-11. Ho
'Et qui derelictus est lasiib.' Hoc nomen Sear lasub si pro proprio 7,
'J\oli timere.' Hievides, quam longe inter sc diversa sentiant in ten-7,
'Ne formides a duabus caudis tytionum.' Est insignis extenuatio. 7,
securos faciunt in suceessu, in periculis autem pavefaciunt et consternant. Contra
iusti in corde Verbum habent, quod Omnibus procellis Sathanae obiiciunt, neque uUo
veuto conimoventur ad desperationem. Faciunt autem et ipsi bona opera sed iis non
fidunt sed in solum Verbum respiciunt. Hinc fit. ut illud sentiant in corde, quod
5 Psalmus dicit: "Non timebat a nuncio malo, quia jjaratum est cor eius sperare inSpj. Ii2,7
Douiiuo.' Partim vidimus et videbimus etiam saepius in haereticis, quis sit eorum
exitus. qui nunc ita seeuri nos contemnunt et impugnant.
nomine accipiatur, est fatale nomen, siciit fere omnes magni viri fatalia
10 nomina habuere. Salomon a pace, David a dilectione dictus est. Significat
igitur, quod iste filius gerat nomen totius populi, qui relietus est, non solum
a praelio sed ab impietate. Semper enim sunt piorum reliquiae, propfer
quas etiara impii servantur. Sin pro appellativo accipias, sentcntia haec
erit: Libenter plures tibi adderem comites, sed omnes sunt inereduli, tu cum
ij filio tuo solus superstes et relietus es, eum adiunge tibi K.
tatione cor promissionibus Dei credens et cor fidens operibus.
Apparebant enim hostes ludae non tytiones sed ardentes fomaces et ingentia
20 iucendia esse et tamen dicit fides: Sunt tytiones combusti, qui non ardent
anqjlius sed tantum fumant ac mox in cinerem redigentur.
'Ascendamus ad ludam.' Ut eredat Achas promissioni, narrat Propheta etiani7,6
consilia bostium. quod maximum signuni est. quod Deus non velit Acbam deserere.
'Filium Tabeel.' Accipe 'filium' sicut supra 'filium olei', ut sit filium Tabeel. 7,
25 id est, aliquem gratum et placentem nobis. etiamsi non sit de stirpe regia.
'Non stabit et non erit istud.' Äuget propheta promissionem et exponit, cur 7,
tytiones appellaverit; Nempe, quod minentur ignem et vastationem regni, sed nihil
eflFeeturos esse. Non fiet, ut tuum regniun suis adiiciant, sicut nunc cogitant.
'Sed Caput Syriae Damascus.' Id est, Rezin non erit nisi rex Svriao7,8
30 in Damasco. Quod sibi promittit victoriam de tuo regno, nihil est.
'Si uou credideritis non permanebitis.' Insignis sententia, quae gene-7,
ralitcr est accommodanda ad omnes tentationes, quod scilicet omnia studia
in tcutatioue nos fallent. Sola autem fides in Verbum promissionis facit, ut
permaneamus et fidele sit, quidquid egerimus. Sic enim in Hebraeo legitur.
36 Monet igitur AchanV, quasi dicat; Ego tibi per Verbum nunc promitto fore, ut illi duo
reges te non ledant. Huic Verbo crede, quod si non feceris, quiequid post institue.s,
fallet te, quia omnis fiducia vana est, quae non nititur Verbo Dei.
'Et adhuc sexaginta et quinque anni.' Magna promissio: non tu sed 7,
hostes tui peribunt. Assyrii enim vastaverunt Samariam et Syriam.
40 'Pete tibi signum a Domino.' Infidelis Achas amplissimas promissiones 7, 11
negligit et contcmnit. Deus igitur ut fidcm eius jn-ovoeet, nunc etiam signum
addit. Verum ne sie quidem quidcjuam jiromoxet, priorem promissionem reiecerat
per rem praesentem. quod videbat duos reges, quibus impar esset, contra se
9
8 lasub] a sub A

1
7,12
7,14
llG (»orleiima über ^e\a\a 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 7.11-lS.
airaa fene AUegabat igituv potentiam duorum regum. Nunc contra signum. quoil
promissioni additur, allegat seripturam. Hie Propheta utrinque suceumbit: Re. qu.a
non potest demonstrare faturam victoriam. et Verbo. quod imp.us rex depnivat Hoc
est ingenium impiorum, qui quo longius docentur, eo minus proficmnt. Aütabis
autem liunc locum de usu signorura, quod non tantum sint externae notae 6
sed confimieut fidem et certam faciaut couscientiam de voluntate Dei bona
et propicia, ne quid de promissioue, quam Verbum otfert, dubitemus.
'Xou tentabo Dominum.' Est insignis locus de iusticiariis. Impins
Achas simulat sauetimouiam, quod metu Dei nolit postularc siguuiu. Sic
hypoeritae, ubi non est opus, suut religiosissimi, rursus ubi debebant esse ,o
huniiles, suut superbissimi. At ubi Deus andere iubet, est audendum. Nara
obedire verbo non est tentare Deum. Hoc potius est tentare Deum, quando aliquid
praeter Verbum suseipitur. sicut Monacbus tentat Deum, quando in Monastenum abit
serviturus istic Deo. cum tamen non habeat Verbum Dei, quo Deus testetur sib. tah
crenere vitae serviri. Sic hodie sacramentarü ob reverentiam Dei negant esse 15
corpus et sanguinem Christi in pane et vino. At non est irrevereutia illud
credere, imo pro illo etiam mori, (juod Deus loqnitur.
'Dabit Dominus ipse vobis signum.' Indiguatur Propheta propter
inorcdulitatem Achae et aliorum q. d. Possetis iam eonfirmaro fidem vestram
signo, quod vobis promisit Deus, ut certi de vestra saUite essetis. Verum vu
quia id non vultis, ecee dabit vobis dominus Deus signum, in quo ofteudamini:
Christus nascetur ex virgine, ille erit aliis salutare signum, Domui
autcm David erit in scandalum et ruinam.
7 14 'Ecce virgo concipiet.' Nomen 'Abna' significat virgiueni. quae iam matnra est
viro et partui apta. Quanquam autem ludaei varie cavillentur bune loeum. tarnen 25
(luia Propbeta signum es.se dieit. neees.se est illam coueeptiouem, partum ilhim praeter
communem et naturalem modura fieri. Neque euim est miraculum. si quae hodie vn-go
est. post novem nienses pariat.
7,15 'Butvrum et mel.' Id est: Educabitur sicut alii pueri. Est enim
nihil nisi "descriptio, quod Christus sit verus homo. Eam addidit ad obs- m
7,17
7,1s
curaudam prophetiam.
Porro nomen Emanuel pertinet ad descriptionem personae,
qualis Christus sit fiitunis in persona et nou in nomine. Puerilis enim calunmia est
ludaeorum, quod dicunt: Christus non est vocatus Emanuel sed lesus. ergo non est
verus Messias. ludaei quoque de Ezechia aecipiunt. Sed excaeeati homiues dum errori
suo patrocinari volunt. ignaviam et insciciam suam testantur. Nam E/.echias novem 35
fere annis ante haue Prophetiam est natus.
•Adducet Dominus super te dies.' Praedicit vastationem Babilonicam.
Attribuit autem eam Assyriis, quod tum Chaldaeorum mouarchia (quae ex
Assyriis orla est) noudum tuerit. Describit autem generalem vastationem.
'Sibilabit Dominus muscae.' Praedicit in genere piagas. Hoc autem 40
malum, quod liic praedicit, successive ab Aegyptiis est iilatum. Cohaerent
autem haec .sie cum superioribus : Deus, inquit, illud signum certo vobis
dabit. Verum priusquam vobis det, miseri vexabimini, iam ab hoc iam ab
illo hoste propter inerediJitatera vestram.

:
« 7
'Nutriet homo vaccani.' Hie totns locus nihil est nisi descriplio soll- 7, 21
'Pro eo quod abiecit populus ille' ,'C. Haec ad ludam pertinent. s.
(SBortefung über Sefaia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 7, 20— 8. 9.
117
'In die illn ladet Domimi!^.' Id est, priucipes auferentur, regnum7.20
vastahitur, populii.s cxliaurietur. Capilli cnini L'apitis .significaiit priucipes.
Pili in pedibus sunt vnlgns. ßarba est sacerdotinni. Vocat aiitem regem
Assyriae conductaui novaculani, (juod Dens aliipiando eo sit abusnrus ad
5 piiniendnm populum suum.
tudiiiis fnturae. Rari, inquit, crnnt cultorcs agrorum.
'Sume tibi librum grandem.' Alterum signum, cuius diiae sunt partes: s.i
Taljula et fdius, qui gerebat personain regis Assyriorum. Est autcui eadem
10 sententia sigui cum superiore proplietia:
Ita vos, priusquam Christus veniat, Quod Syriae et Israel rex, qui videantur
pi'opter incredulitatem vestram poe- vastaturi regnum luda. per Assyriiun siut
nas dabitis. Israel peribit et male vastandi
quoque affligetur Inda.
15 'Antequam sciat puer.' Exponit sigmun et quid comminetur, clare*''*
ostendit
Quia enim iieque Verbo neque sigiio ad credeiidmii exeitari poterant. Ideo miiiatur eis
fore, ut provoceut sua incredulitate Deum ad immittendum peregrinum hostem, qui
2u longe gravius sit terram vastaturus, quam nunc de rege Syriae et Israel cogitant.
Accipiendus igitur hie locus est de rege Assyriorum Sennaherib. Vldeutur autem
pugnare cum superloribus. Hie enim Assyrios socios ludae dicit, quos
supra hostes esse dixerat. Sed facile est respoudere. Hie enim populus
vacuns fide in calamitate omnia externa })raesidia (piacsivit. Cum igitur
25 spes aliqua ab hostibus appareret, etiam cum hostibus se coniungebat neglecto
Deo et abiecta in Deum fiducia. Hie igitur minatur neque ulla
auxilia quidquam profutura sed perituros eos esse uua cum auxiliis suis.
Siloha vocat exilem populum in Hierusalem, qui oratione, non armis pugnat.
Addit autem epitheton et vocat silentes aquas ad siguificandam antithesin,
3ü quod mundus in carnalibus praesidiis cum tumultu et pompa incedit. Contra
populus Dei contemptus et infirmus in speciem est sed gloriosus et potens
spiritu.
'Usque ad collum.' Hierusalem enim, quae caput fuit, a Sennacheribs.s
non est occupata, Sicut post docebit et 4. Reg. 19. legimus. 2. «011. i'j, se
35 'Aquas flumiuis.' Sic vocat Euphi'atem, ultra quem sita est Assyria. 8,
In Caput octavum.
'Congregamini populi.' Hie commodissime octavum caput ordiemur. s, 9
Pertinet autem et hoc ad superiora. In fine enim septimi capitis dixerat
de inundatione usque ad Collum. Erat autem consilium regis As.synae non
17 abiecit] abierit im Texte, in den Levia quaedam errata berichtigt in abiecit A]
abiecit B 2I> jnignare baec cum B 34 i. Kegum 26. B

118 {SotlDiuiig über jcfaia 1527— 29) — Scholia 1532;4. Cap. 8,9— 14.
ad Collum usque intrare sed totum reguiiiu luda perdere. Propheta igitur
pios hie consolatur et irridet arrogantiam et fastum Assyriorum cum tanta
praesumptione venientium. Congregamiui , iuquit, populi et \'iucetuiui. Sic
iucrepat hostes et minatur eis maluni, iie despei-ent pii. Totum enim caput
ad coHSolandos et docendos pios institutum est. Debemus autem nos quo- s
(]ue hoc tempore, cum variis bellorum rumoribus ten-emur et innumeris
hüstium Euangelii insidiis petimur, huiusmodi locupletibus proraissiouibus
consolari, quod cousilia impiorum dissipabuntur et non fiet verbum, quod
loquuntur JC.
S, 10 'Quia noliisoum Dens.' Haec est causa, cur pios uolit desperare de victoria contra lo
regem Seimaherib. Atque hie locus ostendit iiobis. qui nam sint isti milites, qui
victoriam reportabunt, nempe silentes et expectantes Dominum, non praesumentes de
suis viribus sicut Assyrii. Arma autem, quibus superiores fiunt. sunt fides in promissionem
et ardens oratio. Ubi primum liis al•mi^^ Sathanam vicerimus, facile deinde
erit Turcam fundere. Sic multas crudeles conspLrationes, quas in nos Sathan concita- is
vit, oratione vicimus et evasimus.
'''"
'Sicut in manu forti erudivit.' lam monet pios adversus scandalum
infirraitatis. Quanquam nullae vestrae sint vires neque possitis tarn poteuti
hosti resistere, tarnen cavete, ne in humana auxilia et foedera fiduciam vestram
coUocetis, sicut impii solent. Fiducia vestra Deus sit, alias peribitis. so
^'*^ "Ne dicatis. coniuratio.' jUf.uinzws est accipiendum, Quasi dicat: Vos nihil aliud
cogitatis quam de foederibus, de quibus dum agitis. negligitis et contemnitis Deum.
Scriptum in multis locis damnat confoederationem, quod pariant praesumptionem in
vires humanas, cum potius in Deum fidendum erat. Sunt autem aliae quoque rationes
politicae. propter quas foedera merito damnantur. Sicut enim nullis saeculis satis 25
laudatus princeps foelicis raemoriae dux Saxoniae Fridericus dicebat: Hoc Lncommodi
confoederatioues babent. quod saepius excitant parteis ad movenda bella fiducia confoederatorum
,
quae alioqui non moverent soli extra foedera positi, Deinde plerumque
ita accidit. ut cum auxilionim spe aliquid incoeperis, tandem a confoederatis, cum
periculum imminet, deseraris. Haec moverunt sapientissimum ducem, ut a federibus 30
abstineret.
*'*^
'Timorem eins ne timeatis.' Eius, id est, Achae et consiliariorum eiu,s,
qui pojHilum exaggerando pericula et quaerendo externa praesidia pavefaciebant.
Xe metuatis hostium vires sicut illi. In me confidete, me metuite
et servabimini. 35
S. 14 'Et erit vobis in sanctificationem.' Hoc est, sie demuni sancti eritis. si DEO cre-
2.!DIoic23,22 dideritis et eimi timueritis. Tunc eritis tuti ab omni periculo, Sicut dicit: 'Ero ini-
9äf. 105, 15 niicus hostibus vestris'. Item: 'Nolite tangere Christos meos' !C.
s, 14 'In lapidem oifensionis.' Qui autem non crediderint et confugient ad
i.$°c"tvi
2,''8 humana auxilia, illi corruent et peribunt, Roma. 9. et 1. Petri 2. citata haec sen- 40
tentia est paulo aliter. Nam generali sententia ad particularem causam sunt usi.
Sic est generalis sententia: Quamprimum a fide discessum flierit, tum in
314 Sic bis pü] Valet aulem haec hostium increpatio ad erigeiidos pios, ne in praesenti
periculo desperarent. B 42 Sic] Sed B

7
(SBoiU'iimg über '^e]aia 1527—29) — Sdiolia 1532/4. Cap. 8, 1-i— 20. 119
oniiiiI)u,s operibus et vcrbls Dei offciKlimur et perimiis. Sicut haeretici mino
in oniiiibu.s inipiiigiint, quia seniel a .'^implicitate excideruiit.
'Liga testimonium.' Generaliter omuia haec accipio, quod ad oninias, ig
tempora valeant et ad oinnes impios. Qiiare recte in Hehraeis citatur. .fniu. 11,3
^ Iiupii ludaei quia iiolunt eredcre, ergo legem et verbiun Dei qnocpic nou
inteliigunt. Sine fide enini lex intelligi non potest. Dicitur igitiir 'Liga
te.stinK)nium', id est, remove ab eis verbum tuiira et serva id mihi et ineis
filiis, id est, credeutibus. Sic Christus in Euangelio: 'Vobis autem datura
est nosse nivsteria, illis autem non' Mat. 13. Et in Corinthiis 2. Cor. 3. wmni i^i. h
10 'Idem velamen in lectione veteris testamenti manet' 3C. 2. (5ov. 3, h
'Expectabo Dominum.' Hie impiugunt iucreduli. Vult expectari auxi-8,17
lium et opem, Hon palpari et videri. Contra impii non credere scd sentire
V'ohmt. Iileo conteinnunt doctrinam fidei et quaerunt brachium carnis. Sic in his
diiobus verbi.s 'Expectabo Dominum' summa totiu.s doctriuae Cliristianae oontinetur,
'5 quae posita est non in sensu sed in expectatione. Recte citavit is in epistola
ad Hebraeos 'Ero fidens in eo', id est, non incedam secundiim iusticiam .ficbi. 3, 13
Mosaicam.
'Pueri mei in signum et portentum.' Doctrina haec fidei, quam trado, s, is
non est ineflficax. Habeo enim discipnlos, illi coram Deo sunt infantes, id
20 est, innocentes et iucundissimum genns hominum, sed coram mundo sunt
inonstra, portenta et abhoininatio, a quibu.s totus mundus abhorret. Sic
Christus dicit 'Sum verrais et non homo'. Et Paulus dicit se et omnes '^i. 33,
Christiauos in hoc mundo -/.ad-ägfiaTa -/.al rcEQtipiq^taia esse. 1. eot. 4, 13
'Quacrite a Pytlionibus.' Doctrinae fidei iam admonitionem subücit, 8, I9
25 qualis illa Christi et Apostolorum est: Cavete a pseudoprophctis. Refert
enim liic fii/^ir^riMüs ])seudoproplietarum voces. Vocat autem Pythones eos,
qni sunt in officio docendi sicut Annas, Cayphas JC.
'Pro vivis ac raortuis.' Verte sie: Nuuquid a raortuis potius quam as, 19
vivis? Vocat autem mortiios eos, qui docere nou possuut. Quasi dicat:
30 Vos filii mei sollicitabimini a falsis fratribus, ut in ipsorum incredulitatem
abeatis, sed cavete vobis et respondete eis: Vivis potius esse credendum quam
mortuis. Vos estis mortui doctores, dicite. Nos igitur vocem et verbum
Dei audire volumus, non vos mortuos doctores et doctrinam vestram animas
occidentes 3C. Sic hodie dicimus: Christum audire volumus, non Romanum pontificem jc.
35
'Ad legem et ad testimonium.' Quidam faciunt hie particulam iurandi, sed 8, 20
nos mauebinms in simplici sententia, ut .sit quasi occupatio. Dicis quidem: A Deo
expectandum et postulandum ausiliura, Sed quomodo ad ipsum veniemus? qua ratione
id faciemus? Ne igitur putent fore, ut Deus per speculationes eis re.spondeat et
mittat novum verbum, remittit eos ad legem scriptam et ad testimonium, hoc est, ad
40 vocalem praedieationem , ne fiant nimiuni spirituales, sicut nostri haeretici hodie, qui
clamant: Spiritus, Spiritus, Non sie, inquit Propheta, sed ad legem et ad testimonium,
6 inteliigunt im Kustoden, intelligent im Texte A 12 credere auxilium B 26 fiifii-
Tfxwj ^'1 per Miniesiu B

1
120 (Sotlejung über :;)c(oin 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 8. 20-9, 1.
Id est: Nisi verbuin Poi sccuti fiierltis, pcriliitis et auferetur a vobis lux,
id est, vcrl)iim P^iiangelii, (luo illiiniiuautiirj iiacifioautiir, serenantur corda.
Sic nos ad verbiiiii revocat, uc singiilares aliquas rcvelationes expectemus.
3oe. 5, agSic Christus: Serutauiini scripturas. Sic Paulus: Scriptura utilis ad doceii-
2. *ctti i.iiidum. Sic Petrus: 'Habemus sermonem proplicticum, cui attcudamus'. Ver- s
bum est, (|Uod nuitat et afBcit corda. Rcvelationes autem inflant et arrogantes
faciunt. Kgo neque signis neque revelationilius peculiaiibus doctus sum
neque unquam Deuni pro signis rogavi, imo contrariuni potius rogavi, ne eft'errem me
et ne a verbo vocali abstraherer per imposturam Sathanae. In verbo enirn nuUum
periculum est, sed est efBcax et mutat corda, quae non sunt perversa. Rottenses autem v>
Spiritus perversi sunt, qui omnia legunt non tanquam discipiüi sed tanquam magistri,
ut suum en'orem confinnent.
Quare diligenter notandus hie Prophetae locus est contra
factiosos et fanaticos spiritus. qui prophetant ex suis capitibus. Ad legem, dicit Propheta,
id est, de lege potius quaerendum est. Deus enim nobis per scripturani et per
hominem docentem scripturam loquitur, quem qui audiunt. non falluntur. Revelationes is
autem singulares de fide fugiendae sunt. Sunt enim Sathanae imposturae. Quanquam
autem liaec generalis sit commiuatio, tarnen potissimum de ludaeis
tempore Christi intelligitur, qui et lucem verbi et pacem cordis amiserunt
et excaecati indignantur Christo nostro, regi suo, sunt famelici, id est, indurati
avida expcctatione Messiae torquentur, de die in diem ardeutiores, s«
cupidiores et induratiores fiunt. Si sursum vident, clamaverunt, inquit, et
ego non audi\-i. In terra quoque nihil nisi tribulationes cernunt. Sunt
horrendae comrainationes adversus eos, qui verbum fidei relinquunt, quae nos
monere debent , ut humiliemur et sinius parati doceri a Verbo Dei contra Papistainim
caluniniam, quiclamaut: Ecclesia. Ecclesia. Nos autem clamamus: Lex et Testimonium 20
et ponimus infra haec Ecclesiam. quae Euangelium accepit. Non enim sequitur:
Ecclesia habet potestatem accipiendi Euaugelion, ergo habet etiaui potestateni mutandi
Euangelion pro sua libidine, sicut ipsi impudenter assenint.
s,20 'Non erit eis matutina lux.' Auroram vocat doctriuam Euangelii, quae
2. ipetii 1, 19 illuminat, serenat et cousolatur mentcs. Sic Petrus vocat luciferura orientem so
^''"'i'g
9,
in cordibus. Sequentes figurae notae sunt, quod caliginera et tenebras vocat
meta])horice angustias et calamitates.
'Primo tempore alleviata est.' Amplificat calamitatem hanc collatione
superiorum malorum. Quasi dicat: Longe gravius affligentur increduli ludaei,
quam hactenus afflicti sunt. Primum, cum terra Zebuion et Nephtali levis ss
est facta per Tigileth Pylleser Assvrium, qui bonam partem Israelis abduxit.
Deinde, cum decera tiibus per Salmanesser abductae sunt cum bona parte
'''^ludac, 4. Reg. 17. Mattheus huuc locum citavit capite 4. ex septuaginta
interpretibus. Nihil autem rautavit, quam quod geueralem sententiam ex
speciali fecit, et trahit hanc lucem, de qua hie dicit, ad praesentiam Christi 40
in Capernaum. Ubicunque enim Christus est, ibi lux est. Sed huiusmodi
interpretationes et allegationes non faciunt ad puguam sed ad exhortandura. Sicut
alleviata
33 alleviata] alieuata im Texte, in den Levia quaedam errata bericlitir/l in alleviata A]
B

34
(Sortejung übet Sefaio 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 9. 1-4. 121
illud Pauli in Galatis de Ismaele et Isaac. Eiusmodi multa sunt ab Apostoli.s citataOnl. 4,22
non ad piignam sed ad augendum et ornandum. Neque enim solum ii, qui in Naplithali
sunt, ambulabant in tenebri.'^, comniode tarnen ad eos detorquetur.
lu Caput uonuiu.
Hie iuterserit Propheciam de futiiro regno Christi, de infidelitate
ludaeorura et Ecclesia ex geutibu.s congregauda.
'Populu.s qui amljiilabat in tcnebris.' Uno vcrl)0 oninem iiisticiam,«. 2
sapieutiam et poteutiam luundi tollit et coufiiudit. Si enim Indaeoruiu terratn
teuebras vocat, multo niagis tenebrae .sunt gentes. Porro hoc fnit
nieiitnni taui ludaeorum (juam gentium, propter quod hnnen hoc Enangelii
et graciae regnum vidcruut, quod ambularunt in tenebris. Sic hodie nostra
merita, quibus haue Euaiigelii htcem meruimus, sunt infiuitae abhominationes
Papatus, in quilius viximus. Adeo nulla .sunt praecedeutia merita, sed omnia
ex gracia divina oiferuntur.
'jMultiplicasti gentem non.' Recipiunt gentes Euangelium atque sie 9,
aiigetur Ecclesia accessione gentium. Sed eam felicitatem gentibus ludaei
invident. Sicut dicit: 'In geiite stulta irritabo eo.s'. Item: 'In populo non '.»ioic 32,21
populo provocabo eos'. Atque hoc e.st, quod hie dicit: Non magnifica.sti
laeticiam.
catorum. Necessario igitur lex, ])ec-
'lugum humeri eins et sce])trum.' Queniadmodum Gedeon (lud. 7.) 9,
cum trecentis militibus magnas Madianitarum copias fudit, Sic gentes simt
per Christum
redemptae. Ideo gaudent et laetantur.
redemptae a suis hostibus. Ideo gaudent
Nos enim patimur tyrannidem et laetantur. Porro hostes erant hi tres
25 legis, peccati et mortis. Ministerium potentis.simi totius niundi tyranni: Lex,
autem legis est sceptrum exactoris.
Virga humeri est peccatmn. lugum
oneris mors est. Ab liis tribus sumus
liberati omnes, qui credimus in Chri-
30 stum, non quod sublata aut mutata
vel lex vel peccatum vel mors sint,
sed quod nos sumus mutati et alü
facti. Quibus enim Christus spiritum
suum donavit, illi ex anirao legem
Peccatum et Mors. Lex enim est effi-
CHcia peccati, Peccatum autem est Stimulus
mortis, Mors enim non posset nos
mordere. si peccatum non esset. Est autem
duplex peccatum. Aliud peccatum dieitur
peccatum cognitum. quod mundus et ratio
iudicat et damnat. Ea sunt civilia et
externa peceata secundae tabulae, quae
quanquam videant honiines, tamen causam
non vident sed putant fieri ista opera
35 faciunt et creduut remissionem pee-
ratione pravae voluntatis.
catum et mors cedunt et
succumbunt.
Est igitur alterum
peccatum, quod dieitur incognituni
peccatum, seilioet radicale seu originis, quod non cernitur, nisi cum a lege ostenditur.
Id quod fit in tentationibus. quando terretur conscientia et videt innatam animo impiew
tatem, nempe contemptum et odium Dei et proximi, ut etiamsi non sis für, adulter,
homicida jc. tamen metuas iudicium Dei, quod vides impietatem quasi venenum quoddam
totum corpus pervasisse. Haec est propria virtus legis, quam hie exactorem

122
(SBotlciiing übet ^cjnia 1527-29) — ScLoliu 1532,4. Cap. 9,4-6.
A 121,27 vocat, quod prciuat et urgeat conscientiara: Virga humeri, id est, peccato, quod
cüiumonstrat , et iugo oneris. id est, morte aetema, quae est Stipendium peccati.
Proplieta igitur laeticiam Gentium in eo consistere dicit. quod Gentes ab liis tyrannis
liberati sunt tali victoria, qualem ex Madianitis Gedeon retulit. Tribuit auteni
Propheta legi sceptrum, hoc est, plenum dominium. Item sceptrum exaetoris. Exigit ^
enim lex a nobis, ut impleamus legem, et dominatur nobis. quia nemo est, qui legem
faciat, sed omneis propter innatum peccatum Verbum et opera Dei, imo ipsum etiam
Deuni odimus castigantem nos, Sicut etiam parentes odorunt pueri, cum castigantur.
Sunius igitur omnes inimici legis et optaremus legem non esse. Sed lex tolli non
potest, quam consequitur secuudus tyninnus, de quo ante diximus. peccatum soilicet. ">
Quia enim odi parentem, quia odi Deum et legem Dei, ideo pecco. Hi igitur dvio
tyranni tyrannice nos eo adigunt, quo nee volumus nee possumus, nempe ad mortem.
Non potest autem in tanta tyrannide ullus voluptati locus esse, Et quia omni momento
sententia mortis expectatur, non potest animus diu subsistere, Sed opus est, ut fiat
alia et nova creatura. aut succunibet oneri. Neque enim ratio potest vim diviui '^
iudicii
feiTe.
9,3 Hinc igitur fit, quod Tropheta dicit: 'Laetabuntur coram te', quod Euangelion
nobis annunciat remissionem peccatoruni et victoriam legis ac mortis per Christum
A 121,33 partam, quam Propheta victoriae Gedeonis comparat. Christus enim dat spiritum
suum, ut in peecatis uon desperemus et in adflictionibus gloriemur, ut officium 20
legis sit irritum et lex, quae hactenus odiosa et dira exaetrix fuit ,
fiat amabilis.
A 121,32 Non quod lex mutata sit sed quod nos simus mutati per spiritum Dei, qui facit,
ut amemus castigantem Patrem. Non enim virga mutata est sed sensus pueri est
mutatus. Atque haec est libertas Christiana, qua a sceptro exaetoris liberaniur et
qua donatur spiritussanctus, ut satisfaciamus legi aliqua ex parte, Ubi autem non 35
satisfacimus, ne ideo nos reos faciat, quia habenius remissionem peecatorum. Cum
lege autem mors quoque vincitur et cessat. Sic exhilarantur corda et liberautur a
pavore tyrannorum, quos ante Christum cognitum ferebant. Fit autem hoc eo
luodo, quo Gedeon vicit Madianitas: nempe ut ipsi bestes seipsos conficiant.
Inflatur tuba, ea est Euangelii vox. Et lagenae cnlliduntur, ea est pa.ssio ^u
Christi. Verbum igitur et Spiritus iu verbo, dein Christi passio iusignem
illara victoriam nobis pariunt sine uUo nostro studio. Quia enim lex, peccatum
et mors Christum, in quem nos credimus, hostiliter tanquam reum
invaserunt, Christus ea in suo corpore
devicit eamque victoriam nobis,
quibus ea opus erat, donavit. Peccatum
igitur, mors et lex sunt collisa
iu Christi corpore, (juia innocentem
invaserunt, non possunt credentibus
amplius
nocere.
invaserunt,
Dum Christum occidunt, seipsos
occidunt et sunt in corpore Christi 3i
collisi,
ut amplius nocere non possint credentibus
in illam Passionem Christi.
Cuius
Passionis meritum Christus per Verbum
gratis donat omnibus credentibus, ut per
eam Passionem habeant remissionem pec- «
catorum sine aliquo suo merito jc. Haec est gloriosa illa victoria, quam Propheta hic
celebrat: videre mortem occisam per seipsam sine nostro opere.
9,5
'Omnis violeuta jiraedatio.' Erit pax et charitas inter Christianos.
9 e
'Parvulus enim.' Pertinet et hoc ad descriptionem huius regni, quod dicit
parvulum esse natum, ut significet regnum pacis et spirituale regnum. Quasi dicat: 45
Nobis, qui sumus in tenebris, qui sub peccato et tyrannis eorporalibus et

2
(Boitefima üUx ^cfaia 1527—29) - Scliolia 1532/4. Cap. 'J, 6. 123
.spiritiialibns suraus, natus est parvulus, non rex, qui tractet arina, sed pacificus,
qui HOS in suum regiuim pacis adserat.
'Principatus eins super hunieros.' Est haec mira locutio. Quidam acci-9,6
piuiit principatum pro cruce, per quam mundum vicit. Sed videtur paulo longius
5 aecersita sententia haec esse. Alii aceipiunt principatum pro dominio, ut sit sententia:
alioruui humeris iuiponi virgani, In huiu.s autem pueri humeris loco virgae principatum
seu libertateni esse positam, ut sit quasi Antithesis superiorum. Nee displicet
haec sententia, pertinet enini ad fidem. Videtur mihi tarnen simplicis.sime exponi posse,
quod nos, qui sumus principatus eins, gestamur in humeris eins, contra quam
1" in mundi regnis fieri solet. In mundo enim sutiditi ferunt et tolerant reges suos. a
quibus tarn res quam corpora subditorum in servitutem rediguntur. Diversa autem
ratio est regni Christi. Neque enim portatur Christus a principatu et subditis suis
sed ipse portat principatum suum. Hoc est, est noster servus, ut nos fsimus
liberi et reges.
IS Est angularis lapis, qui omnes reliquos
lapides portat et sustinet. Vult
autem, ut nos reliqui lapides alter
suo exemplo alterum portenuis.
Sicut
Paulus ait: 'Alter alterum portate' 3C.
Sic adhuc hodie nos fert.
Quemadraodum
autem ipse nos fert, ita vult vicissim, ut
sui lapides alter alterum portet, ut tarnen
omnium nostrum portatio, qua alios portanms
exemplo Christi, portetur ab ipso ®"1- 6-
20 angulari lapide Christo. Haec sententia mihi magis placet, quod formam regni Christi
continet, quäle sit in se et in membris.
'Mirabilis.' lam addit Christi nomina, quae eins regnura describunt.
Mirabilis dicitur, Regnum enim eins supra omnem experientiara est, quod
non sentitur sed creditur. Quid enim magis mirabile dici potest, quam ut nita-
25 mur aliena iusticia et desperemus de nostra iusticia seu operibus nostris.
'Consiliarius.' Per verbum suum nobis in omnibus pcriculis consulit.
'Virtus." Qui verbo suo sustentat exhaustos tentationibus. Consulit
suis tali verbo, quod vim habet et est efficax. Sic autem sunt haec duo nomina
di.stinguenda. quod 'El' significat virtutera substantivam, quae sustinet alios. 'Gibbor'
30 autem seu gj'gas significat virtutem activam seu operativam, qua resistit inimicis,
quod fugat et
perdit eos.
'Gygas.' Qui dos defendit et est potens contra adversarios. Porro
notabis prinium nonien ad omnia alia referendum esse. Sicut enim est mirabilis consiliarius
et mirabiliter potens, Sic etiam est mirabilis gygas, quia contrarium apparet.
3b Gygas est et sinit se crucifigi et occidi a Sathana. Gygas est et sinit Ecclesiam suam
ab haereticis opprimi. Sunt igitur omnia fide accipienda.
'Aeternus pater.' Hoc nomen non significat personam sed opus pcrsonac,
ut sit aeternus pater, Qui semper generat, seniper regnum et Ecclesiam suam
äuget. Semper manet pater, non est neque fiet aliquando Iudex. Est in
40 eo paternus affectus sine fine.
'Princeps pacis.' Qui consolatur corda, remittit peccata 3C. Notabis
autem : Si aetenius est pater, si est princeps pacis, ergo non potest esse rex corporalis
aut raundanus. Sic etiam in pace et in aetemitate mirabilis est.
2 adserat A adferat B 9 humeris] huraero B 39 Est] Sed est B

:
124 (Sotlefung übet ^ejaia 1527-29) — Scholia 15;12;4. Cap. 9. 7— 10.
9/ 7 'Multiplicaliitur eins iiiiperium.' Regnum Christi semper niultiplicabitur. Porro
nihil minus apparet quam multiplicatio regni Christi. Attenuatio et conculcatio
liotius a]>paret. (Juaro pcrtinet huc quoque primum nomi-n, quod appellatur Rex mira-
2. Gut. 4,iü bilis. Sic- Paulus inquit : i'HHKonif nobiscum cirt-umferiuuis in corpore nostro, 2. Corinth. 4.
i.Goi. i.s.si Item: per gloriani vustraiu (juotidie morior. Hoc non est multiplic-arL' regnum et tarnen 5
Christus hae ratione regnum suum multiplicat, Et Christiaui dum occiduntur, multii.aJiojE
4, loplicantur, Sicut scriptura dicit: Vox sanguinis Abel ad nie elamat. Sic existimo
lohannem Huss suo sanguine peperisse Euangelion, quod nunc habemus. Quare non
debemus terreri, cum audimus et patimur persecutiones. Ecclesia enim sanguine piorum
foecundatur et erescit. i"
'Super solium David.' Hoc necessario adtlitlit ad .significandam re.siirrectionem
raortuorura et vitara aeternam. Cliristi enira regnum spirituale
est .super solium David, hoc est, in hac corporali vita et tarnen erit aeternum
regnum. Necesse est igitur regem luinc Deum esse et hominem
Homioem, quia sedet super solium David. Deum autem, quia in aeteruum i5
regnat. Necesse quoque est credeutium corpora, cum hac corporali vila
functi sunt, resuscitari , neque enim alioqui aeternum eins regnum erit. Sic
obscure significaiit Prophetae resurrectionem mortuorum et Apostoli urgent
resurrectionem in scripturis significatam esse. Id quod in talibus locis
Omnibus de regno Christi cernitur. Quarc observare eos studiosi sacrarum 20
jiteranmi et ad luuic modura diligentius excutere debent.
'Ut eonfirmet illud' jc. Verte: ut praeparet. Significat autem Christum nunc
regnare in hoc mundo per fidem et praeparare nos. Erimus autem absoluti in novissimo
die. Praeparat autem 'in iudicio', hoc est, damnando et perdendo impios ac servando
pios. Item 'in iustieia'. quod misericordia suscitat iusticiam, qua libcrabiinur 25
a peccato, morte et inferuo !C.
9,8 'Verbura mi.sit Dominus.' Hactenus prophetavit de regno Christi,
lam ad corporale regnum Israel transit. Prophetae enim ista duo regua,
praesens corporale et futurum spirituale sie solent connectere, Sicut nos in
nostris concionibus et praesentis teinporis et futuri iudicii mentionem facimus. 30
Et docemus Chri.stura nunc per Verbum iustificautem credentes et in futuro iudicio damnaturum
incredulos. Notabis hie
Israel
lacob
Regnum Ephraim idem esse. 35
loseph
Samariae
Verbum misit Dominus, id est, obruit nos Dens verbo suo. Vos autem
9, 10 illud per superbiam contemnitis. Ceciderunt lateres, dicitis, id est exiguum
hoc est damnuiu, quod per Syriae regem sumus passi, facile resarcietur. 40
Sumus enim populus Dei. Non sie, inquit Propheta, nam graviora et atrociora
sequentiu-. Sic jutiurjTiyuüs pseudoprophetarum voces recitat, quibus
populum inflabant. Praeedicatur autem ubique et damnatur superbia Israel, quam
13 erit] est B 42 uiudixi-i^ ,il!

(SÖortciimg über Scjnia 1527-29) — Scholia 15:32/4. Va\K 9. 10—19. 125
ex promissionibus magiiificis conceperant. Sed Deus non vult, ut homines inflentur et
superbiant, tum enim sunt incorrigibiles, sed vult metui et ut sie gloiiemur de Deo,
non ut praesumamus sed humiliemur. Israel autem gloriabatur ad praesumptioneni.
Hie autem vere est casus Luciferi de coelo, qui non potest enieudari. Ad quem si
5 conferas superbiam illam carnis, plane ludus ae iocus est prae illa spirituali superbia.
quando praesumitur de cultu Dei, de ministeiio Dei jc.
'Disperdet Dominus ab Israel capnt.' Propter pertiuaciaiu vestraiu et 9, u
spirituale et corporale regnutn amittetis. Prophctas vocat eaiulam. Quasi
dicat: Debeljaut esse Caput et ducere populuin, verum eauda sunt et ipsi
10 ducuntur.
'Non laetabitur Dominus super adolescentulis.' Id est, irascetur et 9, 17
dabit eos in raanus regis Babilonis.
'Quia omnis liypocrita.' Tarn opera quam docti-ina eorum sunt mala.
Hypocritae sunt, quia sua sectantur et laudant, Mali sunt, quia quae sua non sunt,
15 oderunt, neiupe verbum et facta Dei omuia. Hoc enim proprium est oinnium hypocritarum,
quod, sicut Christus cos appellat. sunt genimina viperaruin. hoc est, super- üKattfi. 12,34
bissimi, [impatientissimi, virulentissimi et nocentissimi. Quia enim persuasi sunt se
sapieutes et iustos esse, ideo se tales haberi voluut aut extremo odio persequuntur
diversum sentientes.
2(1 'Succeusa est quasi ignis impietas.' Est descriptio energiae eiToris.9 js
Sunt efBcaces errorcs, iuquit, et semper proficiuut in peius. Impietas est
incendium, populus est silva, abripitur igitur erroribus ad poenam. Est insignis
figura. qua describit efficaciam erroris, Sicut Petrus vocat incessabiles delictis, j ((jftvj 0^4
quorum errori mederi nemo potest. Non est incendium, quo aliquis dumus ardet, sed
25 tota silva inflammatur, Idque ideo, quia enim benedictionem noluerunt, elongata est
ab eis. Ego graviter metuo, ne idem Germaniae quoque accidat. Videmus enim, quam
Gladem Ecclesiae intulerint bis annis haeretici, ut paucissimi sint, qui scripturain
sacram pure discant, neque quidquam in precio est, quam quod insani homines scribunt,
loquuntur et faciunt. Hoc est succendi impietatem, ut restingui non possit.
31) Primum autem corripit incendium spinas, id est, impios Doctores, qui libenter impias
opiniones contra simplicitatem verbi spargunt, inde quasi gangrena serpit in auditores.
Apta similitudo est spinarum, quae facillime pungunt. cum tarnen vix aliud sit
lignuni, quod leviorem corticem habeat. Ea est hypocrisis, quod habent optimam
speciem et pulchre concordant cum atfectu nostro: quod panis sit panis, vinum sit
35 vinum , aqua sit aqua jc. Sic consentit ignis cum ibmite , unde inextinguibile incendium
sequitur. Quicquid nos contra dicimus aut scribimus, est quasi stilla aquae
contra incendium silvae.
Quod addit: Et convolvetur in superbia fumi, est accipiendum, quod magnus
et elatus fumus ex incendio impietatis oriatur, qui late grassatur, tanquam involvere
40 velit coelum, ne conspici possit. Sic impii solent, cum impiis dogmatibus persuasi
sunt, magnifica de se praedicant et iactant, cum tarnen nihil sit nisi inanis operum
species. Non lux aut ignis sed fumus est. Spiritus sanctus habet verum ignem, sed
haeretici tantum sunt fumus sine igne, quo superbiunt contra veritatem Dei.
'In ira Domiui exercituum.' Cum sie furiant in errore suo et proficiant semper 9, 19
4i in peius, cogitur Deus punire et revocare eos. Falluntur enim superbia fumi et fiunt
incorrigibiles. Superiora igitur de culpa sunt accipienda, haec autem de poeua.
35 vomite B

5
120 (äbttefuiig übet 3e)aia 1527-29) — Scholia 15324. Cap. 9, 19— 10,8.
Qiiod Latiniis fecit 'couturbata', lege 'obseurata'. Amota eniru luce quid potest
relinqui nisi tenebrae et seditioiies? Neque enim possunt iiiter se constare qui a
verbo discesseruut, sed subinde iiovos en-ores pariunt. Sic An-iani iiiter se divisi sunt:
Alii Macedonici, alii Kunomiani. Sic tripliees fuerunt Donatistae. Ideo subiicit de
seditioue.
9. 19 'Vir fratri siio non parcit.' Seditio sequitur, iibi uoii est vcrbiini.
Seilitioneni autem sequiuitur foedera. Id significat, cum dicit: Dcdinal)it
ad dextram et esuriet, id est, cum quacunque parte se coniunxerit, frustrabifur,
erunt enim infida et infoelicia foedera.
'
9.20 'Uunsquisque carnem.' Id est, erunt bella et seditiones, tribus contra lo
tribum, membi'um contra membrum insurget. Ephraim contra Manasse,
deinde coniunctae contra ludam pngnabunt.
In Ciapnt
(lecinmni.
Hactenus particulares poenas recensuit seditiones, bella, flimoni verl>i 3C.,
iam generalitcr proponit ultimam poenam: fore, ut rex Assyriorum omnes is
secum auferat. Sic nos quoque docenius, nostros nequc lames iicqne l)e]la
nee pestis movent. Veuiet igitur Turca vcl aliiis quispiam, qui omnia evortet.
10, 1 'Vae qui condunt leges.' Primo loco pcccatum pouit Docfonim. Puto
autem significari maxirae eos, quos Euaugelion vocat scribas, sicut apud nos
sunt ludices et iurisconsulti. Usus autem est Piopheta significantibus verbis: 20
voeat leges iniquitati.s seu miseriae et laborum. Est autem haee propria appellatio
iusticiae humauae. Omuis euim vita et lex atque opera omnia, quae non sunt aut
fiunt in spiritu Dei, fatigaut conscientias et adfligunt Corpora sine omni fi-uctu. Recte
igitur humauae traditiones appellantur leges laborum et molestiarum. Primo enim
hauriunt conscientias. Secundo adfligunt corpus, neque enim sine magna molestia con- 25
servantur. Tertio enim rem et opes cousumunt. Plus igitur laborant hypocritae in
humanis traditiouibus qiuxm pii in vero cultu Dei.
10, .T 'Quid facietis in die visitationis.' Id est: Cum rex Assyriae vos
10,
vastabit. Sic subiungit peccato poenam.
'Ubi relinquetis gloriam.' Gloriam vocat regnum, sacerdotium, sancti- 30
tatem, iu summa omnia, quibus fidebaut.
'Vae Assur.' Descriptio regis Assur, qui vastaturus erat Israel et Inda.
Yidctur autem hie serino pronunciatus, cum migraret populus per regem
Salnianasar, qui decem tribus sub primis fere Ezechiae temporibus abegit.
'In manu eius." As.syrii.
10.7 'Ipse autem non sie arbitratur.' Consolatur iam pios, iu quos dum
sevirc quoque virga cogitat, ipsa sibi exitio est et perit.
10.8 'Nunquid non jirincipes.' lactat suas vires contra Inda et rccitat sex
insignes victorias, quas sibi peperit, quibus in spem erigitur forc, ut Hierusalem
quoque occupet. Porro haee hostium iactautia vehementer af'ilictos ^u
animos conturbat et est hoc loco ille aifectus inprimis observandus. Voluit
39 spem] speciem im Texte, in den Levia quaedam eirata her. in spem .1] spem B
35

(SBotleiiing iil'cr Scfain 1527-29) — Scliolia 1532/4. Cap. 10.8-10. 127
enim prosopopoeiani insolcntis et potentis victoris facere, iit pios consolaretnr.
Qiiod qimmvis atlver.sarii viribus polleaut et certi sint de victoria, tamon
fore, ut frustreutiir. Nam Salmouasser iani decem tribiis in Babiloiiiam
traustiilerat et restabat sola luda omuibu.s de.stituta praesidiis. De ea rjiio-
5 que Sennahcrib certara victoriara sibi promittebat. Cauit igitur l/nvr/.iov
ante victoriam. luda autein quia sentit, quam sit irapar hosti, clamat et
ipsa se periisse. Hie verbum obiicitur desperabundo populo et promittit
vanas A.ssyrü miuas esse, fore, ut serventur pii et victoria pcnes ludam
maneat. Sed grave fuit hoc ci-edere, cum diversum experireutur, et taiucu
10 pii crediderunt et secutus est foelix eventus. Sic in spiritualibus teutationibus
iusu]>erabiles vires peccati et mortis esse videutur. Desperabunduni
tameu auimuiu verbum erigit et cousolatur: Quod promittit vitam. Qui in
me credit, inquit Christus, non morietur k. Hoc verbum fide apprehensumSoi). ii.m
quantumvis trepidautem conscieutiam servat a desperatione et laetam victoli
riani omuium periculorum affert.
Ad hunc modum tales loci ad consolationem .suut transferendi. quanquam obiocta
tentationum variant et diversi hostes sunt, tarnen aftectus sunt iidem et idem Spiritus
in piis laborat. Diseenduiu igitur est. ne vel potentiam hostis vel uostrani infirniitatem
spectemus, sod ut simpliciter intueamiu" in Verbum, id enim animum eonfimiabit. ne
so desperet sed expectet auxilium Dei. Neque enim vult Deus hostes nostros tarn spirituales
quam corporales vii-ibus et potentia vincere sed iniirmitate, Sicut dicit textus:
Virtus mea in iniirmitate perflcitur. 2. Gov. 12, 9
'Calue' est Gene. 10. lo, 9
'Carchamon' puto fuisse retro Babilonem.
25 'Hamath' est Antiochia.
'Quomodo inveuit manus.' Sic iactat contra ludam sex iusignes lo, lo
victorias. Non soluni maiores suas vires sed suos deos quoque potentiores
dicit, ut sie fiduciam in Deura et praesidium spirituale eis auferat. Seite
autem superbiam adversarionira pietatis descripsit, qui duplici ratione pios terrent.
30 Primo iaotando vires suas. Seeundo auferendo praesidium Spiritus et fiduciam in Deum.
Atque hoc est ingenium omuium. qui adversantur pietati, sive sint tjTauui sive haeretiei.
Utrique enim religionem iactant et potentes sunt coram mundo. Quod si fiducia
illa in Deum nobis excutitur, perimus, sin retinuerimus eam, Sathan succumbit. Sunt
autem in nostri consolationem haec scripta, ut sciamus nos nee .solos uec primos esse,
35 qui ista patiamur. Manet enim eadem piorum adflictio in mundo sicut idem piorum
hostis nianet. Est autem magna cousolatio scire, quod eadem alii quoque patiantur.
Alioqui acciperent pii tentationes pro signo irati Dei tale.s, nisi scirent Eeclesiam
ita
laborare.
Porro hie observandum est Deum in scriptura dici Deum cultum. Nobis enim
4ö non est nudus Deus revelatus sed indutus cultu aliquo, quem cultum ipse nobis praeseripsit.
Sic in Novo Testamento Baptismus et Eucharistia sunt quasi induraenta
Dei, in quibus se nobis ostendit et nobiscum agit Deus. In Veteri Testamento indue-
5 Epiiiiciou B C>J clani:it et ijjsa] liesperabuuda clamat B 3'J cultum Versehen
für occultum? doch vgl. S. 128,25

128 (SSotlcfimn iiict Stfain 1527-29) - SchoHn 1532/4. Cap. 10,10-13.
bat.iir Area promis.sionibus, circumoisione et sacrificiis !C. Nuiiquaiu fnim potent cognosci
Deus iiisi per tales extenuis res et ciiltus. quos ipse iiobis proposuit, quod per
eos coli velit.
Porro mirabilis cont'usio religiomuu et cultuum in iiuuulo est. Id quod inde
aecidit, quod cum omneis Deum habere et eolere voluerint, id tarnen sine verbo Dei
ex propria opinione cordis fecerint. Haee auteni proprie est idolatria. quando ipsiiuet
Üeo facimus tbrniam et induimus Deum cultu aliquo, quem cultuni ipse non instituit,
quem in verbo suo non mandavit. Neque enim vult Deus alio modo coli, quam ipse
praecepit. Quare qui alium modum colendi teiitant, a vero Deo aberrant et coluut
10
Idolum cordis sui. Sic Monachus iactat cultum Dei, quod verum Deum colat, sed non
colit verum Deum. Ratio est, quia ipse induit Deum alio signo a seipso exeogitato
et non colit Deum eo cultu, quo se coli voluit. Neque enim usquam Deus iussit se
coli in tali vestitu, in tali rasura, in tali ieiuniorum, orationum, Missarum observatione.
Quare Monachus, qui sanctissime suam regulam observat, est Idolatra. lue autem verum
Deum habet et colit, qui habet legitimum i-ultum, hoc est, cultum per Yerbum et per ir,
Signa divinitus institutum. Quo Verbo et quibus .signis Deus se quasi induit, ut a
nobis (alioqui incomprehensibilis) comprehendi et intelligi possit. Neque enim quisquara
Deum nudum comprehendet et est Luciferi casus velle Deum spiritu comprehendere
sine ullo vestitu, quo ipse se vestivit, nempe carne Christi, Item signis exteruis,
Baptismi et Eucharistiae, Sicut nunc laciunt .Schuuermerii ,
qui Deum spoliant 20
verbo et signis, quibus se manifestavit nobis k. cum nudo congredinntur. Nos autem
simus admoniti, ne cum Deo nudo seu absoluto agamus, sed amplectamur illas species,
quas ipse, nobis proposuit, in quibus se certo inveniri promisit, nempe in homine
Christo et in Sacramentis. Sicut apud ludaeos certo inveniebatur in templo, in quo
se coli iusserat. Ad hunc modum «almanasser hie de cultu Dei seu culto Deo loquitur 25
et in.sultat ludaeis, quasi dicat: Ecee Deus in his locis maiore pompa est cultus quam
apud vos et tarnen non potuerunt adiuvari a suis diis, multo minus vos adiuvabimiui
K.. qui concluditis Deum in obscurum angulum !C. Porro haec est summa machnia,
qua Sathan oppugnat piorum corda, ut sentiant Christum nee velle nee posse nos
servare. Si enim tot Monachorum cultus, tot humana in speciem bona opera frustra ^
sunt, frustra etiam erit tua ociosa, infirma et nihili fides. In talibus Satanae nisultibus
et iguitis telis gravissime periclitatur animus et requiritur fimiissima fides,
quae contra Sathanae eogitatioues se erigat et dicat: Etiamsi Christus totum Papatum.
imo totum mundum deseruerit, nie tamen non deseret. Quanquam enim habeo peccata
multa et magna, maior tamen Christi Passio est, cuius Christi Verbuni et signa habeo, 35
quod illa Passio pro meis peccatis suscepta sit et satisfecerit Deo jc. Hoc iudicium
Spiritus de vero Deo vincit et profligat Satanam. Atque in talibus pugnis tandem
cernitur, quanta consolatio sit habere Deum non nudum in spiritu sed incarnatum et
Baptismo ac Eucharistia indutum, per quae signa testiticatur suam mortem pro nostris
peccatis satisfeeisse , ut haberemus remissionem peecatornm, iustieiara aeternam et 40
vitam aeternam in nomine Christi per fidem. AMEN.
„) ,.^ 'Cum inipleverit Dominus.' Loquitur de opere iudicii, quod sim.^
filios ca,stigavcrit in iudicio et non in fnrore. Intelligo enim ea, quae sequuntur,
de fuso Sennacherib. Priora autem de Salmanasser, quanquam enim
diversi sint reges, tarnen fuerunt in eodem populo.
10,1s 'In fortitudino manus meao.' Superbiam Seunachcrib describit.
42 Dominus cuncta opera B

(äSovlcfiing üfcv Scfnia 1527—29) — Soholia 1532;4 Cap. 10, 1?,-17. 129
Consolautiir aiitem et hace, fjiiod Dens
snperbis resistat, Huuiilibus autem
det
graciani.
Haec omnia, quae feci, viribus et sapientia
inea feci.
Quid bouus Ezechias, paui^er
peccator, contra hune adversarium faeiet,
qui valet et sapit? Sed quemadmodum auxilium Dei tum est proximum. cum pü
5 desperationi sunt masime vicini, Ita etiam iuteritus impiorum tum est proximus, cum
securissimi sunt et in sumnio superbiae gradu propter certum successum consistuut.
Ratio est, quod Üeus uon potest fene superbiam. Dat quidem immensa dona, sed
quaudo nos per superbiam accedimus und macheu ein Ego und ein feci daraus, so ists
scheu aus, Quia Deus nee vult uec potest pati. Quare Dens libenter nos locupletaret
II) et daret unicuique integrum regnum, sed quia statim, postquam locupletati sumus,
haue odiosam particulam 'Feci' addimus, Ideo cogitur nos adfligere inopia. iguominia,
persecutionibus, gladio jc. Und kau uns dennocli das Ego und das Feci mit aller not
schwerlich nemen.
'Quoniam si elevetur virga.' Htinc locum sie verte : Nunquid gloria- lo, I5
15 bitur seeuris eontra eum, qui seeat in ea? Nimquid exaltabitur serra contra
eum, qui agitat eam? sicut gloriatur levans et agitans vii-gam et exaltan»
bacidum, perinde ac si non sit lignum. Sententia igitur liaec est : Assyrius
est serra et seeuris mea, qua utor ad populum meum affligendura. Stulte
igitiu' facit, quod iactat vires et fortunam suam, quasi suo consilio et non
20 nieo haec fiant. Minore enim negocio talem monarcham extollo quam aliquis
stipulam levarit JC. Valet antem hie quoque locus ad consolationem, ut seiamus
Deum movere regum ac principum corda sicut serram seu baculum, qui nihil
possint facere ex se nisi permitteute Deo. Quare cum irascuntur nobis et minantm',
orabimus nos et faciemus nostrum officium, sicut facimus scribendo, legendo, conso-
25 lando JC. hac spe, quod Dens omnia ipsornm consilia, etiam mauus ipsorum, in sua
manu habeat, quod si placet ei, ut per eos nos humiliet, dicemus: Bene mihi Domine,
quia humiliasti me. Sin displicet, fiustra erit quicquid instituent.
Docet praeterea nos haec similitudo, quod simpliciter nihil nee vere bonum nee
malum facere possumus, contra assertores liberi arbitrii. Serra enim ipsa se non facit
311 neque opus serrae est serrae opus sed agitautis eam, qui si cesset agitare, rubigine perit.
Sic nos sunms opera Dei, quae Deus agitat. Neque valet, quod obiiciunt: Sen-am esse
rem inanimatam, ergo ineptam similitudinem esse. Nam Deus poteutissimum monarcham
cum omni potentia et sapientia sua serrae comparat, qui certe est vivum instrumentum
et tarnen oomparatur cum mortuo instrumento. Nee debet distingui crea-
35 tura erga creatorem. Nam si creatorem respicias, non plus potest humana sapientia
et potentia quam baculus vel stipula. Sed distinctio est creaturarum inter se, ibi
altera alteri praestat ac. Papa allegavit etiam hunc locum in C. Solide, ubi Caesarem
serram facit et se trahentem. Ibi manifesta ista belua Deum se appellat.
'Erit lumen Israel.' Id est Deus in templo suo, in Hierusaleui. Sic lo, n
40 enim perdidit Deus Seunacherib una nocte per angelum. Sic Deus noster, qui
est in cultu noster Deus, ille est lux et fortuua, salus et consolatio nostra. Erit autem
in ignem contra adversarios nostros.
'Devorabitur spiua.' Per eontemptnm sie voeat Sennaclicril). Quasi
dieat: Putas te ob niultitudinem populi saltuni qnendam, inio Charnielnm
32 potentissimam B 39 Erit feJili B
XXV
Sutfter? Sffictfe.

130 (SSorlcfiing über Sefaio 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 10, 17-22.
esse et cultissimuni agrum. Sed falleris, es quasi spina, quam nuUo uegocio
succendam JC. Hie est finis impiorum. Deus est infirmissimus inter nos et siiiit
se ad tempus ludi et opprimi. Seil tandem veuit et fit hostibus suis ignis cousumeus.
Hoc cxperientiu' illi quoque, qui hodie uobis face.ssunt negocium.
1«, 20 'lu die illa nou adiiciet.' Non soluin Sennaclierib percutictur, sed 5
populus quoque postquam sie castigatus fuerit, eraeudabitur et iiistifieabitur.
Nou adiiciet iuuiti eo, id est, non amplius foedera f'aciet, sicut Ahas fecit.
Sed pouent fiduciara suam in Deum suum. Notabis autem hie definitionem
humanae fiduciae, quod proprie nihil aliud sit fidere iu hominem quam fidere iu jjercussoreru
suum. Hoc, euim iu omuibus omuium gentiuui histoi'iis et in quotidiauis lo
uostrorum saeeulorum exemplis videmus. Sic Gallus facto foedere cum lulio lulium
hello petiit et fudit. Sic Pompeius a Caesare, cuius affinitatem sibi praesidio futura:u
sperahat, vietus est. Quare ponamus spem nostram iu Daum, qui non mentitur nee
fallit, homines nihil aliud possunt quam meutiri et fallere. Fit igitur, ut in quem
quis eonfidit, ab eo percutiatur, sicut Spiritus sanctus hie dicit. u
10, 22 'Consummatio abbreviata in.' Est generalis sententia, id est , Dens
seniper sie puuit, ut tainen reliquias in suo populo reliuquat. Consummatio
est, quod suam \'irgam perficit et punit, quod utitur flagello. Inter consuramandum
autem abbreviat, id est, non cousumit totum populum sed tum,
cum simjiliciter actum esse de nobis videtur, fert opem, iuvat et erigit. Sic so
in igüomiuia, in morte et ut summatim dicam, in omnibus periculi.s, quando
consummatio videtur adesse, tuuc veuit abbreviatio. Sic iu Hiob: Cum te
3)0111.9, 27 consummatum putabis, eris tanquam lucifer. Paulus in Epistola ad Romanos
haue sententiam retinct, uisi quod ex generali particularcm fecit. Multum
autem sudat, ut ostendat abbreviationem factam et promissioues reliquiis 25
Israel praestitas esse.
PoiTo Spiritus sanctus loquitur secundum aftectum infirmorum, quod poenam
vocat cousummatiouem. Ita enim tempore tentatiouis apparet, quod sit consummatio
perpetua ueque finis aliquis flagelli cerni potest, Sed auimi simpliciter sentiunt se iu
totum damnatos et perditos. In hac desperatione, quae vere est consummatio. movet 30
Spiritus sanctus cor per Verbum et ita facit abbreviationem. Gravissima autem haec
fuit tentatio, cum reliquiae viderent totum populum abiectum esse et perire. Hie
aegre potuerunt credere abbreviationem, Sicut privatim etiam, cum consummatio ante
oculos est, aegre erigimur ad credendam abbreviationem. Quod quauquam omuia nostra
opera polluta et iniusta sint, tarnen Deus nos sit servaturus propter alieuam iusticiaui, 3:,
quae in Chi'isto est. Fit autem uostra per fidem k. Avertendi igitur oculi sunt ab
arena maris et credeudum reliquias salvas fore per gratiam.
salvae fieut.
Quod addit 'lusticia inuudabit', nihil alind est, quam quod reliquiae
Paulus septuaginta secutus 'verbum consumaus' fecit et transtulit ad 4u
verbum Euangelii, quod percussit istum populum et paueos quosdam convertit. Sed
is Hebraismus rectius verteretur 'res consumaus'.
/ incultissimum im Text, in den Levia quaedam errata lerichügt in cultissiuiuui A]
cultissimuni B 38 qnnd fror reliqniac7] quo S

'Egredietur
(SBorlefimg übet Sefoto 1527-29) - Scholia 1532/4. Oap. 10,22-11,3. 131
Quidam referunt consummationem abbreviatam non ad poenam sed
ad populuni, quod Dens fiopiiliim deciirtet, paiicos quosdani eligat, rclicjnos
ahiiciat, et ii pauci iuundent iusticiam, id est, quod Apostoli reliquiae Lsrael
verbum Euaiigelii essent invulgaturi. Haee bona quoque sententia est, Sed
5 ego malo priorem sequi.
'Cousummationem enim.' Est ceu proverbium q. d. Illud semper facit lo, 23
Dens, ut cum poena remedinni quoque afferat. In necessitate seiuper iuvat,
erigit, defeudit K.
'Super te in via Aeg\iiti\ Sennaherib aliqua ludae parte occupata lo, 24
10 regi AegA-ptiorum oecurrit eumque fudit, post ad Hierusaleiu obsidendam
rediit, niisere autem in reditu ludaeani vastavit. Dicit autem 'Bacuhim',
id est, virgani, qua usus est in reditu ad niare rubrum post fusum Aegyptiuin.
'luxta plagani Madiani.' Siguificat exercitum Sennaherib non hunianis i«. 26
viribus aut armis fnndendum sed divinitus. Magna fides fuit, quae hoc potuit
15 credere.
lugum a facie olei.' Est Hebraismus, id est, prae pinguedine. i«, 2"
'Venit in Aioth." Orauia haec sunt niimitice aeeipieuda. Recitat enim lo, 2S
varios rumores de adventu Sennaclierili ad Hierusalem. Heri istic substitit,
liodie erit in illo loco k. Ulis rumoribus in inaioreni metum Hierosoliinitani
20 coniecti sunt ita, ut fit.
'Eece dominator Dominus.' Hie coiifirmat suos contra illos rumores lo, 33
de adventu Senuacherib. Sunt autem figuratao looutiones, quil)us significat
exercitum hostium per angelum occidendum.
In capnt XI.
s5 Praecedenti capite descripsit casum regis As.syrii et redemptionem
ludae. lam novura orditur caput et corjjorali proraissioni propheciam de
futuro regne Christi subiicit, quäle sit regnum, cuiusmodi rex, cuiusmodi
cives
sint.
'Egredietur virga de radice.'
|
vii-ga de radice.' Hie est ii, i
30 Hie latentem Chronographiam Pro- insignis loeus de regne Christi, quem
pheta inseruit. Dicit enim Christum
nasciturum ex radice Isai, id est. tum
cum truncus ille seu radix illa desperata
erit,
regno scilicet iam amisso.
35 Sieut est Gene. 49. Erat autem desperatus
truncus tum, cum Herodes
rex esset et Romani quoque sacerdotium
tum veudebaut. Sic utrunque
et regnum et sacerdotium, tum cum
19 Ulis] Talibus B
appellat egregium sureulum, ut ostendat
nobis Lnicium nascentis regni spii-itualis.
Non enim sicut in mundi regnis fit: Primo
coadunahitur populus, sed rex hie naseetur,
antequam habeat populum, et erit
unicns surculus, qui de radice seu trunco
arido et mortuo orietur. Illa radis est
tribus Isai, hoc est, ipse David, in quem
omneis promissiones convolvit.
Quae ra-

i.3Koie49,ioDeu.s,
132 (!«orIeiiing übet 3c!Qia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 11, 1-0.
Cliristus iiatiis est, amissiiin fuit et
revera tlomu.s
David et rcgiuim eiuortuus
quidam truucufi fiiit. Porro hie
solet operuni Dei ordo esse, ut tempore
desperationis sit teiupus salutis,
et tum credendus est proxime adesse
cum longissime abesse videtur.
Sic hoc uostro tempore in summa
Papae tyrannlde Euangelii lucem
dedit.
des rex esset
dix cum desperata erit, tum Christus ex
ea nascetur. Est autem haec latens descriptio
temporis, quo Christum nasci
oportuit: Tum scilicet, cum truncus ille
seu railix illa desperata esset, regno sei- 5
licet iam amisso. Sicut est Gene. 49.
Non auferetur sceptrum de luda nee
doctor de subselliis eius, donec veniat
Siloh, cui adhaerebunt populi'. Erat
autem desperatus truncus tum, cum Hero-
et Romani quoque sacerdotium sibi veudicasseut idque pro arbitrio quibu.s
vellent venderent. Sic utrunque, et regnum et sacerdotium, tum cum Christus natus
est, amissum fuit et revera domus David et reguum emortuus quidam trancus fuit.
PoiTO hoc est breve compendium universae Theologiae et operum diviiiorum, quod
Christus uon venit, nisi cum truncus emortuus et plaue desperatus est, ut sie tempore i6
dcsperatiouis sit tempus salutis et tum credas proxime adesse Deum, cum loagissime
abesse videtur. Sic hoc nostro tempore in summa Papae tyranuide Euangelii lucem
dedit. Quidam radicem exponunt pro Maria virgine, pia quidem seutentia est, sed
commodius videtur referri ad totum truncum ludam.
11,2 'Et requiescet super eum Spiritus.' Iam vires, arma et omnem illum «a
apparatum regium, quo paratiu- reguum, describit. Non parabitur armis et
equis hoc regnum. Est enim tantum surculus, erit igitur mite reguum, bonitate et
fructibus poteus, non armis aut viribus.
'Spiritus domini.' Haec suut arma. Erit spiiituale regnum, per solum
Spiritum sanctmn admiuistraljit, operabitur omnia. Subiicit autem, quis sit 25
Spiritus et qualis: Est Spiritus sapientiae, qui docet cognitionem Dei et universae
pietatis. Ea enim est sapientia nostra. Intelligentia' autem est
iudicium, quod ex illa sapientia oritur, ut animadvertamus, quae cum pietate
pugnent, et possimus iudicare de falsis doetriuis, de Sathanae insidiis jc.
'Spiritus coDsilii.' Hoc iam ad crucera et ad tempus tribulationis 30
pertinet, quod consulat, consolctur, erigat afflictos.
'Spiritus poteutiae.' Qui dat victoriam et effectum istis consiliis, ut
consolatio firmiter in animo haereat. Sic cum video fratrem eoniectum in vincula.
atfeotum contumelia. exutura bouis j^ropter Christum, eonsolor eum Verbo. ut
aHattft. 10, 2r. patieuter ferat crucem: 'Non est servus maior domiuo. Si Patrem vocaverunt Beelze- 35
^"f'^- J' » bub' !c. Item: 'Beati qui lugent', "Dens quos diligit, corripit'. Has voees cum appreheudit
corde, tum adfert spiritus vim triumphandi cum potentia. Meminerimus autem,
quod quemadmodum alter alteri hoc officium debet, ut cousoletur in adflictione, ita
is, qui in tentatioue est, vicissini hoc debet, ut consolationem tanquam certissimam Dei
voceni (sicut est quoque) audiat. Quia enim Sathau cogitaciouibus ceu diluvio quo- 40
dam opprimere corda studet, Idee audiendum Verbum est, quod diversas cogitationes
a cogitatiouibus Sathanae aflert.
'Spiritus scientiae.' Scieutia pertiuet ad commuuem usum vitae inter
fratres, ut se unusquisque illorum moribus accommodet, cum quibus vivit,
lo
et sie omnia vitet scandala. Coninngit autem scieutiam cum timore (Inter- 4i
^

(Sottcfuttg übet 3e|Qin 1527-29) — Scholia 1532,4. Cap. 11,2-5. 133
pres fecit spiritum 'pietatis' sed debet verti 'timoris'), quia scientia per se
inflat. Atque haec e.st descriptio regni Christi, quo uam modo surciilii.s
iiiiiiis regni propagetur. Spiritus .sapientiae et intelligentiae pertiuet ad verbum
fidei retinendum, Spiritus consilii et potentiae ad crucetn, Spiritus
5 scientiae et timoris ad usum vitae iuter fratres.
'Replebit euni spiritu timoris.' Christus nou speciem aut opera inii,.s
iudicando sequetur sed sicut in Psahuo est: 'Beneplacitura est ei super i

134 (fflorlciiing über ^Jcfoin 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 11, 5- -10.
cia Christi, est omnipotens et victrLx omoiiines
terrurc's et oniuia mala iiixta
3of). 16, 2.1 illiid 'Quicquid in noniiue nieo petieritii^,
hoc dabit vobis pater mens' jc.
sive siut spiritualcs sive corporales, vincimus.
Fides enini, qua liaeremus iii iusti-
nium periculonim. Regiuim enim Clu'isti constat et coiiservatur bis duobus: fido et
verbo, vel praedicando et credendo. lam sequuntur fi-uetus verbi. 5
H,G 'Et morabitur.' Euumerat etiaiu fructus verbi. Sunt autem allegoriae,
qiiibus significat, quod Tyrann!, iusticiarii et potentes mundi couvertentur
et recipientur in Ecclesiam. Quis autem baec ingentia miracula, has miras Metamorphoses
facit? verbuni, et quidem vocale verbum, quod egreditur de ore boniiuis
peccatoris.
11.8 'Et delectabitur infans.' Significat audaciam infantium. Quamvis autem
lo
haec etiam ad literam implcta sint, sicut habemus in historiis, quod sancti
patres disruperunt serpentes, tarnen malo allegoriam sequi, ut sit sententia:
Delectabitur infans, ut extrabat viperam, hoc est, contempti in mundo, iufirmi
et sim{)lices praedicatores verbi diabolum habitantem in hominum cor- is
dibus exturbabunt. Non metuent basiliscos, id est, haercticos, qui aspectu
etiam auditores inficiunt. Occideut eos cum gaudio, id est, eximent illas
virulentas opiniones e cordibus hominum et haec omnia per verbum Euangelii
praedicatum vocaliter. Quare summa impietas est et bis Satlianicus error,
quod multi hodie etiam ex iis, qui doctrinam aliquam sibi vendicant, ex- 20
teruam verbi praedicationem eontemnunt tanquam ineflficacem.
11.9 'Non noccbunt.' Erit summa pax in Ecciesia, erit concordia, quae
etiam discordes cougreget.
'Quia repleta est terra scientia.' Haec est causa pulcherrimae concordiae, quod
scilicet abundabunt coguitioue Christi. Quando enim meum et tuum tollitur, hoc est, 25
quod nee mca nee tua iusticia valeat sed solius Christi, tum necessario pax sequitur,
quia pariter omnes sumus peecatores et indigemus gi-atia. Sic omnia in Cbristo .sunt
uuum nee est, quod unus alteri se praeponat.
u, 10 'Erit in die illa.' Est iusignis locus de vocatione gentium et de verbo
iu gentes vulgaudo. Ac principio onmium ex hoc textu colligitur, si debent m
gentes concorporales esse ludaeis: Ergo necesse erit totum ritum ludaicum
aboleri. Sic dcstruit quicquid est fiduciae in iusticiam Mosaicam et omnia
merita operum. Atque hie locus observandus est diligenter, ut, ubicunque
de vocatione gentium legis, statim hoc consequens addas: Ergo necesse est
legem abrogari et totum illum cultimi. Si autem necesse est abrogari legem, 35
ergo nulla bona opera ad iusticiam valent, Sed iusticia erit gratuita et extra nos posita.
spj. 117, 1 Sic etiaiu in Psalmo abrogatio legis significatur: 'Laudate dominum omnes
gentes'. Neque hoc tantum, sed significatur etiam gratuita iusticia, quae
contingat nullis bouis operibus praecedentibus. Gentes enim sunt populus
sine lege Dei omni genere peccatorum coutamiuatus. 4o
Item quod addit gentes quaesituras haue radicem, sequitur, quod non
amplius quaesiturae sunt Mosen. Item, quod non satis fueruut nee Lex
11 iulaut. A 42 siut .ß t'uerint £

(93ot[E!iing ütct 3'cfaia 1627—29) — Scholia 1532/4. Cap. 11, 10— 11. I:j5
uec Moses nee Lcvitae nee Prophetae ad iusticiam. Sic iu verbo 'qiiaerent'
est sita vis et usus i-egui Christi: Quod omnia ad se trabet, cum exahatus
fuerit. Quaerent radicem, ergo damnabunt omuia sua tarn ludaei (juani
gentes, ergo nulla alia iusticia valet quam iusticia Christi,
5 ergo nulla sunt opera, meritum et
quicquid non est Christus, hoc est
damnatum et prorsus ad iusticiam
inutile.
ergo opera, merita et quicquid non est
Christus, hoc est damnatum, si cum opinione
iusticiae flat.
Quaerere significat credere, curare, sollicitum esse, ut retineatur Chrii'J
stns et iusticia eins. Hie igitur locus Prophetae sinipliciter destruit regnum
ludaeorum, imo Gentium quoque. Si enim Cliristum quaerunt, ergo deserent Idola.
quae coluerunt. Atque hoc modo hie textus usque ad finem mundi turbat et evertit
omnia regna, Sicut etiam Papae regnum ruere vidiraus, quod est chaos diversissimarum
religionum et fiduciarum. Necesse igitur est hanc radicem facere confiisionera omnium
15 rcgnorum mundi. lam personae descriptionem addit.
'Qni stat iu signum populorum.' Propriis studiis quaeri Christus non
potest sed exaltatio signi commovet gentes, ut eum quaerant. Elevatur
Signum per praedicationem Euangelii. Proponitur enim Christus per verbum
spectandus oculis mentis. Ideo autem vocat Signum belli, quod Chri-
20 stus versetur et sit efficas in tentationibus. Item, quod Christian! sint perpetuo
in aeie et pugna contra Satlianam. mundum et carnem suam.
'Requies eins erit gloria.' Sic enim malo verti quam 'sepulchrum'.
Hie addit, quomodo sit paraturus regnum. Vocat autem requiem mortem,
quod Christus post mortem reguum suum incipict et tum gloriosus erit,
25 cum ab omnibus mortuus putabitur.
Porro observabis in his locis de regno Christi divinitatem et humanitatem
Christi descriptam. Vocat Christum radicem lesse, ergo erit naturalis
filius Isai et purus ac verus liomo habens corpus et auimam. Quod gentes
eum (juaerent, est divinitas. Pia enim fides non debetur nisi Deo, sicut
30 supra in 8. cap. Et redimere, liberare, iuvare sunt opera divina, quae non
possuut tribui nisi Deo. Additur quoque, Cj[uod sit filius virgiuis futurus.
Si enim gentes liberabit, necesse est esse eum sine peccato, ergo non nascetur
ex carne peccati, ergo sine jiatre earnali nascetur ex virgine. Porro
passionem et mortem Christi clare dicit, siquidem dicit fore, ut requiescat
35 in sepulchro. Resurrectio quoque addita est, quod dicit: Requies eius erit
gloria, id est, post mortem gloriose regnabit.
'Et erit in die illa, adiiciet.' Nihil potuit amplius de regno Christin, ii
dici. Addit igitur iani figuras et quod ante simpliciter dixerat, iam figurate
eifert, Sicut mos huius Prophetae est. Quasi dicat: Pia demum erit vera
io reductio ex terra Aegypti, cum sie in unam ecclesiam tam ludaei quam
i'. i*
27 descriptam esse B 31 Deo] vero et uaturali Deu B 33 ex carne] in carne B

1
•
menti.
136 (SBotlcjimg über Sejaia 1527-29) - Seholia 1532/4. Cap. 11, 11—12,2.
gentes foUiginnir. l'halliio.s puto esse Cyreneos aut vicinus CjTeneorum,
Elamitae sunt Persiae, Senuaar est, ubi Babilo sita fuit, Hamath est Antiochia.
lusulae raaris sunt ad occideutcm in niari nicditerraneo.
11,12 'Signum in nationcs." Nou in Ilierusalem , ergo non erit curporalis
reductio.
II, 14 'Et volabuut Pliilistiim.' Sunt allegorica omnia, (inil>us inirabilem verbi
snccessnni significat. Quasi dicat: Tum erunt piaeelarae victoriae, omnia
cedent Euangelio.
Ammou, ISIoab, Edom, Cedar sunt Arablae Petreae partes. Lingua
autem Arabum generali vocaI)ulo Cedar est appellata. Significat igitur, quod '"
illis populis iniicicnt Apostoli luanus et quod erunt obcdientes Euangelio.
11, 15 'Desolabit Dominus linguam maris.' Sic Hebraei ostia fluminum, item
12.
sinus circumscribuut. Significat autem hie Nilum, quod Aegj'jitus quocjue
sit
Euangelio creditura.
'Et levabit super flumen.' Flumen absolute positum significat Eujjhra- '^
tem. Exiccari flumen est, quod Euangelio cedat, ut libere possit praedicari.
In Caput XII.
lam subiicit canticum, in quo describit, quae nam Sit novi Testament!
praedicatio. Est autem ceu occulta autithesis contra cultum veteris Testa-
Quasi dicat: In veteri Testamente erat varius cultus, In novo erit -'"
ille unicus cultus vice omnium: sacrificium laudis, confessio et gratiarum
actio. In veteri Testamente mactabantur pecudes, In novo iugulantur sapientiae
studia opera merita nostra, Mortificatur vetus homo. Qui enim Dcum
ex animo laudat eique agit gratias, is fatetur se omnia a Deo accepisse,
fuisse se damnatum, reprobum ad omne opus bonum 3C.
'Quoniam iratus fuisti.' Agit gratias Deo de ablata ira. Ira autem
nou solum mortificatio est sed ea ira, quam lex operatur, pavor mortis et
stimnlus
mortis.
12.2 'Ecce Dens salutis.' Est descriptio pacis cordis.
Qui credunt, habent Deum salutis.
Increduli vero sunt prostrati
et Omnibus
Sathanae insidiis expositi.
Quasi dicat: Sic tum praedicabitur 'Ecce 3o
Di'us salutis nieae'. Habeo iam, cui innitar,
non amplius habeo Deum iratum sed
Deiun salutis. Quanquam igitiu' sunius in magnis periculis et assiduo sedemus inter
spicula Sathanae, tarnen Chi-istus nos servat, ne aut vulneret nos aut occidat. Ideo
dicitur Deus salutis, non perditionis, qui non venit perdere sed salvare eredentes. 35
Contra increduli Deum salutis non habent sed sunt prostrati et expositi oranibus
periculis.
Si quid ergo adhuc in nobis i'eliquum est timoris, ea aut Sathanae
tentatio est aut reliquiae veteris hominis. In Christo enim nou potest esse
1 colligentur B 2 Persae B 12 linguura B 22 iactabantur im Text, in den
Levia quaedam errata berichtir/t in mactabantur -1] mactabantur B 38 Vor Si quid als
Überschrift 'Nun timebu' B ergo feldt B
*
"^^

3
(Sorlciung über Sefnia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 12,2-3. 137
nisi summa securita,s et gaudiiuu, sicut Roma. 5. dicit: 'Iu,stificati fide pacem 9!bm. 5, i
habemus erga Deum'.
'Quia tbrtitudo raea.' Est repetitus textus ex Mose, Exocli 15. Quasi tlicat: Tum 12, a
caiieut, sicut Mose submerso Pharaone cocinit, ubi non iactabat sua aliqua opera aut j.iDfoici.i, 13
5 studia sed .simpliciter agebat gratias pro liberatione.
'Psalmus mens.' Id est, materia psalmi iactando ipsum, canendo et
praedicaudo ipsum vineimus. Ideo subücit salutem.
PoiTo, quia sahitis mentionem
facit: Siguificatur etiain Crux et iu-
10 sidiae Sathauae et mundi, a quibus
tuti erinius, quando verbum Christi
iu corde habemus. Verbo enira vincendum
est, cogitationibus nunquam
vincemus. Imo peruiciosissimum est
15 cogitationibus indulgere et cum Sathana
disputare, cum tentatio adest.
'Et factu.s est mihi in salutem.' Non
sine singulari consilio hunc totum versum
ex Mose descripsit Esaias.
in quo posterior
haec particula imprimis observanda est,
quod Christiani nuUa alia ratione vincant
quam per Verbum, quam iactando et caneudo
Psalmum illum, TJt scias nulluni
victoriae momentum in nostris viribus,
operibus, iusticia et meritis esse, Sed in
sola praedicatione verbi vocalis et externi) quod nee Sathau nee membra eins, impii
homines, ferre possunt. Sive igitur tristicia sive pusillanimitas sive aliud malum te
cruciet, si potes eo peiTumpere, ut Verbum audias, vicisti. Sicut Gedeon solo bucci-
20 narum elangore Madianitas fudit. Quare merito a Satliana obsessi iudieantur prophani
iUi Spiritus, qui verbum externum eontemnunt tanquam inefflcacem et corrumpunt. Et
prorsus ideni per eos molitur Satan, quod ante perPapam: tum pnim inanibus somniis
obrutae erant saerae literae, lam ex illis tenebris erutas per vauos illos spLritus conteninit
et negligendas suadet.
25 Non igitur mirum est, quod in tanta luce Verbi, quam Dens nobis hoc tempore
revelavit, onmiuni odia in nos accensa .sint et Sathan niagis quam unquam antea per
sua membra in nos insurgat et saeviat. Sentit euim vim Verbi et quia seit nos propter
carnem haue infinnissimos esse, dolet tarnen, quod invicta anna, Verbum scilicet, quo
omnis eius potentia profligatur, retineamus. Quod igitur odit Verbum, non aliquo Verbi
3u vicio accidit sed ex infinita huius spiritus malicia, Sicut lippus oculornm vicio solem
per se bonum et iueundum Omnibus ferre non potest.
Nos autem meminerimus huius versieuli ,
quod nulla viucendi Sathanam et
omnia mala ratio est quam Verbum. praesertim autem in spiritualibus tentatiouibus, in
quibus si quis relicto verbo cum suis cogitationibus disputet et pugnet, actum est,
s,"! sicut infi-a capite 36. latius explieabimus. Ergo simus mstrueti et canamus cum Mose
et Esaia hunc versiculum 'Christus est nostra salus', sed non alia ratione quam per
Psalmum.
Pertinet autem haec salus seu victoria contra conseientiam , peccata, mundum,
sectas et Sathanam. Neque enim salute opus est nisi contra crucem et mala, ut dicas
40 fiducia huius Psalmi: Etiamsi peccavi, tarnen non peccavi, etiamsi morior, tarnen non
morior jc. Sed sine experientia haec ociosa sunt et non intelliguntur.
'Haurietis aquas.' Scripsit praedicationem per verbum vocale, quo 12,
celebramus Christum. Quando autem hoc verbum praedicatur, tunc sequitur
32 Sathauae B 42 Hauriet £ Scripsit] Hactenus descripsit cultum novi
Testamenti iiempe 11

138 (ajotlciimg übet Sefoia 1527-29) - Scliolia 1532/4. Cnp. 12,3-13, 1.
3oi) 7|iol.3Rcliffiisio s])iritu.s sancti. Dicit igitiir 'haiirietis aquas', siciit lolian. (3., id est,
virtutera et cfBcaciam et consolatiouem Spiritus sancti.
Quidam accipiunt fontem
pro Bapti.snio, mihi simplicissimum videtiu-, ut accipias pro toto Euangelio, nt ubicuiique
Verbum est, ibi fons sit. Sic hie Vitobergae est unus fous salutis. Sic in aliis
locis, ubi Verbum docetur. Possunt foiites salutis etiam dici Apostoli et alii praedi- 5
catores Euangelii, scilicet propter Verbum.
i-', 4 'Confitemini.' Est de propagatioue Euangelii. Dimanabit ista aqua
iu reliquos quoque. Eruut alii quoque participes sacrificii et spiritus Dei.
'Iiivocate iiomen eius.' Verbum siguilicat proprie 'praedicare'. Notabis autem
solum Christi uomen praedicandum , Sieut addit: Et uotas faciet adinventioues EIVS, w
id est, studia, hoc est, quod peccata nostra tulit, passus est, resurrexit jc.
'Quouiam excelsum est nonien eius.' Pronomen 'eins' ubique hie accipi debet
cum Epitasi et exclusive. Quasi dicat: hoc, sit iu quotidiano usu, lioc quotidie praedieetur,
qiiod solius Christi uomen excelsum sit et exaltandum. Accipio autem memoriam
vocalem. '5
12.5 'Quia süperbe fecit.' Id est, gloriose vicit sua resurreetione peccatum,
mortem et
Satlianam.
'- 8
'Exulta Zioii.' Habes remissionem peccatorum, pacem, spiritum sanctum.
Laetare igitur et sacrifica Deo sacrificium laudis 3C. Hie tuus sit cultus, hoc
sacrificium tuum, ut ista beueficia principio accipias, deinde laetus de üs gratias agas, 20
ea praedices et sis securus.
In Caput XIII.
Ea, quae hactenus a Propheta tractata sunt, proprie ad ludaicum
populum pertinent. Disit enim et de praesenti ludaeorum regno et de
futuro regno Christi. Non autem inepte fecerimus, si hie secundum librum 25
ordiannu-. Transit enim Propheta a ludacis et prophetat vicinis gentibus
futuram vastitatem. Porro historiae series hie errorem parit, quod sub
Acha contra Babilonem prophetet, cum tarnen monarchia penes Babilonios
tiuu non fuerit sed aliquante post eo sit translata ab Assyriis. Ego sie
sentio : Cum
verisimile sit hos sermones non a Propheta aeditos sed a scribis ^'^
exceptos esse, nuUam seriem historiae ab eis esse observatam. Sic Hieremiae
pro]ihetiam ab aliis exceptam apparet et nominatur quoque istic scriba.
Et Psalterium quoque sie congestum est, ut nullus Psalmorum sit ordo.
Sive igitur hanc Prophetiam vel ab ipso Propheta vel a scribis aeditam
habeamus, certum est, quod per anticipationem ea sub Achae temporibus 35
recitet, cpiae ad Ezechiae terapora pertinent. Id quod ab aliis Prophetis
quoque est factum. Sic in duodecimo Hieremiae ea narrantur, quae erant
ad caput 25. reservanda. Ita etiam hie per anticipationem ea de Babilone
dicuntur, quae oportuit secundum ordinem historiae post quadragesimum
caput sub Ezechia dici. Atque hoc quidem priraum sit, quod ad ordinem
Prophetae et grammaticam fere pertiuet.
40
ly K. fehlt ß

4
(Sorlefung übet Sefaio 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 13, 1-6. 139
Seciiudo hoc qiioque raonendiim est Prophetas, cum de Deo loquimtnr,
non de Deo maiestatis loqui sed de Deo, qu: luibitat in tabernaculo foederis,
hoc est, non de deo absolute sed de deo induto externe aliquo cultu. Queniadmodum
nostra religio in incarnatum et crueifixum Christum refertur, nou in
5 maie.statis Deum extra Christum. Sic ludaeorum reh'gio erat non in glorioso
Deo sed iu Deo super Cherubin. Quia enim de maiestate cogitai'e
nemo tuto potest et gloriosus Dens ab hiunaua mente comprehendi nequit,
Ideo se Dens tam ludaeis quam nobis non gloriosum sed infirmum et in
infirma specie proposuit. Cum igitur Prophetae liunc infirmum Deum inlu
chisum in certum locum iaetarent et minareutur eins potentiam formidandam
maximo regno, quod tum erat, sunt irrisi et pro stultis habiti a geutibus.
Quemadmodum adhuc hodie ridcntur apud ludaeos et Turcos, qui Christum
crueifixum iactant. Vohiit autem Deus ideo in infirma specie cognosci, ut
humanam sapientiam confunderet. Haec enim summa sapientia est in ilia
15 infirma Christi crucifixi specie liaerere et non offendi, ut nihil aliud de Deo
sciamus aut cogitemus, quam quod sit crueifixus. Maiestatis cogitatio periculosissima
est. Potest enim malus Spiritus se in maiestatis speciem transfigurare,
in speciem crueis transfigurare se non potest. In illa enim victus
et prostratus est, quare etiara iufensissime eam odit. Intelligamus igitur
2u lianc propheciam irrisam et stultam ab omnibus iudicatam esse, qua potentissimae
Babiloniorum monarchiae vastitatem miuatur. Porro 'Onus' signi- 13. i
ficat propheciam, quae calamitatem denunciat.
'Signum supra montem.' Est hypotyposis ,
qua rem sie describit, ut'3'2
agi videatur, ad maiorem fidem sibi faciendam. Porro intelligit montes vici-
25 nos Babyloni. Quasi dicat: Tam prope sunt hostes, ut a Babilone in montibus
conspici queant.
'Portas principum.' In Babilone.
'Ego mandavi sanctificatis.' Ego scilicet infirmus Deus, qui habitoi^.
super Cherubim et qui contemnor. Sanctificatos autem vocat Persas et
SD Medos, qui parati sunt ad opus et ministerium Dei et deputati ad perdendos
Babilonios. Id enim significat sanctificatus.
'Exultautes iu mea gloi-ia.' Id est, qui ideo exultant, quod ego vinco hostes
meos, quod triumpho de ftieis inimieis. Sie sibi arrogat ille contemi^tus deus vietoriam
Medorum.
35 'Vox multitudinis.' Vox fremitus seu tumultus. Pergit iu hypotyposi. '3,
'A summitate coeli.' A finibus coeli, id est, a longiuquo. Est enim i^, 5
Hebraismus. Coelum enim Hebraei dicunt, quantum oculis prospici potest,
quod nos fere
Horizontem dicimus.
'Vasa furoris eins.' Medi et Persae.
40 'Ululate.' Quasi dicat: Exultatis iam et laetamiui, Verum ftiturumis,
est, ut ululetis. Hostis brevi aderit, est enim iu propinquo. Tanta autem
12 Turcas B
36

140 (ilorlefimg über 3(jnin 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 18,7—22.
eins ))ii(t'nti!i est, ut illi re.si.stere non possitis. Sic Babilouio.s pavoribus
rejjlet. E contra Persas aniniat ad audendimi. Deus euim victoriae est
arl)iter.
'3. s 'Quasi partiiricutes angustia.' Est grandis figura, rjiiae coniicit eos in
praescntcni mortem, luide iiou sit certus exitus. s
'Facies combustae.' Verte sie: Quia facies flammarum sunt vultus
eorum, id est, rubent facies prae nimio metu.
li). 3 'Ecce dies doDiini veniet.' Pergit in teiTeudi.s Babiloniis. Nota domini diem
dici, quoties visitat vel in gratia vel ira. Quod dicit ad ponendaiu terram in solitu-
uto signi- as
ficare in genere omues rapaces aves, quales sunt vultures, accipitres, corvi,
aquilae
JC.
'Draconibus.' Hebraice est Ohiiii, id quod puto generale nomen esse
omnium (|uadrupedum ferarum et silvestrium, quales sunt lupi, vulpes 2C.
13.22 'Pilosi.' li sunt, quos nos dicimus Silvanos et Satyros. Sic enim so
existimo Sathanam ea specie gcutibus saepe apparuisse, ut eas ad idolatriam
provocaret. Hiuc venit cultus Panos jc.
*
Audivimus simplicem historiam de vastanda Babilone. quae nihil aliud est quam
facies quaedam tristissiniae tragoediae, quod tantum imperium tarn levi momento ruit
et ad internitiouem usque perit. Politieus igitur locus est, ut discamus paucis con- 35
tenti esse. Nani magna imperia fere nihil sunt quam magnae iniuriae. Ideo etiain
magnorum priuoipum adeo nüseri sunt exitus. Non quod imperia aut administratio
imperiorum mala res sit, sed quod humana sapientia coiumode iis uti uon possit.
Accidit enim id quod in occonomia solet, ut si quis patcr prodigum habeat filium:
quanto in eum liberalior est pater, tanto ille plus perdit et absumit. Ea est natura w
11 Describit] Theologice describit B 11 aliqua fehlt B 12 premebantur B
24 curant] et curant B 26 rapaces et obscenas aves B 32 !C.] et aliurum rusticorum
numinum. B

(!ÖorIeiiing ü6et ^efaia 152?-29) — Scholia 1532/:54. C'ap. 13, Allegoria. 1 H
sapientiae buruanae, quae cum in aiuplas diguitates et opes iiicidit, nou potest eas sine
dei et homiuum iniuria administrare sed abutitui" bonis ci-eaturis dei contra deum et
proximuui.
Quare Deus taudem oogitur maguos reges perdere et excindere potentia regua,
5 idque propter uostraiu maliciam. Sic enim sumus bomines: si deus nihil dat, indignamur,
sin dat aliquid, msolescinius et abutimur pro nostra libidine ad inim-iam proxiuii.
Quare propter cordis nostri nequiciam Optimum est paueis esse conteutum. Sicut üle
monet: 'Laudato iugentia rura, exiguum colito'. David et Salomoii magnas res gesserunt
et administrarunt , sed fecenmt id in timore dei, desperantes de sua sapientia et
10 cousilüs, uisi divinitus fortunarentur. Aliorum regum et principum omuium quia praesumptioue
sapientiae et virium magna imperia administrarunt, tragici exitus fiierunt,
Sicut etiam Poeta ille testatm-: 'Ad geuerum C'ereris sine cede et sanguine pauci
Descenduut reges et sicca mente tyi-anni.' Et satis multa exempla haec nostra tempora
ediderunt.
ij Valet etiam bic locus, ut sciamus regna non viiibus aut opibus constare sed
aptis et idoneis personis, quae divinitus tanquani singularia et summa dei dona dantm-.
Sic Hector apud Vergilium' quaeritur: 'Si Pergama dextra defendi possent, etiam bac
defensa fuissent'. Quare Deus cum vult regnum aliquod perdere, prudentiam et sapientiam
adiniit et dat, sicut Propbeta dicit, pueros principes, Wenn er die eyer zu brechen
jo vvil, so setzt er narren darüber. Babiloniis non deerant vires, nou opes, non multitudo
subditorum et tarnen regnum cessabat, quia cessabant personae. Idem Genuauiae
accidet, quae satis virium, annorum et equorum habet, sed desuut viri cordati, quare
neque illa subsidia bellorum subsistere sine bis poteruut. Sic solet Deus: grana separat,
deinde paleas coniicit in ignem.
25 Tbeologicus locus est de potestate, quod Deus sibi aiTOgat potestates, quod
regna dix-initus constituantur et serventur, sicut dicit: Ego luandavi sanctificatis meis.
Qui locus valet ad confirmandum caput 13. ad Romanos contra sediciosos, quod simpliciter
non licet resistere iJOtestati, uisi novo iussu et mandato dei id fiat. Sic apud
Hieremiam capite 28. etiam parere iubentur regi Babilouiorum. Et punit malos legitimo
30 processu. Ideo Medos vocat suos sanctificatos. Sic Vandali simpliciter iactabant se
vocatos ad perdendam Romam. Maneat igitur unusquisque cum suo magistratu. Quod
si Deus eum punire vult, non per te sed per externos hostes, suo tempore id faciet.
Allegoria.
Restat iam etiam allegoria recitauda. Haec enim historicus sensus, si quis dili-
35 genter consideret, secum affert. Ego simplices historias maximi facio, allegorias
non valde probo. Allegoriae enim ccu oruamenta et amplifieationes adhiheri
debent. Et sunt plane hoc in docendo, quod est color in aedificio: color nee aedificat
nee sustentat domum sed ornat tantum. Sic etiam est allegoria. Historiae
autem quia semper servatas aut miuas Dei aut promi.s.sioues te.stantur, tum
40 fidem tum timorem Dei ahmt in cordibus. Sic promittit haec hLstoria pii.s
libcrationcm, quod quemadmodum ludaei a potentis.sirao et sujierbissimo
domiuo sunt liberati, Sic nos quoque .servabimur perditis nostris inimici.s.
Valet quoque haec Babilonis cala- Et minatur quoque impiis perditionem,
mitas ad terreudo.s tyrannos et onuies quantumvis impossibile id esse videatur
45 illos, qui vel potentia vel sapientia propter vires, opes, potentiam et digni-
33 Allegoria fehlt B
') Aen. 2, 291.

142 (Sßotlcfiino über 3cfnin 1527-29) - SchoHa 1532/4. Cap. 13, Allegoria.
vel opibus vel gloria abutuntur ad
suam libidinem. Hie liistoriarum
quantumvis simplicium et
quas plaeriqiie
negligimt, usus esse debet.
Si quis tanicn allegoriis quoque
ludere volet, commodissime id faciet,
si cas ad legem et ad Euangelium
referat. Lex igitur sit Cyrus et poteiitia
illa Babilonis coutra superbam
coiiscientiam iusticiariorum. Ea daninat
quicquid est openun, et arguit
sibi iiondum esse satisfactum.
tatem ipsorum 3c. Sic Babiloii quaiitumcunque
munita et inexpuguabilis esset et
siiperbe captis ludaeis dominaretur, tarnen
poeiias dedit tyrannidis suae.
Haec postea
transferenda sunt ad similia pericula. Quod 5
quauquam hnpo.ssibile
mihi videatur liberari
me posse a iiiorte et peecato, tarnen
id ftitunun per Christum. Nam Dens hie
exemplum uobis ostendit non relicturum
se sauctos suos, etiamsi in media Babiloue m
essent. Hie historiarum usus est, qnod
docent conscientias. Cum igitur terrere
volo impios et pios erigere, ne desperent, possum liac historia uti, ut iubeam eos inspicere
Babilonem, quae viribus et armis invieta erat, contra ludaei oppressi erant et
plane una salus vietis erat nullam sperare salutem. Si igitur deus et hos liberare et is
illos vastare potuit, quid est, quod dubitemus de eins vel potentia vel voluntate, quasi
non idem nobisciun velit aut possit faeere contra nostros inimicos, praesertim cum in
re non minus desperata nostro seculo id simus experti? Quae enim spes liberationis
erat sub Papa, qui omnia inipiis doetriuis et tyi-annide sua tenebat. Nunquam enim
mihi in meutern venerat, quod eum invadere vellem, Quia autem Deus simpliciter so
comminatus- est impiis in primo praeeepto 'Ego sum Deus zelotes visitans iniquitatem
patrum'jc, Haec comminatio praecipitavit Papam eo tempore, quo Papatus in summa
securitate init. Nam cum Augustae essem, dicebat ad me Cardinalis: Quid curat Papa
Germaniam?* Tanta erat securitas et tamen ceperunt ruere et ruunt. Obtenebratus
est eis sol et ipsi pavidi tinient. Sic in historia maueudum est et deinde ornatus 25
gratia adhibendae allegoriae.
Imperiti auimi cum in allegorias ineidunt, non possunt certam scripturae sententiam
teuere. Et nisi Papae negocium coutinuisset nie in siniplici textu Bibliae,
essem factus ociosus allegoriarum nugator, sicut S. Hieronymus et Origenes. Nam illa
figurata locutio habet quasdam illecebras, ex quibus auimi difliculter se expediunt. :in
Vos igitur meo exemplo doeti cavete et ubique simplices historias et nudum textum
sequimini. post fiet, ut sine periculo allegorias tractare possitis, Sicut Paulum quoque
videmus ornamenti vice adhibuisse allegoriam.
Vera igitur allegoria huius loci est de victoria conscientiae contra mortem. Lex
enim est Cynis, est Turca, est crudelis et potens hostis, qui insurgit contra superbam 35
conscientiam iusticiariorum, qui fldunt in propria mcrita. Hi sunt vera Babilon et
haec est Babilonis gloria, quod incedit in fiducia propriorura operum. Cum igitur
Lex venit et occupat cor suis terroribus, iudicat onmia nostra opera, quibus confisi
i'OU. a, 8 sumus, polluta esse et vere stercora, sicut Paulus aiipeUat Pliili. 3. Haue immuudiciem
nostrorura cordium et operum postquam patefecit lex, Sequuntur igitur confusio, 4,1
torsiones et partiirieutis dolores, pudefiutit homines et cessat illa fidueia operum
et fiunt ea, quae hodie videmus : qui liactenus fiducia iusticiae in moiiasterio
vixit, descrit monasticam vitam, omnem gloriam operum in cinerem
abiicit et spectat gratuitam Christi iusticiam et meritum. Atque ea est
40 igitur fehlt B 41 p.'uturieutes B
>) Vgl. Cm-äatm Tacichiicli (Wmmpclmeyer, 18S5), S. 190, Nr. TSS.

45
13
(Sotlefima übet Sefaia 1Ö27-29) — Scholi.a 1532/4. Cap. 13, Alleg.22-14. •',. 143
vastatio Babilouis. Struthiones et pilosi, qui remaaent, sunt Eccius, Cocleus,
Latomus et alii, qui iion pertiuent ad istam parteai legis. Ullulaut, non
loquuutur luimana voce, uullam afflictam coiiscientiain sua doctriua erigere
et consolari possunt. Solus lacob et Israel liberantur: vexatae couscientiae
5 eriguntiir, illae nornnt Papae tyrannidem, reliqni tanquam monarcham Babilouis
eum coluut.
Huiusmodi allegoriae raeae sunt, quas ego probo, quae scilicet naturam
legis et Euangelii nobis adumbraut.
'Prope est, ut veuiat tempus eins.' Cobaeret eum superioribus. Naiu pronoiuen 13, 22
lu 'eius' referendum est ad Babilonem, Noii, sieut quidaiii expouunt. ad Christum, de quo
bic nihil agit.
'Miserebitur cnini Dominus lacob.' Consolatur suos Propheta. Fiet 14,
aliqnando, inquit, ut Babilonii captivos vos abducant, ne desperetis tum,
certo cuim restituemini et miserebitur vestri Dens dabuutque vobis vicissira
15 Baliilonii poeuas pro iniuriis, quas vobis attulerunt, et servient vol)is.
Capnt Xlin.
'Et erit in die illa, cum requiora dcderit tibi Dens.' Est idem argu-i4,
mentum cum superiori capite. Quia enim Propheta praevidebat futurum,
quod Babilonii ludaeos in servitutem redigerent et gravissime affligerent,
20 Item quod suis nihil quam desperatio in summa calamitate esset relicta,
Ideo ad niaiorem confirmationem fidei in suo populo de futura Babilonis
vastatione ceu de praeseuti loquitur et omni genere figurarum ulitur ad
confirmandos et consolandos suos, ut siinul sit coniuncta summa theologia cum
summa rhetoiica. Diffieillimum enim est a desperatione in summis calami-
25 tatibus ad fidem animos revocai'e, ut credant Deo promittenti liberationem.
Nam earo futurum auxilium animo concipere non potest pi-ae sensu praesentis
calaraitatis.
'A labore tuo.' In captivitate Babilonica, in qua laboratis tanquam mulier
in partu, ut Christo novum regnum pariatis.
30 'Sumes ijarabolam istam contra regem.' Tales sunt liberationes divinae, ut 14,
quando aliquis in summa desperatione fuit et jiostea per Vei'bum erigitur, nihil aeque
ac tentationes suas, in quibus laboravit, contemuat ac rideat. Sic maximus Papae
pavor fuit, nunc postquam ab eius tyrannide Uberati sumus, nihil eo est contemptius.
Sic in privatis tentationibus exercet nonnimquam animum levis aliqua res, quam
35 post tentationem videmus maxime ridiculam esse.
'Baculum.' Sunt figuratae appellationes saevi et crudelis regni. Quasi i4,
dicat: Deus dedit tibi baculum ad servandos et defendendos tuos a vi et iniuriis.
tu contra tuos abuteris illa potentia. Dabis igitur poenas. Imperia enim ad servandum
constituta sunt. Ideo sceptrum portant reges, ut iudicent et defendant bonos
40 ac puniant malos. Et nostrorum regum insigne est aureum malum, ut iudicium
lam
2 Latomus fehlt B 4 vexatae] hoc est, vexatae B 17 cum] num A

ä
144 (33ot(oimia übet Scfnia 1527-29) - Scholia ir.;ä2/4. Caii. 14, 5-13.
rotundum et absolutum sit sine respectu personarnm. Porro cxprobrationes i.stac
graviter doleut eiectis illis principibiiB. Sieut quofiue multuiu coiisolantur
eos, qui passi sunt tj'rannideiu.
14.8 'Abietes quoaup laetatae sunt.' Sunt allegorica. Significat onim casu tanti
tyranni pacem terrae contigisse, maxime autem ludaeae, quae abundat arbonbus. ^
14.9 'Infernus subter te.' Est elegaiis et piano poeticum ornainentum, quo
Propheta securi.ssinio spiritu regi ilhulit: fingit enini theatrum apud infero.s
quomodo ab aliis regibu.s istic aocipiatur rcx Babylonis et quod istic quoque
sint qui arrogantiam et crudclitatem ei obiiciaut et exprobvent. Sicut
apud Lucianum Diogenes Alexandrum ridet. Quod eni.n dicit: 'Infernus con- lo
turbatus esf est ironieuni, perinde ac si nos dioeremus :
Ey vvol furcht sich
der Kirchotf so secr für dir. Porro Hebraice vocatur 'infernus' h.cus, in
quem corpus et anima post mortem deferuntur, maxime autem in quem
corpus defcrtur.
'Suscitavit tibi Gigantes.' Hebraeus legit: Suseitavit tibi mortuos, universos n
hircos terrae. Sic vocat principes et reges.
14,11 'Conoidit cadaver tuum.' Cum sonitu cytiiararum tuarum est Hebrai.smus,
id est, tu deturbaris ad inferos cum potentia et deliciis tuis. Merito
autem diceres Prophetam seditiosum, qui ita contumeliose de summo monarcha loquitur.
Facit autem id ideo, ut erigat suorum animos, ne desperent de liberatione,
-t»
14 12
'Quomodo cecidisti de coelo.' Quia ignari homiues artium diccndi fucruut,
de casu Luciferi angeli haec iutellexerunt, cum sit figuratum ornamentum.
Debet igitur nobis tarn insignis error Papatus, qui hunc textum de casu angelorum
accepit, studia literarum et artium dicendi commendare tanquam res theologo
maxime necessarias ad tractationem sacrarum literarum. Sententia igitur est: 25
Quod mors regis Babilonis sit perinde, atque si Hesperus Stella de coelo
caderet et aurora obscurai-etur. Sic illudit ei Propheta. Observabis autem
nihil hac prophecia stultius tum apud Babilones tum etiam apud ludacos
fuisse, cum adhuc floreret monarchia Babilouiorum. Est autem hoc quoque
observandum, quod magni reges suis consiliis regna sua non eo perducunt, quo cogi- 30
taut, Sed tadunt in ipsa aurora, cum cogitant ad meridiem ascendere volle, Sicut in
luUo Caesare et aUis videmus.
14 ,s 'In coelum ascendant.' Tu coutempsisti Judaicum populum prae te
una cum Deo ipsorum, qui est in tabernaculo. Atqui eum Deum contemnere
perinde est, ac si supra coelos consceudere praesumas, quod tanicn fion ?.:.
non est possibile. Sic poetica figura cogitationes regis exponit. Perinde
atque si dicani Papam tarn superbum et praesumptuosum esse, ut ausit
etiam Deo leges praescribere, Cum tamen Papa se hoc vellc ncgct, quamvis,
dum conscientias regit, id facit.
11 vvol] wie J! ITjlS est llobr-iismus] Hebraice est B 28 Babilones] BabUoniüs B
36 cogitatioues] superbas et securas cogitationes B

.'.
aliis
(a3orIeimi3 über Sejoia 1527—29) — Scholia 15o2;4. Cap. 14, 17-29. 145
'Qui posuit orbem desertum.' Orbem ludaeorum significat, de iis enim peculia- 14, 17
riter loquitur. Significat autem Propheta, quod impii post mortem simul et igiiominiam
et malam conscientiam habeant.
'Omnes reges gentium." Ad augendam calamitatem coufert eum cum 14, is
regibus. Alii sunt sepulti in suis regnis, tu in tanto imperio nou
habes tantum spacii, quo recondaris sed iaces sicut uuus e vulgo iuliumatus.
Sunt autem haeo tragica, ut quanto maiora sunt imperia, tanto etiam magis tragici
sint exitus male administrantium ea.
'Fundamenta laei.' Sic vocat calculosa seu areuusa loca. Balthasar u, la
II) autem est in lecto a Medis oecisus.
'Praeparate filios eius oecisioni.' Homo debet tantum punire eum, qui i4, 21
peecat. Dens autem punit etiam in tertiam generationem. Ita legimus Balthasarum
huius nepotem esse a Moedis in lecto occisum.
'Ut conteram Assyrium." Kedit hie ad Assyrium Sennacherib, de quo 14, 25
uj supra 10. cap. Neque enim ordinis rationem in digerendo pvopheta scribae
habuerunt. Est enim hactenus expaciatus per digressionem ad mouarehiam
Babilonis, quae nondum erat. lam redit ad praesentem nionarchiam Assyriorum.
Sic si dicerem Papae regnum periturum, liceret expaciari, quod
Dens omnes impios esset perditurus. Deinde commode redirem ad in-
20 stitutum: Dens hunc quoque praesentem Papam perdet jc. Porro Assyriorum
et Babilonis mouarchia una eademque monarehia fuit. Ideo tamen
distinguitur, (juod regni sedes primo in Assyria, post in Babiloue fuerit.
Caput XY.
'In anno quo mortuus est rex Achas.' Inepte distincta sunt oapita, 14,2s
25 quare uos initia capitum pauhihmi immutabimus.
Supra de Sennacherib dicit. Ea historia gesta est anno quindecimo
vel sedecimo Ezechiae. Nunc ad primum annum Ezechiae redit et prophetat
contra Palestinos, qui ob Achae mortem laetabantur. Is enim formidabiJis
eis fuerat ob Assyriorum societatem. Postquam enim suum populum
30 eorripuit secundum dootrinam Euangelicam, quae iubet trabem primo e nostris oculis
eximi, Digreditur iam aliquot capitibus ad vicinos ludaeorum et praedicit eis futuras
calamitates, donec tandem ad Assyrium redit. Porro Palaestini inter omnes reliquos
vicinos ludaeis infestissimi fuerunt. Neque enim diabolus potuit ferre in illo populo
Verbum Dei et o^jera Dei. Quoties igitur calamitate aliqua ludaei premebantur, gau-
35 debant, Sicut videmus in libris Regum, cum Saul in acie cecidisset. Ita nos liodie
etsi patiamur varios hostes, tamen acerbissime oderunt nos prae reliquis Rottenses,
ut sunt Sacramentarii et Anabaptistae. Propheta igitur hie eonsolatur suum
populum.
40 tissiinus rex.
'Quoniam bacuhis fractus est.' Id est Achas est mortuus potcn- 14, 29
9ll0 Balthasar iis oecisus fehlt ß 11 Pi-aeparato A
Sut^etä aSevte. XXV 10

1
146 (Sßotlcfmtg übet 3c|aia 1527-29) - SchoHa 1532/4. Cap. 14,29-15,2.
'Nam de radice serpentis.'
proverbialis gnorae.
Achan vocat serpcutem
Est
'Nam de radice serpentis.' Haec est
iucunda consolatio, qua erigit fidem territi
iiopuli et diffidentis viribus iuvenis
regis. Vocat enim Acham serpentem
et E/echiam vocat Basilisciim , tauquani nuilto gravioreni Philistlnis, quam
Achas fuerlt. Is euim percussit Philistiuos usque ad Gazes, sicut est in
4. Regum. Est autem proverbialis gnome, qua significatur res quidem facile mutari,
.sed raro in melius. Sic nos seductores mutavimus, non emendavimus. Sunt
enim Papistarum loco haeretici facti. Sic hypocritae hypocritis, tyraimi tyrannis
nuitanlur. Pertinet igitur haec gnome contra fastidium. Ita enim fit: hoc boni, lo
quod est in re possessa, nemo considerat, nisi postquam ablata est. Sic in oeconomia
etiam repudiatur ancilla, servus propter unum aliquod tolerabile vieium et eius
loco vel ancilla vel servus alius paratur, qui duplex incommodum habet et multo
niinora commoda. Porro Propheta contra praesumptionem applicat hanc sententiam,
Quasi dicat: Estis securi ,
putatis vos defunctos periculis post mortem Achae, sed 15
non fiet K. Verum quaeritur hie, quare bonus rex Basiliscus vocetur. Rcspondeo:
Sic Cliristus se mortem et pestem mortis in Propheta appeUat.
14, so 'Et pascentur primogeuita.' ludaei sunt tauquam parvus quidam grex
et pauper, Philistini sunt potentes. ludaei tarnen hoc habeut, quod sunt
primogeniti, id est, dilecti et delecti Deo, qui sicut peculium Dei (piantum- 20
vis pauperes requiescent in spe.
14.31 'Ulula porta.' Ubicunque est publicus locus, porta vel theatrum, ibi concun-ite,
Non sicut nunc facitis, ad laetandum sed ad deploranda vestra mala. Haec videntur
active et passive impossibilia, priusquam fiant.
14.32 'Ab Aquilone venit ei fumus.' Est descriptio exercitus Assyriorum. ss
Solemus autem in germanico quoque ignem figurate pro calamitatc accipere.
,5,
'Zion fuudavit Dominus.' Est magna consolatio afflicti regui ludae,
quod potentissimus hostis perdendus, ipsi autem servandi essent. Dum enim
vicinis popidis malum praedicit, non tam hoc agit, ut illos terreat, (juam
ut svium populum consoletur et erigat contra suos hostes, quibus erat 30
circumseptus.
Caput XVI.
Prophecia contra Moab. Sicut autem Palestiuis cupiditatem vindictac
tribuit, Ita Moabitis tribuit arrogantiam. Fuit enim valde superbus populus
ob ea dona, quae habuit. 35
'Nocte venit vastatio.' Loquitur ceu de re praesenti. Tam facile
vastabitur, inquit, atque si quis occupet civitatem sepultam somno et vino.
Siguificat siniul nomine noctis praesumptionem et securitatem.
'Ar.'
Est quam Graeci Ariopolin dixerunt.
'Murus Moab.' Accipio Kir pro proprio nomine civitatis. 40
15 2 'Ascendit ad excelsa.' Qui in successu cfferuntur, illi etiam ad levia
35 ob bis li.ibuit] ob sumniiim ubertateni agrorum et alia doua, (juibus abundabat 1!
41 illi] isti B

57
(iöotleimig über 3e|aia ir.27-29) — Scholia 1532/4. Caix lö, 2-lG. 3.
147
mala sie frauguutiu' et metuuut, ut erigi nou possiut. Sic de Moabitis liic
dicit. Porro Neba et Medba civitateis fuerunt in Gad et Rubeu. Aut igitnr
cas Moabitae deuno occuparimt aut aliis urliibus oadem noiiiina imposueriint.
Quod Latinus fecit Ascendit Jomus', puto proprium noiiien templi esse:
6 Ascendunt in Baith et Dibon.
'In Omnibus capitibus.' Sunt signa magni luctus pro niore illius popnli.
'Hesbou' Civitas Rubeu. 15,4
'Gaza.' In fiuibus Rüben quoque est.
'Cor meum ad Moab.' Hie locus male est versus, debet igitur sie 15,
10 reddi: Cor memn ad Moab clamabit, fugieutes vitulae illius trimae usque
ad Zoar, scilicet fugiuut. Accipio autem haec in persona Prophetae, quasi
insultct Moab, quod adeo sit fractus et coutcrritns. Porro vocat ]\[oab
vitulam trimam proverbialiter propter ubertatem pascuorum et alia commoda,
quibus ea terra abundabat, sicut trima vitula foecunda est et abundans
13 lactis. Sic in Ozea Ephraim dicitur vitulus decliuans.
^,„j ^^ ,,-
'Luhitli.' Haec loca iguoramus.
'Aquae Nimrou.' Puto Prophetam figurata loqui, quod illa loca dc-15, e
serta siut cultoribus et habitatoribus.
'Super flumeu Arabum.' Libenter intelligerem torreutem Gal)bolIi 15,
20 ultra torreutem salicum.
'Quoniam circumit.' Id est, ubique est ullulatus. 15, s
'Ponam super Dimon." Leones Moab vocat optimates Moab, q. d. et 15,9
optimatium et vulgi reliquiae gravius affligentur.
'Emitte agnum Domine.' Verte sie: V^os principes ten-ae, emittiteis, 1
25 aguos ex Sela ex deserto. Hieronymus male ad beatam virginem detorquot
et ego ludaeorum senteutiam quoque non sequai-, quod existimem Moabitas
tum sub Ezechiae imperio non fuisse. Mea sententia igitur haec est, ut sit
ironia: Mittite nunc victimas ad temphim Domini, an forte depellere a vobis
immineus malum possitis. Unde haec repentiua in vos religio incessit?
30 Sed nihil ea vobis religio proderit, nullis hostiis calamitas haec in vos
ingrueus procurari poterit.
vos e
'Et erit sicut avis fugiens.' Bona pictura est. Sicut avis e nido, sici«, 2
regne fugabimini.
'Arnon.' Quid sit nescio, puto tamen esse terminum Moabiticae regio-
35 nis et aptum latronibus locum.
'Ini consiliimi.' Id est : Est
tibi simpliciter fugiendum , utero ergo i«, 3
iam sapientia tua, para tibi umbram contra aestum, id est, para tibi muuimentum
et praesidium aliqnod adversus haue calamitatem. Sic est pcrpetua
ironia et insultatio.
2 Mebda A Medba B 10 i'ugienfes bis trimae] t'iigitivi a vitida ill.i tiiiiia i>
12 Moabitis, quod adeo sint l'racti et contcrriti B
10*

In
:
148 (SBorlefung über ^efaia 1527-29) - SchoHa 1532/4. Cap. 16, 3-12.
'Abscoude fugientes.' Age, absconde miseros hoinines sub ista umbra,
ut lateant, q. d. Nulla ratione tueri eos aut subvenire eis poteris.
]ß, 4 'Tunc fiuietur exactor.' Sunt merae irouiae. Sine dubio tantum in to
erit praesidii, ut tantam calamitatein avertere et subvenire miseris tuis eivibus
queas. Quod 'miserum' vertit, tu verte 'vastatorem'. s
10,5 'Praeparabitur in misericordia.' Redit hie ad suos et consolatur suos:
Moab, quantiimvis superbus, peribit. Nos autem manebimus et manebimus
in regno, in quo uon erit furor sed misericordia, non hypoorisis sed veritas.
Significat autem Ezechiae regnum.
|
quo rex non pro sua tantum persona
recte iudicabit sed curabit, ut et caeteri sie iudicent, ne opprimantur pauperes. lo
16.6 'Audivimus superbiam Moab.'
Est nota huius Thrasonis superbia,
inquit, et tamen peribit.
'Audivimus superbiam Moab.' Pertinet
ad confirmationem promissionis
Nolite timere aut defatigari, cum auditis
Thrasonem Moab, cuius superbia et ira maior est quam vires eius sunt, Sed contemnite
eum, certo enim peribit.
16.7 'Moab ad Moab.' Moabita ad Moabitam.
'Super fundameuta civitatis Kir.' Scilicet ullulabunt, id est, vulgus
deplorabit miserabilem suorum principum casum. Ciaudos vocat vulgi fecem.
is
Fundameuta vocat principes.
16.8 'Flagella eins.' Est figurate dictum, id est, Assyrii omnem Moabita- 20
rum iuventuteni trausferent iu suam terram.
16 .,
'Plorabo iu fletu meo.' Loquitur Propheta iu persona Moab: Ego Moab
plorabo
JC.
'Quoniam super viudemiam tuam.' In vindemia et messe gaudeut et
laetautur agricolae. Est autem hie ironia, qua victis iusultat victor: Hostium 25
tuorum clamor iu vindemia tua auditur, id est, tuis hiboribns alius fruitur.
Sic enim impiis accidit: cum sunt in vindemia, alius metit. Sic iusticiarii
in periculo mortis uullum suae iusticiae fructum percipiuut.
IC, 10
'Viuum in torculari.' Significat bis figuris simpliciter destruendos et
vastandos esse. so
16. 11
'Super hoc veuter meus sonabit.' Est quoque mimiticum, id est, dolebit
venter prae gemitu et dolore.
16. 12
'Et apparebit quod Moab.' Irridet quoque Deum et religiouem Moa-
5. SBioit bitarum: Ubi nunc suut dii tui? Sicut Moses Deutero. 38. 'Surgaut et
opitulentur tibi dii tui'. 35
Sic qui habent falsam religionem,
tempore periculi et a deo suo et ab
hominibus deseruntiu-.
Quasi dicat: tum apparebit frustraneus
eorum cultus. Est autem insignis haec
descriptio hypocrisis. Nam hjpocritae,
ubi animi impia de Deo opinione occuijati sunt, multo vehementiores sunt in suis
studiis quam vere pii in vero cultu Dei. Atque haec prima retributio impiorum 40
5 vertit] verti Jl 9 Significat bis regiium fehlt U

(Sotlcfmifl üt)cr 3ciQia 1527—29) — Seholia 1532/4. Cap. 16. 12 — 17, 1. 149
est, quod conteruntur suo labore, quem sua sponte suscipiunt. Altera est, quod illa
studia tempore necessitatis vana sunt nee quidquam prosunt. Ferunt igitur mala
sua cum summa molestia nee spem consilü usquam vident. Ideo dicit: Erit cum
apparebit, quod Moab defatigatus sit super excelsis suis. Contra vera pietas quia
5 seit se servire Christo, externe quidem patitur, vincit tamen crucem fiducia, quam
habet in Christum. Caveamus igitur impias doctrinas, quae tarn corpus quam
animum affligunt. Ubi enim Yerbum et lux amissa sunt, relinquuntur tenebrae et
sequuntur illa, quae sunt in Deutero. 28. Servies diis alienis, ligno et lapidi'. Et 5.TOo(c28,36
sie ueoessario fit, quando aberramus a vero Deo, qui solus patientiam nobiscum
'0 habere potest et vult, modo retineamus Verbum. Quanquam enim tentationes et crux
sequuntur, tamen consoientia laeta est et habet pacem fiducia misericordis Dei.
Contra ubi Verbum ablatum est, dicit textus, quod corpore et animo servitur
pavoribus et tristiciae. Haec est fortuna omnium impiorum, sicut in Papatu experti
sumus, ubi neque crebrae confessiones nee acerbae satisfactiones, non peregrinationes,
•5 non Missae, non ulla alia opera conscientiam pacare poterant, quae semper trepidabat.
Laboravimus igitur corpore et animo et tamen remissionem peccatorum non
consecuti sumus. Hie est fructus, hoc precium, quando verus Deus relinquitur.
Nos igitur agamus Deo gratias, quod sumus liberati a diis alienis, hoc est,
a falsa fiducia. Nam Deus alienus est, in quo confidimus praeter Verbum. Sic opera
20 mea, cum in ea fido, sunt dii alieni, sie votum monachi, sie castitas !c. nee possunt
reddere conscientiam quietam. Ratio est, quia in nostris operibus semper est defectus
quidam. Monachus quando caste visit, sensit tamen uredinem !C. Sunt igitur
infiniti in operibus nostris defectus, quare non potest non esse defatigatio. Credere
autem in Christum est iucundum, quia ibi habemus remissionem peccatorum. Si
55 quid igitur peccamus, non imputatur. Apparet autem ex hoc loco Moab fuisse sanctum
in speciem et supersticiosum populum, qualis hodie est papatus.
'Anni mercenarii.' Quasi ad certutu teiiipns, certo precio sint conducti, i«. u
quod ubi praeterierit, tum eiiciautur e domo.
'Gloria Moab.' Regnum, religio» potentia, leges, populi, iuventus k.
30 Sic continent sacrae literae ceu nubes exemplorum, quibus docemur, quod
Deus resistat superbis et defc humililjus graciam, paululum tantum expectemus,
et sustineamus adversa, et videbimus quoque hoc tempore retributionem
peccatorum, imo magna ex parte
vndimus.
In Caput XTII.
35 Prophetavit hactenus adversus eos, qui .sunt ad Orientem et Occidentem.
lam ad Septentrionem vertitur et prophetat contra Damascum,
quae fuit capat regni S\Tiae. Involvit autem simul captivitatem regni Israel,
Idque haue ob causam: Accusatur Israel ubique propter haue perfidiam,
quod arma contra ludam moveat et se cum externis potius coniungat. Quia
10 autem una cum Syriae rege se coniuuxerat et ludam vastaverat, ideo coniunguntur
quoque in poena et praedicitur ambobus, quod sint perdendi et
vastaudi a rege Assyriorum. Videtur autem dicta esse haec prophecia
sub
Achas.
29 Regmmi] Idest, reguum B

-150 (9}otIe[iill9 übet Scinia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 17,2— 10.
17,2 'Aroer.' Est nonieu civitati.«, qiiae ponitur in Ruhen et jieitiuebat ad
retrniini Inda. Hie auteni aeeipio pro nomine appellativo, (jiiasi dieat: S)ie
[tcbtc nuff bcv Ijcibcil. Civitatcs, (piae sunt in canipe,Ktni)Us, illae onine.s .sie
desolabuntur, ut greges ibi paf?cant. Ut siguificet Aroer campuni, in (juu
crescunt in\-rieae. s
'7.3 'Adiutorium ab Ephraim.' Verte: praesidium Ephraim. Sic autem voeat
regnum Syriae propterea, qiiod regnum Israel cum S^Tis se coniuuxerat et
fidebat auxiliis SjTorum, sicut supra est cap. 7.
'Sicut gloria Israel.' Id est, Ambo destruentur et Syri et Israel.
'^5 'Et erit sicut coiigregans in.' Est horrenda similitudo. Deseribit regem lo
"' ^
Assyrium tanquam messorem^ qui messis tempore in vallem Rephaim irruat
(ea vieina Hierusalera est versus Occidenteni) id est, in regnum Israel opulentum
idque sie demetat, iit ablatis principibus et optimatibus inopem plebeeulam
tantum et feeem vulgi relinquat.
'In die illa inclinabitur homo.' Sic ealamitas eos coget, ut ad regnum is
ludae a diis a se factis confugiant ad Deum, qui feeit ipsos.
Erat quidem templum Salomonis quoque
manibus hominum factum.
Sed
hie est canon Theologicus, quod in
omni opere spectandum sit verbum
Dei. Quae igitur opera mandante Deo
fiunt, ea non fiunt nostra voluntate
Potuit hie obiici,
an non Area foederis et
templum in Hierusalem quoque sunt opera
manuum hominum? Sed hie est canon
Theologicus, quod in omni opere spectan-
dum sit,
habeat ne Verbum Dei an nonV
Qiiae igitur opera mandante Deo fiunt, ea
sed Dei, nos instrimienta tantum su- Deus facit per nos tanquam per instrumus.
Sicut menta. Sic
opera legis ea dieuntur, quae fiunt iubente lege. Quae antem opera fiunt 25
non mandante Deo, ea sunt opera manuum uostrarum et quia sunt sine verbo
Dei, sunt impia et damnata, praesertim si ad ea iusticiae opinio accedat,
quare etiam hie
reprehenduntur.
17,9 'Civitates fisrtitudinis eins.' lucertum est, an civitates fortitudiuis propter
armorum et munitionum ajijjaratnm vocet au propter rcligionem et cultum so
idolorum, in quae fidebant. Ego tamen malo de religione accipere, ut significet
eas civitates, in quibus idola singulari studio eoluerunt.
'Quae derelictae sunt a facie.' Est similitudo. Quemadmodum populus
Israel, cum primum terram Chananaeam occuparet, omnia ferro ignique vastabat,
ut pauculi quidam rami et frondes, id est, reliquiae populi relinquerentur. 35
Sic nunc fiet a rege AssjTiorum, adeo omnia vastabit.
2j
17, 10 Quia oblita es Dei salutaris tui.' Haec est culpa, cur vastetur Israel, quod
sit oblita Dei. Si hanc culpam tarn atrox poena sequitur, vides, quid de Germania
nobis sit sperandum, quae non solum obliviscitur Dei sed eum contemnit, provocat,
persequitur et abominatur.
4u
16 a düs] et a das B

(Sorlcfung ubn Sclaio 1527—29) — Sdiolia 1582/4. Ciip. 17, 10- U. 151
'Propterea plantabis plantationem.' Perstat in fiducia religiouis. Sunt
Igitur accipiencia liaec de plantis non temporalis sed spiritiialis ret^ni, lioc
est, de religionc, ut plantae siut iustituti discipuli ad hypocrisiu, quale.s apud
nos fuerunt Monachi et totus Papatus. Verte 'plantationes iucundas'. Significat
5 enim, quod hypocrisis et iusticia propria titillant carnem et sunt iucundae, nemo eas
per.seqiütur, sed omnes admirantur.
TTt mane semen tuum gerrainet.' Significat Studium hypocritaruni et n, 11
iiaereticorum, illi diligenter ]>lantant discipulos, cogunt et urgent, ut sua gerniinent
et floreant, et omuino fcrventiores et magis seduli sunt in suis errorilu
bus propagandis quam pü in vero verbi ministerio. Et hoc ideo, quod piis
obsistit Satlian. Sectarios autem et liaereticos non solum neu impedit Sathau
sed promovet etiam et incitat.
'Ablata est messis.' Huuc totuni hicum sie verte: lucundas plantationes
plantabis et palmites externis (id est hostibus) seminabis. In die
15 plantationis tuae magnuiii Studium, ut mane semen tuum germinet, verum
acervus messis in die liaereditatis erit dolor afflicti jc.
Hie est eventus studiorum impietatis. Sicut in Psalmo dicitur, quod (g^iJv.^b', s)
in corruptione metent. Sic accipio hunc locum de studiis religiouis seu
idolatriae. Potest autem intelligi quoque de politia, de legibus et opibus et
20 terreno cultu. Sed nescio, utra sit historica senteutia, quamvis ambae historicae
esse
possint.
'Vae multitudini populorum.'
Hie addit promissionem et cousolationem "' '^
pro populo Inda, ne metuant Assyrium, fore enim, ut pereat, sicut supra.
Notae autem sunt figurae, quod per flumina, montes, arbores jc. principes
25 significantiu-.
'Increpabit eum.' Historia infra capite 37. de Sennaherib narrabitur.
'In tempore vesperi.' Loquitur de re fiitura ceu de praesenti. Neque n, u
enim satis erigi possunt territae mentes. Durabit metus ille, inquit, a vesperi
usque mane, tum aderit liberatio et salus. Sed non possunt haec a turbatis
30 mentibus credi. Sensus enim turbationis est aeternus et omnis tentatio in
affectu nostro perpetua est. Neque quisqtiara est, qui finem tentationis videat
tum, cum in paroxismo tentationis est. Discamus igitur, ne ex sensu sed
ex verbo Dei tum, cum tentamur, iudicemus : Quod vei-bum promittit oranem
tentationem tempus vesperi tantum esse,
quod consequatur matutinum tempus,
35 id est, solaciun]. Sed caro diversum facit et neglecto verbo tantum in jjraesentem
sensum afflictionis intenta est et ex sensu iudicat. Quare etiam nnllum
tentationis finem animo concipere potest. Athanasius igitur recte fecit: is
cum accepisset sibi insidias a luliano strui, respondit: lulianus est parva
nubecula, quae cito evanescet. Huius exemplum nos in uostris quoque malis
sequamur et experiemur verbum Dei verax esse, quod nos non fallet. Et
'7' '*
37 in animo B

'
152 (Süttciiiiin ükr Sfinin 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 17,14—18.4.
haec quidem consolatio Esaiac non ad Ezccliiam tantiim sed ad nos quoqne
pertinot, qui iisdem hostibus, ii.sdcin teiitatioiii!)U.s, ii.sdem insidiis petiniiir
et oppiiguanuir. Tcntari igitur possumus, viiici autem non po.ssumus, si verliiim
retiuuerimus. Sumus enim fundati snpra petram Christum. Quare eliam
.«i intrniat tentatio, non crit dinturna .scd crit ve.spcra, quam brevi conscque- s
tiif laeluni diei lunien.
Capnt XTIII.
Loquitnr de popiili.«,

34
(SBorlcfuiig iibn 3cfai(t 1527—29) — Scliolia 1532/4. Caii. 18,7—19,5. 153
'In tempore illo dcferctiir.' E.«t con.solatio addita. Rcliqniac illiii,sis,7
jiopiili c'on vorteilt iir aliqiiando ad Chri.stum. Sic leginiiLS iu Acti.s de regiiia
Aethiopum et de aliis. ]\[ulli quoqxie .sancti viri post in illis locis latuernnt
temporibns Augnstini et Athanasii et videtiir über de Vitis patrniB raaxime
5 ex 80 angulo erutiis. Placet autem mihi hie locus eo maxime, quod fere videmus
Euangelion ea looa occupare, ubi prius Sathan potenter regnavit. Haec sunt opera
gloriae maiestati.s diviuae.
In Caput XIX.
Prophetat iara Aegyptiis qnocpie mahim. Rex enim Assyrioruin tiiiic m, i
lu commune flagellum fuit omnium vicinarum gentium .sicut hodie Turca.
'Dominus super nubem veloeem.' Id est, Dens immittit AegyptiLs
regem Assyriorum ceu vcloccm nubem. Sic et subituni hostis adventum et
facilem victoriam .signiticat.
'Et movebuntur simulaclira.' Siraulachra Aegypti non sunt argenteae
15 et lapideae imagines .sed reh'gio et eultus xa) nfßnniinra, illa eommovebuutur.
Hypocrisis enim et idolatria flagellum et irani Dei non sustinent,
quia carent verbo et vera opinione de Deo. Sola pietas subsistere in afflictione
potest, quia habet verbum et nititnr verbo. Debeliat igitur nobi.s proverbii
vice esse, ut diceremus: Ingrediente domino Aegyptum simulachra trepidant, id est,
2u corda hypocritarum non possunt se erigere contra imminens periculum. Est igitur
hie Theologicus locus.
'Cor Aegvptiorum tabescet.' Sublata fiducia religionis sequitnr trepi- 1». 2
datio et inquietudo cordis. Sic nos hodie habemus unicum consiliiun contra
adversarios nostros: quod causam nostram crel)ris precibus Deo comroendaraus. At
25 ipsi quia carent Verbo et sunt in impio Dei cultu, infinitis consiliis exercentur, quibns
tarnen tot iam annis prorsus nihil etfeeerunt. Sic postquam simulachra cornicrunt et
destituti
sunt Verbo, neque modum neque finem consiliorum contra nos habere possunt
et tnrbantur aninii et malae causae quovi.s modo cupiunt consultum, sed frastra.
'Et conciUTere faciara Aegv|itios.' Confusam fiduciam religionis ne-
30 cessario sequuntur seditiones et discordiae, quae sunt initia ruituri imperii.
'Et dirumpetur Spiritus.' Verte: Et deficiet Spiritus, id est deerit eisi9.
animus. Sic solet Dens puguare contra hostes suos : jirimo cor et animum
ab eis aufert.
'Et interrogabunt simulachra." Peuuria consiliorum confugient ad idola.
35 Sic nunc instituunt processioncs seu supplicationes, cum imminent pericula,
quibus magis provocant Deum.
'In manum dominorum crudelium.' In manus Assyriornm. 19,
'Et arescet aqua de mari.' Aegyptii sunt celebres piscatura. Describit 19. 5
igitur eorura calamitatem similitudine a piscatoribus sumpta. Arescet aqua,
40 id est, Rex Assyriorum spoliabit habitantes ad aquas istas.
'Fluvins.' Nilns, id est qui ad Nilum habitant.
:!0i21 Est bis locus] Est locus Theologicus B

6
154 (58otlEfmig übn Sefata 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 19, 6-14.
19,
'Rivi aggerum'. Sunt merae allegoriae, id est cives exliaurientiir in nrbibus.
19,8 'Moerebunt piscatores.' Aegyptü non amplius negociabuntiir. Pei-HCverat
in allegoria de piscatoribus.
19,11 'Stiilti principes Zoan.' Proplieta iiic insultat Aeg}-ptiis. Quasi dicat:
Vos Aegyptü gloi-iamini de magna sapientia, quod sitis antiqiiissinii et &
habeatis reipublicae forinam vetustissimain. Qui ergo fit, quod haec ignoratis?
quod tantam calamitatem non praevidetis ?
'Filius sapiens sum ego.' Sic praedicabatur tum Aeg^-ptus. Est autem
hie canon Tiieologicus ,
quod impü omnes tum, cum perituri sunt, liabent
hoc ingeniura, quod hie describitur, ut indurentur, superbiaut et pertiuaciores '"
fiant ac sine ullo Dei timore vivant et dicant: Fax, Fax. Neque enim credit
impius malum sibi impendere. Sic ludaei cum undique obsessi essent, tarnen eraiit
induratissimi. Ergo certissimus est interitus Papistarum secure nunc triumphantium
et contra omnes minas, contra omnes adhortationes et obtestationes canentium 'Filius
sapientium ego, Filius regum antiquorum. Aut igitur veniet super eos iudicium aut '^
alia ingens plaga. Quo enim propiores sunt calamitati, eo magis sunt indurati. Ideo
allegant sapieutiam et antiquitatera. Num tu solus, inquiunt, vis tam veterem Ecclesiam
damuare? num solus sapis? aut maiores nostros nihil vidisse putas? Num Uli
omnes, qui ante te fuerunt, errarunt jc? Hoc fuit primum argumentum impiorum in
mundo contra pios et erit quoque ultimum. Nam bis duobus : opinione sapieutiae et
gloria antiquitatis, animi impiorum inflantur. Sic Diatribe Erasmi nihil aliud est,
quam quod hie scribitur: Ego filius antiquorum. Allegat enim patrum autoritatem.
Contra hanc superbiam Prophetae pugnarunt et nos hodie reclamamus. Sed nihil proficimus,
donec experiamur. Porro Zoau est una ex nobilissimis Aegypti civitatibus.
Puto autem usu pronunciationis Zoan in 'thoom' mutatum. 25
'Dece])erunt Aegvptum cum angulo.' Anguhim populorum ipsum regem
Aegvpti vocat. Notabis autem eventum consiliorum, quae capiunt impü, quod sunt
deceptio. In speciem quidem nihil iis est efficacius, ideo non possunt se inde espedire,
ad extremum tamen fallunt.
^^
I», 14 'Dominus miscuit in medio eins.'
Dens inebriat eos, ut errent et seducantur
in Omnibus operibus suis.
Christianorum autem haec est gloria,
quod habent quidem calicem (id est
crucem) sed tamen uon inebriantur
sicut impü, quibus ad calamitatem
hoc etiara accedit, ut uon habeant
consilium evadendi. Carent enim
verbo, quod in medüs afflictionibus
erigit et consolatur, quare ad desperationem
tandem adigantur necesse
est. Nee docere aut erigere alios
possunt sed vomunt. Omnia ipsorum
consilia sunt vomitus et sordes.
Dominus miscuit in medio eins. Hoc 3o
est, dominus proprinavit Aegyptiis, ut
errent et seducantur in oranibus suis consiliis
et factis. Est insignis figura et
crebra in sacris literis, quod impü in
calamitate sint quasi ebrius, qui uusquam 35
consistere, nihil videre aut consulere potest
sed incertus huc illuc fertur. Non credunt
hoc impü, donec esperiantur, So ist deim
zu lang geharret, das yhnen alle yhr anschleg
7Ai kurtz werden. Nam ante cala- *!)
niitatem habent speciem sapientiae et
securi in consilüs suis perguut. In ipso
paroxismo calamitatis sinds eitel schwindet
geist, da einer hie hinaus feret, der ander

"
(SUotlefutig über 3cfnin 1527—29) — Si-holia 1532/4. Cap. 19,14-18. 155
dort. Pon-o ubi suut niulta et varia consilia, ibi iieeessario sequitur pcrtlitio. Sicut
ecoiitra , ubi multi sapientes sunt, qui in unum consulunt et consentiuut, salus est.
Atque haec quidem est fomia calamitatis inipiorum. Contra uostra gloria est, quod
quanquam habemus calieem, id est cnicein, tarnen non inebrianiur sicut inipii, quibus A 154, 81
j
hoc etiam ad calamitatem accedit, qnod nee spem nee consilium evadendi usquam
habent. Sed habemus consilium in mediis maus et certam spem liberatiouis. Deus enim
noster est Deus fortis et consiliarius noster, sicut eum scriptura appellat, qui verbo suo
nohis in mediis ealamitatibus consulit et ericrit uos. Quanquam enim omnes natural iter
calamitatibus afficimur. non tarnen omnes inebriamnr. Soli illi ealamitatibus iue-
11 briautnr. hoc est, incerti et desperati fiunt, qui suut sine Verbo. Nos autem habemus
Verbum, quod nobis consulit, Sicut est Psal. 119. 'Testimonia tua sunt consiliarii mei."^''
Hoc nos mouet, ut duremus in cruce et eredamus esse flajjellum doniini nobis in salutem.
Tum Christi quoque exemphim proponit: Non esse diseipulura supra magistrum et
placere Deo patientiam nostram, quae sit acceptissimum sacrificium, Sicut est Psal. 51.
15 Sic eriguntur animi Verbo. Impii autem quia hoc verbum non habent nee credunt,
ideo deficiunt animis corporibusque et desperant, confugiunt deinde ad sua consilia,
quae sunt impurus vomitus et merae sordes. quibus se et alios polluunt.
carebunt.
'Et non erit Aegypto.' Et magistratus .subditis et doctores discipulis
-'u
'Et erit terra Inda Aegypto in.' Quasi dicat: Rident iam me nee cre-i".
duut mihi talia praedicenti. Verum iiet tum, cum haec complebuntur, ut
etiam ad nomen eins terrae, in qua habitavi, expavescant. Recordabuntur
Prophetiae meae et semper plus ac plus nietuent , werden sorgen , es mochten noch
zvveen Esaias komen. Sic sero sapiunt Phryges et tum crndeliora cogitant quam
25 patiuntur.
'In die illa erunt quinque civitates.' Hactenus calamitatem praedixit,
iam addit promi.ssionem. Semper enim vindicta divina aliquas reliquias
servat praeterquam in Sodoma et Gomorra, quas posuit in exemplum impiorum
in ultimo die iudicii. Quia autem Aegyjitii populo Israel magis
30 faverunt quam reliquae gentes, ideo tam magnificam promissionem hie addit
fore, ut convertantur ad Christum. Intelligo enim Prophetam de propagato
Euangelio non de lege propagata ante Christum, sicut dicunt de ara in
Aegj'pto extructa 2C. Quia non licuit alibi erigere altare stante adhuc vero cultu
et templo.
Quare haec promissio post Christum praedicatum impleta est !C.
35 'Quinque civitates.' Id est aliquot, non omnes, ut significentur aliae
credentes, aliae resistentes fidei. Est enim numerus certus pro incerto, Sicut alibi
quinque talenta, quinque fatuae virgines !C.
'Et iurantes per Dominum." lurare est vovere, laudare, confiteri, colere,
adorare Deum. Lingua Canaan est Hebraea lingua, qua sunt usi saucti
'" Patriarchae, quam in captivitate intercidisse credibile est. Eam discent, inquit, ut
involvat Prophetiam, id est, transibunt ad nostrum cultum, una nobiscum credent in
Deum Christum.
'Civitas Solls.' Dicunt Heliopolin esse.
21 implebuntur B 28 exemplum] exemplum poenae £ 33 !C. fehlt JJ 36 fidei fehlt B
'"' '5
'9- '^
"'•'' -''

•'•
156 (SBorliiiinti iiOcr ^tfnin 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 19, 19-22.
19.19 'Erit altare Domino.' Dicit de altari, qiiod sit in mcdio Aogy))ti et
in finibus Aegypti. Non potest ergo intelligi de corporali ara. Sed significat,
qiiod Christus iibique coletur et quod ubique verbiim {)raedicabitur. Hie ost
luiica nostra ara, super quam sat-rifieantur Deo laus et confessio pro exhibita jier ipsuin
gratia.
'Clamaljunt ad Dominum.' Non solum doctriua ibi erit et abundautia verbi,
sed erit oratio quoque altera pars cultus divini, ut sint couiuucti Spiritus gratiae et
precum. Quia verbum orux sequitur, ideo oratione opus est.
19.20 'Et erit in signiim et testimonium.' Dicit hoc per comparationcm
contra ludaeos: non erit altare iihid in ritum ant in pompani sicnt apud '"
Iiidaeos, Sed in signum et testinioninm, id est, ad docendura verbum. Hie
est unicus cultus Novi trstamenti, quem Deo praestamus, quod praedicam\is lienoficium
Dei in Christo nobis peocatoribus exhibitum. Sic uno verbo oumom illam pompam
sacrificiorum
et hostiarum veteris testamenti abolet.
'Et mittet eis Magistrum liberatorem.' Id est, dabit eis Doctores, qni '''
possint eos verbo salvare et docere.
19.21 '15(; oolent enm in liostiis.' Dixit ante constitutam aram ad docendum,
non ad sacrificandum. Sunt igitur quae hie de hostiis dicit, ex superioribu.s
interpretanda. Semper enim posterius verbum ex priore est interpretandum.
Sic in libris Regnm, quia dictum est Samuclem mortuum, cum post a Pliy- '^"
tonissa eins imago producitur, credere debemus phantasticura ilUid, uon verum
Samuelis corpus fuisse. Sic quotiescunque Deus dat Verbum, illud est retinendum.
Quodsi deinde aliud diversum dat, sciendum. sicut Moses dicit. quod tentat nos, sicut
videmus in historia Balaam. Accipienda igitur haec sunt de hostiis et sacrificiis
3!öm 12, 1 spiritualibus. Sicut Paulus docet ad Roma. 12. 'Exhibete corpora vestra -^
hostiam viventem, sanctam, complacentem Deo' JC.
'Vota vovebunt.' Vota Christianorum sunt gratias agere, benedicere,
laudare Deum, non vanae illae
nugae votorum monasticorum, quae sunt verc
mundana. Sunt autem distingueuda vota. Alia sunt veteris testamenti, quae erant
reruni temporalium, quando vel anima, id est, corpus nostrum, vel ager vel iumentum 30
vovebatur ad obsequium templi, Sicut apud nos sunt die frondienst ad certum tenipus.
Praeterea erant anatheniata mortis, quäle lephtae votum fuit. Haec nunc sunt abolita,
postquam cessavit ille cultus. Et sunt tantum vota Novi testamenti laudare, praedieare
Deum, gratias agere, confiteri jc. et haec sunt spiritualia vota. Tertium geuus votorum
sunt civilia, quibus nos obligamus magistratibus, ea sunt praestauda sicut alia offlcia.
'''
quae magistratus exigit. Vota autem elericoruni sunt niera mendaoia, quae uec in
nostra potestate sunt nee praestari possunt. Nos igitiu- meminerimus haec vota nobis
praestanda, ut primum mortificemus nos, ut Christus in sua sapientia magnificetur et
glorifieetur, Deinde ut aguoscamus beneficia, quibus Deus nos cumulat, et pro iis
agamus gratias.
*''
19. 22 'Et percutiet Dominus Aegyptum.' Christus ,suos exercebit per crucem
et castigabit, alias fierent negligentes. Et nota: castigationem esse ad sanitatem
non ad perniciem.
9 in fehlt B 21 imago] uinbra B

A 54
2
(SBovIelung übet Sctaio 1527—29) - Scholia 1532/4. Cap. 19,23—20,5. 157
'In die illa erit via.' Est promissio de EiuiDgelio, sicut dixi. Ubique 19, 23
eruut Chiistiaui et iu Assyria et in Aegypto, erit uuitas fidei jc.
'Erit Israel tertius.' Est apertissimus textus, quod Israel aeqiiabitur 19, 24
geiitibus et geutes Israeli.
In Caput XX.
Propbetat contra Aethiopes et Aegyptios simul et damnat fiduciani
foederum iuter eos.
'Vade et solve saccum.' Ecce 'Vade et solve saccum.' Hie locus 20,
Signum verbo additum, uon ut nota valnt pro confu-matione nostrae doctriiiae,
10 qnaedam inter Aegyptios et Aetliiopes quod Deus semper Verbo addiderit signa
esset, qua cognoscerentur, Sed ad incutiendum
eis terrorem, sie signa ad Dei, Et uon, sicut Sacranieiitarii en-ant,
vel pi-o conflnnanda fide vel aleudo timore
animos aut confirmandos aut terrendos ut essent exteniae notae pi-ofessionis vel
faciunt et ad provocandum vel timov,
rem vel fidem.
fidei fructus et nou signa. Tum possunt
simbola charitatis. Nam ii potius sunt
Sacramenta etiam a falsis fratribus accipi, illos autem fructus charitatis mala arbor
non potest producere. Quare pronunciamus signa valere ad augendam fidem et timorem
dei in oordibus. Scinius quidem externa non salvare, si accipias externa, id est, uostra.
Verum Deus etiam per externa salutem operatur et sie ordinavit, quod nolit dare
20 spiritum suum sine signis et externa re aliqua. Ideo instituit in Ecclesia ministerium
Verbi, Baptismum et coenam corporis et sanguinis filii sui. Sic in die Pentecostes
descendit et datus est Apostolis si^iritus sanctus non invisibiliter sed vento valido et
unguis igneis. Quare Sacramentarii errant et ponuut hie falsum principium, quod
dicunt: Nulla externa res prodest ad salutem. Imo tu inverte et die: Sine externa re
25 nulla Salus contiugit. Nam hie evidens textus est, quod signum externum prosit ad 157, 14 f.
provocandam fidem et timorem Dei. Vult enim Propheta Aegyptios bumiliare. id
quod non pertinet ad charitatis aut noticiae .symbolum sed ad vim et energiam Spiritus
saneti excitantis corda. Quemadmodum enim perVerbum movet Spiritus sanctus, ita
etiam per signa movet, quae nihil sunt quam Verbum, ut sie dicam reale, ubi re ex-
30 primitur, quod Verbum sonat. Et sicut Verbum nunquam frustra est, Ita nee signa
sine fructu esse possunt. Sic Baptismus, sie coena Domini sunt signa, quibus fides
erigitur et roboratur, non quibus vel ad charitatem invitautur homiues (quanquam id
quoque fieri debeat) vel inter se tanquam nota professionis distinguautur.
'Tribus annis.' Hoc signum intra tres anuos complebitur.
35
'Nudus et discalciatus.' Vestitum esse significat esse potentem, opu-20, .s
lentum. Calciatum vero esse significat habere regnum, administrationem,
doctores, discipulos. Haec omnia minatur se adempturum.
'Discoopertis natibus,' Revelare pudenda est confundere et auferre20,
gloriam. Gloria autem priucipis est in multitudiue populi. Est igitur igno-
40 niinia Aegypti, quod uon habebit populum.
'Et coufuudentur ab Aethiopibus.' Notat, quod mutuis foederibus 20,
confidebant. Sic ubique sacrae literae docent tum timorem tum fidem. Deus
41 Cüufundetur £

3
158 (ffiotlcimig über 3cfnin 15-27-29) - SchoHa 1532/4. Cap. 20, 5-21, 5.
enim omnia potest tollerare, fiduciam autem simpliciter in nihilum redigit.
Ideo peccatores tolerat, iustos abominatur et damnat. Ad reliquias peccati con-
^!i. H7, nnivet, capiit autem serpentis couterit, ut stet illa gloria: "Beneplacitiim est
Domino super timentes eum.' Id quod in omnil)us eins dictis, factis et
siguis apparet. Quare discamus Deum timere et abiiciamus omnem de 5
nostris viribus et sapientia nostra fiduciam.
20,6 'Huiiis insulae.' Aegypti et Aetliiopiae.
'Quam pulchre eifugimus.' Est ironia, Quasi dieat : Nihil nobis nostra
foedei-a
profueruut.
In Caput XXI.
lo
Praedicit onus Babvloni. Pn)[)lieta enim gravissime Balnlonios odit,
quod vastaverint etiam reliquias populi ludae et temphun, id quod Assyrii
nuuquam feceraut.
21.1 'Desertura maris.' Non est intelligendum nomen hoc de topograjthia
sed de officio et opere, ut accipiatur desertum active, quod faeiat descrta, ii
sicut raare inundans, id est, quod sit devoratrix mundi et regnorum.
'Sicut turbines ab Africo.' Crudelitatem tuam crudelitate puniam.
Significat autem Medos et Persas, per quos hoc sit facturus.
21.2 'Qui ineredulus est.' Verte: contemptor contra coiitemptorem, vastator contra
21.
vastatorem veuit, Quasi dicat: Tu Babilon iani diu vastasti alios, veniet Cjmi.s et 20
vastabit te quoque.
'Elam.'
Sunt Persae.
'Omnem gemitum eius cessare faciam.' Gemitum intellige sicut supra
desertum, id est, quo alias gentes gemere Babylon fecit. Corapeseam, inquit,
eam, ne sie alios afSigat et cruciet porro. Sic etiam gentium gemitum Deus 25
exaudit, quanto magis suorum clamores exaudiet?
'Repleti sunt lumbi mei doloi-e.' Sunt propheticae Mimeses. Loquitmenim
in persona Babyloniorum. Queruntur autem de lumbis potissimum, in
quibus genei-andi vis est. Quasi dicat neque vim neque successum vel
augendi vel retiuendi imperii amplius esse. 30
21.4 'Babylon dilecta mea.' Verte: Dilecta nox posita est mihi in terrorem,
Die liebe nacht.
21.5 'Pone mensam.' Sunt ironica. Babylon est capta, sicut Vergilius^
de Troia dicit: 'Invadunt urbera somno vinoque sepultam.' Ridet igitur
hanc securitatem Propheta. Quasi dicat: Comraessamini iam in summa 35
securitate, Sed erit, cum Babylonii servos suos non mensam parare sed
clypeum arripere iubebunt. Quare pro conviviis specidatores constituere,
pro compotationibus arma ad bellum parare conveuiebat.
12 vastaTerint] vastaturi erant B 16 sit] Babiloniorum monarcbia sit B 2S Gemitum]
Eius, id est Babilonis. Porro gemitum B
') Virgil. Aen. 2, 265.

(Sßorlcfiing übet 3cfain 1527^29) - SchoHa 1532/4. Cap. 21, 6 — 13. 159
'Vade et poue speculatorcm.'
Ad coufirniationem praedictae calamitati.s2i,«
.sequeutia ceu Signum addit. Quasi dicat: Dum vos comniessamini, ceoe
servus meu.s, quem speculatorcm eonstitui, videt advenientes hostes in curribus.
'Vidit currum duorum equitum.' Singulare est pro plurali. Id est: Vidit cmrusSl,?
5 et equos, hoc est, exercitus adventantes.
'Et clamavit leo.' Puto haec accipienda de speculatore. 21,8
'Cecidit Babel.' Dicuntur omnia ista in cousolatiouem ludae. 21,9
'Tritura mea.' Est ambiguum, utrum referenda sint ad ludam an ad 21, lu
Babylonios. Ego tarnen de Babyloniis intelligo, quod sint tritura Dei, quos
'" sit conculcaturus et perditurus Dens per Medos et Persas tanquam frumentilm in
area. Nam filius areae dicitur quicquid in area est, frumentum, seges JC.
'Guus Duma ad me clamat.' Est obscurus locus. Quidara dicunt 21,11
Duma civitatis nomen esse. Ego autem existimo Dumam regionis nomen esse.
Nomen enim est Gene. 23. inter filios Ismaelis, qui non civitatibus sed regionibus
15 nomiua dederunt, Sicut a Kedar Kedareni, a Nabaioth Nabathei dicti sunt et intelliaro
o
Prophetam loqui contra magnam Ismaelitarum partem, qui in Arabia petrea
sunt. Est et hoc incertum, quaenam ea calamitas sit, quam praedicit, siutne
a Babiloniis au ab Assyriis vastati. Mihi verisimillimum videtur esse eos
al)
Idumaeis vastatos.
20 'Ad me clamat ex Seyr.' Seyr et Idumaea sunt unum. Perfertur
ad me Dumam, tristis vox ex Seyr. Hac coniectura ductus ab Idumaeis
vastatos
censeo.
'Custos quid de nocte.' Id est, quantum de uocte superest. Sunt
enim mimiticae voces, quibus significat anxietatem obsessorum sperantium
25 diera et liberatiouem. Dicunt enim, quantum de nocte restat, ut redeat dies,
id est, quem fiuem calamitatis speremus?
'Venit mane et uox.' Fiugit respondere custodem desperatis civibus 21, 12
et augere dolorem. Etiamsi dies veniat, tamen seqiietur alia uox, id est,
nuUus est calamitatis finis. Significat igitm- extremam desperatiouem hac
30 Mimesi. Solent enim impii in periculis optare multa, nihil autem credere.
'Si quaeritis.' Verte: Si quaeritis, quaeretis, revertimini et venietis.
Dixi esse mimitica, imitatur enim obsessorum voces et describit atl'ectum
impiorum in periculis. Quasi dicat: Nulla consolatione potestis erigi, etiamsi
dixero vobis, quod illucescet, non contenti statim reditis et denuo de eadem
35 re interrogatis. Sic non possunt impii erigi, quia non habent verbum, cui
tuto inniti queant et omnia alia praesidia, quae habent, incerta sunt, non possunt
expeetare diem sine metu noctis. Pii autem in periculis expectant diem sine nocte.
Audiunt enim in nocte Verbum, illud retinent et sunt eo contenti,
non denuo interrogant.
'Onus in Arabia.' Hie prophetat contra alium filium Kedar, Gene. 25. 21,13
40 Est autem Kedar celebris uatio inter Ismaelitas.
'"
"'^^^'^
10 concalcaturus A 32 esse] autem esse B 35 quia] quia iu calaraitate B

160 (SBotleiung über aie|aia 1527/29) - Scholia 1532/4. Cap. 21, 13-22,8.
'lu saltu in Arabia habitabitis.' Id est tautus erit hostiuoi exercitus,
ut rumore taatum exciti omnibus relictis in solitiidiues profugiatis. Dedaiiiin
dieuut civitatem Arabiae, sed uescio.
21,14 'Occurrentes sitienti.' Ironica insultatio. Vos viciui, quaeso exhibetc
miseris hominibus et exhaustis iatn fuga aquam, qua se recreeut.
'Qui habitatis terraui Austri.' Hebraei: Qui liabitatis Theman, quae
sie dicta est a filio Israaelis. Non puto hunc locum ab Uecolampadio recte expositom
esse.'
• Caput XXII.
22,
Prophetat calatnitateni ipsi Hierusalem et potissimuni eins praefccto lo
Sebna. Dubitatur autem, quaeuam haec calamitas fuerit. Ego scntio
priorem illaiu Babylouicam fuisse sab loiachim, qua prineipes tautum Baby-
1 louiam sunt translati. Vocat autem Hierusalem vallem visionis, quod
multos Prophetas, quos 'videntes' voeabant, habuerit. Nomen quoque vallis
tacitam obiurgationem continet. Quasi dicat: Tu Hierusalem, quae hactenus, 15
cum floreret pietas, mons celeberrimus fuisti, liumiliaberis et ex monte iu
vallem redigeris.
'Quia ascendisti iu tecta.' Vel metu hostimu, ut vos abscoudatis vel
ut defendatis vos contra hostes. Est autem coustructio hie inverteuda.
Urbs plana clamoris, populosa et exultaus (scUicet hactenus tempore pacis) 20
quid est tibi? 3C.
22^ 2 'Iiiterfecti tui non interfecti glaclio.' Sunt euim tarne et peste interfecti. Kam
continuerunt se intra moenia nee couflixerunt cum hoste, sicut patet ex Hieremia.
22,
sSequens autem locus 'Cuncti prineipes tui Jc' argumentum est loqui eum de priore
captivitate cum optima popuU pars abducta est. 25
g., 4
'Eecedite a me, amare ilebo.' Propheta hie iuducit affectum plorantis
et lugentis populi de accepta clade a Nabuchodouosor.
2-, 5
'A Domino.' Hoc addit, ut et suos ad poenitentiam vocet et victoriac
gloriam
Babvlouüs adimat.
'A fodiendo paiiete." Id est:
Ideo est dies interfectionis, quia murus
subruitur et hostes monti imminent.
Obsessam enim Hierusalem, nisi se
dedidissent, vastare decreverant.
'Scrutans murum.' Id est, Ideo est
dies intert'ectiouis, quia murus subruitur
et hostes monti imminent. Assjtü enim
obsessam Hierusalem, nisi se dedisset, vastare
dtcreveraut.
Pai-ietem nudavit clypeus.' Verte: Et Kir nudavit parietem, supra habuimus,
Videtur autem fuisse una de nobüissimus civitatibus Assyriorum.
22 8 'Et revelabitur operimentum ludae.' Quicquid abscouditarum upum
habeut, illud prometur et auferetm- ab liostibus.
T2 priorem bis qua] quod fuerit prima captivitas 15al)ilouica sub loiachim
,
quia li
14 quos] qui B ISjW vos bis vos] te abscondas vel ut ilefendas te B 2ö captiuitate
captiuito B
') also fiucli hier me oben S. 152, 2ß die Besttgruthme auf Oekolampad nur in B

(Sßox-(ejung ülicr ^e'iaia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 22, 8— 20. IGl
'Domus saltiis.' Qiiia miilta ligna ad aeclificium illiul oouvecta erant.
Porro fiiit ea domus, in qua aurea .suppellex asservabatur, ut patet ex
r> !• 2. Soll, so,
raralip. ,3(0
'Domos numerabitis.' Id est, censebitis, exigetis pecuniam per singulas 22, 10
5 domos, propterea quod ad summam pauperiem ab hoste redacti estis.
"Congregastis aquas.' Lege in futuro. Signiflcat autem penuriam aquae.
'Et non videbitis.' Deus ista facit, sed vos non cogitatis vos eam 22, n
calamitatem meruisse. Sic solet omnis impius: poeuam pro cruce et martyrio
interpretatur.
10 'Et vocabit Douiinus.' Sub illam calamitatem erunt Prophetae, qni22, 12
vos hortabuntur ad poeuitentiam, sed uihil promovebuDt.
'Comedamus' K. Sunt voces contemptorum et irridentium Prophetam, 22, I3
qiii contemmint iudicium dei. Agite, ille praedicit nobis mala, At nos Interim
commessabimur et agitabimus convivia, priusquam patiamur ista. Quasi
15 dicaut: Nihil istorum fiet. Porro comedere, bibere vinum K. non sunt mala opera
sed haec sunt mala opera: comedere et bibere in contemptum Dei et verbi.
'Quid tibi hie?' Fuit hie praecipuus vir in aula et quantum apparet, 22, ig
insignis hvpocrita, quem nemo iudicare potuit praeter Esaiam. Eum accu.sat,
non quod sit adulter aut für aut homicida, sed quod securus contemnebat lianc Esaiae
20 praedicatiouem fiitun mali. Quae res deiude aliis quoque occasionem dedit eontemuendi
Verbi. Facilis igitur in fide lapsus est, quod videmus tantos viros cecidisse,
qui nunquam in moribus sunt lapsi. Sic Mose, Aaron, Petras et alii cecidenmt.
Debent igitur huiusmodi exenipla alere in nobis timorem Dei, ne simus securi aut
praesumeutes. Semper enim dum vivimus, etiam in Sanctis aliquid earais relietum est.
25 Porro hie iterum confunditnr ordo.
'Ibi erit currus gloriae.' Notat fiduciam huius Sebnae in opes et dignitatem
suam.
'Ecce Dominus.' Verte sie : Ecce Dominus proiiciet te, sicut proiicit », 17
gygas, et operiet te et eircumagitabit te sicut globum in terra spaciosa. Id
30 est, postquara fueris proiectus et veneris in Babilonem, ibi iaetaberis sursum
ac deorsura sicut globus. Nulla tibi neque corporis neque animi quies
continget. Notabis autem insignem figuram, quod conscientia, quando est destituta
Verbo Dei, est sicut pila agitata in terra nee potest quiescere.
Porro dicuntur haec
ad illos quoque terrendos, quibus hie Sebna antor fuit verbi contemnendi.
35 'Domus domiuorum tuorum.' Hie tangit aliud peccatum, nempe fiduciam 22, 18
in homines, super qua confundi eum oportet. Est hic diviuandum ,
qui nam
sint illi domini. Videtur superstes post Ezechiam fuisse sub Mauasse, qui
quoque est captivus abduetus.
'Vocabo servum meum Eliakim.' Verisimile est Eliakim et Sebuam22, 20
40 adversarios fuisse, quod hic coutempserit verbum, ille coluerit et credidei-it.
7 videbitis] suspexistis ad eum B 12 Comedamus] Coneedamus A Jc] et
bibainus B 34 autor verbi contemnendi fuit B
Sut^ex? Säerle. XXV H

1
162 (SBorlefung über Sefaia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 22, 22— 23, 2.
22.22 'Et dabo clavem.' Dixit de more illius gentis. Suspendebant euiin
claves ex humeris. Significat autera illum praeficiendum thesauris regiis.
'Et aperiet et non erit qui claudet.' Simpliciter accipio pro descriptione officii
et administratiouis: erit quaestor, qui curabit omnes reditus, eui omnes arcae et
ianuae omiies patebunt.
.'
22.23 'Et figam euni sicut paxillum.' Respicit Antithesin: Tu proiieieris, at
illc figetur in fideli loco. Est iusiguis conimendatio boui et pii magistratus,
quod sit Deo gratus, quod Dens eiiui tueatur et figat sicut clavum, ne possit
conimoveri, quo clavo nituntur vasa domus. Nititur enim bono principe universa
respublica.
lu
'lu domo patris.' Ista enim gloria redundat ad parentes.
22.24 'Vasoriim diver.sa geuera.' Suspeudam iu i.stiim viriini omnes ministros,
id est, gubernabit totam politiam. Sunt eniju allegorica. Vasa parvula
significant pauperes. Vasa craterarum sunt necessaria officia in Republica,
ut sunt lanii, pistores jc. Vasa musicorum sunt officia, quae ad ornatum is
pertinent, ut mercatores 3C. Porro boc ingens donum est, quando Deus utrunque
dat: et oculum videntem et aureiu audientem, boc est, bouum et prudeutem luagistratum,
deinde obsequentes subditos.
22.25 'In die illa auferetur.' Benedictio divina est liabere bonos magistratus.
Sed fiet, inquit, ob peccata populi, ut dominus et paxilluni et obedien- 20
tes subditos toUat. Accipio enim haec uou de Sobna sed de Eliakim sub
losia.
In Caput XXIII.
Hactenus Propheta futufam calamitatem praedixit ipsi Hierusalem et
vicinis gentibus fere omnibus. Eestant Tvrus et Öydou, de quibus hoc sr.
capite agit. Quia autem Tyrus bis capta et vastata est (Primo a Nabu-
§c(e[. 26, 7 ehodouosor, Sicut est Ezech. 2G., Deinde al) Alexandro), Puto eum de posteriore
captivitate per Alexaudrum facta loqui.
2,1,
'Naves Tharsis.' Naves maris. Fuit enim Tyrus maritima et clara
mercimoniis. 30
'Terra Chitim.' Hoc nomine non Macedoniam tantum sed totam
Europam appellasse ludaei videntur. Convenit tamen nomen cum nomine
Macedoniae, in qua Alexander regnavit. Atque hie locus facit, ut non de
Nabuchodonosor sed
de Alexandro hoc caput accipiam.
23,2 'Tacete, qui babitatis.' Verte: Habitatores insularum tacent, id est, sunt vastati 35
et redacti in nibilum. Silentium enim in eivitate significat vastatam civitatem esse,
ubi frequentiam bominum esse
debebat.
'Negociatio Sydonis.' Ab Aquilone Sydonii, a Meridie Aegyptus couvehebant
Tyruin
merces.
12 genera diversa 16 mercatores] mercatur,i ZI

34
(Sßorlefung über ^efaia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 23, 3-11. 163
'Seinen Nili messis fluminis eius.' Id e.st, quidquid erescit ad Nilum et quid- 28,
quid in Aegypto frumenti ac vini est, hoc totuni tuum est. Importatur enim ad te
mari. Sic deseribit civitatem opulentam et ideo luxu perditam et praesumptuosam.
.) tissima.
'Mare, fortitudo ruaris.' Sic appellat Tyriuu, quod mari fuerit poten-23,
'Noii parturio.' Suni sterilis, spoliata civibus et vastata. Minatur
eandem vastitatem
Sj'doni.
'Nuuquid uou vestra.' Iu.siiltat fiduciae potentissiniae civitatis, quae 23,7
nou iiisi per monarchas potuit espuguarl. Seciira igitur buic propheciae uou
10 prius credidit, quam re ipsa experiretur.
'yuis cogitavit hoc eoutra Tyrum.' Quasi dicat: Oculus modo non videt nee 23, S
auris audit, quae super Tyrum venient, Neque quisquam est, qui haec vel praevideat
vel credat eventura. Ratio est, quod animi istis larvis impedimitur, potentia scilicet
et opibus. Peribunt igitur subito nihil minus expectantes. Sic cum hodie principij5
bus nostris et toti GeiTuaniae ruinam impendere minamur, nemo credit nobis sed ridemur
et onmi geuere suppliciorum at'ficimur. Consolatur igitur nos hie locus , quod
quemadmodum haee prophetae comniinatio nou fuit vana contra Tyinim, ita quoque
adversariurum uostrorum tyraunidem aliquando habituram finem. Sie uec Papa credit
se posse cadere, sie nee Turca. Sed cadeut utrique, sicut Tyrus cecidit.
20 'Quondam coronatam.' Haec est causa, cur non credatur prophetiae huic. Naui
prophetia Esaiae et Tyrus coronata ex diametro pugnaut. Quare neque haec credere
nee illa credi potest, Sed soli pauperes terrae tam promissionibus quam minis Dei
credunt. Haec enim est natwa verbi Dei, quod propouit nobis res, quae captum
nostrum exeedunt. Sic cum promittit remissiouera peccatorum, promittit impossibilia,
2j incogitabilia et plane desperata. Fides igitur nulla alia re quam Verbo niti potest,
quaudo omisso verbo de rei absui'ditate cogitat, mox cadit et evertitur. Esaias minatur
ruituram Tyrum, quod, si omisso Verbo urbem opibus et potentia munitissimam
spectes, nihil minus futurum videtur, Imo Esaias insanire iudicatur, qui tam absurda
praedieit, et tarnen eventus, ita ut Verbum dicit, .sequitur. Idem in promissionibus
31)
divinis accidit, quae si praesentem uecessitatem inspicias, quoque impossibiles sunt,
sicut videmus in obsessa Hierusalem ab Assyrio. Verbum igitur semper res praeseutibus
contrarias nobis praescribit. Haee autem tidei virtus et natura est, ut se in Verbum
reiieiat contra sensum praesentium rerum et credat quantumvis absurda, inconvenientia
et incogitabilia. Sic in humilitate concipienda spes est exaltationis , in
35 i)eceato iustitiae , in ii-a gratiae jc. Sic faciunt huiusmodi historiae ad fidem et tiuiorem
augendum.
'Transi terram tuam quasi Humen.' lusignis figura, qua dispersiouem 23, 10
futuram sigaificat. Sicut flumeu prouo cursu rapitur omuia post se reliuquens,
Sic vos vestras sedes, civitatem vestram abacti reliuquetis.
jf,
'Non est ciugulum ultra.' Ciugulum vocat politiam, imperium, regnum.
Sicut lob 12. 'Baltlieum regum dissolvit.' iiiobis, is
'Manum suam extendit.' Facit sibi fidem Propbeta. Non vana sunt 23, 11
quae praedico, quanquam tu fiducia virium et opum tuarum inflata impossibilia
esse seutias. Is enim, qui Piiaraouem et Aegyptum, item terram Cha-
45 naan domiiit, te quoque domabit.
8 potentissinie B
11*

2
164 (SDotlcliing ubn ^ejoia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 23, 12-24, 3.
23. 12 'Filia Sydonis iu Cliitim.' Id est, Sydon vastata a Macedouibus.
23. 13 'Ecce terra Chaldaeoriim.' Est obscura sententia, quae si active accipiatur,
de vastitate Chaldaica est intelligenda. Ego autem passive accipio,
ut sit sententia: Nou jjoteris resistere Alesaudro, qiii te expiignabit. Is
enim Babilonem quoque, ubi nondum populns est (id est, ubi nondum mo- r.
narchia est), evertet. Sententia Hebraea sie fere reddi potest: Ecce terra
Clialdaeorum , in qua nondum populus, quam Assur fundavit, ut navigari
possit, et erexit turres et extruxit paJatia, et tamen posita est in ruinam.
23, 15 'Et erit in die illa.' Annorum numerus cum Bnbilonica captivitate
quidem conveuit. Sed nos de Macedonilnis accipimus. Dicit autem futu- lo
rum, ut restituatur Tyrus et refloreseat post 70 annos et celebretur in literis.
Id enim significat per cytbaram. Vocat meretricem ab idolorum cultu,
quam ipsi honestissimam luatronaiu voeabaut, hoc- est, religiosaui et oniatam cultu
dei rempublicam. Sed spiritus sanctus aliter iudicat et appellat meretricem.
23, IS 'Et erunt uegociatores eins' 3C. Ego intelligo de futuro regno Cliristi, is
quod et ipsa Tyrus convertenda est ad Dominum. Dicit igitur, postquam
reversa fuerit ad suas negociationes, imminebit reguum Christi, quod Tyrus
quoque amplectetur, Sicut testatur Lucas Act. 21.
'Ut manducarit ad saturitatem.' Non abutuutur opibus ad pompam
et ad luxum, sicut antea, sed ad necessitatem et ad usum. Alent et iuva- so
bunt .sanctos.
Est magna commendatio T>Ti.
Caput XXIIII.
Propheta postquam per vicinas nationes et gentes dispaciatus est,
ßedit tandem ad suum popukim. Atque hie oritur quaestio, de qua vastatione
dicat. Quidam generaliter aeeipiunt de extremo iudicio, ut sit ceu 25
conclusio particularis comminationis, quam hactenus tractavit. Verum ego
puto eum loqui de vastatione, quae erit circa tempus fidelis Tyri, hoc est,
ffliattf). 24,15 de vastatione Synagogae et popuii iliius, de qua Christus Matth. 24.
24, 1 'Ecce Dominus dissipabit teiTam.' Alibi vocat Syiiagogam vineam. cuius murus
24,
disiicitur, quod Deus eessat custodire et benedicere. Postquam enim ex ea Prophetae, 30
Christus et Apostoli cum reliquis sanctis ablati sunt, patuit ingressus Romanis bestiis.
Et erit sicut populus, sie sacerdos.' Stante adhuc teiTa ludaeorum erat eorum
respublica optime disposita et ordinata, Sed venientibus Romanis nulla amplius nee
officiorum nee ordinum distinctio erit. Necesse est igitur collabi tum sacerdotium
tum regnum. Neque enim vel religiones vel respublicae consistere possunt, nisi sint 35
distincta officia et personae certo quodam ordine.
24, 3 'Quia Dominus locutus est.' Hanc clausulam addit contra praesumptionem
ludaeorum, qui securi contemnebant has minas, qnod et sancta et
bene munita civitas esset. Dominus dixit, inquit, et necessario fiel.
1 Macedouiis B 5 enim] enim et B

65
4
(fflotlcimig über Scfaia 1527—29) — Seholia 15;i2,4. Cap. 24,4— 18. 1(35
'Defliixit terra." Terra significat ludaeorum terram a Iiidaeis lial)ita-24,
tarn. Verbum clefluere significat macrescere, vervvelcken, ut significet nunquam redituram
Synagogam ad pristinum statum. Sicut folium, quod defluit. lumquam reflorescet.
'LaDguet altitudo populi terrae.' Diserte dicit 'altitudo', ut significet
5 ruliquias salvandas. Distinguit enim altos ab humilibus, quare uon intelligi
potest de extremo die.
'Et terra prophauata est.' Hacteuiis de poena, nunc de culpa, quam 24,
triplicem fuisse dicit. Primo, quod proplianaveriut terram h^iiocrisi et zelo,
qui non erat secundum scientiam. Secundo, quod peccai-int in legem per
1" Opera manifeste contraria eamque depravaverint, sicut est Matth. 5. Tertio,
quod promissiouibus de Christo non credideriut, ipsura venientem non receperint
jc. Hoc quoque postremum menibrum arguit de ludaeorum tantum
vastatione intelligendum Prophetam esse. Neque enim gentes habueruut
foedus cum Deo, nisi intelligas legem naturae. Sed id coactius est. Porro ob-
'^ servabis haec peceata magis in docentibus esse quam in populo, Uli enim sunt, qui
immutant statuta et dissipant legem. Levia autem peceata sunt violare moralia praecepta
prae illis, quod promissiones de Christo et Verbum Euangelii abiiciuutur.
'Ideo vorabit terram maledictio.' Respicit Propheta ad maledictioues 24.
i'Jiii'J- s. 22
Deutero. 28. E.st copiosa et figurata descriptio. .i.ajiojc 28,16
21) 'Clamor erit super vinum.' Clamorem vocat luctum illorum, qui queruntur oivi- 24, U
tatem esse inanem ac vanam neque amplius esse, qui vina aut alias res ad vitam
sustinendam neeessarias
vendant,
'Vastae portae.' Nullus Senatus, nullum forum ibi est, nulla exer-24, r^
centur iudicia.
2b 'Quoniam sie erit in medio terrae.' Hunc locum sie verte: Quia sie 24, 13
erit in medio terrae, in medio populorum, sicut cum decutiuntur olivae et
sicut racematio, cum finita est viudemia. Allegoria autem haec est. Yinea
est terra ludaea. Botri sunt tarn proceres quam plebs. Vindemiatores
sunt Romani. Quemadmodum autem, dum colliguntur botri, quaedam uvae
30 per negligentiam vindemiatorum relinquuntur, sie vastabitur ludaea. Supererunt
tarnen reliquiae quaedam, quae servabuutur et colligentur in ecclesiam
fidelium. Reliquiae istae sunt Apostoli, qui levabunt vocem, id est, annunciabunt
Euangelium et laudabunt misericordiam et gratiam Christi et
iubilabunt in superbia Domini, non in suis operibus aut legis iusticia. Est
35 autem superbia Domini victoria Christi, per quam factus est Dominus omnium
et conculcavit diabolum, peccatum, mortem et mundum. Sicut tractat
hunc locum Paulus in Epistola ad Collosseuses. Haec iubilatio non inSoii, i3
angulo ludaico sed a mari audietur, id est, spargetur passim in gentes et
pervadet totum orbem, intelligit autem niare mediterraneum, per quod Pauli
*
cursus fuit, ut est in Actis.
12 Hoc quoque postremum] Hoc euiin est dissiiiatum esse foedus sempiteruum. Et
hoc postremum B

i
IGO Ifflorlefima übet :ji'iain 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 24, 15-19.
24,15 'Ideo iu doctriuis laudate Doiniiiuiii.^ Significat Euangelion esse
v.aQ7t6(fOQOv et non frustra pracdicari. Gentes enim credent et laudabunt
üeuin. PoiTO qiiod vertit 'iu doctrinis', tu verte: 'in valliltiis'.
ü4, 16 'Landes audimus a finibiis terrae.' Est querimonia, qua deplorat populi
sni infidelitateni. Gentes avide Christum excipiunt, in eum credunt et ^
laetantur. In nie auteni mira macilentia est, id est, jiauei ex Indaeis liunc
Christum suscipiunt, luaxinia pars contcninit et odit eum, sicut lohanues
3oi). 1. II dicit: 'Venit iu propria et sui eum non receperunt' K. Pono quod dicit:
'A finibus terrae.' Significat efficaciam et cnrsum Euangelii. Haeteuus
iu tcmplo soknu cautari Psahni sunt soliti, nunc auditur carmen de lo
gloria iustorum a
mari (male enim pluralem nuraerum)
id est,
de iucundissima et suavissima
iusticia, qua suos Christus oruat, quod
reniissio peccatorum, victoria Sathanae,
peccati, mortis et mundi noliis
donata est per Christum sine ullo
nostro merito, gratis. Latinus interpres
erravit quod transtulit : 'Secretum
racum mihi.' Nomen enim macilentiam
significat, non secretum.
mari. Latinus interpres erravit, quod
transtulit 'Secretum meum mihi,'
Nomen
enim macileutiam significat non secretnm.
Quasi dicat: Macilentus sum, rari 15
sunt ex meo populo qui haue iustitiain
,
amplectuntur.
"Gloriam iusti.' Nomen significat
iuounditatem, amoenitatem. Vult enim
dicere, quod canant de iucundissima iusti- -"
tia, quae nunquam ante in mundo est
audita, nempe quod nobis condonata sunt peccata, quod mundus, mors, infemus et
Sathan sine nostris viribus sint coneulcata et ea victoria nobis sine nostro merito
sit donata. Accipio enim singulare pro plurali: Gloriam iusti, id est, iustorum, quod
et Christus sit iustus et Christian! per eum iustificentur. Haec erit iucundissima et -'5
suavissima cantilena et omnia ista gratis nobis donantur.
'Vae mihi praevaricantes.' Non solum contemnunt Euangelion sed cum securitate
contemnunt et gloriantur etiam, sicut hodie Papistae faciunt.
ii, 17 'Formido et laqueus et fovea super te.' Formido est, quod timent,
ubi uullns est timor. Impia enim doctrina inqnietum cor facit. Laqueus 3o
et fovea possunt vel ad doctrinam vel ad caianiitatem referri, quod de errore
in errorem, de calamitate in calamitatem ruant.
24. 18 'Quia cataractae de excelsis apertae.' Ratio, quia diluvium irae oppressit
eos. Pertinet autem proprie hie textus ad Papistas nostros, Neque enim non potest
similis poena super eos venire, cum sint in simili peccato et prorsus non poeniteant. 35
24.19 'Confractione confringetur terra.* Sunt horribiles comminationes, quod Synagoga
et omnes impii perpetuis afflictionibus vexabuntur et quaerent vana cousilia et remedia,
quae tamen omnia non solum vana et irrita enuit sed etiam occasionem dabunt
niaioribus et gravioribus periculis et calamitatibus, ut haec perpetua sit vicissitudo,
quod calamitatem in-ita cousilia, consilia novi casus sequantur, das kein stercke hellte 4o
noch gluck mehr da sey.
2 xtiQTiörfOQoy AB 9 Vor A finibus terrae sieht Porru quod dicit B 10 Carmen]
carnem B

1
(fflotteiuiig iibci- ^cfaia 1527—29) — Scliolia 1532/4. Cap. 24, 20-25, 1.
\Q^
'Sicut ebrjus.' Non poterit resistere calaniilati, iiec pax nee certa24, 20
sedes erit. Sic adhuc hodie vagi sunt ludaei.
'Visitabit Dominus super niilitiam coeli.' Varie expositus est Iiic^J, 21
locus, plaerique eum accipiunt de daemonibus. Ego salvo aliorum iudieio
5 non discedo ab arguuiento de vastatione Synagogae. Militiam enim coeli
et reges terrae vocat populum ludaicum, qui solus habebat cultum Dei et
niilitabat Deo. Minatiu- igitur fore, ut tandem illa militia coeli et reges
terrae, hoc est. sacerdotiura et politia divinitus instituta pereaut. Utitur
autem maguificis bis nomiuibus 'Militia coeli' et 'reges terrae' ad notaudam
10 praesumptionem et superbiam huius populi, qui inflatus opinione iusticiae et
cultus Dei omnes minas Prophetanim conteninebat. Volebant eiiim simpliciter eo
nomine, quod essent militia coeli iiTepreheiisibiles et impassibiles esse, sicut hodie in
Papistis videmus iactantibus Ecclesiam et patres.
'Et coDgregabuntur iu congregatione.' Est ambigua seuteutia, quae2J/22
15 potest accipi de mortuis et de viventibus. Ego malo intelligere de mortuis,
ut sit sententia, quod omnes congregabuntur ceu in unum fascem et servabuntur
ad futurum iudieium, ubi simul puniet et iudicabit omnium impietatem.
Ideo enim addit 'post uniltos dies.' Si de viventibus accipiatur, haec erit
sententia, quod ludaei congregantur hodie in unum fascem, id est, in eandem
-0 perfidiam et increduHtatem et reservantur ad Judicium }C.
'Et erubescet luna.' Cum Christus regnabit per praedicationem Apo- 24, 23
stolorum (hi enim senes sunt), tunc erunt impiis ludaeorum reliquiis et sol
et luna obscurati, hoc est, in tanta afflictione, tristicia, dolore, angustia
erunt, ut etiam hoc coeli lumen ingratura eis sit. Sic enim accidit turbatis
25 mentibus: omnia, qnae offeruntur, tristia et turbata esse ^^dentur. Hunc
affectum moesti et varie turbati anirai Propheta hie describit. Est autem
insignis locus, quod Dominus nou potest ferre praesumptionem, quanquam enim et
cultus divinitus institutus et omnia huius populi gesta divina erant, quia tamen eo
nomine superbiebant et putabant se ideo tutos ab onmi periculo esse, ruebant. Sic
^^ hodie Papatus in tantis criminibus et apertis peccatis tamen putat se tutum fore
nomine Ecclesiae etiam eoram Deo. Rem igitur amittuut et inane tantum nomen
retinent.
'Quia posuisti civitatem iu tumultum.' Haec altera pars gratiarum actionis est
de damno illato. Videtiu- hie erratum scribae vicio, qui pro cumulo scripsit tumultum.
^^
Debet enim reddi: Posuisti civitatem in cumulum seu acervum lapidum.
Caput XXT.
Argumentum idem est cum superiore capite, nisi quod hie aliis verbis
aliisque figuris vastationem describit. Orditiu- a gratiarum actione sub persona
eorum, qui remauserunt ex vastatione.
M 'Cogitationes antiquas.' Mirabilia et cogitationes sunt promissiones 25,
et prophetiae factae patribus de futuro regne Christi et liberatione a morte

4
168 (fflorlefuiig über ^t]aia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 25, 1-4.
et peccato. Exultat igitiir et gaudet eas taiii o])iilciiter per Christum impletas esse
post praeilicatuni Euaiigelion et datuixi spirituru sauctuni, ut iam sciamus, quorsum
spectare cor et quid credere debeat.
25.2 'Urbem fortem.' Hierusalem sie uominat propter praesumptionem de
templo, lege et cultu Dei. s
'Pallatia alienorum.' Vocat alieuos propter infidelitatem. Sic Pliniu.s
üb. 5. cap. 14. dicit Hierosoliinam omnium Orieuti.s civitatiun clari,s.simain
fuisse. Necesse est insignem ludaeorum caecitatem et pertinaciam esse, qui tani
darum textum nou considerant.
25.3 'Super hoc laudabit te.' Hactenus te parvus et pertiiia.K populus iu lo
25,
Smottfi. 11,38 -,1 •
augulo ludaeae coluit. Illius loco habcbis amplum et potentissimum populum,
ouines gentes sciücet. Et notabis hunc locum, quia aperte dicit, qui sit Novi
testamenti cultus: iion sacrificia, noii aedificatio teuiploi-um, non Missae JC. Sed laus
et timor Dei, quod in Gentibus sacrificium laudis sacrificabitur et Deus timetur, ut
exclusa sit hypocrisis. Timor enim Dei est cultus non in vestibus aut alia externa is
pompa sed in corde positus.
'Es fortitudo humilium.' ' Ve-
1 T i- 5
'Quia factus es fortitudo pauperi, for-
nite ad lue omnes, qui laboratis, titudo egeno in tribulatione sua." Vocavit
'Pauperibus Euangelizare mi.sit me' jc
sunt iusigues
consolatioues.
populuni forteni, quo ad numerum et multitudinem,
sed quo ad aifectum et cor et 20
fortuiiam .'iunt humiles. E.st autem haec suavis deseriptio Christi, quali.s sit Deus et
ajiattl).ii,28 qualem habeat populum seu regmim, sicut ip.se se deseribit Matth. 11. 'Venite ad me
omnes, qui laboratis et onerati estis, ego reficiam vos.' Quod seilieet suum regnum
sit regnum consolandorum paupemm, afflictoram et coutemptoruin in mundo, quos
mundus haeretieos vocat et excomnnmicat. qui praeterquam quod mundi odio gravantur, 25
etiam peccatum et malam couscientiam sentiunt. Talium rex est Cliristus, sicut alibi
dicit 'Pauperibus Euangelizare misit me.' Est rex pauperum, ad quem pauperes et
afflicti cum fiducia aecedere possunt, quia honmi tantum regem se esse dicit. Contra
qui potentes, opulent! , saneti, sine peccatorum conseientia sunt, talibus hie pauper
!p|. 2, 10 rex formidabilis est, sicut dicit Psalmo 2. 'Et nunc reges intelligite' jc. 30
'Spes a turbine, umbraculum ab aestu.' Tu es fiducia eorum ,
qui iactantur a
turbine et tempestatibus , hoc est, qui paciuntur persecutionem propter Verbum Dei,
qui premuntur peccato et sua ipsorum came ac Sathana. In his omnibus periculis
non habemus aliud refugium praeter Christum, ad quem cum recurrimus, habemus
SUattf). 7, 24 tutum receptum contra omnes omnium malorum insultus. Sic Matth. 7. dicit de viro 35
prudenti, qui aedificat domum suam super petram.
'Spiritus enim robustorum.' Hoc coniungendum est cum praecedente particula:
Tu es spes a turbine, umbraculum ab aestu, cum spiritus (id est, fnror) tjTannorum
(seilieet iiigruit aut fertur in eos) quasi tempestas contra parietem. Est insignis
flgura: In tribulatione et tempestate non possumus iudicare auxilium et salutem tam 40
prope esse. ludicamus enim secunduni sensum, qui praesenti malo afflcitm- et coramovetur
nee cernit futuram liberationem. Hie revera sentimus nos esse infirmam sepem,
quae non potest torrenti cum impetu irruenti resistere. Sic ponit haec figura ob
oculos conditionem Christiani et fidelis hominis positi in tribulatione. Sic ego sum
ceu una infirma sepes, quae opponitur Papae et Caesari eeu alveo Albis, qui me in 45
momento abriperent , si eis liceret per Christum. Sunt enim centuplo j fortiores et
potentiores quam nos, id quod sciunt et ideo confidunt in suam potentiam, vires et

67
(ajotlefung über Scjain 1527-29) — Seholia 1532/4. Cap. 25, 4— 7. 169
consilia sua. quae contra nos capiiiiit. Econtra Cliristiani seuthmt se nihil posse.
Quomodo igitur fit. quod nihil po.ssunt nee potentia nee viribus nee consiliis sui.s noeere,
cum tarnen id unicum urgeant et optentV Gerte si rationem consulas, ea statim desperat
et dicet eum fore superiorem, qui viribus et potentia praestat. Sed Esaias hie
diversum dicit, nempe quod pauper habeat fortitudinem invictam extra se et tutum
reeeptum contra onines tempestates. quod seilieet certa fide in Christum respieit et
dicit: Tu es fortitudo mea. Haec fiducia vineit postea omnem vim et potentiam mundi
et Sathanae. Discendum igitur est tum esse proximam liberationem et auxilium, cum
longissime abesse
videtur.
'Sicut aestus in siti' k- Christiaüi
vincent non resistendo sed patiendo.
Dicit enim, quod ipse Dominus
exiccabit. Hoc exiccare fit,
quaudo cessat
benedicere.
Sicut aestus in siti.' Verte: Tumul-25,5
tum alienorimi humiliabis sicut aestus in
deserto. Aestus in umbra nubis pahnitem
tyrannorum humiliabit. Umbram nubis
dicit, quod nos Gemianice melthau, noci-
15 vum illum rorem diurnum. quo aduruntur sata et folia arborum et vitium marcescunt
et pereunt. Signifieat igitur fore, ut tyranni in semetipsis pereant. Sic Synagoga et
totus ille populus. sie Romanum imperium eradicatum est. Eeclesia autem patiendo
vicit et adhuc hocüe dural. Non quod aniia contra suos persecutores tulerit, Sed passa
est se oeeidi et i^ereundo vieit. Cum Pens cessaret adversariis benedicere et auferret A 169, 14
-" ab eis homines ad respublicas administrandas idoneos, quibus sublatis neeesse est ruere
quantumvis potentia imperia. Hoc est aestu exiccari tyrannos, cum non dat foecundam
pluviam sed umbram nubis, einen schedlichen melthau. Sic nostro seculo Italia et
Ungaria periit et apparet idem futurum de Germania. Neque ulla respubliea unquam
periit inojjia renim aut virium sed penuria sapientum virorum et foeeundae pluviae.
-5 Et Christiaui vincunt tradendo causam ei, qui iudieat iuste. Est autem Emphaticum,
quod voeat pahnitem fortium. quod fioreant in raaxima spe futuri proventus. Sed
quid fit? Cum minime sperant, aestu et rore pereunt. Fallimt enim impios sua consilia,
cum sunt maxime securi, et viri sanguinum non dimidiant dies suos. Ita nunc
videmus adversarios florere et in certa spe esse, quod nos sint perdituri. Sed fiet, ut
30 pereant ipsi et nos maneamus. Immittet Deus in vineas eonim umbram nubis. Est
igitur haec nostra consolatio, quod non eo pervenient suis consiliis, quo cogitant, imo
Non
ne dimidium quidem cogitationum suarum attingent sed in medio eonatu peribunt.
fallet nos Textus. Idem fiet eum Turca quoque et omnibus Ecclesiae Christi hostibus.
'Et faciet Dominus omnibus populis.' De mactatione impiorum dicit. 25,
3s Dominus parabit couvivium in monte hoc, id est, totum populum eougregabit
in Hierusalem, ibi eos sinet per Romanos maetari. Pingues sunt divites.
Medulla enim signifieat quicquid est tenerrimum. Sic medulla tritici, id est,
Optimum triticum.
'Vindemiae defecatae.' Verte : Fecium expressarum, id est, ita delebit,
40 ut ne feces quidem relinquantur.
'Et praecipitabit' Verte sie : 'Et devorabitur in monte isto facies singu- 25,
lorum involutorum.' Id est, involucrum perdet, quo omnes simt involuti.
Voeat autem faciem involutorum mortem et peccatum, quibus omnes homines
sunt invohiti. Est enim mors coram Deo ceu involucrum, quo totus mundus
•15 invohitus est. Hoc involucrum in monte Zion, id est, in Eeclesia auferetiua
piis. Hie enim Euangelii fructus est et efficacia, ut mortuos vivificet et

170 (SJorlcfung übet Scfoia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 25,7— 11.
muiteiii ti'llat. Dicit igitiir Proplieta: luipii Iiidaei mactabimtiir, sed credeiites
quanquam sint involuti multis nialis, trervabimtur. ('hristus enini
S^of. 13, 14 mortem devicit, nt luillum in credentes ins habeat. Sic in Osea dicit: mors,
ego ero mors tua, Et o iiifenie, ego ero pestis tua. lu Chiistianis eiiim est assidua
absuniptio mortis neque regnum Christi aliud est quam perpetua voratio mortis et
infenii. Sicut enim pestis paulatim vires corporis absumit, sie Christus continue
absumit mortem et peecatum in suis. Fit autem hoc, quando credimus Verbo.
Quantum enim creseit cognitio Verbi et Cliristi. tantum crescit vita. Sicut autem vita
cresoit. ita decrescit mors et ])eecatum. Diserte autem addidit in monte hoc fieri, hoc
est. in Ecclesia et in hac corporali vita. Nam iustificatio et vita aeterua incipit in
SRbni. 8,24 hac vita et absolvetur po.st mortem huius earnis. Sic Paulus: Spe salvi facti sumas.
Vocat faciem ad siguificandam facilitatem destrueadae morti.s.
25,8 'Et auferet Domimi.s laclirimam.' Christian! infinitis afflictionibus exercentur,
eae sunt ceu opercula, quibus nos mors involiitos teuet. Sed
Dominus, inquit, opercula ista auferet.
'Opprobrium populi sui.' Nihil enim contemptius est quam Christiaui.
1. Cov. 4, isSunt enim y.aiMgiiaTn y.at TTfoiynjftnTn, sicut Paulus ait,
Hoc operculum quoque auferet Christus.
quibus mundus credit inquinari
ac pollui
coelum et terram, lustrari autem et ex-
piari. si tollantur e medio. Haee enim Graeci verbi vis est. Sic Christus: Ego vermis -"
$i. 22,7sum et nonhomo. Hoc igitur Christiaui est nomen. sive patiatur ista foris ab hominibus
sive intus a diabolo et a sua conscientia. Quod nisi haec opercula adsint, scilicet
mors, peecatum et confusio. Christi officium inane erit. Est igitur egregia Christi
descriptio, quod sit talis rex. qui devoret peccata, mortem, carceres, opprobria, et
quicquid est istorum operculonim. 25
25,9 'Et dicent in die illa, ecce Dens noster.' Haec est praedicatio
Christianornm et unicus novi Testaraenti cultu.s, quem distinguit a Veteri cultu,
qui erat in multis sacrifieiis. Sed Novi te.stamenti cultus est credere, fidere, sperare
in Deum propter et per Christum. Sunt autem haec verba Emphatica, nemo enim
credit, nisi qui est in cnice et tribulatione. Et hi soli sacrificium laudis Deo offerunt, 30
cum iam liberati sunt ab afflictionibus et sentiunt beneficium Dei.
25.10 'Manns Doinini in monte isto.' Virtus et potestas Dei morabitur in
Ecclesia, quia liberat et laetificat eam. Sed contrarium apparet tum, cum
in tribulatione est. Videtur enim manu diaboli premi.
'Moab triturabitur.' Metonymia est. Moab pro Synagoga incredula, :i.')
quae non convertitur. Ea parabitur ad trituram, id est, erit abiectissima,
conculcabitur passim in tote orbe.
25.11 'Et extendet maniis suas sub eo.' Quemadmodum premit aquam, qui
iiatat, Sic Dominus premet et persequetm- ludaeos, quocunque se contuleriut.
Siguificat enim fore, ut dispergantur in totum orbem terrarum amisso cultu et reguo suo. 40
lu Caput XXVI.
Hactenus Synagogae et regni ludaici vastationem descripsit. Non potest
igitur Canticum hoc, quod sequitur, de terrena Hierusalem intelligi, Sed de
Ecclesia est accipiendum.

3
(ajovlejung übet ^cjaio 1527—29) - Scholia 1532/4. Cap. 26, 1-5. 171
'Urbs fortitudinis.' Habemiis miiic aliaiii iirbeni, in qua est sacer-26, i
dotiiim et reguum Chriati. Cuius uiuri siiut saliis et victoria, etiaui eoutra
j)ortas
iuferi.
'Apcrite portas,' Est de.scriptio civium: Ecclesia patet omnihiisaB, a
5 volentibus iutrare. Uli autem sunt gens iust-a, servando fidem vel quao servat
fidelia, id est, promissa et pacta et quae credit Verbo.
'Tu servas pacem.' De capite et rege liuius eivitatis clicit, quod pacem 26,
servet uiidique, foris contra niundum, carncni et Satbanam, Intiis contra conscientiam.
Sed liaec pax non retinetnr nisi per spem, id quod diligenter
10 est observandum. Qui enim non fidit in Christum, nunquam quietus erit.
Fidere autem ideo difficile est, quia caro semper quaerit aliquid, quo tuto
niti possit nee potest rebus uou apparentibus fidere. Sed propheta monet

7
172 (üoiIcJHng übet ^eioia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 26,6-9.
26.6 'Conculcabit eam pes.' Descriptio ci%'itatis iacentis in ruina. Quasi
dicat: Muri et aggeres tui aequabuntur .«olo, ut pedes trausire possit.
56.
'Semita iusti recta est.' Sunt promissiones de conservanda vera doctiina,
Id est, pii prospere agunt, habent bonam conscieutiara k. Manent in sim-
©ai. 6, leplicitate fidei et verbi. Sieut Paulus quoque dicit Gala. 6. 'Quicunque 5
haue regulam secuti fuerint, pax super illos.'
26. s 'In .«eniita iudiciorum tuorum.' Quia in magno usu verbi sumus, ideo
in vera doctrina et spe manemus. Signifioat eiiim hie modum, c^uo in vera
doctrina manere possint, nempe si diligeiiter exerceant verbuin, Sicut in Proverbiis
Spv. 29, 18 dicitur: Quando eessat divinatio, dissipabitur populus, Hoc est, cessante verbo sequuii- 10
tur Sectae et haeretici, qui dissipant populum. Quare saepius vos moneo, ut oretis
contra illam tentationem, qua fastiditur et nauseatur verbum, qua tentatione laborant
ii, qui inflati seientiae persuasione se Verbuni satis intelligere existimant et fiunt sccuri
ac praesumptuosi. Sieut videmus in Saeramentariis et Anabaptistis, qui subito
magistri faeti Verbum tanquam notam rem relinquentes novas exeogitarvint opiniones, is
quibus capti et a fide et charitate exeiderunt. Sic agitur cum illis, qui in uno anno
repente Doetores et Magistri fiunt. Est autem horribilis casus. Statim enim quando
saturi Verbo sumus, vel ipsa mors animae vel portae et oecasio mortis adsunt. Propheta
igitur inquitr Nos, Domine, expeetamus te in via iudiciorum tuorum. Boni
enim pastores in Ecclesia contineut populum suum in verbo. Porro Emphaticum est 20
'Expeetamus te,' Quasi dicat: Non videmus te sed solum verbum habemus, quo nitimur.
Incedimus in fiducia et .spe, quam alimus per viam iudiciorum tuoi-um ?c.
'Memoriale tuum.' Memoria
significat praedicationem beneficiorum
On-isti. Et dicit quoque nomen 'tuum',
non nostrum.
Desiderium animae
vocat,
Memoriale tuum.
quod ex profundo cordis et intimo
afiectu proficiscitur, ut sit in nobis 25
desiderium non erga nostrum nomen sed
erga beneficia, quae Deus in nos contulit, ut ea recolamus et recordatione eonun nos
ad gratiarum actionem escitemus. Memoriale nominis Domini in lege erat, quod
eduxisset eos ex Aegypto. Hodie in Novo testamento Memoriale et nomen Doniini
est, quod non pepereit proprio filio suo sed pro nobis omnibus tradidit illum. Hanc 30
memoriam, hoc beneficium eelebramus non in eoneionibus solum et lingua sed ex desiderio
animae, quia credinius Christum nostram esse sapientiam. iusticiam, sanctificationem
et resurrectionem , ut sie confidamus non in uostra opera sed in Christi
meritum. Haec est iucundissima beneficiorum Christi memoria, non speculativa, qualem
Monachi fingunt sed externa celebratio. quae fit per praedicationem verbi publieam, 35
Sol. 3, lequam quotidie exercemus, sicut Paulus etiam monet: 'Abundet Verbum inter vos.'
'Sed in spiritu meo' k. Exprimit ardentem afFeetum contra fastidiosos fabu-
26, 9latores, in quibus non est una scintUla serii affectus, Sicut in Erasmo videmus, qui
cum ad tractationem sacrarum literarum accedit, nihil affert nisi saceum inanium verborum.
nihil nee doeet nee dicit cum affectu. Tales multi hodie sunt, in quibus cum 4o
nulla gutta veri aft'ectus sit, tamen volunt esse nostri iudiees et omnium Theologicarum
rerum Qui, si eis depugnandum sit contra Sathanam, tum demum experiuntur,
quales sint Theologi. Quare ego vobis patribus et iratribus meis conmiendo hunc
textum, ut caveatis a Verbi nausea et fastidio, ne similes effieiamini illorum in deserto
fastidientium Manna. Nam verbum dei eibus est, quem qui comedit, adhue magis 45
esurit. Abundantia igitur Verbi inter nos esse debet, satietas autem non. Habemus
autem certissimas tum promissiones tmn consolationes Verbum non fore ociosum, si

(iBorlEfmig über Selaia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 26,9-10. 173
diligeiiter agitetur. Quare maiore studio et ai-deutiore afFectu in id inoumbannis nee
demu.s loeum fastidio, quo Sathan nos tentat.
'Cum feceri.s iudicia tua iu terra.' Est insignis locu.s de praedicatione
verbi externa, quod nou debeat redire sine fnictu. Vocat iudicia, quia
i Enangelion damnat omnium liomiuum opera et studia et Christi tantum
merita oifert, quibus nitamur. Abseutibus liis iudiciis sedueuutur homines
et impietas discitur sub specie iusticiae. Ergo ubieunque nou est verbum
Dei, ibi nee iusticia est. Ergo totus Papatus est mera iniusticia, quia verbum
Dei persequitur.
10 'Misereamur.' Est occupatio. Impius, etiamsi offeratur ei gracia persG, lo
verbum, tameu non discit iusticiam. Haec enim est sententia in Hebraeo.
Sed debet nos contra hoc scandalum superior sententia consolari : Ut, quanquam
nos nulluni vel modicum admodum verbi profectum videamus, tameu
non cessemus a docendo. Neque enim ideo, quia impii non convertuntur,
15 cessaudum est ab officio docendi. Semper enim sunt aliqui, qui cupiunt
doceii. Tum si nihil aliud fit, occupatur tamen locus, ne Sathan possit suas
pestilentias docere et spargere iu homines. Nou igitur doctrinae sed hominum
vicium est, quod non omnes convertuntur. Id praedicit spiritus sanctus,
ne offendamur et ideo cessemus a docendo. Molesta est enim jjiis doctoiibus
20 haec tentatio, quod vident Verbum sie contemni.
'In terra sanctorum iniqua gessit.'
Quemadmodum in corpore humano
stercus, sie etiam in Ecclesia
impii sunt, quam et tyranni et falsi
25 fratres exercent. Oculi habent sordes
suas, habent et aures. Sic inter doctores
in Ecclesia et inter auditores
'In terra sanctorum iniqua gessit.'
Hebraeus habet: Impius in terra recta
peccat, id est, terra, quae recta videt,
inter eos qui sunt recti,
qui nee ad sinistram
uec ad dextram declinant, qui incedunt
in recta via neque confidentes in
sua opera nee desperantes propter peccata.
necesse est quosdam malos esse, Haec enim est rectitudo, et tamen nihiloab
iniusticia sua, Sed facit negotium minus impius non emendatur, non discedit'
recte
30 ambulantibus et impedit Verbum. Consolatur autem nos hie locus contra adversariorum
nostrorum calumnias, qui cum vident apud nos multos in summa lieentia vivere,
obiiciunt nobis: Ecce hi sunt Euangeliei , His respondet hie Christus et dieit verum
esse, Ecclesiam habere adversarios suos internos et externos. Extemi sunt tyranni et
totus Papatus, interni sunt falsi fratres, hos cogimur pati, molientes diversa in terra
35 rectitudinis. Non autem ideo Ecclesiae imputanda sunt talium vicia. Recte agitur
cum Ecclesia, quando habet tales internos hostes: Sicut corpus tum bene est constitutum
et bene habet, quando egerit sordes nee eo minus sanum est, quia habet intra
se feces stercoris et sudores, Sic Ecclesia est etiam inter impios et haec gloria Ecclesiae
est, quod potest istas feces expurgare, sicut corpus humanum non posset ex-
40 pellere istas superfluitates et sordes, nisi esset sanum. Quemadmodum autem extrenia
fatuitas esset ideo damnare liberali foniia puellam, quia habeat intra se stercus et
alias sordes, Ita quoque extreme insaniunt adversarii nostri obiicientes nobis falsorum
fratrum vicia. Oculi, quibus videmus, suas sordes habent, habent suas sordes etiam
3 terra] terra, iusticiara discent habitatore sorbis B S Dei fehlt B 10 Misereatur B

174 (Sottcfuiig über Sefaia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 26. 10—12.
aures, quibus audimus. Sic in Eeclesia et Doctores et discipuli quidam .sunt nmli,
Noii tarnen ideo totum corpus damnatur.
'Noa videbit gloriam Domini.' Deus Ecciesiae suae dedit summa
bona: suum filium Christum, fidem, quae omnia periciila vincit, vera boua
opera, spiritum sanctum, iutellectum scripturae, pacem conscientiae 2C. Sunt 5
autem haec summa bona tecta et latet gloria Domini sub paupertate, ignomiuia,
infirmitatibus et aliis malis, quibus Eeclesia a Sathana et mundo
oppressa iacet. Impii igitur tantum in iilam externam faciem intuentur.
Et quia oculi eorum impuri sunt, nihil nisi quod impurum est, vident. Ea bona,
quae dixi, non vident. Hoc autem perinde est, atque si quis non faciem 10
hominis sed turpiores tantum corporis partes contemplari et iudicare vellet.
Ob leve erratum statim esclamant: Ecee Euangelii, quod doeeut, fruetus.
Quod autem per Euaugelion a tyrannide Papae, a purgatorio, a confessionc
et ab innumeris aliis oaeribus liberati sint, nou vident. Midto minus videut
remissionem peccatorum, quietas conscientias , vitae aeternae certam spem, 15
Mortis et omuium calamitatum victoriam jc.
26, II
'Doniiue exaltata est manus tua.' In mediis istis infirmitatibus et
laboribus Ecciesiae manus tua est exaltata, quia Christiani quotidie in peccatis
iustificantur, in morte vivuut, in ignominia laudantur et gloriosi sunt.
Hoc impii non videut, quia iudicaut tantum secundum externam speciem et 20
secuudum stercora. Nos autem videmus manum Domini extensam, quam ipsi
putant oppressam esse. Sic cum lohanuem Huss exurerent, nou videruut
mauum Doniini exteutam.
'Videbuut et confundentur.' Cum videbunt raanuni exteutam, quod
uon possint opprimere Ecclesiam ex gentibus conflatam, irritabuntur, donec 25
pereant.
Videmus haue poeuam adhuc in lu- Sic manus Christi non apparebat esaldaeis.
tata, cum peuderet in cruce, neque tum,
cum post Chi'istiaui passim oceiderentur. Cum autem praeter spem impiorum Christus
cruciflxus et occisi Martyres indies magis celebrarentur et Eeclesia fieret amplior ex 3ü
accessione Gentimn, videbant manum domini exteutam. Sed videbant eam non ad
aediflcationem sed confusionem Sicut hodie quidam Principes ideo maxime irritantur
et fiirunt, quia videut nostram doctrinam nullis ipsorum consüiis et viribus opprimi
posse.
'Ignis hostes tuos devoret.' Hebraice est: Igne hostium tuorum devorabis eos, 35
id est, quo igne soles perdere hostes tuos. Sumpsit haue figuram ex Mose, qua significatur
vastitas extrema. Ubi sicut in incendio nihil relinquitur praeter cinerem.
A174«27f< Videmus adhuc hodie hano poenam in ludaeis et videbimus idem in nostris Princij>ibus.
Manebit Verbum et nos simul manebimus, etiamsi occiderint nos, Sicut factum
est cum lohanne Huss, cuius nomen et memoria manet in Eeclesia iustorum. Contra 4i>
adversariormn eins nomen periit
una cum ipsis.
26,12 'Domine dabis pacem.' Quia Eeclesia omnia, quae habet, a Christo
habet et omnia, quae facit, Christo operante facit et quia robur, sapientia,
iustioia JC. (|uam lialiet, Christi est, Ideo stabil in aetornum tuta. Kursus

(SÖorlefung übcv ^cfaia 1527-29) — Scliolia 1532,4. Cap. 26, 12^16. 175
quia adversariorum iusticia, potentia, opera jc. ipsorum propiia sunt, ideo
peribunt.
'Possederunt nos domiui absque te.' Hie describit speciem et stercus 26, n
Ecclesiae, quod scilicet iacet oppressa a mundo, non regit, nou iudicat sed
r. regitur et iudicatur, Secunduni illud 'Maior serviet minori', Item 'In mundo i.TOojfas, 23
pressuram' 3C.
^""'' "^' '''
'Tantum iu te recordemur nomiui.s tui.' Quanquam sie affligamur secuudum
externum hominem, tarnen tu es noster Dominus et ti'iumphas in nobis. Non suinus
ideo sine Domino, quauquam in larva externa ita appareat nos a te abiectos esse.
10 Erigiuius autem nos contra haue larvain recordatione nominis tui praedicando, confitendo,
celebrando te et exereendo Verbum tuum. Hoc euim significat Memoria.
'Morientes non vivant.' Lege in futuro: non vivent. Nos oppressi recor-2(i. 14
daniiir nominis tui et licet videamur morti traditi , tanien cousolamur nos,
quia seimus, quod adversarii, qui nobis dominautur, morientur et nou vivcut,
!.) hoc est, non habebnnt spem vitae in morte, quam nos habemus.
'Gygantes non resurgent.' Haec vox aliquando significat medicum, aliquando
defunctum et mortuum, sicut hie, aliquando etiam Gygantem. Eins rei quae ratio sit,
nescio, nisi fortasse per Antiphrasin eundem Gygantem et mortuum vocant. Hie
autem appellat mortuos eos, qui adhuc vivunt. Debet autem intelligi tarn de prae-
21) seuti morte impiorum quam de futuro iudicio, quod impii etiam dum vivunt, sint
mortui, sicut Christiani etiam dum mortui sunt, vi\unt.
'Indulsisti genti.' Cum ludaei uoluissent credere, conversus es ad -jg, \:,
gentes, in quas sparsisti verbum et regnum tuum. Sic adversarii verbi corruent.
Verbum autem Domini manet in aeternum. Porro sie vertes hunc
55 versum: Adiecisti geuti, Domiue, adieci.sti genti, glorificatus es et prolongasti
usque ad fines terrae, id est, nomen tuum ubique etiam in'ultimis terrae partibus
doeetur et
praedieatur.
'Indulsisti genti Domine.' Verte: Adiecisti genti Domine, Id est: tu auges Eeclesiam
tuani aecessione gentium abieeta incredula Synagoga. Dimauat igitur gloria
30 tua per Euaugelion in omnes terminos terrae. Senteutia igitur est: Adversarii Euangelii
pereunt, Verbum autem Domini manet in aeternum.
'Domine in augustia requisierunt
te.' Sicut ferrum spleudescit usu,
sie Christianus tentationibus eruditur.
3^ Neque enim verbum virtutem suam
exercere potest nisi in teutatione.
Puten macht frome kinder.
'Domine in angustia requisierunt te.' 26, le
Pergit adhue in eollatioue piorum et impiorum.
Euaugelion spargitur in Ultimos
fines terrae invitis omnibus Principibus et
Regibus. Sed spargitur in infirmitate.
Premuntur enim tarn doctores quam discipuli
eins saneta ci-uce, quae est disciplina tua, qua tuos doces et iu officio retines,
quae est tam necessaria spiritui, quam necessarius eorpori est eibus et potus. Absque
40 tribulatione enim non potest verbum virtutem suam exercere , Et sicut ferrum usu X Z. 33
spleudescit, ita quoque Chi-istianus tentationibus eruditur et iuvatur, Sicut proverbio
dieitur Ruten macht frome kinder. Addit autem egregiam doctrinam. In disciplina,
inquit, (hoc est, cum eastigat eos) elamor murmuris est. Da ist ein engstigliehs ruö'eu.
Non voeiferantur, non querulantur, sieut impii solent in calamitate, sed emittunt in-
45 enarrabilem gemitum, qui per os prodit quasi murmur, sieut ineantatores mussitare
solent. Huc alludit Paulus iu Rom. 'Spiritus interpellat pro nobis gemitibus inenar- SRöm. 8,26

Noli
176 (Sovlefuitg über 3c|aio 1527-29) — Scholia 1532/4. C.ip. 26, 16-19.
rabilibus.' Christianns eiiim in sua tribulatione non debet eiularo, discurrei-e, quwulari,
non frangi, blasphemare aut desperare sed gemere ad Dominum cum patientia.
Ita hodie contra Principes et Episcopo.s, qui sunt nostrae virgae, nihil habemus remedii
quam hune anxium gemitum.
S. stow f., 9
a«, 17 'Sicut praegnans.' Oniuis tribu- 'Sicut praegnans.' Eadem siraili- .i
latio piorum est partlis, quo novus tudine utitur Christus apud lohannem.
homo paritur et vetus moritur, quo Significatur autem extremum periculum,
fides et autoritas verbi augescit. ubi nulla ratio nee via est evadendi.
Cogitur enim mater subire periculum mortis, quia foetus vult nasci. Continet autem
hoc simile magnam consolationem, quod Christianus per partum fit saivus, non perit lo
in partu. Omnis igitur tribulatio est partus, quo paritur novus homo et vetus moritur.
Augescit enim fides et autoritas Verbi in talibus exercitiis, ut sive carcer sive
gladius sive pestis sive mors immineat, dicas: Ecce nunc sum in partu. Hie .standuni
et expectandus Dens est et ferendus ille partus, donec enitar. Magnae fidei opus hie
est durare, Sed tamen nulhx alia perrumpendi via est. 15
Quod Latiuus fecit 'peperimus spiritura .saluti.s' sie verte: Et aiigiinur,
ut vix spiritum trahere possimus.
26,18 'Salutes uon fecimus in terra.' Quanqnam auxie laboremus, tarnen
nihil neque praedicaudo neque comminando nee mala perf'erendo a])ud impios
proficimus, manent excaecati iu sensu et corde suo. so
2G, 19 'Vivent mortui tui.' Sicut Paulus 2. Coriu. 6. 'Ecce morientes et vivi-
Soll, in, 3:1 mus.' Christiani quando mori putantur, vivunt. 'In nie pacem liabebitis'
inquit Christus, in mundo autem pressuram. Sunt enim Chiistiani sicut ovea
occisionis destinati morti, sive mors sequatur sive non. Est autem consolatio nostra,
quod mortui vivemus, ut sit generalis sententia, quae etiam illam particularem de 25
ultimo iudicio
includat.
'Expergiscimini.' Est promissio Christianorum in hac vita. Vos ,
qui
estis morti expositi, nolite deficere. lubilate qui sedetis in pulvere, id est,
qui iudicamini ab inipiis mortui e.sse.
'Quia ros pratorum ro.s tuus.' Gigantes peribunt, Christiani autem 30
vivent et vivent sine opere luimano, Sicut ros .sine opere humano desuper
depluit. Praeterea sanguis Christianorum ceu ros est, quo ecclesia rigatur
et tyraiini subiguntur.
VI *, 5
'Vade populus mens.' Est idem cum Psal. 4. 'Irascimini et nolite
peccarc' Hoc est, sustinete nianum Domiui et patimiui. Momentum est et 35
ecce Salus aderit.
Est autem iusignis consolatio. Sic 1
querulari et discurrere , contine te
et sustine te per Verbum. Intra cubiculum tuum , ibi ora et meditare Verbum Dei.
Absoonde te brevi momento. Non est (sicut tibi apparet sequenti sensum et rationeni
tuam) indignatio perpetua sed momentanea. Tu tantum perdura et patere. Sic Petrus 40
1. 'läctri 2, 23 dicit de Christo, quod non sit se ultus sed tradiderit caussam iudicanti iuste. Sunt
autem hae gra.vissiniae promissiones et oonsolationes et vere verba vitae, quibus erigimur
in tribuhitione, quod sentimus non esse indignationem , si affligimur, neque perpetuam
afflictionem fore sed momentaneam, Sicut etiam Christus in Euangelio
tempus afflictionis modicum appellat. *i

32
(SotlElung übet 3efaia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 26, 19-27, 3. 177
'Ecce Dominus.' luimici tui dabiiat poeaas, non euim maaebit sanguis
iste occultns 3C. Alludit ad historiam Abel. Sic terratn, in qua loannes Huss
crematus est, effoderunt altitudine eiibiti. non tarnen abscondi eins memoria potuit,
Sed est adhue hodie in Ecclesia sanctonun celebris.
5 Caput XXVII.
Hoc capite significat fore, ut sub adventum Christi visitet Dominus
per Roraanorum gladium Aegyptios, Assyrios et ludaeos et omnia a]ia
mundi regaa, ut ita pax in toto erbe paretur et Euangelion tuto per Apostolos
in omnes terras spargi possit. Deinde ad Ecclesiam suam redit.
10 'Gladio duro.' Sic voeat Romanos ,
qui a Daniele quoque ferrei di- 27, i
cuutnr.
Ticviathan.' Scriptura allegorice mundum maris et principes mundi
mao-norum piscium nomine vocat. Sic Ezecliiel regem Aegypti vocat Draconem
in Üuiuiue. Ita hie Leviathan, id est, cete vocat tarn Aegyptium
15 quam Assyrium, quorum alter ad Euphratem, alter ad Nilum imperabat.
Tortuosum Leviathan vocat quietum Imperium. Rectum autein vocat bellicosum.
Sicque omnia regna complexus est, q. d. Et illa regna, quae sunt
in assiduo belli usu, et quae sunt quieta, omnia a Roinanis debellabuntur,
ut sie pax paretur Euangelio. Coetum enim seu Draconem posuit pro
20 plurali, quasi dlcat: Quicquid ubique est imperiorum et reguorum et principum.
'In die illa vinea meri.' Subiugatis istis regibus tum cantabitur de 27,
vinea electa, hoc est, de Ecclesia sancta, quam opponit vineae, de qua est
supra capite 5.
25 'Ego Dominus custos eins.' Non
amplius Moses et servi mercenarii sed
Dominus erit Magister, pater, Episcopus,
'Ecce Dominus custos eins. Sunt 27,
insignes promissiones. Ecclesia, inquit,
habebit eam gloriam, quod custos eins
non erit amplius Moses ac mercenarii servi,
sed ipse Dominus eiit custos, pastor, Pontifex, Magister et pater, Sicut dicit: Unus
30 est vester magistei- et pater, Mattb. 23. Solus enim Christus servat Ecclesiam suam 3MattS.23, sf.
per Verbum et spiritum suum, Sicut e.st ad Ephe. 4., quod sit caput et Ecclesia sit eplj. , 15
eins corpus. Ubi hoc caput non est, ubi alius est vineae custos, ibi necesse est haereses
Rex, Sacerdos jc.
esse.
'Propiuabo.' Subito irrigabo eam, ne fatigetur, ne fatiscat varüs tenta-
35 tiouibus Sathanae et persecutionibus mundi. tum etiam onere peccatorum et periculis
mortis. Haec pariunt sitim. Opus est igitur rigatione. Promittit igitur: Ego
adero in consolandis pusillauimibus et ita praesens adero, ut ne folium
quidem decidat. Sic Christus utrunque facit: Ecclesiam plantat, plantatam, si
paciatm- aliquid, etiam sustentat et eonsolatur.
•10 Qui enim credit, is habet has promissiones omnes.
Est autem iucundum credere in Christum.
15 Euphraten B a4 5.] quiuto B 37 adero (2.)] .ideo B
Sut^erä aiinEc. XX.V 12

178 (SSotlefung übet 3efoia 1527-29) — SchoHa 1532/4. Cap. 27,3-5.
'Nocte et die servo eam." Idest, Sura in Ecclesia mea servanda assiduus. Per
diem eam visito, ne in secundis rebus praesumat et luxuriet. Per noctem, ne in
adversis desperet. Sic Paulo ex die noetem fecit, cum immitteret ei angelum colaphizantem.
27,4 'Indignatio non est mihi.' Est aurea promissio, qua praecedentem confirmat. .'i
Indignatio non est mihi, Ich weis von keinem zorn. Quomodo enim is nobis irasci
l^otest, qui pro nobis est mortuus? Quanquam igitur appareat eum irasci, non tarnen
est verum, quod Lrasoatur. Sic Paulo immittitur angelus Satanae. Sed non est ira.
2. Sfor. i2,9Nam ipse Christus dicit: Sufficit tibi gratia mea. Sic pater iilium delinquentem
castigat, sed non est ira, quanquam appareat ira esse. Custodia igitur vineae ali- lo
quando cogit Daum immittere speciem irae, ne pereat luxurie, sed non est ira. Est
insignis textus, den man auff alle tribulationes schreiben solt: Non est indignatio
mihi, Non possum irasci. Quod autem videtur irasci, est custodia vineae, ne pereas
et fias securus jc. Haec negativa est aurea.
'Quis dabit me spinam.' Haec dicit contra nostras cogitationes, quas 15
caro et Sathan in teutationibus suggeruut. Sic enim tum solemus ; custodiain
pro furore, virgam pro ira interpretamur. Obiurgat igitur nos et dicit: ne
veniat tibi in mentem me spinam et vepres esse, quod contra te instituam
pugnam, quod te conculcare et succendere velim. Sathan has cogitationes
tibi immittit, quae contra fidem et impiae sunt. Quare eiice eas et cave a 20
Sathana, qui se in imaginem meam transfigurat, ut ignis et Spina esse videar,
qui smn consolator et redemptor 2C. Sunt autem hae promissiones tempore
tentationis retiuendae, quod non sit spina, Sed nomen eins sit : oalamum conquassatum
non confringet 3C.
'üradiar super eam.' Male cUstiuctus est Latinus textus. Sic enim debet esse: 2.')
Quis dabit me spinam et veprem in praelioV
quod velim conculcare eam et succendere?
Sicut autem ante negavit se e.sse spinam, ita hie negat se esse conculcatorem et succensorem
vineae suae, sicut apparet, cum visitat eam. Quasi dicat: Palsi sunt illi
interpretes, qui dicunt me lacerare et conculcare vineam meam. Sunt aureae consolationes,
quod negat se tales cogitationes nobis inmiittere, sed iis oft'endi. Haec di- 30
scenda sunt ad cousolandos fratres, ne dent locum Sathanae, qui tarn impias cogitationes
immittit et ex cultore et rigatore vineae t'aeit spinam et vepres. Hi monendi
sunt de hoc loco, quod Deus hie aperte dicit: Putas ne me in prelio spinam fore?
Non est indignatio mihi 3C.
27,5 'Quis teuebit fortitudinem meam?' Quis est, qui me impedit, quo 35
minus viueam meam colam et defendam? Sic videmus oflendi Christum
iis cogitationibus, quae ex redemptore et fratre eum nobis iudicem et inimicim:
faciunt, Es verdreusst den man seer, das man yhn anders hellt denn für einen
gnedigen Gott.
'Faciet pacem mihi." Nemo mihi resistet, quo minus defendam et 40
consoler Ecclesiam meam, quae habebit pacem etiam in praelio, habebit
consolationem etiam in afflictiouibus. Erit pax Ecclesiae etiam in medio hello,
erunt securae conscientiae in mediis peccatis et periculis,
Quia ego omnibus adversantibus
tamen ero rex pacis.
11 ne] nae B 22 JC. fehlt B 35 impediet B 36 defendam] defendam a vi
tyi'annorum B

s
(a3oiIefimg über 3efata 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 27.6-9. 179
'Et implebit faciem terrae fructibus.' Eccle.sia mea quauto magis tri- 27, e
bulatur, tauto plus crescet. Verte sie: Veuiuut dies, quibus radicabit lacob
et fructificabit Israel et implebunt 3C.
'Nunquid percutitur eodem mo-
'Nunquid percutitur eodem modo. 07,7
do.' Dens aiuice flagellat Ecclesiam
suani, ut salvet, non ut perdat, sicut
hostes solent percutere.
Ecclesia quoque percutitur a Deo sed non
eodem modo, quo percuteretur a suis inimicis.
Nam illud esset Deum spinam et
i'epres fieri, Sed peroutit percussioue non percutientis sed medentis amautis patris et
amici. Haec autem percussio salutaris est, Sicut est in proverbiis: Meliora sunt ver- gpv. 27,1".
10 bera diligentis quam oscula fraudantis. Item: Qui amat filium, assiduat ei flagellum. gjc. 30, 11
Sicut medieus periculosis morbis acerbiora pharmaca adhibet. Ibi si quis fatuus accedat
et dicat aegroto: Ecce quam amara haec pocio est, medieus te occidere vult, cur
enim non dat vinum jc, An non extrema insania .sit, huic stulto credere et abiicere
pharmacumV Idem plane facit Sathan et caro nostra, quando Deus immittit tribula-
15 tionem, tunc enim suggerit: Ecce Deus te in carcerem coniicit, adducit in discrimen
vitae, certe odit te, est tibi iratus, Nisi enim te odisset, non permitteret haec fieri.
Sic Sathan ex virga patris facit laqueum carnificis et ex salubri pharmaco praesentissLmum
venenum. Ineredibile autem est, quantus sit artifex in huiusmodi cogitationibus
fingendis. Difficillimum igitm- est in tribulatione posse dinoscere inter
20 occideutem et amice flagellantem. Ideo consolatur nos hoc loco Christus, quod quanquam
occidat, occidat tarnen more et animo vivificatoris. Diversum Satan facit. 'luxta
plagam percutientis' accipe active, id est: Sicut hostis percutere solet.
'In mensura contra mensm-am.' Sententia Hebrea est: In mensm-a iudicas eam27,
et dimittis eam, postquam afflixisti eam duro tuo vento orientali. Describit autem
25 hie morem et animum, quo deus Ecclesiam suam castigat: Nempe quod sie castigat
eam, ut tamen dimittat aliquando. Id quod hostes non faciunt sed dicunt: Exinanite, ijjj, ,37 7
exinanite usque ad fundamenta. Quis autem est fructus castigationis V Id iam subiicit.
'Ideo in hoc propiciabitur peccatum
lacob.' Hie totus locus de
30 afflictiouibus tractatur diligenter et
copiose a Propheta. Hactenus enim
animum castigantis et modum afflictionis
descripsit. Hie etiam utilitatem
et necessitatem ostendet. Pertinet,
35 inquit, crux ad remissionem peccatorum,
hoc est, ad reliquias peccati
mortificandas.
'ideo in hoc propiciabitur peccatum ^^^ 9
lacob.' Pertiuet, inquit, cnix eo, ut exerceatur
remissio peccatorum, hoc est, ad
reliquias peccati mortificandas.
Nisi enim interdum cruce exerceret nos Deus, securi facile a Sathana sab
vert«remur.
40 Sic Paulus quoque profuisse sibi stimulum
suum dicit, ne extolleretur.
Sic non solum utilis sed etiam uecessaria
crux est.
Sic Epistola ad Hebraeos: Erudit nos ad^cbv. la, 10
quod utile est. Non enim moveret Deus
unum digitum in castigando, nisi spectaret
nostrum couimodum. Huuc locum diligenter
notent, qui afflictos consolari debent: Quod principio est flagellum patris,
2 crescit B 8 medeutis] medientis B
12*

180
(33orle|ung übet Sefaio 1527-29) - SchoHa 1532/4. Cap.27,9.
Secmido quod est moderatum flagellum nou crudele aut bostile, Tertio quod etiam est
utile et necessarium ad propiciaiKlmu peccatum. Nisi enim eastigarefflur, mterdum
securi in praesumptionem rueremus et periremus in peccatis nostns. Cum autem
urgent nos Sathan et mundus et conscientia nostra, adigimur ad vera exercitia fadei
ut invocemus Deum et speremus ab eo auxUium. Magna autem consolatio haee est s
seile Christum hoc quaerere per crucem, ut magis magisque credas et invoces, ut
augeatur in te spiritus et gratia. Ideo Paulus profuisse sibi suum stimulum dicit. ne
estoUeretur. Hoc eniu, unum remedium est, quo Deus utitur ad destruendum omne
peccatum.
'Cum posuerit omues lapides.' Deus sua castigatione efBcit, ut omues ,o
lapides altaris conterautur, hoc est, tollit omnem idolatriam. Idolatria autem
summa est praesumptio et liducia in uosü-as vires: ea, cum secun sumus,
crescit, cum autem affligimm-, perit. Et hoc est, quod dicit propic.an peccatum
cruce. Est autem hie Theologicus locus, qui non habet camalem consequentiam
Idee videtur esse obscui-ior. Peccata tua propieiabuntur ,
mqmt, et altaxia ,5
destrueutur per Ulam disciplinam. Significat enim Deum maxime odisse fiduciam et
praesumptionem cordis nostri in res alias. Hoc enim est idolum cordis nostn, quod
in primo praecepto daannatur et est fons omnis peccati, Sicut e contxario fons omnis
sanctitatis et iusticiae est primum praeceptum, quod coutinet tmiorem et fiduciam m
Deum vei-um. Haec ubi nou sunt, ibi necessario est ignoratio et contemptus Dei ut 20
timeat cor, ubi non est timor et confidat in mendacia, ubi nou est fides. tum hac
falsa fiducia omues Prophetae puguant. Est enim origo omnium malorum. Lude enmi
haeretici fiuntV lüde seilicet, quia habent fiduciam in suam sapientiam. Lndetyramu.^
quia habeut fiduciam ii. suam potentiam. Unde insticiarii? quia habent fiduciam m
sua opera. Propheta igitur cum dicat per disciplinam domini propiciari peccatum, 25
hanc fiduciam in impios eultus tanquam summum et praecipuum peccatum aUegat,
unde onmia alia peccata originem trahunt.
Pono altarium et lucorum eultus seu reügio processeruut ex intemo cordis idolo.
Neque enim tarn stulti ftierunt ludaei, ut colereut Ugna et lapides pro Deo. Sed hoc
senserunt: eum oultum placere Deo. Haec opinio fait idolum, quod adorabant, nempe 30
quod talibus operibus placaretur Deus, quae ipsi sine certo verbo elegissent Et haec
est fiducia illa impia, quam omues Prophetae damnant, quae necessario sequitur electicios
eultus, quos ipsi sine verbo Dei suscipimus. Cur enim alias suscipereutur Sic
nemo fieret Monachus, nisi hoc idolum cordis sui sequeretur et adoraret: Deus Monachatum
probat 3C. Haec autem est maiiifesta idolataa, quia est fiducia an aliud quip- 35
piam quam in id, in quod Deus iussit coufidere. Id quod claie ex primo praecepto
sequitur, ubi maudatur, ut confidamus in Deum. Monaehatus autem non est Deus nee
a Deo praeceptus, ergo fiducia, quae iu Monachatum ponitur, est impia et sacrüega.
Porro non est, quod putemus nos ab hac peste plane Uberos esse. Est emm vicium
cami nostrae iunatum. Experimur in nobis ipsis, quod facilius confidimus m opera 40
nostra quam in promissiones Dei. Rari autem sunt, qui hanc maliciam cordis humani
cognoseant. Perfecte quidem nemo eam cognoacit nisi Deus. Igitur per eius disciplinam
agimur, ut idolatriam falsae fiduciae obmittamus. Nam flagellum et sensus
poenae faciunt, ut quaeramus veram fiduciam, hoc est, ut invocemus Deum et ita
exerceamus fidem et iu fide crescamus. Hoc demum est lapides omnes m cinerem 45
redigi: fiduciam et praesumptionem omnem toUi. Kam erigere lapides est fhictus
cordis aversi et fidentis in se ipso. Christiana igitur vita nou haec est, quae äuget
ieiuniorum dies et alias huiusmodi nugas, sed quae augetur in fiducia in Deum et
miuuitui- in fiducia iu se, ut neque mortem nee diabolum amplius metuat. Huc ego

Sed
(SDoi-rejung über Sefaio 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 27,9-13. 181
tendo, inquit, cum meo flagello. Ideo autoni non uominat idoluni aliquod, ut in geiieru
coraplectatur omnem klolatriam internam. Atque baeo doctrina omues Prophetas,
etiam uos hodie morti obiecit.
'Civitas munita desolata erit.' Est antithesis. Pii cruce raortificautur 27, lo
5 et salvi fiunt. Impii autem crucem fugiunt et pergunt in praesumptioue
sua, ergo funditus pei'dentur. Quod autem dicit 'Munita civitas', tangit
fiduciam ludaeorum, qui in teniplum et cultum suum confidebaut securi de
Omnibus periculis. Quasi dicafc: Confidant, quantum volunt, hoc certum est, quod
peribunt', quia non confidunt in dominum sed in sua mendacia. Sicut nunc Papilu
stae Ecclesiam ubique iactant, quod non obruetur penitus, quamvis periclitetur
aliquandiu.
'Ibi cubabit vitulus.' Describit futuram vastitatem et solitudinem. Si
quis allegoriam spectet, ita plaerunque fit, ut ubi noluerunt sanctos pascere,
pascant post diabolum et impios doctores. Fiet igitur, ut tanquam paleae
15 comburantur.
'Tn sicoitate messis illius.' Verte: Verbera eius prae ariditate conterentur. 27, 11
Venient mulieres et comburent ea. Significat autem haec figura inutile studium iucredulorum
ludaeorum. Atque liaec est poena praesuniptionis ,
qua non emendantur
praesumptuosi , interpretantur eam pro mart3'rio et fiunt peiores et induratiores,
2" Sicut etiam beneficia pro premiis interpretantiir. Videmu.s autem idem accidere cum
Papistis. nii sunt in laboriosissimis laboribus, quibus tamen nihil parant nisi paleas
destinatas igni aeterno. Sed non credunt hoc.
'Et erit in die üla, excutiet' IjC. Indurati contemnunt verbum et 27, 12
pereunt. Nihilominus tarnen reliquiae undecunque per praedicationem Apo-
25 stolorura colligentur. Euangelion enim curret ab Euphrate usque ad
Aegyptum.
'In die illa buccina magna.' Buccina est Euangelion, id non consistet 27, 13
intra illa duo flumina sed etiam amplius spargetur, ut reliquiae ad Ecclesiam
colligantur. Hanc enim consolationem necessario addidit. Dm-um enim
30 ei'at dicere totum hunc populum abiectum esse.
Caput XXTIII.
Est hie insignis confusio ordinis, quod posteriore loco, sicut plaerunque
solent Prophetae, priora describit. Intelligo enim priorem huius capitis
partem de regno Israel, quod prae superbia ludam contemnebat. Praedicit
35 igitur Israeli futurum, ut a Salmonasser et Sennacherib Assyriis raisere
vastetur. Qui de Inda intelligere volunt (id quod tamen commodius videtur),
iUi accipient Ephraim metonymice ])ro Inda. Superbam coronam ebriorum
vocat i'egnum Israel, ut notet confidentiam et praesumptionem in opes,
potentiam, sanctitatem, sapientiam jc.
38 regnum Israel] vel regnum Israel vel ludae B

4
182 (S3orIc(ung ütu'v ^tfnia ir,27-29) — Scbolia 1532/4. Cap. 28, 1 — 7.
28.1 'In vertice vallis pinguis.' Samariam dicit, qiiae fiiit in valle foecundissima
sita. Uude regnum Israel regnum Samariae dictum est.
28.2 'Ecce validus et fortis Dominus.' Eegem Assyriorum significat. Utitur
autera hie sirailitudinibus, quibus significat tantam fore vim liostium, iit
28.
resistere aut sustinere eam non possint. 5
'Quasi temporaneura ante matnritatem et.' Israel tum erit ceu fruetus,
qui ante aestatem maturuit et perit adhuc pendens in ramo. Est insigni.s
figura: Quod irapii in medio consiliorum, cum iam iam victoriam sibi pollieentur,
pereunt neque dimidiant dies suos. Ideo in Psalmis comparantur foeno,
quod naseitur in tectis. Et alibi: Priusqnam intelligerentur spinne vestrae. Significat
enim spinas conflagrasse, priusquani pervenirent ad vim Spinae, ut possent pungere.
Tales loci magnam eonsolationem continent, quod impetus impiorani deficiet in medio
conatu, cum minime credunt sed ebrii successu florent et gloriantur. Ratio est, quod
impii successu inflantur. Inflati autem ruunt et pereunt.
28.5 'j^ jjjg ;]]jj gj,;^. Dominus.' Haec particula commodius videtur refcrri
'"
'*
posse ad regnum ludae, ut sit sententia: Cum sie vastata fuerit luda et
trauslata in Babvlonem, reliquiac sei-vabuntur et reducentur, sicut dixi
superiora etiam de luda accipi posse, si Ephraim per metonvmiam pro
luda accipias, quae fuit corona, id est, gloriosum regnum et ideo praesumptuosum
et superbum. Eins regni caput fuit Hierusalem in monte sita et -"
habuit foeeuudas valles mare versus.
Mihi tarnen simplicior videtur sen- Haec sententia quanquam sit commodior,
tentia, sicut dixi, tarnen illa altera simplicior videtur, sicut
dixi
ut superiora simpliciter de regno Israel accipiamus. Quare haec quoque -^
intelligo de reliquiis Israel, qui transierunt ad tribum luda. Sicut in lih.
2.9011. 17,32 j|^gg_ legifur. Maneat tarnen iudicium penes lectorem, Siquidem utraque sententia
bona est.
28.6 'Spiritus iudicii sedenti.' Id e.st: Haurient ab ipso Domino spiritum
iudicii, ut recte iudicent et faciant officium suum, Sicut ante hauscrunt ex illa 3«
Corona ebrietatem, ut nihil recte nee focerent nee loquerentur.
'Revertentibus ad portam.' Id est: Eevertentibus ad paeem finito
hello, si de luda accipias. Sin de Israel, clara ea quoque sententia est.
Multi enim sub Ezechia ad tribum luda sunt reducti.
28.7 'Venim hi quoque prae vino' K. Haec cogimur de regno luda acci- •''•'
pere. Verum hi, inquit, qui audinnt tantam Ephraimitarum calamitatem,
nihil inde fiunt meliores, non moventur exemplo ?c. sed et ipsi peccant.
Est autem haec egregia hypocritanim virtus, quod Verbum Dei rident etj^tam minas
quam promissiones Dei contenmunt.
'Sacerdos et Propheta.' Spiritualis haec ebrietas est, quod sunt ebrii 40
impiis opinionibus, persuasione et fiducia iusticiae, sapientiae ac. Hoc necesse
est fieri apud eos, qui non habent verbum. Verbum enim docet stabilire
gressus. Das einer weiss was er tbue. Ut sciat, quid rectum sit, quid non. Atque

Euangelion
afflictis
9
(Sortefuiig üb« ^cfnia 1527-29) — SchoHa 1532;4. Cap. 28,7-10. 183
haec est nostra sobrietas, quod possumus cliceie: Hoc placet Deo. Qui autem carent
Verbo Dei, sunt ebrii, hoc est, incerti, habent quidem bonam inteutionem. Fortasse,
iuquiunt, hoc placebit Deo. Sie nutaut gi-essibus nee possuut conscieutias reddere
certas. Est autem cum in omnibus facultatibus tum in Theoloffia inprimis neeessaria
5 TihjQorfopUe seu certitudo. Ea autem in solo Verbo est posita. Quare qui carent verbo,
sunt quasi ebrius rusticus. Notabis autem, quod ebrios vocat illos, qui legitime
vocati in vero ministerio erant.
'Omnes enim mensae repletae sunt.' Insignis haec est figura. Quod2S,8
quicquid praeter verbuin docetiir, sit vomitus, quod qui vei'bum non pure
10 docent, non loquantur sed voraant. Mensa significat suggestum seu locum,
e
quo docetur.
'Quem docebit scientiam.' Omnes sunt ebrii, inquit, Verbo Dei 28,
igitur nullus locus est nisi apud ablactatos, id est, simplices et afflictcs,
quibus subtraxit Deus aliquantisper consolationem. Sic Christus dicit:
15 'Pauperes Euaugeh'zantur.'
Alii omnes fastidiunt, rident et con- 1
enim non discitur nisi ab
temnunt verbum. et egentibus, quibus lac est subtractum
et qui stimulis conscientiae mordentur. Atque haec est causa, quod cum
]
Verbum in totum orbem sparga,tur, paucissimi tamen sint. qui id vere amplectantur,
20 quia maior pars sunt ebrii, hoc est, distenti alienis opinionibus, ut non possint verbum
Dei accipere. Quod quia est Verbum vitae et gratiae. ideo non habet locum nisi
apud eos, qui sentiimt mortem et premuntur ira Dei. Est verbum spei, ergo pertinet
ad desperabundos , est verbum virtutis, ergo pertinet ad infirmos et eos, qui omni
genere malorum sunt obruti. Nemo igitur niiretiu-. quod haereses et tyranni sie in
25 nos furant ae saeviaut. In promptu enim caussa est: Sunt ebriosi, non sunt ableetati,
non sentiunt peccata et iram Dei. Quare non possunt verbum hoc capere. Porro
sapientia et scientia sie differunt: Sapientia est ipsa fides in Christum.
Scientia autem est hoc iudicium seu cognitio illa, quae ex fide proficiscitur
et iudicat, quid cum fide conveniat, quid non jC
3"
'Manda, remanda.' Haec est vox impiorum ridentiura et subsannantium 28, lo
Prophetam docentem mandata Dei, Item promissiones, quae requirunt fidem, et
crucem, quae requirit expectationem et patientiam. Nam hie omnium Prophetarum
et hodie noster quoque in docendo est ordo: Primo lex docetur, quae
mandat. Deinde adduntur promissiones de Christo, qui legi satisfecit pro
35 nobis, tum de vita aetema, de iusticia 3C. Hae promissiones quia non possunt
perfecte, dum in hac carue sumns, apprehendi sed expeetandae sunt fide et
caro nostra semper contra fidem pugnat et mavult uti suis, hoc est, praesentibus
praesidiis, Ideo opus est crebris exhortationibus ad fidem et consolationibus,
ne succumbamus, ne fide deficiamus, certo fore, ut accipiamus
« quae promittuntur, modo perduremus et expectemus certa spe iusticiam,
vitam 2C. Ut sie omnis nostra doctrina cousistat in bis duobus : in prae-
8 Quod fehlt B 9 quod qui] et qui B 27 Christum) Christum et cognitio
veritatis B 38 exhortationibus] exercitationibus B

184 (Söorlcfiutg ükt 3c[nia 1527—29) - Seholia 1532,*4- Cap. 28, 10—13.
dicatione legis, quae docet bona opera, et praedicationc Euangelii, quae
docet fidem. Tertium est, quod spargi debent in utrunque doctrinae genus
crebrae eonsolationes contra crucem, quae necessario omnibus piis incunibit. Sed
impü haec rident et contemnunt. Manda, inquiunt, remanda. Expecta,
reexpecta. Quasi dicant: Tu nihil doeere potes, nisi ut hoc et illud facianins, 5
et remittis nos ad nescio quas promissiones, quas expeetemus. Satius est
niundum sequi, qui vivit, ut vult, et habet certa praesidia, quibus inniti
potest 3C. Sicut nunc etiam dicunt: Lutherani nihil sciunt doeere quam
fidem et Catechismum. Quando autem consolamur afflictos fore, ut bre\'i
liberentur, Rident hoc quoque. Modicum ibi, modicum ibi, dicunt. Es heisst lo
vvol ein modicum, denn es wird gai- nicht daraus. Quasi dicat: Tu quidem doces
de modico, fore, ut tentatio non sit diutuma sed modica, Atqui nullus apparet finis.
Vana est illa quoque pars doctrinae tuae. Neque enim caro sibi persuadere
potest, quod modicum sit tempus crucis. Sed quia secundum sensum posthabito
verbo iudicat, aeternam esse tentationcm sentit. Resistit igitur et ad i*
carualia praesidia se recipit neque vult doctrinam fidei amplecti, quae consistit
non in sentiendo sed exti-a omnem sensum, tantum in expectando.
Munit antem nos hie locus contra scandalum crucis. Impü enim cum audiuut
doctrinam fidei et tarnen vident affligi pios, colligunt es illa experientia vanam
doctrinam esse. Nos autem discamus perpetuum pietatis comitem esse crucem et 20
afflictiones, Id quod in Papatu etiam nostri Episcopi esperti esseut, si officium suum
docendo et serio curando Ecclesias fecissent. Nunc autem cum nihil docent sed sunt
ociosi et interim aliud agiuit, abundant pace et copia omnium rerum. Contra qui
Euangelion docent, vis habent panem, quem vorent. Odit enim diabolus Terbum, Ideo
etiam fame extinguere cupit. Opus est igitur his consolationibus: Expecta, Modicum '-'5
est
et Deus aderit jc.
28. n 'Subsannatoriis labiis aliquando loquebar.' Latinus fecit 'in loquela
labii' JC. Comminatur subsannatoribus illis. Docebo aliquando per Apostolos
verbum Euangelii, quo irridebo universam iustieiam et legem vestram. Tmo
abrogabo eam plane et in vestrum locum accipiam gentes, quae credent so
mihi et erunt populus meus, ut vos offendamini et ])ereatis in aeternum.
Observa nomen hoc, quo impü Euangelion appcllant. Vocant enim linguam
alienam et subsannatoriam doctrinam non Euangelii vicio sed ipsorum vicio.
Nobis autem est verbum vitae, illis autem verbum mortis et scandali 3C.
28. 12 'Haec est requies.' Haec est praedicatio promissionum, graciae et fidei, 35
quam supra vocavit doctrinam expectationis. Haec sola quietam et securam
conscientiam reddit, quia exhibet nobis Christum eumque nobis donat cum
Omnibus suis meritis, iusticia, sanctitate 3C. Hanc qui nolunt audire, Uli in
poenam audient doctores laborum et tedii, sicut sequitur.
28.13 'Et erit eis verbum Domini.' Riserunt praedicationem legis et pro- i»
missioDura. Riserunt quoque eonsolationes. Fiet igitur in poenam, ut ipsi
se lege onerent et operibus defatigent, ut sibi promissiones somnient et fingant
et ut se mutuo consolentur. Verum haec omnia fhistra. Sic videmus nunc
34 autem (hinter illis) fehlt B

(aUoi-It'fuiifl übet ScfaiQ 1527—29) — Sclioliu 1532/34. Cap. 28, 13. 185
iu ludaeis hanc poenaiu, quod reveia expeiiuntiir illa verba 'Manda, remanda' jc.
Nam frustra se defatigaut operibus, frustra expectaut Messiam, frustra se
coDSolantur fore, iit liberentur. Sic nunc serio eorum expectatio luditur. Idern
accidit nostris adversariis. Rident eiiiui nos, quod tantuni doceamus et urgeamus fidem.
6 Quid fit autem? Coguntur ipsi quoque docere fideni et docent fideni, Sed falsam, qua
eredunt mendaciis Monachorum et traditionum humanarum. Hie quis quaeso subsannat
alterum? Nos enim manenius in vera fide, quae nititur in petra Chi-isto. Ipsi quoque
manent in fide sed falsa, quae est fundata super arenam, super electieios cultus et
Opera sua. Sic in scholis Papistarum nihil docetur quam Manda, remanda, opera,
opera. Hoc accidit eis in poenam, quia Christum nostrum, qui sua dona in nos confert,
rident. Merito igitur expeetant falsum Clnistum, qui nusquam est, qui ipsorum opera
spectet et probet JC. Sunt horrendae couimiuationes, quarnm exempla adhuc
bodie in ludaeis videmus, et tarnen pauci sunt, qui cum reverentia verbum
Dei
coniplectantur eique credant.
'5 Eis nimirum similis poena manet.
Eident nos Papistae, quod fidem docemus.
In poenam igitur ipsi quoque
eredunt non verbo Dei sed suis idolis,
operibus, studiis, traditionibus Jc.
2" et falso ac ficto. Qui enim nolunt, eredunt mendaciis.
Ut vadant. Sunt dirae comminationes
contra praesumptuosos et induratos,
Quanquam
qui tales sunt, non putant eas ad
se pertinere, quia sunt excaecati. Primum
est, ut vadant, seilicet in verbo imaginario
'Ut cadant retrorsiim.' Ipsorum ambulare non est proficere sed de
eiTore in errorem cadere. Sicut enim Christus operatur suum opus apud suos, ut
de die in diem crescant in cognitione Dei et fide, Ita etiam in Sathanae regno non
est quies sed de errore in errorem excaecati ruunt. Ego audivi doctissimos ludaeos,
25 qui cum a me claris scripturis convicti essent, dicebant obstinati se mansuros apud
suos Rabinos. Sic postquam semel a fide aberratum est, non est ratio aliqua aut spes
redeundi in viam sed sequitur ruina, ut ruaut retro. Idem vidimus in Papae regno:
is cum primum ceeidisset a puritate fidei , mox secutae sunt regulae et Monachatus.
Deinde paulatim ad alios en-ores deventum est, quod Monachi sua merita vendidenint
30 et se in locum Christi constituerunt vel potius ipsi facti sunt Christi. Tandem adeo crevit
impietas, ut etiam Cucullo tribueretur vis salvandi. Secuti deinde suut impii cultus
sanctorum, quod adoraverunt Georgium, Annani et alios, quos ignoraverunt, an essent
in coelo. Hae jjIus quam Aegyptiae tenebrae sunt, in quas prolabitur ratio semel a
recta fidei via et verbo Dei abeiTans. Ergo timeamus Deum eumque invocemus, ut
35 nos in suo verbo servet et faciat nos potius pauperes et afflictos, tantum ne excidamus
a verbo, quo amisso pro Sathanae libidine in omne genus errorum prolabimur. Debebant
autem haec in concionibus inculcari ad timorem securis mentibus incutiendum.
'Conterantur.' Contritione cordis
et corporis, qui se suis operibus
40 et studiis affligunt et tamen perpetuo
laborant e couscientia.
'Conterantur. Conterantur duplici
contricione, seilicet corporis et cordis.
Cordis contritio est, quod omnibus istis
studiis
habent magis ac magis inquietam
conscientiam. Quo igitur magis'ruunt in suam iusticiam, eo longius a certitudine et
TihiQocfoQici absunt. Contricio corporis est, quod quanquam abundant opibus, tamen
iis non fruuntur sed macerant se ieiuniis et vigiliis et fraudant se ipsos sine ulla caussa
L 13 iu ludaeis fehlt B

186 (Sorlcjuiig über Sejoia ir,27-29) - Scholia 1532/4. Cap. 28, 13-15.
Äol.2, 23 11SU creaturarum Dei, Sicut dicit Paulus Coloss. 2. 'Nou habentes eorpori honorem,
quantum satis est'. Sed putant sanctitatem positam esse in sordido vestitu et rigide
vitae genere. Atqui Deus dedit usum ereaturae ad fruend\im, Sicut dicit Psalmus:
*|. 1J6, 16 'Tu aperis manum tuam et imples omne animal beneplacito'. id est, Mit voller gnuege,
das einer ein lust daran hat. Neque euira displicet Deo, ut corpus habeat suam
sufficieutiam. Coneupiscentiam tantuni prohibet, usum ereaturae non proliibet. Miseria
est super miseriam, quod impietas et superstitio ambobus privatur: Intus beneficio
gratiae et laeta eonscientia, Foris autem usu creaturarum et liberalitate beneficii
Creatoris. Sic ludaei adhuc hodie foris sordidissime agunt. Intus quoque non habent
pacem. Sic Rottenses spiritus primo ceciderunt a veritate Sacramenti altaris, post
etiam Baptismi. Neque adhuc tarnen habent in his pacem. Et revocant simul illam
tristem ac tetricam vivendi rationera, in qua suramum sauctitatis gradum collocant.
erroribus,
'lUaqueentur.' Sic implicentnr
ut in viam rediici nequeant.
Sicut ludaei sunt pertinacissimi.
aucupum.
lUaqueentur. Sicut aves in visco
Est autem longe miserrima res,
quod postquam de errore in errorem prolapsi
sunt, nemo est, qui eos reducat, sed habent quasdam vanas spes et promissiunculas,
quibus sie irretiuntur, ut explicare se nequeant. Noli desperare, inquiunt, es
enim in via veritatis. Quod autem sie affiigeris. eae sunt tentationes, quibus probaris jc.
Sic Monachi dixemnt: Obedientia quanto plus habet de suo, tanto minor est. Rursus:
Quanto in se minor est, tanto est maior. Talibus illeeebris illaqueantur miserae ani- ä"
mae, ut in istis contritionibus perdiu-ent. Atque haec ratio est, quod impii sint incorrigibiles.
Poenam enim pro cruce et beneficium pi'o merito interpretantur. Sic mollissimus
viscus et blandus quidam laqueus ftiit ad capiendos stultos illud vulgatissimum
et maxime impium Thomae dictum, quod observatio Ordinis et vita Monastica sit
alter Baptismus.' Ita Monachi hae senteutia capti fuerunt moeri Anabaptistae. ^^
'Capiantur.' Sic illaqueati teneantur captivi ad obsequium diaboli.
Haec poena manet irrisores Verbi Dei.
28. 14
'Audite verbum Domini.' Vult eos praemonere, ue illaqueentur et
])ei'eant. Est autem Emphasis in appellationibus, quibus eos appellat. Illusores
vocat. quod süperbe contemnant Verbum Dei et Deuni ipsum cum sua sapientia et 3o
iusticia. Hoc autem faciunt per praesumptionem et securitatem. Dominatores autem
vocat, ut significet eos exercere tyrannidem legis et traditionum super populum.
28.15
Tercussimus foedus cum raorte.' Est descriptio securitatis, quae perpetuo
comitatur im]-)ietatem. Huius securitatis argumentum est summa pertinacia,
quam hodie et in Tudaeis et in Papistis esse videmus. Nisi enim 3s
persuasi essent se tutos esse a morte et inferno, non sie pertinaciter defenderent^
sua. Sunt autem omnia raimitice accipienda in persona impiorum,
qui dicunt: Sumus tnti a periculis JC. Sic videmus Monachos securos in hac
senteutia incedere: Si servavero meam regulam, impossibile est, quod peream. Omnis
enim impius suam sectam probat. Hinc qui sanctissimi sunt, diffidunt aliquando suis 40
meritis et operibus. at generi vitae et regulae nunquam diffidunt sed certi promittunt
sibi vitam aeternam nulla nee Christi nee fldei nee charitatis ratione habita. Hoc
quid aliud est quam securissimo animo dicere: Percussimus foedus cum morte. Sic
etiam ludaei securi
maiorum traditionibus nituntur.
36137 defeuderent B] atlfenderent A
') ebenso in der Schrift „33criiiQmiiig an bic gci)tlid)fu lievfomtct ci. b. Üccidjjtng j. ?lugä:
bürg" (1530). Erl. -24, 356 ff.
-) adfeuderent ^-1 wühl kaum Versehen für adsererent.

(SBotrefuiig üBcr Sefaia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 28, 15—16. 187
'Quia posuimus mendacium.' Proplieta et Spiritus sanctus ajijiellant
'meudacium' ipsorum praesidia. Verum impii sentiunt ea non mendacia sed
firmissimas petras et rupes esse. Ita minor Syllogismi Theologie! semper manet
xgiyöftei'of, de qua litigatur. cum de maiore eonveuiat. Utrique enim haue maiorem
5 statuimus: Haeretieos esse damnandos. De minore autem lis est, quod dicimus: Vos
estis haeretici, vos posuistis mendacium spem vestram k. Quare hie standum est
iudicio scripturae. Hi enim vere in mendacio spem pomint, qui fingunt sibi idolum
propriae iusticiae et eerta quaedam opera arripiunt. quibus nitantur in iudicio Dei.
'Ecce ego mittam in fundamentis.' Anteqiiam exitium minetiir impüs
10 contemjitoribus , consolatur et oonfirmat pios. Christum, infinit, mittam, is
erit lapis angularis, Iniius tantum iustioia et meritiim valebit. Alii, qui siia
et non huius lapidis iusticia emnt subnisi, damnabuntur et peribiint. Christus
est fundamentum et caput Ecclesiae, qni tntnm aedificium snstinet. Sininl
autem hoc Propheta signifieat, cum dicit 'Fundabo lapidem' fore, ut certae
IS sint conscientiae: Certo statuentes se huius lapidis iusticia iustos esse Jc,
Ut sie erudiat nos in plerophoriam. ut simu.s certissimi et liabeamus infallibile fiindanientum.
Signifieat autem simul suprastruetionem, quod non ponitur lapis ociosus,
Sed paratus in hoc, ut super ipsum aedificetnr. Quasi dicat: Parabo Christum caput
Ecclesiae. quod erit foecundum, multi congregabuntur ad eum et credent in eum.
-" Totum aedificium, quod suprastruitur, sustinebit ipse.
'Probatum.' Ego malo vertere 'probaterem', ut intelligas Christum
talem lapidem esse, ad cuius formam omnes alii probentur, ut nos quoque
per ci-ucem conformes fiamus imagini eins. Sicut est ad Rom. 8. Hoc enim SHöm. 8, 29
est vere probari: perdurare in cruce. quam mundus abhorret. Lapidem igitur vohmius
*^ omnes sed probaterem nolumus. Nolumus poliri, ut avaritia, invidia. fiducia propriae
iusticiae et reliqua vicia expurgentur. Haec sententia e-st significantior, quam si legas
probatum', Quanquam ea quoque sententia vera est. sicut est in 2. et 5. cap. ad Heb. ^'^^'.?{,]'^
'Habemus Pontificem tentatum per omnia' !C.
'Angularem.' Hoc clare exponit Paulus ad Ephe. 2. et in Epistola ad Coloss.
3« Tncludit enim vocationem gentium. Christus enim coniunsit duos parietes
et ex Tudaeis et gentibus unam fecit Ecclesiam.
epf). 2, u
'Preciosum.' In mundo quidem contemptus est Christus sed in cordilnis
credentium est electissimus lapis, quo nihil habent pii preciosius.
'In fliudamento ftindatimi.' Sic firmum, ut stet contra portas inferi et
3s omnes omnium minas. Qui igitur in Christum credit, habet ftmdamentum,
quod non movebitur in aetemum. Est ergo securns et in quantumvis magiiis
periculis nihil timet propter hunc lapidem fundatum, fundatum. Est magna
consolatio, ut sciamus eum. qui crediderit. haliere fundamentum. qund nulla vi mundi
poterit everti.
w 'Qui crediderit non festinet.' Describit fidei virtuteni collatioue im-
'>. ig
- piorum. Mala conseientia, qualis in incredulis est, festinat, non potest coni
appeüant] vocant scaphani, scaphani, hoc est, ü 3 esse f'ehtl IS 12'i13 Christus
hk sustinet fehlt B 75 JC. fehlt B

188 (23or(ciuitg über ^cfaia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 28, 16—18.
sistere sed ad mininios terrores et ad sonitiim folii fugit et si muium jier-
Siic. 23, 30 mmpere posset. faoeret, Sicut testatur vox impiorum. quam Christus recitat: Montes
operite nos k. Qui autem in hoc lapide nititur, non festinat, non trepidat,
nou fugit sed consistit. Novit enim Christum esse dominum mortis et vitae
et peccati K. Haec fidei virtus est, quae in Christo nititur, non in nobis, s
ideo non fallit nos sed servat nos in omnibus pericuiis. Contra qui operibus
nituntur, ne quidem in levissimis malis consistere possunt. Sic per Verbum
'qui crediderit' simpliciter oirmia opera damnat, quod non possint conscientiam in
iudicio Dei erigere. Est enim exclusive accipiendum 'qui crediderit', quasi dieat:
Omnis qui operatus fuerit, festinat jc. '"
28. 17 'Et ponam in mensnra iudieium.' Hie comminatur inipiis, qui hunc
lapidem reprobant. ludieabo, sed cum mensura. Non perdam impiuni cum
sancto sine discrimine. Mensura autem et regula iudicü mei erit lapis ille
Christus, in quem qui non credunt, eos perdam, reliquos servabo. Sic sola
fidei iusticia subsistit et servat. is
'Subvertet gi-ando spera mendacii.' Sunt magnificae exhortationes, quibus deterremur
a fiducia propriae iusticiae. Quid enim est, quod se aliquis maceret XX annis
ieiunio, vigiliis et aliis laboribus propter iusticiam, sicut ego in Monasterio feei. Uli
enim labores et opera illa omnia collecta in unum fasciculum nihil proderunt ad
salutem sed subvertentur grandine. Sola autem fiducia gratuitae misericordiae sub- 20
sistet inconcussa. Sic funditus evertit hie omnia monasteria et omnia opera, cum soli
fidei tribuit, quod subsistet. Sed caro non credit haec nisi in tentationibus et pericuiis,
tum autem desperat.
28. 18
'Flagelhim inundans cum transierit.' Exaggerat calamitatem, si possit
eos persuadere et retrahere a praesum]5tione propriae iusticiae. Calamitas 2»
undecunque venerit, inquit, imparatos opprimat vos, quia non estis fundati
super lapidem 3C. Sunt promissiones minaces, quae impiis, cum res sunt secundae,
impossibiles videntur. Ideo etiam sunt incorrigibiles, Sicut videmus hodie in Papistis,
illi non putant fleri posse, ut con-uant. Ulli autem erat illa fortitudo in seditione
rustica? Ibi non erat unus sacerdos vel monachus, non unus Episcopus quantumvis -"^
potens, qui scintillam cordis haberet. Nemo ex eis tum orabat, nemo credebat, nemo
obiurgare homines in manifesto seditionis peecato audebat, Sed timidi offerebant se
imperata a rusticis facturos. Ita feroces spiritus levis motus compescuerat. Haec
sumus experti et vidimus. Hodie quia sunt extra periculum, iterum ferociunt. Sed
si qua tentatio ingruet, iterum experiemur ea, quae Propheta hie minatur: quod erunt 35
in concnlcationem et quod flagellum tollet eos. Nos autem discamus Christianum oportere
maxime fortem esse in periculo et desperatis rebus. Stulti enim in annis et potentia
audent ac fortes sunt, Contra amissis bis praesidiis desperaut. Christiani autem iubentur
in pericuiis subsistere et sperare, Contra cum laetae res sunt, timere et non effen-i.
'Quoniam mane diluculo.' Vult dicere; Vos semper estis calamitatibus expositi w
et imparati, quocunque tempore veniat. Mane potest accipi communi figura pro cito,
ut sit mane, id est, antequam vos speretis. Sic etiam placet methaphora 'in die' id
est, tempore successus, et 'noete' id est. tempore adverso. Ratio haec est. quod illa
iusticia caniis nostrae non potest sustinere iudicantem Deum. neque enim satis est
coram Deo. Qui igitur anxie laborant in operibus, faciunt sibi magnum negocium. 45
Aegre enim revocari ad gratiam possunt. Aninius autem et conscientia dum parat
26 opprimet B

(SBoxlcfiitia über Scfaia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 28, 18-20. 189
Opera, nihil aliud i'ac-it, quam ut se ad dittideudum Deo exerceat, et quo magis laborat,
eo firmioreiu liabituni gignit ad diffidendum Deo et fidendum propriis operibus. Hoc
nunquam facit scortum aliquod. Quia euiui iu apertis flagiciis vivit, habet aniuium
semper de peccatis sauciura, Neque ulla nierita aut bona opera habet, quibus niti
.1 possit. Facilius autem servatur quam sanctus aliquis, sicut Christus quoque dicit, SBlmtl). 21,31
quia ille operibus suis impeditur, ue ad gratiam aspiret. Verum igitur esse puto proverbium
illud Germanieum, ' quod plures ex patibulo in coelum subvoleut quam ex
ooemiterio. Neque enim se ita exercuerunt ad diffidendum bonitati Christi. Ergo
primum et ante omnia danda opera est, ut discamus fidere bonitati Dei, quam iu
10 Christo filio, quem pro peccatis nostris in mortem tradidit, osteudit. Alias enim
generatur habitus et propensio ad diffidendum Deo, quae postea invicta est. Urgendus
igitur semper est locus fidei et distinguendum inter opera et fidem: Quod in operibus tantum
sit spectanda gloria Dei et utilitas fratrum, praeterea nihil. Alias enim fiet, ut imparatos
flagellum inveniat.
Sola autem fldes est, quae iu iudicio Dei nos erigit et sustentat.
1.^ 'Vexatio dat iutellectum.' Dum pace et .seciiritate homines frauntur,2S, i»
contemnunt et negligiint verbum. Cum autem teutatio veuit, tum demum
creduut esse vera ea, de quibus antea per verbum sunt admoniti. Sic etiam
j)ii non sentiunt vim et fructum verbi nisi iu tentatione.
'Quia angustum est Stratum.' luxta proverbium Germanieum: Man mu»2s, 20
20 sich strecken, darnach die decke ist-. Lectus uon potest plures recipere quam unum.
Placet mihi sententia Hieronymi sed figurata: qui transfert ad coniugium de adultera,
quae non debet recipere adulterum, Ut sit sententia: Christus est sponsus, ille vult
habere fiduciam in suam misericordiam. Adulterum non potest ferre, hoc est, flduciam
in mea propria opera et iusticiam meam. Quare necesse est alterum alteri cedere.
25 Conscientia enim est angusta neque possunt ambo simul conquiescere. Opertorium
non potest simul capere Christum et liberum arbitrium. Alterum necesse est fi-igere
et e lecto cadere. Hanc Hieronymi sententiam probo, sed videtur paulo longius recedere
a textu. Loquitur enim Propheta hie de auditu verbi et vocatione. Quare sie intelligo:
Lectus est brevis. Solus igitur auditus vult ibi esse aut neu esse. Oportet igitur
30 te crura et pedes contrahere, ut possis esse in lecto et tegi. Lectus autem est ipsa
vexatio et crux, quae colligit membra, ne frigeant, non sinit vagari in pace et securitate,
per quam exeidimus a fide. Porro haec sententia ideo mihi placet, quia eonveuit
cum praecedeutibus et sequentibus. Dixit enim de poena impiorum. lam pii etiam
affliguutur. Sed hoc interest, quod pii per afflictiones retiuentur in fide et verbo, ue
3r> evagentur in sua studia, id quod impii non faciunt. Est igitur sententia: Vexatio
seu crux perinde est atque brevis lectus, in quo contrahendum est corpus,
nisi algere velimus. Hoc est, solus verbi auditus retineudus et sequendus
est. Tribulatio autem continet nos ceu iu brevi lecto nee sinit nos evagari
in
nostra studia.
') fehlt in Luthers Sprichioörtersammlang. In derselben Fassung (e§ fomnicii nie^r bon
bcm ®Qlgen gen .^imniel benn Uoni flirc^l)ofe) hol Henisch (1610), 133T, 35. Der Zusatz Henischs
beim Quff belli Äirdiljof ftitbt feiten eincv erweist das Wort als einen volksthümlichen Oalgeiiwitz,
den Luther anders gewendet hat. P. P. -} Luthers Sprichwörterslg. Nr. 4SI bietet
die Redensart ftrcdfen nac^ ber betfe. Thiele Irringt aus Ls. Schriften nur Anspiehingen
darwuf liei, nicht die Redensart selbst und ebensowenig das hier vorliegende Sprichwort.
Aber es wäre wohl vm'schnell, daraus eine Eintvendung gegen die Echtlieit obiger Stelle
herzuleiten. P, P.

28 21
190 (SDorlefung übet 3e(oia 1527—29) — Scholia 1532,4. Cap. 28,21— 23.
'iSicut euiiii in moiite Prazim stabit' Pergit comm'mando: Cogitur
Dominus facere iudicium, quia vo.s nou creditis. Proprium quidem eins
officium est benefacere et servare.
Verum cum vos beneficiis illius abutamini,
cogitur per poenas vos continere.
Sed caro nostra tarn est nequam, ut universa
creatura et bonitate Dei abutatur.
Igitur cogitur Deus per stulticiam nos salvos facere, Siquideni sapieutiam eius convertimus
in abusum et abutimur bonitate Dei, qua pacem, fortunam, successum et oninia
bona largitur. Cogitur igitur lectum angustiorem facere, ut per poenas et nialeficia
nos servet. Sic misit populo suo Chi'istum et verbum salutis. Hoc fuit proprium opus.
Quia autem riserunt verbum, misit tales, qui essent afflicti, stulti et pauperes, qui m
seutireut angustiam lecti. Alios, qui in latitudine sua manere voluerunt , reliquit.
Sic alienum facit opus, puuit et darauat, ut serventur alii. Sic videmus
ludaeos repulsos et nos gentes susceptas esse. Mons Prazim dicitur mons
divisionis vel diremptionis, quod ibi David diremptus est a suis hostibus
1. istiroii. 1. Para. 14. Sic Eeclesia est mons diremptionis, in quo Ihesus Christus stat. is
ludaei autem offeudiuitnr in eo, quare se dirimunt ab Eeclesia. Cogitur
autem hoc alienum opus facere Christus,
ut damnet iusticiam legis, ue gentium,
hoc est, fidei iusticia siue operibus legis irrita fieret. Sic vallis Gibeon in
3o|. 10, i2losua, ubi grandine et tempestate de coelo bestes fusi sunt, losuae 10.
Haec graudo est Euangelion, quod arguit mundum de peccato et denunciat 20
iudicium et aeternam mortem iis, qui nou credunt in hunc lapidem jc.
Porro observabis hie verbura, quod alias in se est verbum salutis et vitae. ipsis
sit grando et verbum perditionis ac mortis idque nou vicio verbi sed perfidia impiorum,
cum a Deo non mittatur, ut pereamus sed ut credentes servemur. Quare haec vox
'opus alienum' continet tacitam excusationem Chi-isti, Quasi dicat Propheta: Non est 25
tuum opus, quod isti occiduntur neque verbum caussa eius est. Quare igitur perduntur
plurimi per verbura V Ego id nou faeio, inquit. Meum proprium opus est salvare et
vivificare.
Cogor autem hoc quoque alienum opus admittere, neque enim meos servare
aut illuminare possum, nisi illi excaecati interirent, qui sua iusticia volunt fidere.
Quia enim veni, ut iustificem meos vera iusticia, quae coutingit per fidem in meam 30
mortem, Ideo cogor damnare iusticiam, quae est ex propriis operibus, est tamen hoc
non proprium sed alienum opus. Continet autem hie locus uberrimam consolationem,
quod Chi-istus nihil aliud sit nisi salvator jc.
28.22 'Et nunc nolite illudere.' Nolite Euangelion et verbum habere pro fabula,
alioqui fiet, ut magis coustringamini et implicemini efficacioribus erroribus, 3;,
ut fiatis reprobi ad omne bonum opus. Sicut qui vinctus est, est ineptus
ad omnes actiones. Minatur enim eis extremam caecitatem, ni resipiscant.
'Consummationem enim et abbreviationem' JC. Vult impios minis ad
verbum Euangelii suscipiendum movere, propter quos apparet perditio, quasi
sit consummatio, tanta credentium est paucitas. Dominus, inquit, consummationem, 4,)
hoc est, perditionem praefinivit, quae tarnen abbreviabitm- propter reliquias
pioruni servandas.
28. 23 'Auribus percipite et audite vocem meam.' Haec est consolatio eorum,
qui haue consummationem in populo erant visuri. Necessaria autem haec
1 iu] ia Ä 13 susceptos B 36 reprobri A 43 llaeo] Totus sequcns locus B

(ffiorlefung nbn Sefaia 1527-29) — SchoHa 1532/4. Cap. 28, 23— 24. 191
so
coiisolatio fuit propter miserabilem f'aciem ruentis populi, qui solus nomeu popuJi Dei
in toto orbe teuuerat. Nam cum iam in foribus haec consummatio populi ludaici
esset, apparuit Apostolis talis tacies, quasi totus populus esset perdendus. Multum
igitur laborat Paulus in tribus capitibus ad Romanos 9. 10. et 11. in hoc argumento
solvendo. Certum enim erat huuc populum esse populum Dei, cuius erant omnes
illae promissiones de Christo, Ecclesia, regno Dei ic. Ad haec habebat cultum. divinitus
institutum et alia, quae Paulus eommemorat Romano. 9. Iam igitm- abiici hunc
populum et assimii in eius locum Gentes sine lege et omni iusticia viventes gi-avissimum
erat seandalum. Et sane nisi Paulus et Apostoli hoc argumentum solvissent,
nobis erat insolubile. Videtur enim hie casus populi puguare contra omnia promissa
Dei, nt ratio non possit aliud inde colligere, quam quod Chi-istus aut non venerit aut
Deus sit mendax, quod utrunque blasphemum est et falsissimum est.J
Propheta igitur tractaturus hunc locum facit primo attentum auditorem, Deinde
respondet Deum, quamvis faciat cousummationem, non tarnen repulisse populum suum.
Eodem plane modo et Paulus respondet: Non repulit, inquit, Deus populum suum,
nam et ego Israelita sum. Mira coram ratione consequentia : Ego cum paucis quibusdam
non sum repulsus, Ergo nee totus populus est repulsus, Sed docet nos etiam
hodiema Ecclesiae facies, ut cogamur credere hanc consequentiam quantumvis tHgidam
coram ratione tarnen validam et veram esse. Nam et nos hodie hoc argumento a
Papistis impetimur. Quia enim sedent in officio et habent administrationem Sacramentonmi,
ideo volunt esse Ecclesia. Hoc est fortissimimi ipsorum argumentum contra
nos, in quo caro plane submergitm-. Putatis ne, inquiunt, vos paucos esse Ecclesiam,
cum nos tarn multi magni et potentes sedeamus in officio V Nos ergo simpliciter
respondemus, sicut Paulus ludaeis: sive multi sive magni sitis, Si non creditis in
Christum et flditis iustitia Christi, nihil curamus. Non enim ideo estis Ecclesia, quia
in officio Ecclesiae estis. Scriptum est enim, quod abominatio potest staa'e in loco
sancto et quod Antichristus sedebit iu templo Dei. Ecclesia igitur probatm- a fide in
Christum et non vel ab officio vel multitudine. Haec proba est Lydius lapis et cer
tissima
regula jc.
Exponit enim, quomodo sit consummativrus
et abbreviaturu-s Doiiiiuu.s jc.
Poiro Propheta expositurus, quomodo
sit consummaturus et abbreviaturus Do-
Utitur optima similitudiue.
minus, utitur optima similitudine.
Äger proscissus videtur in speciem vastatus esse. Ea est consummatio,
quod S}-uagogam repudiat et gentes vocat. Atqui uou vastatur sed paratnr
ager, sie ut melius proveniant fruges. Ad euudem modum consummatur
populus, ut reliquiae salvae fiant, non ut totus populus abiieiatur, sicut in
speciem apparet. Gramen agri, hoc est, operum iusticia, quae in illo populo
erat, per Euangeliou prosciuditur, hoc est, damnatur et dicitui* esse iniusticia,
ut vera et perfecta iusticia, quae est fides in Christum, uberius proveuiat jc.
'Numquid tota die ai'abit?' Ai-atio non instituitur ideo, ut nihil aliud velit gg 04
colonus quam perpetuo arare, sed instituitur ad faciendam semeutem. Atque haec est
abbreviatio arationis. Alioqui esset nihil quam consummatio et vastatio. Ad eundem
modum cum iam Dominus maiorem populi partem reüciet, arabit, ut gramen, quod
ante in agro erat, hoc est iusticia operum eradicetm-. Nam Euangelium illa pascua
omnia invertit et damnat tanquam iniusticiam. Ideo autem proscindit et damnat, ut
seratur novus populus et nova iusticia proveniat. Varia enim seminum genera, quae
in variis locis conduntur, sunt diversa dona et diversi fiructus. Quare discenda est
haec ratio, quod Deus tiun, cum multiplicare vult, lacerat et vastat prius. Sie enim

192 (iSorlelung übet 3efaia 1Ö-27— 29) - SchoUa 1532/4. Cap. 28, 24-27.
alienum opus facit, ut suum possit facere. Idem privatim nobiscum agitur: Crucifigit
enim Deus caruem uostratn aratro, hoc est, ciiice, praedicatione legis, contritione,
pavoribus conscientiae et mortis. Hanc consummationem sentit caro et iudieat perpetuam
eonsmmnatioiiem fore. Abbreviatioiiem autem difficülime potest apprehendere
quod tum cum ita aratro proseinditur, Deus pacare ' eam velit ad recipiendam iusticiam 5
Christi per fidem, quam consequantur diversi fruetus charitatis et bonorum opei-um et
tandem etiam salus et vita aeterna. Quanquam igitur tempore crucis vix scintilla
fidei sit reliqua, tarnen erigendus est animus talibus locis, quod dicitur certo fore, ut
Dominus abbreviationem faeiat, non fore perpetuam passionem.
28.26 'Erudiet illum Dominus.' Hie est fiiiis consummationis, ut populus lo
erudiatur ad consummationem, non ut pereat totus.
"Deus suus docebit illum.' Deus suus faciet non alius quispiam. Qui nisi ita
araret et proscinderet , frustra sereret. Ideo igitur proscindit et lacerat, ut semen
proveniat. Ideo repudiat maiorem populi partem, ut reliquiae et multitudo Gentium
adducantur. Haec privatim etiam sunt discenda, ut carceres, cruces et alia mala acci- is
piamus tanquam oceasionem vitae, libertatis et gloriae. Sic cum sepelitur pius,
videtm- proscissio, nihil minus apparet quam quod corpus surgat incomiptibile et
gloriosiuu, et tarnen fiet. Diversum accidit in iusticia humana et hypocrisi: ea floret
et germinat prima facie, tandem confusa iuterit. Dominus igitur erudit per iudicium,
id est, arat, mortificat, damnat, ut doceat, id est, ut semen spargat: viciam, triticum 2o
et unumquodque in suo ordine et in mensura, qua mensuratus est spiritus fidei.
28, 27 'Quoniam non in cratibus tritui-antiu" viciae.' Haec similitudo obsciu-ior
est propter rationem triturationis nobis ignotam. Sententia autem facilis est.
Trituratione quaeritur hoc, ut panis Hat, non ut conculcentur grana. Sic
Deus quaerit salutem reliquiarum, cum consummationem immittit impiis. 25
Quasi dicat: Observa mihi trituratiu'am. Si ego essem manipulus tritici positus in
area et dominus meus veniret et conculcaret me imgulis boum, cratibus et rotis dissiparet,
tuuc desperarem. Haec est consummatio. quae apparet sine abbreviatione.
Consolatur igitur et dicit: Non hoc agitur arando, ut consummantur grana, quanquam
sie apparet, Sed ut congregentur grana et reponantur in aream, palea autem ut com- »o
buratur. Distinguenda igitur est conculcatio a tritm-atione et consummatio ab abbreviatione.
Quando enim damnat populum cum sua iusticia et dicit: Omnis estis rei
mortis aeternae, ea est trituratio. At in oculis nostris apparet consummatio esse.
Contra has cogitationes consolatur nos : Non, inquit. peribit totus populus. Tu quoque
non peribis. Es gillt nur den paleis. Paleae tantum peribunt, tu reponeris in aream jc. 3.1
Sic omnis triturator est flgura Dei affligentis, Granum autem est figura tui, qui
affligeris. Ex hac igitur similitudiue disce, qua mente te Deus affligat: Secundum
opus quidem videtur te odisse, verum secundum mentem praeter modum te amat.
Nam damnatione nostrae iustieiae et tribulationibus paramur, ut fiamus suavis cibus
Deo, Sicut trituratione panis quaeritur et non perditio hordei. Sunt insignes 40
consolationes in wuce, quae ideo magis feriuut animum, quod sie illustres
sunt et notae omnibus. Sine dubio Paulo hie locus fuit commeudatissimus
proptßrea, quod ipse quoque non parum sudat in scandalo repudiatae Synagogae
removendo. Nee potuerunt se alia ratione sancti erigere quam liis
10 Dominus illum B 11 consummationem Ä\ iusticiam B
') Ob Druckfehler /'.
parare?

2
(aSorlffititfl iilH'v Sefnia 1527—29) — Seholia 1532/4. Cap. 28. 28-29, 2. 193
Proplietae coiisolationibus, (jiioil hoc repudium fiat ad separaiidas paloa.s a
tritico, ut iiupii pereant, pü auteni serveutiir.
'Etiam hoc a Doniiuo Deo egreditiir.' Mirabilis haec ratio et immensa 2S, üs
.sapieutia est, quam ratio niiiiquaiu assequitiir, quod l^eus sie nobiscum agit,
r,
iit seciindiun opus odisse uos videatur, Seeuudum vohintatem autem ardentissime
araet ucs JC. Hebraica sententia paululum variat a Latino. Dominus fecit
mirabile con.silium et foelieem .suecessum, ut sie coniuncta siut prudens consiliuin et
successus, quasi dicat: Dominus est mirabilis in consiliis .suis, cpiibus damnat nostra
Opera et iusticiaui nostram. Sic autem damnat, ut habeat foelieem suecessum, ut
10 peryeniat hac ratione ad factionem panis et non ad consummationem, sicut apparet.
In Caput XXIX.
'Vae Ariel Ariel.' Sicut in fiue praecedentis (sapitis abbreviationem 3», 1
dcscripsit et consolatus est pios, sie hie describit consummationem et minatm'
impiis gladium Romauorum, Sicut Christus Matth. 24., qui videtnr etiam jjicutij.si.ef.
if,
verba quaedani hinc sumpsi.sse. In fine tarnen redit ad promissionem Enangelii.
Vocat auteni Hierusalem Ariel, id est, leonem Dei, et castrnm Das'id, ut
significet praesumptionem eorum. Ideo euim securi eraut et contemnebant
minas Prophetariun, quod regnum Davidi eiusque semini erat promis.sum et
quod haberent politiam et sacerdotium diviuitus institntnm. Verum pro-
20 missiones Dei eadunt super eos, qui sunt contriti corde , non super supeiiios. qnos
abominatur Dens.
'Additis anuuni ad aunum.'
Nihil pi-oderint vobis annua vestra
sacrificia. Abrogat enim Universum
cultum Mosaicura.
Additis annum ad annum. Maxima
cau.ssa praesumptionis ludaeorum erat
haee, quod habebant festivitates et saera
quotidiana, menstrua et annua divinitus
instituta. Hoe praetextu contra Euangeliiim inflabantur. Propheta igitur ridet eos:
Agite, pergite fortiter sacrificantes, Fiet, ut una cum sacrifleiis vestris pereatis. Sic
abrogni universam legem et omnia exereitia legis, quibus fidebaiit ludaei.
'Et erit mihi verus Ariel.' Id est, verus Leo Dei, contra quem egoja,
30 per Romanos pugnabo. Ante active posuit leonem Dei vincentem per Deum.
Nunc passive: victum per Deum. Quasi dieat: quia Ariel meus et sancti et
religiosi mei nolunt credere praedieationi Euangelii sed at'fligunt Apostolos et ministros
meos, Ego vieissim ipsos affligam et tristes faciam. Respicit autem Antithesin: lam
sunt audaces, feroces et praesumptuosi , tunc autem moerebunt et destruentur. Haec
35 possunt etiam ad nostra tempora accommodari. Papa cum suis est Ariel. Habet
superbum nomen. Non vocat se Ovem Dei sed Leonem, quod habeat leoninam virtutem
et regna mundi cum suis possideat. Credit igitur se perrupturum ,
quia gerit nomen
Ecclesiae, quo superbit contra Deum et Christum seque invictum esse praesumit, cum
tarnen una cum .suis diabolica virtnte sit obse.ssus non divina. Dicit igitur: Tu eris
40 Ai-iel meus passive: quem Deus affliget, dilacerabit et perdet. Hoe certo fiet secundnni
Prophetias Dauielis et Apocalypsis.
3 ratio fehlt B
Suf^erS SBcvte. XXV 13

194 (»orlefiing übst 3ie(nin 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 29.4-8.
ao, 4 'De terra loqueris.' Auferetur
verljum Dei , iit niliil docea.s praeter
liiiinana.s traditioncs. Hoc videmus
liodie in ludaeis aperte, quod tantiun
in angulis murmureut.
'De terra loqueris.' Haec est descriptio
calamitati.s, quae secutura sit
destnactioiiem urbis qiiaeque adhuo hodie
in ludaeis durat. Quasi dicat: lactatis
iam voce.s vestras voces Dei, Loquimiiii
autoritate divina. Sed fiet, ut hoc sacerdotium, quod posuit es suum in coelo, vix
obscure de ten'a murmuret, hoc est, quod iUa divina docendi facultas mutabitur in
terrestrem et quod ablato verbo Dei vexabuntur traditionibus humanis. Est autem
hie insignis locus. Sic enim fit cum omnibus, qui verbum veritatis accipere nolunt,
ut post in poenam contemptus verbi mendacia suseipiant et humanas traditiones, vere in
terrena dogmata. Sic ludaeos videmus adhuc hodie, quod se misen-iniis opusculis
excruciant, quae nihil sunt nisi inventiones et traditiones honiinnni. Haec est nierita
poena,
quae sequitur contemptum verbi.
"Et erit quasi Pythonis.' Est idem quod supra dixit. Privabimini verbo et
docebitis, secundum quod vos magister venter docuerit, scilicet doctrinam camaleni. n
Hie enim generalis Canon est. Quod qui semel dereliquenint verbum. postea sequuntur
quidquid ratio humana dictaverit. Pithones vocat. qui ex suo capite loqunntur. Sic
.sunt ludaei adhuc hodie officio docendi privati, Euangelion autem versatur in puplico
ip.si.s in angulis mussitantibus earnalia. stulta et vana dogmata. Haec acerbissinia
poena, quam adhuc hodie videmus in miseris ludaeis, commonere nos debebat ad an
verbum maiore cura studioque tractandum.
29.5 'Et erit sicut pulvis tenui.s.' Hostes tui erunt sicut areca maris.
'Eritque repente.' Cum dixerint Pax et erunt in ipso flore praesumptionis, tum
irruent Romani. Quia enim imjjius non credit, ideo omnis calamitas eum subito
opprimit. Nam impius semper est plenus sjae promissionuni et absque timore malorum. 21
Ideo non potest aliter fieri, quam ut eum imjjaratum calamitas inveniat et sie perdat.
29.6 'A Doiniuo exercituum visitaberis.' Est ceu Epijjhonenia. Oiuiii
genere tempestatum et calamitatum obriieris.
29.7 'Et erit sicut somnium visiouis.' Minatur etiam Koiuauis forc, ut
pereant, quod nullum statuaat irae suae modum sed etiam in Ziou, id est, :»
pios saeviaut. Peribunt, inquit, ceu somnium. Pertinet autem hoc ad consolationem
i^iorum, quibus Romauum Imperium visum est sine fine dm'atunnn et
saeviturum in Ecclesiam. Non, inquit, erit perpetuum sed transibit sicut sonmium.
Sicut enim parentes castigato filio abiiciunt virgam in ignem, Ita Deus quoque inipium.
flagellum, postquam eo usus est, abiicit et perdit.
:!;,
29.8 'Sicut somuiat esuriens.' Plena consolationis similitudo est. Romani
et omnes adversarii Ecclesiae sunt famelici et sitibundi: Sitiunt cruorem
piorum et videntur sibi eos posse vincere, imo vicisse, sed .somniant tantum
et pereunt ipsi. Porro haec similitudo nos quoque conaolatur hodie contra adversarios
nostros ,
qui .sunt famelici hostes et nos cupiunt devorare. Apparet autem 4n
secundum carnem, quod id faciant. Neque enim caro potest aliter iudicare, cum
videat ab impiis indies fnndi sanguinem, multos indies pios occidi. Quid hie aliud
potest caro statuere, quam vigilare adversarios, devorare et haurire Ecclesiam'? Et
tamen Chi-istianus contra illam exteruam speeiem sentüe debet, quod onuiis illa
Romanorum potentia similis sit dormienti famelico ac sitienti, qui in somnis se putat •»;
edere et bibere, Revera autem neque edit nee bibit .sed esurit et sitit. Est valde

9
(Sßotlefung über ^cfnia 1527—29 - .Scholia l-")32 4. Cap. 2Ö.8— 9. 19:,
insignis ad coiisolaiuUim similitudo. Sic Ro)nani cum liausi.ssent intinitam martyi'uni
multitudinem, putabant se evertisse regiium Christi. Haec opiiiio quid aliud fuit
quam vaiiissimum somnium . cum videamus in haec usque teuipora et Christum et
Christianos mansisse. Romanum autem imperium interiisse.
5 Haec amplificanda etiam sunt ad Papam et ad omnes alias tentationes. Omnes
dentes Sathanae, omuis furor et omnia studia Papistarum, quibus moliuntur 110s opprimere,
sunt coram deo somnium, quibus nou solum nihil proficiunt sed etiam pulchre
luduntur. Secundum speciem videntur vastare et destruere. sed est tantum vana opiuio
et deceptoria visio. qua silji ista potius videntur faeere quam faciaiit. Sic putaut sc
M Ecelesiam devoraturos esse. Sed hoc, quod ipsi f'aciunt. non est devorare sed somuiare
devorationem. Id quod aliquando cxperientur. cum evigilahunt sive in hora mortis
sive in tempore visitationis sive in extremo die. Sic post decem aunos videbitis,
ciuod illi principes et Episcopi, qui nunc ita Jiirunt contra verbum Dei, in nihilum
redacti sunt, Euangelion et eonfessores Euangelii manserunt incolumes. Sic Muncerus
1;, cum veheretur in illa cogitatione se Papam et Lutheranos simu! oppressurum, ut solus
regnaret, ut sola sua docti'iua celebraretur. putabatur coram mundo id eft'ecturus.
Veriuu eventus osteudit eum omnia ista in sonino egisse non vigilantem sed dormientem.
Sic Sacramentarii et Auabaptistae halient visioues et dormientes somniant, verum
verbum, verum regnum Clu-isti nou vident. Putant autem Papam una cum Luthero
20 ruiturum, .suam autem doctrinam mansuram. quam magno applausu Genuania, Gallia,
Italia et in summa totus orbis amplectatur. Hoc est somnium, in quo videntur sibi
comedere et bibere. Quid autem aecidet'r cum evigilaverint: Sacramenta manebunt
integra et salva , Sicut huc uscjue a tempore Apostolorum manserunt . ipsi autem
peribunt. Est insignis similitudo. Considera enim hominem dormieutem, quanta vis
25 delusionis ibi sit. Qui enim somuo oppressus est, uou potest intelligere se sonuio
falli. Rem veram geri putat. Ideo cum sonmiat thesaurum inventum, laetatur et
ludit tanquam in re seria uec potest aseendere super istas imagiues, sed iudicat esse
veram rem, quam vidit. Sic est omnis, qui delusus est opinione caruis aliqua. sicut
omnes Haeretici, qui delusi imaginibus, quas quasi per somnium vident, non possunt
30 aliter cogitare quam constautissimam veritatem se liabere. ludas igitur aptissimo ^mi. u. s
nomine baptisat eos, cum uominat somniatores, eos qui carnalem sapientiam sequuntur.
Quantumvis enim prudentes sint secundum nunidum et rationem, tarnen in rebus divinis
et in religionis causa sunt meri somniatores, qui nou possunt diseernere inter vanam
opinionem et rem veram, inter somnium et veritatem sed prouunciant secundum vanas
s.'i illas somuii imagines: Panis et vinum non sunt corpus. Res certissima est et ipsissima
veritas, sicut seribeliant. Quod autem merum somnium sit, non vident. Sic contiuet
haec similitudo geueralem consolationem omuium illorum, qui sunt in tribulationibus,
et depiugit adversarios nostros, quod brevi sicut sormiium sint perituri et exerceantur
mere phantasticis consiliis. Diun enim putant se vorare et haurii-e, vorantur et haui
I
riuutm- ipsi. Sunt autem haec in spii-itu accipieuda. Nam secundum speciem externam
contrarium apparet.
'Obstupescite.' Hie incipit novas locus de caecitate et vastitate ludae- 29.
oniiu, quod iüdui-abuntur, ut ad insaniaiu usque coutra Chi-istum furiant.
Videtur eum Paulas Actuum ultimo allegas.se. Utitur horrendis verbis.^iva. -28,21;
4.1 Primo 'obstupescite' tanquam attoniti, ut surdis narrari videatur fabula, cuiu
vobis praedicatur Christus. Secuudo : 'Claudite oculos', ut odio et malieia
excaecati iioii videatis. Tertio: .sitis ebrii, lioc est, immersi vestris opiiiionihns
13*

196 (Söorlcfuiifl über Sejüin 1527— 29) — Scholia 1532/4. Cap. 29,9-18.
et studiis. Quarto: sitis uutautes, id est, docentes iuconstautia, quae noii
possimt certam facere
conscientiam.
Hie quaerat aliquis, quare sie praecipiat? Eespondeo: Nou est prae-
'
ceptuin sed amara concessio et ceii iniprecatio procedens ex indigiiatione
uiiinii. Siquidera uon viiltis verbum amplecti, riiitc igitur caeci iu vcstra 5
stiidia
jc.
29. 10 'Quoniam miscuit vobis Dominus spiritum soporis.' Dominus miscuit,
iiKjuit, uon quod ipse sie doceat, sed permittit ista sie fieri, quando subtrahit
suum spiritum, quem nolebant accipere. Sic dicit: Clausit oculos
vestros. Adempto enim lumine (quod reiiciunt) necesse est remanere tenebras, m
Ut intelligas Deum non effective sed privative excaecare.
'Prophetas et principes.' Sunt horreudae comminationes, quod neque
in politia nee in sacerdotio quisquam sit, qui non sit involutus erroribus et
raendaciis. Idem hodie videmus fieri. Dominus enim miscuit eis spiritum soporis,
ut quid(juid eontra eos dicitur, dicatur tanquam lapidi et ligno. Uptimi inter eos jj
Episcopi et Theologi sunt inimersi erroribus. Eos deiude sequuutur prineipes, nobilitas
et plebs suntque omnes caeci. Solvitur autem per hunc locuni argumentum, quo
maxime nituntur, cum obiiciunt nobis: Putas ne tot Papas, Episcopos et Prineipes
en-are et te unum nosse veritatemV Res^jondet Propheta: Ita est, errant omnes, quia
Deus eis miscuit spiritum vertiginis. Neque enim respicit multitudineni aut fortitu- 20
dinem aut sapieutiaui homiuum.
20. 11 'Et erit vobis visio." Omnium visio, hoc est, omuium propheciae, de
quibus gloriamini, erunt ceu über obsignatus, id est, per vestram impietatem
lioc efficietis, ut vobis claudatis totam scripturam. Sicut videmus in ludaeis
hodie, Qui cum habeant clarissimas scripturas Christi adventu, quibus convicti fateri s.'i
coguntur Christum venisse, Cunque videant bonam orbis partem hanc fidem sequi,
tarnen soli neque accipiunt eum nee credunt eum venisse. Sic manet eis clausus liber,
quem non intelligant, Non vieio scripturae, quod obscura sit, sed vicio leetorum, qui
caecos oculos aö'erunt. Sic quid hodie clarius est quam Christum esse nostram iusticiam
et non opera nostra? et tamen contra hanc doctrinam acerrime depugnant adversarii. 30
Vicium uon haeret in doctrina sed in eorum oculis, qui eam non possunt nee volunt
agnoscere. Habent enim oculos clausos et stertunt ac stupent sicut ebriosi, ut apertam
veritatem videi'e non possint. Sole nihil est clarius et tarnen caeci uihilo rectius
vident vicio nimirimi oculoruni. Sic Christus quoque dicit: Lux venit in muudum.
Ideo autem niundus non videt eam, quia magis amat tenebras quam lucem. Sic non 35
tantum ad ludaeos hie locus pertinet sed etiam ad nostra tempora in consolationem
nosti'i et ut maiore reverentia discamus verbum Dei tractare, ne nos quoque tali
caecitate obruamur. Quod hodie in onuiibus Universitatibus nullus Doctor est, qui
unum Caput Pauli, unum Psalmum recte interpretari queat, ipsonim oculis non scripturae
est iuiputaudum. Luduntur enim imaginibus somnii )c. 40
2», j3
'Et quod appropinquat.' Quia estis hypoeritae, ego ista externa opera
illamque sanctitatis speciem nihil morabor. Luditis me potius, quam ut
colatis. Ludam igitur vos vicissim. Notabis auteni, quautum tribuat liypocritis,
quod appropinquant ad Deum. Habent zelum et serio cogitant de
1 mutantes B 10 erroribus] terroribus JJ

(SBotIcfung ütier Sefoin 1527—29) — Seholia 1532/4. Cap. 29, 13. 197
cultii Dei. Item glorificant Deum. Quia tarnen cor est sine fide, ideo
summum cultum reiicit et damnat. Sic hodie Papatus proximus vult esse Deo
et nos. quo ad officium, id concedimus, Tmo hoc quoque audimus ex ipsis, quod docent
Christum pro nobis passum. Hie si Labia et os .speetes, plane idem nobiscum docent.
5 Sin pergo et sie colligo: Si Chri.stus pro nobis est passus, quare ego per mea opera
me salvare volo? Hie incipiunt discedere a nobis et ostendere palam, quod tantum
labiis doceant Christum pro nobis passum, Caetenim eorde aliud sentiant. Si enim
vere ex corde sie sentirent. non sperarent iustitiam ex operibus.
Facit igitur hie locus pro nobis. ut quando nos tanquam haereticos damnant et
10 se populum Dei esse dicant, eoncedamus eis. quod sint populus Dei et Deo proximi,
Sed sicut Propheta hie dicit: Ore et labiis. caeterum corde longissime a Deo absunt.
Debent autem haec nos munire contra hypocrisim. Sic enim impii solent iactare:
Verbum Dei. verbum Dei, Deus. Dens, Ecclesia. Ecclesia !C. Hac speeie fallit Satan
incautos. Quia enim non potest fallere nisi speeie iiietatis, ideo et voces et opera
15 piorum in suis membris iniitatur seeundum illud Cermanicum proverbinm: Inn Gottes
namen hellet sich all Unglück an'.
Quod autem dicit Propheta 'Glorificant me'. loquitur ex opinione impiorum.
Non enim verum Deum glorificant sed idolum cordis sui. Concipiunt enim alienam
opinionem de Deo sicut Monachus, qui cogitat Deum respicere cucuUum et votum
20 suuni. Christum crucifixum non respicere. Talis autem Deus nusquara est, ergo Deum
non glorificat nee colit sed idolum cordis sui et opinionem suam. quam sine verbo
Dei de Deo concepit. Haec autem est vera religio et verus culttis Dei: scire Deum
talem esse, qui gratis propter Christum velit salvare. Quia autem impii mendaciter
utuntur nomine Dei et verbo Dei, ideo dicit, quod se glorificant sed tantum lingua Jc.
25 'Timuenint me mandato hominum.' Timor eoram erga me est per praecepta et traditiones
humauas. Timere Hebraeis est quod Latinis colere Deum et tinior idem quod
cultus Dei seu pietas. Dicit igitur: Cultus et religio, quam exercent erga me. prorsus
abiit in humanas traditiones. Sic glorificant me et approximant ad me. ut praeferant
doctrinas hominum verbo Dei et plnris faciaut Observationen! humanarum traditionum
3u quam veri cultus Dei. Est autem plane aureus textus pro nobis. Sic in Papatu maior
fuit rigor praeceptorum humanorum quam decalogi. Scortatio, adulterium. caedes,
furtum erant peccata. sed habebantur tota indulgentiarum maria. quibus extinguerentnr
et haurirentur ista praecepta. Sed si te aut non raseris ant non habueris candelam
in Missa. haec erant irremissibilia peccata. contra qnae nullae indulgentiae comparatae
35 erant. Sic apud illos summa patientia est in contemptum praeceptorum Dei et summus
rigor in observandis suis. Idem in monasteriis aocidit, ubi cum regnarent superbia,
odiuni, ocium, libido jc. in summo giadu, habebantur tamen pro levissimis peccatis.
Sed egredi cellam sine scapulari. violare ieiunium quadi-agesimale jc. erat irremissibile
peccatum. Sic Tndaei pleni infidelitate. superbia, invidia oecidebant Christum. Tngredi
40 autem domum Pilati erat peccatum summum, Item non lotis manibus mandueare. An
vero non commoveant haec Deum ad iram et poenam immittendam? Quis paterfamilias
hanc inobedientiam et ilhisionem praecepti sui feiTet. ut si iuberet servmn parare
mensam. ille interim aut ociosus cessaret aut sollicite prohiberet araneum a texenda
tela aut aliud quoddam opus institueret? An non iustissimam causam stomachandi et
45 verberibus affligendi servi haberet? Cum non solum negligi mandatum snum sed etiam
sibi illudi cemeret. quasi vero malus sit submovere telam aranei quam mensam
parare. Et scilicet Deus hanc negligentiam , inobedientiam et illusionem in nobis
creaturis suis, in quos plurimum beneficiorum contulit, feret ?
') Nicht in Ls. Spridnvörterslg., nhet- des öfteren in seinen Schriften. P. P.

108 ^älptleiuiifl über Cifioin 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 29, 13-16.
Docet igitur et eon.solatur nos hie locus contra Papatum. ne faciamus sicut illi
.'^eil iuvertamus potiu-i et pluris faciamus nianclata Dei quam hominimi, Sicut ipsi
2. Kjcfj. 3,4 pluris faciuut suas traditiones quam vprbum Dei. Hoc est. quod Paulus dixit Antichristuin
se extollere supra Deum et omnem cultum, dou quod in eoelum ascendat sed
quod douiiiietur per suas traditiones in conscientiis. sicut experti sunius. Tautus enim 5
Papae fiiit terror. \it me etiani plus offendisset unum verhum contra Papaui dictum,
quam si quis contra omnia praecepta Dei dixisset. Sicut autem supra etiam aliquoties
indicatum est. perpetuo ita fit, ut ubi semel a verbo Dei deviatum est. statini labantur
animi in traditiones humanas, Neque enim potest esse medium, Sed aut veritate aut
opinione reguntur homines. Pii igitur colunt Deum in veritate. Tnipii autem colunt '*
Deum in specie et opinione. quae opinio varios deinde parit cultus. quilais sperant
se Deo placituros esse. Hoc autem longe giavissimum et pemiciosissimum e.st, quod
impii plus in falso suo cultu timent quam pii in vero cultu Dei. Ibi etiam levissimae
res conscientias torquent et angunt, sicut experti sunt, qui serio monasticen sunt
amplexi. Ergo impii cultus et traditionum humauarum hie truetus praeeipuus est, '5
$i. 53, 6 quod vanum timorem conscientiis ineutiunt. ubi non est timor, sicut Psalmus dicit.
Kursus ubi timendum erat in tran.sgressione mandatorum Dei. ibi summa negligentia
et contemptus summus est. Yeruni igitur Deum negligunt humanae traditiones et
suum fietum deum religiosis.sime reverentur.
29. 14 'Peribit enim ?ap!entia.' Sapientia est noticia Dei et religionis. In- 2u
telligeutia est iudicium, fjiiod videmus, quae pugnent cum religione et cultu
Dei. Haec duo si toUas, quid reliquuni erit praeter mendacia, errores et
idolatrias ? JC. Sicut in Papatu videmus, qui proprie hie descriptus est. lactant
enim sua pro sapientia. cum revera sajüentia ab eis sit ablata. Urgent uos autoritate
Ecelesiae. Deum lingua colunt. fidem autem et veritatem nesciunt. Sic etiam morti- -''
ficant carnem extriusecus ieiuniis. cum id oratione et fide debeat fieri. Omnis igitur
impius tunc est stultus, cum est sapientissimus. et tunc est stupidus, cum est iutelligentissimus.
29. 15 'Vae ijui profiindi estis corde.' Hacteuus de caecitate et poena impietatis
dixit, nunc hoc etiani addit, quod errores et mendacia ista defendaut. -io
Profundi corde sunt. in(|uit. et dicunt: (juis videt nos? Seutiunt enim se
specie religionis et iusticiae tutos forc etiam apud Deum. Sic etiam hodie
adversarii nostri dicunt, cum minamur eis iudicium: Lutheranorum Deum non curo.
V\- 14. 1 etiam si mihi male propicius sit. Est igitur hie locus glosa Psalmi 13. "Dixit insipiens
in corde suo: non est Dens', seilicet quem pii praedicant et docent. Et 35
^j. lu, 11 Psalm. 10. 'Oblitus est Dens, avertit faciem suam. ne videat in faciem.' Hie est
proprius titulus impiorum. quod ubi verus Dens est. loquitur. opeiatur. ibi dicunt
eum uon esse. Rursus ubi ipsi loquuntur et operantur. dicunt: Hie est Dens. Haec
maxima indignitas movet Prophetaui ad exclamationem horriliileni.
29. 16 'Perversa est cogitatio haec' Est vehemens obiurgatio hypocritaruni, tu
5^X'ic32,3i^^"'^
qui securi sunt fiducia suorum operum. Nulluni opus ad factorem suum
dicit: Non fecisti me, et vos ad nie dicitis. Minatur igitur. (]Uod velit au-
ab eis regnuni Dei et dare geuti focienti fructus eins, IVrattli. 8. Sicut
alibi dicit: 'Provoeabo te in populo uon popiilo' jc. Libanus, hoc est Hie-'
J3 K. fehlt B

(Sottefung über ^ejaiü 1527—29) — Scholia 15^2/4. Caii. 2'J, 16— 21. lyQ
nisalem, quae habet sacerdotiiim et regniim ceii arborey, couverteUu- in
agrum et ager, lioc est, popiilus Euangelii in Ijibauum.
'Et andient in die illa snrdi.' Regnum Dei et praedicatio Euangelii 2», is
erepta ludaeis et in gentes peccatores sparsa est. Paiiperes euangelizautnr,
5 qui agnoscunt se esse caecos et snrdos K.
'Pauperes homine.s in saiicto Israel exultabunt.' Est nobilissima sententia, qua 29, l'j
aufert laeticiam ab omnibus nostris operibus et studiis et tradit eam Chri.sto, qui
solus iusticia, salus et consolatio nostra est, qui sumus pauperes et noii iactamus opera
sed agnoscimus infinnitatem nostram.
Ideo coutingit nobis pax et gaudium in Christo.
10 Ea enim pax, quae per nos quaeritur, est infimia. Ea autem, quae per Christum
quaeritur, est firma, sicut ipse dicit: 'In me habebitis pacem, in mundo autem pres- 5of). i«, 33
suram.' Cum igitur premimur vel peccato vel desperatione vel externo aliquo malo,
debenius in Christum respieere et nos spe promissionum, quas piis proposuit, cousolari.
Hoc autem nemo facit uisi afflicti, qui suam caeeitatem et stultitiam agnoscunt. Sic
15 uno verbo damnat Propheta omnia illa. in qnibus confidere homines extra Christum
possunt, praesertim autem s]nritualia.
'Quoniani defecit, qni praevalebat.' Cum haec fient, tum passini 2», an
cessabunt tyranui conscientiaruni, qui traditionibus humanis conscientias
onerant. Cessabunt quoque irapii contemptores et qui vigilant ad dolorem,
20 hoc est, ad insticiam operum. Notat autem verbo vigilandi zeliuu insticiariorum.
Filii enim huius seculi multo prudentiores et ferventiores sunt in suis
studiis urgendis quam pii in suis. Sic nullus Doetor tarn est diligens in veritate
seminanda, quam sunt haeretiei et sectarum autores in spargendis suis errorihus. Sic
politice etiam nullus ita diligenter suum officium facit sicut avarus colligendo peeu-
25 niam. Metaphoricum est, quod iniquitatem vocat insticiam operum: reddit enim
tristes, deiectas et male affectas conscientias.
'Peccare faciebant homines in verbo.' Impie tractando et exponendo 29, 21
verbum Dei statuunt et defendunt insticiam snam contra veram insticiam.
In porta, id est, in publico officio. Est etiam Empbasis in verbo 'venantur',
30 quod falsa erimina sanetis impinguut. quibus eorum doctrinam suspectam faciant
auditori. sicut nos hodie haereticos et seditiosos appellant eoque nomine occidunt.
cum tarnen publice ipsorum testimoiiio ntrunque falsum sit.
'Declinant iustum.' Assnescendum est ad hniusmodi phrases Spiritus
saucti. Vocat enim Spiritus sanctns iustum, quem nunidns haereticum dicit.
35 Sic supra idem Spiritus sanctns vocat vomitum impiorum doctrinas, quas
ipsi verbum Dei et sanctam religionis doctrinam vocant. Quare non prodest
sohim sed et necesse est diligenter in sacris literis antitheses quaerere et
tractare. Eodem modo accipienda est particula frustra. Impii enim non dicunt
se frustra nos odisse sed habere maximas causas. Sic Christus dicit: Oderant me 300.1.% 25
40 gratis. Caiphas autem noluit eum gratis odisse sed habuit maximam causam, ne
scilicet crederet in eum populus. Haec autem causa, quae coram mundo maxima est,
coram Deo est unum Frustra.
2 populus bis Libauum] Gentes assuuientur in juipuluiu Uei loco ludaeorum B
29 id est] liuc est B 33 iustum] iustum IVustra B

2(JU (Söorlcimu;! übet Scfoia 1527/29) — Scholia 1532/4. Cap. 29, 22— 30, 1.
2'12-i 'Propter hoc dicit Dominus.' Cum inipil doctores sie fuerint eiedi,
iit lihertas Euangelii passim audiatur, tum secjuetur fructus verbi. Pauperes
t'xultabunt et sperabunt in Dominum. Non temere autem addit 'Deus, (pii
redemit Abraham'. Quasi dicat: Impii doctores hactenus alium Deum
docuerunt: Idolum scilicet cordis sui. Sicut videmus, cjuod Monachus fingit 5
sibi Deum cucullatum et rasum, hoc est, Deimi, qui cuculhim et rasuram
probat. Haue imagincm cordis sequitur deiude opere externe jc.
'Nunc non confundetur lacob.' Bona antithesis. Hactenus sub impiis
doctoribus confusus erat populus meus et tristis, nihil proficiebat sua iusticia
openim. Quia tibi ivisticia Christi non est, ibi neeesse est simplieiter confundi corda. 10
Nunc autem cum praedicctur non nostra sed Christi iusticia et nieritum,
SRiim. 5, 1 eriguntur auimi, Roma. 5. 'lustificati per fidem pacem habemus erga Deum.'
liOqnitur enim Propheta de coufidentia. qua corani Deo eonsistimus et non confuudiuuir
•i9, 2:1
'Cum viderit filios suos, sauctificabunt nomen meum.' Opera manuum
3oi|. «, 44 suarum credentes vocat, quia 'Nemo venit ad Christum, nisi quem pater is
traxerit', illi sanctiticabunt nomen eins, non suum nomen, gratias agcnt pro
beneficiis Dei, praedicabunt gratiam per Christum mundo ostensam. Separavit
'sanctum lacob' et Deimi Israel. Occulte enim per sanctum lacob
Christum osteudit, in quo sanctificatur semen Abrahae, id est, credentes.
29.24 'Sitient errantes spiritu intellectum.' Non solum popnlus seductus 20
convertetur, sed etiam pars eoium, qui seducebant et ])ersequebantur verbum.
Sic Pauhis con versus est, et mussitatores discent doctrinam, id est, qui
prompti sunt ad docendnm, id quod proprium est omnium impiorum doctorum.
Ideo autem niussitatoi-es vocat, quia loquuntur humilia. terrestria, inutilia. incerta, ex
SUD capite non ex verbo Dei. Sic copiose tractat Propheta hunc locum de Ecclesia ^5
per Euangeliou
t-ollecta.
Caput XXX.
oo, 1
'Vae filüs desertoribus.' Hie incipit novus sermo. Redit enim Propiieta
ad populum suum et tempora .sua hortaturque ad fidem et timorem
Dei. Imminebat enim Assyrius Sennaherib, qui decem tiibus Israel ab- so
dn.xerat. Percidsi igitur timore principes ludae (de principibus enim sohim,
uon de rege dicit Esaias) ad auxilia Aegypti coufugerunt omnem spem de
auxilio Dei, sicut solet caro, abiicientes. Propiicta igitur hoc capite primo
incredulitatem principum et populi accusat et minatur eis fore, ut ista
auxilia nihil eis prosiut. Deiude conatur eos revocare promissionibus ad 35
fidem et, ut eonfirmaret piorum animos, describit illara mirabilem cladem
regis Assyrii sicut supra cap. 10. In hoc argumento versatur fere usque ad
Caput 38.
'Vac desertoribus.' Sic obiurgat consiliarios et principes regis, quod
siut desertores et Dei et regis sui, qui aliena auxilia quaerant, ut Deum 4u
J6 s,anctificant B agunt £ IT praedicant B

(äSottefuiifl ükr ScJQin 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 80, 1-4. 2()1
iiiagi.s irritent. Qiiod Latinus vertit 'Orilireuiiui telam' Seuteutiu Hebruci
fere est: Quaeritis praesidia sine spiritu iiieo.
'Erit vobis fortitudo Pharaonis.'
Haec debet esse generalis sententia:
5 qui coufisus fuerit in honiinem corruet.
'Erit vobis fortitudo Pharaonis in :u), 3
eonfusionem.' Haec est sententia oris Domini,
qiiocl non interrogaveruut. Quia
confiditis in liomiiiem et non in denm, id est. in mendacinm et non in veritatem. Ergo
fiet, ut confundaniini secnndmn illud: Qni ronfisus fuerit in homiueni, corruet. Item:*i. 14«. 3
Nolite confidere in principihns, in filiis hominum, in quibus non est salus. Hae sententiae
quotidiana experientia illn.strantur. quod illi foedissinie cadnnt. qni bmnanis praesiii)
diis nitnntnr. Hinc natmn illnd anlicornra proverbinni ' est: Favoreni principuni similem
tempestatibns, qnae mense Aprili sunt, hoc est, inconstantissinnim esse. Ibi enim sol
lucens promittit perpetuam aestatem, verum statini pluviae et grandines sequuntur.
Haec ipsimet inipii suo periculo experti sunt et fatentnr sie esse. Si ergo esset
hominibns confidendum , maxinie prineipibns confidendnm erat, qui sunt potentissimi
15 et abundant opilius. lam cum illi. qui potentia et opibus praestant. fallant, quanto
minus fiducia in eos collocari debet, qui non tam potentes et divites sunt?
Est igitur sententia generalis: fiduciam in honiines vanam ac falsam esse. Nemo
autem credit nisi expertus. Hinc veniunt illae voces: Quid? aut cui credas? 'Mundus
est plenus perfidia'. et similes. Venim cuius est culpa? Tua nimirum. qui monitus
2" primo praecepto. ne cui homini fidas, tarnen id fiicis, nierito igitur fallit te spes tua.
Quin nonnunqnam homines libenter praestarent officium debitum et iuvarent calamitosos,
Sed prohibentur divinitus, ut diseant alii Prophetiam illani veram esse: Qui
confldit in hominem, corruet. Aut enim homo non vult aut non potest aut nescit
suecurrere. ideo non est homini fidendum sed Deo, 'qui novit, vult et potest servare
25 in quantumvis magnis pericnlis. Td autem quia adversarii nostri neqne volunt nee
possunt facere, ideo videmus, quoties et quam belle delusi sint bis annis.
Porro distinguendnm inter haec est: Christ ianns debet eredere de proximo. quod
bonus pastor, bouus princeps, bonus magister futurus sit. et tarnen non debet id certo
statuere. quasi non possit falli. sed debet addero hanc conditionalem: Domine, si tu
30 eum iuveris, talis erit, si non, ne pilo quidem ei fidam. Sic princeps mandans alicui
praefecturam debet eredere, quod digne eam sit administraturus. si Dens dederit, alias
non. Hoc autem est non in hominem sed in Deum et auxilium divinum speni 'et
fiduciam
collocare.
Propheta igitnr cum videt principes Ezechiac hnniana auxilia circumspicere.
35 praedicit eis eonfusionem. Sic enim accidit, ut testantur libri Paralip., quod Sennaherib
Aegyptio oceurrerit eumque in Aegyptuni retro fugarit.
'Usque ad Zoau principes eorum.' Zoan Aegyjiti civitas et regia Si«. 4
sedes fuit. Tliaues inisquam alibi legitur. Ego puto eandem esse oiiin
Zoan et in alia liugna aliud habnisse nonieii, Siciit Belgradum et Kriecliiscli
« Jücisseuburg eadem civitas est ic. Misistis legatos vestros ad regein Aegypti,
inquit, sed nihil efficietis.
39J40 Kriechisch tocissenburg] Alba graeca B
') 7»t lAilhers Spriduröiierslg. Nr. 34: .fievtit gitabc 9(pril tuettev Da L. noch zufügt
i^xa\vm gonft k., »o hatte er offenbar die mit dieticii, drei Begriffen als ersten Gliedern
heginnende Priamel im Sinne, die sich rollsldndig bei ihm nicht zu finden scheint, ivähroid
die Zasammenstellung von Herrengunst und Aprihvetter als unhesUindigen Dingen von
Thiele sn Nr. 24 öfter nachgeiviesen ivird. P. P.

202 läJorlciuiifl iUicr ödnin 1527—29) — Scholia 15:32;4. Cap. 30, 6— 11.
•H«, 6 'Onus iiimeiitoniin Austri.' Ouiis accipe sicut supra ]>ro ])roplieciii
f'iitiiri niali. Amplificat enini propheeiam comminationibus. Videt euim
j)aratos camelos et alia animalia ad miinera regi Aegvpti offerenda. Proplietat
igitiir contra illas bestias et carum ductores, quod nihil efBcieut.
Terrani tribulationis vocat Indaeani, ciii imminebat Assyriiis. Leaena et leo
^
inter ca. dicit. Qiiae est acerbissima oltiurgatio. Via ex Indaea in Aegyptum
est vasta solitudo, quac abuudat omni genere bestiarum, scrpeutibus, leonibtis
K. Propheta igitur allndit ad eam viam. Vera, inquit, vos legati
iina cum bestiis, quas muneribus onustas ducitis, per serpentuni et leonum
soiitudinem iter f'acitis. Ipsi enim estis diri illi leones et venenati serpeutes, i"
qui inficitis populuni meum spe hiimanonim auxiliorum, ut a fide discedant,
nt deserant Deiim suum et oonfugiant ad iiumann auxilia. Porro sententia
sie reddi potest: Onus iunientorum ad Austrum euntium, Inter quae sunt
in terra angustiae et nccessitatis, Leo et leaena, Basiliscus et Draco volans.
Portant super humeros iumentorum jc.
30.7 'Superbia tantum est, quiesce.^ Hieronynnis vertit appellativum pro
proprio, debet autem verti 'Raab': ipsa quiescet. Raal) autera est Aegyptus,
*t. s7, 4 sicut in Psal. 'Memor ero Rahab et Babylonis'. Habet nomen a superbia
et praesumptionc. Quasi dicat: Rahab, de cuius auxiliis magnifica vobis
is
promittitis, fallet vos, nou poterit vos iuvare. -"
30.8 'Nunc ergo ingressus scribe ei.' Addit iani signum suae propheciae,
sicut supra 8. capito fecit. 01)iurgavit enim eos, quod a Deo ad auxilia
humana coufugerent. Idem nunc scribi publice in tabula iubet, ut nullus
excusationi locus pateat. Scriptura tabulae est, quod sequitur: Populus ad
iracnudiam provocans jc. Verte sie: Quoniam populus inobediens et filii 25
niendaces, nolentes audire legem Domini Jc. Est vehemens obinrgatio,
q. d. Debebant colere deum sed irritant. Debebant Deum confiteri sed
negant. Nolunt verbum Dei audire, ea autem audire volunt, quae ipsis
placeut. Sic Papistae nunc se doeeri velle dicunt, Sed ita: si dicantur ea,
quae ipsi probant, sicut sequitur. Continet enim hie locus comniunem descrii)- au
tionem omuium inipiorum.
'0, in 'Qui dicunt videutibus: nolite videre.' Videntes vocat Prophetas et
vidcre vocat docere verbum Dei. Hie iterum observabis, quod Spiritus
sanctus vocat recta, quae ipsi dicunt haeretica, et errores \-ocat, quae ipsi
dicunt veritatem. Pracdicate nobis errores, id est, humana praesidia, et :i5
nolite aspiccre recta, id est, nolite nobis multa de fide et tiraore Dei dicere.
Loquimini nobis placentia, id est. blanda. Caro enim repudiat Verbum fidei, quia
niortificat ]iraesumptionem et ooiisilia praesuraptionis. Oft'endituv ig-itur Verbo Dei.
30, 11 'Cesset a nobis Israel.' Die nobis de rege Aegypti, qui habet currus
et equos 3C. Id magis probamus, quam si multa dicas de fide in Deum, qui 4o
5 leo] lea B Quae] haec X>' 7 quae] et
sanctus Israel B
/.' 2() noiij uec B 39 Israel]

liioi-teiiiiui ükt ;icinici 1527-2'J) — Scholia 1532/4. Cap. 30. 11-15. 2ü:)
seilet hie apiul iios in tenebiis et iiegligit nos. Sicut quidam priucipes hodio cimi
aiuliunt nomen Eiiangelii. solvuntur in cacdiinumu: quid tu de EuangelioV inquiunt,
tace, cesset a uobis vestrum Euaiigeliou.
Tropterea haec dicit sanctiis Israel.' Coiiiminatur eis illam poenam,''*«. '-
•i qiiae omnes impios sequitur, quod subito siiit peritiiri. Ista iniquitas, iuquit,
id est, doctrina praesumptionis in vires luimanas erit eeii rnptnra muri,
(juae niiiiam secxim traliet et oniiies vos siil)ito et insperato couteret. Est
aptissiuia
similitudo.
'In silentio et spe erit fortitudo vestra.' Varie versat auditoniin •^*'' '"'
lu auimo.s adliortando, comminando et promitteiido, ut a spe et fiducia humauoruiu
praesidiornm eos abdneat. Est igitur haec insignis promissio, ut iu
spe expectemus diviuuiu auxiliuui et cessenius a uostris consiliis, tum certo
fore, ut servemur. Quasi dicat: Si est conturbatio prae manibus, quae posset vos
eonimovere. videte, ne peccetis aut desperatione aut praesumptione humanorum praesi-
'5 diorum. Sed silete expeetantes liberationeni, et certo libeiat)imiui. Sed hunc vincendi
et liberandi niodnm ratio nostra non intelligit, ut quiescendo vineamus. Quare spiritu
saneto opus est, qui exeitet in nobis fidem in vprlnim promissionis divinae, ut silentes
et sperantes sinamus impios furere et in nos saevire. Potius autem quam desereret
sie sperantes et silentes Dens, per Angelos snos eos eriperet. Est autera haec ex-
20 pectatio auxilii certa rationi mors. Et in hac ipsa promissioue vera niortificatio carnis
exigitur. Adeo fides in media morte caniis et rationis versatur et vivificat «'.
Huius sententiae cum niulta passim in sacris literis exempla extent,
tum etiam nostra hodierna experieutia abundc testatur Optimum et certissimum
modnm esse, quo omnia mala superantur, si quieti et securi Deo
'S
omnia commeudemns. Quae enim alia causa fuit, quod tot iam anni.s
perpetua pace fruimur in tanta mundi et priucipum insania et ftirore ? Non
consilia nostra hoc ocium et hanc securitatem pepererunt sed silentium et
spes, sicut Propheta hie dicit, hoc est, quod simplici fide nos et causam
nostram Deo commendavimus et assiduis orationibus (haec enim sola arma
M habenn>s contra Sathanam) nos defendimus. Sed et ante haec tempora multa
huius sententiae insignia exempla extitere. Fuit enim ante aliquot annos
Magdenburgensis Episcopus. comes a Bichingen. ' Is cum vi a collegio ad
Episcopatum pertractus esset, forte accidit, ut Saxoniae dux ob simultatem
aliquani bellum ei inferre pararet. Id cum rescivisset Episcopus, tanquam
3' altum soninuni dorniiens non contra parare vim et arma .sed curare Ecclesias
suas, in iis frequens esse, vicia earum corrigere, lectioni et orationi incumbere,
peritide atque si nnllus usquara belli esset metus. Cum autem ducis Saxoniae
speculator in aula Episcopi esset et forte nunciaretur Saxoniae dueem iam
suscepisse expeditionem, Ibi Episcopus: Bene est, inquit, Ego curabo meas
3J Bichlingeu
B
M Wolter Luther diese Geschichte hat:' Oh von SpaMin^ Friedrich III. v. Beichliiigen
irur Erzhischof von 1445— 1464.

204 (SBorlciuiifl übet ^e]aia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 30. 16-18.
Ecclesias, Dens auteni pro me pugnabit. Haue voeem excepit .speculatur
eamque ad Saxoniae ducem detulit. Statim igitur ab optiiuo principe iuteriiiissa
expeditio et dimissi milites sunt. Ita euim respondit: Se longe inferiorem
esse,

(SSorlefuiig übev Scfaia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 30, 18-22. 205
parcat vobis et uiisereatur vestri, si tantum expectetis nee ita praestituatis ei tempus
et. moclum auxilii.
'Quia Deu.s iudicii.' Castigat iu iudicio et mensura, id est, niodico,
iioii perdit omuiiiu. Quare expectate ab eo consiJium.
'Beati onines, qui expeetant eum.' Hie e.st descriptus cultus Dei, quod illi sint
sacerdotes veri, qui expeetant dominum. Haec enim summa religio primi praecepti
est: timere in prosperis et coutidere in adversi.s. Jmpii autem hoc non possunt, sed
quia sine fide sunt, definiunt ipsi modum et tempus auxilii. quomodo et per quos et
quandü liberari velint. Caro enim simpliciter vult audire, videre et palpare auxilium,
Ideo ad suas vii-es et .studia sua recurrit et non vult expectare divinitus opem. Fallitur
igitur et desperat iu periculis. Continet igitur hie locus adhortationem et provoeationem
ad credendum, Sicut vulgo etiam bono proverbio dicitur: Es wird noch
alles gut werden, wer es nur erharren kondt.
'Populus in Zion habitabit.' Sunt iusigues promissiones, qiiibus erigitai, i»
Ezecliiaiu et pios, ne desperent. Primo proinittit faventem et propitiimi
Deum, becundo tutam Hierusalem et cives. Tertio commeatum, ne fanie
aiit siti laboreut obsessi. Quarto etiam verbum Dei, quo erigantur, doceaiitur
3C. Andient verbum monentis a tergo, iu(piit. Quemadmodum pastores
ovium sequuutur gregem, sie doctores tui .sequentur te et docebunt te regiam
viam JC.
'Dabit tibi Dominus panem artum.' Veite sie: Dabit tibi Dominus ;jog(,
panem in tribulatione et aquam iu angustia. Promittit enim se benedicturum
contra praesumptiouem hostium.
'Et non täciet avolare ultra.' Habebis Prophetas, qui docebunt te firmum et
statum verbum prouiissionis. Significat enim per verbum avolare inconstautia et
incerta
docentes.
'Andient verbum post tergum monentis.' Simplicissima sententia est, quod Pro-^o ji
pheta respicit ad pastorem sequentem gregem suum et canentem fistula, Quasi dicat:
habebis lidelissimos pastores, qui iuvabunt te et vertent oculum suum ad te JC, ut
sie significet sollicitudinem pastoris pro animis discipulorum suorum.
"Haec est via, ambulate in ea.' Isti Doctores dabunt operam, ut conservent te
in regia via praeceptorum Dei , ne evageris in traditiones humanas aut in opiniones
proprias. Est autem iucundissima promissio fore, ut babeamus lesaias, qui doceant
nos, quid sit faciendum. Sub Papa erant omnia conlusissima, nemo certo sciebat, an
suum vitae genus placeret Deo. Nunc autem Dei gratia Magistratus potest dicere de
suo officio ; Haec est via, in qua ambulem. Sic pater, mater, discipulus, praeceptor k.
potest dicere: Haec est via. Ad doctrinaui igitur pertinet particula: Haec est via.
Vox 'ambulate' pertiuet ad exhortationem. Sic debet praedicator dialecticus esse, qui
doceat, et rhetor, qui exhortetur.
'Et contaminabis laminas.' Post fiet, inquit, ut putgemini ab omni;;,, .j»
Idolatria. Audita enim vera doctriua luit et perit operuni fiducia et oiunis
Idolatria. Significat autem hie plerophoriam, quod vera doctrina homines ita certos
facit, ut cum boua conscieutia possint damnare quae antea probaverunt et pro sumuio
cultu Dei habuerunt. Sie nos hodie abiicimus cucullos post veram religionis doctriuam
3 modice et cum t'ructu B 16 commeatum] uberem proventum i'rugum B

206 (Söortefimfl über Sefnia 1527-291 - Scholia 1532/4. Cap. 30,22-26.
cognitaui, in qnibu.s antea suniuiam fidiiciam .salutis collocavimus. Sic anniveisaria.
sie missae, sie alii impii cultus ceeiderunt et iaeeut. Sicut Propheta hie dicit de sui
temporis ludaeis, quod sint abiecturi imagines, non quod sperarent ligneas aut argenteas
statuas aliquid posse, Sed quod putarent illum eultum placere Deo. Est autem Eniphasis
iu pionoraiiiibus 'auri tui et argenti tui', Quasi dicat: quaiido multum iaetatis
de vestris Idolis, quid aliud sunt quam vestra opera et taetura vestraV Deserto autem
Creatore iu suum opus confidere est stultissimum et luaxime impiiuu. Sicut autem
nihil est stultiu» quam ex amo, quod omuibus .servit. deum facere, Ita etiam stultissimum
est aliis uostris operibus fidere, ut sunt ieiunare, iuduere cueuUum ic. Neque
enim uegari potest, quod haec nostra opera sint, cum nisi ita vellemus, non fiereiit
et omnium istorum operum nostra volontas domina et moderatrix sit. Et tarnen tanta
fuit caecitas, ut neque haee videremus nee adhuc Papistae ea videant, Sed hoc, quod
timori et fidei proprie debetur. tribuuut impio cucuUo et male servato ieiunio, nempe
quod sint lultus Dei. Facit autem iusticia fidei, ubi occupavit auimum, ut nostra
iusticia uobis sordeat, idque i'aeit multa certitudine. Extra haue iustieiam tidei impossibile
est non capi superstitione et falso cultu Dei. Habet enim maximam speciem.
qua praestringuntur oculi simplieium, cum vera fides sine specie ulla incedat simpliciter
credendo Deo et serviendo proximo, Sicut videmus in Christo simplicissime sine
uUo tuco incedente, cum tamen iu eo sit summa fides et charitas.
Respicit igitur Allegoriam Propheta. cum dicit: Vestimentum conflatilis auri
tui, yuasi dicat: Illam operturam, sub qua superstitio latet et speciem illam aut'erot
pura praedicatio verbi. Neque enim impietas noceret, si non haberet talem speciem.
Sicut videmus hodie iu Schwermeriis, qui hoc arripiunt, quod religio nostra sine ulla
specie est. Ipsi igitur fiugunt tristes vultus, sordide vestiunt, soli vivunt JC. In summa,
omnia humanitatis officia simulatione religionis exuunt. ut sauctitatis specie se vulgo
venditent et nos obscureut. Magna igitur Plerophoria requiiitur. ut haec damnare et
redarguere possis. Sic Muneerus etiam omues species Papatus volebat extiiictas. ipse
autem novas alias excogitabat et tauieu furabatur uomen pietatis illa specie apud
simplices.
30,2.5
'Et enuit super omneiu inonteiu.' Öi credideri? Domino Deo, beaeficio
obrueri.s. Iu moutibus, ubi alioqui domiaatur .sterilitas, .summa erit foeeunditas.
Cum cecideriut tui-res, id est, priucipes Assyriorum. Xecesse est
magnam iu Ezecliia fidem fuis.se, qui huic propheciae credidit, cum iam
omnia liostili e.vercitu jileua essent et Hierusalem durissima obsidioue premeretur.
Munit autem nos hie locus contra scandalum, ne offendamur promissionibus
Dei, quae seniper in speciem sunt absurdissimae et plane pugmuit cum re praesenti.
Ratio igitur iis oft'enditur et simpliciter putat vanas illusiones esse. Sic videmus
Sacramentarios etiam metiri divinas promissiones et verbuni Dei ex ratione.
Necessario
igitur contra clara verba scripturae sententiam suam defeudunt. Sunt autem huiusmodi
loci observandi, ubi sie puguant promissiones cum ipsa re. Sic etiam cum
niorimm-, dicit promissio: Tu vives K.
30, j« 'Et erit lux lunae sicut lux solis.' Est exaggeratio laeticiae secuiidum
affectum pioruin, qui subito ex praesentissima morte sunt liberati. Xam
sicut ante etiam o.stendimus, tristibus auimis omnia videntur tristia, Riu'sus
laetis omnia ridere et laetari videntur. Dicit iüitur: Ezecliias et alii lilicrati
30 beneficio] beuedictioue JJ

(Söoticfmin über ^e\aia 1027-29) — Scholia ir)32/4. Cap. :'.0. 26-31, 2. 907
ohsidioue, cum videbunt hostium strageni, sie gaiidebuiit, tit liiiiien solis et
liinac prae niniia laeticia nuilto quam ante suavius et anioeuius eis videatur
esse. Seutient onuies creaturas uua laetari et i'idere K. Est enim de att'ectibus
piorura
acoipieuda haee flgura.
i 'Ecce nomen Domini veiiit.' Postquani propiieta pios eousolatus est.t», a?
et iniiiios muitis ratiouibns a praesumptioue humanarum viriuni revoeavit,
Transit iam a populo suo ad Assyrium et nu'uatur ei exitium. Ass^lins
venit, iufjuit, veuit et uoster Deus plenus ira contra illuni. Pieit atiteni
Dominum venire de longiuquo, iit scilicet exprimat affectum expecfantiuni
1(1 manum domini. Videtur enim Deus differre auxilium et sero nos rospiccre.
Est autem grandis descriptio, quam requirebat summum periculum jiioruni,
ut sese erigevent contra immiuenteni metum. Si quis autem credere posset Domiimiu
sie acceiisuiii esse contra adver.sarios nostros. ille seciirus esset de omnibns pericnlis.
'Canticum erit vobis.' Post liane ruinaiu tnrrinm ibitis laetantes et.«, .ji,
ir. canfantcs per urbem cum gratiaruni actione.
'Dominus auditam faciet gloriam.' Describit iam modum interfectionis:;o, lui
et caedis. Touitru et fulmine perdet Assyrium Dominus. Tonitrua vocat
vooem Domini, tympana et
cytliaras.
'Praeparata est enim ab beri To))bet.' Exposuerunt lumc locum de:i(i, .1:1
m inferno. Id quod fieri potest, si quis allegoriam sequatur. Sed mihi videtur
esse historica senteutia. Tophet vocat raactationem et victimationem Assvriis
paratam, quam non possint effiigere. Ut sit sententia: Dominus mactabit
Ass}i'ios, faciet holocaustum, ad quod iguis et ligna parata sunt. liestat
;nilicHlus, qui succendat, id est fulmen.
Alludit enim ad interitum Sodomoruni.
2,
Caput XXXI.
Est idem argumentum cum priori capite. Varie enim adhortatur
Pro])lieta suos et minis et promissionibus, ut a fiducia liumanorum praesidiorum
eos abducat. Apparet autem Prophetam plures de hoc argumeulo
iiabuisse sermones. Nobi.s, quia extra periculum snmu.s, ad fastidinm usque
30 eandem rem videtur repetere. Sed })ii animi in paroxysmo tentationum uon
possunt satiari verbo Dei, ibi nihil est nimium.
'Et non sunt confisi super sanctinn.' Significat peccatum in primum praecepturti, .-ju
(^uasi dicat: Quae nam haec perversitas est, quod fidueiam in equos et cuitus ponitis
et non in Creatoreui vestrum ?. quod quaerunt sibi iilios salvatores praeter Deuni.
35 'Ipse autem est sapiens.' Vos habetis lue et Deum meum pro fatuo.:ji,v
Sentietis autem eum abunde sapientem esse. Sic accusamur et nos a Papistis
liaeretici et seditiosi. Possuraus igitur exemplo Prophctae dicere, quod
tempus veniet, cum nimium Catholici et pacifici Papistis erimus. Sed isla
non creduntur,
priusquam eveniant.
40 'Contra auxilium operantium iniquitatem." Auxilium passive accijiiendiuu
est, quod petunt ludaei operantes ini(juitatcm.

208 (aSoxtefuug über Seiaia 1527-29) — SchoHa 1532/4. Cap. 31.3—9.
ii/i 'Aegyptns hoiuo et uon deiis.' Nota haue eonsequentiam, quam iios
(locet Dialectica Spiritus saucti. Homo est, ergo uon est fidencliim, ergo
11011 potest iuvare. Item caro est, ergo iion est ei fideuduni, ergo noii potest
invare. Applicaada enim est ad omnes casus vitae, ad omnia studia, opera,
consilia et praesidia humana, quae sine timore Dei suscipiuntur. Propheta 5
contra vini imintli et vires hiimanas hac sententia utitur: Quid sunt Rcx et i)rincipe.s
Aegypti, in quos fiditisy Sunt homine.s. Quid sunt equi eorumV sunt caro. Sie
possum dicere ad Monachum: quid est iusticia tua, qua fidis? quid MissaeV quid
ieiunia? Sunt humaiiae et caruales res,
quas hie Propheta damnat, quae servire homini,
uon ita dominari debent, ut in ea eonfidant liomines. Est igitur totus hie locus ex- lo
liortatio ad prinium praeeeptum.
'Con-uet auxiliator et cadet eui' jc. Et adiutor et adiutus corruent. Miruni
autem est, cum tot graves conciones sint in sacris literis contra hanc praesumptionem
et quotidiana experientia idem moneat, nihil tarnen promoveri, adeo cor humanum
assuefactum, imo potius natura est ad vanas fiducias et ad Idolatriam. Si quis igitur i,-,
miuiduni inspiciat, videbit euiu nihil esse quam perpetuam ruinara- omnis geueris et
conditionis hominuni. (Jonfidunt enim omnes in carnem. lam aildit proniissionem
victoriae, ut revoeet eos ab humanis viribus.
;ji,4 'Quomodo si rugiat leo.' Dominus pro erigendis infirmis se comparat
leoni, qui cum praedam uactus est, rugit nee uioratur multitudinem aut 20
elamorem pastorum. Vos, inquit, estis praeda mea, quam mihi Assyrius
uon
eripiet
31 5 'Sicut aves volantes.' Magnifica promi.ssio. Avem volantem vocat gallinam
expandentem alas pro defensione pullorum.
.^1,« 'Convertiraini.' Scilicet de fiducia carnis ad Dominum, qui haec pro- 2:.
mittit. Hoc enim est, quod dicit 'Convertimini' qui niiiiium recessistis,
scihcet a Deo ad fiduciam homiuum.
;ii, s 'Vectigales erunt.' Put« proverbialiter accipieudum esse. Vohint vobis
dominari, sed succumbeut et vincentur. Sic cum eis agam, das sie t'ro sollen
werden, das sie banren bleiben, qui iam sibi promittunt regnum in vos. 30
;ii,9 'Fortitudo eius.' Id est, priucipes As.syriorura cum rege Sennacherib.
'Cuius hi.x est in Zion.' Ego oecouomice iutelligo pro eo, quod liabitct
Domiuus in Hierusalem et sit istic paterfamilias, habeat istic focum tanquam
civis aliqui.s. Est suavis figura, quae valet ad erigendos animos. Jdem
•(.a«off3'.,34dixit sine figura Nume. 35. 'Ne ]>olhiatis terram, in (jua habitatis, in qua 3:,
ego iiiter vos habito. Ego enim sum Di)minus, qui habito inter fiUos IsraeP.
Caput XXXII.
Priorem liuius capitis partem dueo connectendain cum su]>crioribns,
iit sit sententia : Quantumvis
furiat As.syrin.s contra ludaui, tarnen ipso invito
et furicnte mauebit et stabit regnum et quidem florentissimiim contra, (puim tu
3 ei fehlt B 39 t'urat B

2
(33otIe|uiig iiOev ^cfaia 1527-29) — Scholin ir)32/4. Cup. 32. 2.
209
cogitat Sennacherib. Rex reguabit in iusticia, inquit, Dabo iustuin regem
Ezechiam et alios post eum. Observabis auteiu ordinem, quod primo dat
iustum Caput, ex illo sequuntiir etiam priucipes iusti et alia membra politica.
'Et erit vir sicut qui absconditnr.' Observa hie insignem comnien- 32,
dationem Magistratus
,
quod sit ceu murus, qui defeudat a vi veutoruni et
pluviae. Item quod sit ceu rivus iu arido loco et petra umbrae. Has similitudines
diligeuter cousidera et videbis , quam maguifica res sit magistratum
10 si circumstautias omnes expeudas. Si
euim magistratus officium est, ut sit
houori bono operi et timori malo
operi, necesse est, ut in se Satauam
cum omuibus meuibris suis concitet.
ir, In liis autem consistere et neu frangi
animo divina virtus est.
Merito igitur
gestaut Coronas tanquam victores omnium
malorum, Sathanae et mundi.
esse, ut recte a Christo evsQyeTai siut dicti. Siic.22, 2s
Haec autem omnia maiora videbuntur, Nam magistratus officium est, ut sit honori
bono operi et timori malo operi. Hoe
est, ut sit quasi tutela aclversus dialiolum
et omnia eius membra, quae nihil cogitant
quam seditiones, furta. adulteria, homicidia
jc. Adversus hos ventos, procellas
ac tempestates magistratum in mundo
coustituit Dens. Haec si considerarent
principes, essent beati. Sed hoc non faciunt
nisi pii, qui Deura timent. Ita pro-
prie dii sunt appellandi iu terris heroes et salvatores populi. Alii, qui gladio et
20 potentia, quam habeut, contra Deum et proximum utuntui- et cogitant de perturbanda
Republica et vexandis hominibus, sunt quasi furiosus, qui gladium teuet. Sed iustus
magistratus est plenus misericordia et bonis operibus. Ideo ctiam conoitat in se Sa,tanam
cum omuibus membris suis.
"Sicut rivi aquarum siti." Est suavissima figura: magistratum esse quasi t'ontem in
25 arido loco et in siti, quod restinguat sua defensione omnia incommoda et recreet oppressos.
'Et in umbra petrae prominentis in terra deserti.' Non solum est refrigerium
sed etiam tutela contra aestum. Est euim grave malum pati aestum sine umbra.
Vocat autem bonum magistratum petram et fii-mam rupem, quae sit immota et stabiliter
praestet umbram nee rauneribus nee precibus corrumj)i se sinat, quin faciat
30 iusticiam et iudicium. Quanta autem virtus sit haec praestare. potestis per circunstantias
dilatare. Si euim magistratus talis esse conatur. qualis hie describitur. tunc
irritat contra se Infernum cum omuibus diabolis cum tota sua civitate seu principatu.
In hoc periculo tauto tamque praesenti paucissimos habet fidos amicos. Eeliqua
tota turba eum odit, etiam qui vel propinquitate vel afSnitate vel ministeriis eum
35 proxime attingunt. Hie imponitur ei fucatis offlciis amicorum, callidis consiliis adversariorum,
adulationibus, calumniis et aliis mille uocendi artibus. Qui igitur unus
contra tot adversarios, contra tot fraudes et adulatioues consistere potest, eum necesse
est bonum virum esse ,
qui saepe videbitur sibi solus tantum onus sustinere et unus
contra omnes suos stare. Si igitur est pusillanimis, abiecto clypeo fugiet et indigna-
40 bundus dicet, ut imperent qui velint, se non velle. Adeo misera res est magistratum
esse, ut necesse sit animo frangi impatientia ac indignitate rei motos. nisi divinitus
sustententur.
Pingit igitur hie Magistratum quasi petram, qui habeat saxeum cor, quod nullis
precibus nee minis nee adulationibus moveatur, Sicut muliereula illa dicit de David
45 2. Reg. 14. 'Sicut Angelus Domini sie est mens dominus Rex. ut nee benedietiono nee 2.®om.l4,l7
r/8 magistratum esse] magistratus B
Sut^ct§ SBerle. XXV 14

5
210 (Sßoriejung übet Sefntn 1527-29) - Seholia 1532/4. Cap. 32,2-8.
maledictione nioveatur.' Fatetur eiiim ftiisse. qui florentissimo et optinio regi maledicerent,
alios, qui beiiedicerent, nihil tarnen hi.s euni motum perrupisse quasi clausis
oculis et f'ecisse, quod iustum erat. Ad quam rem iion animus solum ingens sed et
magna sapientia ac patientia requiritur, Quia omnis, qui regit, est tanquam signum,
in quod oumia iacula Satan et mmidus dirigunt. Ergo qui assumit magistratum, is f,
auimum sibi sumat non ex se sed flexis genibus oret ut Salomon. ut ipse Dens regat.
Belle igitur dictum est: Magistratus virum ostendit. ac merito pii reges cen victores
oinninm malorum Coronas gestant.
32.3 'Non caligabunt oculi videntiuni.' Erunt quoque pii doctores et discipuli.
Atque hie vide, quod bonus niagisti-atus et pax publica .serviat lo
veligioui et Euangelio, ut latius spargi possit. Sic Apostolorum temporibus
serviebat regnum Romanum Euangelio, ut pateret locus et tempus cognoscendi Dei.
'Aures audientium.' Promissio, quod verbum Dei non frustra doeetur.
32.4 'Cor stultorum iutelliget.' Quando verbum pure docetiu-, tunc extirpantur
mali doctores. Et semper praedieationem Euaiigelii sequitur re- ij
f'orniatio iuipiae doctrinae et vitae, quae praecessit. 'Praecipites corde^ vocat
prouiptüs ad docendum, quod commune vicium est pseudoapostolornm.
Blaesi
lingua sunt inutiles doctores, qui cum docere uesciant, tarnen docent, Sicut
totus Papatus facit. Sic Thomas et Summistae nihil scripserunt praeter balbuties
suas, at hodie sunt qui exj^edite loquuntur. 20
32.
'Non vocabitur quoque is.' Reformatio Politiae qnoque sequitur.
Stnltus non vocabitur amplius princeps, id est: Qui male aliis praesunt sive
in jtolitia sive in officio verbi, iis abrogabitur imperiinn.
32,7 'Fraudulenti vasa pessima sunt.' Nos vertimus: Avari marsnpium
malignum est, id est, nulli bcuefacit, tautum quae sua sunt, quaerit. Ut sit ss
ceu proverbium, quo describit malum magistratum sive politicum sive ecclesiasticum.
Utrique enim cum sua quaerunt et nemini prosunt, sunt avari.
Malus doctor abutitur scientia, iudicio, cognitione linguarum et aliis donis,
quae habet, ad suum commodum. Sic etiam qui in aulis principum sunt.
Sequens clausula est quasi expositio huius. Sicut enim supra commoditates boni 3o
magistratus descripsit, ita hie quoque describit malum magistratum. qui non facit
officium suum, sive sit in Eeclesia sive in politia, sed nocet sub optima sjjecie, Sicut
docent exempla in aulis principum et in Eeclesia.
'Cum loqueretur pauper iudicium.' Est ambiguum. Prior seutentia
est et quae mihi magis convenire videtur: Quando debet loqui, ut conso- ar,
letur aut defendat pauperem, tunc utitur mendacio, ut eum decipiat. Altera
autem haec est: Pauper recte quidem dicit sed opprimitur a Tyranuo jc.
Hanc non sequor.
32^ jj
'Princeps vero ea, quae digna sunt principe, cogitabit.' Antithesis. id est. habet
liberales cogitationes ,
quomodo prosit et commodet omnibus. Sentit enim se ideo 40
institutum, ut prosit potius c^uam praesit, ut serviat potius quam dominetur. Et in
talibus cogitationibus perserverat etiam. Nam quod latinus vertit 'Super duces stabil',
Hebraeus habet: 'Perseverat in liberalitate.'
27 cum] dum B et vor nemini fehlt B et sunt B

,
autem hie opus fidei pacem couscientiae, sicut ad Rom. 5. 'lustificati per j^i,,, 5,
(SßorU'lima über Stinia 1527—29) - SchoHa 15:^2/4. Cap. 32,9-19. 211
'Mulieres opulentae surgite.' Hie novuni caput incipit. Quasi clicat:32,9
Beue habent iam omiiia. Restituta est reliuio et politia. Secl nostra ingratitudo
et seciiritas faciot, ut recidamus aliquaudo iu veterem impietateni et
ciiniiilemus nobis iram et poenam, donec prorsiis iioc regnum destriiatiir.
5 Id quod sab Ciiristi passiouem post viiloatiim per Apostolos Eiumgelioii
factum est. Neque enim solura captivitatem Babvlouicam hie significat sed
oranes alias calainitates usque ad Christi adventum, qui spiritum suum
effaudet in corda credentium 3C. Mulieres vocat civitates et respublicas
securas, communi figura loquendi.
10 'Post dies et anuum.' Significat vastitatem futurani per Chaldacos, .^a, lo
in quam includit omuia alia mala usque ad Christum.
'Ex'uite.' Imminet, ut exuamini regno et paee politica et opibus 3C., 32, ii
et ut nudemini, id est, ut redigamini ad miseram vastitatem et accingamini,
scilicet sacco.
i.'> 'Super agros plangite.' Exponit nuditatem. Quasi dieat: Ista omnia redigeiitur 39, 12
in desertum, ut uon sit. qui colat ea.
"Super speluncas usque inaeternum.' Hie clarus locus est, quod particula 'in- 32, 14
aeteruum' significet indefinitum tempus et non aeternitatem. Inaeteruni. id est, per
longfa tempora.
20 'Douec eftundatur super vos Spiritus." Ingratitudo nostra merebitur, .32, 15
ut civitas et totum hoc regnum redigatur ad nihilum, donec veniat oranium
malorum finis Christus et eftundatur spiritus eius super nos, scilicet in die
Pentecostes, Actu. 2. Alii reterunt particulani 'donec' ad Cyrum, sed ego reliquam
huius Capitis partem iutelligo de regno Christi.
•25 'Et erit desertum in Carmelo.' Desertum, id est, reliquiae ludaeorum
et gentes erunt ceu cultissiraus ager: Ferent uberrimos fructus in fide Christi.
Et Carmel, id est, Synagoga, quae nunc Höret, redigetur in saltuni et desolabitur.
'Et erit opus iusticiae pax.' Est notus Hcbraismus. Triticum est 3»^ 17
30 opus agri, id est, ager profert triticum, ut sit opus pro t'ructu. Enuraerat
fidem pacem habemus' 2C. Haec non sunt sub Cyro post captivitatem Babvlouicam
impleta. Coactus igitur sum ad Euaugelü tempora referre. Est
autem Emphasis in pronomine 'Populus mens', significat enim novum populum
3.1 fore. Facit autem triplioem securitatem contra triplicem turbationem. Quod lex
exigit a nobis iusticiam, quam uou possumus praestare. Peccatura nos deinde mordet,
Tandem mors perdit et occidit. Contra haec promittit securitatem triplicem.
'Grando autem in descensione saltus.' Vocat Hierusalem saltum, quod ;(•>, i»
e liguis Libani esset aedificata. Declivem autem saltum vocat propter situm.
40 Erat enim declivis ad Aquilonem. Quasi dicat; Perturbatio conscientiarum
6 hie fehlt B 21 ad] in B 31 ad fehlt B 39 Declivem hi.s vocat] Dosceiislonem
autem saltus seu declivem saltum vocat B
14*

212 (Sßotitiiiiig iitct Scjoin 1527-29) — Scliolia 1532/4. Cap. 32, 19-33,2.
erit iu incredula Hienisaleni, quae declivis est et suo situ futuram niinam et
casum significat.
32,20 'Beati vos seminantes.' Syuagoga respuit Euangeliuni. Beati igitur
vos Apostoli, qui seminatis, id est, praedicatis verbuni passini iuxta aquas,
id est, in Omnibus gcntibus, ubi immittitis taui bo\es quam asinos pro 5
pascuis (Ad aquas euim foeeunda et pascuis commoda loca sunt), id est,
docetis, exei'oetis, iiistruitis tarn pcrfectos doctores quam infirmos et imjicrfectos
discipulos.
In Caput XXXIII.
33.1
'Vae qui praedaris.' Redit ad institutum locum de Assyrio, et ut lu
consoletur suos, proplietat ei futuram cladem. Vao vastator, qui non vastaris.
Sic censeo vertendum, ut respieiat oblique ad illorum voces, qui populum
metu Assyrii terrebant. Quasi dicat : Scio eum esse vastatorem et a nemiue
vastatum esse, nihil est, quod infirmos bis vocibus terreatis.
'Cum consummaveris depraedationem.' Est iusignis et plane Theo- 15
logicus locus: Quod Dens tum suos eripit, cum videutur prorsus perditi, et
tum destruit impios, cum iam in manu se habere victoriam putant. Ideo
«Pi. 9[io], lodicitur in Psal. 10. 'Adiutor iu opportuiiitate'. Sperant igitur pii contra
spem et credunt, cum desperata sunt omnia, et sie liberantur. Norunt enim
nimiuin tendeudo rumpi arcum et cum quis ad summnin evectus est, tum dermo relabi. 20
Impii autem nullum modum tendendi arcus habent, hoc est, securi sunt nee putant
iniminere sibi peiicuhim. Peigunt igitur urgere spes suas, hae dum sunt in sunmio
flore. evanescunt et arcus cum nervo rumpitur ac deserit impium in ipso conatu. Porro
debent haec uobis esse in exemplum, ut alant tidem in periculis et necessitatibus.
Sic Papa in Constanciensi concilio cum in smnmo esset, cadere coepit. ar.
33.2 'Domine miserere nostri.' Postquam populum praedicatione sua confirmavit
Propheta, etiam orat. His enim duobus, verbo et oratioue, pugnamus
et alimus fidem. Verbum enim alit fidem et Oratio vincit ac trinmphat
etiam contra portas inferorum. Deus enim non potest deserere credentes, maxime
si orent. 30
'Esto brachium eorum.' Id est, popidi mei sie trepidantis. Est brevis
oratio sed potens. Sicut contio, quam praemisit, brevis est sed mirum in
modum vehemens est. Quod addit enim 'mane', exprimit affectum orantis. Cum
enim trepidat animus et laborat fides cumque nullus exitus patet, tum omnis mora
nimis longa est. Significat igitur mane, id est, cito. Pon'O debet haec forma orationis 35
esse, in qua nihil est meritorum aut vn-ium humanarum sed sola invocatio misericordiae.
Tarn magna prae manibus est necessitas neque tarnen multis verbis utitur sed est in
assiduo gemitu cordis. Loquaces in oratione tautum ore laborant, cor nihil sentit,
Estque tantum corporis labor,
eam orationem Christus damnat tanquam inutilem.
13 nemine liactenus S 25 concilio] consilio ü 2S ac] ef B 33 vehemens. Quod B

5'
(Sotlejuiig übet Seiaia 1527—29) - Scholia 1532,4. Cap. 33,3-10. 213
'A voce Angeli fugennit oculi.' Orationi subiieit promissionem et Prophetiam 33, 3
ftiturae liberationis. Quasi dieat: Quid timetis ab Assyrio!* habeat quantumvis magnam
multitudinem, tarnen fiigiet a voce unius Angeli et dimittet vo.s in pace. Vocem
appellat tonitni, quo fusi et fugati sunt Assyrii.
6 'Sicut colligitur brucus.' Nos siniilitudinem sumeaius a nostris aviculis. 33, 4
Assyriorum rex ceii brucus cum suo exercitu omnia arrodit et perdit, sed
fiet, ut disiiciatur et dissipetur improviso, Sicut dissipautur passeres ab
area. Quod autem Latinus fecit: 'Velut cum fossae plenae jc.' Sic verte:
Et sicut disperguntur locustae, cum quis inter eas vagatur.
10 'Magnificatus est Dominus.' Causa, cur tam poteus rex sit periturus : S3,
Quia, iuquit, Dominus est eivis Zion jc. Dedit nobis verbum suum. Omnia
igitur sunt plana iudicio et iusticia. Qui enim credunt huic verbo (sicut
necesse est aliquos saltem credere), penes illos est dominium, salus, sapientia,
prudeutia et timor Domini. His armis vincetur Seunaherib. Est autem
15 emphaticum, quod dicit 'Temporibus tuis'. Quasi insultet Assyi'io: haec^'i.s
dona in his muris sunt, quos tu obsidione cinxisti 3C. Haec fugabunt te et
dissipabunt militem tuum.
'Ecce angeli eorum.' Est confutatio illoruni rumorum, quos spargebant 3^incredidi,
quibus plebeculam terrebant. Sunt enim fufimy.cög accipiendae
•20
voces, quae sequuutur 'Dissipatae sunt viae' jc. Quasi dicat : Omnia
occupata «i, 8
sunt armis Assyrii, nusquam tuto ambulari potest. Irritum factum est pactum, id est,
bostis nullas pacis couditiones, nuUam fidem servat sed omnia igni et ferro vastat.
Non reputat homines, Id est, vi et armis omnia gerit. Non admittit preees supplicantium
ic, omnes circumstantiae desperationem augent. Nuncios autem pacis
25 appellat ironice eos, qui cum deberent populum consolari et extenuare vires
Sennaherib, angebaut terrores et populum suo tristi nuncio ad desperationem
adigebant. Sunt autem haec magnifica exempla, quae nos consolari debebant in
tentationibus Satanae, quando nobis omnem spem et fiduciam misericordiae eripit et
iratum Deum proponit. Apparet autem. quanta in Esaia fides fuerit, qui contra has
30 desperationis voces se erigere verbo potuit.
'Confiisus est Libanus.' Quidam allegoriam liic sequuntur. Ego accipio 33, »
per metonymiam pro ipsa
Hierusalem, quasi dicant nuncii malorum rumorum,
qui Assyi'ii poteutiam iactabant. Videor mihi videre Hierusalem, quae est
ceu Libanus et Saron ac., in cineres ab Assmo redactam.
35 'Nunc eonsurgam.' Est hie losus valde Theologicus et utilis in omni tentatione 33, 10
sive mortis sive alioram periculorum. Continet enim descriptionem victoriae contra
Satanam. Quando enim videmus apud nos summam desperationem et apud adversarios
spem esse, tunc accedunt Satanae tela, qui frigidam sufFundit et incitat ad urgendos
et conculcandos nos : Persequimini eum, Deus dereliquit eum ic. Hie igitur locus con-
« solatur nos, ut discamus Satanam, cum vehementissime contra nos insurgit et in
summo rotae consistit, tum ruere. Huius rei exempla in Muucero et rusticis vidimus,
quoruni tanta erat insoleutia, ut nulla foedera, nullas couditiones admitterent. Quid
11 in Zion B 12 plena sunt B 19 Mimiticws B 20 K. fehlt B 34 cineres]
eines B reductam B

J
21
(55or(cniiifl über 3ejaia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 33, 10. 11.
autem titV Subito praeeipitati iaceiit. Diseamus igitur hune esse morem Dei. qunil
pemiittit diabolum eo usque esaltari, ut altius non possit. Hoc cum accidit, tum
deraum dicit, sicut iam sequitur: Nunc Surgam, miie exaltaljor. Quare pii tum pertinacissime
spevant. cum certissima desperatioue urgentur.
33, 11 'Concipietis ardorem.' Haec est superbia contra superbiam et praesumptio *
contra praesumptioneni. sicut in secuudo Psalmo, iu quo tribus primis versihus summa
desperatio siguificatur. cum dicit Populos, reges, priucipes, gentes. in summa totum
mundum contra Christum furere. Et tamen statim subiicit : Qui habitat in coelis ridebit
eos. Satis scilicet contemptim ad maximas minas respondet. Idem plane hie Propheta
facit: Vos nuncii una cum Assyiiis estis gravidi nihil parturieutes quam eversiones i«
Hierusalem et insignes vestros triumphos. Sed parietis stipulam, quam incendium
absumet. Est euim similitudo timidorum aniniorum. qui montes, ut ille ait, parturiunt
et post niagnos conatus murem pariimt. Est autem insignis consolatio, quae uos erigere
debebat iu media morte et media omnium Turcarum et diabolorum acie. Omnis
euim impius cum maxime tiirit, parturit stipulam. Sic Absalon videbatur totum 15
regnum occupaturu.s, Erat revera tumidissimus venter, verum pariebat dolorem et
^1- 7. 15 falsum, sicut est Psalm. 7. Er thet ein feilschus.
'Spiritus vester ut ignis.' Verte: cum spiritu vestro ignis devorabit vos. Quasi
dicat: Quid est, quo inflamini et turgetis? Stipulae niminim ad incendium paratae.
Sunt autem mirabiles figurae, quod eoncipere vocat tumentem esse animo et fidere 20
suis vii-ibus. Eins rei causam si quaeras ex Assyrio, haec est, cjucd milite abundat
et omni apparatu bellico. Haec autem quid suut? Si carnem consulas, sunt invicta
arma, quae certam ruinam et vastationem ludaico regno afferunt. Sed fides credit
esse stipulam, quam una scintilla haurit et exurit.
Alludit autem ad tonitrua et fulmiua, quibus Assyrium perdidit et i'ugavit Deus. 25
Sic adversarii nostri, si Deo credimus et cum invocamus, vere sunt stii^ula et palea
nuHa habita ratioue, quam magni et potentes sint, adeo ut uos potius comparatione
eorum, si speciem videas, paleae et stipulae simus, ipsi immotae rupes et meri Caucasi
esse videantur. Et tamen contra hanc potentiam tute possumus gloriari, quod
tot principes ij-ati, tot arma et equi sint stipula, et si quid ediderint, id quoque sti- 3ü
pulam esse, quantumvis valde turgeant et certam sibi promittant victoriam.
33,10 'Nnuc .Surgam, dicit Dominus.' In.signis consolatio pionim fore, ut
pereat Sennaherib et Hierusalem intacta maneat. Diligenter autem notabis
fidei vocem. quod Senuaherib cum suo exercitu stipulam esse dicit. Periude
atcjue si Tui-cam in Vienniensi obsidione stipulam appellarem. Haec fides 35
vicit et fudit exercitum As.svriorum. Nos autem debemus eam transferre
etiam ad privatas nostras teutationes. Si quem premit paupertas, is eam
sentit ceu armatum virnm saevire. Fides autem in Dominum Hiesum
sentit eam non armatum virum sed stipulam esse. Sic peccatum est sicut
maguus Goliad et oppuguat omnibus viribus couscientiam, sed si credas iu lu
Dominum Hiesum pro te mortuum, senties peccatum stipula esse levius et
infirmius. Ad hunc modnm erigendae sunt couscientiae, ut nulla tanta tempestas
sit, quae non per fidem victa stipula esse sentiatur.
32 Nunc bis Dominus fehlt, weil schon 213, 35 vormisgenommen B Insignis] Est igitur
insignis B 33(34 Diligenter bis vocem] Et imprimis liaeo figura uotauda est B 35 Viennensi
B Haec] .\tque haec B

(ajotlejung üDer Sejoia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 33, 11-18. 215
PoiTO .sie verte liuuc locum: Gravidi
estis Stramine, parietis stipulam,
ignis
devorabit vos et spiritum vestrnm.
Sic in secundo Psal. furorem totius mundi
contra Christum nihil aliud effieere dicit,
quam ut Deo risum moveat. Sed hie sentimus
infinnitatem nostrat' fidei, quae non potest haec ita credere, ut in magno exercitu
5 singula capita singulos culmos e.sse statuat, quas exigua aurula movere possit. Ita
opponit obiectum fidei obiecto oculorum. Sic ego Papam et iratos nostros vicinos
pro stipulis et culmis habeo. Neque enim tyranni sed infirmi culmi et paleae iudicandi
sunt. Continet igitur hie locus egregium fidei exemplum.
'Audite qni longa e.stis.' Pergit Prnpheta consolari suo.s et confutare 33, 13
1« impios, qiii tristibiis rnmoribiis pavorem populi angebaut. Recitat autem et
hie voees impiorum: Quis ncstrum habitare poterit ad ignem devorautem jc.
Quasi dieaut: Futurum est, ut iuflammetur Hierusalem ab Assyrio, quis
igitur liic maneat? Respondet Propheta et Spiritus sauctus: Pii maaebuiit
et manebunt in summa foelieitate et abundantia omnium rerum. Vos autem
15 impii una cum Assyriis liostibus peribitis. Siguificat autem Propheta obscure
hniusmodi concionibns contra se docnisse quosdam aulicos regis ad concitandum
vulgus et perterrefaciendnm. Sic enim solet ratio: mensurat utrinque
vires et apparatum. Sed id non debet fieri a piis, sed debent credere gravidos esse
adversarios stipulis.
20 Observa sententiam Tonterriti sunt in Zion peccatores et possedit .^3, 14
tremor liypocritas'. Hoc enim hominum genus in secundis rebus est securissimura,
rursns in asperis rebus est desperatissimum.
'Qui ambulat in in.sticia.* Est descriptio piorum. Qui ambulat in iusticia, hoc 33, 15
est, in fide, qua accipimus misericordiam a Deo seu reniissionem peccatorum et vicissim
25 sumus misericordes erga alios. Qui talis est. manebit incolumis, etiamsi solus inter
centuni niilia Assyriorum versetur. Quare estote iusti et sancti, fide colentes Daum
et benefacientes proximo, tum eritis tuti ab omnibus periculis.
'Aquae eius fideles sunt.' Fideles, id est, certae, quae non fallent, non deficieut, 3.3, IG
non desiderabuntur. Sunt insignes promissiones, qualis illa est in Psaimo: 'Non vidi*!. 37, 25
31) iustum derelictum nee semen eius quaerere panem'.
'Oculi eius videbunt terram de longe.' Id est. videbunt non solum urbem ob- 33, 17
sidioue liberatam sed omnia quoque extra urbem tuta ab hostibus. Sunt insignes
promissiones pro eredentibus. quihus diversam rerum speciem ab ea. quae cernebatur,
ob oculos ponit et diversuni a uunciis promittit, quorum infidelitas obsidionem et alia
35 belli incommoda accersierat.
'Cor tuum meditabitur timorem.* Hoc est, tu pavebis ad maiestatem regis et 33, 18
cum stupore quodam tantam et tarn subitam foelicitatem inspicies ,
quod omnia uua
nocte soluta obsidione restituentur.
Tibi est literatns.' Videtur signifieare iioc nomen eum, qui habet
« peritiam linguarum, quales sunt in aulis, qui sunt prineipibus a consiliis.
Pulso Assyrio dices: übi nunc sunt eius consiliarii et doctores?
pecuDÜs.
Tonderator.' Ego pro quaestore accipio, qui curat census et est a
16 contra bis aulicos] quid contra se docueriut quklaui aulici B 28 Aquae] Atque B
40 linguarum] legum B

21G (aSorlcfiina über Sciaia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap.33, 18— cap. 34.
'Doctor pai-vulorum.' Hunc accipio pro Cancellario, qui scribit edicta,
compouit causas 3C. Quasi dicat: Oiiines eruditi, potentes, sapientes, (pii
cum Seunaherib sunt, fugabuntur et jjeribunt. Popuhmi profundi labii seu
alti sermonis vocat A.?syrios tanquam Barbaros ;
qui alia quam Hebraea lingua
utebantur. 5
33,2« 'Vide Zion.' Pergit in promissionibus futurae liberatiouis et coniparat
Hierusalem firmo tabernaculo. Quae de rivis seu fossis aquaruni dicit, allegorica
neu historica sunt, et ipse exponit allegoriam et dicit, cuiusmodi sint
fossae, scilicet Dominus Iudex noster 2C.
'Noii aut'ereDtur clavi eins.' Perstat in Metaphora. Kam clavis solent teutoria lO
figi. Senteutia igitur est: Hierusalem mauebit ceu fixum et firmum tabemaculum
usque ad Christum.
32.22 'Dominus enim iudex noster.' Hie expouit fbssam, qua est munita Hierusalem,
uempe Dominus iudex et doctor ac defeusor.
33. 23 'Laxati sunt funiculi.' Ad maiorem consolationem instituit collationem ib
et confert tabemaculum Hierusalem cum tabernaculis Ass3'riorum, q. d. A.s.syrii
quoque habent fixa tabernacula, sed neque ciavi nee funes firmi satis sunt,
corrueut igitur. Maluni vocat, unde signuni suspenditur. Sic trepidi aufugietis,
ut non sit spacium neque auimus ad explicanda signa seu vexilla,
sed alius hac alius illac fugiet. 20
praedam.
'Tuue dividentur spolia.' Assyrius divinitus tugatus reliuquet vobis amplissimam
33.24 'Auferetur ab eo iniquitas.' Quia habet pius populus propitium Deum,
coudouabuntur eis peccata et habebuut foelicissiraam et opulentissiniam
victoriam.
ss
Caput XXXIIII.
Sequentia duo capita varie a variis accipiuntur. Maior pars ad extremum
diem refert. Ego salvo aliorum iudicio existimo Prophetaui loqui
de postrema Synagogae vastatione,
qua translatum est regnum et sacerdotium
huius populi ad ecclesiam per Apostolos constitutam, Sicut Christus quoque ao
mntKj. 21,43 minatur: Auferetur regnum a vobis et dabitur genti fticienti fructura eins.
Et Propheta hie obscure vaticinatur tore , ut a populo Romano ad internitionem vastentur
propter haue praesumptionem. Involvitur autem simnl perditio gentium,
quae non contentae vastatione Synagogae etiam in Apostolos et sauctos saeviebant.
Cohaeret fortasse durius cum snperioribus. Sed nos videmus fere 35
eum morem esse Proplietarum , ut a praesenti regno in futurum Christi
regnum excurrant partim ad consolationem piorum, partim ad terrendos
26 XXXII A 30 Sicut Christus] Quia eiiim in praeceilenti capite niagnilicas promissiones
de firmo et aeterno tabernaculo et invictis Hierusalem muris pruposuit, Inflati bis
increduH ludaei superbiebant miruni in modum et t'hristuni cum Apostolis docentem ac
monenteni seciire cunteuniebant. Quare Christus 11 quoque] etiam B

65
(SDorlcfuiig über ^efaia Iö27-'J9) — Scholia 1532/4. Cap.34, 1-6. 217
inipios, cjui amplis prouiissionibiis inflati secure praesiimebaiit. Id quotl
lohannes quoque reprehendit Matth. 3. 'Ne dixeritis in cordibus vestris:!»!atts. 3,9
patrem habemus Abraham' jc.
'Accedite gentes.' Est generalis coiiimonitio, quae prinniiu ad ludaeos, 34, i
5 deinde ad gentes pertiuet. Ideo aiitem tarn niagiiifice praefatnr, quia loqiiitur
coutra praesumptuosos et secnros. Horrenda audietis, inquit, Dominus
stringet gladium.
'Militia.' Hoc uomen saepe in Prophetis occurrit. Siguificat aiitem non ü4, a
solum bellum sed est generale nomen omnibus huniauis studiis. Sic ludaeolü
rum religio militia dicitur.
'Interfecit eos.'
Primura de ludaeis dicit, qui per Romanos vastati sunt.
'Omnis militia coelorum.' Sic appellat religioneni ludaeorum, quodM, 4
haberent cultum divinitus institutum. Caeterarum gentium cultus et religio
ac studia erant solum terrestris militia, qnia non habebant verbum. Sicut
15 Papatus hodie est. Atqiie hie locus movet me, ut accipiam de traiislatioue et mutatione
religiouis, quae nuiiquam ante faeta est, ut tota religio cum omnibus saci'ificiis
et cultibus istius coelestis populi coinputrescat nee prosiut divinitus instituti cultus,
siquidem Euangelion audire noluit, cui omuium hominum studia cedere debent.
'Et coelum complicabitur sicut liber.' Significat periturum usum religionis.
20 Coelum, quod modo expansum est, convolvetur, hoc est, sacerdotium, quod
iam in magno usu et ampla dignitate est, omnino abolebitur neque erit eins
tum usus. Id quod hodie in ludaeis videmus.
'Non defluet folium de vinea.' Sunt clara verba, ut intelligas, de quo populo
loquatur, nempe de optinio et sanctissimo, cuius patres portaveruut uvas et iucundis-
25 sinios fi-uctus. Habuit enini ille populus sunimos viros et tarnen propter incredulitateni
suani posteri pereuut.
'Inebriatus in coelo gladius mens.' Id est, Synagogam gladius Roma- 34,
norum tollet et evertet siraul Edom. Sic enim legimus in historia, quod
Edumaei fere tertia suarum copiarum parte adiuverint ludaeos. Sunt autem
30 una cum ludaeis caesi per Romanos. Alii malunt Edom per metonymiam
accipere, ut coelum significet sacerdotium et ecclesiasticum magistratuni, Edom
autem politiam.
'Gladius Domini impletus est pinguedine.' Significat maximam factam 34,
stragem procerum et optimatum in populo, ut fuerunt Levitae et sacerdotes.
35 'Victoria Domini in Bosra.' Est nobilissima civitas Arabiae in Idumaea.
Puto autem Edom pro ludaea et Bosra pro Hierusalem per metonymiam
accipienda, et luic facit allegoria. Bosra munitionem significat. Tangit
igitur hoc nomine praesumptionem huius populi, qui confidebat in regno et
sacerdotio divinitus instituto. Edom autem rubeum et sanguineum significat
2 Mattli. 2. B 20 quiKl modo] quoinodo li 27 Id est] In coelo, id est in Syuagoga,
ubi Deus colitur, ubi quondam sancti patres tloruerunt. Est igitur senteutia: ß 37 accipiendani
li

218 (SSorleiuiig über Sejoio 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap.34,6-13:
et notat saeviciem ludaeorum, siciit alio loco: 'Veloces pedes eoriiui ml
et)i:. 1, 16 effuudendum sanguiuem' 3C.
3^.7 'Et descendeut iinicornes cum eis.' ÜDicornes vocat poutifices, qui
tum erant, illi iina cum Idumaeis peribunt. Tauri sunt potentiores.
^- ^
'Aunus retributionis.' Dens vult vindicare Zion, id est, eeclesiam, quae s
non degeneravit in Edom et Bosram, Sed est vera Zion, quae persecutionem ab
Edom et Bosra est passa.
3J. 9 'Convertentur torrentes eins in pieem.' Antea fuerunt Humen Dei, sieut
in Psalmis scribitur. At tum vertentur torrente.s eins in picem. Ardebunt
in sese ceu pix odio et invidia Christi et Christiauorura. Videmus igitur lu
hodie monstrosam ludaeorum invidiara et odiura in nos, et tamen niliii possunt
nocere. Sunt enini traditi in impias opiniones, ex quibus niliil aliud
ascendit quam foetor impietatis et blasphemia. Sie describit Propheta faciem
Synagogae, quae erit
post vastationem.
34, 10
'Non erit trausiens per eani.' Krit ibi solitudo et mera xMstitas. i^
3*. 11 'Possidebuut illam Onocrotalus." Sunt aves ferae et solitudinariae, quibus
significat desertum populum. Respicit autem maxime doctores eorum,
qui non laetificaut conscientias sed magis terrent cantu et doctrina sua. Sic
Papatus hodie habet doctores ibides, corvos, ullulas et ferales buboues, qui
nihil aliud sua doctrina efficiunt, quam ut honiines abducant a Chi-isto et relinquaut -u
eos in solitudine, id est, in perpetua dubitatione et desperatione nihil de beneficio
Christi solide docentes.
'Et extendetur super ea mensura.' Eleganti figura significat fore, ut
nuuquam restituatur.
Habent quidem amussim et regulam tanquam aedificaturi.
Somniant regnum et restitutionem pristini status. Sed illa amussis 25
est amussis desolationis et regula illa est regula uihilitudinis seu inanitatis,
hoc est, nihil proraovebunt studiis suis, nunquara sarcient huuc regni et
sacerdotii
casum.
34,12 'Nobiles eins non ernnt ibi.' In Hebraeo paulo aliter sonat, quod
titulo tenus erunt domini. Ridet enim spem ludaeorum, quam alunt de ^
restituendo regno, et promissiones, quas iactant, futurum scilicet, ut restituautur
in regnum. Inane noraeu regni habebitis , inqnit. Caeterum re uihilo
eritis foeliciores.
34, 15 'Et erit cubile Draconura et Struthionum.' Describit doctores ipsorum,
quorum ferales voces sunt, quae nunquara consolantur. 35
Sunt autem generaliter haec accipienda
de Omnibus, qui verbo carent, illi
huiusmodi habeut doctores.
Caeterum
negociura hie est gramraaticis de vo-
Caeteruui negotium hie est Grammaticis
de vocabulis rerum, quae iam usu eeciderunt,
Sicut fere in omnibus linguis multa
in vocabulis rerum obscuritas est. Quod
1 saeviciam B 10 ceu] ut B invidia contra Christum et t'bristiauos B 11 monstrosam]
vere Satanicam B et tamenl quo tarnen B 16 illam ßldt B 19 doctores
Theologiae B 26 inanitatis] vauitatis B

(Sorlefiiiig ükr '^t]aia 1527—29) — Scholia 1532, 4. Cap. 34, 13-35. 1. 21'J
cabulis rtTuui, quae iani ii.su cecide-
(lerunt. Sicut feie in omnibus liuguis
multa in vocabulis rerum ob,scuritas
est.
Latimi.s demouiu t-t Uuoceutiuiruui, Hebraei
vocant Zum et lim, de quibus vide
supra Capite 13. Quidam Zürn accipiunt
pro eo, quod uos dicimus Marder, et lim
5 pro vulture. Pilosum puto esse satirum vel Fauuum. Lamiam Germanice vocant ein
Kobold vel Sehretlin, spiritus errantes iu doniibus et mancipante.s se usibus hominum.
Sed sunt haec, ut dixi, incerta. Signifieat auteiu, sicut dixi. impios Doctores. qui
sedueunt, diripiuut ae perdunt auimas, qui omnibus en-oribus sunt expositi. Sicut
etiam hodie in nostris phanaticis hominibus videnms, quod amisso semel Christo et
lu vero verbo nullus en-andi et iusaniendi finis est. Primo de baptismate disputaruut et
vocarunt balneum caninum, Post etiam de Sacramento. lam iu ea quoque doctrina
plures opinioues sparserunt. Alii doctriuam liberi arbitrii revocant. Hae sunt merae
Lamiae et Striges. Idem populo ludaioo aceidit et nobis quoque. cum pro Christo et
Paulo Averroini et Aristotelem in scholis disceremus,
quos secuti sunt Thomas et Scotus.
!5 Est igitur hie locus generaliter aceipiendus de omnibus, qui exciderunt a puritate
verbi. Quare uos Deo agamus gratias, quod ab his monstris liberati sumus. et vigilemus,
ut maneamus in puritate verbi, a qua qui semel exciderunt. illi de eiTore iu
errorem praecipites ruuut. sicut in ludaeis et haereticis videmus.
'Requirite in libro Doniini.' Miuanti Deo noliiistis credere, iam e.x-'iJ. 16
20 perientia disciti.? veracem eiim es.se. Invenietis omnes istas calamitates vol^is
praedictas in libro Domini, Deut. 28. Quod Latinus vertit 'Alter alterum
non quaesivit', sententia est : nihil eorum, quae istic sunt praedicta, desideratur,
sed oniuia compleutuv in vobis.
'Ipse niittit eis sorteni.' Dimensa est impiis siia sors, quam non pote- 34, n
-5 runt mutare. Noluerunt verbum, ferent igitur dignum premium, ut mendaciis crcdant.
Noluerant audire Christum, andient igitur Satanam. Haec est sors ipsorum.
In caimt XXXY.
De ultima vastatioue Synagogae superiore capite dixit. Sequitur iam
prophecia de ipsa Ecclesia, quae nata est e reliquiis Synagogae vastatae.
30 Loquitur autem prorsus iu spiritu et praedicit multa et magnifica de Ecclesia.
Quia tarnen addit ubique consolationes,
apparet eum loqui de Ecclesia
iu speciem afflicta ,
quae tameu ornata
et locupletata sit spiritualibus
35 donis. Et ideo vocat Ecclesiam desertum,
quod uullam externam operum
speciem habet, quam muudus admiratur.
Nihilominus tarnen est laetura
desertum: In quo est gracia, spiritus
40 sanctus, laeta conscientia, remis.sio
quae , si externam speciem consideres,
nusquam appareut. Ideo addit ubique consolatioues.
ut appareat eum loqui de Ecclesia
iu speciem afflicta, quae tameu oruata
et locupletata sit spiritualibus donis.
'Laetabitur deserta et invia.' Hebraeus 35, l
legit in neutro: desertum et solitudo laetabitur.
Utuntur autem hac figura etiam
Latini et vocant laetum agrum, quando
verno tempore iucunda et amoena rerum
JO umnes] enini oniues B 28 superiuri £

220 (SBorlefiiiig über Scfaia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 35, 1-3.
peccatorum, cognitio
est facies. Ita hie de Ecclesia dicit, quod
Dei, boua opera
3C., quae mundus externorum operum
luaguifica specie deceptu.s non
floreat et sit laetissima, et tarnen appellat
desertum et solitudiuem, ut significet iu
ceruit uec admiratiir. spiritu haec esse vera, secundum carneiii
autem occulta. Floret euim et viret non in iustieia operurn, sapientia caruis aut po- 5
tentia mundi, sed conti-aria omnia in Ecclesia apparent. Neque enim iucedit sicut
Mouachus sed in simplici veste, cibo et loco. Tum vitae genus commune cum aliis,
non peeuliare aut alieuuni ab aliorum cousuetudiue est, Sed est pater, mater, servus, serva,
uxoi', maritus, praeceptor. discipulus ic, iu quibus geueribus vitae nulla gloriosa sauctitatis
species apjjaret. Idee jilaue desertum esse videtur, iu quo non apparent Acres lu
iusticiae carnalis et sapientiae mundi, et tarnen habet flores et germina gratiae et
Spiritus sancti, nempe flduciam iu Christum, quod sit sapientia, iustieia, sanctificatio
et redemptio nostra. quod sit thesaurus noster. Ex hac fiducia deiude sequitur bona
conscientia et laeta. In Christo enim est pax, vita, gaudium k. Sed haec immensa
dona sunt sine specie iu muudo nee apparent. Tum foris etiam hicent opera chari- 15
tatis obedientia erga superiores, erga magistratum. parentes, praecei^tores. sollieitudo
pro inferioribus, pro liberis et subditis, mansuetudo, candidum in onmes cor, infinitum
Studium iuvandi omues, quos egere sua opera norunt !c. Atque haec quoque summa
charitatis opera sine magnifico apparatu ac pompa cum summa animi promptitudine
Omnibus loeis ac temporibus assidue exerceut. Sic Ecclesia vivit in mundo tecta et 2u
abscondita. Mundus enim ita exteniorum operum specie fascinatos oculos habet, ut
non possit in haec vera opera iutueri. Cappis et plattis exercetur. iu illa iutuetur,
haec sola admiratur et colit ,
prae quibus veros fidei fructus ceruere nou valet. Quia
autem Ecclesia nullas singulares observationes orationis, ieiunii. vestitus et deformandi
vultus habet, iudicatur peccatrix, Uli autem pro sanctis habentur, qui in angulo soli- 25
tarii vivunt et froutem comigant vili pauuo induti, macileuti, squallidi et sordidi.
Haec species configit oculos mundi, ne possit saucta opera Ecelesiae videre. Merito
igitur desertum et solitudo videtur, quae coratn muudo inculta iacet, coram Deo autem
est cultissimus ager, qui non per opera nostra sed per vei-bum et dona spiritus sancti
colitur, uude proveniunt suavissimi fructus in odorera Deo. Loquitur igitur de opu- 30
epf). 1, 3 lentia spirituali, de qua Paulus 1. Ephe. et alibi.
33.2 'Gloria Libani est ei data.' Omnia dona, quae Synagoga habuit, .sunt
translata iu Ecclesiam e reliquiis ludaeorum et geutibus cougregatani. Gloria
enim sunt regnum et sacerdotium et quidquid Synagogae datum fuit divinitus, haec
omnia nobis contigeruut. Quamquam nee ludaei iuter Gentes haec videaut, uos tarnen 35
intelligimus, qui habemus illa doua verbum, sapieutiam. scientiam, pietatem et in
summa spiritura sanctum cum onmil)Us suis douis et totam scripturam apertam et
revelatam.
'Ip.si videut gloriam Doiuiui.' Haec est Ecelesiae gloria videre Donii-
5ct. 4,24uuni. Sicut alio loco: 'Iu hoc glorietur vir, quod norit me'. Hiuc Paulus 40
2. ißctri3,i8et Petrus magnifice tractant locum de coguitioue Christi et iiortantur, ut in
ea
crescamus jc.
35.3 'Confortate raanus dis.solutas.'
Addidit hie oousolationem, (juare uon
potest accipi de corporali gloria de-
•serti. Sed est ea gloria ab.sondita
sub cruce et stultitia. Significauter
j
'Confortate raanus dissolutas.' Adilit
hie Propheta consolatiouem. ergo non
possunt superiora intelligi de gloria corporali
sed de gloria, quae est abscondita
suti cruee et stulticia. Oportet enim nos

esse
rinth.
:
(SBorleiuiifl über Sefnia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 35, 3. 221
autem dixit 'Manns fessas et labantia
j
stultos, infirmos et abominabiles cogenua.'
Sic enim solet Sathan: qnos ram mundo, sicut 1. Corint. 4. et 1. Conno
impetu snbvertere nou potest, eos
;
15. et Hebraeorum 11. scribitui- k.
as.siduitate vincei'e conatnr nee prins Unusquisque euim habet snam afflictionem
6 cessat, quam fatigati succumbant. Est alius occiditur, alius agitur in exilium,
antem hoc gravissimnm tentationis aliis exuitur possessiohibus jc. Sic hodie
geniis ,
quare necesse e.st hac cou.solatione,
qua Propheta hie ntitur, erigi
animos, alioqui victi succumbent.
oportet nos saltem stultos, infirmos et opprobrium
mundi esse, sicut Christus dicit:
Eritis odio Omnibus hominibus. FeiTe au- jhc. 21,17
tem sie mortem, peeeatum suum et alionim, odium Satanae et nnmdi miseiTinuira est.
Existimat euim uos mundus eeu pestiferum ulous et carbunculum quendam. ut incolumis
esse non po.s.sit, nisi nos voret et hauriat, quocunque modo pos.sit. Ideo Paulus 1. gor. 4,13
dicit se xii&dQ^tc esse, hoc est, lustrale malum, quod non possit expiari nisi uostra
morte. Quodsi hoc Apostolo contigit, quid miium, si etiam nostrum nomen sordeat
15 et sit invisissimum mundo. Hinc fit, ut alius igne, alius aqua perdatur non propter
adulteria aut alia eiusmodi crimina, quae mundus non potest nobis impingere, sed
quia gestamus nomen Christi eiusque verbum sequimur. Cum igitur Ecclesia sie secundum
carnem sit crucifixa, addit Propheta hie consolatiouem, ut gaudium animi vincat
dolorem coi-poris. Adhortatur igitur: Agite verum est, si quis specieni consideret, estis
2n desertum, sed nolite defatigari, exercete vestra doua. Quia enim Satan non cessat impugnando,
nolite vos quoque cessare orando et consolando.
'Genua debiUa roborate.' Adhibete remedia ad remissas manus et ad labantia
genua, quae iam inclinant ad ruiuam. Nolite deficere, adhibete verbum et erigite
vos jc. Est igitur mandatum Ecclesiae, ut sustineant tentatiouem et uon desperent.
u."! Satan enim dupliciter tentat pios: Primo, impetu quodam, ut velut uno rictu eos hauriat.
Sic unumquemque nostanm saepe impetit, ut de fide et spe ad tristiciam et
desperationem nos deiiciat. Ibi si invenit cor munitum verbo, impingit quasi in silicem
et fi-ustratur impetu suo. Decurrit igitur ad aliam viam et quando vi ae impetu non
successit, vertitur ad astum et continuat vexationem. Sicut Cyprianus de quibusdam
30 martyribus scribit, quod lentis supplieiis aft'ecti sint et cupieutibus mori non sit permissum
mori. Hac arte etiam Satan adversus sanctos utitm- et quae vi subvertere non
potest, iätigando frangit, ut succumbant. Hoc gravissimum tentationis genus est,
quando ita assiduitate nos superare nititur. Ibi sunt confereudae vires et mutuis orationibus
intercedendum pro periclitantibus in hac gravi lucta, Eiusmodi enim antago-
35 nista est, ut semel apprehensum non dimittat e manibus nee prius persequeudi finem
faciat, quam prostratus hostis iaceat. Hie oportet Christiauum verbo se confinuare et
dicere : etiamsi centum anuis mihi in acie standum sit, non tarnen cedam. Si tu coutinuaudo
et fatigando assiduus es, Christus mens magis assiduus erit conürmando et
coutinuando virt;item suam, ne succumbam.
40 Propheta igitur hortatur: Genua debilia roborate, Quasi dicat: Oeiosus est Spiritus,
qui nullo aüo negocio exercetur, quam ut Ecclesiara impugnet. Vos igitur nolite
frangi eins assiduitate. Sperate auxilium, erigite vos verbo. Non subito lilieramini,
expectanda est salus. Es gilt han'ens. modo sustinete hostem forti fide et triumphabitis.
Si exemplum desideias, vide quid his 12 anuis actum sit. Tam varie oppugnati sumus
th vi et dolo, ut cogitanti ea de re incredibile videatur. Quot extiterunt scholae et doctores,
qui contra nos scripsenantV Quot principes ferro delere verbum conati sunt?
Postquam autem cum Papa debellatum est, surrexerunt haeretici et illi varii et infiniti.
His sopitis alii succedent. Ita exereitus exercitui succedit, qui omnes in nos viin

4
'Maior
222 ^S8or[efulI9 iibcv ^cfnia 1527—29) - SchoHa 15*2/4. Cap. 85. H— 4.
;i5,
par.iut. Hoc autem luiicum hi.s as.siduis oppuguatioiiihu.s agit Satau, ut gloriara domini
corrumpat, hoc est, cognitionem Christi vel obscuret vel plane tollat, quam per verbum
habemus et accipimus. Es ist alles iimb das Verbum zuthun. Verbura Dei petitur,
quo sublato seit se triuraphaturum. Ideo privatim etiam singuli impugnamur
infirmitate fidei, conscientia peccati, scrupulis conseientiae, taedio paupertatis. libidiue,
avaricia, ambitione jc. Ita nou quiescit privatim et publice oppugnaudo Kcolesiam.
Hoc seit Spiritus sanctus, ideo consolatur blandis et pateruis vocibus, ut nos erigamus
verbo Dei, Ut quemadmodum Satan contra nos inflatur, ita nos quoque contra Satanam
inflemur non nostris viribus aut iusticiis sed verbo Dei. Ideo monet:
'Dicite pusillanimes confortamiui.'
E.st omniuo nece.ssaria consolatio.
Nam in Ecclesia uulla est .species
sed est odiosa et contempta, affligitnr
quoque jioenis et cruce, premitur
sua ipsius infirmitate, aliquaudo etiam
peccat et labitur, tum fatigatur a diaholo,
qui subiude uovas artes, quibus
i.3oi).4,4eara capiat, excogitat. Hortatur igij
3of) ic.s.l itur ( ad patientiam: fore, ut eripiantur
et salventur, non fore aeternam tentationem,
Sed ut cogitemus mandatum
de coelo esse 'Consolamini', ne scilicet
desperemus. Magna res uobiscum
geritur, inquit. Hostis vester potens
et assiduus est, sed tarnen maior est
1. 3oii. 4,4 qui in vobis est, quam qui in mundo.
Is ulciscetur vos jc. Sic nihil habeut
pii, quo se consolentnr, quam verbum,
quo alitur et sustentatur spes
"Dicite pusillanimis.' Id est, iis qui in
nou possuut perdurare fracti assiduitate
hosti.s et voluut terga dare diabolo:
'Coufortamini.' Quomodo? aut undeV
Solo nimirum verbo,
quod vere est potentia
Dei, quae liberat et salvat credentes. is
Quare in tentatione
oportet munitum esse
verbo Dei, ut retineamus illas sententias:
in nobis est, quam qui in mundo
est', Item: 'Confidite, ego viei mundum."
Tali aliqua .sententia apprehensa cor ita
confortatur . ut dicat: etiamsi mille diaboli
unus sint et unus mille. tarnen Christus
meus vivit et triumphat et maior est
Omnibus diabolis. Seutiunt autem effieaciam
talium consolationum. qui in
doloribus
mortis aut in carcere sunt. Securi et
extra tentationem positi nulluni gustum
huius divinae vii-tutis habere possunt.
Notabis autem nullam aliam consolatiouem
ac fides.
ita territis offen-i vel posse vel debere so
quam verbum Dei. Nani in talibus periculis uulla consolatio carnis suffieit. Propheta
igitur ipsa verba consolationis ponit, ut consolentur .se. ut confirmeutur afflicti. Hoc
iubet Spiritus sanctus, Hoc pater et filius iubent et loquuutur. Qui igitur haue vocem
20
Dei audis, debes ei obsequi et Satanae contradicere, qui diversum oceinit, nempe: desperate,
Nulla vobis salus in Deo est JC. x:,
'Ecce Deus noster ultionem adducet.' Significat Dominum nostrum lesum esse
absentem et differentem auxilium. Loquitur enim in futuro: Adducet retributionem,
veniet, salvabit jc. Sunt autem verba promissionis. quibus significat nos in medio inimicoi-um
esse, qui omnes verbum et doctriuam nostram tanquam pestilentissimas haereses
daranant et nobis pro summis beueficiis, quibus eos servamus et servatos cupi- 40
mus animo et corpore, summa maleficia reddunt, cum tarnen debebant nos tanquam
oculos suos exosculari, sicut 1. Corinth. quarto. Haec est autem furiosa mundi iniquitas
i.eov.4,12
damnare et occidere salvatorem ac patrem. Patres autem et salvatores sunt doctores
fideles Ecclesiarum, sicut Paulus etiam eos, quos in fide erudivit. filios appellat. Apparet
igitur mundum vere esse regnum diaboli, quod non possit ferre beneficia salutis et a
vitae sed pro iis mortem rependat. Haec videt spiritus sanctus quam sint dira et

(»ovlclmig über Siefnin 1527—29) — Scliolia 1532/4. Cap. 35,4-5. 223
gravia. Hortatur igitur: Sustinete. nolite nietuere aut ipsi vos viiidicaie, sed resevvetis
vindictam Domino vestro, veniet et expetet ita in iuimieos vestros poenas, ut vos
salvet ae liberet. Sic in Ecclesia est factnni, quam primo Romanum imperiinu opprimere
voluit. Sed ipsum est oppressum. Idem post tentavit Satan per Papam , sed
:> Papa ruit. Hodie idem teutat per Seotas et haeretieos, sed ipsi pereunt, VERBVM
AVTEM DOMINI MANET IN AETERNVM. Nester igitur salvator semper venit
vindicans. antequam hostes perficiant quod volunt.
Est igitur haee magnifica et egregia eonsolatio, si spectemus cireumstantias.
Pvinio arte.s et cogitationes diaboli, qui nos tam varie oppugnat, donec defatigati suc-
10 ininibamus. Hie debemus instructi esse et cogitare non fore perpetuam eius tyrannidem
sed Christum venturum vindicem et liberatorem. Secundo hoc etiam spectandum
est, quod mandatum Dei de coelo est: Consolamini, nolite terreri, Magnum quidem
habetis hostem, sed promitto vobis, quod Dominus vindicabit. Non procedent conatus
hostium sed vos eripiemini et salvabimini, modo retinete et urgete verbum. Durale in
15 verbo. Tertio: Hoc etiam praegravat, quod in Ecclesia nulla est species. Neque enim
est speciosa operibns sapientiae sed stulticiae. ludicatur haeretica et sine gloria,
Ideo etiam nomine odiosa est. Deinde affligitur poeuis, eripitur ei vita, libertas et
usus rerum. Ad haec privatim etiam sua ipsius iniquitate et peccatis premitur,
Saepe labitur per infirmitatem. Hoc cum fit, accedit diabolus et ita peccata illa inflat,
20 ut genua lahascaut. Hie auteni longe potentissimus hostis est et intollerabilis propter
varias artes et indefessam assiduitatem. Ideo Paulus in Thessalo. et Mattheus neigii- hi^lll!^/':}
l^ovtK vocant, quod nunquam cesset a tentatione sed subinde nova pericula et fraudes
novas excogitet, in quas nos inducat. Semel victus statim redit in novum eertaminis
genus provocans. Quare nobis quoque danda opera est, quoniam tam impar congressus
S5 est, ut divinis armis verbo, fide ac oratione instructi ei occurramus, ue incauti per
fra\idem oppressi suecumbamus.
'TuDC aperientiir oculi caecorum.' Eo tempore, cum sie florebit desertum et .•jr,^ 5
erit culta sub neglectu Ecclesia, haec mirabilia videbuntur. Nam Etiam ad literam
ista facta sunt, Matth. 11., Marci ultimo. Fuerunt euim necessaria miracula"'"'- ''vi
30 in prima Eccl&sia,
35i
quae cum alioqui contemptissima spe-
ad confirmandam fidem martyrum, quos
cie es.set, tarnen legem et totum illum praeter alia doua spiritus sancti etiam
cultum populi Dei tollebat. Nunc nüracula confirmabant, Et quia novum verbum
adferebant Apostoli, quo totus ille
belli quidam homiues
ludaeorum cultus divinitus institutus everteretur et contempta alioqui Ecciesiae species
erat, necessaria fuit haec miraculorum gloria. quae nostro tempore corporaliter non
amplius fiunt. quia Christus ad finem mundi infirmus est. Nunc belli quidam homines,
quibus tota religio ludus et locus est, nos rident, obiiciunt ne claudum quidem
equum a nobis sanatum et destitiii nos prorsus hoc miraculorum dono. Sed
40 scriptum est: Impius non videbit gloriam Dei. Nam et hodie caeci recipiunt
visum, cum reducuntur ad Cognitionen! Christi obsessae a Sathana mentes.
Surdi audiunt Euangelion. Claudi, qui sedebant in suis superstitionibus et
Idolalrae, erecta fide exiliunt et iucunde ambulant. Nam et Hellas Idolatras claudi- i.flüu. 18,21
cantes vocat. Muti quoque iam laudeni Dei canunt et praedicant. Quos
28 Nam etiam B 30 prima] priiuitiva £ 3S obiiciunt] et obiiciunt B 39 nobis]
Lutheranis B et destitui bis dono] nosqne prorsus hoc miraculonim douo destitutos B

224 (SBorleiimg über ^efnia 1527—29) - Soliolia 1532/4. Cap. 35,5—10.
nou moveut haec rairacula, illi iie rjuidem Cliristo corporaliter exercenti miracula
crederent, nihilo enim minora sunt quam excitare mortuos aut reddere visum.
35,« 'Quia scissae siiut in deserto aquae.' Id est, deseita, quae ante sine omni
cultu iacebant, illa iucundissime stabunt, quia distribuentur in ea fluvii, Hoc est, rigabuntur
Euangelii verbo arida Gentium corda et concipient vitam. Ita hie Wittern- 5
bergae habemus rivulum, quo etiara vicina loea rigantur. Verbum enim est coelestis
3oO. 7(iPl,3ssapientia, unde oritur rivulus .saliens in aetemam vitam, loan. 6. Signifieat igitur
Propheta per hanc Allegoriam, quod Verbain copiose praedicabitur et siibinde
latius spargetur et e.x ecclesia uuius loci multae aliae haurient verljum K-
35,7 'In cubilibiis in quibiis prius dracones.' Serpentes vocat impios doe- lo
tores: ubi illi antea liabitabant, ibi erit laeta foecunditas et copia hunioris ac.
Sic in Monasteriis quibusdam, ubi ante sunimae blaspheniiae vigebant, nunc Yerliuin
docetur.
.r), 8 'Et erit ibi semita." Quasi dicat: Erunt et aliae semitae, quae .sanctitatis
nomine celebrabiintur. Venira haec sola saucta erit semita, in qua i.';
sancti patriarchae etiam ambularuut. Ea via est fides in Iliesiim Ciiristiun,
in semen Adae et Abrahae proniissutn. Haec autera omnia ideo a Propheta
diountur. ut discamus, quod fides se(|uitur verbum et quod credentes errare
non possuut. Mundis enim omnia sunt munda, tum naturaliter parit fides
bona opera. Impii autem neque credere nee bona opera fiicere possunt, io
simulachra tantum bonorum operum aedunt. Ideo dicit: Non transibit per
cam pollutus. In omnibus enim aliis viis sunt impii. Sie cucullus tegit
irapium monachum jc. Sola autem fides in Christum via est, quam nullus
irapius apprehendit, quia merabra Christi non possunt esse polluta, habent
enim sanctificans caput. 25
'Ut stulti nou erreut per eam.' Erit tam plana via, in qua ne stulti
quidem erreut. Vocat autem stultos, qui siinplici corde verbo iuhaerent.
Hos enim mundus stultos vocat et iudicat.
35,9 'Non erit ibi Leo.^ Doctorcs traditionum et exactores legis, qui laccrant
raiseras couscientias, non erunt ibi. Credere igitur et fidere in Christum so
est una et regia via, in qua tuto ambulatur. In aliis viis lacerantur conscientiae
in tot partes, quot opera sunt, in quae fiditur. Opera enim distrahuut,
fides autem unit.
35,10
'Redempti a Domiuo et liberati ambulabunt' Id est, Vivent in summa
libertate et securitate. Qui enim recte Christum intelligunt, illos nulla tra- sr,
ditio humana poterit capere. Sunt liberi non secuudum caruem sed secundum
conscientiam. Quare nulla lex et ne quidem divina ullum opus potest exigere
a credentibus tanquam necessarium ad salutem. Si enim fides in
Christum iustificat, ergo nulla legis opera iustificant, ergo nee aeeusabit nos
lex, si quid a uobis est praetermissum aut commissum. Haec libertas in 40
3T inliaeront] adliaorent 11 30 igitur] enim B

(Sotlefung übet 3cjain 1527-29) — Scholia 1532,4. Cap. 35, 10-3(i. 1. 225
couscieutia est. Corpus aiitem et vetus uoster lioiuo omnibus legibus est
subiectus. Sunt igitur diligenter distinguenda iusticia fidei, quae libera est
et niilli apici legis servit, Et iusticia operum, quae omnibus servit. Nee
habent libertatem haue uisi redeuipti a Domiuo, qui uou ipsi se redemeruut
5 sed Domiui precio redempti sunt, cum essent venuudati et traditi sub peecatum
et mortem. Sicut Petrus quoque dicit: redempti precioso sauguine 3C. i. i'otvii.ig
uou nostra iusticia aut uostris meritis. Liberati sie et redempti reverteutur
a peccato, lege et morte in Zion cum laude et laeticia sempiterna super
Caput eorum. Hinc natae sunt voces illae Pauli: 'Gaudete, iterum dicoTOi.4,4
10 Gaudete. Item 'fructus sjjii-itus gaudium, pax' jc. Qui igitur tristautur, ®,ii. 5, 22
aut fide careut aut sunt iufirmi iu fide. lucipit euim hie in fide aeterna
vita, quam post haue naturam abolitam perfecte seutiemus, Amen.
In capnt XXXVI.
Hoc Caput planum et apertum est. Coutiuet enim simplicem narra-
15 tioneni historiae, quomodo Senuacherib oijsidione cinxerit Hierusalera. Verum
hie admonendus est lector, ue exemplo Origenis, Hieronymi et aliorum
negligentius historiam cm'et, Et quouiam res iam olim gestae recitautur,
nihil in eis esse putet praeter allegoriam, quod ad nostrum usum convertere
possimus. At alium historiarum usum autor Epistolae ad Hebraeos osten-
20 dit, ubi omnes huius populi historias ad fidem accommodat. 'Fide, inquit, .jicbv. n, ss
vicerunt regna' JC, eam regulam nos hie quoque sequemur. Qui autem
aUegoriis neglecta historia delectantur, ii paleas tantum et aceres veuautur.
Neque euim allegoriarum usus alius est, quam ut tanquam ornamenta et
amplificationes adhibeantur, in pugua enim nihil prorsus valent. Historiae
25 autem ad fidem augeudam et coufirmandam ingens momentum afferuut.
In hac praesenti historia igitur fides spectanda potissimum est, quae
vehementer luctatur et propemodum succumbit. Cum autem proxima est
ruinae, venit auxilium Dei et eripit periclitantes. Hoc exemplo nos quoque
monemur, ut quanto minus in periculo spei est, tanto pertinacius sperare
30 discamus. Hoc euim est contra spem in spem credere. Deus enim adiutoripf. 9,10
est in oppoi'tuuitatibus et in iufirmitate virtutem suam perficit. Sic Chri-2. soi. is, 9
stianorum quoque infirmitas summa est fortitudo. Kursus infideles, qui
oppugnant pios, tum demum caduut, cum victoriam iu manibus habeut,
sicut videmus in Sennaherib. Quare in periculo neque nostra infirmitas nee
35 adversariorum potentia movere nos ad desperandum debet, quin excitauda
fides est et quia nos esitio et hostes victoriae proximi sunt, sentieudum est
fore, ut Deus nos eripiat, qui promisit se talem Deum esse, qui exaltet
humiles et exaltatos humiliet.
3 est libera B
Sut^ci;^ aSctfe. XXV 15

226 (ajorlejung üb« Sefato 1527-29) — Scholia 1532;4. Cap.36, 1— 4.
Sed haec facilius dicimtur, quam fiunt, ita pertiuaciter caro et iudicium
rationis obnituntur. Neque enim caro potest avertere oculos a praesenti
periculo et concipere liberationem, quae nusquam apparet nisi in nudo
verbo Dei promitteutis se liberatorem esse in opportunitatibus. Hoc est,
quod caro et sanguis non possunt sibi creare fidem, quae est rerum non i
appareutium, sed praesentibus tantum iunituntur et afficiuntur.
PoiTO Cii'cuiustantiae
diligeuter consideratae commendabuut uobis fidem
Ezechiae et aliorum credentium. Primo accipe personam impuguautem:
Älonarcha totius mundi, Assyriorum rex oppugnat unicam civitatem. Erat
autem infiatus incredibili multiplieium victoriai'um successu, quae res mira- lo
biliter frangebat obsessorura animos. Caeperat decem tribus Israel easque
abduxerat in Medos. Ante oculos praeterea eraut civitates ludae miserabiliter
direptae, quid multa? Ezechias collatus ad Assyrium erat velut
quidam rex luteus.
Ad has cogitatioues accessit Sathan: quid tu uuus facies? putas ne, 15
quod uulli iu decem tribubus Israel saucti homiues iiierint? tu ne solus
sauctus es? at etiam iu tue regno qui saneti fueruut et non polluti idolorum
cultu, multi sunt capti et vastati. Deseruit eos Deus, nihil profuit eis fides
et sanctitas, nihil verus cultus Dei, nihil, quod essent semen Abraliae. Sic
promissiones omnes et fiduciam promissiouum uno telo, quod in cor Ezechiae 20
immisit, sustulit Satlian: si esset Deus respiciens semen Abrahae, respexisset
quoque regnum Israel et civitates Inda. Quemadmodum autem ilH a Deo
deserti sunt, ita te quoque deseret, frusti'a est, quod tibi promittis auxilium K.
Huc enim Sathau it, ut verbum, fidem et orationem uobis eripiat, ut sublati.s
his armis nostris pateamus eins iniuriae et tyrannidi. Ad hunc modum in 25
liistoriis primo spectanda fides est cum omuibus circumstautiis, quas si quis
diligeuter cousideret, videbit liauc historiam non inferiorem esse illa ail
mai-e rubrum. Sola enim Ezechiae et Esaiae fides hunc potentissimum
hostem fudit.
36_ I
'Ascendit Sennaherib Asspiorum." Hie singula fulmina sunt obser- 30
vauda, quae contra fidem pugnant. Primum est, quod dicit hunc regem
35_ 4
ascendere contra ludam. Hie venit iu mentem piis: Ascendit contra nos?
quare non arcet eum Dominus? Quod enim penuittit cum ascendere,
siguum est, quod non aderit uobis, sed nos deseret. Komen quoque ferale
est. Sanherib enim significat vastatorem rubi, ein strauch dieb: Vastatorem, 35
qui procedit e dumetis.
'Et dixit ad eos Eabsake.' Sequuntur iam blasphemiae, quas illi beue
intelligunt, qui aliquandiu fueruut iu vinculis et quos Spiritus blasphemiae
tentavit. Exaggerat omnes difficultates magnificis verbis, ut fidem subvertat.
Neque enim eontentus est Sathau eripuisse vitam corpori, nisi etiam fidem tn
et verbum vitae ao promissionum eripiat. Prodcst autem valde haec nosse

:
(«Borkiuno über Sefain 1527-29) - Seholia 1532/4. Cap. 36,4 — 7. 227
in tentatioiie, ut sciamus, quae sit Sathauae liugua, qua loquitur iu cor
liiornm ad eos subvertendos.
'Haec dicit rex magnus rex Assyriorum.' Cum luandato incipit 'Haec
dicit'. Perinde ac si esset Dens. Instituit autem in priucipio gravissimani
s et luolestissimani collatiouem magni et parvi regis et quasi ob oculos et in
conspeetu omnem hostium exercitum ponit. 'Magnus rex' inquit. Quasi
dicat: Ad quem si tuum regulura conferas, vix Satrapa erit. Item 'rex
Assyriorum', euius viribus aute Israel vastatus et translatus est. Hie i-atio
eoncludit statim: Parvi et magui nulla est comparatio, quare actum de
10 uobis est.
'Quae est ista fiducia.' Finnum argumentum a sufficienti euumeratioue,
quo omnem fiduciam Ezechiae tollit. Audis et es expei'tus potentiam
nostri regis, qua igitur re confidis, quod te Uli oppouere audes? Num tuis
viribus? at eae nullae suut collatae ad uostras. Num auxiliis Aegyptii
15 fidis? at ne illa quidem te sublevare poterunt. Num confidis in Deum? at
ille te odit. Sic nullum usquam auxilium est positum. Haec proprie est
Sathauae lingua et sunt non Rabsacis sed ipsissimi Diaboli verba, quibus
non muros urbis sed medullam Ezechiae, hoc est, teuerrimam eins fidem
oppugnat ea parte, qua est infirmissima. Sic enim Sathau solet: positum
20 in officio vei'bi nou teutat de vocatione sed circumspicit, si quod vicium
leviusculum otfeudat, illud sie urget et exaggerat, ut etiam omnia bona
opera premat et obscuret. Sicut hie dicit Ezechiae iratuni Deum ob destructa
altaria Idoloram.
'Ecce coufidis super baculum arundineum.' Sicut dixi, adimit auxi-at>, b
2r, lium carnis, quod ratio libenter admitteret. Excidit autem hie Sathauae
insignis descriptio humanorum auxiliorura et praesidii carnalis. Comparat
enim arundini, quae speciosa est sed infirma. Ita brachium carnis magnam
spem facit specie, sed fallax est et finis eius est perditio et coufusio. Quare
in solo verbo debemus niti, alias fiet, ut corruamus tanquam innitentes
30 arundini.
'Quod si responderis mihi : in doraino.' Videmus Prophetam multis ss, 7
conciouibus hoc serio egisse, ut animum Ezechiae coufirmaret verbo ad
credeudum et fidendum Deo. Hanc fidem ceu aeneum murum gravi ariete
Sathan hie pulsat. Minus, inquit, praesidii in Deo positum habes quaiu vel
35 in te vel in Pharaone. Hoc sie probo, quia
'Nonne ipse est, cuius abstulit Ezechias." Quasi dicat: Ezechias habet
iratum Deum, qui nou vult nee potest eum iuvare, et si posset, non tarnen
vellet eum iuvare. Ezechias enim est pestis innocentis huius populi et
pugnat contra suum Deum ac provocat in se maiestatem. Haec est extroma
40 et summa fidei couflictatio. Observabis autem hie calumniandi artes, quod
6 comspectii A 19120 positum in officinj iiiinistnini aliquem B

.tj6
228 (ajorlefimg über Sejoia 1527—29; — Scholia 1532/4. Cap. 36, 7-9.
Optimum Ezechiae opus detorquet ad summam impietatem. Quasi dicat:
Graviter a te j)eccatum e.st, quod demolitus es excelsa et subvertisti altaria.
Num euim ita stolido.s liomines esse existimas, ut adorent lapides aut ligua?
Deum verum istic eoluenmt omues. Eius cultum igitur sustulisti. Est admodum
gravis teutatio, qua Sathau fidem oppuguat, ut dubitare de suo 6
facto iucipiat. Id cum fit, actum est. Neque autem est, ut putcmus bis
Sathauicis calumuiis unum Ezechiam petitum esse. Quot euim existimas
liodie, cum siue verbo suut, teutari nonnunquam de desertis monasteriis,
abiectis Missis et alüs Papatus abhomiuationibus intermissis? Quare uecesse
est corda verbo Dei beue muuita esse, ut vicissim Sathauae obiiciaut sum- lo
mam blaspbemiaui et impietatem, quam Papatus statuit, quod mors Christi
et meritum Christi prorsus tollitur et ti-ibuitur sordido cucullo ahisque
operibus, quae sine maudato Dei suseepta suut.
s J^t nimc trade te Domino meo.' Redit ad primvuu mcmbrum de
fiducia propriarum virium. Age experiamur rem, dabo tibi bis mille equos is
et videbis deesse tibi sessores, quid ergo te regi uostro opponis, cum ue
uni eius praefecto par esse possis?
M, i»
'Quod si confidis in Aegyptum.' Est amarulenta irrisio. Finge poteutiorem
nobis Aegyptium esse, nos tamen habemus propitium Deimi. Sic
maxime urget hune locum: Dens uou vult te iuvare, Dcus irascitur tibi, so

(SBottefuiig über Scfaio 1.V27— 29) - Scholia 1532/4. C'aij. S6, 9. 229
igitiir hoc facienduin est, ue Satliauae inspirauti liuiusniodi bla.splionias
cogitationes consentiamiis, Sed quamvis nos peccatorös acciisat, tarnen rcsistamus
plaerophoria eins calumniis, qiiibus fidem et vocationetn et bona
iiostni opera snggillat. Ut si nos de doctrina tentet : INfalam esse doctrinatn,
5 quod tot inde sint nata seandala, Hie animus resistat: et quanquana scandala
niulta iude nata sunt, tarnen id non doctrinae (quae sancta est et Dei
non nostrnm verbum est) sed hominnm vicio accidisse statuat. Recte igitur
de Euangelio docuinius, quanquam multi eo sint abnsi.
Secl quid, si eiusmodi sunt quae a Satana obiiciuntur, ut negare non possis,
10 quin et revera peccata sint et tu ea admiseris, üt cum David tentatur de a,dulterio,
Petrus de negato Christo. Hie duo festes sunt, qui nos convincunt: lex Dei et couscientia,
nee est possibile, nt negem peccatum. Si igitur confiteor me hie peccasse,
adest poena mors aeterna, quam lex minatur, et Sathau intendit, nt sie in desperationem
adducat sicut Cayu et Indam. In hoc extreme periculo ut divinum auxilium
15 adsit, neeesse est. Aut igitur fi-ater teoum sit. qui te verbo Dei consoletur et desperationem
promissione divina eximat, aut spiritus sanetus in corde verbum promissionis
tibi subiiciat et dioat: Confessus es et non negasti. Extorsit Satan ex te confessionem
peccati, quod male egeris et meritus sis mortem aeternam sicut Judas, Sed
ne imiteris ludam, erige te et huc specta, ad Christum sicut Petrus et vide, quid ipse
20 pro te sit passus: Christus enim haue confessionem tuam et triste illud chirographnra ߻l.
sanguine suo delevit et in nihilum redegit, ut quantumvis magna peccata per sanguinem
ipsius expiata tibi nocere uon possiut , modo id firma fide credas. Nam si extra
Christum esses, nihil haberes, quo te contra peccatum et Satanam defenderes, lam
autem quoniam es in Christo et eum invoeas consignatus Baptismo .suo, confessio pec-
25 cati, quam fecisti, mutata est in negationem, ut etiam insurgere contra Satanam
possis et gloriari contra eum debeas ac dicere: Etsi sim peccator, tarnen non sum
peccator. Peccator sum in me et extra Christum, In Christo autem et extra me non
sum peccator, c^nia ipse per sangninem suum praeciosum omnia mea peccata sustulit,
sicut certo credo. in cuius rei testimouium et baptisatus et per verbum absolutus et
30 Saeramento corporis eins et sanguinis pastus sum tanquam certis signis remissionis
peccatorum per sangninem Christi meritae !C.
Secundo sie confirmandus animns est, ut quanquam peccaveris, sicut
te aecusat conscientia, tarnen non ideo desperes. Verum cum eo usque
ventum est, ut accusanti conscientiae consentiamus , tum fere actum est.
35 Sicut Eva in paradiso tum \'icta est, cum diceret: Ne forte moriamur.
Magna enim res est consistere in Iiac lucta, quam ratio et caro non possunt
sustinere. Sed spiritus saucti douum est, qui nostra corda confirmat et
excitat sua inspiratione, ne accusanti Sathanae seu conscientiae consentiamus.
Cum igitur tentamur de doctrina, confirmat nos, ut statuamus doctrinam
10 nostram veram esse, quod si quaedam privata peccata in nobis haerent, ea
concludimus in orationem dominicam et oramus: Dimitte nobis debita nostra.
Sic victus Sathan abit. Ad huuc modum egregie describitur liic Sathan,
6 doctrinae] doctrinae vicio B 7 vicio fehlt B 32 Secundo] Quare B 33 usque
fehlt B 34135 cousentiaraus bis moriamur] consentire neeesse sit, tum summus est paroxysmus
conscientiae B 3S consentiamus] ita consentiamus, ut ideo desperemus B 30 Cum
igitur] Sic cum B

230 (Süotteiunfl übet 3eiaia 1527-29) — Scholia 1532;4. Cap. 36, 11.
(jui tum vincitur, cum sepositis omuibus verbis istis et rebus, quibus uos
oppugnat, consistimus et diciraus: Dominus habitat in Zion.
36, U 'Loquere ad servos tuos lingua Syra.' Iiisignis hie est locus, qui
maximam doctrinam continet, quomodo in teutationibus nos debeamus gerere.
Nam quod Eliachim et Sobna consilium de niitigando Rabsace capiunt et s
putant eum fore mitiorem, si se humilient et demittaut coram eo, pulchre
falluntur. Sic euim magis accendunt eum et quasi frigidam suft'undunt et
acuuut liuguam Sathanae. Quare etiani Ezechias raonebit, ut nihil blasphemo
hosti respondeant.
Idem nobis in nostris tentationil^us est faciendnm, sive corpore sive lo
spiritu tentemur. Quanquam enim ratio non possit non circumspicere
auxilia corporalia, Sicut hie regii ministri faciunt, tamen assuefacere uos
debemus et summo studio cavere, ne Satliauae respondeamus aut cum eo
disputenuis. Expertus enim loquor, quod quanto magis cogitationibus, quibus
te fatigat, indulseris, eo gravior in te insurget, donec ad desperationem is
adigat. Vide leviores illas tentationes libidinis, quibus iuveuilis aetas
maxime occupatur. Quanto enim plus de amore impurus animus cogitat,
eo vehementius accenditur et ardet et sicut parva scintilla ventorum vi in
raaximum incendium saepe excrescit, Ita languidus amor, si agitetur, vires
cogitationibus accipit. Sic odium, sie invidia, si diligentius de vindicta 2u
cogites, in furiam quodammodo humanuni animum aguut.
Sicut igitur in bis carnalibus teutationibus una vincendi ratio est
avocare auimum a cogitationibus, quibus exercetur, Ita in spirituali lucta
nulluni aliud consilium, nulluni auxiliuni praesentius est, quam ut quacunque
tandem ratioue possis, cogitationes animo eiicias et diversum potius cogites. 25
Quanquam autem hoc longe sit supra hominis vires, tarnen possunt quaedam
viae praescribi, quibus si non omnino vincuntur cogitationes, tarnen
mitigautur.
Optimum igitur est, qualiscunque tandem tentatio animum turbet, recurrei'e
ad lectiouem sacrarum literarum et, 30
quantumvis invitus id faeias (Sathan in editationem Verbi Dei. Quanquam autem
enim impedire couatur et uauseam abhorrebit animus a lectioue et meditalegeudi
obiicit), aliquid legere, tioue verbi Dei (Satan euim impedire conatur
et nauseam legendi obiicit), tarnen ipse te cogas, ut si non animus, tarnen
lingua, aures et oculi oceupati aliud videant, audiant et agant, quam animus 35
cogitat. Certo autem senties animum occupatis sensibus externis verbo Dei
facile postea acquieturum. Atque hie imprimis cernitur vis et potentia
verbi, quod animum Sathanae telis saucium restituit et pulchre sanat. Idee
5c[. 9, 6 Esaiae 9. inter noraiua Clu'isti etiam hoc ponitur, quod sit consiliarius
8 monebit] inlVa mouebit B 15 insurgit B IT impuras animus de amore B
25 animo] illas animo B 35 aliud] Interim aliud B

(SBorlefuiig übet Seiaia 1527—29) — Seholia 1532/4. Cap. 36, 11.
231
afflictorum. Consolatiir eiiiiu jier verbum, sicut dicit Esaiae 59. 'Doiniuus 3c|. so, 4 |!l
dedit mihi linguatn eruditam, ut sciam verbo eum .siLstentare, qui est las.su.s.'
Et Paulus ad Romanos 15. docet consolatione scripturarum spem concipi SRom. is, 4
et augeri, quam Sathao iu teiitatione uuice cupit ereptam piorum auimis.
5 Quare cum iu teutationibus nullum sit praeseutius reniedium quam quoquo
modo molestas cogitationes animo eiicere, una ad eam rem via est, si diligeuter
verbum dei legamus. Ita euim commodissirae Sathauae ignita tela
restinguuntur. Hoc consilium qui sequi uolunt et iudulgent cogitationibus
aegri animi, illi nihil aliud faciunt, quam ut materiam incendio suggeraut,
1" doiiec fessi et victi a Sathana, qui mille artifex est, succumbant. Hoc enim
uuum pugnae genus in nos intendit, quod cogitationibus irae divinae fidem
nostram conatur labefactare. Ad haue spiritualera luctam si tu carnalia
auxilia afFeras praeter verbum Dei, nihil aliud facis, nisi quod nudum te
potenti spiritui obiicis. Hie igitur, si Übet, institue collationem tuarum
15 virium cum Sathanae potentia et facile apparebit, quam impar hie congressus
sit neglecto verbo (in quo solo divina potentia est, Rom. 1.) humanis viribus Söm. i, ir,
et consiliis cum diabolo tot ab initio mundi victoriis claro, tanto belli usu
docto contendere. Obmitte igitur cogitationes, quibus tuum cor occupat, et
cave cum eo disputes. Potest enim se in angelum lucis transformare et
2u Christi gloriosam personam induere et quia magnam sacrarum literarum
cognitionem habet, nouuunquam ipsis Ciu'isti verbis, quibus nihil suavius
est, contra Christum et fidem tuam utitur. Hie nisi simpliciter animum
revoces et dicas 'nescio alium Christum quam eum, qui a patre datus pro
me et pro meis peccatis est mortuus, Hunc scio non irasci mihi sed amare
25 me, alioqui non sustinuisset pro me moi-i' n., Haec, inquam, nisi obiicias
et simul ad diligentem lectioncm scripturae te conferas, certe succumbes.
Facile enim ei est infirmam fidei nostrae scintillam obruere, nisi eam verbo
Dei alamus.
Leve praeceptum hoc quoque est sed tamen necessarium et utile, ut
30 afflicti animi fugiant solitudinem et captent colloquia amicorum qualiacunque.
Afferunt enim et colloquia aliquid ad avertendiun animum a gravioribus
cogitationibus. Ideo solitudo imprimis pestilens est et recte dixit ille: 'Vae !Bvct). 4, lu
homini soli, si ceciderit, non erit, qui erigat eum'. "Verbum enim fratrum
magnam vim habet et debent tentati meminisse, ut fratrum voces tauquam
35 Dei voces audiant eisque credant. Quod si nemo sit, qui nos de verbo Dei
doceat, tamen satius est qualescunque aliorum sermones audire quam audire
Sathanam blasphemias et ignita sua tela in cor nostrum loquentem.
Haec tanquam generalia praecepta spiritualium tentationum proposui,
reliquum est, ut unusquisque ita instituat animum suum contra Sathanam,
4(j ut sentiat se aliquid hoc nostro consilio adiutum esse. Neque enim est,
20J21 maguam bis habet] etiam sacras literas nuvit, sicut apparet Matth. 4. B

232 (ffioricfiiitrt üDfv Scfnin 1527-29) — SchoHa 1532/4. Cap. 36, 1.

(Söovlcfimg ütct Scfnin 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 3ö, 11. 233
Sicut aiiteiii tutissimum est caneni latrantem contemnere et praeterlre, Ita
una vincendi ratio est contemnere cogitationes Sathanae neqne cnm eis dispiitare
diutins, ita fiet, ut sua sponte excidant. Qiianto euim magis eas
animo agitas, tanto vehementius urgent neque ulla ratione possiint superari
•i
et Sathan nihil minus ferre potest quam sui contemptum. Quare rectissime
faciunt, qui hie fortes esse et contemnere mah'gnnm spiritum possunt.
Nee dissimile est, quod in vitis Patruni legimus. Ibi cum quidam se
gravibus cogitationibus vexari quereretur, consulit fratreni. Is in hunc
modum monet: Ut, quemadmoduni cogitationes sponte nou accersitae inciw
dunt, Ita rursus excidere eas siuat neque eis indulgeat. Quemadmodum
enim, inqnit, in tua manu non est prohibere aves, ne supra caput in aere
volent, Hoc autem in tua manu est proiiibere, ne in capite nidificent, ita
etiam cogitationes Sathanicas cavere non potes. In hoc intende, ne illae
altius animo infigantur et occupent prorsus animum. Hoc enim si fit, per-
15 iisti. Recte hie monuit et omuino, ni.si periculum certum adire velimus,
idem nobis praestandum est. Quanto enim plus cogitationibus indulgebis,
eo minus patebit exitus sed ceu in I^abyrinthum conclusus nunquara te
expedies.
Idem hoc loco videmus. Volunt Eabsacem optima ratione et consilio
2u compescere. Sed fi-ustra. Eedditur enim furiosior. Commendo igitur vobis
hunc locum, ut sciatis, quomodo vexatis conscientiis sit consulendum. Vidi
multos, qui cum gravissime tentarentur, hanc artera nou norant, quod contenmendae
hae cogitationes essent. Hinc factum est, ut inciperent furere.
Cum scilicet Organa sensuum vehementibus cogitationibus essent laesa, qui-
25 dam etiam mortem sibi consciverunt. Sunt autem huiusniodi cogitationes
mera hidibria Satlianae, quae nos non facimus sed patimur, nee sunt actiones
humanae sed passiones. Quod qui discere nolunt, de iis actum est, coguntur
euim succumbere. Diabohis enim tab's cahunniator est, qui non fatigatur,
donec vicerit. Qui igitur eum non conteninnnt sed fiunt eins specta-
30 tores, iis unum spectaculum post alterum exhibet, unam cogitationem post
aliam obtrudit, donec obruantur. Qui autem effugere eins insidias vohuit,
dicant: Nee spectator neque actor tuus ero. Sic enim monuit Christus
Matth. 18. 'Nisi fueritis sicut parvuli' K. Sic Rabsaces quia habet lios
spectatores et disputatores, confidentior redditur et furiosior. Ezechias autem
35 infra obiurgat eos: Quare respondetis ei 3C.
Vides autem hie, quid historiae doceaut et quam nihil sapiant, qui
eas obiter percurrunt tanquam res nihil ad nos pertinentes aut ociosas Allegorias
quaerunt. Continent enim exempla gravissimarum rerum.
a""tti). i?, 3
25 mortem sibi constituerunt !m Texte, in den Levia quaedam enata [mit falscher
Stellenangabe, Fo. 50 st. Fo. 93] gebessert in mortem sibi consciverunt Ä\ sibi consciverunt
mortem Z>

234 (Siotlcimia über Sefain 1027-29) - Scholia 1532/4. Cap. 36. 12-16.
36.12 'Nunquid ail doniinnm tuiim et ad te.' Pulclire vero consuliierimt silji
loiachim et alii. Pavor enim ea ratione in populo maior fit. Observa
autem, qnomodo paulatim in Rabsace praesumptio crescat: certus e.st de
victoria, conimiuatur igitm* extremam necessitatem, quae impendere videbatur.
Sicut autem ante monui, quoties Sathan commiuationes suggerit, memeuto,
•'''
ut eas securus contemnas. Irae enim exempla superbis et diiris scrijjta
sunt. Tu, qui es infirmus et iam antea conterritus, scito ea nihil ad te pertinere
et scito, quod Piabolus, nou Spiritus sanctus ea tibi proponat, quia
proponuntur nou in loco. Nam Spiritus sanctus tristes et abiectos animos
cousolationibus et promissionibus erigit. Diabohis igitur imitatur Spiritiim i»
sanctum, sed perverse, et duros ac iusensatos promissionibus confortat.
Humiles autem urget ira Dei et comminationibus. Hie necesse est, ut
spiritum discernamus a spiritu et seutiaraus non Spiritus sancti sed Piaboli
suggestiones esse, qui ex demente et raisericorde Deo iudicem et iratum
carnificem facere cupit. Scriptura enim dicit de Deo, quod humilia respicit '''
in coelo et exaltat. Sathan autem dicit, quod altos respicit et magis exaltat.
Humiles autem magis deprimit et perdit. Sive igitur nos in summis fidei
articulis irapugnet sive in parvis peccatis, meminerimus, ut aut cogitationes
omnes eiiciamus animo aut, si omnino cogitare aliquid volumus, contrarium
cogitemus de Christo, scilieet de gracia, de misericordia Dei, de vita aeterna jc. 2"
et putemus eas promissiones ad nos pertinere, qui territi peccatis suspiramus
ad miseiicordiam. Adeo magnum et utile praeceptum est, quod Paulus monet
a.iim. t>, 15 verbum Dei ügd-OTOfislv id est, recte secareS ut afflicti et pusillauimes promissionibus
erigautur. Contra duri et securi terreantur minis.
36, 14 'Non vos seducat Ezechias.' Sunt vehementes impugnationes fidei et 25
semper urget tertiam jiartcm: Ezechias est impius, habet Deuni iratum JC.
Sic provocaveruut Diabolum, ut iaiu centies ])lus furiat quam antea.
36, 16 'Facite mecum benedictionem.' Ultimo etiam promissis sollicitat, adeo
nihil obmissum est, quod ad perfectissimum rhetorem pertinet. Jloratur in
optima parte causae suae, ut caetera mala omuia vilescant bonitate huius. 30
Econtra in altera parte accipit scintillam et ex ea ingentem ignem excitat.
Nam et hoc solet Sathan : unum leve peccatum arripit, quo omnia bona
opera, quae unquam fecisti, obscurat, ut nihil in te quam illud unum peccatum
videas. Hoc autem inde fit, si cum eo disputes. Christianus igitur
illas cogitationes superabit contemnendo. Superbus enim Spiritus non potest 35
ferre contemptum. Sed requiritur ad hanc rem Spiritus sanctus et exercitium
oraudi et legendi sacras literas, sicut supra diximus. Neque enim nostri
operis est vincere cogitationes aut eas abiicere.
2 Joachim B 27 furiat] furat II
') Auch (vgl. S. 232 Anm.) dies ()Q!^oIo//ell' in der Tröstung mi Sdilagitilutufen
(Preger S. 10).

1
(SBottcfung über Seinia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 36, 18-37, 1. 235
'Ne contiirbet vos Ezechias diceus.' Non potest luiius loci u)jlivisci,;^6. is
contra huuc luctatur, iusultat, fremit: Quoiuodo potest vos Dominus liberare?
poeua est ante fores. Sed finge Dominum esse propitium, etiamsi
vellet, tarnen nou potest vos liberare. Probo sie:
5 'Nunquid liberaveruut dii gentium.' Argumentum a maiori. Multi diise, is
gentium uou potuerunt nobis resistere sed una cum cultoribus suis sunt victi.
Quomodo ergo resistet nobis unicus ille vester tenebricosus Deus. Sic infatuatur
Sathan prae nimia superbia et securitate, ut neget potentiam Dei.
Est perfecta rhetorica liic et omues colores Sathanae, quibus utitur in summo
10 suo gradu. Omnium minime fidem potest ferre. Ideo gravissime eam
impugnat et multo gravius Ezechiae cor oppugnatur quam murus civitatis.
Sic fbris puguae, intus pavores fuerunt. Habere autem sie iratum Deum eti 601.7,5
esse solitarium et quasi perire in ira est infirmus Christus in cruce, (pii
tertia die resurgit et de hostibus suis triumphat.
15 'Et siluerunt et non responderunt ei verbnm.' Est aureus textus, qui36,2i
docet nos, ne cum Sathana disputemus. Quando enim videt, quod sumus
eins spectatores vel auditores, tum captat occasionem maioris fortitudinis et
gravius premit. Petrus dicit eum circumire et quaerere quem devoret. 1 *ciri 5, s
Nullum facit iusidiarura fineiu. Tutissinnim autem est non respoudere sed
20 contemnere eum, Sicut Psalmus quoque monet: 'Irascimini et uolite peccare'.*i-«.5
Loquimini cum corde vestro et non cum Diabolo. Haec de liistoria sufficiant.
Quia enim Pauhis dicit omnia scripta esse propter nos, Transferamus Möm. 15,
igitur eam ad usum et imitemur fidem, quam nobis tales historiae ostendunt.
In eaput XXXTIl.
25 'Et factum est, cum audisset.' Superiore capite audivimus, quod contra 37,
blasj)hemum spiritum non est disputandum, magis enim magisque irritatur.
Quare consilium Ezechiae sequendum est. Nobis idem cum Haereticis accidit:
pugnamus cum eis sed nihil promovemus. Impossibile enim est compescere
Sathanam. Quare Paulus monet post unam et alteram correptionem lit. 3, lu
3ü vitandos esse. lam pergit Proplieta et describit paroxysmum Ezechiae.
Fides enim in illa cribratione Sathanae luctatur et pene desperat. Confitetnr
esse blasphemiae diem, tribulationis et correptionis. Quasi dicat: Nos succumbimus,
domiuatur hodie angustia et tribulatio et blasphemia, fidei vis
suecumbit, dominatur Sathan, venimus ad partum et destituunt nos vires JC.
35 Non est dies patientiae, consilii, salutis sed extremae angustiae. His adeo
frangitur Ezechias, ut non ausit levare cor suum ad Orationem. Hie est
ultimus et summus tentationis gradus, quare necesse est accedere consola-
4
7 tenebricosus Deus] Dens, qui ceu mus in übscuro antro latet B 12 pugnae]
pugae U 17 vel] et B

et
proposuit
236 (SBovU'iuiia iit'ci Sdaift 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. :i7, 1 — 16.
tioneni et victoriam, alioqui succuraberet fides. Hie est articulus, de cjiio
«i. 9, 10 psalmus dicit: Adiiitor in opportuuitatibus.
37,6 'Ne timeas a faeie verboriim.' Cum iam iiusquam noqne coiisilinni
nee anxiliura sit, Verbuni consilii, salutis, spei et fidei ei mittitur, quo eonfortatur.
Meminerimus igitur nos quoque in tali perioulo nusquara nisi in Verlto
^
quaerendam consolationem. Est autem Epitasis, quod dicit: A facie verborum. Quasi
dicat: Verba sunt et iuanis sonus sine re, quibus te et tuos Rabsaoe teiTere vult. Ego
dabo tibi aliud verbum non ociosum et inane sed quod uuo momento et hostibus exioium
et tibi liberationem pariet.
37. V 'Ecce ego dabo ei spiritiim.' Sunt ironica. Quasi dicat: Senuaheril) 'u
adeo superbo spiritu nuiie est, ut nee coelura neqne terra superbiam eins
capiat. At ego ei contra spiritum pavoris iniieiam, ut etiam sine persecutore
fngiat et tarnen non eifugiat. Est insignis Esaiae fides, qui tani certo promittit
liberationem in tantis difficultatibus. Obsessus rex est, nusquam patet
exitus, sicut ad mare rubrum. Dens autem infinitas rationes libcrandi habet, •">
Potuisset Assvrium aeneo muro cingere aut transferre Ezechiam. Horum
autem nihil facit, sola voce liberat. Haec ad confirmationem nostri scripta
sunt, ut discamus in summam desperationem uos prius adducendos esse,
quam sentiamus auxilium Dei. Haec est vera mortificatio, in qua occumbunt
omnia humana consilia et praesidia. Sola fides, quamvis aegre, non ^u
succumbit et qnanto magis desperata sunt omnia, tanto pertinacius sperat,
donec vincat.
•57, 15
'Et oravit ad Dominum dicens.' Fides Ezechiae verbo confirmata
magis ac magis crescit. Ante non ausus est orare, iam erat et confutat
blasphemias omnes Assj-rii. Adeo magna vis verbi est, ut longe alius per '^^
verbum, quod Esaias ei lumciari iussit, factus est.
.S7, 16 «Q^,; sedes super Cherubim.' Hunc locum diligenter nota, in quo
Deum sie apprehendit Ezechias, sicut se apprehendi Dens voluit et revelavit.
Deum Cherubim appellat, propterea quod Dens se istie habitaturuiii promiserat.
Magna autem fidei Ezechiae laus est, quod raanet simpliciter in su
loco, religione, cultu divinitus instituto et currit ad propitiatorium non considerans
magnitudinem aliorum deorum aut infirmitatem sui Dei. Idem
nobis faciendum est ,
qui sumus in novo Testamente , ut quemadmodum ludaei
teuiplo alligati erant, ita nos in uuum Cliristum nobis a patre propositum respicianius
ut includamus totam divinitatem in 1
Christum.
j
in euiu includamus totam divini- 35
tatem.
In eo enim se nobis Dens revelavit. Non voluit nos maiestatem scrutari,
quare nee creatorem coeli nee alia divinae maiestatis nomiuu
sed stultum Ihesum Christum am-
|
sed lesum Christum factum ho-
4 ei fehlt B 12 ego contra spiritum pavoris ei iniieiam B persecutione />' 13 Est]
Est autem B 17 sola voce] solo verbo B confirmationem nostri] confirmaudos nos B
26 est] Sit B 37 Deus] Deum B

(SBorlcfung iiter Sfinto 1527-29) — Scholia 15:i2/4. Cap. 37, 16-19. 237
plectamur. Non divagemur iuter minem et pro nobis in cruce mortuum.
angelos sed ad Christum recurramus In hunc oculos et cor nostrum figamus ac
et dicamus : Hie solus est Dens. Hoc non divagemur ociosis cogitationibus iu
si fecerimus, coelum ad Thrones Angelorum, sicut in-
5 docti homiiies de eoutemplativa vita praeceperunt. Hoc si fecerimus et in uno Christo
pura fide haeserimus, non terrebit nee offeudet uos maiestas sed humanitas
Christi alliciet, Abstineamus igitur a maiestate et quemadmodum illos in
lege fecisse videmus, Ita uos post Christum revelatom faciamus. Daniel in
media Babyloue convertebat faciem suam oraturus ad Cherubim. Sic uos
10 in Christum respiciamus et dimittamus maiestatem, quae non est nobis
proposita. Infirmior euim captus noster est, quam ut eam apprehendamus,
et Dens proposnit tibi humanam formam tibi similem, ibi fige pedem et cor
tuuni et non errabis.
'Tu es Dens solus omuiiun.' Haec via tuta est, qua ad maiestatem
15 asccndamus, si prius infirmitatem et stultitiam nobis propositam amplcxi
l'uerimus. Sic qui Christum hominem beue didicerit, is paulatim ascendet,
ut patrem etiam videat, Sicut dicit Philippo in Euangelio. 3dI]. u,v
'Inclina Domine aurem tuam' jc. Beue exprimit affectum suspirantis ot, i7
fidei. In cruce enim sie accidit, ut afflictis animis dormire Deus videatur,
m qui nee videat nee audiat. In hac autem mora et dilatione auxilii apprehendeudae
promissiones sunt, et ex illis statuendum est Deum adesse, audire et
iuvare, et si diversum apparet. Et fiet, si modo pertinaciter verbo assentiaris, ut cum
desperatissima omnia videljuntur, subito spes affulgeat et auxilium divinum adsit.
quibus fides erigatur, qualis illa est
25 Sap. 10,
His autem exerciciis alitur et confirmatur
fides et vere experimur verbum Dei esse
verbum consolationis et vitae. Sic Sap. decimo scribitur: 'Dedit ei certamcn forte, Sci-sr). lo, 12
ut vinceret et sciret, quod omnium fortior est sapientia.' Per ex])erientiam
discere debemns, quam magna et potens res sit fides, quae triumphal contra
omnia mala.
30 'Non enim eraut dii sed opera.' Insiguis antithesis est. Qui enim 37, 19
hoc praedicatum potest tribnere hostibus suis, quod sint falsi dii et colant
falsos deos, ille vicit. Sed dicat aliquis Arcam et Cherubim etiam fuisse
opera hominum. Diligenter igitur tenendum discrimen est, quid iuter haec
et illorum idola intersit. Arcam enim et Cherubim etiam geutes potueruut
35 facere, sed quia nullum mandatum Dei peculiare ea de re habent, impius
fuisset ciiltus. Vermn Deus per verbum huic arcae et Cherubim se alligavit
et in Exodo dicit: 'Ubicunque EGO memoriam nominis mei fecero'. Non2.!iKo(e»u,24
dicit: in quo loco tu feceris, sed 'ego', huc venias, ibi me certo invenies jc.
Haec promissio, hoc verbum discernit inter opus et opus.
discere
12 tibi humanam] tibi neu Deum nuduin seil humanam B 38 disoerej enim
B

238 (aSorlejung übtx ^c]aia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 37, 20— 22.
37,20 'Et uuuc Domine Deus noster.' Haec est finalis petitio, brevis sed
praegnans et gravis, quae penetrat coelum et terram. Sic enira proponit
iiecessitatem , ut quaerat solum gloriani Dei non suara salatem ant commodum.
.17,21 'Et misit Esaias filius Aiuos.' Hie locus observandus est ad persua- s
denduin cor uostriim iu teutatioue, qnod oratio sit exaudita. Paratior enim
est Deus ad exaudiendum quam nos ad orandum. Sicut ex hoc exeuiplo
patet. Quare nos quoque debemus discere, quod nostrae orationes non sint ociosae
Sir. 18, 23 sed placeant Deo et certo exaudiantur, Sicut niouet etiaiu S3'rach cap. 18. 'Ante orationem
praepara aniniam tuam et noli esse quasi honio, qui tentat Deum'. Hoc est, erige m
animum certa fiducia, quod Deus sit te exauditurus non propter tuam dignitatem, Sed
prinium, quia certus es Deum praeeipere, ut oremus, et aeque ijeccatum est non orare,
ac si caedem facias aut aliud quiddam obmittas, quod Deus praecepit. Secundo. quia
Deus promisit se exauditurum. Tertio, quod habeas voceni et formam orationis ab ipso
dictatani, quare non est, quod metuas, ne ofFendat cum oratio tua. Haec sunt, quibus ir,
'Anien', quo orationem claudimus, uititur: non scilicet tua diguitas sed Deus praeeipieus,
Deus promittens et Deus dictans. Qui haec considerat, is vere praeparat animani
suam. Monachi etiam praeoipiunt de praeparatione ad orationem. verum ea nihil
habet praeter inanes cogitationes. Neque enim necessitatem aliquam urgentem afferunt
nee respiciunt ad Deum promittentem sed iu ventum orant et vere tentant Deum. 20
!(7 22
'Despexit te et subsaunavit te filia." Loquitur de futuro tanquam de
praeseuti et de victo Seunaherib, qui tameu adhuc est victor. Utitur autein
verbis insultatoriis, quibus soleut victores uti coutra victos. Corde couteninit,
verbis subsaunat, gestibus hidit. Haec immeusa sunt, si recte consideres
circuuistantias, focilia uobis videntur sed tuuc eraut difBcilb'ma et plane in- 25
credibilia, cum essent in augustia et singulis momentis e.xpectarent mortem.
Haec autem fidei natura est, ut simpliciter omnes sensus exuat et in nndnm
verbum se reiiciat. Alia enim res obversatur oculis et aliud audiunt aures.
Si res consideres, omnia diversa sunt a verbo. Fides igitur est certitudo
certissima, quae apprehendit verbum et in verbo haeret non considerata ex- 30
terna facie rerum. Sic iu teutationibus, cum nos de peccato accusant conscientia
ligua, lapides, domus, platea et omnes creaturae. In medio tarnen
istarum rerum venit unicum verbum et dicit: Coufide. Hoc verbum apprehendit
fides contra conscieutiam, Sathanam, infernum et mortem et vincit.
Sunt igitur insignes huiusmodi loci de fidei natura, quod fides sit certitudo 35
animi haerens in solo puro verbo sine ista re, quam significat verbum, Imo,
cum omnia sunt contraria a verbo. Quare rectissime feceris iu tentationc,
si quam lougissime ex oculis et animo externam rerum faciem reraoveris.
Creduntur enim ea, quae non sunt, et postquam credita fuerint, certo
implentur. 40
23 Corde] Et liostem, qui adhue victor nioeuia c)l)siilet, corcli; B ä5j2G incredibilia,
cum] iucredili.i [!] cum Ezechias ot sui B 31132 cum bis et omues] peccati nos de peccato
accusat non snluiu conscientia sed qnoque ligna, lapides, domus et omnes B 37 a, fehlt B

1
(aSottefiing ükv Sefain 1527-29) - Scholia 15Ö2;4. Cap. 37, 23-30. 239
'Ad sanctiini Israel.' Sauctum vocat habitanteni in tabernaculo per.H7,2a
verbum. Ibi enini audieutes verbum sanctificabantur, credebant verbo, exercebaut
fidem jc.
'In imiltitudiue quadrigarum inearum.' Potest iuteUigi ad literam de 37, 24
5 Libano. Ego autem rnalo allegorice accipere, ut significet se ludam totam
occupasse et restare uuicam Hierusalem, quam quoque sit brevi eversurus.
'Nunquid uou audisti, quae oliai fecerim.' Duplex et ambigua sen-37,2(i
tentia est. Potest enim geuenüiter accipi. Quasi dicat: Ego saepius ante
perdidi reges et populos, nou est mihi novum. Quod iam tecum f'aciam,
iii id iam olim feci cum aliis regibus, ciun Pharaone, regibus Cliauaan jc.
Specialis autem seutentia est, quae proprie ad haue historiam pertinet: Quod
modo sie furis coutra meos, hoc iamdudum praedixi, non tuo consilio sed
mea praedestiuatioue liuc veuis et facis quae facis. lu hoc excitavi te, ut
nonieu meimi tua clade inuotesceret. Quod igitur dicit 'a lougiuquis feci',
if, Phrasis Hebraea est pro eo, quod nos dicimus: Iam olim praedixi ista futiua.
Dei euini dicere est facere. Haue senteutiam magis probo. Est enim valde
illustris et plane Theologica, quod omiie.s potentatus et imperia omnia pacantui- divinitus
ante studia et consilia illorum, qui imperiis iis praesunt. Quam diu igitur
divinitus reguntur et evehuntur, tam diu sunt foelicia. Cum autem incipiunt sentire
20 vires suas et volunt ipsi se formare nee volunt amplius formari a Deo, tum ruunt.
Sic vidimus nostra aetate eivitates aliquas mag-nis et subitis auctibus crescere, Contra
aliae, quae creverunt et fiducia potentiae et opum ipsae se sustinere volunt, rueut.
Sic Papatus permittente Deo crevit nee ab ullis Principibu» potuit ei resisti, Nunc
cum suis manibus se ieiTe conaretur, corruit et ruet adfauc magis. Sic cum omnibus
2s aliis impiis agitur. Cum enim dominus desinit operari et beuedicere, necessario ruunt.
'Facti suut sicut foenum agri.' Suut allegorica. Meum opus est, non 37, 27
tuum, quod habitatores civitatum facti suut sicut foeuum, id est, quod suut
fracti animis et desperabimdi.
'Novi habitatiouem tuam.' Sunt vehementes insultationes, quas nemo .37, 28
30 impius credit veras esse, quia haec impiorum vox est: 'Dixit impius iu corde>4;j. i4, i
suo : non est Dens'. Non quod negent Deum, sed illum Deum negant, qui est in
Hierusalem. Plenum autem consolationis est, quod dicit: Coguovi insaniam
tuam contra ME. Sicut apud Zachariam: Qui taugit vos, tangit pupil- incii. 2,
Iam oculi.
35 'Tibi autem hoc erit signum.' Addit Propheta signum promissioui..i7, :io
Primo anno, inquit, protritae segetes et decussae uvae vobis ad victum sufücient.
Secundo anno nihil seretis, sponte enim ea provenient, quae inter
conculcandum iu terram cecideruut. Tertio anno deuuo seretis. Sed hie
nascitur quaestio, cur signum secuudi anni addiderit Propheta. Hie respou-
40 deut alii magnitudinem umaculi postulasse aliud signum. Periculum euim
erat, ne altero anno rediret Assyrius. Ut igitur magis securi essent, acUlit
9 Quod] .Seil (luiid B 10 allis] aliis nuoquc II regibus] cum regibus 11
11112 Quotl miulo] QnijUKiclcp C Vi In liis te] Ego eiiim te in huc e.Ncitnvi D

240 (Sorleiuiig ühex Sefaia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 37, 30 -36.
siguiiui. Sed ego aliam causam subesse existimo. Cum euim miraciüa
fiuut, non iiitelliguntur uisi a piis. Lnpii autem ea semper extenuaut et
atliuguut ueseio quas naturales causas. Sicut Astrologi solent, si quis ieitur
fulmiue, nihil novl est, inquiunt, Idem ante saepe aceidit. Quaernut
circumstantias et causas, quibus affirmaut naturalem eveutum esse, ut gloria 5
miraculi obsem-etur. Lupius enim non debet videre gloriam Dei. Propter
hos stultos miraculoruui exteuuatores addit alterum siguum. Alioqui satis
miraculi erat vivere ex protritis segetibus jc.
Varie tractarunt Allegoiiam huius loci.
Monachi etiam ad suam fietam huiuilitatem
accommodaruut. Sed ego saepe raonui Allegoiias non ad mores sed ad fidem 10
et couscientiam accommodaudas esse, sicut videtis a Paulo quoque factum. Quare
vastatmu reguum ludae non est Allegoria Monasticae liuniilitaHs, Sed illius, quam
lex et sensus irae divinae efticit in auimis honiinum destitutis omni fiducia et praesumptione
virivtm humanarum, ut Assyrius sit lex, Hierusalem autem et ten-a vastata
sit conscientia per legem pavetacta, Lex euim exercitu suo, hoc est, virtute peccati 15
et morte conseientiam gi-aviter angit et in veram vastitatem redigit. Liberata postea
civitas significat conseientiam per remissionem peccatorom reparari et itei-um coli ac
fructus produeere. Keliquiae, quae manent, illi sunt gemitus fidei, quae arripit vim
per Euaugelion et revirescit ac profert fructus doceudo et t'acieudo.
Origenes et HieronjTnus Allegorias ad hunc modum non tractant sed tantum jo
morum praecepta inde faciunt, quae aeque bene a Gentilibus possunt tradi. Quare
potius ad Euangelion et legem accommodentur. Nam aflfectus legis et Euangelii per
omnes res sive spii-ituales sive corporales significari possunt. Et in Allegoriis atfectus
non materia speetari debent. Hoc euim, quod Ezechias cum suis passus est corporaliter,
id nos patimur spiritualiter. Sive igitur res eaedem siut sive diversae, idem a
tamen utrinque spiritus et fides eadem est.
37, .ii 'Et emittet id quod salvatum fuerat.' Haec est promissio de politia
et regno ludae: non solum hoc praeseuti periculo liberaudam Hierusalem
e.sse, 8ed fore, ut non amplius redeat Sennaherib.
37.35 'Propter me et propter David servum meum.' Non propter merlta 30
vestra sed propter me et promissiones meas, quas Davidi feci. AUegat
enim Davidem non sicut intercessorem sed sicut habentem promissiones.
Nam David quoque fiducia misericordiae divinae, non fiducia meritorum Deo placuit.
37.36 'Et egressus est angelus Domini.' Historiam, quam hactenus magnifice
celebravit, brevibus verbis perstringit. Angelus eos percussit, inquit. 35
Nam Spiritus sanctus breviter res gestas describit Contra in exhortando
et praedicendo est verbosissimus. Magis enim laborat in affectibus excitaudis
quam in expoliendis rebus. Diversura faciunt Historici. Quia
tamen scriptura in fide legentis et discentis erigenda laliorat, nt fortiter
credere et fidere Deo discat, Non est opus longiore rei descriptione. Cum ^^
enim excitatus iam ante affectus et inflammatum cor est, ipsi per se lectores
magnitudinem rei quantumvis breviter descriptae cernunt.
•39 tarnen] euim ß

(ffiuxlolmifl iiliev Scfain 1527—29) — Seholia 15o2/4. Cap. o7,38 — 38, 1. 241
'Filii eins percusserunt eum.' Adeo misere periit summus orbis:!7, 38
nionarcha: occiditiir in aula, iu maiestate sua, non ab hostibus sed a suis
visceribus, a sanguine suo. Propheta occasionem parricidii non ostendit, ludaei
aiitciii scribuiit eum ooiisuhiisse oraculum, quomodo ulcisci cladem a Deo ludaeorura
;. illatam possit. Eesponsum autem ei esse, ut duos primogenitos lilios exemplo Abrahae
oft'erret. Id cum filii rescivissent, praevenisse eos conatum patris et patrem occidisse.
Quanqnam autem inoertum sit, vera sint iiec ne, tarnen sunt verisimilia. Nam mos
huuianas hostias sacrifioandi fere apud omnes Gentes fuit. Atqui non facta sanctorum
sed fides spectanda erat. Abusi igitur sunt facto Abrahae. Est exemphim lior-
10 rendi iudicii Dei in eos, qui rabido ore blasphemant Deum et persequuntur
verbura eins et verbi fideles. Sed nostri tyraniii non prius bis exemplis
affioiuntur, quam ip.?i eadem experiantnr. Reduudat autem calamitas ctiam
in Posteritäten]. Nam filii eins in exilio vivere coguntur.
In Caput XXXVIII.
IS Victa tentatioue desperationis in sinistro sequi solet tentatio praesnmptionis
ex dextro latere, quae est longe gravissima. Neque enim potest
liumanus animus non inflari prosperis, sed fornicamur et haerennis in
donis Dei. Non est autem alins casus horribilior, quam sie gloriari et
praesumere de rebus spiritualibus. Luciferi enim casus est, quo de coelo prae-
20 cipites ruimus: gloriari et praesumere de successu verbi et rebus spiritualibus.
Necesse est igitur de coelo' pondus dcmitti, quod preniat uos, ne pracsumamns
superbientes de donis Dei spiritualibus. Ideo David plenissimus
sjjiritn ne snperbiret, in turpe adulterium prolapsiis est. Et Christus suos
cruce deprimit. Petrus, nisi negasset Christum, fuisset elatus supra omnes
2.1 angelos. Sic Paulus ne maguitudine revelationum extolleretnr, additus est
ei angelus Sathanae. Ipsa quoque sancta virgo non fuit tnta ab hac peste,
nisi gladius Simeonis cor ipsius peiietrasset. Sic omnes Christiani cruce premuntur,
ne insurgant in superbia et securitate contra Deum. Sic in hoc loco
piissimns Rex Ezechias egregie diffidentia tentatus eonvaluit. Laetus igitur
30 est et sentit donum Dei, videt successum, inflatur igitur. Ut autem revocet
eum Dens ab hac securitate, peste (tale enim morbi genus fuisse existimo)
affligit. Hodie quoque superbis spiritibus, qui nova et i)ernitiosa dogmata
temere in vulgus spargunt, nihil deest quam hie Ezechiae morbus. Praesnmptio
enim et superbia illa vere podagra est, quae omnes medicos ridet.
sr. Alia peccata, ut sunt desperatio, adulterium, scortatio, furtum 3C. sentiuntur.
Sed haec praesumptio est diabolica tentatio in spiritu, quae non sentitur
17 fornicatur et haeret B 20121 gloriari bis spiritualibus fehlt B 21 Necesse
bis ilemitti] Ut igitur Deus liuic vicio noliiscum natu obviam eat, cogitur quasi poiulus quoddara
de nostro suspendere B 23124 Kt bis deprimit fehlt B 24 Ac Petrus B super B
32 pernitiosa] periculosa B 35 desperatio] coedes B
') coelo ivohl rerlesen st. collo Dafür spricht B, wo su de nostro doch nur collo
eryänzt werden kann.
-
Sut^etä äßcvte. XXV lü

t
242 (äBortejung über Sefaia 1527-29) - SchoHa 1532/4. Cap. 38, 1-6.
nee potest toUi nisi gladio Simeonis aut adulterio Bersabeae ant negatione
Petri aut angelo Satlianae, alias est iucurabilis morbus. Quare in scriptura
sancta cum summa humiiitate incedamiis rogantes, ut Christus det uobis
spirituQi humilitatis, alioqui actum de nobis est. Si enim Pauhis, Petrus,
David et alii summi homines non fuerunt tuti ab hoc monstro, quid de 5
nobis miseris homiuibus futurum est, quibus hoc bitumeu ita pertinaciter
adiiaeret, ut desperandum sit uos ab eo defecari et liberari posse, dum hie
.18,.
vivimus.
'Obsecro quaeso Domine raemento.' Hie quaeritur, an Ezechias bona
couscieutia sit gloriatus se coram Deo in veritate et perfecto corde ambu- lo
lasse. Potest autem responderi dupliciter. Primo, quoad verbum et officium:
Quod rex certissimara couscieDtiam haliet se ea, quae gessit, secundum
verbum Dei et ex divino mandato, quo vocatus ad regoimi est, gessisse,
i.'45ttvij, nsicut Petrus dicit: 'Si quis loquitur, tanquam sermones Dei'. Sic qui officium
docendi liabet, potest dicere officium, quautum ad verbum attiuet, esse is
sanctum coram Deo. Oportet enim nos certos esse de statu et vocatione
nosti-a, quod sit verbo Dei approbata. Quautum igitur ad verbum et officium
attinet, recte gloriatur Ezechias hoc, quod fecit, factum esse secundum verbum
Dei et ministrante virtute Dei. Qui euim verbum et vocatiouem suam
sequitur, incedit iu recta via et quanquam ipse claudicet vel labatur, nihilo- 20
minus tarnen via est recta, sie etiam professio et vita est sancta, quam vis
persona noudum sit saucta. Respondemus igitur genus vitae iueulpabile
esse, quo ad verbum. Sed quoad usum, ibi labuntur iufirmi. Secuudo
potest responderi Ezechiam laborasse tentatione, qua omnes tentati laborant,
et quaesiisse praesidia operum, et sie non vere gloriatur. Ego tamen magis 25
probe priorem sententiam, quod respieiens ad vocatiouem suam et rcgnura
diviuitus commissum dicat se integro corde ambulasse jc.
38,5 'Eece ego adiiciam super dies tuos.' Oratio statim exauditur, quae
quauquam iu omnibus sanctis infirma sit et iguara, quid et quautum petat,
tamen Spiritus interpellat pro nobis suis gemitibus et plus impetrat, quam 30
petitum est. Deus euim dat non secundum nostrum sed secundum suum
modum, qui modus divinus est inaestimabilis et iueffabilis. Debebant autem
huiusmodi exempla erigere uostras meutes et fidem nostram, ut diligentius
et maiore ardore oraremus. Rex petit, ut liberetur a praesenti mortis periculo
et eece quindecim anni proraittuntur neque hoc solum, sed promittitur 35
pax ab Assyrio, qui videbatur tum rediturus ad vastandam ludam. Sic cum
orat Ecclesia, ut sauctificetur nomen Dei, multo amplius quiddam orat, quam ipsa
cogitat aut sperat. Id quod tum ceniitur, cum oratio exauditur. Non tamen est
abstiueudum ideo a nominanda certa aliqua re, locus autem, tempus et persona, quid,
quando, quomodo, per quos daturus sit Deus, illa sunt ipsi soli relinquenda. 4Q
3jj_g
'Et de mauu regis Assyriorum.' Haec promissio non est accipienda
19 verbum] veiljum Dei J! 32 divinus est] est divinus et JJ

(SSovteiung über Sefnia 1027-29) — Scholia 1532/4. Cap. 38,6—10. 243
de victoria praeterita, Secl fjuod nullnin ab Assyi'io pei-iciilum futurum sit,
donec vixerit
Ezechias.
'Scriptura Ezechiae.' Addit Propheta canticum Ezechiae, quod proptor :ts, 9
.summos affectus non possum assequi. Nequc etiamsi pluribus verbis explicci
tur, intelligi potest uisi ab iis, qui in gravibus teutatiouibus fuerunt. Suut
autem duae eiu.s partes. Prirao recitat affectus cordis sui, quibus, cum mois
in conspectu esset posita, imniersus fuit. Secuudo gratias agit pro liberatioue.
Nullus autem scripturae locus tam copiosam mortis descriptiouem
eontinet atque hie. Videmus multos rideutes mori et contemuere mortem,
10 (juemadmodum etiam a Sathana obsessi uihili faciuut mortem, id quod in
multis Anabaptistis vidimus. Sed Ezechias tanta fide vir, cum mortem
videret, summe tristatus est. Christus quoque deprecatur in horto calicem,
quem bibere eum oportebat, et sudat sanguinem pi'ae dolore.
'Ego dixi iu dimidio dierum meorum.' Infernum Hebraei vocaut.^s, 10
15 sepulchrum. Neqiie enim scriptura definit locum, quo mortui migrant. Coutinent
autem vehementem affectum haec verba 'in dimidio dierum meorum'.
Cum scilicet essem quietissimus et viverem iu alta pace a maximo periculo
liberatus. Cum spes esset restaurandi regni per Assyriiim vastati ac restaurandae
religionis, ecce in medio cursu morior. Suut verba imparati cordis.
20 Porro Mouachi multa de praeparatione ad mortem scripserunt, sed summa
fwit: discedere a mundo, hoc est, iu solitudiuem aut mouasterium abire et
istic nescio quas fiugere cogitatioues. Hae sunt vaiiae nugae. Vera autem
praeparatio ad mortem est exercitium fidei, Scire, quod mors, peccatum,
infernus, Sathau in Christo crucifixo victi et prostrati siut. Ne scilicet
25 mortem, qualis in se aut nobis est, inspiciamus, sed qualis est in Christo.
Hie aspectus aenei serpentis servabit nos uec uUa alia salutis spes aut ratio
usquam esse potest. Spectare scilicet iu Christum victoi'em, iu quo mors
est couculcata, victum peccatum, prostratus Sathau. Iu cuius cruce peudeut
trophaea de nostris hostibus et tyranuis devictis. Ita cor tuto inspicere
30 mortem potest nee terretur eo spectro. Alias extra Christum mortem inspicere
et cum ea pugnare est quasi iu medio mari uatare, quin potius
asceude in uavim et mane super istum malum, e quo suspensa trophaea
suut. Neque respicias aut te aut merita tua, alioqui mergeris. Sed exi a
te et abi ad Christum, qui est Agnus Dei et victima pro peccatis nostris,
35 quae omuium uostrum peccata sustulit et iu suo corpore vicit, iu quo crucifixus
Diabolus et mors est. Haec est vera et unica ratio coutemuendao
mortis. Nam qui ita consolautur moribuudos, quod mors finem calamitatum
et periculorum huius vitae afferat, Ea cousolatio non est firma neque erigerc
cor iu pugna potest. Videntur enim iis maiora mala restare post mortem.
1 uuUum] nulluni post hoc B lOjll in his vidimus] oliin in Donatistis, nunc in
Anabaptistis videraus B 22 Hae] Sed hae B autem] cnini B 27 Si)ectavc scilicet]
(luam si spoctes B
10*

244 (33orIeiiing übet Scfaio 1527-29] - Scliolia 1.032/4. Cap. 38, 10— 13.
'Quaesivi residuuiu dierum meoriim.' Poterara adhiic miiltos auuos
snperstes esse sed subito immatura morte pereo.
.38, n 'Non videbo deum iu terra viventium.' Tristicia siibinde erescit. Alü
raorituri quaeruntur de possessionibiis suis, quod cogautur relinquere opes,
gloriam, uxorem, liberos. Huic autem sanctissimo Regi dolet, quod avellitur o
a eultu Dei et verbo Dei. Ita vidcmus summam eius voluptatem fuisse
cultum Dei: Rem scilicet in mundo ut neglectaui ita contemptissimain.
Dominum vocat ea, quae sunt Domini, hoc est, cultum Dei. Sicut enim supra
aliquoties admonui, nos non debemus speculari de maiestate divina sed nostras cogitationes
volatiles et errabundas coUigere iu sinum verbi. Qui enim speculabundus lo
nubes captat, praecipitatur in tartara. Quare in .siniplici vei-bo uos contineamus, sicut
Ezechiam hie optare videmus.
'Neu aspiciam homiaem ultra cum habitatore aetatis.' Id est: Cum
iis, qui vivunt suam periodura, qui pertiugunt ad iu.stum terminum vitae.
Haec comparatio quoque äuget dolorem. Alü iu ocio secure vivunt et ü
veniuut ad iustam aetatem, ego in medio cursu abrumpor. Quemadmodum
igitur ante de eultu Dei reliuqueudo erat soUicitus, sie hie de relinqueuda
politia, quam repurgare volebat, quaeritur.
i)8, 12 'Generatio mea ablata est.' Geueratio hie siguificat aetatem seu duratiouem
temporis. Sumpta autem similitudo est ab Arabibus, qui iu taber- 20
naculis vivunt, quae subinde alio transferunt. Mea vita, inquit, quam fixam
Stare putabam, movetur de loco suo, perinde atque si esset tabernaculum
, 2- Gor. 5, 4 ^j.^ljjg^ Hiuc Paulus et Petrus corpora nostra vocant tabernacula. Quod
sicut tabernacula non sunt unius loci sed iustabilissima, Ita etiam vita nostra
est incerta. Pastores Arabiae coguntur rautare locum, cum minime volunt, 25
urgentibus scilicet tempestatibus. Sic vita nostra est ceu quottidianum
volutabrum. Habet quidem speciem, quod sit firma, sicut tabernaculum
similliüunn est mauenti domui, movetur tarnen de loco propter tempestates.
Ita vita nostra uua aliqua pestilentia, pleureciüa, calculo, febricula movetur 2C.
5.SDiDic28,G7 'De mane usque ad vesperum finito.' Est gravis alfectus sumptus ex 30
Deute. 28. Mane cogitabam me uon attingere posse vesperam. Sic vesperi
cogitabam rae ante noctem moriturum 2C.
38, i.f 'Q,uasi leo sie coutrivit ossa mea.' Hunc versum non assequor.
Angustia enim et tentationes animi tantum stuporem inducunt, ut nuUus
seusus iu corpore sit reliquus. Sicut de quodam audivi, qui cum iam ad suppücii 35
locum duceretur, praeter spem a duce Saxoniae Fritb-ico liberatus erat. Ex eo cum
quaererent alü, quid auimi habuisset aut cogitasset, cum ad certam mortem raperetur,
Respondit se quidem nihil cogitasse sed visum sibi iter facere per altum coeuum, per
quod cum summa angustia vix potuerit progredi, aegre trabens pedes et cum maximo
labore se inde evolvens. 40
5 uxores B IT sie] ita B 22 atque] ao B 24 sod instobilissima] sed subinde
movoMtur loco B 25 Pastoros Arabiae] Et sictit pastores B

(SBorlennig über Sciaia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 38, 14-17. 245
'Siciit grns et hii'undo clamabam.' Ne vocem quidem aedere potui 3«. n
propter angustiam, sicut videmus in moribundis.
'Attenuati sunt oculi mei.' Hoc est iiltimum, quod morituri invertunt
quasi oculos. Porro haec tria: contritio ossium, fractio oculi et defectus
5 vocis acciderunt corpori non ex dolore morbi sed ex moerore cordis.
'Domine vim patior.' Haec est oratio. Porro qui in tentatione potest
recurrere ad Dominum, ut uon desperet moerore sed elevet suspirium et
oret, ille vicit. Nee multa loquitur sed est ceu vox Gruis et exigua scintilla
rexnviscendi. Paulu.? vocat inenarrabiles gemitus. siöm. s, 26
10 'O quam dieani, quoniara ipse respondet mihi et facit etiam.' Sic euim-is, 15
verti debet. Est autem gratiarum actio pro liberatione. Erigit enira se promissione,
quod certo sint eventura, quae promisit Dens.
'Confitebor omnes annos meos prae amaritudine animae meae.' Nunquam
obliviscar huius periculi, e quo liberavit me Dominus. Abusi sunt
15 hoc loco Papistae ad confessionem, quomodo recolligenda sint praeterita peccata.
Sed inepti homines huiusinodi citationibus ostendunt summam sacranim literarum
ignorantiam.
'Domine sie xävntur.' Tum demum vivitur, cum tu verbo tuo vitam^s.iB
promittis. Verbum tuum est vera medicina, qua apostema et morbus hie
20 sanatur. Non quod medicina nihil ad curandum morbum faciat sed quod
ipsa curatio non sit in medicina et remediis sita sed in verbo. Per et in
creaturis operatur verbum. Sic panis comestus, potum vinum in carnem et
sanguinem Ijrevi momeuto mutantur non istarum creaturarum aut caloris
virtute. Alioqui iu fornace etiam sie mutarentur, sed quia verbo sie sunt
25 ista condita et oi-dinata. Verbo enim vivimus et servamur. Non quod
creaturae Dei nihil sunt aut contemni debeant sed quod vivendi vis non sit
in eis posita sed in verbo. Quod enim spiramus et vivimus, per verbum fit.
'Con-ipies me et vivificabis me.' Verte sie: Me dormiente vivificasti
me. Est generalis sententia. Me dormiente, nihil agente vivificas me.
30 Sic enim nobiscnm agitur in omni vita: dormientibus ,
quietis, securis
nobis dantm- omnia. Curaiitibus et sollicitis datur nihil. Sicut in Psalmo:
Dat dilectis suis per somnum. Sic etiam vivimus non in cura sed in re-35i- 127,2
iectione
curae.
'Tu autem eruisti animam meam.' Volui mihi ipsi esse medicus et'^s. i?
35 quaerere consolationem et quietem extra verbum. Facta igitur amaritudo mea
est amarior, donec tu venires et amplectereris me, hoc est, verbum vitae
annunciares. Sic curis nihil aliud efficitur, quam ut magis excruciemur. Tu
solo enim Deo auxiliura est situm. Bemhardus per CataehresLm aecommodat
5 dolore] vi B 6 Haec est oratio] Convertitur ad orationem iu summa angustia B
18 Tum] Hoc est, Tum B 21 sit] sit simpliciter B Per] Nam per B 25126 Non bis sunt]
Nou tarnen hoc ita velim accipi, quod creaturae Dei nihil sint B Söj36 Facta his amarior]
sed est facta amaritudo mea amarior, Hoc est, tantum .luxi malum meis eonsiliis B

246 (SotlEfung üict Scioia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 38, 17-21.
hanc sententiam eo, quod pax Ecele.siae sif duplex persecutio. In pace enim negligitur
verbum et animi securi amittunt spiritura. Sed nou est propria huius loci
sententia.
'Proiecisti post tcroiim tuuru omnia.' Omnis tentatio corporis etiatn
habet hanc mi.seriam annexara, quod conscientiaiu sollicitat. Sathan enim
^
non cessat et non contentus afflixisse corpus, etiam aniraani vult perditam.
Cum igitur in malum aliqnod incidimus, coniscientia id arripit tanquani
poenam peccati, ut ita simnl laborent aniraa et corpus. Corpus enim cum
morbo, seu quodcunque tandem malum ilhid est, cum eo conflictatur. Anima
autem contra conscientiam, peccatum, mortem aeternam et infernum pujrnat, '"
quo nihil potest esse gravius. Conscientiae enim vox vere est malorum
Lerna et Ilias malorum. Est Cacus, Cerberus, Furia, Erynnis et quicquid
est istiusmodi poeticorum monstroruin. Hac victi in tentationibus etiam
corporalibus mox concludimus: Ergo Dens non favet. Hie appeudix inamputabilis
est etiam in qtiantumcunqiie levibus tentationibus. Quo autem is
maior tentatio fuerit, eo maior est conscientia. Sic in hora mortis experimur
infernum ducentas portas apertas habere, ubi alias vix imam portam habet.
Idem bonus Ezechias liic queritur. Sentire igitur remissa peccata esse est
summum benefieiura, quod Dens praestare potest. Et oportet Hercules ac
Christophoros esse, qui in hac pugna conscientiae vincant. so
^if-^'e
'Quia non infernus confitebitur tibi.' Est ex sexto Psalmo. Eecte
facis, quod me vivificas, nisi enim hoc faceres, nulla consisteret religio,
nullus cultus Dei, ergo si est laus et cultus tuus statuendus, oportet, nt
miserearis, ignoscas, liberes k.
38. 19 'Viveus vivens.' Id est, qui sine cui'a, sine .suis studiis promissioue 25
divina uituntur et liberantur, illi laudant te sicut et ego hodie. Sic nihil
Deo pro servitio reddi potest quam gratitudo, coufessio et laus. Haec enim
sunt nostra
sacrificia.
38.20 'Et psalmos nostros cantabimus.' Conservatio veritatis et cultus Dei
donatur a Deo. Humana studia infirmiora sunt, quam ut retinere et tueri so
religionem possint. Est igitur hoc Ezechiae Carmen Omnibus numeris absolutissimum,
quo tarn muUas et graves res complexus est.
38. 21 'Et mandavit Esaias.' Maguum medicinae praeconium et patrociniura
hie continetnr. Neque enim creaturarum usum negligi aut contemni vult
Deus. Fiduciam solum in creaturas damnat. Etsi igitur facile erat Ezechiam 35
restituere uno verbo, tarnen vult, ut mediciuam adbibeat. Sic poterat sobolem alio
modo ereare ex corpore humano, Sed adhibet nuilierculam. Quare utaniur rebus cum
gratiarum actione, sicut eas creavit Deus et tantum fiduciam in eas uon coUocemus.
6 cessat et non] est B etiam] sed etiam .ß 7 arripit] accipit B 9 cum eo
feklt B 15.16 Quo bis conscientia] Quo autem maius malum est, quo sumus obruti, eo
conscientia quoque magis pavet et uietuit B 30 studia] enim studia B

2
(SBotlefung übet Sejnia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 38, 22 - 39, 2. 247
'Quantum siguum hoc, quia ascendani.' Est vox exultautis. Quam 38, 22
magnificum .signum est hoc: Promissio diviua re.stitiiit me et addiilit .siguum,
(|uod debeo asceudere in domum Domini, id est, redire ad cultum Dei,
audire
verbum Dei jc.
5 Caput XXXIX.
Haec historia lougius describitur contra horreudum monstrum piaesumptionis.
Primo per obsidionem et bellum, deinde per gravem morbum
Ezecliiam servaverat, ne in praesumptionem lal)eretur. Nondum tarnen vinci
potuit autiquus serpens sed redit et levat caput suum. Adco non possumus
10 consistere, nisi Deus nos affligat. Vides igitur hie, quis sit afflictiouum usus,
ut mortificent videlicet carnem, quae non potest secundas res ferre. Ezechiae
euim fidem, quam tantns exereitus viueere non potuit, legati ab amico rege
missi snbvertunt. Non igitur tantum periculi ab inimicis nobis est, quantum
all araicis. Uli euim cum in os nos laudant ac colunt, inflaut ac superbos
15 reddunt. Sic bonus rex hie describitur sujierbia elatus, ingratus et immemor
tantorum beneficiorum Dei. Si igitur nullae aliae essent calamitates, quae
hanc vitam uobis invisam facerent, certe peccata et imprimis faciiis hie in
praesumptionem lapsus odium hnius vitac afferre uobis debebant. Singulao
aetates sua sentiunt inconunoda. luvenes libido vexat, quae vix uxore ducta
30 extinguitur. In virili aetate opes quaeruntur et cumulantur et creseit avaritia.
Si quis bene et honeste vixit, recte administravit officium suum, fuit
bonus magistratus, Parochns bonus 3C., cfiXavTi'a oritur, quae ]>roprie ad
senes ultra avariciam pertinet. Sie vita nostra non solum peccat sed est
ipsum peccatum. Ad haec accedunt tot alia mala. Puerilis aetas omnium
25 iniuriis obnoxia est. Juvenilis omnibus periculis, virilis omnibus morbis et
viciis, et tarnen tot malis non potest dura hominum cervix frangi et domari,
quantumvis oppressi calamitatibus et peccatis superbimus, praesumimus, Deum
et iudicium Dei securi contemnimus. Ruimus in varia et gravia peccata.
Desperandum igitur est nos sine peccatis in hac came vivere posse et
30 simplici confessione dicendum: O domine lesu, quoties et quam graviter
peccavi, tu \ndes, ego non possum omnia videre, ignosce 3C. Hue pertinet
haec historia Ezechiae, quae magnam cousolatiouem afferre potest lapsis in
peccatum et eeontra timorem incutere securis mentibus jc. Si enim tantus
Rex post tarn graves tentationes non potuit consistere, nee nos consistemns. Sieut
35 tamen ei ignotum est, ita quoque ignoseetur nobis.
'Laetatus est super eis Ezechias.' Laetari non est malum. Sed sie 39,
laetari in creatm'a, ut Dei obliviscaris, non agnoscas eins beneficia, non
gratias agas, hoc est malum. Faciiis autem hie est lapsus in secundis
rebus. Beati igitur qui tiracnt Dominum.
22 Philautia S 33 !C. fehlt B

81
248 (Söortejung über Scfoia 1527-29) — SchoUa 1532,4. Cap. 39, 6 - 40, 2.
39, fi 'Ecce dies venient et aiiferentur.' Quos tibi foedere iungis, illi te
spolialjunt. Sic fit: qiii in carne semiuat, iu lachrimis metet. Semper fuit
foedenini talis eveiitus, ut illi plurimum uocerent, quos plurimum profiituros
altera pars sperabat. Etsi autem appareat leve peccatum esse admittere legatos
39,
regios et eis ostendere opes et potentiam suam, tarnen satis apparct ex poena ftiisse s
peccatum louge maximum, quod minatur vastationem totius regni.
'Bonum verbura Domini.' Haec eonfessio sustentat eum. ut ilitferatur poena.
Caput XL.
Haec e.st altera hiiius Propheciae pars. Divisit enim eam Propheta
in duas partes. Prior, quam haetenus audiviraus, est historica de iis rebus, lo
quibus ipse Propheta inteifuit et quas gessit, de rege As.syriorum scilicet.
Aspersit nonnunquam prophecias de regne Christi, ut solet, et de futuro
Synagogae excidio. Posterior autem pars, quae iam sequitur, est prophecia
de regno Christi et de rege Cyro. Est autem pura prophecia, quod neutrum
Proj>heta viderit neqiie temporale Cyri regnura ueque spirituale Euaiigelii, is
40.
quod in primis quatuor capitibus 40. 41. 42. 43. tractabit. Porro quia est
prophecia de Christo et Euangelio, pertinet ad nostra quoque tempora. Ituo
est proprie nostra. Quare nobis commeudatior esse debet.
'Consolamiui consolamini popule.' Est mandatum ad Apostolos, quibus
novuni praedieationis genus maudatur. Quasi dicat: Lex praedicavit haetenus io
terrores,
et
vos consolamini, mutate doctrinam, praedicate graciam, misericordiam
remissionem peccatorum.
'Popule mens.' Est epitasis in pronomine, quod non sit ])opulus Dei
ille, qui seeundum carnem, sanguiuem ac legem populus dicitur. Sed qui
sunt afflicti, oppressi, occisi, mortificati per sensus conscientiae et despera- äs
tionis. Hi sunt populus Dei, est euini Dens afflictorum et humilium. Sicut
95i. 50, 15 dicit 'Invoca me in die tribulationis et eripiam te.' Neque pertinet verbum
'Consolamini' nisi ad eos, qui sunt omnibus solaciis destituti et egent consolatione.
Hi sunt Ulud vas vacuum et inaue, quod capax est gratiae, quam
respuunt qui cariialibus praesidiis suifulti secure vivunt. Sic per Antitliesin 30
expouendum est
verbum "consolamini'.
'Dicit Dens vester.' Gravis epitasis est et in hoc pronomine. Quasi
dicat: Non estis sine Deo, Dens vos non abiecit, sicut conscientia vestra
territa conspectu peccatorum vobis dictat.
40.2 'Loquimini ad cor Hierusalem.' Ad cor loqui est blanda et suavia 35
et iucunda loqui, quae cor libeuter audit, ut scilicet respondeat praedicatio
Euangelii gemitui cordis.
'Quoniam completa est militia eins." Exponit hie verba consolationis
et praedicationem Euangelii, quae docet, quod militia sit finita et peccata
27 Neque] Nee eiiim B

(SSovIcfuiig übet Sefoin 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 40, 2 249
eonduiiata. Porro militare est exercere se et gemere sub oDeribus et vi legis.
Miiitia est vita, qua studemus per opera legi satisfacere. Alioqui simpliciter
accipitur miiitia pro cultu Dei et religioue. Hinc etiam dicitur Dominus
Zebaotli. Quia autem liic additum est pronomen 'eins', Significat proprie
5 religionem legalem, quod illa debeat cessare, ut haec sit vox consolationis ad
afflietos: Nolite tristari, Nolite ideo, quia peccatum vestrum seutitis, anituum despondere.
Finita est miiitia. Annuncio vobis remissiouem pecoatorum, ut quanquam
peccaveris, tarnen scias iusticiam Christi tantam esse, quae te etiam in peccatis servare
possit. Sed haec ad afflietos et contristatos diountur. Est igitiir hie Abrogatio
10 legis significata, cum qua damuantur orania studia, omuia opera, omnis
iusticia, quae est extra iusticiam graciae. Verum quia mundus uon vult
sua opera et cultus suos damnari, Ideo odit nos, appellat haereticos, cxurit
igni, omni suppliciorum denique genere iu eos, qui militiam completam
dicunt,
saevit.
15 'Dimissa est iniquitas illius.' Quid hie diccnt liberi arbitrii et meritorum
defensores? Praecedens pars abrogat omnia studia et opera, omnem
iusticiam extra gratiam tanquara inutilem ad remissiouem peccatorum promerendam.
Hie autem simpliciter gratuitam i-emissionem peccatorum absque
omuibus operibus promittit.
Sic sita est remissio peccatorum uon in operando,
30 non in doceuda aut facienda lege sed simpliciter in condonatione gratuita.
Et haec sententia diligenter retinenda est. Cum euim territae conscientiae
conspectu peccatorum et iudicio Dei sentiunt legem, non debemus coufugere
ad studia et opera nostra. Non enim operibus nostris vinci peccatum potest.
Qui igitur ex desperatione vel vota vel peregrinationes vel novum vitae
25 genus suscipiuut ad vincendam iram Dei, cumulant jieccatum peccato. Maior
vis, j)otentia maior ad peccatum supei-andum requiritur. Sic igitur instituendae
mentes aflflictae sunt, ut primo militiam finiant atque deponant et
omnem spem de suis meritis abiiciaut et respieiant ad haue vocem 'Dimissa
est iniquitas illiu.s', i-eiiciant .se in Christum pro uobis factum maledictum,
30 ut nos a maledicto redimeret, Ideo passum et crucifixum, ut victis peccatis
nostris iusti in fide viveremus reconciliati patri per sanguinem filii, iusti
reputati per fidem in filium ?c. Haec est nostra doctrina, quam scimus
efficacem esse ad erigendas conscientias. Ergo vivemus sine lege liberi et
imaginabimur nobis condonata peccata nostra? Ita, sine lege prorsus
35 vivendum est, quantum ad iustificationem attinet. Alius enim legis est usus,
quam ut iustificet. Debet enim lex esse paedagogus corporis. At qui per
eara iusticiam quaerunt, coustituunt eara paedagogum couscientiae. Sed quam
longe coelum a terra semotum est, tarn longe legem a conscientia separare
debemus. Lex enim in conscientia nihil aliud potest quam terrere, augere
40 peccatum et occidere. Conscientiae igitur regnum pertinet ad unam graciam,
2 Mih'tia est vita] Et miiitia est auxia vita B 2S et respiciaut] Deinde ut i'espiciaut
JJ 20 ac reiiciant B 38 seniütum] seiuuetum B

250 (Sotlclims über 3c(nia 15-27-29) - Scholia 1532/4. Cap. 40,2-3.
(jujie proponit uobi.s Cliri.stuiu pro nobis pa.ssiiüi. I^ex auteni ablegaiidu
ad corpus et exteriora uiembra est, ut moderetur exteriora officia. Hie
legis verus et proprius usus est. Qui auteiu ea ad iustificatiouem utuutur,
abutuntur lege ad suam damuationem. Quia enim lex a nobis fieri non
potest, semper arguit et terret, opus est igitur Christo, qui sua iusticia s
in bis terroribus nos consoletur et offerat remissionem peccatorum gratis.
Porro Christus sola fide apprehenditur, sola igitur fides et liberat a terroribus
legis ac paeat conscientiam et iustificat.
'Suscepit duplicia propter ])eccata sua.' Hieronymus hunc textum
egregie depravat impia glossa. Sic fit, cum ad sacras literas interpretandas lu
rationis iudicium afferimus. Quia enim vidit hie peccatorum mentionem
fieri, ratiocinatur sie: Peccata merentur non graciam sed poeuam, ergo
'duplicia' significat duplicem ])oenam. Tta siguificat se nescire, quid sit
remissio peccatorum. Sicut alio in loco contendit remissionem peccatorum
esse iucertam. Nos autcm accipimus hunc locuni de gracia. Seimus enim is
apud Deum esse propitiationem , et quia nulla sunt aut esse possunt merita
i 9 duplicia] disciplinam A li 12 ratiobinatur
Ä ratiociuabatur li 13 significat] ostendit B 10 propter peccata nostra] nobis
peccatoribus £

(Soilcimifl iUicr Scfaia 1527-29) — Scholia 1532/4. C'ap. 40, 3.
251
esse rectam et compeudiariaiii viam, qua ad eoguitionem graciae veniamus:
auJire vocem clamantis. Cum attentis sensibus audimus verbum Dei, tum
eessaut seusus et cogitatioues vanae et dominatur in cordibus solnm verbum,
quod auditur. Alii, qui siue vei'bo speculantur sublimia, sicut Anabaptistao
5 doeent, illorum corda omui genere flagitiorum aestuant. Nam primum impossibile
est sie evacuaie animam ab omnibus cogitationibus, ut ipsi praecipiunt. Si igitur
verbum Dei, quod isti negligendum esse doeent, non oceupaverit animum tuum, capient
te aliae quaedam ociosae aut etiani sceleratae cogitatioues. Deiude quomodo potest
fleri, ut sancti aliquid cogitent, qui et verbum non habent et nondum sunt mortilü
ficatiy Id quod spü-itus sancti opus est et non hominis. Quare contra plianaticorum
hominum en'ores sie animum tuum iustitue, principium et rationem unam perveniendi
ad eoguitionem gratiae et Euangelii esse: audire (sicut Propbeta hie dicit) vocem
clamantem.
Porro quod dicit 'vox clamantis', opponit haue vocem ministerio legis
15 et praedicit novum ministerium et uovnm genus docendi praeter hoc, quod
hactenus inter ludaeos fuit, et vocat clamantem vocem tanquam opponens
blaesae Mosi linguae, quae non ducit ad perfeetum sed in proprio opere aut
terret aut inflat et facit hypocritas. Haec autem est nova doctrina separata
ab Omnibus legibus, imo contraria omnibus legibus.
20 'In deserto.' Ipsi, qui doeent, debent esse in deserto. Recte autem
Euangelistae citarunt de lohanne et deserto lobannis. Ibi enim hoc ministerium
coe]5it. Vocat autem desertum per antithesin contra legem. Legis
enim doctrina est doctrina carceris, quae captivat nos. Est politica doctrina,
quae non est in libero deserto sed in angulum illum ludaici populi conclusa.
25 Enangelion autem, quod a lohanne caepit, praedicatur in vasto et amplo
deserto. Est enim doctrina liberrima, in publice, tarn communis omnibus
quam hoc coeli lumen.
'Parate viam Domini.' Via significat studia, vitam, rationem vivendi.
Quia igitur addit 'viam Domini', errant veteres, qui hunc locnm accipinnt
30 de bonis operibus, de honesta et sancta in speciem vita. Hae enim sunt
viae humanae, quas etiam in aliqnibns gentibus ' ut Attico, Socrate, Xenophonte
et aliis videmus. Via Domini igitur est ratio vivendi et vita divina,
ut ipse in nobis vivat. Haec via sie paratur, si abiiciamus praesumptionem
iusticiae et operum et agnoscamus poccata. Quanquam enim externa flagitia,
35 adulterium, scortatio, furta k. etiam sint impedimenta in via Domini, quae
removere oportet, tarnen haec longe maiora et graviora sunt: praesumptio et
iusticia propria. Praecludunt enim simpliciter graciae aditum. Sic igitur
paratur via, si grandia haec saxa et immotos illos stipites (praesumptionem
et fiduciam operum dico) abiiciamus et uudi haereamus in suscipiendis du-
4u plicibus cum siraplici confessione culpae: 'Si iniquitates observaveris, Domine, *i- "u, 3
2 Cum] Cum enim B
') gentes hier nicht = heidnische Volker, sondern = einzelne Heiden.

5
252 (SSorIcfmtg über Sciato 1527-29) - Scholia 1532-4. Cap.40,3-5.
iurjii. 3, sDomlne, fjuis sustinebit?' Sicut Paulus dicit: Arbitror omnia detrimentum
esse propter eminentem cognitionem Ihesu Cliristi Domini mei, ])ro]iter quem
omnia pro danino duxi et arbitror ut stercora, ut Christum lucrifaciam jc.
Haec demum via Domini est, iusticia scilicet Christi et non propriorum
operum. Haec si stat, necesse est ruere quicquid est ubique monasticorum r>
votorum, cultuum, operum 2C. Si enim Christus est iusticia, quid sunt nostra
opera? Legis autem et bonorum operum alius debet esse usus, valet enim
ad disciplinam carnis et ad civiles mores. In carne enim lex, in conscientia
et spiritn libertas regnare debet, sicut supra monui.
Jti, 4 'Omnis vallis exaltabitur.' Quae sequuntur sunt allegorica. Significat, lo
quod haec vox praedicit abrogationem legis et accusat peccati pariter omnes
tam eos, qui iusticiani legis habent, quam alios, qui sunt sine lege. Montes
sunt sancti, valles sunt peccatores. His pariter aunuuciatur vox graciae,
üU'iv IS, 9 ergo simt extra graciam in peccato. Sic Petrus in Actis dicit : Qui non
discrevit inter nos et gentes.' Hie igitur in praedicatioue Euaiigelii non est i5
geutilis, non ludaeus, non sapiens, non stnltus, sed peccaverunt omnes. Porro
oflfenduntur hac praedicatioue ludaei, qui portaverunt per diem aestum solis,
SDintti). 20, 12 sicut est in Euangelio.
'Et erunt curva in directa' jc. Quod supra dixit finiri militiam, hoc
nunc aliis verbis et figuris dicit. Qui enim lege ad iusticiam voluut accedere, 20
insistunt impeditam et asperam viam, qua nunquam ad iusticiam perveniunt.
Td quod sub Papa sumus "experti: nulla opera, nnlli cultus, nuUa merita
salis erant afflictis conscientiis, semper trepidabaut, semper timebant, semper
requirebaut aliquid in suis operibus. Sic non solura curva et impedita legis
via est, quae per longas ambages longius a Christo abducit, sed etiam est 25
aspera et calculosa, ut nunquam quietum cor aut corpus esse possit. Sic
omnis via extra graciam est. Euangelion autem et nova praedicatio, quae
finitam militiam sequetur, imo quae finiet militiam, plauam ostendit viam,
nempe credere in Christum absque lege, deinde servire proximo. Haec via
non habet asperitatem, propterea quod tranquillam facit conscientiam, et abest '^o
qnoque curvitas propter rectitudinem doctrinae. Sic optirae describit Propheta
genera vitae, quae sunt extra graciam, et ostendit vcram viam, quae
sola ad iusticiam ducit. Ea est doctriua fidei, quae Christum proponit.
40,
'Et revelabitur gloria Domini.' Asperae et curvae viae nostrae iusticiae
statuunt sua trojjhaea: faciunt praesumptuosos, inflant. Sed haec doctriua 35
revelat Domini gloriam, nos constituit peccatores, Dominum praedicat liberatorem
et redemptorem.
'Os Domini loquetur." Emphasis est in 'Domini'. Quasi dicat: Ante
locutum est os Mosi, servi, Euangelion autem debet quidem doceri humano
6 est Christus B 14 Sicut B 15 disceruit B

(Söovlcfimg über 3cfnia 1527—29) — Seholia 1532,'84. Cap. 40, ö— 7. 253
ore, Scd illiid os uoii ainpliiis liorniuis sed Christi Dei est, qiii iu Euangelio
loquitur.
'Vox dicentis: clama.' Fei'git Propheta iu magiiificaudo miiiisterio 40, e
verbi, fore, ut eo tempore, quo praedicabitur iusticia graciae, etiaui lioc
5 praedieetur, quod sequitur: Omuis caro 3C. Sed hi

254 (Sorlcfuitg übet 3e|aia 1527—29) — Scholia 15324. Cap. 40, 7—8.
Soi). 16, 8 quoque dicit : 'Spiritus
sanctu.s argiiet miindum de peccato'. Per hanc praedicationem
foemuu are.scit et perit viror, id est, danmatur iiisticia et .«apicntia
carni.s tanquam inutilis, imo pernitiosa ad iusticiam et .salutem con-
.seqneudam.
Sed haee doctriua magno scandalo occasiouem praebet. Sic enim :.
eogitant homines: .si bona opera niiiil prosiint, ergo .sequamnr ciipiditate.s
nostras et vivamus .siue lege. Quare videudum est, ubi dicamus opera nihil
prodesse. Sumiis enim iam in loco iustificatiouis et consulimus conscientiis.
Hie iiulla opera, nuUa iusticia, niilli ciiltus valent, Sed tantuni defigendi
oculi sunt in meritum et mortem Christi pro uostris peccatis passi. Hiiuc lo
Christum cum fide appreheudimu.s, quod pro nobis satisfecerit et sua morte peceata
nostra et mortem nostram devicerit, tunc Deo vivimus in iusticia non nostra
sed Christi, quae sola dat vitam aeternaru. Porro Praeter hanc spiritualem vitam
obligat nos politia, ut externe etiam honeste vivamus. Huc adhibenda est
alia iusticia non Christiaua sed politica, quae necessai'ia est et non sine 15
summo peccato jiraetermittitur. Sed ad iusticiam Christiauam nihilo plus
iacit quam edere, bibere, dormire 3C. Cum igitur damnautur bona opera,
sie damuantur tanquam ad iusticiam Christianam iuutilia. Älaior enim res
est victoria mortis et iufcrni, remissio peccatorum et iusticia, quam ut nostra
bona ojjera quicquam ad cam aflerre possint. Gracia est et Dei gracia, qui 20
gratis tantum thesaurum in Christo donat oredentibus. Disciplinam igitur
sancti Bernhardi, Benedicti et aliorum, quae olim fuit, laudanuis. Nam c
Propheta humauam iusticiam Horem appellat tanquam rem pulchram ctt
speciosam, quae capit oculos et ratiouem. Sed summa impietas est credere
per eam disciplinam remissiouem peccatorum et iusticiam nos cousequi. 25
fiatio quidem sie statuit et capitur illa operum specie, sed spiritus sauctus
aliter iudicat, quod scilicet finis omnium operum legis sit non vita aeterna, quam
iam ante habemus per fidem, Sed ut fidem hac obedieutia testeraur etiam coram
horainibus et carnem ac cupiditates uostras, quae spiritui repugnant, mortificemus.
40,8 'Verbum autem Dei nostri manet in aeternum.' Insignis sententia, 30
quam omnibus parietibus inscribi oportuit. Sohnu verbum Domini manebit,
quicquid praeter et extra verbum Dei est, sicut flos agri peribit. Hie iustitue
catalogum omnium operum, quae sine verbo Dei in Papatu fiunt:
Ordo Francisci cum aliis, Missa, cucullus, satisfactio, peregrinationes, indulgentiae
JC. non sunt verbum Dei, ergo peribunt, Verbum autem Domini et 30
omnes, qui verbo credunt, mancbunt in aeternum. Porro difficile est credere,
quod haec vooula, hie auhelitus maneat et servet nos in perpetuum tot
speciosissirais operibus et iusticiis arefactis.
2 arescit] crescit im Text, in den Levia quaedam cirata her. in arcscit A arcscit foeimm
B 16 summo fehlt 11 25 uos cousequi remissionem peccatorum et iusticiam B
34 Francisci cum aliis] Monacliorum B

.
(Sorlcfiiiig über Sicfoin ir)27-29) - Scholia 1532/4. Cap. 40,9-10. 255
'Zion quae Euaugelizas ascende.' Praedicatoris duo suut officia docerew, 9
et exhortari. Hactemis dociiit et dixit omnem carnem foeuiim esse et soliim
verbum Doniini stare, quod finitaiii miliciam et duplicia affert, lusticiam
soilicet pro peocato et vitam pro morto. Quia aiitem haec doctrina siue teii-
5 tatioue retineri nou potest, quod Satliau eam cupiat oppres.sam et excitet
t.yranuos et haei'eses, Ideo vertitur Propheta contra eam ad alteram partem
et exhortatur credeutes, ut fortes sint in fide et non patiantur sibi nee vi
uec dolo excuti mauibus docti'iuam Euangelii, sed confidenter et liberc eam
doceant. Deinde agit contra haereticos, qui haue doctrinam impiiguaiit.
10 Haec igitiir pars huius capitis, quae sequitur, in exhortatione suorum et
confutatione adversariorum consistit.
Appellat Zion, hoc est, totam Ecclesiam credentium Euangelizatricem.
Omnes enim vocati ad Euangelion suut Euangelistae. Neque sicut in lege
saeerdotalis functio tantum in una tribu Levi eonsistebat, ita nunc ad Euangelion
1.') ilocendum certae faniiliae destinatae sunt, Sed possunt ad Euangelion docendum oninium
conditionum et ordinum homines vocari. Quia tarnen omuia in Ecclesia cum
ordiue debent fieri, non proiuiscue oniues docere debent sed tantum qui
vocati sunt ad docendum. Ita ministerii solum diifereutia iuter sacerdotes
et laicos est, non iuris.
•20 Porro distiuguit lioc nomine Ecclesiam u priore Hierusaiem, quae üiit
legis discipula. Nova Hierusaiem debet esse magistra Euangelii et docere
alios, uüu discere legem.
Metaphoricum est, quod dicit: Ascende supra montem. Quasi dieat:
Prodi, exere caput, exaltare. Cupiunt enim to oppressam Sathan et mundus,
25 sed tu coüstanter Euangelion praedica 3C.
'Ecce Dominus Dens in fortitudine vcniet." Insignis consolatio, qua4o, lo
erigit humiliatos praedicatores verbi, quibus nihil vilius, despectius aut
infirmius est. Petrum prius uegare Christum, reliquos Apostolos prius a
Ciiristo fugere oportuit, quam praedicarent Euangelion. Ita Paulus primo
30 ecclesiam Dei persecutus est. Ideo autem contemptos homines et iufirmos
ad hoc miuisterium verbi deligit Dens, ut appareat divina vis verbi, quod
in infirmissimis personis non potest opprimi. Et si per potentes mundi praedicaretur
Euangelion, homines magis caperentur personae autoritate quam ipso verbo.
Quare hac ipsa ratione, qua putant sapientes mundi fieri , ut contemnatur verbum ob
35 ministrorum infirmitatem, verbum potius eommendatur, Cuius virtus in eo maxime
cernitur, quod quanquam per contemptibiles personas docetur, non tarnen opprimi
potest, Sed ipsum verbum opprimit hypocrisin et Idolatriam, quam potentes docent
"^
et tuentur. Sic per hos XII aunos Verbum mansit, cum tamen tot insidiis
opprimere id Sathan tentaret. Excitavit enim contra verbum tyrannos, priu-
5 quod bis excitet] Satan enim cupit eam oppressam et excitat D 8 mauibus] de
manibus B 38 XII] XV B
') Die erste Ausgabe hat nach dem Hefte (löii) lyl. oben ,S. 80) richtiy 12 Jahre
yesetst. Warum die Ausgabe von lö34 lindert und noch dazu auf 1632 rechnet, ist nicht
ersichlltch. Vielleicht nur lirnchfehler

256 (SSotIcIung über giciaia 1527—29) - SchoHa 1532/4. Cap. 40. 10-12.
cipes, excitavit .seditioucra rusticam, excitavit rottenses Spiritus et haereses
iufinitas et tarnen adliuc .stat illaesum. Miiudus tauien nou cernit. Ocuii
autem Spiritus ceruunt virtuteui haue perfici iu iufirmitate, ut appareat
i.itoi). 4,4 nmiorem esse, qui in uobis est, quam qui in mundo est.
'Ecce merces eius cum eo et fructus.' Simt Hebraismi obscuri. Nani ;•
merces significat efficaciam verbi et opus significat fructum vcrbi, Sicut etiam
opus vineae vocant ipsum vinum et fructum vineae. Est autem senteutia:
Dominus venit in Ibrtitudiue et ecce merces eius cum eo 3C. Id est: Faciet
verbum non t'rusti'a praedicari, sed erit efficax per verbum, quod ubicunque
verbum praedicabitm-, ibi erit merces et opus eius, id est, sautificabit ibi et lo
erit efficax. Quasi dicat: Hactenus non venit Dominus in fortitudiue, cum
darct legem inlirraam, qua tantum terrebautur anirai. Euaugeliou autem
ccrtum fructum secuni atiert, coufert remissiouem graciae, pacificat cor jc.
40, n 'Sicut ])astor pascet oves.' Ipse suscipiet cm-am gregis sui, non tradet
oves pascendas mercenariis. Porro quod dicit: alias oves pascet, alias fovebit n
in sinu et portabit, Significat suavissima figura Christum in suo regno habere
verbum, quod valeat ad omnes personas, ad firmos et infirmus, quorum fidem
alat consolationibus et promissionibus. Magna autem haec cousolatio est,
quod omnes, qui quoquo modo verbo adhaeserint, quantumvis iufirmi, in
regnum Christi recipiantur et soli increduli e.xcludantur. Reliquos omnes 20
potcst et vult ferre Christus JC. Haec est prima pars eshortationis pro pusillanimibus
contra potentes. Instruit eiiim eos et exhortatur, ne metuaut sed constanter
doceaut Euangelion, atfuturum enim Christum iu efficacia verbi et uon deserturum
afflictos. lam confutat impios.
41», r2 'Qnis mensns est pugiilo aquas.' Hunc locum quidam eo trahuut, 25
quasi iactet poteutiam suam Dens pro erigendis infirmis, sicut lohannes
1. 3oti. •1,4 quoque dicit: Maior est, qui in nobis est, quam qui in mundo. Ego autem
sentio esse coufutationem haereticorum et iusticiariorum, qui contra fidei
iusticiam pugnant et conantur tautam poteutiam, nempe maiestatem divinam
suis electiciis operibus placare et quasi praescribunt Deo, quid probare, quid so
improbare, quid placere, quid displicere ei debeat. Nam quod Mouaciuis in
regula et ordine suo se Deo placere sentit. Hoc quid aliud est quam manifesta
idolatria, qua fingit sibi talem Deum, qui stulta et impia ista opera
probet? Contra haue pestilentem j)raesumptionem nostrarum virium et
operum adeo tragicis figuris describit poteutiam divinam, ut reducat nos 3s
ad verbum, quod militiam finit et douat duplicia pro peccatis nostris, ut
speremus iu gratiam Dei in Christo exhibitam donatamque.
Confutet igitur eos, qui diversum a gracia et fide docent. Quis, inqnit,
meusus est pugUIo aquas K. Quasi dicat: Tanta est magnitudo divinao
potentiae. Quid ergo nunc polest a nobis vcrmiculis huic tantae magnitudiiii w
13 graciae] peccatorum B 27 muudu est i> 37 spereimis inj ruluciuni ccitjiin
colloccmu.s in solani li 38 C'onl'utiit B 40 nobis] uobis B

.'i Quare
(liurUfiina über 3eioin 1527-29) — Scholia l.")H2M. Cap. 40, 12—21. 257
simile fieri? Et tarnen Frauciscani, Augustiniani, Cliartiisiani ?c. cum suis
regulis huie maguitudini occurrerc audent, quam nee coelum uee terra compreheudit,
idque tanta audacia et praesumptione, ut confidant se dignum
aliqnid tanta magnitudine feeisse aut facturos esse,
ad has omiies iuterrogatioiies Vjuis eomprehendit pugillo aquas' 2C.
Respondeut iustieiarii et omnes, qui in fiducia operum incedunt: Nos possumus.
Et sunt consiliarii, imo magistri Spiritus Sancti et plastae Pei, imo
affectatores diviuitatis, qui seipsos in Dei locum constituuut. Haeret enim
in nobis, cum a verbo recedimus, illa vis inuati peccati, quod affectaraus
in divinitatem, Sicut Adam a Sathaua persuasus in paradiso fecit, cum diceret:
Et dii
eritis.
'Cui ergo similem facitis Deum.' Pergit in confutatione. Cum talisw, is
et tantus sim, non potes aliquid fingere, quo places me aut demerearis
favorem meum. Fingunt enim alimn Deum, qui eum placari operibus credunt.
15 Carthusiauus fingit Deum cucuUatum et cinctum fuue. Credit enim, quod
Dens delect€tur, si sie vivat. Sic qui suscipiunt peregrinationes, fingunt
Deum vagum ,
quia credunt delectari eum peregriuationibus , alioqui non
susciperent eas. Sic totus Papatus nihil est et fuit quam plastes Dei, quem
tot forrais induit, quot Protheum suum habere Poetae fingunt.
20 'Faber conflat sculptile et aurife.x deaurat illud et addit argenteas 40, 1»
catenulas. Similiter pauperis oblatio, is eligit lignum non putrescens et
quaerit sapientem opificem, qui paret sculptile, quod non moveatur.' Sic
commodius ledditur textus. Est autem sententia: Divites aureas imagines,
pauperes ligneas statuunt et sie instituunt cultum Dei. Hie enim illorum
2i temporum mos fuit. Nostri Papistae hodie, si usum et affectum consideres,
plane idem faciunt, quanquam obiectum et materia, circa quam, sit alia. Uli
eiiim evecta statua putabaut se opus Deo gratum praestitisse, sicut Israelitae
dicunt: 'Hi sunt dii tui, qui te eduxerunt ex Aegypto', quasi dicant: Hie 2. woif 32, <
cultus placet vero Deo, qui nos ex Aegypto eduxit. Idem plane Mouachi
30 et reliqua Papae turba hodie faciunt, qui operibus a se delectis hoc tribuunt,
quod Deo placeant et placent eum.
"Nunquid non scitis?' Confutatioui addit increpationem. Habetisao, 21
naturaliter aliquam Cognitionen! de Deo. Alioqui non coleretis Deum in
idolis. Verum illam coguitiouem non sequimini, alioqui non faceretis ea,
35 quae facitis. Dens enim non adiuvatur, non placatur, non formatur a vobis,
non indiget vestris operibus, sicut Paulus dicit Acto. 17. Dat nobis, non avs. 17, 24
recipit a nobis, iuvat nos, non iuvatur a nobis. Quare ergo vos vultis ei
7 plastae im Text, in Leuia qu,ieilam en-ata herichlicit in plastae Dei A] plastae B
Tj8 imo Ins constituuut] attectantes divinitatem et seipsos in Dei locum constituentes IJ
13114 places bis meum] placare me ant tlemereri favorem nieum possis B IG si sie vivat]
tali vita B IT Deam A 18 tjnam his ciueui] quam ligulus Idolorum, qui Deum B
21 oblatio est B 30 delectis] electis B
Sut^cv§ SEßctte. XXV 17

258 (Söotlcfunci iiticr Sefaia 1527-29) — Seholia 1532/4. Cap. 40, 21-27.
dare, quare fingitis eiini vestris ciiltibu.s et nperibii.s delectari, placari k.
Cartliusianus sentit: Dens mihi gratis non favet, id est, uon est Dens. Ego
igitur faciam Deum aliuni, quem tali regula, tali vestitu, tali opcre demerebor
jc. lu hac infiuita impietate totus Papatiis est mersiis.
'An non intellexistis a fundamentis terrae?' Sic lege. Id est, a tempore, s
quo fundata est
terra.
40,22
Qui sedet super gyrum terrae.' Id est, in isto toto rotundo, quod est
supra terram. Quem igitm- non capit coelum et terra, eum vos concludeti.s
in statuam, in ieiunia, cucuilos, Missas vestras? Estis omnes cum omuibus
vestris iusticiis ceu locustae, quas ventus dissipat. lo
'Qui coelum expandit sicut pelles.' Est prophetica copia, qua insectatur
iusticiam carnalem. Ipse extendit coelum, quid est, quod tu teutas
eum formare? jc.
40 23
'Qui ponit principes in niliilum et iudices terrae facit inaues, quasi
neque plantato' IC. Non quod damnet principes aut iudices. Officia enim sunt 1.1
bona et divinitus iustituta, Sed damnat studia et iusticiam eoruni propriam, cum
qua pereunt, ac si nunquam fuissent. Sic uulli hodie sunt Pharisaei, nulli
Saducaei, uulli Arriaui, sed omnes perierunt, ac si nunquam fuissent. Sie
omnis humaua iusticia, omuia humana inveuta pereunt, quantumvis maguorum
hominum. .Sic omuia mundi regna, postquam caeperunt se opponere Christi 20
reguo, perierunt. Verbum autem Domini manet in aeternum, Et iustus florebit
tanquam palma posita ad rivum aquae Jc.
'Levate in excelsum oculos vestros.' Hie se convertit Propheta ad
^j 26
erigendos infirmos et iubet, ut tollaut ocidos et iutueautur dispositas Stellas.
Quasi dicat: Alia vestra est iusticia, quam sit iusticia mimdi, quae stillae 2^
situlae et pulvisculo similis est. Quemadmodum autem stellae infinitae sunt
et duraverunt ab iuitio mimdi usque huc, Sic vestra iusticia nullis potest
circumscribi fiuibus et perpetuo dm-abit. Neque enim ex vobis pendet sed
contulit ac gratis eam vobis donavit is, qui creavit illam durabileni coeli
maclünam. Sic proponunt nobis Prophetae unicam iusticiam Christi, in qua tuto 30
üdcre possumus. In nostris iusticiis neu possumus fidere.
'Neque unum reliqunm fuit.' Significat infinitatem uumeri et virtutis,
quod tot seculis ne una aliqua Stella delatigata aut corrupta sit. Talis etiam
est iusticia credentium : intinitae magnitudiuis et virtutis, quia non est uostra
sed Dei. Christus enim est iusticia uostra, sicut Paulus dicit. 35
40 27
'Quare dicis lacob.' Hie applicat similitudiuem, qua nobis comnieudavit
opulentam iusticiam, quam credentes habeut. Increpat autem iucredulitatem
nostram, quod ita tardi sumus ad credeudum et pusillauimes.
'Abscondita est via mea a Domino.' Hie locus dupliciter potest accipi.
Primo de via, quam paramus nostris viribus, quasi dicant territae et pavidae 40
y Estis] Corani Deu estis B 2T millis] louge est maior quam illoruni iiec ullis B

(^jorkfung übet ^ciaia 1-V27-29) — Scholia 15;>2/4. Cap. 40^27— 29. 259
luentes: Dens nulla opera pro iiisticia recipit, Reli

I
260 (SJorleimig über 3c(aia 1.V27—29) — Scholia 15:12/4. Cap. 40. 29 — 41, 2.
potius ad Deum confugere, qui nou potest uobis esse Deus, hoc est, iustificator
et salvator, nisi uos peccata et mortem habeamus. Porrn raaiestatein
muudi et potentiam miuKli comparat florenti aetati iuvemini.
In Caput XLI.
Pergit in consolandis suis et coufutandis adversainis. Addit autem s
praedictis fidem uno maximo exemplo, quod omnium gentium historiis
opponit et probat .siiam poteutiam per Abrahamuiu, in quo diio praedicat.
Alteram, quod eum defenderit, ut incolumis in terram Chanaau per tot
infestas gentes perveniret. Alterum, quod magnos illos reges parva manu
faderit. Haec, inquit, stultus et infirmus ego Deus per infirmum Abrahamum lo
feci, vos, qui me contemnitis, si potestis, facite simile aliquid. Porro insulas
vocat omnes geutes, quae idola colnnt, quae stultum et iufirmuni Deum
iudicant et contemnunt. Comprehenduutur autem sub Idolatris maxime
iusticiarii
ludaei.
4, 1
'Mutent fortitudinem populi.' Mutare dixit, queraadmodura mutantur is
vestes, pro: parent, iustruant se.
41,2 'Quis suscitavit ab Oriente iustum.' Quid? an ne hoc tantum est
miraculum? Considera diligeuter circumstautias omnes et apparebit maguitudo
divinae potentiae, quae liuuc Abrahamum servare incolumem potuit.
Quid euim putas? In terra iuimicorum habitavit, per terram inimicorum ivit. 20
A terra inimicorum exivit, nullum usquam praesidium, uullus receptus ei
fuit. Est autem res plenissima laborum et periculi confiteri fidem suam, in
medio Babylonis dicere, quod Deus ipsorum non sit Deus, solum se verum
Dei cidtum habere, omnium aliarura gentium religiones impias et vanas esse.
Haec confiteri est se quotidie certissiraae morti obiicere. Quod autem 25
Abraham haec fecerit, scriptura nou dicit aperte sed obscure significat, cum
eum pium fuisse homiuera dicit, qui Deo credit. Nostrum autem est, qui
legimus sacras literas, antecedeutia et consequentia inde colligere: Si credidit,
coufessus est fidem. Si confessus est, sensit crucem et omues Sathanae
insidias, quibus et vitam et fidem oppugnavit. Merito igitur tanti fit haec 30
historia et nou frustra est, quod Moses Gen. 12. tot verbis eius profectionem
describit.
'Quis dedit gentes et reges in conspectu eins.' Hie tractat alterum
miraculum. Quod nobis eo debet magis commendatum esse, ut videamu.s,
quam poteus res sit gladius, quando ex verbo Dei stringitur et ferit, Kursus 35
quam liebes sit gladius, si praeter maudatum Dei stringatur. Eius rei plura
exempla habes in libris Regum. Est etiam confirmatio gladii et magistratus
hie observanda, quod etiam Christianis (contra Anabaptistarum errores) et
magistratus gerere et belligerari liceat.
7 potentiam] .sententiam B 27 credit] credidit B

(S5orIe[ung übet Scfaia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 41,3— 7. 26l
'Dedit eos gladio ipsius sicut pulverem.' Has figiiras nnta, quod vis
impiorum contra pios sit qiia.si pulvis et stipula. Sed sunt Iiae fidei voces,
cum diversum in specie appareat. Sola fides iudicat et credit Turcam contra
])ios esse stipulain et pulverem, quem veutus proiicit. Caro autem diversum
5 sentit et iudicat.
'Vocans generationes.' A particulari transit ad universale. Eodem*''*
modo, inquit, voco hos et illos, Sicut Paulus Acto. 12. constituere Deum -'M-i't'J.ae
tenuinos habitatoribus terrae.
'Ego Dominus primus et no\'issimus.' Oranes generationes terrae
lu jiraetereunt , solus ego maneo in aeternum. Sic omnis Idolorum cultus,
omnes haereses abeunt, Verbum Domini manet in aeternum.
'Viderunt insulae et timuerunt.' Est Propheta in cousolandis piis et'"'-''
terrendis adversariis, sicut in superiore capite instituit. Iacta\nt igitur
potentiam Dei, quem totus mundus infirmum esse iudicat. Nunc adducit
15 etiam adversarios et ridet eorum studia et consilia, quibus defendere suam
idolatriam et cultus suos contra verbum Dei conantur. Quanquam enim
videant sibi imminere exitium et ideo metuant, tamen obstinati et indurati
pergunt. Sicut nostri adversarii hodie faeiunt. Vident hanc religiouis
rautationem divinitus factam esse. Vident suos cultus impios et doctriuam
20 nostram piam et ex sacris literis acceptam esse, Sicut etiam publice quidam
eorum confessi sunt: Fateri se, quod omnes articulos fidei pure et vere
doceamus, et tamen ita excaecatum est cor eorum, ut agnitam veiitatem
obstinate daranent, ))ersequantur et perditam velint. Sicut in hac Mimesi
prophetica videmus. Vident, inquit, ista et metuunt, nihilominus tarnen
25 propinquant, coniungunt se, conferant \nres et consilia sua ad idolatriam
defendendam, et quanquam desperata res sit, se mutuo tamen consolantur.
Omnino conveniunt haec cum nostris Papistis hodie, qui sicut faber nulli
operae parcit in fingenda imagine, ita ipsi omnia conantur pro defensione supei-stitionis
adversus Deum et veram religioneni. Aurifices sunt illi. qui hodie Papam defendunt.
30 Aurum est scriptura sancta . hanc raalleis cogunt et fleetuut ad sua Idola effingenda.
Verum iusticia et Idohim ilhid non vult stare sed minatur ruinam. Concurrunt igitur
fabri et aurifices et clavis figunt Idolum, hoc est, Decretis Pontificum et nomine
Ecclesiae. tum Autoritate Magistratus. Magno autem labore haec omnia efficiunt. Id
enim significant mallei et incudes. Contra, nos scripturam simpliciter docemus et
35 eam unam reieetis omnibus hominum somniis et nugis valere volumus. Hanc uuam
agitamus et committimus Deo successum. qui per verbum est efficax in Ecclesia sua.
Textus hie male est redditus. Sententia autem fere ita potest reddi:
Faber lignarius adiungit sibi aurificem et lamiuam nialleo super incudem
percutieljaut et dicebant: Bonuiu est ad glutinandum, et firmabaut clavis,
40 ne commoveretur 2C.
21 Fateri se fehlt B 23 perditam] extinctam B Sicut] Idem B 26 consolantur
?c. B 40 commoverentur B

262 (Sotlciimg üict Scioin 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 41,8-10.
41.8 'Et tu Israel serve meus.' Hactenus tractavit prosopopoean idolatiaruni
et dociiit, quam studiose resistant verae pietatis doctrinae. Nunc addit
ainplissimas pioruui consolationes et hortatur, ut perdurent et constauter
ferant adversam fortunaru, Se euim illis affuturum in omuibus nialis. Quauquam
autem haec proprie pertinent ad invulgationem Euangelii, quod, cum s
priinuni doceri caeptum esset, coniunctis viribus et ludaei et gentes op])nmere
cupiebant, tarnen recte accommodari potest generaliter ad omnes, qui sunt in
simili persecutione. Sicut nos hodie et omnes, qui pie volunt vivere.
Christianus enim provocat contra se Sathauam et totum muudum. Quemadmodum
autem Apostoli huiusmodi Prophetarum locis se consolati suut, Ita lo
nos etiam, qui habemus eundem Christum et idem verbum, qui etiara eosdem
hostes sentimus, talibus testimoniis erigere nos debemus.
'Serve meus lacob.' Hie siguificat causam, quare mundus contra pios
sie iusaniat. Sum Dens, inquit, qui putor a sapientibus mundi esse infirmus,
et tamen sapientiam et potentiam mundi opprimo et in nihilum redigo. i5
Hac re offensi, quia in mc saevire non possunt, saeviunt iu vos servos
meos. Nomen meum, quod inter ipsos praedicatur, crucifigunt. Id uomeu
quia vos servi mei profitemini et portatis, ideo in vos saeviunt.
Porro uomen servi admonet nos, ut simus certi de vocatione. Sic
enim coufirmanda conscientia est, ut dicas: quantumcunque peccator sum, jo
tamen haec doetrina et sapieutia, quam profiteor, est vera et non mea sed
Dei et ex verbo Dei hausta et accepta. Haue certitudinem qui non habent,
non poterunt in cruce consistere. Tum autem sentimus, quam iufirma haec
plerophoria et certitudo sit, cum tentannu- terrore irae divinae et peccati,
quare assuefaciendi animi sunt ad eam et oraudus Dens est, ut iu tentatione äs
nobis adsit. Praeterea Nomen servi summam consolationem continet, si
respicias ad eum, qui loquitur, qui scilieet creavit omnia et si quoque ad
quem loquatur consideres, scilieet ad afflictum et desertum hominem.
'Quem elegi.' Ergo omnia, quae facit, placent, ergo uulla peccata
hanc electionem impedient. so
'Semen Abrahae.' Proprie pertinet hoc ad Apostolos, qui fuerunt de
ista massa carnis Abrahae. Porro ad quos hoc verbum venit, illos etiam
constituit filios Dei et semen Abrahae, quanquam proprie non sint semen
Abrahae. Cum his igitur tam suaviter loquitur Spiritus sanctus, cum quibus
adeo tyrannice loquitur Sathan in tentatione. 3h
41.9 'Et non abieci te." Quanquam nonnnnquam sie apparet, cum tentamur.
41, 10 'Dextera iusti mei.' Id est, per dexteram meae iusticiae. Est insignis
qjl.
locus. Cum enim pii sie in mundo sint, ut fremant gentes et reges iusaniant
2, 1 contra Christum, ut vi et dolo infestemur. Nam et vita exponenda est periculis
Omnibus et conscientia nostra non solum de nostris sed etiam de 4o
1 idolotraium AB 33134 quanquam bis Abrahae fehlt JS 35 Sathau fehlt £

(33ottefuna über ^cjaia 1527—29) — Scholia 1532,4. Cap. 41, 10. 11. 263
aliorum peccatis uos sollicitat et urget. In his malis quid faciemlum est?
Respondet hie Deus et dicit: Ne timeas. Siguificat quidem desperates et
eontemptos credentes esse, sicut Paulus dicit 'lutus pavores, foris pugnae',2- Eov. 7,5
Et tanien nionet, ne timeanius. Quare hoc? Quia non sumns soli, etsi
5 enim uos sumus infirmi, imo prorsus nihil, tarnen Deus est omuia. Etsi
uos sunms pcccatores, ipso tanieu iustus est et dicit: Quis arguet nie de
peccato? Et sane nisi huiusmodi consolationibus uos ereserimus, quod non
soli simus, succumbemus in tentatione. Fiunt autem haec suaviora, si circumstantias
omnes consideres. Qui enim sunt, ad quos dicit, ne timeant?
1« nenipe niiseri, absorpti et deplorati homiues. Sentimus enim et vitam
nostram male gestam et ofBciura nostrum negligenter administratum. Praeterea
incumbunt in nos et urgent metus mortis, peccatum et Sathan. Ad
haec si conferas personam, quae hie loquitur et iubet, ne timeamus, tum
demuni cernes, quana maguifica haec sit consolatio, quae scilicet victoriain
i'> contra principes inferorum et potestates aeris parit.
Utitur autem hie novo vocabulo, quod dicit 'Dextera iusticiae nieae.'
Alhidit enim ad luetam fidei. Cum enim nullam in nobis insticiam, nulla
merita videamus et sentiamus uostra peccata et demerita, pavemus et
desperatione sollicitamur. Dicit igitur: Non debes tutus esse tua aliqua
2u iusticia sed Dextera meae iusticiae te suscipiet, defendet et servabit. lila
sola potest te servare. Ne igitur deiiciant animum peccata tua, Iusticia mea
potius te erigat K. Sic uititur fides in iusticia aliena, quam uec sentit
nee videt.
'Ecce coufundentur et erubescent omnes.' Non solum confirmabituri 1.11
25 fides et conscientia tua sed et adversarios tuos vinces. Neque hoc solura,
sed subiugabis etiam et convertes eos. Porro adver.sarii sunt non t}ranui
solum sed et caro nostra, conscientia, mundus et Sathau. Contra hos omnes
promittit victoriam.
'Omnes qui pugnant.' Hie vides, apud quos et inter quos Eeelesia
30 vivat, quod sit oppressa ab iis, qui contra pugnant et qui contra dicunt.
Quare hae cousolationes fide accipiendae simt, re enim eontrarium experiemur.
Promittit enim dexteram appreheudentem , at uos sentimus dexteram gravantem
peccatis, minitantem mortem et intentantem danmationem. Sie est
fides rerum non apparentium, imo etiam eontrarie apparentium. Omnes hae
35 promissiones stabant supra lohannem Huss et tarnen exurebatur in eoncilio
Constantiensi. Adeo tum omnia diversa eveniebant. Nos autem iam videmus
Veras fuisse. Papatus enim confusus est et perierunt viri, qui contradixere.
lohannes autem Huss tanquam martyr Dei celebratur et vivit
cum Christo.
11 gestam] actam B

2G4 (SöorlE[uttg übet Sefnia 1527—29) — Scholiii lö::52/4. Cap. 41. 13-17.
11.13 'Api)rehendens niaiuun tiiani.' Vocat nianum officiiiiu praedicaiidi et
(liiceiidi. Ego adsiim verbo tiio, ut fructificet apiid bonos et defendatur
coutra tyrauuos et haeretieos. Haue apprehensionem luauus iio.strae uoii
vident adversarü nostri, impingunt igitiir iu eum, qui eos opprimet.
41. 14 'Noli timere vermi.s lacob." Non solum viucet adversarios suos 5
.saucta Eecle.sia .sed et dominabitiir eis et conculcabit eos. Hoc auteni totum
fit per praedicationem Euangelii, quo iusticiam Christi praedicat et nostrain
iusticiam damnat. Halles auteiii liiiius rei exeiupla iu Actis, iu eonciouibus
Apostolorum. Ibi videre licet, qiiomodo Apostoli damneut iusticiam operuui
et ludaeos tritureut. Vocat vermem, quid euim suut contra religioneui lu
ludaeorum et contra potentiam Roniauoruiii abiecti piscatores, pauci Apostoli
et tameu ntrique, et ludaei et Romani, ab bis vermibus destructi sunt per
praedicationem P^uangelii.
41. 15 'Ego posui te quasi plaustrum." Est alieua similitudo a nostra consuetudine.
Vos Ajjostoli prirao, deiudc omnes alii, qui docetis Euangelion, is
eritis tauquam plaustrum, quo triturantur fruges. Coutundetis iusticiam et
sapientiam mundi non gladio et vi sed tantum verbo. Sic nostro saeculo
trituravimns, ut ruerent raouasteria, Missae, Monachi, caelibatus et alii
montes, iu quibus regnum Papae aedificatum fuit. Fecimus auteui haec
tautum triturando: proposuimus iusticiam Christi, quae est ex fide. Haec 20
tribula coutudit Antichristi regnum. lufeliciter tentaruut trituratiouem haue
Muuzerus et alii, qni gladio et seditionibus Papatum voluerunt dcstruere.
lufeliciter haue trituratiouem ii quoque teutant, qui coutemptu Sacramentorum
putaut Papatum destrui. Ea euim re magis confirmatur et induratur.
41.16 'Tu exultabis iu Domino.' Manifeste .significat antithesiu: In Domino 2s
exultabis, uon ex operibus aut iusticia tua.
41. 17 'Egeni et pauperes quaerunt aquas.' Propheta meo iudicio tres tentatioues
hoc loco descripsit. Prima est carnis, in qua deiicimur coguitioue
peccati et infirmitatis nostrae. Promittit igitur Dens se uos sua iusticia
velle susteutare. Secunda tentatio est mundi, qua oppuguamur vi et dolo :

(SBottcfuiig über Sejoin 1527--29) - Scholia 1532/4. Cap. 41, 17-21. 265
'Et uon sunt.' Haec est ik'.spcratio, (jua in luiiiLsiuodi teutatioue
obruuntur aninii. Neque enim finis vel modus apparet, sed aeterua videtur
futura tentatio. Ideo etiam iiidiicit neminem haue afflictionem videre nisi
uniciim illum, quem Paulus etiam dicitRoma.8. intclligere gemitum afflictorum.iRi'm. s, 2?
6 'Ego Dominus exaudiam eos.' Consolatio: Quanto maior penuria fuit,
tanto maior erit copia. lu ipsa desperatione praesentissimum sentietis
auxilium. Poito discendum est ex luiiusmodi locis, ut in tentatioue perdurcmus
et eo speremus pertinacius, quo onmia desperatiora videntur.
'Ponam desertum iu stagna aquarum.' Sunt figurae, quibus significat4l, is
10 se desperatis illis, qui vexantur pavoribus conscientiae, affuturum, ut viucant
Sathanam, couscieutiam et mundum, ut appareat gloria verbi et fidei,

2G6 (ffiotlefiinn über ^cinin 1527-29) - Sdiolia 1532/4. Cai). 41, 21-23.
liomiiiC'S et iiliijiuim opiiiioueni divinitati.s coUigat, ubi eventus resi)ondt'nt.
Praelerea autem quia cogitatioues et coiisilia luagnonuu prnicipum ferc novit,
potest facile bella aut pacem praedicere, sed taiiien illa quocjue perplexe et
anibigiie praedicit.
Particulares autem praedictiones nunquaiu nisi obsciiri.ssiiue
iudicat, ut a nemine, nisi cum factae sint, iutelligautur. Sic multa in Lichtenbergero"^
sunt, quae priusquam fierent, nemo potuit intelligere. Econtra
tpiicquid Dens loquitur, id est apertum et verum, non flexiloquum, .sed certo
ita fit, ut praedicit. Sic praedixit regnum suum mansurura, hoc manet invito
Sathana, muudo et portis inferi.
41, 2a 'Priora quae fuerunt nunciate.' Est obscurus hie locus propter He- lo
braismuni. In prophecia semper praecedit verbum et eventus se(juitur. Vocat
igitur priora, id est, propheciam, quae praecedit. Est autem sententia: Agite
vos contemptores nostri Dei, facite periculum vestri Spiritus, interpretaniini
uobis Propheciam aliquam. Non solum ipsi aliquid certi praedicere non
potestis sed ne ea, quae iam praedicta simt, intelligere, priusquam fiaut. is
Porro observandum hie est duplex propheciarum genus esse. Quaedam
enim jiropheciae sunt generales, ut cum flagitiosum aliquem video, possum
praedicere, uisi mutet vitam, fore, ut misere pereat. Quaedam sunt speciales
propheciae seu particulares, ut: Cyrus reducet captivum populum. Huiusmodi
particulares propheciae sunt peculiare quoddam donum et novo Spiritus 2u
lumine contingunt. De his hoc loco Propheta agit. Generales autem propheciae
sunt Omnibus Christianis notae, fundantur enim in primo praecepto:
Ego sum Dominus Deus tuus visitans iniquitatem patrum in tertiam et
quartam generationem et faciens misericordiam his, qui diligunt me, in millia.
Hie videmus fore, ut omnes credentes liberentur et perdantur impii. Sed ^^
quo modo, per quos et quo tempore liberandi pii vel perdendi impii sint, hoc
ad [»articularcs prophecias pertinet. Omnes igitur Christiani sunt prophetae
in geuere. Possunt enim ex primo praecepto certo concludere, quod adversarii
sint perituri. Contra impii contemptores religionis et iusticiarii, de
quibus Propheta hie agit, tam generali quam jiarticulari prophecia careut. an
41, 23 'Annunciate quae fiitura sunt in futurum.' Hoc aliud geuus propheciae
est. Supra enim provocat eos, ut eas prophecias, quae iam extabant, exponant.
Hie autem monet, ut ipsi aliquid ex suo spiritu novum praedicant.
Duo enim sunt: prophecias obscuras expouere et prophetare novum aliquid.
'Bene quoque aut male si potestis facite.' Loquitur non de morali »?
facto sed de studiis iusticiariorura, quibus suam iusticiam stabilire et nostram
doctriiiam abolere conantur. Vos, inquit, neutrum potestis: neque prodesse
vestris uec meis Christianis obesse. Concedit quidem adversariis conatura
sed negat successum. Hie obiicit caro: Imo plurimum promovent suam
S praedicitur II l> iulenii -ß
') s. Unsere Ausg. JS, 10 Anm. 1.

•-'.•i cunque
fSüortciiing übet Sefoia 1527-29) — SchoHa 1Ö32/4. Cap. 41, 23-25. 267
causam. An uou ludaei Christum crucifixeruut? au uou Apostolos occideruut?
jc. Hoc certe est obesse aliis et sua stabilire. Scienduai igitur est,
(juod Iiaec fidei verba sunt, quae non sunt consideranda secundum exteruara
.speciem. Nam eo ipso, (juc adversarii piis nocent, promovent pios ipsaque
i oppressio veritatis redundat in gloriara. Quare frustranei sunt adversariorum
conatus. ludaei quidem crueifixerunt Christum, sed num ideo Euaugeliou
oppressum est? Imo Euaugelion adhuc manet et ipsi funditus interierunt
cum omni cultu suo. Et debebat saue hoc exemplum confirmare nostros
auimos, cum ab adversariis mactari pios, miuistros verbi eiici, ipsum verljum
10 et religionem diris edictis damnari a muudi potestatibus videmus.
'Et loquamur." Perstringit eos oblique. Quasi dicat: Non debetis
E[)inicion cauere ante victoriam. Declarate prius vires vestras et post, ubi
victores extiteritis, triumphate.
'Et opus vestrum ex eo quod non est.' Opus significat fructum et4i,24
15 finem, quem suis studiis quaerunt. Sententia igitur est: Xihil promovebitis.
'Abhominatio est qui vos eligit.' Abhominatio est, quisquis vos et
vestra probat aut sequitur. Id enim significat verbum eligendi. Quo hoc
etiam Propheta indicare voluit, quod speciosa iusticiariorum sint opera et
religio, quae totus mundus eligat, probet et sequatur. Nihil enim poteutius
20 est in mundo quam superstitio. Ea est regina et imperatrix omnium, quae
in mundo sunt sublimia, sed coram Deo est abhominatio.
'Suscitavi ab Aquilone.' Oppouit iam suum exemplum. Yos, inquit,4i.ü5
neque iuvare vestra nee nocere meis potestis, verum quando ego aliquid
dico, illud certo fit. Accipio enim haue sententiara geueraliter, q. d. Quos-
vocavero sive ad perdendum sive ad salvaudum ex quacuuque
regione, illi certo veniuat et praedicant nomen meum, hoc est, faciunt voluntatem
meam et
quae mandavi expediunt.
Ab Aquilone et ortu solis distributive iutelligo, id est, Undecunque
voluero, .sive hiuc sive istiuc: Ab Oriente Chaldaeum ad salvaudum, ab
30 Aquilone AssjTium ad perdendum 3C. Hoc vos idola non potestis. Alii de
Christo hunc loctim accipiunt, quod is quosdam ab Aquilone, quosdam ab
Oriente sit vocaturus. Bona quidem sententia est, sed ego generalem sequor
de Omnibus sive ad perdendum sive ad salvaudum vocatis. Includitur autem
in hanc generalem sententiam etiam Christus.
35 'Vocabit nomen meum.' Praedicabit, id est, exequetur voluntateni et
mandatum meum.
'Adducet magistratus.' Transibit super magistratus. Sic autem vocat
Pharisaeos et pontifices, principes religionis. Idem hodie nostris Papistis
accidit, üli etiam sie conculcantur non armis sed verbo Dei.
J7I18 Quo bis voluit] Voluit autem hoc etiam Propheta iudicare B 19 et fehlt B

1
268 (Sotlcfung übet Sciaia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 41,26-42. 1.
41. 2B 'Quis auuunciavit ab exordio.' Est repetitio. Cum vos non possiüs
ai'gnmeuta divinitatis aedere, ciii igitur tribueiidu.s ille houo.s est? Mihi
niminim, ijiii illa, quae a vobis requiro, prae.stare po)

2
(SDorlcJung übev Sejnin 1527-29) — Scliolia 1532/4, CaiJ. 42. 1-H. 269
audire eiqiie credere debeut oraues. Soliis hie servus, qui tarn ampla tcstimouia
habet, certos uos de boua patris voUintate facere potest. Huic si
crediderimus, nos quoque servi et electi coram deo efBciemur, quanquam sint
in iiac canie reliquiae peccati et summa iufirraitas.
5 'ludicium gentibus proferet.' Erit alia persona quam Moses, qui in
angulo ludaico latuit, hie enim sparget iudicium, hoc est, Euangelii verbum
in gentes errabundas et vai'iis sectis et cultibus Idoloruni implicitas. Mosis
autem verbuiu sterile erat et habebat ipse blaesam liuguam. Huius anteni
lingua diffusa est graeia, quare verbum quoque efficax erit. Vocat iudicium,
10 quod Euangelion simpliciter damriat omnem iusticiam et soliiis Ciu-isti
iustieiam commendat et oifert. Quia autem haec verbo tantum fiiint, ideo
scandalosa est doetrina et eontemuitur hoc regnum.
'Neu elamabit neque accipiet personam.' Verte: Nou clamabit nee 42,
vociferabitur, nou audiri faciet in phitea vocem suam, id est, Christus
ir> docebit sed sine elamore, non erit tumultuosus praedicator sed placidus et
suavis. Non audiri faciet voccm suam, id est, irae et turbae vocem, sed
graciae vocem audiri faciet, Sicut iam addit:
'Calamum quassatum uon couteret.' Hie describit Christum gratissimis 42, :i
figuris, quod sit medicus perturbatarum couseientiaram, qui concussum cala-
20 mum, hoc est sauciam conscientiam, pusillanimes, exterritos conspectu peceatorum
suorura, iufirmos in moribus et in fide non abiiciat, non opprimat, non
daranet sed foveat, sanet et anianter complectatnr. Huius rei cum per totam
scripturam plurima exempla sint, tamen in historia Euangelii plura et louge
suavissima sunt. Vide Petrum ter negantem Christum. Vide reliquos
25 Apostolos turpiter deserentes Christum. Hos non obiurgat acrius, uon
persequitur, nou damnat Christus sed suavissime allicit, medetur eorum
pavoribus et fratres etiam appellat. Vide mulierculam adulteram, loh. 8.
Vide peccatricem mulierem. Vide latrouem in cruce, et cernes, quomodo
concussum ealamum non frangat sed erigat et confirmet. Hoc non faciunt
30 iusticiarii, imo quanto illi diligentiores in suis superstitionibus simt, tanto
acerbius exigunt easdem ab aliis nulla ratione infinnitatis aut couscientiarum
habita.
'Linum fumigans non extinguet.'
Commode videntur mihi haec distingui
posse, si prius ad conscientiam et hoc posteritis ad morum infirmitateni
.15 referas. Sicut sunt quidam iraeundi, praeeipites, leves, suspicaces jc. Maxime
autem quos passionatos vocarunt. Hos, inquit, non abiicit Christus; Sie
videmus in Euangelio illam in Christo xQ'j^ÖTrjra, quod discipulos mirabiliter
nonnunquam ineptientes suavissime fert. Sic Paulus etiam praecipit : Alter g,,( ^ ^
alterius onera portate. Si igitur vides iraeundum, suspicacem, levem aliquem
40 fratrem, sie cogita: Hoc onus fratris milii portandum est, quem non debeo
7 implicatas B Mos! />

6
270 (^öovlelmtg übet Scfnin 1527—29) — Scbolia 1532/4. Cap. 42. 3— 6.
reiicere, dum Christum confitetur. Debebat quidem fiatriim vita caudida et
iucunda esse sicut lux, sed nonnnnquam a Sathana, nonnniKiiiani a carnc
commoventur ad tristieiam, ad iram, ad morositatem. Ibi ferendi sunt, ibi
non est extiDguendum linum sed fovendum 3C. Diversum faciunt supcrstitiosi
et iusticiarii, qui ita morosi sunt, adeo acerbe de aliis iudicant, ut
.".
quantum in ipsis est, prorsus extinguaut linum. Christianus autem deliet in
conscientia esse medicns, foris autem in exteruis moribus debet esse asinus,
qui ferat onera fratrum. Adversarii nostri, sieubi leviter a nobis peccatum
est, exclamant statim : Haeccine vita Euaiigelica? hiccine Christiani mores
sunt? Stulti homines et imperiti saciarum literarum non vident hanc lo
Christianorum legem esse, ut ferant infirnios fratres. Quoisum autem eo praeceijto
esset opus, si omnes essent perfecte sanctiV Ergo neeesse est in P^oclesia
sancta esse infirmos et tales, quorum factis offendamur. Sicut in corpore
humano non ossa tautum sed etiam infirma et moUis caro est. Quarc
regnum Christi coustat ex portantibus et portatis. Et vita nostra est is
compositum quiddam ex fortitudine et infirmitate.
'In veritate educet iudiciura.' Oblique adversarios et hypocritas iiotat.
Uli enim cum audiunt hanc debere inter Christianos xö'/^ori^T« esse: Ubi
ergo, inquiunt, manebit niortifieatio carnis, si sie ad vicia fratrum connivenduni
e.st? Dicit igitur: Christus in veritate educet iudiciura. Vos iactalis 20
mortificationem et simulatis bona opera,
sed affectuum mortificationera prorsus
nescitis, aliter Christus docebit suos, qui mortificabunt pestem illam: j)racsumptiouem
et (fi).cuTiav. Si autem in reliqua vita obrepit nonnunquara
peccatum, habent orationem DomiDicam, qua exposeunt veniam et remittetur
eis. 2.1
42.4 'Ut ponat in terra iudicium.' Ipse statuet hoc regnum, ut sit firnuun,
quautumvis Sathau per priucipes mundi subvertere id conetur. Significat
enim verbo statuendi crucem.
42.5 'Haec dicit Dominus.' Hactenus commendavit nobis Christum, idem
autem nunc quoque l'acit, nisi quod sermouem iam ad ipsum Magistrum et 30
ducem nostrum convertit. Sunt autem omnia illa 'Ego Dominus TE vocavi'
'Ego appreheudi mauum TUAM Jc' exclusive accipieuda, quod nullus alius
quam hie Christus noster Doctor esse debeat. Sicut in Euangelio etiam
SBiaic. 9, 7 dicit: HUNC AUDITE. Et haec quoque ratio est, quod iactat potentiam
suam, ut scilicet pondus aliquod in verbis esset et nos ab aliis doctoribus sr,
audiendis vel sequendis absterreret.
42.
'Ego Dominus vocavi te in iusticia.' Epitasis est in vocal)ulo iusticiae,
id est: Vocavi te ad doeeudam iusticiam et propagandam. Quarc extra
Christum nihil est nisi peccatum. Moses et onines leges, omnes doctrinae
•23 Philautiau B

7s
(Sovlcfiiiig iitu'i- 3cfaia 1537-29) — Scholia 15*2/4. Cap. 42, 6—8. 271
in niuuclo praeter haue Christi cloctrinain nihil faciuut ad iusticiam, quae
coram Deo valet.
'Ego apprehendi manuni tuain.' Ideo videlicet, qnia resistet tno
iiiinisterio Sathan et mundus cum omni iusticia, potencia et sapientia sua.
s Hoc experimur hodie. Quadrigae cnim Dei sunt sahis sed in luto aquarum,
Abac. 3. Consolatur autem uos hie locus, quod manum Christi apprehenderit j-mt. a, s
Dens. Hoc igitur primum statuamiis, quod haec doctrina, propter quam
mundus nos odit, Christi sit. Hoc cum certuni est, non fallet nos Propheta
sed experiemur, quod Dens manum Christi appreheuderit et verbum Euangeiii
111 nullis consiliis, insidiis, nulla vi nee dolo poterit deleri. Sed non apparet
haec a|)prehensio mauus. Fit igitiu-, ut et adversarii hanc doctrinam opprimi
posse confidant et nos per infirmitatem nonnunquam trepidemus.
'Dedi te in foedus populi.' Ubi ergo manet foedus Mosi et legis?
Sic uno verbo haurit et abrogat totam legem cum omni iusticia, cultu et
1.'.
operibns suis. Facit autem hie locus ad stabiliendam conscientiam. Quia
enim niliil pestilentius est quam scrupulns conscientiae et dubitatio, Ideo
dicit Ciiristnm esse foedus nostrum, ut simus certi de primo praecepto, quod
Deus in Christo et per Christum vult uoster pater et Deus esse, quod
Christus debet foedus et pignus graciae esse, non aliqua uostra bona opera jc.
20 'Et lumen gentium.' Nou est foedus gentium. Christus enim ludaeis
tautum promissus est et fuit minister tautuui Circumcisionis. Sed ex illo auim i.^,
foedere, ex ministerio illo lux in gentes spargitur. Simul observa hoc loco
exclusivam, quod exti'a Christum nulluni foedus, uulla lux est sed caecitas
et inimicitia erga Deum et ira Dei.
25 'Ut aperires oculos caecorum.' Ergo omues, ad quos Christus venit,42,
eos invenit caecos, id est, sine cognitione Dei, vinctos et incarceratos a
Sathana, morte, peccato et lege. Hoc hypei'aspistae' liberi arbitrii, hoc
Papistae non credunt. Hoc rident Luciani religiouis coutemptores. Ergo
extra Euangelion nihil sunt nisi teuebrae et carcer, üt etiarasi habeamus
30 aliquam coguitionem, tamen vineti eam sequi et faeere non possimus.
'Ego Dominus, hoc est uoaien meum.' Iterum iactat maiestatem et42,
divinitatem suam. Seit enim spiritus sauctus, quod hunc ducem Christum
maxime oderit mundus. Cur enim tot ordines inveuti, tot opera excogitata,
tot mouasteria et collegia extructa sunt, quam ut obscuraretur Christus,
35 quem totus Papatus extreme odit et persequitur hodie? Quare opus fuit
hac eommendatione.
'Gloriam meam non dabo alteri.' Hie aperte facit exclusivam et
damuat quicquid non est Christi verbum aut opus. Neque enim puto Pro-
;; et fehlt B
') Wie oben (S. 253, 12J die erste, so ist hier die zweite Streitschrift des Ernftmim
gegen Luther gemeint. Der erste Theil des Hyperaspistes ersdiien 1526.

272 (SBovIcimig übet Sejaia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 42,8-11.
phetam loqui de divinitate sed simpliciter de officio et opere Christi, iit
intelligas gloriani iusticiae. Quasi dicat: Gloriam nieam non dabo altcri.
Hie solus Christus iusticia tua erit. Qui igitur in hoc Christo fide non
haeseriut, illi iniusti sunt et damnabuntur, etiamsi occidi se patiantur et
sanctissime in specieni vivant. Huie uni Christo tribuo gloriam meara, nt s
iustificet credentes in ipsum. Nulla igitur alia creatura vel in coelo vel in
terra, nulhim aliud opus ad iusticiam proderit. Hie vides blasphemani
doctrinam esse, quae iusticiam operum docet. Et nihil aliud est sperare se
opcribus iustum fore, quam velle Deum esse et affectare divinitatem. Haue
blasphemiam sequitur casus Luciferi. Quare piae mentes hie bene sii)i in
prospiciaut. Quod autem iusticiam gloriam vocat, tangit quasi aeu cor
iusticiariorum, quod niaxime in omnibus suis operibus et studiis quaerant
©Ol, f., 13 gloriam. Sic Paulus: 'Volunt vos circumcidi, ut in carne vestra glorientur.'
'Et laudem meain sculptilibus.' Quemadmodum hodie operibus, votis,
castitate, simulata paupertate, missationibus et aliis nugis salutem et iusticiam i5
quaerunt, Ita temporibus Esaiae cultu sculptilium, excelsis, lucis et aliis
similib\is abhominationibus iustificari se credebant. Ideo facit mentionem
sculptilium. Idolatria seraper fuit mundo sed aliis temporibus alia forma.
Porro tu accommoda haec ad omnes formas Papatus. Dens gloriam et
laudem suam non dabit impio sacrificio Missae, non sordido cucullo, nou 20
stultae rasurae capitis, nou vanis regulis Benedicti, Dominici, Angustiui k.)
non Monachatui, non castitati, non paupertati, non obedientiae, In summa:
nulli operi et nulli creaturae.
42. 10 'Cantate Domino cauticum novum.' Agit iam infirmo illi et stulto
Deo coram mundo gratias pro tantis beneficiis, quae hactenus praedicavit. sr,
Simul indicat, quod nullus alius Dei cultus externus in novo Testamento
sit quam gratiarum actio. Et quia dicit 'Cantate NOVUM cauticum", abrogat
omnem ilhim veterem cultum Dei, qui in lege fuit. Finium autem
terrae et Insularum ideo meminit, ut reprehendat ludaeos, qui putabant
Deum nusquam nee debere nee posse coli quam in Hierusalem. Quasi dicat: 30
Eeligio non est amplius ulli vel loco vel tempori vel personae alligata.
Euangelion enim praedicabitur in omnem terram et Christiani omnes erunt
Sij. 110, ssacerdotes et sacrificabunt oblationes spirituales, sicut dicit Psal. 110., hoc
$etiv. n, Iß est sacrificium laudis. Id enim est canere, laudare, praedicare, scribere,
legere beneficia Christi. 3r,
42. 11 'Clamate villae, quas habitat Kedar.' Significat Arabes Orientales, ut
sunt Ammonitae et Nabathaei et alii. Hi omnes, iuquit, laudabuiit Deum
pro verbo Euangelii, quod pertinget et perveniet in quaecunque loca, culta
et inculta, munita et non munita.
18 seniper] enim sciiiper B in mmido B äS veteiiim B S3 saciific.ibaut A

(Süovleimig über Sejoia ir)27-29) — Scholia 1532/4. Cap. 42. 12-16. 273
'Poneut Domino gloriani.^ Landern Pei canent et damnationem .«ui, 42, 12
hoc est, suorum operuni, jiropriae iusticiae et sapientiae.
'Dominus sicut forti.* egredietm-.' Haec nomina 'fortis, Gygas, vir, 42, i:h
bellator, zeliis' 3C. significant crucem , ergo hoc regmim Christi est in medio
5 inimieorum positum, nt eogatur Dominus exire tanquam bellator. Resistitur
enim ei et opprimitur vi per tyrannos et dolo per liaereticos. Euangelion
igitnr, si speciem consideres, est miserabile et non gloriosum. Et cantare,
de quo hie dicit, simillimum est eiulatui et fletui geraentium et afflictorum.
Nihilominus confirmat et consolatur higubres cantores suos et infirmas meutes,
10 ut sustineant crucem, certo fore, ut divinitus ab omnibus maus liber'entur.
'Tacui, seraper sihii'. Hie describit opera huius Gygantis, qnod scilicet 42, 14
omnes nostros adversarios funditus extirpabit. Porro verba illa 'tacui, sihii' 3C.
indicant nullum apparere auxilium sed omnia desperata esse, perinde atque
si Dens cum inimicis no.stris contra nos sentiat. Illa autem est infirmitas
15 Christi, qua elati impii gravius in ipsum impiuguut, ut eogatur crudeles et
impios eorum conatus reprimere et dissipare. Clamat quidem, cum premuntnr
pii, sed eins vox est quasi parturientis, contemnitur ueque putatur pos,se
resistere. Verum Christus tum est poteutissimus, cum mininnuu posse
iudicatur, et tum proxime adest auxilium, cum longissime putatur abesse.
20 Porro debebant haec nos consolari et erigere, ne desperemus, cum videmus
Ecclesiam extreme periclitari, ut vicina sit exitio. Debet enim haec eius
esse facies, sicut hie describitur, ut sit quasi parturieus, contra quam
triuraphet totus mundus, debet redigi in periculuni interitus et tarnen non
interire.
25 'Dissipabo et absorbebo simul.' Christus infirmus in ipso articulo
infirmitatis maxime metuendus est. Quare pü etiam in ipso articulo infirraitatis
et oppressionis fidere debent, Contra impii in ipso articulo triuraphi et
victoriae metuere. Sunt atitem haec iu verbo fidei posita, re non apparent,
imo contrarium
apparet.
30 'Desertos faciam montes.' Sunt allegorica. INIontes sunt omnes, qui42, 15
eminent in mundo iusticia et sapientia. Inijirimis autem significat incredulam
Synagogam florentem religione, sapientia, promissionibus et exemplis patrum.
Gramen potest accipi pro discipulis, Aibores pro Prophetis, vel commodius
fortasse est, si accipias gramen pro verbo Dei et simplici scriptura, quam
35 hodie ludaei et Papatus amiserunt. Stagna sunt populus abundans successu.
Videmus haec adhuc hodie in ludaeis et omnibus aliis hostibus Christi. Ubi
hodie est Arriu.s, ubi Manicheus, ubi alii haeretici? Idem autem fiet de iis,
qui hodie Verbum et Sacrameuta Christi prophanaut.
'Et educam caecos in viam quam uesciunt.' Caecos vocat pios cre- 42, iB
40 dentes, qui nullum nee auxilium ncque consilium in caligine et afflietione
37 Arius B
Sut^et§ 2Beitc. XXV 18

274 (Sotlciung übet ^cjoia 1527-29) - SchoHa 1532/4. Cap. 42, 16.
vident, quibus uullus malorum fiiii.s apparet. Verbuni igitin- apprehendunt,
illiid in tenebris lucet, ducit eos in via, (juani nesciunt, hoc est, in fide
futurarura ac non appareutium rerum et cousolatnr et erigit infirmas mentes,
ne desperent. Est autem hie insignis locus, qiii maxiiuain doctriuani continet,
quod in omnibus periculis, in oranibus calamitatibus, in omnibus tentationibus 5
debemus simpliciter claudere oculos et sequi verbum. Qui enim in periculis
videre voluut et circumspiciuut remedia et consilia, hi dolorem dolori addunt
et nihil aliud faciunt, quam ut se frustra fatigent et sint bis miseri. Alia
via est proposita, qua in uiediis periculis vivamus, ut claudamus oculos et
credamus, etiamsi nos caeei simus, tarnen Deuin non esse caecuin sed videre 10
i.doi. 10, isexitum tentationis, sicut dicit 1. Coriuth. 10. Etiamsi igitur in profundo
maris esses sicut lonas, tarnen Pens viam et luodum videt, quo te educat.
Quis enim lonae dedit viam, erat uou solum caecus sed in duplicibus tenebris.
Sic nos quoque debemus caeei esse et nihil videre, ut ipse solus orania
videat. Ideo vult nos fieri sirailes puerorum. Adversarii autem et omnes is
impii non simt pueri, ideo habent oculos apertos, varias semper vias et
modos cernunt et quaerunt, quibus nos opprimant. Nos autem caeei sumus,
ut ipse Dominus noster Christus det nobis iutellectum et firmet oculos suos
super et in nos. Sicut fecit hoc nostro tempore saepe. Defeudit nos ab
omnibus periculis, quae his annis plurima in nos sunt excogitata, tot coraitia ao
principum turbavit, in quibus de nostris cervicibus inita sunt consilia. Et
sane Augustana haec comitia ^ quid aliud eraut quam tenebrae , in quibus
caeei errabamus. Positae autem sunt tenebrae coram nobis in luceni. Idem
porro etiam fiet, modo firmi in fide et verbo perduremus. Exemplum huius
caecitatis in Israelitis ad mare rubrum propositum est, ubi simpliciter pereun- 2.1
dum erat et tarnen servati sunt.
Porro uou solum in corporalibus malis hoc consilium sequendum
est ut claudamus oculos, hoc est, ne fatigemus nos carnalibus consiliis sed
rem Deo committamus, sed multo etiam raagis in spiritualibus tentationibus.
Teutatus igitm- a Sathana, cum nullum evadendi modum sentis, simpliciter sn
Claude oculos et nihil responde et commenda causam Deo. Atque haec
summa Christiauornm sapientia est, quam etiam iu hora mortis sequi debenuis.
Ibi trepidat caro, quod in novam vitam immigrandum sit, et dubitat
de Salute. Has cogitationes si sequaris, periisti. Claudendi igitur hie quoque
atpg. 7, 5,8 sunt oculi et cum sancto Stephano diceudum est: O Ihesu, in manus tuas 35
commeudo spiritnm meum. Et tum certo aderit Dominus Ihesus cum angelis
suis eritque tibi dux viae. Hoc est, quod dicit: Ponam eis tenebras iu
lucem. Fides enim haec lux est, quae appreheudit verbum et emergit ita ex
20 in nos sunt] sunt in nos £ 38 et emergit ita] ut ita eniergamus B
') Luther hat nucli dem in der Einleitung (S. 80) nusgefiihHen das 42. Kap. des
Jesaias sicher lö29 behaiuhlt, die obige Erwähnung des Aiußhuryer Reichstages ist also
späiej'er Zusaiz, ebenso die unten S. 2

7
(aJorlciung ü6cv ^se'pia 1.V27-29) — SchoHa 1532,'4. Cap. 4-2. lö-'20. 275
Omnibus periculis. Ideo Petrus (inoque et David Lticernaui nediim apnel- 2. qjctni, 19
larunt
verbum.
'Couversi sunt retrorsum." Rectius dispouuutur hae sententiae sie : 42, n
Sed qui confidunt in sculptili et dicunt confiatib' 'Vos dii nostri', illi con-
5 vertautur retrorsum et confundantur coufnsioue. Est clara seutentia. Qui
non vohmt Christo credere et claudere oeulos, illi debent videntes perire.
Exempla hodie videmus.
'Surdi audite et caeci intuemiui.' Est increpatio incredulorum Indae-«, is
orum. liOquitur euim hie de aliis caecis quam supra. Yocat caecos per
jn exi)robratiouem. Habetis Prophetas, habetis suaves et opulentas promissiones,
sed eaeei estis, estis surdi, negligitis verbum et quidvis potius quam verbum
auditis et videtis. Cum tarnen omnis piorum sapientia in verbo et auditu
sit posita 3C.
'Quis caecus uisi servus mens.' Servos suos vocat poutifices et sacer-42, 19
15 dotes et qui erant in officio verbi, de bis dicit, quod sint caeci. Est hoirendus
locus, qui tarnen nos consolatur contra Papistarum insanos clamores, qui
nulio alio argumento perinde nos premi putant, atque cum obiicinnt iiiultitudiiiem
Episcoporum et pontificum, quos impossibile sit omnes errasse.
Idem lieuit ludaeis, sicut vides ex hoc loco, contra Esaiam dicere. Nam
20 illi quoque erant positi, \\t esseut duces populi, babebaiit officium et atlministrationem
populi sancti et certiora argumenta habebaut, quod essent Ecclesia et populus Dej
quam uostri adversarii, et tamen dicit textus eos esse caecos et errare. Erratuni
est hie in versione. Sic enim legendum est: Quis adeo surdus est ut mens
nuncius, quem ego mitto? quis adeo est caecus, ut is, qui perfectus est?
25 Vocat autem perfectum non a persona sed ab officio, quod in snmnio sint
gradu dignitatis et officii, scilicet in ministerio verbi.
'Qui vides multa, uonne custodies.' Hie apertius describit, quales sint: 42, 20
garruli videlicet et promptuli ad docendnm, qui multa docent et tanien
revera nihil docent. Quidvis potius credunt et tradunt quam doctrinam fidei.
30 Videre enim significat docere, praedicare. Hinc 'videntes' id est Prophetae.
Simile est, quod sequitur: Qui apertas habes aures et non audis. Qnalis
enim praeceptor, talis discipulus. Sic Paulus: Semper discentes, nuuqnam 2. lim. 3,
ad scientiam pervenientes. Sumus autem hoc in Papatu experti. Doctoruni
satis magnus erat numerus. Abundabant quoque auditores, et tamen in
35 tanta doctorum et auditorum copia quis fuit, qui unum versum Psalterii,
uunm praeceptum Decalogi, unam Dominicae orationis partem' teneret?
Horrcnda autem iugratitudo est,
quod horum omnium obliti nihilo excitatiores
sunnis ad verbum Dei, quod nunc opulenter in nos sparsum est.
24 caecus est B 36 teuei-ct] recte teneret B SS nunc] nunc tarn B
') statt partem ericartet »um preeeui, es 1ie(/f rklhicht auch mir ein Lesefehler ror,
indem jicpin f.
ptem (jenommen trurde.
18*

276 (SBotleluitg übet ^e]aia 1627-29) — Scholia 1532/4. Cap. 42, 21—25.
42,21 'Et Dominus voJiiit, ut sanctificaret.' Verte sie: Complacuit Domino
in iusticia siia, ut maguificaret et extolleret legem. Ipse autem populus jc.
a)!iittiMi,25 Ut sit idem cum iilo Christi Mattli. 11. 'Gratias ago tibi, Pater, quod abscondisti
haec a sapientibus et intelligentibus et revelasti ea parvulis.' Agit
enim de reprobranda' iusticia humaua et .statuenda iusticia Dei, quasi dicat: .s
Dens non ideo abiecit Synagogam, quod delectetur errore, sed delectatur
iusticia sua, eam uou potest magnificare, non potest statuere, uisi confundat
iusticiara operum. Non potest nos gentes iusticia sua iustificare et salvare,
nisi eos, qui gratuitam iusticiam respuunt, perdat, ut retrolabantur offensi
et pereant. Delectatur igitur in iusticia sua, ut maguificet legem, id est, in
ut novam quandam et admirabilem legem faciat, scilicet legem fidei abrogata
illa veteri Mosi lege, qua iustifieamur sine ullis meritis et operibus sola
fide, quae Christum et graciam per Christum datam appreheudit 3C. Qui
haue uovam fidei legem nolunt, sunt populus direptus et vastatus, hoc est,
patent lupis et seductoribus, qui eos diripiunt et depraedantur. Quare dili- is
genfer articidus iustificatiouis, quem nos soll hodie docemus, discendus et
retinendus est. Hoc enim amisso nulJi haeresi, nulli falsae doctriuae quautumvis
ridiculae et vanae resistere poterimus. Sicut sub Papa accidit, ubi
ea credidimus, quorum niuic nos pudet pigetque. ßursus si manserimus in
hoc articulo, securi sumus ab haeresibus et retinemus remissionem peccatorum, 20
quae iufirraitatem morum et fidei condonat. Non autem opus est ad hunc
locum prolixiore commentario. Tantum respiciamus ad Papatum et videamus,
quid istic creditum, quid factum, quid passum sit, et apparebit direptio,
vastatio, laquei, domus carcerum et alia.
42 23
'Quis est in vobis, qui audiat haec' Est ceu querimouia, qua eos 2j
excitare nititur. Dolet mihi, quod fi-ustra haec vobis dicuntur, quod nemo
est, qui credat his. Cogitm* igitur Dens punire vos, qui oblatam graciam
respuitis, imo etiam persequimini. Loquitm- autem potissimum de ultima
ludaeorum et Synagogae destructione et respicit in tempora Clmsti, cuius
iusticiam impia Synagoga contempsit. 30
42,24 'Quis dedit in direptionem lacob.' Avulsi a fide expositi sunt direptioni
et omuibus calamitatibus et erroribus. Non igitur virtute Diaboli sed voluntate
punientis Dei fit, quod haeretici tot discipulis abundant. Retundit autem
praesumptionem ludaeorum, qui non credebant se puniendos, quod essent
populus Dei. Äddit igitur: Nonne Dominus? de quo scilicet praesumitis vos. 35
4225 'Et effudit super eum indignationem.' Scilicet qui graciam, quae per
Christum offertur, nolucrunt. Nota emphasin 'effudit', non stillavit sed Cataractis
u'ae obruit eos, sicut adhuc videmus in ludaeis, qui absurdissima doceiit
5 reprobraiula AB S 1103] noa H 15 depraedantur B] deperdantur A 32J33 vo-
Imitate] pormissioue ii'ati et B
') reprobrave nach exprobi-iire uud improbraiv gebildet.

'
(SBotlefmifl ühn ^c]a\a 1527-29) — Scholia 15:!2/4. C:ip. 42, 25-43, 2. 277
et credmit et pleni sunt omni genere horribiliuni blasphemiarum. Idem in I'apistis
quoque cernitur, qui iiuiuifestam veritatem et confessam tarnen crudeliter oppiignaiit.
'Et forte bellum.' Scilicet \wr lupos, haereticos et cacodaemones, qiiod
ex iiuo errore iu alium labuntnr. Qiiod addit 'uun coguovit', significat
5 uondum revelatum esse.
In Caput XLIII.
Pergit consolari Ecclesiani ex reliquiis Svnagogae congregataiii, (juae
discedeus a lege iusticiam fidei, quam Propheta varie hactenus traetavit,
secuta est. Quemadmodum auteni supra Ecclesiam contra privatas et
IU publicas tentationes, in quas Satlian et iiiundus eani coniicit, consolatus est,
ita nunc proprie eam consolatur contra scandaluni paucitatis. Nani et
Paulus in hoc argumento niultuni sudat, quod absurdum videtur Deum
totum populum abiecisse et paucos quosdam eosque contemptissinios elegisse,
praesertim cum toti populo sint factae pi-omissiones, et terret exempkim iu-
15 firmas mentes. Cum enim videut Synagogam abiectani, putant eadein ira
erga se quoque Deum usurum.
'Et nunc haec dicit Dominus creans te lacob.' Sunt ardentia vorba, ^'''
quibus consolatur Ecclesiam suani et imprimis Apostolos cum relicjuiis
ludaeorum. Ego creavi, ergo firmavi te, uoli metuere, quicquid doces, facis,
20 credis, donum et opus meum est. Ego redemi te captam sub Mose et lege.
Hoc oppone illorum argumentis, qui te creaturam Diaboli et sediciosam appellant.
Haec autem tum demum erunt gravia, cum personam loquentem considerabis.
'Vocavi te nomine tuo.' Discernit Synagogam ab Ecclesia. Quasi
dicat: Separavi te ab incredula Synagoga in novum fidei populum.
25 'Mens es tu.' Accipio te in nieam possessionem, ut meum sit quic-
(|uid tu es et facis. Sic cum Ecclesia docet, baptisat, Christus docet et
baptisat. Cum patitur, Christus patitnr, sicut est in Actis: 'Säule, (luidäifa-s, 4
ME persequeris?'
'Cum transieris per aquas.' Sunt insignes cousolationes, quas geuera-^ä, 2
3u liter accipio de omnibus tentationibus. Non est, quod cogites te solam et
desertam esse, ego tecum ero in omnibus malis, consolabor, confirraabo et
defendam te. Ecclesia igitur, ubicunque est, patitur. Inde facile liquet
Papam cum suis non esse Ecclesiam, quia iiullam norunt crucem praeter
temporalem. Significat autem obscure etiam Propheta Studium et Sathani-
35 cum impiorum odium ,
quo in Ecclesiam ardent, quod cupiunt et conantur
eam tanquam diluvio obruere et tanquam incendio haurire totam. Sed
habemus iiic contra tales miuas insignem consolationem fore, ut servemur,
etiamsi nulla usquam evadendi appareat via. Et sane haec promissio omuia
adversariorum consilia irrita fecit, dissipavit tot Comitia, etiam illa proxima
16 erga] contra B Deum fehlt B 25 Meus] Mons AB

278 (äSotlciiing übet Jcinin 1527—29) — Scholin 1532,4. Cup. 43, 2-4.
Augustana, quibus nihil videbatur formidabiliu.s. Si aiitein firma fide iu
luiiusmodi promis.sioiiibu.s haeserimus et addiderimus orationem, seutiuimis
])orro etiain tutos nos ab omniiim iniuriis fore.
4.^,3 'Quia ego Dominus Dens tiius .sanctus.' Addit: Ego suiu sanctus
Israel. Quasi dicat: Suni idem Dens, qui seiuper fui, uon suni nuitatus, 5
siciit tu iudicas. Tecura sinn, non cum incredula Syuagoga. Nam ijuod
Apostoli discedunt a Syuagoga, habet speciem apostasiae et seditionis. Seutiujit
euim »e esse populuni Dei et Syuagogam non esse populura Dei. Hie
necesse est saepe tentaii aninuun : Quid, si erres? Quid, si tu sis abiectus
et illi servati? Neque euim verisimile est Deum tautam raultitudiuem ab- m
iicere et duos vel tres piscatores pluris facere quam totum populum. Sicut
nunc uobiscum accidit: nos discedimus a Papa et dicimus nos Christi ecclesiara
esse, Papani autem cum suis Antichristi ecclesiara esse. ludicamur
igitur seditiosi et haeretici a Papa, ut qui nos diviserimus ab ea Ecclesia, in qua
Baptisati et instituti sumus, sed nostra non est culpa, nos uon discessimus i*
ab eis, sed ipsi discedunt a uobis, imo eiiciunt nos et verbum uostrura e.x
sua Ecclesia. Hie uecesse est nos quoque concludere, quod sanctus Israel
uobiscum sit et non cum Papa.
'Dedi propitiationem tuam Aegyptum.' Ad faciendam fidem repetit
praeterita beneficia. lila grandis uuitatio Syuagogae et Ecclesiae j)erinde m
est, atque si alius nunc sim Dens atque olim fui. Sed noii ofFendi, pusille
grex, sum euim ille idem Deus, qui saepius iu hostes tuos poenam averti,
quam tu eras meritus, et dedi tue loco hostes tuos. Idem nunc quocpie
tiiciam, quantumvis afflictus et pusillus grex sis. Nihil igitur te neque tua
paucitas nee hostium multitudo offendat. Cum euim illi videbunfur te -^
direpturi, diripientur et perdeutwr ipsi. Porro Seba metropolis Aetliiopiae
est.
43,4 'Ex quo honorabilis factus es.' Dicit Ecclesiam gloriosam. Ubi? Coram
nie. Nani et conscieutia nostra et res ipsa et totus muudus dicuut contrarium.
Quare cum videmus desperatam rerura faciem, quod nihil in toto orbe so
nobis est vilius et contemptius, quod ipsi nostris et aliorum pcccatis gravamur,
quod sumus infirmi in fide et moribus, quod etiam in fratrum nostrorum
oculis sordemus aliquando, cum habent quod in nobis reprehendaut , Cum
haec, inquam, videmus, sunt avertendi oculi ab externa spccie et in huiusmodi
promissiones coniiciendi, quae uobis ostendunt, non quid mundus vel 35
fratres nostri vel nos ipsi de nobis sentiamu.s, sed quid Pens de nobis afflictis
peccatoribus sentiat, quod scilicet, quantumvis abiecti in mundo, quantumvis
desperati peccatores in nobis, quantumvis infirtni in fratrum oculis siuui.s,
tarnen simus honorabiles et gloriosissimi coram eo, qui hie loquitur ;c. Atque
li et dicimus] ideo, quia Verbum negat et persequitur, ac gluii.-imiu- ii li! sed
ipsi] ipsi pocius S

5
(Sotlejuiig übet 3cfaia 1527—29) - Scholia 1532,4. Cap. 43,4— 7. 279
liaec quidem externa facics, (jiiae uobis a})i)arel, est vera luortificatio, vera
Iiuinilitas et coutritio.
'Ego diligo te.' Faciunt orania ad eousolandum iueuarrabilein illiiin
gemitum cordis, de quo Paulus ad Romanos dicit. Ego diligo te (dicit), Mom. s, 2s
5 hoc est, si sensum tuuin et exteniam faciein setjuaris, ego videor vehementer
odisse et damnare te. Ita enim dicit conscientia mea et sentit Deum esse
carnificem et tyrannum. Quare discere deberaus, ne iudicemus ex nostro
sensu sed ex verbo Dei.
'Et do homines pro te.' Contrariura est verum, si sensum sequaris.
iij Soli enim Ghristiani affliguntur, alii florent incolumes. Est antem generalis
promissio. Cum alii homiues te iustiores, potentiores, sanctiores jc. videbuntur,
tu autem ab omnibus tanquam putidum et haereticum membrum
danmaberis: Erige te et respice ad me, quod coram me es gemma preciosa,
quod glorificaberis et homiues pro te dabuntur.
li 'Noli timere, quia ego tecum sum.' Pergit consolari Ecclesiam, quae4.5,
paucitate credentium et multitudine incrediilorum perturbatur. Noli metuere,
in

280 (S3or:Ic[img übet ^t\aia 1527-29) — Scholia 1532 4. Cap. 4.18-14.
43,8 'Ediic foras populum caecum.' Provocat iusticiarios sicut supra ac
vocat caecum populum, qiiod de niiUa re .siut certi, qiiod nihil certi praedicere
et nihil certi docere possint.
43,10 'Vera vos testes mei, dielt Dominus.' Ad Apostolos proprie loijuitur,
quos consolatur et confimiat, ne illo .scandalo offendantur, quod tarn pauci s
sequantur Christum et maxima pars populi abiiciatur. Nolite, inquit, offeudi
paucitate vestra. Estis enim testes mei et verborum meorum. Meura verbum
est, quod docetis, ergo est certum nee est, quod putetis nie alium nunc factum
Deum esse, quod verbum legis abrogavi et Euangelion praedicari iussi.
Vestrum verbum et doctrina vestra mihi placet. Incredulae Synagogae m
doctrina non placet. Est magna consolatio Apostolorum et Episcoporum.
Sed quemadmodum in superioribus, ita etiam hie contrarinm coram mundo
apparet. Damnatur enim uostra doctrina tanquam haeretica et iuvisa Deo.
43, u 'Et ego Dens et ab initio ego ipse.' Omnia ad consolationem Ecclesiae
ex reliquiis ludaeorum et gentium constitutae dicuntur. Ne putet alium nunc is
Deum esse, atque olim fuit. Se enim non esse mutatum sed verbum tautum
mutatum esse. Quemadmodum autem veteri populo affuerit, ita se quoque
novo populo affuturum, tantum ne desperent aut a verbo Euangelii deficiaut
moti scandalis Euangelii.
43, ri 'Et non est in vobis alienus.' Scilicet Dens. Quasi dicat: Si hoc 20
verbum Euangelii amplexi fueritis, nolite dubitare, quin habeatis et colatis
verum et unicum Deum, qui semper fuit. Indaei enim, quia promissiones
carualiter accipiunt, cum vident C!hristum in tanta infirmitate apparere, concludunt:
Aut hie non est Christus aut Deus non est Dens. Promisit enim
alium Christum non crucifixum sed gloriosum. Contra has impias 0])iniones 25
confirmat piorura animos hoc loco.
'Vos testes mei.' Repetit, quasi dicat: Sic obfirmate corda vestra et
credite vos esse populum meum et me vestrum esse Deum, (piautumvis
i'eclamet Synagoga et se populum meum esse dicat vosque tanquam ajwstatas
et haereticos damnet. 30
4S, 1.^ 'Non est qui de manu mea eruat.' Sum idem Deus, qui semper fui,
quare vos populum meum quantumvis paucos et contemptos servabo ac
defendam. Adversarios autem vestros damnabo et perdam, ut non possint
impedire vos spargentes verbum meum in totum orbem. Significat enim hie
multos ])opuli sui adversarios esse, contra quos promittit defensionem. as
43, 14 'Haec dicit Dominus redemptor.' Pergit in amovendo scandalo mutati
Dei et religionis et probat a factis prioribus se eundem esse Deum , (jui
semper fuerit. Ego, inquit, sum idem ille Deus, qui dedi Cyrum, ut vos
liberaret. Ego idem ille sum Deus, qui Pharaoneni mersi in mari rubro et
213 praedicere bis docere] nee praedicere nee docere B 4 testes] estis AB 6 sequuntur
B abiicitur B

-
(«Sotlefiing üOet Sefain 1527-29) — Scholia 1532;4. Cap. 43, U-19. 281
vos iucoliiraes per mare traduxi. Porro obsciirat huuc locum teniporum
ratio. Loquitur enim tanqiiarn constitutus in novo Testamento et recolit
beneficia veteris Testament! et i-eductionem per Cvrnm factani tanquam
praeteritam commemorat, cum tarnen longo tempore post Esaiam sit facta.
5 Proprie autem significavit bis exemplis cogitationes irapiae Synagogae. Sic
enim dicebant: Ego Deum patriim meornm sequar, qui nos ex Aegypto et
ex Babylone reduxit, Christum uon sequar. Respondet igitur Christus: Ego
ille ipse sum, qui orania illa feci. Credite igitur in me, neve putetis me
alienum esse Deum. Sum redemptor vester, qui in cruce mea morte vos
lu redemi a Servitute peccati et mortis. Sum sanctus Israel, qui sanctifico
credentes, sicut Paulus vocat Ecclesiam 'sanctificatos in Christo Ihesu', i- ^'"- '•
1. Corin. 1. Si igitur in Deum creditis, in me quoque credite.
'Propter vos misi in Baljvlouem.' Futui-ara historiam tanquam praeteritam
recitat, loquitur enim ad Ecclesiam novi Testament!. Ego sum,
15 iuquit, qui excitavi Cyrum, ut Babyloniorum monarchiam destrueret et vos
reduceret. Porro continet hie locus Theologicani sententiam, (juod regnum
Assyriorum non propter sua peccata solum sit destructum sed maxime
propter populum Dei liberandum. Cyi'us igitur cum universa sua monarcliia
minister et servus jjopuli Dei fuit. Sic Romanum quoque i-egnum servivit
20 Ecclesiae sub Augusto, ut pace parta libere in omnes populos spargi Euangeliou
posset. Magna haec Ecclesiae est dignitas, quod tantos monarchas
servos habet. Sed quis haue gloriam videt? Est enim abscondita ab
oculis
mundi.
Vectes vocat principes Monarchiae Assyriorum, quos Cyrus oppressit.
S5 'Quis dedit in mari viam?' Ego sum, (pii vos incolumes per mare«, ifi
rubrum traduxi et mersi Pharaonem hostem vestrum, perinde ac si quis
candelam in aqua extinguat.
'Ne memineritis priorum.' Hie eoncludit: Cum ergo ego Christus idem «. 18
sim Dens, qui omnia haec feci, relinquite legem, amplectimini uovum Euan-
30 gelii verbum et credite vos verum Deum, qui ab initio fuit, habere et colere.
Est autem apertus locus de tota lege abrogata una cum sacerdotio et regno
legis. Porro promissiones quanquam in lege sint, tarnen ad legem non
pertiuent. Ideo eas in novo Testamento non abrogat sed exhibet et implet
per Christum filium suum.
35 'Ponam in deserto viam." Aperui olim viam in mari, idem nunc faciam, 43, 19
ut sentiatis me eundem Deum esse, sed nova ratione et modo novo faciam.
Ecclesia liabet viam in deserto: Varie enim vexatur a carne, Sathana et
mundo, in arido ambulat, esurit, sitit, sicut est 1. Corin. 4. Hoc mare, hoci. gut. 4, u
desertum Ecclesiae est, in quo ambulat, et tarnen invenit viam per mare,
40 perrumpit enim per omnia illa mala divina virtute. In deserto invenit aquam,
consolatur enim et confirmat eam Christus spiritu et verbo suo. Bestias
agri \ocat principes mundi, quoruni multi convertentur. Notabis autem,

282 (S3or(cfims übet 3cfaia 1527-29) - Seholia 1532;4. Cap. 43, 19-24.

(ajurlciiiiui ülct ^ffaia 1527-29) — Scholia 1582/4. Cap. 43, 24—28. 283
cuimndir, .seil frustra. Quare hie locu.s diligenter cogiiosceiuliis e.st. Continet
euim inaxinio.s iio.strae ficiei aiticulos. Dicit se esse cultum a populi.s, ergo
siguificat se esse Deiim. Dicit item se laborasse, ergo est factus liomo et
mortuus pro peccatis nostris. Non tarnen superatiir, secl tantum laboral,
5 ergo resurgit a morte JC.
'Ego SUU1, ego sum ipse, qni deleo iniqiiitates tuas propter rae.' Est 43, 25
textus nou soliim didacticus sed et confiitatorius. Continet euim gravissimas
antithe.ses. Ego, Ego, non tu, Propter me, non propter te aut opera tua.
Sic abrogat omnia opera et studia, quibns volunt lioniines delere peccata.
10 'Narra, si quid liabes, ut iustificeris.' Provocat iusticiarios, qui operibus 4S, 26
legis se iustificari coufidebant. Agite, si aliam rationem, qua iustificemini,
novistis, afferte eara. Quod enim iactati.s illa vivendi iustituta et leges vos
a patribns accepisse, nihil moror. Fuerunt euiin et patres vestri peccatores.
Quia igitur aliam iusticiam statuitis, ideo vos cum omni vestra iusticia et
15 operibus vestris abiieiam. Idcm dicit, ([uod est in Acti.s: 'Non est aliudsivg 4, 12
uomen sub coelo, in quo salvamur'. Quicquid igitur produxeris ad iusticiam
tuam stabiüendaiu praeter Christum et sine Christo, hoc daranatum, impium
et
blaspheinum est.
'Pater tuus primus peccavit.' Non accipio de Adam et de peccato43, 27
5u originis sed geueraliter .'(ingulare pro plurali accipio, ut confutet commune
omnium saeculorum argumentum, quod obiiciunt nobis autoritatem patrum,
sicut hodie dicunt: Ego sequar maiorum meorum fidem. Num tot saeculis
errasse et viam veritatis tot sancti viri ignorasse videntur ic.? Patres tui,
inquit, etiam erraverunt. Est autem hie locus bene signandus. Ita enim fere
i5 arridit: Ut posteri imitentur larvain patrum et non res seu fidem patrum. Sicut
videmus. quam magnum scandalum sit secutum exemplum Abrahae de imolando filio.
Iiituebantur etiiin in ipsum opus, mandatum autem. quod opus praecesserat, et fidem,
qua mandatum exequi volebat Abraham, non intuebantur. Amiserunt igitur uucleum
et putamen nucis retinebant, sicut etiam faeiunt nostri Papistae, qui regulas et ordines
3u patrum praedicaut et postea ex magna et singulari sapientia pronunciant non fuisse eos
malos liomines, Sed digno.s, quorum vitam ipsi quoque imitentur. Fidem, quae Aehet
eadem esse in omnibus sanctis, et verbum, quod est dux fldei et magister, negligunt.
'Interpretes tui praevaricati sunt in me.' Loquitur de doctrina et institutis
vivendi. Omnia, inquit, docent praeter uucleum in lege, hoc est, promissiones in
35 Christum, oecupantur autem Interim illa externa larva operum et sacrificiorum. Sic
utrosque damnat et doctores populi et patres, qui instituerunt eos.
'Principes sanctos.' Sanctos vocat, sicut Roma .9. 'quorum iidoptio, jj'^ijj^g 5
gloria, testamentum, lex, cultus, promissiones, quorum patres, ex quibus natus
Christus secundum carnem' 3C.
4u 'Dedi ad auathema lacob.' Hoc est simpliciter abiicere populum cum
tota lege et toto cultu legis, quod omnis eorum doctrina et vita sit confusio et
abhominatio coram Deo et nou iusticia. sicut ipsi videri volunt. Idem hodie dicimus
de Papatu.
äT praecesserat] praesserat U

Haec
284 (Sottcfimg übet Scfain 1527—29) — Seholia 1532/4. Cai-. 44. 1-6.
Capat XLIIII.
Tribus superioribiLS capitibus tractavit iu.sticiam fidei. Addidit varias
eins iusticiae et EuaDgelii praedicationes. Item coufutatioues iustieiae propriae,
tum cousolationes piorum et miiias contra im[)ios, qui contra hanc
iu.sticiam puguant. Postremo totam legem cum .sacerdotio et reguo abrogavit. 5
lam igitur totum hunc locum quasi epilogo claudit. Quasi dicat: Ut summatim
dicam, Hac iusticia servan nos necesse est aut cum impiis peribimus.
Sicut auteiii in epilogis seiet, addit exhortatioues et consolationes. Promittit
euira Ecclesiae semen et posteritatem.
W. 1 'Audi lacob. serve meus.' Loquitur atl populum Euangelii electum de Syuagoga: lO
vos, qui estis de isto populo servi, hoc est, eredeutes .seu fidei obedieutes, qui et.si ab
aliis exoommuiiieati estis, tarnen mihi servitis et grati e.stis, Audite.
U-S 'Effundam aquas super sitientes.' Confitetur Ecclesiam esse sitientem
et aridam, quia est in perpetuo aestu nee videt nisi sui damnationem et
ignominiam. Dicit igitur: noli timere, obruam te foecunda pluvia, ut pro- u
veniat tibi copiosum semen. Dabo spiritum sanctum, qui consoletur te et
riget, ne desint posteri, qui Euangelion latius sjiargant. Est enim consolatio,
ne Eecle.sia desperet in presenti afflietione sed .speret Deum daturum numerosam
posteritatem, etiamsi diversum minetur mundi et Sathanae ira. Nam spiritus sanctus
uou discedit a verbo sed per verbum est efficax. 2u
44.4 'Germinabunt'. Respicit ad primum Psalmum: erit copiosa benedictio
Ecclesiae sicut herba in pratis. Salices mirae feeunditatis sunt, significat igitur per
eas vim henedictionis. quod verbum prosperabitur contra omnem vim mundi.
44.5 'Iste dicit Domini ego sum.' Sunt distributive accipienda. Christiaui
erunt per totum orbem dispersi, quasi dicat: Hie et isthic et ubique erunt 25
Christiani.
'Hie vocabitur nomine lacob.' Est clarissimus locus de vocatioue
gentium, quod sint aequandae ludaeis et filiis Abrahae eorumque nomine
appellaudae. Oportet enim intelligi locum de illis, qui ante non vocabantur
lacob uec sunt de came lacob uati sed de gentibus. Sunt autem hniusmodi 30
loci diligenter observandi, in quibus promittitur translatio nomiuis, gentilitatis
et haereditatis, quod sint lacob non solum quibus facta est promissio sed
*1. 87 |!J, setiam geiites. Sic etiam Psal. 85. 'De Zion dieet homo et liomo natus est
in ea'. Dicit enim eo in loco de gentibus Tato, Sydone, Aegypto ic. Est
autem hie unicum scandalum Synagogae, quo oft'enditur et a Christo deficit, quod 35
gentes sint
aequandae ipsis.
'Scribet manu sua Domino.' Id est, coufitebitur Dominum, ita ut niiiil
2ipfl. i5,'.>inter gentes et nos ludaeos intersit. Sicut dicit Petrus in Actis: Deus nihil
discrevit inter eos et nos.
44.6 'Ego primus et ego novissimus.' m
Est simile superiori. |
est altera pars: confutatio scilicet
30 ex carne B ex gentibus 1! 33 Psal. 87 i>

9
(Sotleiimg ütev ^e\aia 1527-29) — SchoHa 1532/4. Cap.44, 6-10. 285
adversariorum, Ne putent ludaei Christum novum et alium Deum esse, quasi dicat:
Nolite offendi, qiiod abiiciani legem et populiim legis. Snm enim idem
oninipotens Dens, qui fui ab iuitio.
'Plastae idoli omnes nihil sunt.' Ridet iam Idolatras ad confirmandos44,
r, et animaudos pios, ut cogiteut scilieet, quantis erroribus sint liberati, et Deo
pro tanto beneficio agaut gratias. Sic nos quoque confiriuamur in nostra
doetrina, cum subit animiim illa Papisticae religionis impietas et .stiiltitia.
Quare male illi uobis cousiiluut, qui nolunt monstra Papatus pro concionibiis
exagitari. Hoc enim agit Sathau, nt sublatis Ulis abhominationibus e medio
10 nos per speciem religionis ad Papatum redueat. Prodest igitur monstra
monastica, satisfactioues , missationes, purgatorium, invocatiouem sanctorum,
apparitiones daemonum et alia portenta semper ob oculos esse, ut animus
odio occupatus non redeat ad priorem inipietatem. Eo enim consilio Esaiam
quoque hoc loco commemorare idolatrarum studia videmus, et excitamur
1.'. sinnii, ut gratias Deo pro summo hoc beneficio agamus, quod a tanta
impietate liberati in Euangelii lucem traducti sumus.
Notabis autem, quod addit: Amantissima eorum sunt nihil, hoc est,
optima eorum opera, quae faciunt in idolatria, sanctissima studia, quibus
tribuunt vitam et salutem suam, illa sunt nihil. Quemadmodum autcm
20 Esaias haec de Idolatris sui temporis dicit, ita nos ad nostra tempora
accommodare hunc locum debemus, quod pulcherrima opera Papatus, ut sunt
Missae, orationes, vota, castitas, paupertas 2C., non solum non iustificeut, sicut
ipsi opinantur, sed damnent etiam ac perdant, quod partim per se sint impia
sicut Missa, partim propter impiam opiuionem additam.
25 Non autem formatores solum Idolorum et opera eorum damnat, sed
hoc etiam addit, quod testes eorum sint caeci et nihil videant. Hoc est,
quod omuis eorum docti-ina vana, incerta et noxia sit. Sicut Paulus etiam
dicit 'Nescientes de quibus affirment'. Hebraismus est videre pro praedi- :. sim. i, ?
care,
docere.
30 Concludit igitur et prouunciat de omnibus religionibus et studiis, quae
sunt extra fidem in Christum, quod finis eorum sit confusio. Miserum igitur
est tot labores subire, tot opera instituere, ex quibus nuUa alia utilitas redeat
quam confusio aeterua.
'Quis formavit Deum?' Est insultatio et increpatio eorum, qui non44, lo
a.', formantur a Deo, hoc est, non volunt iustificari ex gracia, sed fomiant ipsi
sibi Deum, id est, iustificare se volunt operibus et studiis suis, Sic omnis
Monachus est formator Dei, quia fingit sibi Deum non ex verbo sed ex suis
cogitationibus, quod Dens delectetur hac regula, hoc vestitu, his votis jc.
Sic omnes iusticiarii formant sibi Deum, qui delectetur operibus, quae
40 ipsi faciunt.
5 ex quantis B 2ß sint] sunt AB 34 consultatio A

286 (aiDileiitun iUicv Sciain 1.V27-29) — Scholia 1532/4. Cap. 44. 11-18.
44,11 'Ecce oranes participe.s eius eontiuidentur.^ Oniiics religione.«, omnes
iiisticiae, quae sunt extra iiisticiarn a:raciae, confundentur.
'Fabri euini sunt ex liominibiis.' In.signe Epiphonema, quod oontinot
rationem superioris sententiae. Per fabros enim significantur iusticiarii. qiii
se variis o])eribu.s discruciant. Quod autem aliiim b'gnariiim, aliiim ferrariiiin r,
fabriim fingit, indicat diversa es.se insticiarionini studia, quonini alias hoc,
alius alio opere vult sibi Deum demereri. Omnes tarnen hanc doctrinam
fidei et graeiae oppugnant. Imj>nniis autem observabis lioc loco, quod addit
'ex homiuibu.s\ Continet euini principalem no.strae doctriuae locura, quod
quicquid nou est definitum verbo Dei, est abhominabile et diabolicum, si per lo
id jilacare Deum praesumamus. Quare nihil debemus neque facere nee docere
nee credere nisi quod certissimo Dei verbo e.st mandatum. In iis autem,
quae non sunt conscieutiae
nee pertinent ad iusticiam coram Deo statuendam,
tuto possumus sequi doetrinas homiuum, ut in Oeconomia et Politia. Sapientia
enim administrandi eas res nobiscuni creata est et pertinent eae res i'.
tantum ad coiporalem vitam. Sed conscieutias regere non nisi verbo Dei
possumus et debemus. Ideo damnat eos fabros Esaias, quod sint ex hominibus.
Porro copiosa et longa descriptio fabrorum ostendit miseriam inipiae
religionis, cuius fructus sunt: laborare, fatigari, afHigi et taudem post summos
Jabores confundi. Contra nostra et veia religio, quae docet fiduciam in miseri- 2»
coi-diaiu Christi, illa paciticat corda uo.stra in iudicio Dei et praestat gaudium in
spii-itu saucto, ut glorienuir etiam in tribulatiouibus, quae aliunde aceedunt. Sic
dehortatur Piopheta ab aliis religionibus, quae nihil aliud fnciunt. quam ut simul
corpus et animam fiiistra l'atigent et quo sunt strictiores. eo niagis pavidos. solieitos
et desperatos faciunt. Et sicut mulier profluvio sanguinis laljorans medicorum eura a
magis ac magis obruebatur morbo, ita quoque talibus studiis augetur malum et corda
subinde magis inquieta redduntur. Sicut sub Papa experti sumus, ubi post .satisfactiones.
orationes. leiunia. missas, peregrinationes iufiiiitas animi non acquiescebant
aJüm. .'., I ''ßd augebantur gravius. Solum autem verbum vere eonsolatur. ]uxta id: "iustificati
per fidem pacem habemus'.
44, ]7 'Curvatur ante illud et adorat illud.' Stiüta nobis et ridicula haec
videntur, sed quid aliud facit sanetus Hieronymus, dum iTcoäoi'lta ligneam
crucem adorari iubet? Quid aliud facit Franciscanus, qui putat se damnatuui,
si uon cingatur fuue, si nou radatur capite, si non vestis sordida eum tegat?
Facere igitur iusticiam ex cingulo, rasura, veste an non extrema stultitia 3.1
est? Adorare ea an nou extrema est impietas? At negant se adorare: imo
revera adorant, cum credunt Deum illas nugas respicere et placere Deo.'
Hoc autem est proprie contra primum praeceptuni 'Non liabebis Deos alienos'.
Credere enim, quod huiusmodi operibus placetur Deus, est
fingere et formare
5fr. s, 3 idoluro P^^ id colere. Verus enim Deus is est, de quo scriptum est: 'Oculi ^o
tili respiciunt fidem.'
44,18 'Nescierunt neque intellexernnt.' Xeque sciunt, quis sit verus cultus
Dei, neque de cultu Dei iudicare possuut. At cogitare dobobant, (juomad-
:in

(Sovleiiiiig über jciain 152T—29) — ^Soholia 15824. Cap. 44. 18— 22. 287
moduni lignum, quod combiuitiir, iioii est deii.s neque iiistificat, ita nee
reliquam ligni parteiu, ex qua Idoliim formatur, es.se Deura. Sic Monachus
non cogitat, quod, quemadmodura pannus in eurru non iustificat, sie nee
paunus cuculli iustificet, Quod sicut funis, quo alligatnr equus, non iustificat,
5 ita nee iu.stificet funi.s, quo se cingit. Tribuunt auteiu cueullo et funi iustificationem,
quia peccatum esse dicunt Fi-anciscanum sine cucuUo et sine
fune incedere. Sic sunt liuiusmodi loci ad nostrorura idolatriam acconiinodandi.
Hoc enira Propheta toto hoc loco agit, quod qiiicquid e.xtra fidem
est, est idolatria sive ferrea sive lignea.
10 Una igitur religio, unus Dei est cul- Huius autem idolatriae principium est,
tus : credere remissioueni peccatorura quod cogitamus Deum placari opevibus
gratuitam sine operibus vel sequeutibus nostris. Quare vera et unica religio, unicus
vel praecedentibus. Dei est cultus credere remissionem peccatorum
gratuitam .sine operibus vel sequeutibus vel praecedentibus ex pura et mera
15 misericordia, sicut dat solem et omiiia alia bona, quibus fruimur. Huie deo faventi
gratis et bene facienti sie credere est vera religio et iustitia vera.
'Memento horum lacob et Israel.' Vult renianere memoriam idolatriae 44, 21
apud posteros, ut et gratias Deo agant, quod ex tanta irapietate beneficio
Euangelii sint liberati, et discant timere Deum, qui uisi nos servet, facile
20 est in eosdem errores relabi. Sic nullo modo oblivisci eorum convenit, quae
impie in Papatu et fecimus et credidimus. Quid euini stultius, quid magis
contra Christi gloriara est quam iusticiam tril)uere sordido cueullo? FA
tarnen ea opinio ita fixa fuit in auimis homiuum, ut etiam niortuorum
cadavera cueullo involuta humarent. Eiusmodi sunt innumera alia, quoruni
2.'> utinara catalogus^ quidam texeretur. Plaeraque enim talia simt, ut apud
posteritatem vix habitura sint fidem, et tarnen ea nostra fuit stultitia, ut
tribueremus eis opinionem iusticiae et remissionem peccatorum.
'Delevi ut nubem iniquitates tuas et quasi nebulam peccata tua. Re-44, 22
vertere ad me, quoniam redemi te.' Hie tanqtiam fasce repetit principalem
so huius totius loci conclusionem, quod nulla religio, nullus cultus, nullus Dens
alius remittat peccata et redimat praeter unum Christum idque gratis. Est
igitur insignis descriptio Christi et oflScii Christi, quod sit perpetuus sacerdos,
placaus nobis Deum et delens peccata nostra, vincens mortem et infernum.
Haec alia longe doctrina est, quam ut Monachi et Sophistae eam intelligant.
35 Uli enim ex Christo iudicem et carnificem conscientiarum faciunt. Inde tot
meritorum, tot operum geuera sunt reperta, quibus placari iratus iudex
possit.
7 Sic sunt] sit [soj fune conscientlam regunt, quac solo vert)o Dei regenda erat. >Snnt
enim D 13 unica] unico li
') Diesen Wnnuch hit T.nthcr dmm seihst erfüllt in dem iBebettten un Kurfürst
Johnnn (hei Enders 7, 2ö4), dus offenhar eine lange vorhereüete Zusammenstellung gibt.

288 (ffiortejung über Scfaia 1527-29) - Scholia 1.532,4. Cap. 44, 22-24.
Addit: Revertere ad me. Quasi dicat: Officium nieuui est salvum
facere, hoc feci, peccata, mortem, Sathanam et infernum in cruce devici,
profligavi Imperium legis. lam tu quoque responde vicissim tuo officio.
Accipe ea, quae tilji offero, couvertere ad me redemptorem tuum. Sic revocat
ab Omnibus aliis doctrinis et religionibus impiis, quae sunt contrariae huic :>
doctrinae graciae. Quasi dicat: distraheris in diversos affectus, ut avertaris a nie,
labora igitur, ut conveitas te ad me. Hoc convertere non est unius diei aut mensis,
sicut sub Papntu tenipus quadragesimae erat, sed est perpetuuni officium populi Dei.
Ridiculum autem est velle ex huiusmodi locis efficere, quod sit in nobis
vis coDvertendi uos ad Deum sine gracia. Nam quibus Dens hoc suum lo
verbum communicat, iis etiam facultatem dabit, ut verbo credant. Neque
enim irustra et sine tVuctu docetur verbum Dei. Sed Spiritus sanetus adest
verbo et per verbum corda movet, ut credant. Deinde hoc converti, de quo
hie dicit Propheta, non sohmi est fidei sed et doctrinae, ut alios quoque
couvertamus, qui per impias doctrinas aversi sunt, ut exhortemur, ut con- ir.
solemur desperabundas mentes 3C. Est enim magni negocii hunc articuhmi
instificatiouis retinere contra Sathanam, haereses et rationem nostram.
44.23 'Laudate coeli, quoniam misericordiam fecit Dominus.' Postquam
absolvit doctrinam graciae et exhortationem, iam quoque gratias agit de
tanto doDO. Id quod commode fit in Epilogis. Quod autem Latinus vertit 20
'Misericordiam fecit Dominus', in Hebraeo est: Quia Dominus fecit. Respicit
enim ad superiora. Quasi dicat: Sohis Dominus est factor et creator. Quod
Dominus dicit, hoc fit, promittit iusticiam in verbo gratis, eam exhibet et
donat. Idola autem et eorum doctores sunt vani nugatores. Si quid dicunt
vel promittunt, non confit, sicut supra dixit: Finis eorum est confusio. 25
Notus Hebraismus est 'Laudate coeli', id est, qui estis de coelo vel
sub coelo. Ut si dicam: Laudet Albis Dominum pro dono verbi invidgati,
id est, ii, qui sunt ad Albim.
44.24 'Haec dicit dominus i'edemptor tuus.' Finita disputatione de fide in
Christum et doctrina fidei sternit sibi viam ad populum in captivitate so
Babylonica positum, qui erat per Cyrum liberandus. Quasi dicat: Servate
verba mea, quae dico. Sic fiet, ut praeter omnium opinionem liberemini per
meam potentiam, utcunque alii me tanquam iufirmum Deum rideaut.
'Formator tuus ex utero.' Hie vides liberum arbitrium. Est autem
hie seripturae mos omnia tribuere Deo, quod omnia, quae accipimus, sint nobis prae- 35
destinata ab utero, ne scilicet superbiamus.
'Ego sum Dominus.' Respicit Idola. Coufiitat enim omnes contrarias
religiones, ut dicamus: Dens Turcarum, ludeorum, Papistarum nihil facit.
Noster autem Dens facit omnia. Hoc enim vult, cum dicit: Ego sum et
nullus mecum. Ut scilicet probet singularitatem suam et nos ab Idolatria abstrahat, 40
ut maneamus in veritate fidei.
28 ii] VViteinbcrga vel ii Ji 40 scilicet] .S.

(Sorlcfmig übn Scfaia 1527-29) —^Scholia 1532/4. Cap. 44, 25-45,3. 289
'Irrita faeiens .«igna diviuorum.' Divinos vocat doctores aliarum religio- «, 2»
nura, qiii non iusticiam fidei doceut sed opera. Hornm doctrinam significat et
iai.sam et stultam esse. Talem iios experimur hodie Pajji.staruni religioneni esse.
'Siiscitans verbum servi sui." Sicut iu principio dixit, ita etiam con-44, 2«
5 cludit: Verbum Domini manct iDaeteruiim. Consiiium vocat verbum Euaugelii,
quo cousulitur couscientiis. Sicut etiam supra nouo capite Christum consiliarium
vocat.
'Qui dico Hierusalem habitaberis.' Hie pergit ad Cvrum et tanquam
de praeterita re loquitur, quae erat futura. Ideo autem hoc vaticinium de
10 Cyro proponit, ut consoletur pios, ne despereut de regno Christi futuro,
quod bis quatuor capitibus descripsit. Quia enim fere in nihihmi redacturi
Babvlonii ludaeos eraut, periclitabautur omnes promissiones de Christi regno
et cum per Babylonios regnum et sacerdotium ludaeorum uiia cum templo
et civitate Hierusalem essent vastata, nulla spes erat de Christi regno.
15 Promittit igitur se reducturum populum per Cyrum et restituturum regnum
cum sacerdotio, ut promissum Christi regnum populo incolumi exhibeatur.
'Qui dico profnndo desolare.' Commendat suam potentiam generali «, 27
dicto. Allegorice tarnen de rege Babylonio accipi potest. Qucmadmodum
exiccavi rubrum mare, ita etiam possura Tygrim et Euphrateu exiccare cum
20 suis principibus.
'Et omnem vohmtatem meam' k. ßeducet Cyrus populum nieum et 44, 28
faciet iterum habitari Hierusalem.
In Caput XLV.
Hie incipit Propheta de restituendis ludaeis per Cyrum. Porro hoc
25 admodum insigne et notatu dignum est, quod Cyrum vocat Mcssiam Dei.
Messiae enim nomen generale est et significat regem, quod reges inungerentur.
Quod autem addit 'Meo Messiah', hoc de nullo gentili rege legitur. Quare45, i
libenter credam Cyrum sanctum fuisse, ut reductio populi et restitutio regni
et sacerdotii fuerint fructus fidei.
30 'Ut subiieiam ante faciem eius gentes.' Victoriae etiam geutibus de
coelo dantur et coostituuntur ac evertuutur regna divinitus. Sicut hie locus
osteudit. Huc affer multas sirailes sententias ex Daniele. Porro Baltiieus
significat administrationem regni.
'Ut scias quia ego Dominus.' Haec omnia tibi dabo, inquit, ut veuias 45, n
35 ad cognitionem mei. Quae enim hactenus dixit, dixit de Cyro adhuc incredulo.
Quanquam etiam sie accipi potest: qui vocavi te, id est, delegi te singulariter
prae caeteris. Magna autem res est et dignissima admiratione:
potuisse eum credere iu Deum Israel victum a Babylonio rege, quem tarnen
ipse
Cyrus vicerat.
20 princibus A
Sut^ctä SBcde. XXV 19

5
290 (äSotlcfimg über ^cjaia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap.46,4-8.
45.
45.4 'Propter lacob serviim meum." Nota hunc locuin, quod constitinint tuet
evertuntur regua propter pio.s.
'Assimilavi te et uou cognovisti me.' Verte sie: Nominavi te, cum
nie nouilum cogaosceres. Sunt magna praecouia, quod victus a Babyloniis
Deus ludaeorum omnes has praeclaras victorias Cyro dederit, ut igitur eum r.
confirmet contra hoc scandaluni iufirmitatis, addit:
'Ego Dominus et non est alius.' Quaucjuam triuiupharint contra me
Babylonü, tarnen ego solus sum verus Deus et non est alius Deus praeter me.
45.7 'Formans lucem et creans tenebras.' Lucem et tenebras allegorice
accipio pro successu et calaraitate. Quasi dicat: Si petitis pacem et libera- i;)
tiouem, postulate eam a me. Sin metuitis calamitatem, me timete. Ego
enim utrunque creo. Est uecessaria haec iactatio poteutiae contra scandalum
iufirmitatis.
Fuit enim Deus ludaeorum tum tanquam blasphematum idolum
inter gentes, quod non liberasset populum suum a captivitate et non defeudisset
a vi, quam iinpius rex Dei populo attulerat. Et hoc scandakim 15
etiam pios anünavit. Quare iam adhortationem instituit.
45.8 'ßorate coeli desuper et nubes' 3C. Celeber liic locus est in ecclesia
Papistarum^ et illustre argumentum ignorantiae, quod ad beatam Virginem
eum accommodarunt. Nos autem scimus agi in hoc capite de promissa
liberatione per Cyrum. Hie igitur locus Mimiticus est. Dicitui- enim in 20
persona eorum, qui in captivitate erant, et continet inenarrabilem piorum
gemitum, qui sentiebant se tantis malis premi ob peccata sua. Quasi
dicant: Ecce sunius privati sacerdotio et regno, templo et omni cultu Dei,
translati sumus in gentes. Ibi respondent nobis peccata nostra. Ea nos
sie urgent, ut nuUa salutis usquam spes sit. Nemo enim usquam est iustus, 2^
qui placare tantam Dei iram possit. Totus populus ita peccatis est obrutus,
ut nulla spes sit liberationis.
ütinam igitur coeli rorent et depluant
iusticiam. Utinam
Quare, o coeli, rorate vos et depluite
iusticiam,
quae nisi desuper in nos eft'undatur,
actum est. Utinam igitur contingat nobis divinitus remissio peccatormu
et Spiritus sauctus, qui nos perfundat gracia. Sic futurum esset, si primo
sublata essent peccata et reconciliatus Deus, ut reduceremur. Neque enim
spes est fore, ut cesset poena, dum manet rcatus et culpa. Disrumpe igitur
coelum et descende. Asperge uos iusticia tua et brevi fiet, ut restituamur 3C.
Est insignis locus, qui docet nos de omnibus tentationibus. In omni enim
calamitatc et poeua terremnr peccatis nostris et ira Dei. Inde sequuntur
huiusmodi suspiria, qualia hie Propheta describit.
Facit autem gradus quosdam. Eos enim coeli est divinus favor, quo
Deus suos complectitur et fovet. Hunc statim pluvia ex nubibus scquitur.
21 personam B inerrabilem A
') die Rorute-FniJuimter vom IS. bix 24. Dezember zu Ehren der Mariu.

(SBovlcfiiim üier ^efoia 1527—29) - Scliolia 1532/4. Cap. 45, 8. 9.
291
Priniuin euini graeiae donum et opus est dare pios doctores, qui verbuiii
pure doceaut. Hoc cum fit, aperitur terra, hoc est, datur successus verhi,
ut multi sint discipuli. Inde germiuatur Salus, hoc est, liberantur couscientiae
et tolluntur quoque plagae corporales, et oritur simul iusticia, id
5 est, sequuntur fruetus digni illa praedicatione.
'Ego Dominus creavi cum.' Gemituui et oratiouem populi captivi
sequitur Exauditio. Pctitis iusticiam et salutem: Ecce ego Dominus creavi
illa et do vobis, tantum ne deficite fide, sperate et liberabo vos. Haec est
propria et germaua senteutia, quae nihil dissidet a praecedeutibus et se-
10 quentibus. Inepti igitur simt Papistae, qui in templis de beata Maria
haec legunt.
'Vae qui dicit factori suo.' Hactenus de piorum affectu, nunc tractat45,9
alteram prosopopoeam, hoc est, impiorum personam, qui otlenduntur in factis
Dei, quod vident se habentes nomen populi Dei affligi et Babylonios impias
i.'> geutes florere et miro successu frui. Incipiunt igitur cum Deo expostularo,
quare id faciat. Est autem omnium longa periculosissima et maxima tentatio
disputare cum Deo, quare hoc vel illud sie faciat. Propterea quod opera
Dei sunt incomprehensibilia. Neque ulla ratio iuveniri potuit, quare Dens
totum popiilum uua cum cultu et reguo abiecerit et in impii regis mauus
20 dederit. Äuget autem hanc cogitationem, quod vident totum mundum
divei'sam religiouem sequi et abundare omnibus bouis. Cogitant igitur
infirmae meutes: putas ne Deum tot populos abiecisse et nos, qui minima
portio sumus, elegisse, praesertim cum res diversum clamet et totus mundus
nos desertos et abiectos a Deo nostro iudicet? Haec cum spectantur non
2?. tantum obiective sed etiam affective, hoc est, quod Sathan accendit corda
sno habitu, hoc est, ira et odio contra Deum, fit, ut victi animi Diabolum
pro Deo adoreut et Deum tanquam Diabolum fugiant ac oderint. Hinc
nascuntiu- voces illae: Maledictus vir, qui dixit patri meo: natus tibi est scv. 20, is
filius. Item: Maledicta dies nativitatis meae. Item; Seduxisti rae, Domiue, $io5 3, .1
30 et seductus sum. Eo usque enim prolabuntur animi ex hac cogitatioDe,
quando de factis Dei disputant, quare hoc vel illud faciat. Quare dixi
summopere cavendam esse. Non est autem alia ratio emergeudi quam simpliciter
avertere oculos et meutem et non admittere hanc quaestionem. Non
enim potest comprehendi et qui comprehendere vohint, praecipites in infernum
35 merguntur negantes Deum et omnia opera Dei. Propheta igitur monet suos,
ne offendantm- facto Dei. Nolite cum creatore vestro expostulare, inquit.
Nolite quaerere, cur vos sie affligam. Estote patientes in praesentl et nolite
de futuro solliciti esse. Ego enim sum creator vcstor, qui omnia jiro mea
voluntate facio et guberno K.
25 quod] cum ]J 20 hoc est] nenipe B
19'

292 (SSorIcfuita übet Scjaio 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 45, 11-18,
45.11 'Ventura iuterrogate me'. Emphasis est in pronomine ME. Dieuntur
enini haec in consolationem futuram eorum, qui in Babylonem erant transferendi,
nt praevcniat eos promissionibus, ut certi sint se Deo curae esse.
Quasi dicat: Applicate aui'es vestras ad meuni verbuni et secundum meutu
verbuni iudicate. In tribulatione enim non sunt sequendae cogitationes et r,
sensus uostri sed verbum et promissiones. Dicit igitur: A me postulate eonsilium
et consolationem, ne confugiatis ad impia cousilia vestra jc. Ad me
convertimini et consulite verbum meuni et consolabimiui et scietis non fore
perpetuam hanc captivitatera
ac.
45. 12 'Ego feci terrara.' Mihi commendate causam vestram. Ego enim lo
possuni vobis ferre opem, estis opus mauuum mearum et filii mei. Ego sum
Creator vester, servabo igitur vos, tantum ne desperetis. Dieuntur omnia ad
consolandos eos, qui erant seusuri captivitatem Babvlonicam.
43. 13 'Ego suscitavi eum in iusticia.' De re futura tanquam de praesenti
loquitur. Intelligit autem Cyrum. Eum suscitavit in iusticia, id est, misit i5
eum, ut restauret regnum et sacerdotium et det iustam administrationem
populo captivo.
45. 14 'Labor Aegypti et negociatio Aethiopiae.' Promittit Cyro imperium
etiam in alias gentes ceu premium laborum pro beneficio reductionis. Laborem
Aegypti voeat opes. 20
'Te adorabunt.' Adorare significat gestura, non cultum divinum, sicut
ii, qui adeunt principes, genua flectunt honesta et civili consuetadiue. Sic
deprecari est supplicem fieri. Quod autem Latinus vertit 'viros sublimes',
iu Hebraeo est 'viri mensurae' non a quantitate, sed quod sint divites,
opulenti ac potentes. 25
45. 15 'Vere tu es Dens absconditus.' Sunt verba Prophetae, qui post hanc
propheciam in admirationem et stuporem vertitur, quod Dens mira ratione
suos regat, gubernet et liberet.
45. 16 'Confasi sunt omues fabricatores Idolorum.' Consolatur per antithesin.
O Israel, tu habes Deum verum, qui dicto et facto valet. Omues alii dii, 30
omnes aliorum deorum cultores confundentur. Sed sunt haec fidei verba,
coram mundo contrarium est verum. Ideo vocat Deum Israel absconditum
Deum.
45, 18 'Ipse Daus formans terram.' Hie facit fidem promissionibus et coufirmat
piorum animos, ne dubitent de futura liberatione. Quasi dicat: Credite 35
tantum verbo et promissionibus meis. Ego enim volo vos liberare et possum
vos liberare. Non creavi terram, ut vasta esset, .sed ut habitetur. Et verbum
raeum est efficax, non fallet vos sed dabit hoc, quod promittitur. Porro
iutelligo hie non totura terrarum orbem sed ludaeam, quae vasta erat
5/Ö uou debemus sequi cngitatloues et sensus nostros B

"
(S3ovIc|itiig iibcv ^cfain 1527—29) — Scholia 1532/4. Oap. 45, 18 - 22. 293
(rauslato ])opulo in Babyloiicin. Quid cnim opus est promitterc de terra,
quae iam habitatur? lutelligit igitur vastam terram Tudacorum.
'Ego Dominus et non est alius.' lactat poteutiam suam, ut vilescat
in captivorum oculis potentia Babyloniorum. Sum Deus, nemo (]uantumvis
'Non in abscondito locutus sum.' Omnia pertinent ad confirmandas ^5,
5 potens rcsistet, quo minus fiant quae promitto.
supcriores promissiones de Cvro et ad erigendos animos captivorum. Promissiones
meae, inquit, stabilieutur, non enim loquor in ventum, loquor non
in abscondituni seu in desertuni, ubi nemo audit, sed ad homines, qui bis
10 promissionibus credant, apud quos verbum meum erit efficax, et certo fient,
quae nunc de futura per Cyrum liberatione promisi.
'Ego Dominus loquens iusticiam.' Loquor iusticiam. Loqui autem
Dei est facere. Sicut est in Genesi: Dixit et facta sunt. Dicit igitur: Hae
meae promissiones constituent vobis iustam administrationem, ut restauretur
16 regnum et sacerdotium et praedicetur remissio ]ieccatorum et poenarum.
'Congregamini et venite et accedite.' Insultat Babyloniis, potissimum
autem iis, qui praeerant sacris. Quasi dicat: Haec ego praedixi et promisi,
])raedicite vos similia. Quod Latinus vertit 'qui salvati estis ex gentibus',
debet active legi 'Salvatores gentium', ut sit ironia: Vos, qui praesumitis,
20 qui iactatis, quod possitis salvare homines, iiominibus consulere, opem ferre K.
Pertinent autem liaec quoque ad consolationem piorum.
'Nescierunt qui levant lignum.' Vestra doctrina nihil est, vestra religio,
cultus vester et iusticia vestra nihil sunt. Nota epitheton, quod vocat 'portantes'.
Quasi dicat: Vestri Dii tales sunt, ut ipsi eos portare, alere et
25 fovere cogamini, alioqui iacerent. Sic regula Francisci, Carthusiani 3C. est
idolum, quod portare coguntur, per se non posset consistere et nisi ipsi
portarent, corrneret. Sunt enim huiusmodi loci generaliter accipiendi de
Omnibus Idolatriis.
Observandum hoc quoque est,
quod vocat 'Deum non salvantem'.
30 'Quis auditum fecit hoc ab initio.' Hoc, id est, hanc propheciam 45, 21
de CH'ro.
'Dens iustus et salvans.' Haec oppouit Idolis. lustus, quod affert
iusticiam. Salvator, quod salvat, donat remissionem peecatorum et graciam,
qua iustificemur et iustificati liberemur ab omnibus maus et ita salvemur.
35 Haec nullus alius deus, nulla alia religio, nullus cultus et opus nulluni i^otest.
'Convertimini ad me et salvi eritis.' Concludit hunc locum cum ex- 45, 22
hortatione. Quia ego ista praedixi, ergo ne sinatis me fi'ustra loqui. Adhibete
aures et cor vestrum, credite promittenti mihi et omnia ista fient. Porro
conversio haec fit fide. A-'^erbum enim promissionis requirit fidem. Significat
40 autem aversa esse corda, quia hacrent in potentia Chaldaeorum et in sua
45, 2«
26 posset B] posse A

1
294 (Sotlefimg über 3ciaiQ 1527-29) — Seholia 1532/4. Ca p. 45,22-46. 1.
calamitate. Impossibilis igitur videtur liberatio, (|uare viilt, ut avertaut
oculos a praesenti rerum facie et in soliim verbum re.spiciaut. Porro hoc
saepe autea ailmonuimus. quoil omnis species externa iu tentatione animo sit eücientla
et nudum verbum sequendum nou eonsiderata diversitate, quae est iiiter verbum et
rem praesentem. 5
45.23 'In memet ipso iuravi, egredietur' 3C. Versatur Proplieta in generali
sententia. Exiiortatur eniin post promissionem , ut ad .se conveiiautur, et
occulte a Cvro trausit ad Christum. Ego, inquit, niittaiu aiiquando verbum,
ut omnia Idola et omnes falsi cultus evertautur et sublatis omuibus iurameutis
mihi soli iuretur. Porro subitae huiusmodi transitiones crebrae lo
suut in prophetis. Verbum iusticiae est Euangelion atque affert iusticiam et
remissionem
peceatorum.
Hebraismus est, quod verbo inrandi utuntur pro praedicare. luramentis
euim praedicationes suas confirmare solebant.
45.24 'Ergo iu Domino dicet.' Haee est forma iuramenti. Porro sie eoniunge i^
textura: Omuis liugua iurabit et dieet 'Iu Domino habeo iusticiam et fortitudiuem'
3C. Sie simpliciter fides in Cliristum est iusticia nostra. Nou iu
operibus, non iu cultibus et studiis nostris sed IN DOMINO, qui est
fortitudo nostra. ut qui gloriatur, iu domino glorietur.
'Ad eum veniet.' Lege: Qui tales sunt, ad eum venient, qui nou -o
tales sunt, quanquam iactant se Synagogam vel Ecclesiam esse, non venient
ad eum, quia sunt alieni filii.
'Et confundentur omnes qui repuguant ei.' Sic ubicunque est Euan-
*j. no, I geliou, necesse est esse inimicos Euangelii. Sicut in Psahuis est: 'In medio
Suc. 2, 34 inimicorum tuorum ponam scabelhim pedum tuorum.' Et Lucae 2. 'Christus '^^
erit Signum, cui contradicitur.' Finis tamen adversariorum erit, quod confuudentur.
Est insiguis locus. Hie igitur appendix est ceu Allegoria
historiae. Cvrus est Christus, Babylon est mundus, Hierusalem autem est
Ecclesia.
46,
'Confractus est Bei.' Coniungemus haec quoque huic capiti. Pro))heta ao
euim suo more canticum et quasi epinicion addit, quo insultat Babvloniis.
Incipit autem a destructione religionis, quam secuta est destructio Politiae.
Est autem siue dubio irrisus hie locus a Babyloniis, quod ea Idola, quorum
cultus tuuc crescebat, cecidisse iactet.
'Fracta sunt simidachra eorum.' Fuerunt aurea Idola, quae Cyrus in 35
Persas iuter reliquam praedam deferri curavit. Ludit autem Proplieta.
Quasi dicat : Idola haec fuere antea oueri homiuibus, nunc etiam bestias
affliguut et onerant, quae ea deferuut in Persas non siue maximo labore.
6 egreditur B 11 atque] quod B 35 Facta Ä

(Soricfuiia üOcr ^cfnia 1527-29) — Scbolia 1532/4. Cap. 40, 1 - 4.
295
In Caput XLTI.
Versatiir adliuc iu promissiouibus et consolationibus : futuniiu, iit Dens
per Cyrum suos ex captivitate Babjlonica eripiat. Loquitur autem ad eos
potissimiim, qiii calaniitatibus victi desperabant de reductione et respiciebant
5 iam ad alia praesidia et ad alios Deos. Sic enim solent homines calaniitatibus
fracti et dubitaiit se Deo curae esse. Deficinnt igitur ad alios Deos
et quaeruut alia auxilia. Hos confirmat Propheta et viilt eis persuadere,
iit certo sentiant se Deo curae esse et ad tempus tautum affiigi.
Continet autem hie locus maguificentissimaui promissiouem , iu qua se
Kl tota misericordia effuudit. Sumus autem indigni, ut haec legamus propter
incredulitatem nostram. Sic enim caro solet, cum calamitate aliqua premitur:
Sentit Deum iratum esse et proponit sibi omnia horribilia exempla divini
iudicii, cum diversum potius faciendura esset et aegrotus animus talibus
promissionibus erigi deberet, quales hie sunt. Sic enim sunt distincta illa
IS duo officia, quod petrae, hoc est, duri et securi debent conteri. Contra
liniini fumigans non debet extingui.
'Qui portamini in meo utero.' Suavissima figura est, quod dicit ecsJ^'^
portari a se in utero et se esse matrein, quae portet eos ceu tenerum foetum in
utero. Primum igitur commendat nobis Dens suum erga afflictos animum:
20 se uon tyrannum esse, non tortorem, quanquam ita appareat, sed matrem,
quae sollicite curet, ne foetui concluso in nterum alicubi noceat.
Secundo admonet, quid nos simus et quales esse debeamus, uempe
foetus conclusus in uterum, qui nihil videt, nihil sentit, nihil curat, sed omnis
cura est in matre et quanquam habitatio angusta sit, tamen est mollis et
25 bene munita. Sic admonet nos hac similitudine, ut in calamitate positi
obmittamus curas nostras, ne sensu praesentium malorum avertamur ad
aliuna deum.
Porro Uterus Dei est Verbum promissionis divinac, in quo portanuir
et formamur. Sic Paulus se Galatas et Corinthios genuisse verbo Enangelii
30 dicit. Non igitur debemus metuere, ne Dominus nos perdat, siquidem gestat
in utero. Et foetus quanquam sit tenerrimus et infirmissimus, tamen uon
perit in utero. Hoc autem nostri officii est curare, ne nostro vicio ex utero
cadamus. Si enim in pure verbo manserimu.s, habemus Christum compatientem,
sicut mater compatitur, cum enititur foetum.
35 'Usque ad senectam vos portabo et usque ad canos.' Primum portabel*. *
vos in utero, donec formemini. Deinde postquara nati et formati estis,
portabo etiam vos perpetuo successu, donec crescatis. Sic mater gestat
foetum in utero, infantem in gremio, puerum in dorso. Sic nos, qui sumus
6 et felilt B 10 ut] qui B 14 hie] hae B 33 cadamus] excidamus B
maiiserinras] inanemus B

296 (Sorlcjung über ^(]aia 1527-29) - Scliolia 1532/4. Cap. 46,4-11.
in gracia, perpetuo portaraur. See! sunt liaec fidei verba. Si res et exteruam
speciem consicleres, abiecti videmur.
46,5 'Cui assimilastis nie.' Loquitur de ludaeis iu Babyloue coustitutis,
qui, sicut initio dixi, calamitate impelleute alienabantur a Deo et quaerebant
externa consilia et reniedia. Cor enim in periculis naturaliter spectat aiixiliiim s
et calamitas creat Deum. Hinc in partii, in uaufragiis, in aliis periculis tot
studia et impia vota sunt suscepta. Monet igitur eos: Quare me alium esse
fiugitis, quam sum? Nolite ad Idola spectare. Redite ad me Deum vestrum,
qui volo et possum vos eripere, Idola nou possuut.
46.7 'Portant illum in humeris gestautes.' Est stultus et infirmus deus, lo
quem vobis fiugitis. Non portat vos sicut ego, sed portatur a vobis. Sic
ridet eos et iucrepat iucredulitatera eorum.
46.8 'Mementote istud et corroboremini.' Sic enim legendum est, non
'confundamini'. Alloquitur Spiritus iucredulos et eos, qui suis studiis
(juaerebant se salvare. Quid vestris studiis vos quaeritis? inquit. Cur is
auxilium ab aliis düs expectatis et petitis? Ego tanto ante promisi liberationem.
Ergo frustra sunt omnia vestra studia et sola mea promissio
liberabit vos, uon Idola, quae Colitis. Sic vult revocare incredulos a suis
studiis ad verbum et ad suam promissionem.
Corroboremini, id est, estote firmi, ne circumducamiui in omni vento 5o
falsae
doctrinae.
46.9 'Eecordamini prioris saeculi." Nou puto eum loqui de miraculis iu
Aegypto sed de promissionibus, quae proprie ad captivitatem pertinebant,
quasi dicat: Tanto aute promitto liberatiouem ,
quae eum continget, propter
promissionem meam continget, non propter aliqua vestra opera. 25
46, 10 'Consilium meum stabit et omnis voluntas mea fiet.' Per autithesiu
sententia explicanda est, quod nostra consilia et voluntas nostra non stabunt
nee fieut, ut sie auferat a nobis omnem certitudiuem et referat eam in verbum
suum, extra quod nemo potest esse certus de voluntate Dei, extra quod nihil
ratum, firmum aut certum est, quicquid de Deo et iusticia coram Deo statuitur.
su
PoiTO haeo certitudo et pleripboria nobis est necessaria. Singuli enim de suo officio
et vitae genere eerti esse debent, quod Deo plaeeat, non propter personam, quae nunquam
officio pure satisfacit, sed quod scimus esse opus obedientiae et involutum in
verbum Dei, quod iubet, ut unusquisque vocationi suae serviat. Sed hie experimur
mirabile artifleium Sathanae, qui facit, ut illa opera non tarn placeant, quae verbum 35
probant et de quibus certi esse poteranius, quam ea, quae ipsi invenimus, de quibus
uon possumus esse certi, quia verbo carent.
46, n 'Vocans ab Oriente avem.' Cyrum avem voeat a celeritate. Sic virum
voluntatis suae vooat, qui suum con.silium, id est Dei, efficiat ut consilia hominum
appareat esse irrita, Dei autem certa. 40
'Et locutus sum.' Hanc copiam ett'uudit divina maiestas contra hoc obatipum
et rigidum malum, quod nobiscum natum est, quod laboramus nobis nostris studiis
mederi.
20 in oumil ab omni B

'
(Söoi-leiuiia üticr ^cfain 1527—2;)) — Scholia 1-532/4. Cap. 46, 12 - 47, 8. 297
Caput XLTII.
Proplieta satis luctatus est cum suis luclaeis idolatris, qui lihcrationora
quaercbaut per sua studia contemptis promissiouibus. lam igitur ad Bal)\-lonios
convertitur eisque minatur cxitium. Omnia autem faciunt ad consolationera
5 captivi j)opuli, quem revocare conatur ad promittentem Deum. Quasi dicat:
Vos ideo uon creditis promissionibus meis, quia insuperaliih's Babvloniorum
potentia vobis videtur. Agite, quautumvis invictos praecipites dabo et perdam.
'Audite me duro corde.' Hie iucipiemus caput 47. Commodius autem
vertes: Audite me, superin corde, qui scilicet contra me superbitis et putatis
1" me infirmura Deum, quod passus sum populum meum a vobis capi. Potissimum
euim praesumptionem de religione et Idolis tangit. Ideo addit: Longe
a vobis iusticia mea. Nam et Daniel aureum caput huic Monarchiae tribuit et
Abraham in eaclem religione Chaklaeorum vixerat. Quare religionem potis.simum
iactabant Chaklei.
15 'Prope feci iusticiam meam.' Brevi Cyrus aderit, per cum dabo sakitem
populo et restituam iusticiam, reddara sacerdotiura, regnum et omucm Dei
cultum. Alii maluut huuc locum de Christo accipere, ut sit transitio a
corporali regne ad spiritualc, et iusticiam vocet, quam nos per Christum accipimus.
'Desceude, sede iu pulvere virgo." Est poeticum schema, quo siguificat ^''
20 destructionem Monarchiae Babvloniorum. Es in fastigio mundi, descende,
redigeris in cajitivitatem K.
'Tolle molam et mole farinam.' Significatur hac figura extrema servitus. ^'' ^
Minatur autem hie totus locus Babyloniis irreparabilem ruinam.
'Denuda turpitudinem.' Verte sie: Dissolve fasciam tuam et denuda
26 plautam pedis. Hoc est, amittes politiam et omnem gloriam tuam. Idem
sequentia significant. Voluit enim Pro])lieta claris et multis verbis suos
consolari futurum, ut omnis potentia, sapientia, successus et dominatio
Babyloniis, qui eos captos tenebant, eripiatur.
'Iratus sum super populum meum.' Lege in praeterito 'L-atus fui'«, 6
30 vel 'cum iratus essem' 3C. Propheta enim hie significat peccatum Babylouiorum,
quo mernerunt tantas poenas. Volui vos, inquit, flagellum populi mei
esse, non volui, ut penitus cum perderetis, id quod vos cogitatis.
'Neque recoi'data es uovissimi tui.' Verte 'Novissima eins' scilicet i'.?
populi mei. Hoc est: non cogitas futurum, ut liberentur, sicut promisi.
35 Debebat autem te hoc exemplum monere, ue ita secura obambulares. Si
enim jjopulo meo praevaricanti uon peperci, quid de te fiet? Sed secura
es nee ponis haec super cor tuum.
'Non sedebo vidua.' Sunt allegorica. Id est, semper habebo principes, 17. s
-iS- 12
K». i^
semper habebo populos
subditos.
S duri B 9 vertes] sie vertes B 13 potissiinuni] potlss. B 22 mole] mülam B
27 sapieutia feJdt B 35 secure B

298 (ißorli'iiiiici übn Scjnia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 47,9-48, 1.
47,9 'Propter multitiKlinem maleficorum.' Sic vocat doctores, qui guliernabaut
religioDem et cultuiu Dei. Item qui praeerant reipublicae, lioc est,
sanctissiruos et sapientissiinos in regno isto.
47. 10
'Fiduciam liabuisti in nialitia tua.' Es secura, cogitas tuum peccatum
non esse peccatum.
*
'Sapientia tua et scientia tua haec decepit te.' Est insignis locus,
quod Respublicae non evertuutur nisi a sapientissimis, qui optime consulcre
se credunt. Eins rei multa ])assim in historiis exempla sunt. Notus est
Dcmosthenes, notus Cicero, Caesar, Pompeius. Sic religio evertitur ])er
sauctissimos, sicut nos docent exempla Monacliorum et totius Papatus. Ratio '"
huius rei est, quod utrique, et qui sapientia et qui sanctitate ad homines
clarent, sine timore Dei sunt et in praesumptionem ruuut. Hoc cum fit,
actum est. Monentur autem haec ideo a Propbetis, non ut leges et bonos
mores, in quibus sapientia et iusticia bumana posita est, contemnamus, Sed
ut burailiemur et non inflemur donis Dei. Dens enim nihil minus ferre '^
jiotest quam ]3raesumptionem. Ideo etiam Synagogam, populum suum,
sauctani civitatem Hierusalem et templum cum omni cultu a se instituto
funditus
delevit.
47. 11
'Veniet super te rejjente miseria.' Hie finis est omnium im]>iorum,
ut subito pereant, hoc est, nihil minus expectautes. Securc enim in suis -'u
consiliis ambulant et omuia benigne sibi pollicentur, donec iu mediis conatibus
oppressi pereant.
4'' ''

6
(SBorkfimg über 3efnia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap.48, 1-6. 299
volnnt. Hoc enim Pseiidoproplietarum proprium est temere iurare et se
devovere, ut eo facilias siDiplieibus impouant. Audiviraus etiam hoc nostro
saeculo teiuerarios eiusraodi spiritu.s provocantes ad tribuual Christi coutra
uos, qui sacrameutonim dignitatem salvam voluimus. Quia eniin sciunt
5 pios nomine Dei affici, ideo his artibus se commeudant vulgo. Sed
eventus iudies niagis ac magi.s declarabit, quam vere iuraveriut. Contra
eiusmodi doctores hie quoque laborat Propheta et vult, ut sui simpliciter
in promissione Dei liaereant.
'Qui vocaniini nomine Israel.' Oblique perstriugit eorum infidelitatem. is, i
10 Quasi dicat: Nomine vocamini, sed utinam revera essetis Israel haerens iu
promissione Israeli facta.
'De civitate enim saueta vocati sunt.' Taugit praesumptionem eorum, 48. '*
quod dicebaut: Sumus populus Dei, sumus de sancta civitate. Non potest
igitur nos Dens longius affligere, sicut hodie Papistae dicunt: Successimus
15 Christo et Apostolis, Non ergo possumus errare. Sumus Ecclesia, non ergo
possumus deseri a Deo. Sed lohannis primo scriptum est : Non qui ex 306. 1. 13
voluntate viri sed qui ex Deo nati sunt ;c. Hoc tamen unum argumentum
semper in mundo ]iraecipuum fuit et in illo populo aegre potuit solvi.
Quare Paulus multum in eo sudat in Epistola ad Romanos. s""""- '- ^
20 'Priora ex tunc annuuciavi.' Reddit rationem, quare tanto ante prae-^s, 3
veniat eos promissionibus. Propter vos, inquit, facio, qui estis pseudo-
Israel, ut confundamiui, cum Sunt, et videatis non vestra vobis studia et
consilia sed promissiones meas profuisse. Priora vocat promissiones de
Cyro, quem tanto post futurum promittit liberatorem populi sui fore.
•-'5
'Scivi enim quia durus es tu.' Hunc locum iu genere accipe de omni-^s.*
bus iusticiariis, qui conantur suis studiis se aliquid eflFecturos et fidunt operibus
suis.
Hie vides, cur non flecti possint Papistae.
Hie vides. cur haeretici uostri frontem aeream cogor praedicere ista fu-
Ego, inquit, propter illam duriciem et
30 pertiuaciter resistant veritati et ne quidem
horribilibus exemplis suorum mobuas
idolis tuis et iusticiae tuae. Sic habetura,
ne cum postea evenient, tu ea triniti
resipiscaut. Ferreus enim nervus mus nos remissionem peccatorum promissam,
antequam essemus nati. Cur igitur
est cen'ix eorum et frons aerea.
tarn stulti sumus, ut eam nostris operibus et Idolo nostro tribuamus? sed est ferreus
35 nervus et fi-ons aerea, ideo et Papistae nou possunt flecti et haeretici nostri pertiuaciter
resistunt veritati et ne quidem horribilibus exemplis suorum moniti resipiscimt.
'Quae audisti vide omnia.' Verte sie: Omnia haec audis et vides et 48,
tamen non annunciasti.
Pertinent autem omnia haec ad conihmdendos pseudodoctores,
ut revocet populum ad verbum suum a vanis studiis idolatriae.
7.3 populi B 21I22
umnes iusticiarios
B
pseudo Israel AB 25126 accipe bis iusticiariis] transfer ad

300 (Sorlefimo üüer Scjoia 1527-29) — Seholia 1532/4. Cap.48,6— 11.
Praedico, iiiquit, et promitto uova, quae nunqiiam cogitasti. Ula etiam tum
ab.scondita sunt, cum dico. Sed veniunt tarnen suo tempore. Vos auloiu
ne uuo quidem die praescire liaec pote.stis, priusquam fiant.
4S, 8 'Transgressoi-em ab utero vocavi te.' Ab utero vocatu.s es trausgres.sor,
mereri.s dici transgressor. Ab utero enim idem est quod seraper. Sunt ej>i- ^
theta et proprie passiones omnium impiorum, praesertim autem falsorum
doctorum et haereticorum, quod non flecti possunt, non erubescant, non habent
ft-outera carueam sed sunt coutemptores et seeuri.
48,9 'Propter nomen meum longe faciam.' "Verte sie: Propter nomen meum
suin longanimis et propter laudem meam refrenabo me tibi (id est, pro])ter '"
vel in tunm eomniodum), ue excindaris. Est insignis sententia contra operum
merita. Propter IVIEUM nomen, non propter tuum nomen, quod vocaris de
civitate sancta, aut Francisci aut Augustiui aut Bernhardi K. Sic haurit uno
verbo omnes mundi iusticias et religioues.
••"•o TScce excoxi te sed non quasi argeutum.' Est insignis consolatio in '*
Cruce. Promittit enim, quod se continere et refrenare velit, ne penitus perdat
suum populum. Quae igitiu* est ratio ? qui est modus, quo servat Dens
suos, ne pereant? Nempe bic, quod excoquit in canmio, hoc est, quod
aifligit et crucem nobis iniponit. Ergo afflictio non irae divinae Signum est
sed graciae. Ergo afflictio non est damnatio sed sahis. Et Dens cum affligit,
ideo affligit, ut servemur et non cum hoc mundo damnemur. Quod addit
'non sicut argentum', ideo addit, ne corporalis purgatio intelligatur. Sicut
simoäp, 11 j^ Amos spiritualem faiiiem vocat 'famem sed non panis'. Simile est, quod
-*'
sequitur 'In camyno afflictionis elegi te' seu 'electum te facio'. Sed diversum
sentimus, cum in camyno hoc torremur. Videmur enim nobis inquinari potius ^5
quam pui'gari. Quare hae senteutiae diligenter iuculcandae sunt afflictis, ut se erigant
et discant vitam gi-aciae nihil valere, uisi sit in camyno afflictionis, qui non aufert
graciam sed poeius confert graciani. Sic verbum nos docet de tentationibus et cruce,
diversum docet caro et sensus.
Vi, 11
'Propter me faciam , ut non blasphemer.' Ecce blasphemiam vocat ^"
conari, ut operibus nostris placemus Deum. Ideo enim promittit liberatiouem
, ne 0]ieribus deberi eam impii sentiant
,
quae summa est blasphemia.
Alii mahint ad Babylonios rcfen-e: Eripiam vos, ne Babylonii pergant me
blasphemare. Utraque apta et bona sententia est.
'Qiiia gloriam meam altcri non dabo.' Si quid facio, propter me facio, '^
non propter opera vestra. Hoc enim esset operibus divinitatem tribuere.
Ergo omnes iusticiarii affectant divinitatem. Ideo autem tot exempla graciae
nobis in sacris literis proposita sunt, ut, quemadmodum propter peccata non
est desperandum, Ita etiam ]iropter nostra opera et nostram iusticiam nihil
34 Utraque bis est] Sicut Mose in Cantico suo: 'Sed prupter irain iiiimicorum distuli,
ne forte superbireut liostes eorum". Deut. 32. B

(a.?ovIciim(i über Scjciin 1527—29) — Scholia 15;'.2;'4. Cap. 48, 11— 16. 301
praesumamus. Haeo igitur praedicatio ad Christianos pertinefc, qui debent corpus
suum castigare eorain honiinibus, eoram Deo autem scire, quod uec propter peccata
damuandi nee propter bene facta salvandi sint. Ut gloria sit unius Uei, non iiostra.
'Audite me lacob et Israel quem.' Ego sum primns et siim novissi- 4.s, 12
5 mus, semper fui et seinper ero. Proraitto vobis fiitura, prinsquam fiant,
idque gratis. Liberabimini igitur propter meam promissionem , non propter
vestra studia et opera. Sic vult, ut in solo verbo et gracia haereamus. Non
autem ociosum est, quod dicit: Ego primus et ego novissimus. Sic euim
sumus homines: deum fere mutamus et credimus mutatum. Hoc non credi-
10 mus, quod idem primus sit et novissimus. Sic totus Papatus vocatus est
in remissioue peccatorum et tamen in satisfactione operum vivit. Sic ludaei
Deum mutant, quod promissiones de Christo amplectuntur, exhibitum Christum
repudiant. Maguuni igitur est scire eundem Deum primum et novissimum
esse, ut qui vocantur in Ecclesiam, transeant in regnum graciae durantis, ut
15 etiamsi nos peccemus et saepe labamur, tamen tanquam in coelum graciae
conclusi non excidamus a gracia.
'Manus quoque mea fundavit terram.' Quare confugitis ad alios deos 4S, n
et alia praesidia, an diffiditis meae poteutiae? Satis habeo virium, tantuni
expectate in silentio et spe, et veniet liberatio.
20 'Quis de eis annunciavit haec' Haec, scilicet de Cyro, q. d. SoliiS48, 14
ego proraitto, ergo expectate quoque solum me largitorem. Est epilogus
propheciae de Cyro, commendat igitur eiim.
"Dominus dilexit eum.' Cyrum intelligit. ludaei hunc modum restituendi
non crediderant sed riserunt tanquam vauum. Nam muudus semper dei verbum ridet
25 tanquam stultum. Sola igitur fide in omni necessitate expectanda est salus uec ftigiendum
ad opera aut alia praesidia, quo tamen naturaliter inclLoamur.
'Accedite ad me et audite haec' Hie locus mirabiliter obscuratus est. 4s, i«
ludaei personam Prophetae intelliguut, quam sententiam ego quoque sequar.
Hoc euim incommodum est, si de Christi persona iutelligas, quod dicit se
315
missum in Babylonem, ut istic redemptionem faceret. Semel euim missus
est ad tempus novi Testamenti. Quod si spiritualem missionem iutelligas,
non valde pugnabit hie locus pro mysterio Trinitatis. Et tameu sequatur
quisque, utram voluerit. Habemus euim alia et firmiora de Triuitate testimonia.
Ego personam Prophetae tanquam in media Babylone coustituti et
35 suos consolantis accipio. Accedite ad me Esaiam. Non in abscoudito, hoc
est, frustra et in ventum locutus sum. Res sequentur, certo fient quae praedixit
per me Dominus. Eo euim tempore, cum essem ibi, fiebaut. Id est:
Cum viverem et praedicerem haec de Cyro, fiebaut fide. Nunc autem Dominus
Dens misit me et spiritum eins, id est: Nunc cum impletur prophecia
40 mea, venio spiritu. Similes loci sunt in Ezechiele cap. 3. 'Sustulit me in §rj. 3, 12
spiritu'. Et in Apocalypsi 'Raptus sum spiritu'. Item apud Lucam 'Ante- °ff^"J'- 21. w
10 Papatus vocatus] Papatus mutat Deum, quia vocatus B l'J Christum] autem
Christum B

302 (SSorlcfung übet Scfain 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 48, 16—22.
cedet cum iu spiritu Heliae'. Sic Esai'as primo in Babel venit per pioniissRiim.
ifi, 19 siones , licet esset in luclaea. Sicut Paulus dieit se spiritu Romae esse.
Secundo spiritu veuit in Babel, cum implerentur promissiones illae. Valet
autein hie locus ad confirmandos ludaeos, ut credant promissionibus, qua«
tanta certitudine Prophetam praedixisse vident. s
4S, 17 Ego Dominus Dens tuns docens utilia.' Loquitur ad populum diversa
a verbo facientem. Oranes alias vias et ratioues liberandi quaeris praeter
me, cum tamen omnes siut prorsus inutiles et impiae, quia sunt sine fide et
sine verbo, a te electae. Audi igitur (tu, qui in Babylone captus es) propbecias
meas et uoli a me divelli et ad alios deos deficere, noli sequi tua lo
studia. Ego enim Dens et redemptor tuus sum, qui te utilia doceo. Fige
igitur pedem in verbo meo et nusquam alibi. Sed quid fit? in tentatione quidvis
potius audiiuus ,
quam quod debebainus audire. Sic in peccatis sequimur sensum
nostnam et ex sensu iudicamus. Expectare auteni et sustinere nolumus. Emphatica
suut illa: Dominus Deus tuus. Quasi dicit: non sum Satliau tuus sed doceo et pro- is
missiouibus instituo te, quae te eerto liberabunt, tu modo crede.
48, 18 'Utiuam attendisses mandata mea.' Declarat, (juomodo sint utilia.
Quasi dicat: Vos quaeritis pacis viam deserendo verbum meura et vcstris
studiis servandis. Sed non est pax impiis et contritio est in viis eorum,
sie non impetral)itis pacem. Una via est, si pacem habere vultis, nempe ut 20
crcdatis verbo. Est insignis locus, qui nobis verbum conimcndat et minatur
impiis verbi contemptoribus omnia mala. lusticiam vocat remissionem jieccatorum
et iustam administrationem tarn politiae quam sacerdotii. Porro accipe
pacem generaliter internam et exteniam, lusticiam autem tum remissionem peccatonim
tum bona opera, quibus alii aliis benefacimus.
2.'.
48,2» 'Egredimini de Babylone.' Post praedicationem contra incredulos
Chaldaeos et ludaeos concludit hanc propheciam exhortatione ad ludaeos,
ut relictis omnibus religionibus et studiis suis sequantur Cyrum reductunim
eos. Sed contempta et haec exhortatio a ludaeis fuit. Maior enim pars
remansit in Babylone. :io
'Annunciate, auditum facite hoc' Sacrificate sacrificiura laudis et agite
Deo pro tanto beneficio gratias.
48.21 'Non sitierunt in deserto.' Alludit ad Aeg^-jjtum. lam idem faciet
Dens, quod in Aegypto fecit. Liberabit populum suum et cum summa
securitate reducet. Sic involvit graciarum actiouem in menioriam praeteriti beneficii. 35
48.22 'Non est pax impiis.' Est generalis sententia, quod sine fide nequc
bona conscientia neque diuturnus successus erit. Proprie autem pertinet ad
incredulos ludaeos, qui iu Babylone substiterant. Atque hie est finis piopheciae
de Oyro, in qua suut suaves et variae exbortationos ad iidem.

(SSorlejung über Scfaia 1Ö27-29) - SchoHa 1532/4. Cap. 49, 1-2. 303
In capiit
XLIX.
Prophetae diio fere agunt. Primo populum sui temporis docent de fide
et hoiiis moribus, Cousolautiir afflictos et iucredulos terrent. SecuiKlo paraiit
etiam iu t'iituriim Christuiii. Esaias igitur prima parte absoluta hie uoviim
5 quasi librum orditur et prophetat de futuro regno Christi usque ad finem.
Nounuuquam etiam obiter obiurgat iucredulos et duros hypocritas. Porro
quia regnum Christi erat fidei regaum futurum, iu quo mundus multa tauquam
.stulta et absiu-da repreheuderet, Ideo Prophetae maguifice de eo
loquuntur, ue pii offendantur humili specie. ludaei autem his magnificis
10 promissionibus decepti expectant corporale regnum. Id quia hacteuus neu
coutigit, non putaut per Christum omuia impleta et exhibita esse. Quare
hae promissiones spiritu iutelligi debeut neque pertineut ad corposale regnum.
Neque enim sustinere hoc corruptibile saeculum plenitudinem tantarum promissionum
potest. Dilatemus igitur corda nostra et fide verbum appreheudaij
mus, quod sola fide apprehendi potest. Coram mundo enim contrarium apparet.
'Äudite Insulae et atteudite populi.' Propheta in persona Christi loqui- 4a, i
tm'. Vide autem, ad quos loquatur. Non dicit sieut ante: Audite domus
lacob, domus Israel, sed erumpit in totum orbeni et vocat omues gentes.
Igitur liaec
concio pertinet uou ad unuin ludaeorum populum, Sed ad omues homines,
20 sieut Christus iubet: Ite in orbem Universum ac. l'Jnttl]. 2S, lO
'Dominus ab utero vocavit me.' lactat vocationem suaui ad confirmaudos
gentium auimos, ne oifendantur stulta et infirma Christi specie, qui
praedicatur Crucifixus. Nolite me ideo coutemuere, inquit, venio divina
autoritate. Nolite contemnere verbum meum. Non enim est meum sed eins,
2.r, qui misit me. Sic Paulus etiam suam vocationem iactat, uou ad vauam
gloriam sed ad confirmandos discipulos, ue dubitareut hoc verbum, quod ipse
praedicat, Dei verbum esse, Et ut amoveret scandalum pauperis Euangelii, quod
est submersum cruce et specie contemptissima.
'Recordatus est uomiuis mei.' Non venio temere ad vos sed ab utero
;ii) ordinatus sum et destiuatus, ut essem vester salvator et redemptor. Hoc
nomen, hoc officium dedit mihi pater.
'Et posuit OS meum quasi gladium.' Mirabile hoc regnum est. Iacta-49,2
vit se vocatum et divinitus nominatum esse et erexit nos in expectatione
magni et potentis Regis, qui totus aureus incedat. Et ecce subiicit 'Posuit
ji OS meum sieut gladium', hoc est : Regnum
meum consistit non in armis, nou
in potentia, sapieutia, opibus mundi, sed in ore, hoc est: Meum officium est
praedicare remissionem peccatorum gratuitam. Ideo autena os gladio acuto
comparat, ut significet verbum Christi esse efficax et peuetrare corda. Sic
videraus nostro saeculo, quomodo peneti'et et vastet Papatum. Argnit enim
3 moribus] opeiibus B 15 quod sola fide] qua sola Ji

304 (Sorteiung über Scjoia 1527— 29;) — Scholia 1532/4. Cap.49,2—4.
J^'-.'^' 5J
mundum et ostendit iusticiam Christi. Alias omncs iiisticias, religiones,
Opera, studia omuia, quae sine verbo suscipiuntur, damuat et abhominatiir.
Quod autem addit se protegi in umbra nianus Dei, significat fortimani
et successura verbi. Obsistitiir cnim ei iu mundo. Sicnt nostra etiam
saeciiia testantur, et tarnen uon jiotest opprimi sed perrumpit invito Sathana s
et portis inferi.
'Posuit me sicut sagittam clectam.' Ideni est quod gladius snpra.
Significat enim efficaeiam et successum. Delectati sunt prophetae hac figura
sagittae. Sic in Psalmis: 'Eplu-aim est arcus dolosus', id est, nihil valet, est quasi
^1". 127, 4 ai'cus, qui non ferit et frustra intenditur, et Psalmo 127. 'Sicut sagittae in manu lo
potentis, ita filii iuveues' id est, politia, quae sie divinitus fortunatur, est tanquam
sagitta, quae certo ferit Jc.
49,3 'Servus meus es tu Israel.' Pertinent, sicut dixi, ad cousolandos nos
et confirruandos, ut sciamus verbum nostrura esse veri Dei verbum ,
quanquam
totus mundus id negat offensus infiruia specie. Commendat quoque i:i
hie locus nobis plerophorian , hoc est, certitudinem vocationis nostrae, ut,
quicquid faciruus, certi simus de voluntate Dei, quod placcat Deo. Alioqui
nemo in calamitate vel tentatiouibus subsistere poterit, si non certus est se
divinitus ad id vocatum esse. Sicut Muncerus cum praeter vocationem tumultum
istuui Rusticum coucitasset et captus in vincula coniectus esset, tandem dixit se cmüosi- 2o
täte quadam deceptuni esse, cum antea nihil uisi sj^iiitum et vocationem iactasset.
Quare in tentatione tinuissima consolatio est se vocatum esse.
Vocat autem Christum Israel, quia convolvit iu hoc uoraeu totum
regnum Christi seu totam Ecclesiam ex reliquiis ludaeorum primum, deinde
ex gentibus collectam. 25
'Quia in te gloriabor.' Verte: Glorificabor in te, id est: Tu docebis
tantam gloriam meam. Porro gloria Dei est, quod solus sit iustus, bouus,
sapiens, potens. Inde sequitur, quod omues homines sunt mendaces, .stulti,
mali, peccatores 3C. Sed hoc cum docemus, concitamus in nos totum mundum
et damnamur pro haereticis, quod prohibeamus bona opera, daranemus 30
Ecclesiam ic.
494 'In vaeuum laboravi.' Consolatur se contra scandalum, quod pauci
sequuntur verbum et totus fere popiüus Christum reiicit. Quauquam, inquit,
pauci meam doctrinam sequantur et plures eam damuent, tarnen hoc me
consolatur, quod iudicium, id est, officium meum uon meum sed Domini 35
est. Verbum uihilominus potens est apud eos, qui id sequuutm-, quantumvis
sint pauci. Est necessaria consolatio in tentatione, quae nos saepius recreavit
in tot scandalis doctrinae nostrae, quod scimus eam non uostram sed Dei
esse, illum gubernare opus suum, ad quod iuvitos nos pertrasit.
1 omnes] autem B 14 verbum h'ts Dei verbum] verbum Christi et quod nos a Christo
accepimus et alios docemus aut discimus ipsi, id esse veri Dei verbum B löjlT nostiao
lis läcimus] nostrae, quod dicit se divinitus vocatum et servum Dei esse, Ut scilicet quicquid
docemus aut l'acinuis B 17 quiid] ([uod id B 27 tantum B
I

65
(SBorlcfiinfl über Sefaia 1527—29) - SchoHa 1532/4. Cap. 49, 4—7. 305
'Ergo iudicium meum cum Domiuo.' Avertit oculos a scandalo et colligit .se
ad suum officium et ad vocatiouem suam. Opus meum, inquit, est opus Dei, etiam
si parum videatur pvocedere. Significat enim iudicium hie officium seu causam ut
5 tationem Satbanae, quod scandala praesentia Euangelio imputat. Si igitur Deus mihi
nou clausisset oculos et ego haec scaudala vidissem futmu, nunquam coepissem doeere
Euangeliou. lam hoc me consolatur, quod scio ministerium esse dei. Haec certitudo
me sustentat contra omnia mala.
'Et nunc haec dicit Dominus." AUegat iterum vocationeni .suani. 49,
10 Maior pars, inquit, rapitur in errores. Misit igitur me dominus ad reliquias
populi per Euangelion servandas, ne totus Israel pereat. Quod latinus fecit
'et Israel non cougregabitur', Verte: ue Israel diripiatur aut pereat.
'Parum est ut sis mihi servus' 3C. Gentes quoque sunt per Euangelion 49,
Psalmo 7. Est uecessaria consolatio, qua ego me saepissime erexi contra illam cogi- tpf. 7,
salvaudae. Est autem hie apertissimus locus, quod nos gentes simus in-
15 corporandae corpori et regno Christi, ut simus participes testameuti, promissionum
et graciae Dei. Christus enim debet esse lux gentium, Magister
et Doctor gentium, ut gentes per eum salventur. Quare sumus verum
semen Abrahae, quicuuque ex gentibus Christum recipimus. Converti ad
Deum est per verbum graciae illumiuari corda ad coguitiouem Dei, ut sciaut se sola
20 gracia salvandos non nostris operibus. Continet hie locus efficacissimam Solutionen!
omnium argumentorum, quibus ludaei nituutur contra uos gentes.
'Haec dicit Dominus redemptor Israel.' Postquam unum noviun ho- 4«, 7
minem ex duplici homine constituit, hoc est, unam ecclesiam ex ludaeis et
gentibus per verbum Euangelii condidit, addit generalem consolationem
2;, eorum, qui in ista fide Christi staut. Fidem enim statim crux sequitur, sicut
Psaimus dicit: 'Credidi, propter quod locutus sum. Ego autem humiliatus^jj. 110, lo
sinn nimis." Mundus enim et diabolus mundi pater omnes alias religiones,
omnes idolatrias ferre possunt. In hanc solam Christi fidem sacviunt, haue
ferre non possunt. Consolatur igitur credentes: Nolite desperare, inquit,
^0 nolite deficere, dum sie propter me affligimini. Vestrum verbum, quod
sequimini, quod mundus cupit extinctum, manebit in aeternum et illi ipsi,
qui id iam persequuntur, converteutur et verbum meum amplectentur.
Vocat se redemptorem Jacob. Eo igitur ipso vocabulo, quo se commendat,
significat faciem Ecclesiae, quod sit talis, quae habeat opus redemp-
35 tore, sanctificatore et iustificatore. Coram mundo enim nihil Ecclesia est
calamitosius, nihil improbius, nihil magis prophanum. Quare vocat eam
aniraam contemptibilem ,
gentem abhominabilem et servum tyrannorum. Hi
sunt magnifici tituli Christianorum ,
quorum si quos pudet, illi cogitent se
frustra Christum quaerere. Et sie implentur maguificae promissiones, (juod
40 dicit: Semen tuum ei'it semen sanctimi jc. Dixi igitur initio Spiritu accipiendas
esse et in fide verbi. Contrarium enim in mundo experimur.
9
20 liic] autem hie JJ
»iit^cvä SBertc. XXV '20

306 (SSorlefung ühn Scjoia 1527—29) '— Scholia 1532/4. Cap. 49, 7—9.
'ßeges videbunt et cousurgent priucipes.' Uli, qui nunc persequuntur
vo.s, adorabunt vos et convertentur.
'Propter Dominum, quia fidelis est.' Mundus diversum sentit: Denm
esse meudacem et nos damnatos esse. Propheta autem Christum vocat
sauctum Israel, quod sanetifieet suos. 5
49,8 'In tempore placito exaudivi te.' Pergit in consolatioue. Paulus
2.Gor.6|ii)],2 2. Coriu. 9. ad exhortationem transfert: Quaerite lucem, dum habetis K.
3op. 12, 36
'
_
_ .
mim. 13, 12 Sicut etiam Christus exhortatur et Paulus Roma. 13.
_
Est enim gravissima
4. smoje 21, s
tentatio, qua saturi fastidimus verbum. Cum enini Sathan haue doctrinam
primo vi per priucipes muudi, deinde^dolo per haereticos oppugnet, privatim 10
etiam uuumquenque tentat vicio, quod Graeei ay.t^diav dicunt, de quo scrip-
tura ait: Impleta est anima eorura nausea. Haee quia latissime patet,
plurimuni nocet. Nam tyranni et haeretici Ecclesiae prosunt et exercent
üdem et doctrinam Ecclesiae. Acaedia autem stertentes, securos, saturos et
Omnibus Sathanae telis expositos facit. Necessaria igitur haec adhortatio i-,
est, ut simus vigilantes. Ego sane ante hoc saeculum omnibus mimdi opibus
imum aliquem Psalmum bene intellectum praetulissem, Sed erat coelum tum
aereum et terra clausa. Nunc autem postquam cataractae coeli efFusae sunt,
incipimus id fastidire. Qui semel novum Testameutum perlegit, admiratur
se et nihil restare putat, quod non teneat. Fiet igitiu-, ut auferatur ab eq
iugratis verbum et detm- aliae genti, quam fortasse nos ignoramus.
'In tempore placito exaudivi te.' Sic vocat tempus invulgati Euaugelii,
quod quauquam varie impetitur a mundo, tarnen servatiir contra
Sathanam, tj-rannos et haereses, quia est tempus placitum.
'Et dedi te in foedus populi.' Sicut Christus est foedus inter Deum 25
et hominem, Sic ecclesia credentium est foedus inter populos per ministerium
«„j. j(,_ ,6 verbi, ut ei tuto credere possimus. Sicut dicit Christus: Qui vos audit, nie
Sog. 20, 23 ^udit. Item 'quorum remiseritis peccata in terra, eorum peccata remissa
sunt in coelo.' Est igitur aureus textus pro coufirmando miuisterio Ecclesiae
in verbo, quod a Christo translatum est in Ecclesiam, ut ipsa per verbum :;o
seu absolutionem vere iustificet. Sic tamen, ut hoc praecedat, quod dixit:
Ego servavi te. Xeque enim valet seutentia iUa 'Qui vos audit, me audit'
in iis, quae praecipiunt Episcopi contra verbum Dei. Et Ecclesia ea solum
est, quae habet purum verbum et pura sacramenta.
'Et possideres haereditates dissipatas.' Id est, geutes vastatas idolatriis :;5
et falsis iusticiis per diabolum et impios doctores. Nam quoties Euaugelion
venit, invenit terram destructam impietate et idolatria.
49_9 'Ut diceres bis qui vincti sunt: exite.' Euaugelion docet, ut omues
sciant se non suis studiis aut operibus liberandos sed gratuita misericordia
per verbum oblata. 40
6 placito B] placido A 18 aereum] aeneum B 21 alii B 25 Sicut] üicuutiuliaec
ad ecclesiam, iiaiu sicut B 29130 Ecclesiae in verbo] verbi in Kcclesia B 30 ipsa]
ipsa (iuoque B

(SBotIcflinn iibcf Scfnin 1527—29) — Scholia 15H2/4. Cap. 49.9— 10. 307
Primuiu igitur liberat a peccatis et
niorte, deiiule docet viam paci.s et f'aoit
certos de omuibus generibu.s vitae.
Non est autem praeoepti tantum vox,
Sed est magis promissio, quod ecclesia
debet in hoc es.se serva, ut qui oapti sunt
superstitionibus et lusticia sua ac impotentes sunt ad bene operandum, liherentur.
:• Lex enim est earcer, cum intelligitur quasi doctrix operum et tenet captivas conscientias.
Ex hoc carcere liberanuir solo ministerio Euangelii, quod docet nos stndiis
nostris non liberai-i, Sed gratuita misericoi-dia propter Christum pro uobis tradituni in
cruce. Haec doctrina liberat conscieutias a peccatis, a lege, a traditionibu.s honiinnm
et ab omnibns oueribus.
10 'Super vias pascentur et iu omnibus Jc' Haec commodiu.s per antithe.sin
intelligas. Ante cognitiim Euaugelion arbitrabamur nulla esse pascua
nisi intra regulas certas vitae et operum. Franciscanus se extra auguluui
suum et cucullum nou credebat salvari posse, sie alii. Nimc autem revelato
Euaugelio oessant sectae et invenitur remissio peccatorum et vita aeterna iu
n Omnibus locis, persouis, aetatibus et vitae geueribus. Est enim Euangelion
libera doctriua uuUi ordini, loco, personae, nulli certo vitae generi alligata.
Habent Euangelion iuxta Dominus ac servus, Rex et subditus. Omiies enim pariter
vocamur ad graciam. Diversum fit in politia et Oeconomia: neque enim eadem ratione
singulae domus regi possunt. Sic una quaeque politia habet suas peculiares leges ic.
20 Non esurient neque sitient.' Euangelion inundabit iusticiam sicut fluvius. 4», lo
Potare et pascere sunt fere exhortari et docere. Potus est exhortatio, cpiae
est necessaria et quasi vivificat cibum, id est, doctrinam. Ubi ergo verbum
est, ibi necesse est hos fructus sequi.
Fastidiosi autem, qui amiserunt verbum,
illi diversum faciunt, sicut videmus in nostris haereticis: illi suppriinunt
25 terram et dissipant haereditates jc.
'Non percutient eos aestus et sol.' Non intelligo de persecutione sed
aestu eonscientiae. Erunt instructi et habebuiit consolationem per verbum,
ut conscientia non possit eos terrere.
'Quia miserator eorum reget eos.' Sunt iu rcgno misericordiae non
30 sub tyranno sed sub miseratore, qui eis verbum non sie commendavit, ut
ipse absit, sed adest, sicut dicit: Vobiscum sum usque ad consummationem
saeculi. Item 'Domino cooperante sequentibus signis' }C. Fontes aquarum ^i"'"'-
2^,20
vocat consolationes scripturarum. Signiflcat autem hie contrariam speciem in
ecclesia. Nisi enim sitii-ent, non proniitteret tbntes aquarum. Sentit enim ecclesia
35 stimulum legis, sentit jjeccata, sentit onmia diversa ab his promissionibus, quod regatur
non a miseratore sed ab irato Sathana, conscientia enim etiam in sanctis vexatur suis
furiis, a Sathana et peccatis, et singuli C'hristiani exercentur scrupulis foris et intus.
Quare opus habent verbo, quo se subinde erigant, quo tanquam ooeoi illuminentur et
tanquam captivi liberentur. Christiani enim sunt, qui habent remissionem peccatorum
40 et gaudium cordis in sola fide cum contrario sensu. Porro si rem videas, oniniu
sunt contraria in Ecclesia, quare verbo opus est, quo erigatur et credat sc
talem esse, qualis hie describitur, quanquam diversum sentiat.
40 P(iri-(]1 N.Tiii JJ 42 qu.nmiii.Tiii his sentiat] etiani tum, cum diversum sentit 11
20*

308 (iBottefung übet ^e\aia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 49, 11-15.
49, n 'Et pouam oranes moutes mcos in viam.' Sic videmus apud uo.s omuia
genera vitae iucedere in sua via. Magistratus, pater, mater, filius^ servns
novit, quod placeat Deo suum vitae genus. Ante haue cognitionein .soli
Mouaclii ijutabantur in statu Deo placente e.sse.
2. TOo|o 17,
PoiTO hoc etiaui significat, quod iu fide nullu.s .sit personarum respectus. u
öervi secundum fidem suut pare.s maguis regibus et ecoutra.
49, 12 'Ecce isti de longe veuieut.' Per quatuor partes .siguificat conditioueni
oranium generum vitae, quod non soli ludaei siut futuri populus Dei, (juod
nou soli coelibes et monachi, sed quod in omuibus ordinibus, aetatilnis, locis
eruut Christiani.
'A mari' Hebraeis est ab Occidente.
Quod Latinus fecit 'a terra australi', recte sententiani reddidit, nisi
1

(Sorlcfimg iil'et Scfaia 1527-29) — Scholia 1532,4. Cap. 49, 15—16. 309
inisericordiam et ad fovendum est natus. Uude Hebraei etiam mulierein
vocant a matrice seu utero, qiiod ad fovendum sit facta sicut vir ad defendendum.
Nidlum igitur animal est plenius niisericordia quam mulier praesertim
respectu sui infantis. Inde maternum cor proverbio dieimus pro
5 aiuicissimo et suavissimo eorde. Consolatur igitur nos a simili spiritus
Sanctus et iubet, ut inspiciamus matrem, quae habet filium: Quemadmodura
illam natura non sinit oblivisci aut deserere filium, ita neque ego tui oblivisci
possum. Hie ratio similitudinem quidem agnoscit sed non credit se esse
foetimi neque portari se sed abiici et cnideliter iactari sentit. Hie nullum
10 alind consilium est, quam ut exclusis omnibus sensibus in solum verbum
te reiicias et simplici fide contra sensum et spem credas sie esse, sicut
verbum dicit. Quicquid enim extra verbum est. nihil est nisi ti-ibulatio et
afflictio. Sic nos hodie varie vexamur. Primum a tvranuis, qui gladio, aqua
et igni nos persequuntur, deinde a sectariis. Huc accedit, quod nomen
1'
nostrum in summa apud oranes invidia et odio est et Sathan privatim
ununquemque tentat pavoribus conscientiae et irae di\nnae. Secuudum iudicium
igitur carnis simpliciter perimus. Nisi ergo superemus hos sensus et
haereamus in nudo verbo credentes, quod non reliqnerit nos Dens sed sit
blandissima mater fovens et portans itcs, actum de nobis est. Neque enim
20 ideo dedit verbum, Non ideo nos ad ecclesiam suam per verbum voca\at,
quod vellet nos relinquere, sed vult per tcntationes et afflictiones nostras
nobis vim et virtutem verbi sui ostendere. Quae igitur in speciem desertio
videtur, probatio potius est, ut nostro exemplo verbi virtutem discamus K.
Et huiusmodi promissiones credendae tantum sunt, non palpandae.
Cogitationes
25 autem nostrae, item ratio uostra et iudicium eamis nosti'ae est mendax. Quare potius
credamus verbo promittenti quam cami et conscientiae sencienti et dolenti.
'Ecce in manibus meis descripsi te.' In palmis niois dcscripsi "* ""
te.
Palmae significant potentiam divinam et operationes divinas. Dicit igitur:
Non possum tui oblivisci, es enim scriptus in palmis meis, id est, .sum
30 memor tui in omnibus, quae facio. Sive tyrannos contra te excito, sive
sectas, In summa, quicquid facio, in tuum commodum facio. Sicut Paulus
dicit 'Piis omnia cooperantur in bonum.' Sic Augustus per pacem aperuit ^J»"'' s. 2s
orbem, ut Euangelion latius spargeretur. Sic rex Babvlonis transtulit
Tudaeos in Babylonem, ut verbum et lex Dei seminaretur etiam in gentes.
is Sic loseph in aulam Pharaonis admissus est, ut religionem ibi plantaret et
eresceret. Sic quicqnid operor, inquit, fit in tuum commodum, semper es in
conspectu meo, quia es depictus in palmis meis. Sunt fidei verba, quae
credenda sunt. Si enim rationem consulas, diversum a])paret.
'Muri tui coram oculis meis semper.' Emphasis est 'coram oculis
*» MEIS', non tuis. Nos enim sentimus, quod sumus expositi hominibus,
21 quüd bin relinquere] ut nos relinqueret B S6 fit in tuum] sive bonuin sive
maliim sit, fit pro te et tuum fsoJfB

310 (äiorleiuiig üOcv ^tfain 1527—29) — Seholia 15;« 4. Cap. 49, 16 — 21.
duemonibus, peecatis, morti et iufemo. Sunt igitur iiuui iiivisihile.s et taiitum
credibiles. Sectarii vident suos muros. Tyrauni videut siios muros. Hie
est iumuitandiis seusus, quod illorum muri nulii siut, quia sunt eoraiu oculis
hoiuimim, Nostri auteiu corain oculis Dei.
49.17 'Venerunt struetores tui.' Est promissio de projiagatione. Non ex- s
haurieris sed propagaberis.
'Destruentes et dissipautes a te exibuut." Coiicedit esse in Eccle.sia
destructores , tarn tyranuos quam liaereticos. Sustiue, itiquit, modicum et
recedent a te, Tu autem liberaberis. Nam omnis tribulatio piorum est modica
et momentaiiea, quia definitum est coram Deo, quod non debet durare. Quanquara in lo
uostro sensu est aetema propter desperationem, quod nullus apparet modus liberatiouis.
49. 18 'Leva in circuitu oculos tuos et vide.' Ubi nunc sunt tyranni et
haeretici, ibi post videbis omnia laeta. Ubi iam sunt geutes idolatrae, ibi
post erunt fratres tui idem verbum et eandem religionem sequentes. Sic
legimus eas geutes, quae occiderunt Apostolos, post adorasse eos conversas is
ad fidem.
'Vivo ego, dicit Dominus, quia' 3C. Quia iam tibi sunt oueri et premunt
te, illi couversi debent tibi laudi, gloriae et honori esse. Sic hodie
Wittemberga est blaspliemata tauquam fons omiüum haeresium, fiet autem post aliquot
annos, ut praedieetur a posteris tauquam boi-tus Dei, ex quo Euangeliou in Ger- -Ju
maniam et omnes orbis partes propagatum sit.
4«, 1» 'Quia deserta tua et solitudines tuae.' Es tauquam desolata et vastata
terra, pauci sunt, qui te sequuntur, sed propagaberis foelicissime. Sed uota
propagationem iucipere a desolatione et vastatione. Non igitur desjjerabimiis
bodie, quautumvis enim misera Eccle.siae facies sit, ac paueissimi sint, qui pure 25
doceant, non tamen ruet sed propagabitur, modo in verbo maneamus.
49.20 'Dicunt filii sterilitatis tuae.' Dicit Ecclesiam esse sterilem et tameu
habere numerosam sobolem. Foecunditas enim in abscondito est, sterilitas
est in specie. Hinc sunt istae voces in Psalmis: Pauper et unicus ego sum.
'S'-.' 6! Item 'Salva de ore leonis unicam' jc. 30
49.21 'Quis genuit mihi illos?' Sunt notanda tragica illa verba, quibus Spiritus
sanctus Ecclesiam describit, quod sit sterilis, non pariens, translata, eiecta,
destituta, sola 3C. Exponunt enim faciem Ecclesiae. Sed nuni ideo desperandum?
Nou. Sequitur enim, quod haec sterilis admiratur uumerosam sobo-
GpF). 3, 20 lem. Sic Deus potens est dare supra quam intelligimus, sicut Paulus dicit. 35
Sic cum Ecclesia soUicita pro ludaeis esset, etiain geutes sunt additae et ex
ludaeis meri Apostoli et duces Ecclesiae facti sunt. Idem nobiscum accidet.
Sanguis fratris Henrici Zudphanionsis et Leouliardi Kesers et aliorum sanctorum,
si modo iu verbo pernianserimus, excitabit co|)iosum semeu eredcntium.
Haec enim est forma propagandae Ecclesiae: non raultiplicatur, nisi 40
8 Sustine] Sed sustiue B

(SSorlefuiig über ^efaia 1527—29) — Scholia 1532;4. Cap. 49, 21— 24.
3n
Sit sterilis et soHtaria, e coutra adversai'ii et liaeretici iion [n-ius extii[)aiitiir,
quam autea miütiplicati sint et creverint. Est insignis cousolatio pro nostro
tempore.
'Ecce levabo ad geutes mauum meam.' Respoudet spiritus sanctiis ad
5 illam futuram Ecclesiae admiratiouem. Quia euim Ecclesia futurum successum
nou videt, ideo obiicit praesentem faciem rerum. Quasi dieat: Promittis
quidem magiiifice me foecundam futuram, sed coutrarium video et
sentio. Ostende igitur digito filios et fratres meos. Respoudet igitnr Spiritus
sanetus: Scio, inquit, te uon videre filios tuos, quos promitto. Verum
1" nihil id te moveat. Labora tu iu partu, exerce verbum, patere in fide et
expecta me. Ego euim te propagabo et verbum erit mihi ceu vexillum, ad
quod coUigam filios tuos JC.
'Afferent filios tuos iu ulnis.' Euangelion uon est violenta doctrina, sicut
leges sunt, sed suaviter portat iu verbo, ut sponte aflBuant filii, non coacti.
15 'Et erunt reges uutricii tui.' Significat etiam Reges convertendos esse.
Sic Carolus Magnus, Theodosius et alii magui principes verbum amplexi
sunt et Ecclesiam liberalibus elemosynis susteutarunt, couservarunt pacem,
defenderunt Christianos a vi et iniuria. Sic hodie noster elector Saxoniae imperium
suum confert ad usum Ecclesiae, dum fovet Doctores verbi. Acceperunt
20 hunc locum de bonis donatis Ecclesiae. Sed ego vix unquam iudico bona
^*
Ecclesiae propter Euangeliou donata esse, sed fraude et furtis Pontificum
Imperatoribus
erepta sunt.
'Pulveren! pedum tuorum lingent.'
Cbristianis exhibituri sunt magni principes.
Figurate exprimit reverentiam, quam
'Scies, quia ego Dominus super quo uon confundentur qui expeetant
eum.' Concludit has maguas promissiones verbo expectandi, ut scilicet duremus
in afflictione, tum futurum, ut omnia ista, quantumvis impossibilia videantur,
recipiamus. Est autem proprio Christianorum opus expectare Domiimm,
quod simulari a nullo potest. Ratio euim naturaliter ad alia praesidia
30 refugit.
^'•*-
'^'^
'•'' 23
'Nunquid tolletur a forti praeda.' Est occupatio, in qua de modo dis-
J". 24
putat, quomodo parare filios possit. Quasi dicat afflicta ecclesia : Tu
promittis
raagnam posteritatem , verum ego video ,
quam id sit imjwssibile iu
tanta adversariorum potentia. Filii euim, quos promittis, sunt sub tyrannis,
*o

1
312 (SBortefuiifl ükt Scfnin 1527/29) - Scholia 1532/4. Caii. 49,24-50, 1.
stituta. Kt taiiiL'ii Apostoli totam legem abolebant. Undc auteiii liabuerunt hanc
autoritateni, si quidem Euangelion tantum est doctrina spiritualis et exteruas observationes
sive Mosaicas sive aliaruiu politiarum non dissolvit? Sic nobiscum quoque
accidit: fuimus sub ivu'is dictione Papae et episcoporum, cur autem uos eam exoussiraus
a nobis, cum Euangelion doceri poterat illis oneribus manentibus. Hi sunt forte« s
gigantes, de quibus hoc loeo dicit propheta. Et Paulo quoque multum negocii fuit
in hoc loco tractando, ut iusti tituli gloriam Synagogae eriperet. Respoudeo: Apostoli
habent mandatum doceudi Euangelii, id docent et contra Mosen nihil aliud agunt,
quam ut conscientias relinquant liberas, uec ceremouias violaut , nisi quatenus tenent
captivas mentes. Corpus enim subücitur oneribus quibuslibet, conscientia uulli debet lu
esse subiecta, quia habet per Euangelion libertatem, ut sit libera a peccato, morte,
lege, infemo et omnibus traditionibus humanis. lam vero cum Synagoga non vult
contenta esse imperio, quod in corpus habet, sed etiam conscientiae vult dominai-i,
fit, ut iniquum postulando etiam hoc amittat, quod aequum erat, et una cum ceremoniali
observatioue etiam politica pereat. Deus enim vult suos filios eripere: eos 15
cum Synagoga non vult dimittere, utrunque amittit. Sic si Papa maueret in suo regno
et dimitteret saltem conscientias liberas, cogeremur mauere sub eius imperio, quia
Euangelion non est sediciosum uec liberat ab externis oneribus. Sed quia id non vult
Slpfl. 5, 2. 9 f'acere, amittit etiam hoc, quod iusto titulo tenet, quia scriptiun est: 'magis Deo quam
hominibus'. Haec igitiu- ratio est, cur et ludaei et Papistae pereaut. Deus enim 20
oftert eis hoc, ut retineant politiam, tantum conscientias relinquant liberas. Id cum
nolunt, utrumque aufert.
Caput L.
Quia Propheta caepit tvactare in posteriore suae propheciae parte
regnuni Christi, quod inceptum et confirmatum est per vocatiouera gentium "^
iHom. u, 17 et al)ieetionem ludaeorum, Sicut Pauhis Rom. 11. dicit de Olea, Ideo fore
50,
in iiis duobus locis versatur, ut et gentes ad Ecclesiara voeet et rcliquias
ludaeorum consoletur, exhortetur et provocet.
Porro sunt duae legittimae rationes, quibus dividebatur in lege maritus
et uxor. Prima, quod uxor repudiabatur. Secunda, quod vendebatur. Quia su
igitur Synagoga ab Ecciesia recessit, aceusat eam tanquam meretric-em, cjuae
sine ulla causa discesserit a marito. Non repudiavi, non vendidi te, incjuit,
sed tua iniquitas et malicia causa est huius repudii.
'Ecce enim in iniquitatibus \'estris venditi estis.' Haec est causa
reiectiouis. Sicut liodie nihil obmittitur a nobis, ut reducaunis tum Papistas as
tum sectarios in viam. Non excludimus eos ab Ecciesia sed ipsi se excludunt.
50/ 2 'Quia veui et nou erat vir.' Probat ipsoruni malitiam in causa fuisse.
Veni in carnem, inquit, sum mortuus pro vobis, resurrexi, implevi et exliibui
praesens omnes promissiones. Verum vos me non recepistis. Sicut m
aof). 1, 11 est lohan. 1. 'Venit in propria et sui eum non receperunt."
'Nunquid abbreviata et parvula' 3C. lactat potentiam suara contra
ludaeos et obiurgat eos. Quasi dicat: Vos me ideo uegligitis, quod sine
16 ami 11 tit B

:
4
(äSoi-(c|iiiiiT ülu'v Scfnid 1527-29) - Sc-liolia 1532/4. Cap. 50, 2-5. 313
aliqiia ponipa veuiaiu. Spectatis corporale regmini et hanc infirniitatem
contemnitis. Verum ego sie soleo, uunquam llberavi vos per virtutcm secl
semper per iufirmitatem, in qua summa virtus et poteutia est, et tum soleo
esse poteutissimus, cum prorsus uihil posse existimor. Sic enim solet Deus,
5 quoties nobiscum vult agere, apprehendit eas formas, qnas mundus iudicat
.stultissimas et iufirmissimas esse. Sic iu Baptismo iubet suos perfundi
aijua, ut eluantur peccata. Quid autem ineptius fingi potest ad superandam
mortem et infennim, quam perfundi aqua, ad quam accedit miser iialifus
peccatoris miuistrantis. Sic sunt omnia alia Dei opera, ut nostram sapientiam
lu stultificet, ne quid praesumamus.
'Ecce increpatione desertiim facio mare.' Ego infirnius Deus verbo,
(juo nihil infiimius putatur, mare rubrum exiccavi, ut liberarem te, ne igitur
offendaris huniili specie. Quanquam autem historica haec siut, tamen possunt
allegorice exponi, quod potentes deponat de sede. Pono prophetae hoc
15 exempluiii de iiiari nibro saepe repetunt. quod iusignem picituram divini auxilii
continet. Quid enim potuit fiugi rnagis infii-mum quam populuin salvare per mare,
quod erat oertissima sufFocatio ad mortem, sicut senserunt Aegiptii. Non igitur erat
illa aqua vitae sed potius aqua mortis, et tainen per istam aquam operatur Deus
rontrarium et facit eam invalidis.siniaui ad nocendum et j'otentissimara ad salvandum.
20 Haec fuit poteutia verbi. Sic quiequid insigne est in operibus divinis , insigni infirmitate
est factum. Id autem idco faeit Deus. ut nostram sapientiam arguat, ne quid
praesumamus.
'Induo coelos tenebris.' Infirnius ego Deus in monte Siua induxi so, s
coelum nubibus, ut nulla Stella conspiceretur.
;s 'Dominus dedit mihi linguam eruditam, ut sciam sustentare eura verl)o,50,
qui lassus est.' Si te offendit iufirma specie.s, praebe aures et audi verbum,
quod mihi Dominus dedit. Sic ab externa specie, in qua ceruitur infirmitas,
remittit ad verbum, ut qui in specie scandalizautur, verbo se aedificent.
Epitasis est in nomine 'eruditam linguam', quasi dicas linguam discipulatani,
30 (piae nihil loquitur, nisi quod a Deo didicit. Non est lingua magistri sed
lingua
discipuli.
'Erigit manc.' Hie usum et vim verbi o.stendit, quod scilicet nun(juam
sit sine finictu sed ferat fructum et in docente et in discente. Est observandus
locus pro externo verbo, quod prophani et seditiosi Spiritus hodie
35 contemnunt. Mane significat : in tempore opportune, non quo nos volumus, sed
quo ijsse vult et per quos ipse vult.
'Dominus apernit mihi anrem, ut audiam quasi magistrum.' Verte
Ut audiam sicut discipulus. Dominus cum dat verbum, simul dat et discipulos.
Nostri sectarii quanquam multa audiant, legant et dicant, tamen
10 dicunt, leguut et audiunt omnia sicut magistri ad ostentandum se et nos
iudicandos, imo et ad verbum Dei indicandum, non ad diseendum.
'Ego autem non contradico.' Suo exemplo ostendit hie fructum verbi. 50,
.'>
Verbum enim facit, ut patienter feram quicquid mihi obtigerit, non fugio
cruceui sed verbo consolatus etiam mortem snbire non recuso.

96
314 (fflorleiuiig übet Seioia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 50,6-10.
50,
'Corpus meum dedi percutieutibus.' Sunt lutelligenda de jias.sioiie
Christi. Celebrat euim et comraendat nobis vim verbi. Sic Ecclesia decies
potius mortem subiret, quam ut verbum Dei sive opere sive ore negaret.
Tanta est %nrtus iu verbo Dei, quod infirmum et stiiltum est iis, qui pereunt
et qui volunt esse magistri. Nobis autem, qui sumus discipuli, est summa ^
virtus.
Porro qualem Christus hie se esse dicit, talis est Ecclesia hodie et
omuibus teniporibus, exposita scilicet percussoribus et vellicatoribus.
i». 7 'Dominus Deus auxiliator meus.' Haec est vis verbi, qua su.stentatur
Christus. Poito si speciem cousideres, diversum apparet et iudicatur premi lu
Christus cum Ecclesia a Deo et Sathana simul nee usquam esse auxilium.
'Ideo posni faciem meam ut petram.' Facies est per se moUissima et
teuerrima pars corporis. Haue iu Christo et Ecclesia oportet esse duram
sicut silicem ad sustinendas piagas. Non ergo despei-ent Christiani in malis
sed sciant poiieiidas focies sicut jietras, ut omnia iu spiritu et verbo superare i»
possunt. Est iusignis confirmatio et consolatio illorum, qui propter verbum
])atiuntm\
50.8 'Quis est, qui condemnet me?' Hie insurgit petrea facies contra adversarios
magna plerophoria, quam uos quoque habere necesse est. Varie
hodie accusamur, damnamur tauquam haeretici et seditiosi. Alii clamant -"
nos revocare Papatum, alii aliis calumnüs nos gravaut, in summa: omnia,
quae ipsi peccant, in nos eongerunt. Recurrimus igitur ad verbum et hie cum
Christo dicimus: Quis est, qui condemnet nos? Seimus euim falso omnia ista
crimina nobis imponi ab adversariis. Sicut David etiam suis hostibus
5|Ji. 7, 4 insultat coram Domino : 'Si fcci istud , si est iniquitas in manibus meis' ;c. 25
Psal. 7.
50.
'Ecce omnes quasi vestimentum coutereutur.'
Insignis consolatio contra
adversarios Christi et Ecclesiae. Sed quemadmodum auxilium jüorum coram
mundo non appai-et sed potius premi videutur, Ita nee conti'itio irapiorum
apparet sed floi-ent et ipsi conterunt ac comedunt alios, non conteruntur, non ao
comeduntur. Quare fide hie opus est, qua expectemus illa aliquando futura.
Non enim meutietur spiritus sauctus et videtur Propheta ideo hac similitudiue
esse usus, ut significaret non statim perire impios sed dare Deum spacium
poenitendi. Quod si ueglexerint, fieri, ut tyranni pereaut, Verbum autem
Domini nianeat iu aeternum. 35
50,10 'Quis ex vobis timens Dominum.' Clu'istus nobis dupliciter praeponitur.
Primo sicut donum, dcinde sicut exemplum. Hie igitur communicat personam
suam Omnibus lanquaiu exemplum. Si quis est, inquit, qui timet Dominum
et delectatur verbo, ille variis calaiuitatibus obruetur, ambulabit in tenebris,
hoc est, afßigetur in mundo. Sequatur igitur meum exemplum et speret in 40
löjlS ut bis pussuut] Et speieut Ibre, ut per Spirituui et verbum victores evadaut B

(aSorlüluiig Ufer Scfain 1-V27-29) - Scholia 1532/4. Cap. 50,10 — cap. 51. 315
nomiue Doiuiui et certü experietur, quemaclmodum cgo .servatiis et glorificatiis
siira, hostes aiitem mei interieruut, sie se servatum iri et bestes suo.s
in"
perditum.
'Speret in nomine Domini et innitatiir super Deum sunm.' Haec una
6 ratio liberationis, hoc unum in asperis rebus refugium est sperare non in
iunnana consiiia et auxilia sed in nonien non hominis sed Dei. Est autem
scandalosa species nihil habere, cni innitaris, nisi nudum nomen Domini et
verbum, quod quasi arx quaedam est, ad quam confugiat iustus, ne pereat
in
tempore malo.
lu 'Ecce vos omnes accendeutes ignem.' Ignem, quem succendistis, et^"'"
flammas, quas in me congerere voluistis, in vos convertam. Sicut in Psal.
dicit 'Incidit in foveam, quam fecit'. Item 'couvertetur dolor eius in caput eius'. lif. 7! n
... ^iJi 37 15
Item Psalmo 06. 'Gladius eorum iiitret in cor eorum'. Sic dicit lex quoque: 'qua- siut. g,'
35
eunque niensura fiieritis mensi, eadem remetietur vobis." Sic cum ludaeis accidit: illi
15 Christum ideo occidebant, ne venirent Romani et tollerent regnum eorum, Occidendo
autem Christum occiduntur et pereunt ipsi. Christus autem gloriose resurgit et
dominatur.
"Ambulate in lumine ignis vestri.' Ignis significat per.seeutionem, dicit igitur:
estis instructi omni genere persecutionum , sed absumat vos ignis vester. Sic tenet
2u Deus haue artem: adversarios et persecutores suos suo ipsorum sanguine potat. 'Nee
lex est aequior ulla, inquit ille, Quam necis artifices arte jjerire sua'. Idem se hie Deus
facturum proniittit. Quare pii eonsolari se talibus locis debent, Ut dum nihil vident
quam suam perditionem et afflictiones , credant adversarios suos pocius quam se
perituro.s k.
25 'In doloribus dormietis.' In doloribus iacebitis, Id est: vos ludaei, qui
fuistis instrueti ferro et flamma contra ecclesiam meam, pacieniiui id, quod alios
voluistis pati, et nihil eritis nisi miserabilis et laboriosa fex po])uli. Non dicit
stabitis aut sedebitis sed 'iacebitis' tanquam nunquam surrecturi, sine regno
et sacerdotio. Haec vobis fieut de mea manu, quem tanquam iufirmum Deum
30 contemnitis et repudiatis.
Caput LI.
Pergit in consolatione Ecclesiae ex reliquiis ludaeorum et ex gentibus
coUectae, quae projiter verbum affligitur. Tu Ecciesia putas te desertam
viduam esse et repudiatam a me, verum ne desperes, cum paucitatem tuam
35 et sterilitatem tuam consideras, quia is, cni credis, potens est te multiplicare
et ex sterili foecundam facere. Respice eifoetum Abraiiam et sterilem Saram,
in quam numerosam posteritatem excreverint. Porro tu noudum ita desperata
es, sicut Abraham et Sara fuernnt, noli igitur succumbere, confide JC. Sic
coDSolatur insigni exemplo Abrahae omnes solitarios, derelictos et steriles in
40 speciem propter verbum.
10 accedeiites B 11 in Psal.] Psalmo. 7. B 12 fouein A 27 dicit fe/ilt B
28 tanquam fehlt ß

ä1
•'>
316 (Sßorlffimn iilicr Scfnin 1527-29) - SchoHa 1532/4. Cap. 51, 1-4.
51,
'Audite, qui sequimini quotl iustiim e.st.' Loquitur ad eos, qui quasi despfcrant
considerata larva mundi. Quasi dicat : Nolite desperare vos, qui uon contcmnitis
verbiim sed velletis recte onmia ubique geri et administraiü.
'Attendite ad petram, unde excisi estis.' Quasi dicat: Quam impossibile
est ex .saxo homines iiasci, tarn erat impossibile ex Abrahamo aliquid
])ropagari. Et tarnen ex illo nno effoeto et desperate viro vos taiitus populus
propagati esti.s. Pertinet autem haec consolatio maxime ad Episcopos et
pastores: illi hac ratione se debent engere, ut credant ministerium suum non esse inefficax,
etiamsi iu speeiem iiullus fructus videatur sequi. Nam qui uon vult ministerio
suo contentus esse . uisi prius omues converterit et Christianos effecerit, ille uullaiii lu
unquam habebit paceni. Sieut igitur Abraham ubique iuveuit couteniptum Dei et
tarnen non est fractus animo, quo minus ipse cum sua familia in vera religione perduraret
et alios doceret , sie tu quoque noli ft-angi , sed perge in officio tibi divinitus
mandato et relinque Deo curam de successu verbi. Vocat autem Abraham Petram,
quod posuit faciem suam tanquam petram et fide illam desperationem vicit. i*
'Et ad cavernam laci, de qua praecisi estis.' Sic a])pellat sterilem
Saram scaturiginem ex petra.
^•'^
'Quia unum vocavi eum et benedixi ei.' Empliasis est in nomine
51'
'unum'. Quasi dicat: Noli S])ectare multitudinem rejiudiatorum et tuam
]>auoitatera, etiamsi nnica et solitaria sis. Possum cnim te facere in maxi- so
muni populum. Sine dubio autem lioc exemplum Abrahae magnae consolationi
Apostolis fuit, qui scandalo multitudinis abiectae movebantur, et nos
liodie in misera Ecclesiac facie similiter nos consolamur, ut quantumvis pauci
sint, qui veram religionem amplectantur, fore tamen, ut benedictione divina
sicut Abraham crescamus et aliqua Ecclesiae forma etiam ad posteros nostros ^r.
perveniat.
'Consolabitur ergo Dominus Zion.'
lam accommodat exemplum Abrahae
et exponit statum seu formam Ecclesiae, quod Ecclesia sit tanquam solitarius
Abraham et sicut desertum et ruina. Fore tamen , ut benedictione divina
crescat et sit tanquam cultus hortus. Sic hodie fratres nostri, qui passim in su
ministerio Euangelii sunt, ad nos scribuut de contemptu verbi miserabili ubique. Sed
quid faciamus nos? propheta enini ideni hie quoque queritnr et desertum ap]ii'llut
Ecclesiam plenam ruinis. Quare i-esistamus huie scandalo fide et pergamus ministerium
nostrum cxequi iu paciencia et in doctrina et fiet, sicut textus dicit, quod ponetur
desertum nostrum sicut Eden et hortus Domini. Accommodari autem haec ]iri- :*>
vatim quoque debent,
ut si quis se in fide, spe, castitate
et aliis donis sentiat quasi desertum
esse, non tamen desperet sed credat
Deo promittenti benedictionem.
Contra hunc sensum erigamus nos hac promissione et credamus aut nos uon omnino
esse steriles aut si sumus, sciamus nos habere Deum promittentem , ut invoeemus et
expectemus benedictionem eins.
Nam in Ecclesia haec solitudo non ita
cernitur, singuli autem sentimus nos esse
steriles jjetras et merum desertum sine
fide, spe, pacientia, castitate et aliis donis. -tu
*•'* 'Attendite ad me, popule mens.' Hie modum et formam addit, (juo-

7
(SBotIcfung über Sefo'« 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 51,4—9. 317
modo Ecclesia sit miiltiplicauda et paranda iu hortum non mauibus et vi
aliqua sed nova lege, hoc est, Euaugelio, quod non Moses in ludaeos tantiim
sed ipse Christus per Apostolos siios in totum orbem sit divulgaturus.
Ideo non potest accipi de lege !Mosi. Et est insignis locus et clarus de
5 abrogatione legis. Promittit enim novum Mosen, legem novam. Ea non potest
esse lex operum, quia talis erat lex Mosi, sed est lex graciae et uiisericordiae, qua
iustificamur , cum eam fide apprehendimus. Commuiücata adiectiva in substantiva:
Prope est iusticia mea et salus mea, id est, ordiuatio iustae Eeclesiae et vietoria in fide.
'Brachia mea populos iudicabunt.' Ego ipse regnabo per meam po-5i,5
10 tentiam in populis. ludicare enim idem est quod regere, ut Samson iudicavit
2.5 annis, id est, regnavit.
'Me Insulae expectabuut.'
Propagabitur Ecclesia in gentes et sie creseet.
'Levate in coekim oculos vestros.' Vos, qui ita desperati estis et de-si,«
fatigamini illa specie sterilitatis, iuspicite coelum et tei'ram, quae videntur
ir, aeterna esse. Prius tarnen peribunt coelum et terra quam salus et iusticia
mea, quam vobis promitto. Non enim temporalis aut corporalis iusticia est
sed aeterna. Sicut in Psal. est: 'Iusticia eins manet in saeculum saeculi.' >jäi. 103, u
Quantumvis igitur externa species cum mea promissioue pugnet, tamen suscipiemini
a me et suscipiemini iu iiusticia et salute aeterna.
20 'Habitatores eins sicut haec interibunt.' 'Haec' est 8ely.^ly.6^' quasi
pilum aut floccum ostendat. Est autem magui animi et ingeutis plerophoriae
credere, quod iusticia, quae nobis in nudo verbo promittitur, maior et stabilior
sit quam coelum et terra. Ad quam comparatum coelum et terra
nihil
sunt.
25 'Salus mea in sempitemum erit et iusticia mea non deficiet.* Illa iusticia, iu
qua heretis, est aeterna, quae uunquam deficiet deficieutibus Interim adversariis vestris
tanquam tineis. Haec quo ad aifectum et Deum sunt vera sed coram mundo sunt inversa
et falsa. Nos enim pocius sumus inveterasceus vestis et tiiiea.
'Audite me, qui scitis iustum.' Est exhortatio. Cum igitur tautasi, 7
30 sit vestra iusticia, quid metuitis tyrannos, qui nihilo poteatiores sunt quam
tiueae et vermes? Sunt autem opprobria et blasphemiae, de quibus dicit,
non solum quae homines in nos congerunt sed multo magis quae Sathan
et couscieutia nobis obiiciuut. Quare fide omnia haec simt accipienda.
Coram mundo enim nos sumus tineae et vermes, sicut Christus etiam que- «bj. 22,
35 ritur. Contra, adversariorum iusticia aeterna videtur, splendet et triumphat
et tamen verum est esse tineas omnes nostros adversai-ios tam spirituales
quam corporales. Tinea non potest tactum ferre sed statim conteritur.
Tales credit fides esse ferreos et aeneos illos' tyrannos coram mundo.
'Consurge, cousurge, induere fortitudinem.' Cousolationi subiicit sivesi,»
40 cautüenam sive gratiarum actionem sive oratiouem et rogat, ut velit ostendcre
virtutem suam. Sunt autem verba aifectuum, quod dicit 'Consurge'. Perinde
31 ot blasphemiae fehlt B 33 obilciunt] obiicit i>

I
318 (»orlcfimg über 3efaia 1527—29) - Scholia 1532/4. Cap. 51. 10-15.
atqiie .si Dens altuni somiiiun ilormiat. Noster euim Dens coram muuclo
infirmus et stultus e.st, talis riiioque e.st populu.s eiii.s neo potest se vindicaro
contra tyramios et haereticos. Ad orationem igitur reciirrit et orat auxilimii.
'Consurge sicut in diebus antiquis." Olim satis potenter ostendisti
brachiuni et poteutiani tuam, cum percussi.sti superbos Aegyptio.s et Dra- r,
couem, hoc est, Pharaonem in exitu populi tui mersi,sti. Idem nunc facito.
51.11 'Et nunc qui redempti sunt a Domino.' Fatetur Eccle.siam eaptivam
et nonduni liberatam esse, carere gaudio et laetitia. Sentit enim Ecelcsia
suam Aegyptum et prernitur variis tentationibus mundi, Satlianae et coii-
3oi|. 10, 2o.scientiae. Christus tarnen promittit: 'tristicia vestra vertctur in gaudium'. in
iß. 22 'Iterura videbo vos et gaudebit cor vestrum et gaudium vestrum nemo tollet
a vobis'. Sic habent credentes certissimam consolationem, quod Dens adcrit
et liberabit eos. Sed hoc molestum est, quod Christus et Petrus dicunt
1. $Sftvi i,ß'modicum' expectandum esse. Videtur enim hoc modicum tum, cum in tentatione
sumu.s, aeternitas quaedam esse, quare opus habemus liis cousola- n
tionibus
verbi.
51. 12 'Ego, ego ipse consolabor vos.' Excitat corda nostra ad coutemplandum
eum, qui nobis loquitur. Ego Dens consolor te, non aurum, non
argentum, non gloria, non mundus jc. sed verbum et Spiritus mens susteiitabunt
et defendent te. 2n
'Quis tu, ut timeas ab homine mortali?' Times hominem, qui te
terret, quare etiam non erigeris me consolante? Dens euim sum, qui impleo
coeluiu et terram, illi sunt bullae aquae, tineae, stipula, stilla .situlao,
momentum staterae, pulvi.s, incensae Spinae 3C. Dicit igitur sc consolatorem
esse non perturbatorem, quanquam caro tempore tribulatiouis sie iudicct, 25
•sed male iudicat. Nou enim tentamur, ut tribulemur et pereamus, sed ut
virtus verbi clarescat et fides crescat, quae ocio lauguesceret.
51,1.') 'Oblitus es Domini factoris tui.' Tuus factor ego sum, non carnifex
aut tortor et tanta est potentia mea, ut coelos extendam et terram fundaverim.
Non igitur est, ut metuas parum virium in me esse ad te liberaudum. m
Sed sie fit. Pii nimium ten-entur nomine Dei, Impii prae .securitiite uimium contemnuut.
Inde accidit, ut diversae praedicatioues mveniautur in scriptura. Nam praedicatio
remissionis peccatorum pertiuet ad contritos et humiliato.s erigendos, lex autem
et minae ad seeuro-s
contundeados, cum quibus loquitur Deus tauquam ignis consumeus.
'Ubi nunc est furor tribulantis.' Allegat exemplum Pharaonis et 35
populi ludaici, ut erigat afflictam Eeclesiam. Quemadmodum ille periit, ita
quoque tui hostes peribuut. Porro hunc locum sie verte: Ubi uunc est
furor tribulautis? dum acceleraret et discm-reret ad aperiendum (hoc est, ad
dimittendum populum Israel). Ipsi autem (scilicet populus Israel) non
moriebantur in fovea nee deficiebat eos (id est, populum) panis. 40
61, 15 'Dominus exercituum noiueu meum.' Dominus militaiicium. Qui enim vult esse
Christianus, cogitet se esse militem stauteiu in acie, obiectum oimiibus telis Satlianae

(ajotkiiing übcv Sejoia 1527—29) — Scholia 1532/4. C'ap. 51, 15—17. 319
et mundi. Quia confessiouem sequitur impugnatio diaboli. Eine et uos Zebaoth et
Dominus noster Domiuus Zebaoth tlieitur, quod iuter nüUtantes regnet.
'Ponani verba mea in ore tiio.' Hie debet esse modus, quo nos con- r,]^ j^
solatur et triumphare facit Deus, uempe per verbum. Nor» dat arnia in
:,
manus sed SUUM verbum in os pouit, cum eo verbo consolamur fratres
et profligamus Sathanam cum adversariis nostris. Magna igitur res est
eertum esse, quod verbmu Dei habeas et doceas. In hoc solo virtus nostra
est sita. Quare hoc primum est statuendum, an sit verbum Dei, quod nos
docemus et sequimur. Hoc cum statutum est et confirmatus est animus
10 plerophoria, tum facile est quaevis ferre, pati et superare.
'Et in umbra manus raeae protexi te.' Non solum verbum in ore tuo
ponam, Sed defendam quoque te contra crucem, quae te premit. Promittit defensionem,
quae omuiuo necessaria est iis, qui verbum habent, propter mundi
et Sathanae iasidias et insultus. Sicut igitur dixi, primum videamus, an
,s hoc sit verbum Dei, quod docemus, tum certo aderit defensio mauus divinae
in mediis tribulationibus.
'Ut plantes coelos et fundes terram.' Novos coelos et novam terraui
spiritualem significat, Ecclesiam scUicet, quam plantat et fundat Deus per
externum et vocale verbum et os nostrum carueum, ut sie dicam. Quarc
20 impii et prophani spiritus sunt, qui vocale verbum contemnunt.
'Elevare, elevare.' Verte: Expergiscere. Significat enim Ecclesiam 51, n
stertere profundo somno prae malis, quibus exercetur. Pertiuent autem haee
quoque ad consolationem. Concedit esse Ecclesiam afflictam et proculcatam,
quae omnium iniuriis pateat, prematur a tyrannis et sectis. Id enim sigui-
2; ficat per calicem irae, quem usque ad fecem bibisse dicit. Calicem enim
..... T^
vocat, quod sit deputata mensiu^ crucis. Calicem autem soporis dicit, sicut
Psal. 59. 'viuum compunctionis'. Item, viuum, quod cmu bibitm-, facit >};i. go, .-,
nutare. Sicut etiaui in Psalmo 160. 'Moti sunt pedes mei sicut ebrii'. Hoc*'-
est, quod ita nonuuuquam deserimur et immergimur tentationibus, ut nullum
30 consilium et evasio nulla usquam appareat, ut desperabuudi gemamus et
suspiremus auxilium. Haec enim est ebrietas, de qua Propheta hie dicit,
quae complectitm- spiritualia et corporalia mala omnia. Hoc autem maxime
est mirabile, quod dicit de manu Domini. Quidquid igitur sanctorum Martyrum fuit,
qui gesserunt magistratum in Ecclesia aut confessi sunt nomen Christi, hi semper
3.-, obiecti fuerant faucibus Diaboli. Et quanquam ea Diaboli ac non Dei sit ira, tamen
scriptura Dei iram vocat, quia Deus ista promittit fieri et tota res est posita in manu
Domini. Neque enim Satan et mundus i^lus possunt nocere, quam eis permittitur.
Habent igitm- suum definitum modum et fines suos, ultra quos non possunt, Sicut Hiob
eleganti figura dicit, quod Sathan et mundus sint similes maii iutumescenti ,
quod^,io(. 33, 11
'? li"!.
IS sph-itualem bis quam] vocat Ecclesiam, quam sibi B 25126 Calioera enim vocat]
Quis autem comprehendere potest praeter solam fidem, quod in dilecto populo simul sint ira
et gratia? Vocat autem calicem irae B 28 160.] 170. B

320 (Sotlcfung über 3eioio 1527-29) - Seholia 1532/4. Cap. 51, 17-23.
>üi.
eiuptui-uiu videatur ultra littora, non tarnen superat littora, sed fluctus ia se colliduntur
jc.
51, IS 'NoD erat qui sustentaret eam.' Tantum est nialum, ut miUus honii-
UHui quicquam aiixilii ad id afferre possit.
51. 19 'Duo sunt quae oceurrerunt tibi.' Ebrietas scilicct iiutabunda et
•'
desei'tio filiorum, ut et oppr&ssa esses ex omnibus partibus et neminem
haberes, qui te sublevaret, in cuius sinum evomere molestias tantas posses.
Sic praevenit nos spiiitus sauctus. Quasi dicat: Scio haec ita futura esse,
non est, quod putes me iguorare passiones tuas, non potest aliter fieri. Ego
autem scio et uumero gemitus et lachrimas tuas, sicut in Psal. 66. dioit: m
jr, ijoi.a'Numera fugam meam et collige lachrimas meas in utrem tuum'. Sed requiritmad
haec fides et expeiientia.
'Va.stitas, contritio,. fames, gladius.' His fere infestatm- Eccle.sia.
Gladium et vim impiorum sentimus hodie, sentimus etiam famem. Videtur
cuim mundus conspirasse, ut Euangelii ministros fame enecet, tanta passim n
rusticorum, civium et nobilitatis malitia est.
51.20 'Filii tui proiecti sunt." Quid sit Orix, disputant grammatici. Nos
accipimus pro silvestri bove. Est enim Ecclesia sicut silvestris fera, in qua
omnes sua odia exercent venando, illaqueando, mactando. Sic Paulus dicit
pro piaculis Cbristiauos haberi, quorum morte placetur Dens et liberentur 2"
I. Gor. 4, isliomiues ab ira Dei. Hoc enim vocabulum catharma et peripsema significant.
Non solum autem persecutionem patiuntm- sed etiam indignationem Domini
et increpationem Dei NOSTRI. Hoc est, quod laborat conscientia et sentit
se premi ira et indiguatioue Dei. Haec, iuquam, Christiaui patiuutur. Contra
Epicmi et porci illi sunt securi et laetissimo successu fi-uuntm* sed tarnen 25
usque ad tempus.
51,22 'Haec dicit dominator tuus.' Est promissio, futurum, ut a maus
omuibiLS Ecclesia liberetur et male pereaut eins inimici. Neque enim deserit
eam Deus in summa ealamitate. Sed hoc summae artis est posse statuere, quod
proiectus non proiiciatur et danmatus non damnetur, sicut lohel dicit: 'Iiijirmus non so
3oc( 3 15 ^"""^ infirmus, sed fortis', cap. o.
'Ecce tuli calicem soporis de manu'. Vocat calicem indiguationis, non
quod sit vera iudiguatio et ira. Quomodo enim nobis irasci Deus potest,
quos adoptavit in filios? Sed Spiritus sanctus loquitur ex affectu nostro.
Nos enim seutinms veram esse iram tum, cmn a domino corrigimur. ?.i
51,2.? 'Et pouam illum in manum eorum, qui te huniiliaverunt.' Sic hodie
non prius cessant Papistae nos persequi et humiliai-e, quam pereant. Pacem
nolunt, quae eis offertur. Posuimus igitur corpus nosti'um ut terram et quasi
viam ti-anseuntibus, calcaveruut dorsum nostrum ut lutum. Fiet igitur ali-
(juaudo, ut experiautur ea, quae bic Deus persecutoiibus Ecclesiae minatur. 40
Hacteuus igitur Propheta iusignes consolationes Ecclesiae tractavit,
quae in verbum collectae sunt non in aliqua externa, visibilia aut sensibilia
35 corripimur S

1
(SBorlefung über ^efaia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 51, 23-52, 1. 321
praesidia. Ergo noster thesaurus est occultus et invisibilis. Extra veibum
enim uulla est cousolatio. Prophani homines liodie, qui tarnen sibi .spiritum
arrogant, doeent spiritum alia via quam per verbum contingere. Id qiiod
periculosissimum est. In tentatione enim tales aut desperabunt aut sibi ipsis
5 mauiis afferent. Sunt enim expositissimi Sathanae, quia non sunt alligati ad
verbum externum et ad petram ilJam, quae sola vim aquarum et tempestatis
sustinet. Quare meminerit unusquisque, ut hoc verbum, quod in Biblia legit,
quod ex ore hominis audit, maximi faciat. Quia enim Christiani sine caüce
vivere non possunt. Opus habent verbo, quod eoutrariuni a sensu praesenti polliceatur.
•u Ei verbo credere est certa victoria. Nam et praesentem doloris sensum lenit, quem
nulla res externa lenire potest, et properat etiam liberationem. Non enim frustra
Pauhis admonet 'habentes spem per consolationem scriptm'arum'. Item söm. is, »
'üamis doctrina divinitus insjjirata ad docendum utilis' 3C. 2. 2im. s, ic
Caput LH.
LS Caepit Propheta propheciam de regno Christi, Euangelio, fide et
Ecclesia. Non antem uno sermone hoc argumentum tractavit, sed sicut nos
quoqiie in nostris concionibus solemus, variavit tractationem alia atque alia
forma. Videtm* igitur hie novum sermonem de eadem re instituere. Videt
Synagogam variis calamitatibus oppressam, vai'iis Ijellis et captivitatibus
20 vexatam esse. Promittit igitur Christum hoc capite. Quasi dicat: Toties
capti, redempti et deinde iterum vastati estis, age instituam aliquaudo
redemptionem, quae sit aeterua, quam nulla alia captivitas, nulla vastatio
sequatur. Ea redemptio est, qua Christus morte sua exhausit in cruce
peccatum, mortem et infernum et redemit nos Kberatione perpetua.
25 'Induere fortitudine tua Sion.' Quasi dicat: Prae manibus est, ut,
libereris et constituai-is in reguum novum et aeternum, ergo sis animosa et
indue ornatum, utere ista libertate et gracia. Coniungit autem fortitudinem,
quae ad bellum requiritur, et ornatum, qui requiritur tempore pacis.
Euangelion utrunque praestat: Muuit nos fortitudine contra peccata et
30 mortem. Ornat quoque exercitiis fidei, cai'itate et donis, quae Spiritus sanctus
credentibus affert castitatem, sapientiam jc.
'Quia non adiiciet ultra ut pertranseat.' Intrare Hebraica consuetudine
52,
significat admiuistrare , regere. Sic in Deut. 'Non intrabit in Ecclesiam Dei 5. id!o[o 23, :i
Ammonites.' Non enim prohibitum erat Ammoniten transü'e ad ludaeos et proselytum
35 fieri sed fongi officio publice docendi ,
quod simpliciter iu suo populo volebat servari.
Promittit igitur fore, ut neque gentiles tj-ranni (hos enim incirciuncisos vocat)
neque hypocritae ludaei sint in administratione verae Ecclesiae.
13 K.] est K. B 23 in cruce exhausit B 29 utrunque] euim utruuquc B
30 Ornat quoque] et oruat quoque B 31 JC. fehlt B
Sut^exä SSixlt. XXV 21

322 (SBortcfuiig über Sefain 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 52, 2-6.
52.2 'Excutere de jmlvere.' Distinguenda haec sunt: pulvis et vincula.
Prius eniru significat eorporalem captivitatem , Posterius autem spiritualem,
quae est sub legibus et traditionibus extra Christum. Captivitas enim conscientiae
est, qua homo captivatur opinione falsi peccati. Ubi euim Christus
non lucet in cordibus, ibi impossibile est horaiuetn sibi uon facere captivi- 5
tatem ex legibus. Ratio haec est, quod homo naturaliter haue sapientiam
habet: si hoc et hoc non servaveris, damnaberis. Huc faciunt tyranni
corporales et spirituales, qui exiguut a nobis legis et aliariun traditiouuiu
opera. In Ecclesia autem et fide Christi neque civiles leges uec divinae leges
Mosi conscientiam ligant aut damnaut. Exteudi enim debeut tantum .super lo
corpus et res externas. Ergo conscientiam liberatam per Christum coram Deo
nee ledere nee iuvare debent. Et conscientia debet in Christo, qui super et
extra omnes leges est, haerere et postea illas leges servare in officium charitatls
extra conscientiam. Et haec est libertas Christiana, de qua alibi plura
scripsimus.
is
52.3 'Gratis venundati estis et sine ai-gento redimemiui.' Gratis estis traditi
in manus gentium, hoc est, gentes pro ista direptione non dederunt poenas,
sed pro libidine sua vobiscum impune egerunt. Fiet igitm-, ut vos vicissim
gratis redimaraini. Sic nos hodie liberati sumus a iugo Papae gratis, hoc
est, siue ullo praecedente merito et sine poena peccati, quod Christum in 20
% Omnibus conciouibus et aris blasphemavimus et crueifiximus, sicut adhuc
hodie totus Papatus facit sine poenitentia. Quare necesse est eum ruere.
52.4 'In Aegyptum descendit populus mens.' Exaggerat collatione tjTannidem
Pharisaeorum. Graviter afflictus est populus meus in Aeg^-pto sub
Pharaone, graviter ab Assyrio. Sed nihil est, si conferas ad tyrannidem 25
exactorum legis, Pharisaeorum et Saducaeorum, qui conscientias miserrime
vexant. Perinde atque si hodie dicamus: Magna est principum tyrannis,
sed quid ea ad Papam? Illi enim corpora tantum et res, at Papa animas
crudeliter
perdit.
52.5 'Dominatores eius inique agunt.' Verte: Fecerunt ullulare. Videmus so
autem hie, quam magnum peccatum sit male docere. Non enim est docere
sed ullulare et blasphemare. Et mali doctores sunt obscoenae aves, quae in
teuebris volaut et ullulatibus suis turbant et terrent conscientias et fatigant
miseros auditores vanis operibus. Blasphemi etiam sunt, quod negaiit graciam
et tribuunt iusticiam operibus. Tales noctuas et bubones hodie alit s-s
et habet Papatus. Videtur autem Paulus ad hunc locum allusisse Roma. 2.
Sioiu. 2, 24 'Nomen Dei propter vos blasphematur in gentibus'.
52.6 'Propter hoc seiet populus meus nomen meum.' Adimam his hypocritis
et pseudoprophetis officium et congregabo populum ad me, ut me
uuum audiant. Sic abrogat officium docendi Mosi et veteri sacerdotio, quod 40
1 Distinguenila] Sicut duplices Tyrannos descripsit, ita describit lue dupliccui captivitatem.
Nain di.stiuguonda Jl 9 leges (hinter civiles,) fehlt B

7
(a3or(ctitng über :jeiQia 1527-29) — Seholia 1532/4. Cap. 52, 6. 7.
323
in certa familia erat, et dicit se fore pastorem, quem uunm oves audiaut et
scquaiitur. ßeliquos autem omues contemuant, sive sint episcopi sive pontifices
sive Moses ipse. Haec libertas ab Apostolis caepta est et durat adhuc
hodie in Ecclesia. Est autem libertas non carnis sed Spiritus. In
5 carne enim nulla debet esse libertas. Debemus enim subieeti esse parentibus,
magistratibus et in summa omuium servi esse. Sed in spiritu et conscieutia
sumus liberrimi ab omni Servitute, ibi nuUi credimus, nulli eonfidimus,
nulluni timemus nisi solum Christum, qui regnat inter medias afflictiones cum
gaudio et laetitia, luter media peccata cum virtute et fortitudine. Porro si quis
10 dubitet prophetam de regno, quod in verbo positum est, loqui, audiat sequentia.
'Quam pulchri super niontes pedes.' Est collatio Euangelii et legis 52.
et commendatio Christi loquentis per Apostolos suos. Qui docent legem,
sunt tristes bubones et terrent ullulatu suo, sed nuucii Enangelii habent amabiles
pedes. AlFerunt enim laetissimum verbum pro conscientiis turbatis.
16 Id quod illi norunt, quornm conscientia aliquando periclitata est. Sunt
autem hi uuncii in montibus. Neque enim Euangeliou sie est alligatum uni
monti et populo siout lex. Sed liberrime spargitur in montes, id est, populos
et in omnem terram et aifert eis pacem, id est, remissionem peccatorum.
Affert bona, id est, laetitiam et gaudium et alios fructus Spiritus. Affert
20 etiam salutem, id est, libertatem et redemptionem a peccatis, morte et inferuo
et victoriam contra omnia mala K. Contrarium lex in animis hominum efficit.
'Zion Dens tuus regnat.' Haec est ratio, unde sint tanta dona in
Ecclesia: Quod scilicet ipse Deus Christus est rex et doctor. Quomodo
autem non possunt omnia bona istic esse, ubi Deus est et regnat, ubi non
2r. regnant mors et peccatum sed Christus et ipsa salus? Sic continet hie locus
manifestam propheciam de novo verbo invulgando. Abrogat enim omnia
regna Mosis, sacerdotii, Pharisaeorum 3C. et unum Christum regem constituit.
Id quod diligenter notaudum est, ut constituamus Christum in jjroprium
suum officium, ne, sicut Papatus fecit, iudicem ex eo faciamus et ex Euangelio
30 pacem afferente legem.
Porro multa alia ex hoc loeo possunt colHgi, si diligenter sententias
inter se conferas. Dicit enim alios seduxisse populum suum, ergo habet
populum corporalem in hac vita. Item promittit se eius populi fore doctorem.
Ergo Christus est verus homo et regnum Christi tantum consistit in
35 verbo. Quod autem addit blasphemari nomen suum. Item 'Deus tuus regnabit',
ergo simul Deus est et eadem persona est verus Deus et verus homo.
Hinc necesse est sequi, quod sit moriturus tanquam homo et quod sit resurrecturus
ex morte tanquam Deus. Hiuc apparet regnum Christi esse spirituale
et non corporale. Ergo non poterit regi legibus ex ratione sumptis
40 sed solo verbo Spiritus, ubi cor in et per graciam vivit et agit liberum ab
11 podes super montes B 40 in] in gratia B
21*

'J''^_";
324 (Sottefung übet ^efoia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 52, 7—11.
Omnibus legibus, poenis et pavoribus. Errant igitur, qui putant Christum
esse legislatorem, qui formet mores et sicut Socrates aliquis exempla perfecta
morum proponat. Quanquam enim etiam externas actiones format,
tameu primum iutemuni homiaem instituit et reuovat, deiude etiam corpus,
manus et pedes guberuat. Fidem enim sequuutur opera, sicut umbra corpus 5
sequitur.
52, s 'Speculatores tui levaverunt vocem.' Speculatores vocat ministros
verbi, qui uno ore laeta et iucunda loquuntur. Significat tamen proprie per
speculatores successionem verbi. Per Apostolos enim fundatum est reguum
Christi, per speculatores autem propagatur. Porro in speculatore vox requiri- lo
tur. Nostri Episcopi hodie sunt speculatores sine voce et vere muti canes.
Pertinet autem haec quoque particula ad descriptionem regni Christi,
ut id discernamus ab omuibus aliis reguis, quod nou in armis, vi, legibus
consistat sed simplicitcr in laeto verbo Euangelii, Nc confundamus politicum
et ecclesiasticum regnum. 15
62,9 'Gaudete et laudate simul deserta Hierusalem.' Sic vocat rcliquias
Synagogae et simul indicat Euangelion esse praedicationem pauperum, sicut
'' Christus dicit: 'Pauperes Euangelizantur.' Sicut in Psal. quoque: 'Pauper
et inops laudabunt te. Domine.' Neque enim gaudere iubetur nisi is, qui afflictus
est et in lachrimis ac doloribus versatui'. Et addit 'Gaudete' uon vos culta et polita 20
Hierusalem sed 'deserta'. Est enim regnum Christi regnum tribulatorum et omnibus
modis afflictorum. Et verbum est verbum salutis et pacis, quo ii tautum opus habent,
qui sentiunt damnationem et vexantur peccatis.
Quod autem dicit 'laudate', siguificat sacrificium evyaQigius, quod unicum
Christiani habent, ut agnoscant beneficia Dei et sint grati laudando et 2^
praedicando Deum, uon abutendo donis ad suam gloriam contra proximum.
52.10 'Paravit Dominus brachium' 3C. Braohium, id est, potentiam suam, Quasi dicat:
Cum essetis seducti et afflicti peccatis et conscientia, videbamini vobis prorsus esse
sine brachio, quia Dens semper est infirmus et stultus in speciem, Alii dii et principes
sunt potentes et sapientes. Hoc autem tempore, inquit, aperiet brachium, ut ex stul- 30
ticia et infirmitate illa procedat sapientia et potentia maior, quam sit hominum.
%]. 97, 1. 8 AUudit totus hie locus ad Psal. 97.
2. (£ov
52. 11 'ßecedite, recedite.' Post tantas promissiones subiicit Propheta ex-
'jj^'j^ hortationem, qualis illa Pauli est 2. Corin. 6. et K,oma. 13. Recedite, inquit,
9iöm.
a regno mundi, peccatorum et conscientiae. Amplectimini Euangelion et sr.
uolite tempus graciae negligere.
'PoUutum nolite tangere.' Figura sumpta ex lege, quam transfert ad
spiritualem muudiciam et immundiciam. PoUutum autem est, quicquid non
simpliciter ex fide Christi et gratuita gracia pendet. Quare non tantum inteUige
adulteria et caedes ac crassa alia peccata, Sed quidquid Optimum est in homine 4U
uon illuniinato per spiritum sauctum, scilicet sapientia, religio, iusticia et speciosa
IS Sicut bis quoque] Et Psalmus B 34 Eucharistias B

(SBotlelmtg üliet Sefaia 1527—20) — SehoHa ir,32/4. Cap. 52. 11— 53. 325
illa Opera, quae liomines abducunt a fiducia gratiae ad praesumptionem et liabent
maxiruam speciem sanctitatis. Debet enim fides, quae sola pura est, in mera gratia niti.
'Mundamini qui fertis va.«a Domini.' Pertinet hoc proprie ad ministros
verbi et doctores. Hi enim fenmt vasa Domini. Quasi dicat: Vos, qui
^ estis doctores, videte, iit sitis mundi, nolite cauponari verbum sed docete
in simplicitate. Est autem necessaria adhortatio, qua monemur primo, ut
maneamus in vera fide, Secnndo, ut maneamus in puro verbo, sine quo fides
non potest existere.
'Quoniam non in tumultu exibitis." Respicit ad historiam exitus
''* '^
de
'"
Aeg}T)to. Inde enim cum pavore et festinatione exiverunt. Quae fignra
bene convenit cum iusticiariis: illi festinant et pavent, cum paululum tentantur,
et undique auxilia et praesidia conquirunt. Hinc tot regulae Monachorum,
tot opera et cultus raanarunt, quod credidei'unt se talibus operibus
couscientiam sublevare et quietam reddero posse.
15 Monet igitur Propheta pios: Vos pii, inquit, nolite imitari impios,
neque enim cum tumultu exibitis. Tussi vos, ne tangeretis polluta et ut
mundi essetis. Id non fiet tumultu et fuga, hoc e.st, viribus vestris. Alia
ratio est, qua liberabimini ab impietate. Nempe quod Dominus praecedet vos
et quod vos congregabit Dens Israel. Hoc est, simpliciter audite verbum,
20 quod Dominus vos praecedet. Abstinete a vestris studiis et nolite ipsi fieri
autores salutis vestrae, sed sinite, ut Dominus regat vos verbo et spiritu
suo, ut in eo solo haereatis et praeterea in nullius operis aut cultus fiducia.
Est igitur insignis exhortatio, ut simplici fide in solum Christum ducem
nostrum respiciamus, qui nos colliget, ut maneamus in verbo et simus tuti
25 ab Omnibus peccatis. Sic legimus de quadam sancta Moniali. Ea cum
tentaretur ob admissa peccata, nihil aliud respondit, quam se Christianam
esse^. Sensit enim se nee suis malis operibus damnari, quod haberet
Christum, nee bonis operibus salvari posse, sed Christum pro se traditam
victimam :c. satisfecisse pi-o peccatis suis et vitam aeternam meruisse jc.
30 Caput, quod iam .sequitur, inoduui redemptionis describit.
Caput LIII.
De Christi passione et glorificatione.
Hactenus descripsit Propheta Christi regnum sub cruce et multas ac
magnificas Ecclesiae et sanctorum consolationes addidit. In hoc autem
35 capite principaliter de ipso capite regni et principe Ecclesiae agit, de Christo.
Et describit etiam modum, quo paravit redemptionem suorum. Est igitur
vix alius locus in tota scriptura apertior tum de passione Christi tum etiam
de resurrectione. Quare etiam ediscendus erat ad confirmationem fidei nostrae
') Diesen Aitsspritch der Mechtildis 'Christiaua sum' ßhii Initiier oft aii, vgl.
Unsere Ausg. 20, 677, 10—33.

326 (SBottefung iilier Sefaia 1Ö27-29) - .Scholia 1532/4. Cap. 52,12—U.
contra luclaeos, (jui illo crucis scandalo offensi nostrum Christum pro Messia
non agnoscimt. Hoc enim negari non potest, quin Propheta de Christo seil
Messia hoc capite agat, quem dicit sublimiter exaUaudum, et simul humiliationem
eius describit. Non igitur potest intelligi corporale Christi regnum.
Observaudum hoc quoque est, quod dicit aperte Messiae regnum glorio- s
sissimmn simul et potentissimum fore, sed post eius mortem. Inde enim
certo colligitur Christi regnum non corporale, sicut ludaei somniant, sed
spirituale esse. Porro voluimus hoc capite, quia prae reliquis insigne est,
magis sententiam quam verba reddere. Nam Latinus textus paulo est
obscurior.
lo
52. 13 'Ecce servus mens prudenter aget.' Servus dicitur, non qualis fuit
Moses aut hodie sunt iusticiarii et Monachi, qui iactant se Deo servire,
sed quod sit in ministerio verbi et quod publicum docendi ofBcium iiabeat.
Quod autem addit 'prudenter aget', commendat nobis miuisterium verlji,
quod Christus, cum in carne esset, habuit. Et complectitur hoc vocabulum is
simid consilium et successum. Christus enim cum invenisset omnia impeditissima
et intricatissima propter malos doctores, tanta tamen prudentia rem
gessit, ut omnia felicissime succederent et cum summa tranquillitate vitaret
pericula et sine ullius incommodo id, quod voluit, efficeret nee se admisceret
politicis negociis. Est autem antithesis in vocabulo 'prudenter aget'. Quasi 20
dicat: Moses non ita prudenter neque adeo moderate omnia gessit, sed est
violentus doctor. Christus autem a morte, peccato et inferno nos liberal
non violentia aliqua, Sed quia prudenter agit, quia verbum vitae dat, quo
consolatur, servat et defendit nos 3C.
'Ipse exaltabitur et sublimis erit valde.' Ministerium descripsit, iam •«
gloriam quoque describit. Post ministerium fore eum in gloria super omues
reges. Quanquam autem possit intelligi de gloria, quam habuit in vita apud
bonos ex miraculis, tamen ego alteram sententiam malo, quod tempore servitutis
rem gesturus sit gnaviter et post mortem in summa sit gloria.
52. 14 'Ita ut multi obstupescant super te.' Erit Christus in gloria sed ita, 30
ut Omnibus sit scandalo, nemo credet eum esse aut Christum aut regem.
Verbum, quod hie est 'obstupescant', significat abhomiuantis et nauseabundi
gestum.
'Quoniam deformier est aspectus eius quam aliorum hominum et forma
eius deformior quam fijiorum hominum.' Hie describit gloriosum illum regem 35
in summa humilitate. Species eius, iuquit, turpior est quam omnium aliorum.
Ergo Messias non erit in corporali regno expectandus sed in specie contemptissimus
et turpissimus. Non enim de carnis specie loquitur sed de
'
29 sit gloria] gloria erit B 30 obstupescant super te] oftendautur in te B
31 Omnibus] maiori parti Synagogae B nemo credet] et paucissimi sint, qui credant B
32 obstupescant] oftendautur B 37J3S contemptissima et turpissima B

21
(Sotlefuitg übet Scfatn lö27— 29) — Scholia 1532/4. Cap. 52, 14 — 53,2. 327
specie gerentis rem, quod scilicet nidla in eo sit species regis sed ministri
at(jue eiu.s qiiidem contemptissimi. Et haec quidem est scandali, de quo
siqna dixit, causa. Sicut Paidus quoque dicit Clu-i.stum crucifixum ludaeis
seandaJo esse
jc.
5 'Verum sie raultas geutes asperget, ut etiam Reges coutiueant os suum 52, 15
coram eo. Quoniam ii, quibus non est annunciatum, videbunt et qui non
andiermit, intelligent.' Hie redit ad gloriam Christi, quod omnes Reges alios
snperabit gloria. Est igitur Christus et Rex regum et quoque defonnis prae
filiis hominuni, uecessario igitiu" consequitur Christi regnum spirituale esse.
lu Aspergere praedicare significat. Cum igitur passus fuerit, inquit,
praedicabitm- non solum apud ludaeos sed et apud Gentes. Porro Christus 1. Got. 1, 23
crucifixus est praedicandus , sicut Paulus quoque ait, et is tamen credendus
est Dominus dominorum. Hoc autem nuUi suorum regum, qui unquam
fuerunt, tribuere ludaei possunt, quod Reges gentium continuerint os coram
15 eo, id quod de Christo dicit.
Porro propagationem huius praedicationis de crucifixo Ciiristo describit
cum ait: Quibus non est annunciatum, ii videbunt. Hoc est, ubicunque ante
uon est auditus Clmstus, ibi audietur. Propagabitur illa praedicatio non
solum in ludaeos, qui promissiones de Ciiristo audierunt, sed in gentes quo-
-u que, qui illas promissiones prorsus ignorant. Significat etiam spirituale
reguum, cum dicit: 'quibus non est annunciatum', Quod hie rex cognoscetur
non ex specie externa, non ex apparatu armorum et insignibus regalibus sed
vei'bo audietur et videbitur jc. Est igitur haec confirmatio fidei nostrae,
qui
talem Christum praedicamus passum scilicet et glorificatum et per verbum
25 propagatum.
'Sed quis credit auditui nostro? et brachium Domini cui revelatur?'53,
Propheta videns magnitudinem et gloriam Christi, item mirabile hoc Christi
regnum in spiritu plenum scandalis, praesertim autem considerans suos
ludaeos exclamat: Ah, quis ista tum, cum fient, credet? Nam et ii, qui
30 hodie sunt ludaei, omnia facilius credunt quam nostrum Christum. Et in
Euangelio quoque videmus, quanta ludaeorum fuerit incredulitas. Offeudit
enim eos illa infirma species. Et oportet illam fidem per spiritum sanctum
nientibus imprimi. Ratio omnino ista assequi non potest. Dicit igitur: quis
credet sub hac specie tantam esse gloriam? JC.
35 'Asceudit enim sicut virgultum coram eo et sicut radix de terra arida. 53,
Non forma ei est nee decor. Vidimus eum, verum nulla erat forma, quae
faceret, ut eum desideraremus.' Pergit in prophecia de passione. Perinde
est. inquit, cum hoc Christo, atque si quis elegans surculus ex arido quodam
loco proveniret. Est igitui* Christus surculus et crescit non coram mundo,
M neque enim habet speciem ullam, sicut iam dicit, sed coram EO. Hie enim
latet emphasis, quod illa gloria Christi sit spiritualis. Ita fit, ut Christus
in nulla specie sit tamen speciosissimus, in huniilitate gloriosissimus, iu pau-

4
328 (SSorlefung übet 3o|ain 1527—29) — Scholia 15n2;4. Cap. 53, 2—4.
pertate opulentissimus. Terra siticus est eins passio, quod igitiir a morte
resurgit, siraile est surculo crescenti in loco arido.
'Non est ei species' JC. In furibus, in latronibiis et aliis sceleratis liominibus
est quaedam species, movcntur enim homines ad coramiserationera
tum, cum ad supplicium rapiuntur. In Cliristo autem omnia sunt abhomina- 6
bih'a et horribilia. Maximis enim cruciatibus affectum etiam conviciis afficiunt
et acerbe rident ludaei jc.
53.3 'Despectus et novissimus virorum, plenus doloribus et infirmitatibus.
53.
Adeo contemptus, ut averterentur vultus ab eo, atque ideo eum non reputavimus.'
Concluditur ex bis manifeste, quod Messiam oportuerit pati et lo
tnrpissime pati. Neque enim quae bic dicit, de gloria sed de extrema turpitudine
et passione intelligi possunt. Coegit antem bic locus ludaeos, ut duos
Messias fingereut: Alterum, qui iam olini venerit et etiamnum in terris
obambulet in mendici specie, ut satisfaciat pro peccatis ludaeorum, Alterum
autem regem gloriosum, quem adbue expectant. is
'Profecto languores nostros ipse portavit et nostros dolores in se recepit
et tarnen nos reputavimus eum tanquam plaga percussum a Deo et infirmatum.'
Hactenus passionem et gloi-ificationem Christi descripsit. Iam addit,
quid misera illa et laboriosa specie effecerit. Atque bic est articulus iusti-
®ai. .1, i:) ficationis credere Christum PEO NOBIS passura. Sicut Paulus quoque so
dicit: Christus est factus maledictum ]>ro nobis. Neque enim satis est nosse,
quod Clu'istus sit passus, sed, sicut bic dicit, credendum etiam est, quod
nostros languores tulerit, quod non pro se neque pro suis peccatis sit passus sed
pro nobis. Quod illos morbos tulerit, illos dolores in se receperit, quos uos
oportuit pati. Atque hunc locura qui recte tenet, ille summam Christianismi tenet. 25
Ex boc enim loco Paulus tot Epistolas, tot sententiarum et consolationum
fliimina bausit. Porro consequentiae, quae inde colliguutur, damnant universa
omnium homimuii studia, omnem sapientiam, iusticiam, religionem, opera et
merita omnia, quibus sabis quaeritur extra Christum. Tolluntur enim omnia
haec unica illa sententia Christum PRO NOBIS passum. Si enim boc ao
verum est, tunc omnia opera et merita omnia, in quae im]3ie confiditur, sunt
abiicienda et discedendum est etiam ex nobis ipsis et simpliciter ex toto
corde in alienam iusticiam est confidendum, ut quasi inter coelum et terram
baereamns et credamus eam iusticiam ,
quam nullo sensu accipimus ,
quae
]iev verbum tantum nobis oifertur. Atque binc est, quod haec doctrina non 35
discitur nisi Spiritu sancto magistro. ludaei enim quia nolebant suam iusticiam
sibi eripi et damnari opera legis, ideo Christum non accipiebant, qui
ideo apparuit in carne, nt nos, qui irae filii eramus et deputati ad aeternas
poenas, sua iusticia defensi et tecti salvaremur.
5 sunt omnia B 11J12 turpitiuliue] ignoniinin U 24 nos] non B 35 tantum
fehlt B 36'37 iusticiam slbi] sibi iustici.im B 37 qui] quia B

5
(SBotfciuiig über Sefaia 1527-29) — Scholia 1532'4. Cap. 53. 4. 5.
329
Iniprimis igitur observandum est pronomen. 'Nostros' dolores, nostros
laDguores ipse portavit. CominuDicatur enim nobis per hoc prouomen passio
Christi et fit proprie nostra. Si enim ipse tulit meos dolores et languores,
hoc est, peccata mea et poenam nieorum peccatorum. Ergo ego liber sum
5 tarn a culpa quam a poena nee est, quod metuam iudicium Dei jc.
'Reputavimus eum tanquam percussum a Deo.' Id est, putabamus
eum a Deo propter sua delicta punitum. Sic enim mundus et ratio iudicant
unumquenque sui peccati poenas dare debere. Hie autem diversum fit contra
humanas et divinas leges, quae poenam vertuut iu autorem peccati. Christus
10 enim propter nos punitur, id quod ratio nunquam potest assequi. lam se
exponet latius, quid uam sit, quod dixit portasse eum nostros labores. Est
autem clarissimus locus contra ludaeos, quod Messias sit homo, minister
verbi,
passus jc.
'Veruiu propter iniquitates nostras est vulneratus et propter peccata 53,
15 nostra percussus.' Est haec quasi definitio Christi, quam Omnibus aliis religionibus
opponere convenit : Propter nostras iniquitates est vulneratus. Quasi
dicat: Nos non potuimus nostris operibus iustificari, infirinitates nostrae
manebant super nos, manebat reatus et poena inevitabilis. Solus autem
Christus portat eas. Sicut Johannes quoque dicit 'Agnus Dei, qui tollitSofM.'^s
20 peccata mundi.' Quod agnum appellat, significat eum victimam esse. Quod
addit tollere eum peccata, idem dicit, quod hie Esaias. Atque ex hoc loco omnem
suara sapieutiara Apostoli hauserunt. Et nos hodie Papatum iiuo hoc articulo
apud nos evertimus.
Si enim Christus propter peccata nostra est vulneratus,
Ei'go Papa est Antichristus, qui vnlt, ut nostris satisfactionibns peccata
25 nostra expiemus. Ergo Monachorum opcra suut damnata et impia. Ergo uulla
sunt merita K. Mirum autem est insignem hunc locum adeo non observatum
esse, cum taineu in Ecclesiis sit tam saepe decantatus. Gravissime enim
contra meritoria opera puguat. Quare etiam diligentius a nobis est tractandus.
Praeterquam enim quod unusquisque privatim fiducia openim tentatur,
30 multae quoque in sacris literis seutentiae extant, quae hoc fere operibus
tribuere videntur, quod alias fidei ti'ibuitur. Difficile igitur est illis sententiis
non moveri, cum natura quoque eo nos trahat. Ad quam accedit etiam prava
institutio et consuetudo perversissima. Magna igitur res est et omnino impossibilis
carni et sanguini in fide simplici consistere, ut non desperes in
35 peccatis tuis sed te erigas et dicas: Sive bene sive male egerim, nihil ad
me, Habeo hie Christum pro me passura. Obiiciuntur enim et ab adversariis
nostris et a conseientia nostra contrariae sententiae, quae peccata nostra
arguunt et poenam minautur, ut dubii de voluntate Dei trepidemus. Sola
autem Christi passione omnia illa argumenta solvere possumus, sive privatim
^0 tentemur sive sententiae de operibus nobis opponantiu-. Si enim Christus
19 tollit] toUis AB 26 merita] merita remissionis peccatorum et gratiae B
27 Ecclesia B

330
(SSortciuitg üDcr Scfnin 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 53, 5.
talis est persona, quae nostra peccata tulit, Sequitur igitur, quod nostris
meritis peccata uoii tollimus, quia iam ante sublata sunt. Neque enim nostra
oi)era sunt Christus et uos uon percutimur propter nostra peccata ueque ea
portamus, imo ueque portare possumus. Neque enim venisset Christus, si
ipsi nobis potuissemus mederi. Sic apparet, quam nihil ad iustificationem s
et
remissiouem peccatorum omnia opera humana, quautumvis in speciem bona
et splendida sint, faciaut.
Est autem nulla religio in orbe terrarum, quae hanc sententiam de
iustificatione admittat, et uos ipsi privatim aegre eam credimus, quantiuam
publice eam doceamus. Ideo quoque diligeutius hie locus coguosci debet, i»
quod sit ceu fundamentum, quo Novum testamentum seu Euangeliou
nititur, qui solus uos et religionem nostram ab omnibus aliis religionibiis
distinguit. Soli euim Christiani hunc locum credunt et sunt iusti, non quia
ipsi operantur, sed quia alterius opera apprehenduut ,
nempe passionem
Christi. Qui igitur hunc articuhmi credit, iUe tutus est ab omnibus erroribus '&
et uecessario ei aderit Spiritus sanctus. Neque enim sine Spiritu sancto
doceri aut cognosci potest. Qui autem ab hoc articulo exciderunt, illi
expositi sunt omni vento falsae doctrinae.
Oportet igitur in Christiane singularem quandam prudentiam esse, ut
leges et opera in suum ordinem et usum reponere norit. Hunc autem locum 2"
tarn louge supra leges omnes et opera onmia collocet, quam longe iuter se
coelum et terra sunt dissita. Christianus euim quasi in alio mundo collocatus
neque peccata neque merita aliqua nosse debet.
Quod si peccata habeat, respiciat ea
in illo loco, in quem a Deo sunt
coniecta,
hoc est.
Quod si peccata se habere sentit, aspiciat
ea, non qualia sint in sua persona sed 25
qualia sint in illa persona, in quam a Deo
sunt coniecta, hoc est, videat, qualia sint non in se nee in conscientia sua sed
in Christo, in quo expiata et devicta sunt. Sic fiet, ut cor habeat purum
et mundum ab omni peccato per fidem, quae credit peccata sua iu Christo
victa et prostrata esse, et sit quoque tutus coutra mortem, quia credit sibi a«
per Christi passionem et meritum oblatam et donatam iusticiam et salutem
perpetuam. Haec enim onmia locus hie Esaiae secum affert. Sacrilegus
igitur peccati aspectus is est, cum peccatum in tuo corde aspicis. Diabolus
enim istuc peccatum repouit, uon Deus. Sed Christus spectandus est, in
quo cum peccata tua haerere videbis, securus eris a peccatis, morte et Inferno, as
Dioes enim: peccata mea non sunt mea, quia uon sunt in me, sed sunt aliena,
Christi videlicet, non ergo me laedere jioterunt.
Est autem maximus labor posse haec ita fide apprehendere et credere,
ut dicas: Peccavi et non peccavi, ut sie vincatur conscientia potentissima
doraina, quae saepe ad desperatiouem , ad gladium et ad laqueum homines ^"
28 cor fehlt B 29 mundum cor ß

(a]or(e(uiifi übet 3ciain 1527-29) — Scbolia 1632,4. Cap. 53, 5. 331
adigit. Notiini est exemplum illius, qui tentatus conscieutia dicebat: Non
peccavi. Neque euim potest conscientia secura esse, si non peccata procul
e couspectu remota sint. Sic autem removenda sunt e conspectu, ut non
factum tuum, non vitam, non conscientiam tuam sed Christum inspicias, ita
5 fiet, ut transferaris extra te iu Christum et transplanteris ex oleastro, ut cum
Paulo loquar, et ex mundo in Christum. Non autem sum frustra in hoc locoSiöm. ii, i?
verbosus, scio, quantum mihi profuerit. Neque est Christianismus aliud quam
perpetuum huius loci exercitium, nempe sentire te uon habere peccatum,
quam vis peccaris, sed peccata tua iu Christo haerere, qui est salvator in
11) aeternum a peccato, morte et Inferno.
Quoniam autem opera liberare a morte
et peccato non possuut,
necessario sequitur
alium quendam operum esse
usum quam iustificare.
secundum illud 'Agnus Dei, qui tollit
peccata mundi.'
lam vero cum hoc darum
sit remissionem peccatorum non aliunde
eontingere quam per Christum, qui san-
15 guiue suo pro uobis satisfecit, Sequitur primum, quod opera liberare a morte et peccato
non possunt, Deinde quod operum alius quidam usus sit quam iustificare. De qua
re supra abunde disputavimus. Videmus igitur, quam disertum hie locus
Paulum fecerit. Comprehendit enim alios theologicos locos fere omnes,
peccatum, mortem, vitam,
opera ic.
20 Non autem ideo desperandum est de salute, si qui in corde haec non
sie sentiunt et sunt infirmi in fide. Solet enim Sathan nonnunquam sie
tentare nos et vere ex autidoto venenum, ex summa iusticia peccatum facere.
Verum consolari infirmos hoc debet, quod nemo hominum perfecte hunc
locum teneat, neque euim ideo ista praedicantur, ut statim perdiscas et non
25 amplius peccatum seutias, imo hoc summo studio cavendum est. Id enim
proprie est haereticorum semel totum Christianismum perdiscere. Christiani
autem et sentiunt infirmitatem fidei et tentantur desperatione ob sensum
peccati. Quia autem nihil est pestilentius securitate, erigere te debes, cum
fidei infirmitatem sentis. Est enim signum boni auimi et timentis Deum.
30 Haeres enim in Christo, quantumvis infirmiter haereas. Et est quoque
mandatum divinitus, quod infirmi non sunt reiiciendi. Ergo Deus non odit
infirmos. Manet enim in piis quoque mortis timor, animi imbecillitas, peccatum
3C. Quare si qui haec comprehendere aut intelligere non possunt, ilH
admonendi sunt, ne terreantur illa sua infirmitate, sed orent una cum
35 Apostolis: 'Domiue, adauge nobis fidem'. Neque enim ideo es extra hancfiuc. i7, s
doctrinam, quia non perfecte eam tenes. Nam et Paulus confitetur se nondum
apprehendisse. Et est Christianus, non qui absolute illa intelligit, sed qui
quoquo modo in Christo liaeret. Is enim iusticiam Christi iam habet, quia
eam incipit habere. In Euangelio ubicjue scriptum est 'et dixit Ihesus
40 DISCIPULIS suis'. MaO-rjtdg enim vocat, uon Magistros. Habent autem
r^Neque est] Neque enim B 33 si] ii B

332 (Sotleluitg über Sefaio 1527—29) - Scholia 1532/4. Cap. 53, 5.
nomen a discendo, quia discunt Christum, non cjuia perfecte eum norint.
Quanquam enini imperfecta illa noticia sit, tarnen est noticia Cliristi. si
nianeant discipuli in verbo. Doctriua igitur absoluta et perfecta est, illi
auteni, qui eam discunt, non sunt absoluti nee perfecti, sed sumus primitiae
et tendimus ad ulteriora. Christiani ergo illi sunt, qui vehementer sentiunt '
mortem et vim peccati. li autem quid faciunt? In ipso sensu peccati et
mortis utcunque tamen in Christo haerent, non negant verbum, patiuntiir et
manent in Christo. Non quaerunt aliunde salutem et pacem. Id quod
diligenter discendum est, ne ex Christiano faciamus ti'uncum aliquem, qui
peccatum non sentiat. Habet enim adhue carnem et sauguinem, ideo neces- lo
sario sentit peccatum et infirmitatem fidei k. Haec copiosiue a me sunt
dicta, ut commendarem vobis hunc locum, qui est ceu fundamentum Novi
Testament!, ex quo tanquani ex patenti fönte omnes thesauri divinae
sapientiae
profluuut.
i.$civi2, 24
'Correctio sujier eiuii, ut nos haberemus pacem.' Est eitata sententia i^
a Petro. Voluit autem Propheta in hoc loco copiosus esse ad confirmandos
nos, ut ceiio sciremus Christum non iudicem esse sed talem, qui portet nos.
Naturaliter enim metuimus nobis a Deo tanquam a iudice, non agnoscimus
eum salvatorem. Sic Papistae alios salvatores et intercessores fecerunt Mariam
et reliquos sanctos. Sic accidit, ut ad malam naturam etiam impia 20
doctrina accederet. Felices igitur iani illi sunt, qui invenes hanc doctrinam
audiunt, quonmi corda impiis doctrinis nondum sunt coraniaculata. Quando
igitur Christi nomen audietis, cogitabit unusquisque non de iudice sed de
baiulo sui peccati neque admittet aliam cogitationem, ut sie corda assuefiant
ad fidem et in tribulatione habeant consolationem. Sic enim Propheta dicit: 25
Castigatus ipse est, ut nos haberemus pacem, id est, remissionem peccatorum
et conscientiam sedatam. Si igitur habere pacem volumus, necesse est id
fieri per disciphnara ipsius. Ipse nierito jiacem, nos nostrorum peccatorum
])oenas habere debebamus, sed sunt hie inversa omnia. Alius peccat et alius
plectitur. Ego sectariis, qui iani tumultuantin-, hoc unicum imprecor, ut 30
aliquandiu desperationibus et pavoribus mortis tententiu', ut vel sie cognoscaut,
quae uam vis sit in his verbis: Ihesus Christus pro nobis est mortuus.
Hoc enim si fieret. facile cessarent ab ociosis Ulis cogitationibus et plenis scandalonim.
'Livore eius sanati sumus.' Est iucundissima consolatio. Livores ipsius
sunt nostnmi emplastrum, atqui nos meriti cramus livores et ipsi debebatur 35
sanitas. Si quis ergo sauitatem optat, ille non suam castigationem et ciaicem
consideret sed tantum respiciat in Christum et credat, tum sanabitiu", lioc
est, habebit iusticiam aetemam.
4/5 sed bis teudiinus] sed liabemus fantum pritnicias spiritus non decimas ac tendimus
B 12 vobis] studiosis Tlieologis B 13 patenti] vivo B J.5 haberemus]
habemus A

(Söotlefiing über ^efnia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 53, 6.
333
'Omnes uos siciit oves erravimus, unusquisque in viam suam. Verum 53, g
Dominus OMNIUM NOSTRUM peccata in illum reiecit.' Hie de vi et
usu passionis dicere incipit. Est autem cout'iitatio, quod dicit nos errasse.
Quasi dicant advei-sarii, qui fatigant se operibus pro iusticia assequenda:
5 quid ergo sunt nostrae religioues? Kespondet: errores sunt. Et sie damnat
universam iusticiam legis et omnes religiones, etiam illam diviuitus institutam
in lege Mosi. Atque hie textus Paulum ad abrogationem legis animavit.
Hie nos quoque confirmavit, ut pronunciaremus omuia monasteria, omnia
collegia, omues cultus Dei esse errores : Propterea, quod velint per ista opera
10 se iustificare. Propiieta autem iiic omnia talia opera et studia errores appellat.
Sunt autem diligeuter observandae voculae 'omnium nostrum' et 'in
illum'. Est enim summus articulus huic propheciae credere, quod peccata
nostra non siut nostra sed posita super Christum. Hie unicus articulus est
fundamentum totius Ecclesiae et Cliristianismi, qui si salvus manserit, nuUae
15 haereses laedere uos possunt. Neque Sathauas alia re magis offenditur, ideo
tot teutatioues privatim, tot haereticos, tot sectas contra haue doctrinam excitat.
Et mundus quoque omnes alias religioues potest ferre, hanc solam
doctrinam ferre nee vult nee potest. Tulit, quod quidam docuerunt nos salvari
per Fi-anciscani cucullum et multa alia stultissima. Amplectitur enim
20 talia, quae confirmant nostras vires et sapientiam. Hanc autem unam doctrinam,
quae tameu innoxia, imo salutaris est, ferre non potest sed immerito
eam accusat, tauquam prohibeat bona opera. Cum tameu facultatem bonorum
operum faciendorum praebeat et doceat etiam, quod nostra opera vere
bona esse debent, hoc tantum operibus derogat, quod iusticia nostra extra
25 nos sit in Christo. Haec quoniam nos docemus et praedicamus, ideo persequitur
nos mundus.
Ciun tameu soli nos magistratui suum
honorem tribuamus et publicae tranquillitati
consulamus,prohibenius scor-
30 tationem, castitatem coniugalem iuvamus
et
suademus.
Neque enim Euangelion nostrum dat licentiam
faciendi omnia,
nobis mentiuntur adversarii,
sieut impudenter de
Sed raagistratui
suum honorem tribuit et publioam trauquillitatem
conservat,
probibet scortatio-
nem, castitatem coniugalem iuvat et commendat, probibet alia peccata et ad fidei
fructus sedulo excitat et cohortatur. Sed sinamus iugratum et impium mundum
suo more facere. Nos autem hanc doctrinam, quae alieuae iusticiae innititur,
35 retineamus. Ea enim sola bona opera gignit, extra hanc quicquid est, est
impietas et hypocrisis.
Est autem omnino iueomprehensibile ,
quod addit Propheta 'omuium
nostrum'. Quid igitur Christus a nobis habet? nihil scilicet quam iniquitates.
Nos neque iusticiam nee sapientiam neque solatium lülum habemus.
9 veliut] quaei-aut B 10 se iustificarej iustüicai-i B 16 ac tot sectas B
34 quae bis imiititur] quae uou iiostram sed Christi aeteruam iusticiam docet B

334 (a5or(efiing übet 3ejaia 1527—29) - Scholia 1532/4. Cap. 53,6-8.
Kursus ab et iu Christo liabeiuus illa orania copiosissimc. Haec Rottenses
nostri prorsus iguorant.
Est et hoc emphaticuin, quod dicit 'Dominus posuit', ut scilicet conscientia
certior et confirmatior esset ueque ab ullius facie paveret. Quasi
(licat: Est benephicitum patris, ne metuas forte alium esse patris animum r,
et alium filii. Cum autem idem patris et filii sit animus, ut velLnt uie rcdemptuai
et omnibus peceatis liberatum,
quis alius Deus aceusare me poterit?
ßeposita enim sunt peccata uostra 'in illum', uon super uos, contra Alosi et
omnes alias politicas leges. Sic enim Moses miuatur: Unusquisque morietur
in SUD peccato. Et iu politia: nostra peccata sunt uostra. In iustificatioue ,o
autem peccata nostra uou sunt nostra. Sic Abraham et Isaac consceudunt
montem, hoc est, fides cum Deo agit et apprehendit misericordiam in verbo promissam,
servi autem et iumenta, id est, nostra ojjera ad montis radices maneut
nee admittuntur ad illam gloiiam remissionis peccatorum. Adeo scilicet
magno intervallo civilis iusticia a iusticia Dei abest. is
53,7 'Cum mulctaretm- et iufirmaretur, non aperuit os suum sicut ovis, quae
ducitur ad victimam, et agnus, qui cum toudetur, obmutescit nee aperit os
suum.' Aliter legeruut huuc textum iu Ecclesia eoque sunt abusi contra
scandalum crucis. Dicuut: passus est sed sua sponte, alias satis erat virium
ad vitam suam defendendam. Est quidem pia et bona sententia, sed nos 20
Hebraicam lectionem sequimur. Hactenus euiai passiouem et passionis usum
descripsit, iam gestum describit et summam patieutiam, quam Christus in
sua passione habuit. Convenit autem plane Propheta cum Petro, qui ait:
ijj,„.j 2 2:! 'Tradebat vindictam iudicanti iuste'. Ita hie aifectus gestum Christi describit,
quanta patientia sit passus. Quasi dicat: Cum tarn gravia pateretur, 25
non miuabatur, non cogitabat de vindicta k. Ac talis quidem omuium
Christianorum passio esse debet. Mundus si nihil aliud, tamen de vindicta
cogitat, sed Christus non sie. Maledicentibus potius benedixit, deprecatus
est patrem pro crucifixoribus suis. Voluit autem nobis Propheta insiguem
hunc patientis affectum, quomodo se erga crucifixores suos habuerit, apta 30
similitudine significare. Ovis iam mactauda tacet neque ullum aedit gemituni,
aliae bestiae omnes horribiliter vocit'ei'autur. Sic Christus fuit patientissimus.
Atque haec huius passionis epitasis est. Iam ad glorifieationem
accedit et ad resurrectionem Christi, qua pater remuueravit passionis meritum.
r,,
jj
'De angustia et de iudicio sublatus est.' Confitetur Propheta hie eum 35
resuscitatum, quia ante dixit eum sicut victimam mactatum esse. Hactenus
mortis verba tantum fuerunt, iam in contrariam parteiu vertitur et dicit:
Christus non est mortuus, est susceptus a Deo. Sic autem non loqueretur
de mortuo homine, manente iu sepulchro. Necesse igitur est, ut de resur-
1 llaec Rottenses] Haec est illa magnifica societas quam loannes in sua C.inonica
iactat, quam Kottenses B 6 (ebenso 7) me] te j?- 8 nosti-a] tua 1> nos] te B

(aSorlciung iitu-r Scfoia 1527-29) - Scholia 15:32/4. Cap. 53, 8. 9. 335
rectione haec intelligamus. Per Pilatnm est iudicatus sed rursus sublatus
de iudicio
est.
'Generatioueiu eins quis eiiarrabit?' Geueratio hie significat aetateiu
seu durationem vel saeculum. Sicut in Eeclesi. 'Geaeratio praeterit'. Dicit ijtiiti. i, 4
r,
igitiir Proplieta: Hie Christus quoque aetatem habet et durationem, quis
autem eani explicare poterit? Vita euim Christi est aeterna vita. Deus euiu
constituit in aetatem, quam nemo verbis potest consequi, est enim aeterna.
Sic Petrus in Actis dicit eum sohitum doloribus mortis. Nisi igitur fide «ipg. 2, >*
credamus, aeternitas illa est incomprehensibilis.
10 'De terra enim viventium abscissus est, cum affligeretur propter transgressioues
populi mei.' Pei-tinent et haec ad resurrectionem. Non autem
frustra est, quod tum passiouem Christi, tum quod propter nos passus est,
repetit. Vult enim hunc articulum alte nostris animis impressum, ut non credamus
Ciiristi passionem sicut aliam historiara, sed potius ut usum spectemus,
IS quod propter nostra peccata sit passus. Quod autem dicit eum abscissum de
terra viventium, significat duplicem esse vitam: AHam eorum, qui hie vivunt
in terra, et aliam Christi, aeternam scilicet et novam. Ergo ludaei fiustra
eum expectant, est enim de bac vita abscissus, cum supplicio crucis afficeretm'.
Inde trausivit in aliam vitam, sicut dicit: 'Vado ad patrem meum\ 306. ic, ig
20 Sic Christi passio nihil fuit aliud, quam acceptio de angustia et via ad
immortalem vitam, in qua nunc est constitutus r'ex et caput Ecclesiae suae,
quam per verbum et spiritum suum regit et servat. Errant igitur ludaei,
quod corporale regnum expectant.
'Et sepultus est sicut impü et mortuus sicut divites, quanquam nemi-53,9
25, nem iuiuria affecerit neque fueiüt dolus in ore eins.' Etiamsi cavillari priora
ludaei possint, tarnen haec clarissima sunt testimonia, quod Christus fuerit
horao et vere mortuus. Concludimus igitur ex hoc loco: Si Christum mori
oportuit, ergo regnum eins non regnum corporale potest esse in hoc mundo,
Sicut
somniant ludaei.
30 'Sicut divites.' Est obscurus Hebraismus, quod divitem ponit pro
impio. Fortasse autem inde natus tropus est, quod divites plaerunque sint
impü. Sicut in Euangelio Clu-istus vocat Mammona iniquitatis. Item:
'difficile est divitem ingredi regnum coelorum'. Significat igitur Propheta matai. 19, 23
Christum mortuum esse sicut seditiosum et seductorem. Cum autem talis
35 mors per Prophetani sit praedieta, certum argumentum est nostrum Christum
esse
verum Messiam.
'Quanquam neminem iniuria' 2C. Est citata a Petro sententia 1. Pet. 3. 1. »Pctri 3, 13
Christus tulit peccata et tarnen nuUa feeit sed accepit ea a nobis. Excusat
igitur iam Christum et dicit fuisse innocentissimiun, qui nee verbo nee vita
12 quod] quod repetit B tum quod] tum finem passionis quod B 13 repetit
fehlt B 13J14 credamus bis passionem] sie audiamus Christi passionem B 14 liistoriam]
historiam audimus B usum] usum ao finem B 23 quod] qui B

336 («otlcjung über ^efaia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 53,9— 11.
qiienquam laeserit. Haec euim summa innocentia est neminem laesisse
neqne dicto uec facto. lunocentissimus igitur pro uocentissimo est iudicatiis.
Atque ideo etiam factum est, quod mors eum teuere nou potucrit.
aa, 10 'Ubi dederit auimam suam pro hostia peecati, tum posteritatem habehit
et erit longaevus.' Ergo nos nostris operibus peccata nou poterimus ex- h
piare. Siquidem Christi passio est passio pro delictis et peccatis nostris.
Posteritas, de qua dicit, est Ecclesia. Videbit semen, inquit, habebit regnum
et regios quoque liberos.
'Et habebit dies longos', id est, aeternos. Est antithesis: Vestri reges
relinquunt successores filios suos, ipsi non diu maueut superstites, sed lo
Christus ille una cum filiis suis durat in aeternum et regnat, non moritur
sicut reges mundi.
'Et vohmtas Domini per manum eins dirigetur.' Id est, iiabebit spirilum
sanctum, per illum diriget Euangelion. Porro voluntas Domini est,
quod posuit onuiiuni iniquitates super Christum. is
53, 11 'Pro eo, quod laboravit auima eins, videbit et saturabitur.' Laborcm
hie vocat calaniitatem, afflictionem. Labor eins, inquit, remunerabitur.
Habebit euim Ecclesiam, quae pura fide eum colet et praedicabit. Porro
verbum videndi Hebraeis significat cum gaudio et vokiptate videre: Sein
lust an einem ding sehen. 20
'Saturabitur', id est, replebitur omnibus bonis, habebit potestatem in
diabohmi et in mortem. lam modum describit, quo ille successus regni fiat.
Sic
generabit semen.
'Et uoticia sui servus mens iustus multos iustificabit, ipse enim portat
peccata ipsorum.' Est insignis locus. Noticia sui multos iustificabit, hoc 25
est, quod ii, quorum peccata Christus portat, quique credunt et sciuut sua
peccata a Christo portari, illi sunt iusti. Est brevis iu.sticiae Christianae
definitio, quae nihil est quam cognoscerc Christum. Hoc autem quid sit,
uullus Sopliista iutelligit. Illi euim sie cogitaut: Noticiam in intellectu esse,
lusticia autem est in voluntate. Inde concluduut: ergo noticia Cluisti non 30
potest esse iusticia. Verum Propheta contrarium dicit: Christum scilicet
solum esse iustum et per sui noticiam alios quoque iustificare. Ergo iusticia
Christiana non accipitur, nisi ante cognoscatur Christus. Porro Christus
non cognoscitur nisi per doctriuam et extermnn verbum. Euangelion igitur
est ceu vehiculum quoddam, per quod ad nos defertur Christus cum iusticia 35
sua et omnibus douis suis. Sicut Aristoteles quoque dicit cognitionem
iutellectivam requirere ante sensitivam. Necesse igitur est prius audiri
verbum, quam credere illud possimus et iustificemur.
lam quod dicit noticiam Clu'isti iustificare, manifeste sequitur: Ergo
ueque regula Fraucisci vel Dominici jc., ergo neque cucullus iiec Missa, ergo 40
3 Atque bis potucrit fehlt JJ 30 suis fehlt B

(Söoticfuitg übet Sefoia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 5:^,, 11. 337
uullum electitium opus, imo ne quidem legis divinae opera cum Omnibus
aliis legibas et operibus iustificant. Ratio haec est, quia nou sunt cognitio
seu noticia Christi. Ergo sunt fru.stra, imo etiam damnata et damnautia,
cum servautur cum opinioue iusticiae tanquam cultus Dei et bona opera.
5 Sic simpliciter omnes regulas, omues leges et opera omnia damuat et abiicit
Propheta. Haec autem quis audeat profiteri inter Papistas? Atque hinc est,
quod Paulus et Petrus tarn multa de hac cognitione dicant. 'Crescite iu 2. siictii s, is
cognitione Iliesu Cliristi' 3C. Nondum estis perfecti, crescite jc, et similes
alii
loci.
10 Ad liberationem igitur a morte et a peccatis nulla alia ratio est quam
nosse et scire Clu'istum. Haec cognitio sola nos liberabit neque est aliud
ullimi solatium. Falsi igitur illi sunt, qui noticiam active acceperunt. Dicit
enim de cognitione, qua Christus cognoscitur et scitur per praedicationem,
nempe quod Christus filius Dei conceptus e spiritu sancto, natus ex Maria
15 virgine, sub Poutio Pilato sit passus uon propter suum aliquod peccatum
(summa enim in eo fuit innocentia) sed propter totius muudi peccata, quae
in se recepit, ut uos a peccatis liberati in aetema iusticia cum ipso viveremus.
Sunt igitiu- haec verba non oscitanter legenda, sed quia vigilanter
posita sunt, a nobis diligentissime legi et observari debent, ut scilicet cogite-
20 mus, et quid illa noticia sit et contra quid ponatur, nempe contra omnia
humana studia, opera et noticias. Sic enim solet scriptura: fere semper ad
antitheses respicit. Est autem mirabilis iusticiae definitio, quod sit noticia
Dei, ut cor tantum nitatur in noticia Christi crucifixi. Sicut Hieremias quoque
dicit: 'In hoc glorietur vir nosse me" jc. Ratio humana hanc iu.sticiam gcr. 9, 24
25 neque invenire neque in\entam capere et intelligere potest, quae secundimi
substantiam niliil aliud est quam noticia Christi, hoc est, fides, qua apprehenditm'
Chi'istus in corde, quod dederit se dvtihvzQOv pro nobis et peccatis
no.sti'is, sicut Paulus dicit 1. Timot. 2. Verbum quidem praedicat et offert
Omnibus Christum tanquam victimam pro nostris peccatis. Nisi autem
30 Spiritus sanctus corda illuminet, huic verbo assentiri nemo potest. Assentimiir
autem, cum apprehendimus promissionem, quod in semine illius sit
benedictio gentium. Haec igitur gloria Christiani est scire, quod sua iusticia
sit credere in hunc Christum divina misericordia sie reputante et promittente.
Sic Christiauonun iusticia reputative tantum iusticia est, non formaliter. Simt
35 autem haec diligenter discenda et inculcauda in concionibus, ut sciamus nos
nulla alia re iustos et iustificandos esse quam illa noticia, uon per nostra
opera, non per decalogum, uon per alias leges, non per iura, non per iudicia,
non per poenas quantumvis acerbas, quas vel ipsi nobis sponte imponimus
vel alii invitis iraponunt. Haec enim omnia antithesis excludit a iusticia,
40 quia non simt noticia Christi. Ergo Monachatus et Pharisaismus, ergo alii
vitae ordines non iustificant, quia hoc solum iustificat:
quod Christus sit servus Dei, qui portat iniquitates uostras.
Scire et nosse Christum,
fiutrjexä aßettc. XXV 22

338 (SSorlefung über Sefoia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 53, 11. 12.
Atque in Iiac defiuitioue nobis est consistendum, ne scilicet cogitemus
eum esse iudicein aut tortorem. Nam cor sine fide et verbo non potest
aliter de Deo iudicare, quam quod sit severu.s iudex. Est quideui iudex
sed in futurum ad damnandos iiiipios et liberandos pios. lam autem agnus
praedicatur, cuius officium est portare uostra peccata. Haec qui noNnt, is s
picnus est sapientia et poterit iudicare omnibus de rebus. Praesertim autera
haec inde colligere potest, quod nos neu portamus nostra peccata, quod
Christiauus baptisatus non habet peccata, quia habet Christum. Item quod
omnes illae cogitationes ,
quae contristaut conscientiam , sunt diaboli et
blasphemac cogitationes, quia Christus peccata a nobis abstulit per mortem, quae lo
Sathan iterum in nos congerere cupit. Item quod omnes doctrinae, quicquid
item vivitur, quicquid docetur ubique pro remissione peccatorum extra
Christum, sunt contra Christum et impia et quod pereunt unico hoc verbo
omnes ordines, omnia genera vitae, quae iusticiam quaerunt. Sicut Paulus
SRüm. 9, aodicit: Circumcisio ad iusticiam non pervenit, geutes autem pervenerunt rc. is
Hie igitur articuhis imprimis est disceudus et urgendus, qui tamen negligentissime
tractatur a multis. Si quis autem hunc locum non penitus perspexerit,
similis est viro consideranti vultum suum in unda, sicut lacob ait,
3nc. 1, 24 simul enim ae abiit, evanescit imago. Sic Schwermerii quasi in specuhim
iutueutur, quam diu hanc doctrinam audiunt. Cum autem in teutationem ao
veuiuut, in ahas doctrinas, in alia opera, tunc obrunntur et obliviscuntur
huius loci. Evanuit enim imago, postquam recesseruut a spcculo. Est igitur
res maxima et difBcillima in hac uoticia persistere.
m,ii Ego igitur magnam multitudinem ei dabo pro spoliis et fortes erunt
ei pro praeda, propterea »piod tradidit in mortem animam suam et eum 25
sceleratis reputatus est et multorum peccata portavit et pro transgressoribus
rogavit.' Repetit idem quasi per epiphonema: quia ergo tradidit in mortem
animam suam, ideo dabo ei magnam posteritatcm. Sic et passionem et
passionis usum repetit. Hoc enim maximum est agnoscere hunc Ciu-istum
contra opinionem ludaeorum, qui expectabant eum tanquam regem coi'pora- so
lem.
Dicit autem eum moriturum.
'Cum sceleratis reputatus est' 3C. Nou solum mortalis erit sed turpissime
quoque morietur sicut pessimus aliquis nebulo. Quasi dicat: Si
vultis Christum vestrum nosse, diligenter observate eum, apparebit enim non
gloriosus sed occidendus inter latrones. Sed frustra fuit haec Prophetae 35
admonitio. Cum euini Christus occideretur, nemini hie textus in meutern
venit. Expectant igitur adhuc gloriosum Christum, priusquam credant in
eum crucifixum.
4 ad bis pios] hoc est, iudicabit ui novissimo die et daninabit inipios, iustis autem
dabit Vitara aeternam B 6 ominl)us de rebus] de omnibus doctrinis B 37 priusquam]
potius quam jö

(aiotleimig über Sejaia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 53, 12. .54, 1. 339
'Multorum peccata portavit.' Eepetit (|uoque passionis nsura. Yidet
enini hunc articulum omuiiim esse difficillimum. Non hoc geritur illa morte,
inquit, ut ipse pereat secl ut alii salventur et ut satisfiat promissionibus.
Nam iieqiie promissioues impleri nee nos redimi poteramus, nisi ipse peccata
5 nostra portaret. 'Ipse' inquit, non nos.
'Pro transgressoribus roga\'it.' Commendat liic uimiam Cliristi patientiam,
quod cum summa caritate sit passus, non remaledixerit, non cogitaverit
de vindicta, sed quod arserit ardentissimo caritatis igne, ita «t oblitus passionis
etiam pro transgressoribus rogaret, imo etiam pro crucifixoribus suis.
10 Ubi autem iam sunt corda, quae haec ita, ut merebantur, ponderare queant?
Quod si id possemus, tum salvi essemus. Sic nihil in hoc Christo est nisi
profusa liberalitas misericordiae et remissionis 2)eccatorum. Atque haec pro
explicatione huius capitis sufficiaut, quod dignissiiiium erat saepius legi atque
etiam in publice carmine cantari, ut sedula inspectione quasi incorporetur
ir. nobis, ut nihil audiremus quam intercedentem j^ro nobis, portantem, consolantem
et ardentissime nos amantem Christum. Impii haec legunt periude
atque somniantes, volunt autem habere vigilantem lectorem.
Caput LIIII.
Sicut in praecedenti capite Christum caput regni descripsit, ita hie
20 Corwins eins, hoc est, Ecclesiam describet oppressam sub cruce, sterilem et
derelictam. Consolatur autem eam et promittit magnam posteritatem.
'Lauda sterilis, quae non paris.' Ecclesiam vocat sterilem collatione 54,
synagogae, quae est populus foecuudus, abuudaas discipulis et celebris propter
doctriuam legis et operum. Est igitur quasi florentissimum reguum. Contra,
25 Ecclesia contempta est, sterilis sine discipulis.
Ratio autem haec est,
quod doctrina
legis est eiusmodi, ut eam humanus
intellectus capere possit. Quanquam
igitur
nos
30 peccatorum propter alienum meritum, item
Ratio autem haec est, quia Euangelion
est eiusmodi doctrina, quae uou, sicut
doctrina legis, a ratione intelligitur, sed
plane dissidet a ratione. Nam remissionem
iusticiam
alienam ratio capere non potest.
Ac ne in sanctis quidem haec cognitio satis firma est. Quanquam enim fiduciam
ojjerum et super.stitionem damnamus, tarnen non possumus eam penitus eiicere
animo, quod sit quasi innata carni pestis, quae vehementius spiritum vexat
quam ulla libido carnem. Huc accedunt consuetudo et institutio, quod non
solum nati sed facti et instituti ad superstitionom sub Papa sumus. Huic
quia adversatur Euangelion et damnat omnem fiduciam extra Christum, Idee
paucissimos invenit discipulos et contradicitur ei a toto mundo. Haec est
causa sterilitatis, de qua Propheta hie dicit.
3 et ut] et B S igni B 13 dignissimus A 33 quod sit] secl est Jl
22*

67
340 (Sotlefung übet Scfaia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 54, 1—7.
Porro liic totus locus est accipiendus de abrogatione veteris Testamenti,
nt sit confirmatio uovi popiüi siue lege, iu fide Christi viventis, sicut citatur
a Paulo iu Galatis. Nam populus veteris Testamenti erat ligatus intus iu
couscientia et servus peccati, foris autem videbatur liberrimus et speciosus
in variis mundieiis. Contra, novus populus intus iu spiritu est liber et rex s
super omnes leges et opera omnia, foris autem nihil eo est infirmius et contemptius.
In spiritu habet libertatem, in carne persecutionem. Opas igitur
est magnificis consolationibus et exhortationibus, ne externa specie oifensus
desperet aut se abiectum esse credat.
'Quoniam multi filii desertae.' Est insignis promissio et magnifica, i.i
quam Propheta nobis commeudatam vult esse, quod addit: dicit Dominus.
Nou autem pro Apostolorum tempore tautum valet sed durat omnibus saeculis.
Nam Dei verbum stat in aetermmi, tjuare nihil moveat nos hodie nostra
paucitas et adversariorum midtitudo et potentia. Nihil etiam moveat illa facies
Eeclesiae misera, quocl in tauta opiiiionum vaiietate, in tanto dissidio principum et is
optimatum nulla concordiae spes videtur reliqua. Etsi enim haec pius animus sine
sununo dolore spectare non possit, tarnen non ideo abiicienda oninis spes est.
Habet enim Ecclesia hie promissionem fore, ut latissime propagetur.
H, 2 'Dilata locum tentorii.' Sunt figurae, quibus amplificat promissionem.
Siguificat autem Euangeliou in fines orbis terrae extendendum esse nee sicut 20
Synagogam in uno illo ludaeorum angulo latiturum.
54, Ä 'Semen tuura gentes haereditabit.' Non corporali haereditate (Est enim
sterilis) sed spmtuali, nempe per verbum. Est clarus locus de vocatione
B4, 4 gentium.
54.
'Noli timere, quia nou confunderis.' Significat eam proximam esse 25
confusioni. In eo enim periculo Ecclesia debet versari, sed non manebit.
'Oblivisceris coufusionis adolescentiae tuae.' Confusionem adolesceutiae
vocat, quod sit sine marito et ideo sine liberis quoque. Huius coufusionis
oblivisceris, quia dominabitur tui k. Huuc locum sie verte : Quia maritus
tuus factor tuus JC. hoc est, habebis maritum non Mosen non Petrum non 30
Paulum nou Papam k. sed Dominum, qui fecit te. Sequetur igitur has nup-
tias
innumerabilis multitudo posteritatis.
'Quia mulierem ut derelictam' 3C. Haec est facies Eeclesiae et sie
impleutur maguificae promissiones, quod Christus sit Eeclesiae maritus.
Quare opus est fide, quae nitatur rebus non apparentibus, hoc est, solo verbo. k
auc. 10, 21 Moerentem spiritu idem est quod Germanice dicimus Von hertzen
54.
betrübt. Sic saepe in Euaugelio Christus gavisus est spu-itu jc.
'Ad punctum in modico reliqui te.' Insignis consolatio, qua promittit
brevem et momentaneam afflictionem fore, quae magnum gloriae pondus iu
futurum operatur. Sed memiueris iiic spiritum loqui. Katio euim uou potest w
11 nobis) nobis valde B 26 sed non manebit] ut paucissiinos liabeat filios et omnia
miuentur ruinam. (.^iianqnam autem tiraor adest, tamen non debet timere, quia sequitur.
40 operetur i>'

.">
facere
(SBorlefung üüer Sefoio 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 54.8— 11. 341
credere monientum et puuctuni esse tentationein, serl piitat aeteniam et
infinitam esse, quia tantuni in praesenti sensu liaeret, nihil sentit, videt
andit, cogitat, iutelligit quam praesentem dolorem et praesens malum. Quare
spiritualis haec est practica omnia appareutia spectra relinquere et assue-
cor ad non apparentia, hoc est, fide in verbo haerere. Solum enini
verbuni contra sensum nostrum docet et promittit non aeternum fore malum
sed momentaneum et punctuale, ut sie dicam.
'In miserationibus magnis congregabo te.' Sensus irae divinae in
tentatione, sensus afflictionis est quasi centrum. Miseratio auteni mea est
"J
quasi sphaera. Ira est minutum temporis, contra quam misericordia est sicut
totiim tempus aeternitatis. Sed hie quoque memineris haue non esse sphaeram
materialem sed spiritualem, Hoc est, esse verba fidei, ut, si rationem et iudicium
sensuum sequaris, contrarium appareat \'erum esse et misericordia
videatur esse centrum, contra ira et sensus mali sit infinita sphaera. Sunt
''
autem haec aecommodanda etiam ad alias res. Turca, Papa quid sunt ad
Christum? Hoc scilieet, quod est punctum temporis ad aetemitatem.
Haeretici nostri quid sunt ad Ecclesiam? Hoc scilieet, quod est centrum
ad circumferentiam.
'Sicut in diebus Noe.' Confinuatio a simili. Sicut fidem Noe datamW,»
20 non fefelli, ita haec quoque, quae nunc promitto, rata et firma erunt. Species
quaedam ii-ae tibi videbitur sed revera non erit ira. Sicut nonnunquain
pluit, ut sit species aliqua futuri diluvii, non tarnen redit diluvium. Porro
haec copia consolationum ostendit nobis, quam difficile sit animum ira Dei
territum consolari et erigere. Quoties enim cernunt unam nubeculam ascendentem,
25 tum putant leditumm diluvium, Hoc est, levis quaedam tentatio frangit animum. Sed
oportet, ut sie ex fide in fidem proficiamus et una experientia post aliam confirmati
animemur ad alia pericula coutemnenda. Nisi enim nonnunquam desperatio incideret,
non disceremus vere credere. Avertere faciem est indignari, hoc est, momentum,
inquit K., Sicut intueri est propieium esse et favere.
30 'Montes enim commovebuntur.' Adversarii tui tam spirituales quam H i«
corporales, quos tu tanquam invictos montes formidas, contremiscent. Tu
autem, qui tibi videris tremulus, nutans, incertus, stabis sicut Marpesia
cautes. Ratio est, quia misericordia, qua te suscepi, non recedit a te sed immota
super te stabit. Quare crede tantum verbo meo et discede extra sensum tuum et sie
35 esse experieris jc. Videmus ex bac Prophetiae copia tam esse difficile turbatuni
animum erigere, quam difficile est duros et infractos mollire.
'Paupercula tempestate convulsa' 3C. Sic vocat eam, quod omni genere W, 11
calamitatum obruitur Ecclesia et, sicut Christus est signum contradictionis, Sic
Ecclesia quoque. Aliae enim doctrinae et religiones. quantumcunque siut absurdae,
40 tarnen inveniunt suos discipulos et sunt in bona pace. Sola haec religio obiecta est
odio et furori mundi et omnibus peccatis exposita. Consulatur igitur eam: Non
solum momentanea tribulatio erit sed proderit ad multiplicationem Ecclesiae,
ut, quo plus premitur, eo plus fi'uctificet et quo plus arctatur, eo magis

342 (Sottciiina übet Scjala 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 54, 11-13.
propagetur. Ideo etiatu palmae comparatur, (juae nou cedit pouderi sed
assurgit contra pondus.
M, 12 'Ecce ego struam per ordinom lapides.' Magna promissio, quod Dens
velit aedificare Ecclesiam taiiquain regnum quoddam ex preciosis lapidibus
et gemmis. Sunt autem precio.si lapides, quos iam dicet a Deo doctos. i
Ponit varia gemmarum genera propter varia doua, quae sunt in Ecclesia.
Iv'i.'/.'uDe quibus vide Pauluni 1. Corinth. 12 et Ephe. 4. 3C.
54, i.H 'Universos tuos filios doctos a Domino.' Hi sunt preciosi lapides.
3ot). «, 45 Porro citatur sententia loiiannis 6. Ideo autem dicit a Deo doctos, quia
doctrina Christianorum est talis, quam ratio non solum non potest invenire lo
sed inventam et traditam quoque non potest intelligere. Et quod maius est:
necessario cogitur eam odisse et damnare. Idque ideo, quia est doctrina de
rebus non apparentibus contra rationis iudicium et seusum. Quare Christiani
tanquam asini ridentur, quod doceant de rebus, quae uusquara sunt, et
avocent ab iis, quae sunt. Contra philosophia, Studium iuris et omnes aliae i5
artes, quae versantur circa actiones, docent de rebus praesentibus et apparentibus.
Ideo praeferuntur apud ratiouem Euangelio. Quia igitur ratio
offenditur Euangelio, impossibile est Christianum humanitus edoctum esse,
et qui adhaerent verbo, faciunt id non propriis viribus sed dono Dei et
quod sunt divinitus docti. 20
Odiosi isti homines sunt, qui iusigni hac sententia abutuntur contra
verbum vocale. Quod si verbuni vocale inefficax est, cur ipsi non cessant
docere? cur non cessant libros scribere? Aut uude ipsi ea liabent, quae
docent? Propheta rectius facit ,
qui utraque coniuugit et verbum vocale et
spiritura. Ecclesiam vocat matrem, quae parit filios, et tarnen constat 25
Ecclesiam non posse dare spiritum sanctum. Parit igitur per ministerium
''''^'
^'"vio
externum verbi, cui adest Dominus. Sicut est in Actis: cooperante Domino
et sermonem confirmante per miracula. Ergo quia dicit esse filios Ecclesiae,
siguificat adesse verbum vocale. Kursus quia dicit filios a Deo doctos,
significat adesse quoque spirituale verbum. Sic igitur haec distinguenda 30
sunt: Audire habemus ab Ecclesia, credere a Domino. Verl)um a matre,
spiritum a patre. Vocem a praedicatoribus, vim et efficaciam a spiritu
sancto. Vox nos congregat, Spiritus illumiuat et copulat uos Deo ic. Qui
igitur habuerit verbum et crediderit verbo, est filius Dei et habet utrunque,
verbum scilicet vocale et spirituale. Neque potest alterum sine altero esse, 35
quia Deus sie
ordinavit.
'Multitudinem pacis filiis tuis.' Sicut Roma. 5. 'lustificati fide pacem
9iöm. 5, 1 habemus erga Deum per Ihesum Christum.' Quaudo ergo confirmatus est
animus fide, quod Deus sit pro nobis, dicit: quis ergo contra nos? quem
2 assurgit] iusurgit B 10 talis est £

(Sortclimg über Sefaia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 54, 13—17. 343
timebo? mundum? At quid mundus erga Deum? quid creatura erga creatorem?
Mortem? at quid mors erga vitam, quae in Chiüsto est? Peccatum?
at quid peccatum erga aeternam iusticiam, quae in nobis est? k. Verum
haec certitudo non potest esse in animo, nisi Dens prius doceat verbum et
5 creet per verbum pacem in corde.
'In iusticia praeparaberis.' Fidem haec sequuntur: pax cordis et bona.H i'i
opera. Qui enira credunt, ultra hoc quod pacem habent, ofFertur etiam eis
materia benefaciendi.
ut possiut docere, consolari, respondere ad dubias causas,
civitatibus et Oeconomiis ser\-ire, orare, largiri aliis, regere jc.
10 'Recede procul a calumnia." Verte: Longe eris a calumnia. Non quod
calumnia et iniuriae non assint, haerent enim in dorso Christianorum , sed
procul erunt a conscientia tua. Malum enim accedit in carnem et non in
conscientiam , sed Spiritus etiam malis bene potest uti et per patientiam
%'incit malum. Sic pavor, inquit, non appropinquabit ad te. Non quod sint
lo Clu-istiani extra metum et pericula sed quod nemo eis nocebit. Habent enim praeceptorem
et patrem Deum et matrem Eeclesiam, hi non patiuntur nobis eripi pacem.
'Ecce accola veniet, qui' 3C. Grammatica hie obscura est. Sententia 54, I5
tarnen sie potest reddi : Ecce quis accola conti'a te veniet , ut te obruat,
cum absque me veniet.
20 Consolatur Eeclesiam contra vim tyi-annorum. Quod autem addit
'absque me', tollit illam intollerabilem iactantiam adversariorum, quod iactant
se Deo obsequium praestare, cum persequuutur pios, se pugnai-e pro Ecclesia
et pro fide contra baereticos. Sic enim solent: ornant \'im, quam
piis afferunt, titulo nominis divini et Ecclesiae. Verum Christus confii-mat
25 hie nos et dicit, quod faciant id, sed 'absque me'.
'Ecce ego creavi fabrum.' Promittit futurum quoque, ut haeretici »J, ig
pereant, qui vehementius multo concutiunt et convelliint eeclesiam quam externa
vis tyrannoram. Vocat igitur eos fabros, cjui sufflent in ignem ad
inflammandum totum orbem. Ego eos creo, inquit, ad opus suum, id est,
30 ad perniciem. Erunt sibi ipsis exitio jc. Huiusmodi niultos fabros nostrum
saeculum protulit, sed videmus eos quoque ad opus suum creatos.
'Omue vas, quod fictum est contra te.' Fatetur parari conti-a nos vasa m, n
et esse contra nos linguas. Sed addit 'non dirigentur', hoc est, carebunt
successu et benedictione ac peribunt. Sic quanquam multa in nos adversarii
35 statuerint, quanquam multa iu nos Sectarii scripserint, tarnen nihil effeceruut
sed evanuerunt sicut ventus.
'lusticia eorum apud me.' Mundus enim eaui non videt, sed damnat
pro haeresi et seditiosa doctrina. Ego autem eorum iusticiam et vitam probo.
1 mundum] Num muudum B l!2 ad creatorem i> 2 Mortem] Nura mortem B
ad vitam B Peccatum] Num peccatum B 3 ad aeternam B äö i'aciunt B
28 in fehlt B 30 perniciem] perniciem ut pereant B

1
344 (SLiovlcfimg über Sefaia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 55, 1—3.
Caput LT.
55.
'Oinnes sitieiites venite ad a(|uas.' Docuit hactenus multis eapitilnis,
quid sit Christus, item quid Ecclesia, nempe congregatio eorum, qui liaeront
in verbo et non in rebus apparentibus. Hanc consolatus est variis promissionibus
contra scandalum crucis. Nunc exhortatnr quoque, ut sit assidua
>
in verbo, ne in contemptum aut fastidinm verbi incidat, qua tentatioue haud
alia pestilentior et communior est, unde natae sunt omnes haereses. Quare
opus est, ut retineamur in assiduo nsu verbi et fugiamus persuasionem illam
nocentissimam nos satis intelligere et nosse verbum, sicut hodie niulti sibi
pcrsuadent. Pii autem animi quia credunt Dei verbum esse et divinitus lu
inspiratnm esse per spiritum sanctum, Ideo venerantur maiestatem et cupiunt
perpetuo discipuli esse, non fatigantur lectione assidua. Hinc fit, ut et a
fastidio longissime absint et quotidie novum ai-dorem ad verbum afferant,
quod alii ceu saturi ventres nauseant. Quare necessaria haec Prophetae
exhortatio est post doctrinam, quam supra tradidit. '^
Prima autem pars exhortationis haec est: Sequimini Euangelion, quod
gratis vobis offertur et offert gratis iusticiam aeternam. Omnes aliae doctrinae,
omnis alia iusticia labore et sumptibus parantur et tarnen nihil valent.
'Vinura et lac' Secunda commeudatio verbi, qua exliortatur nos, quod
scilicet Euangelion sit doctrina, quae valet in omnes partes, ut unusquisque -'o
inveniat remedinm suae necessitatis: Quia enim in Ecclesia sunt infirmi et
robust.i: Robustis, qui tentationibus peccati et mortis exercentur, datur vinum
ad consolationem , Rudibus autem et infirmis datur lac ad alimeutum, quo
instituuntur et docentur.
55.2 'Quare appenditis argentum non' 3C. Est confutatio et abrogatio i-'s
omniuni aliarum religionum, doctrinarum et operum. Quod omnes religiones,
omnes doctrinae et studia omnia extra hanc gratiae doctrinam sint frustranea
et tarnen laboriosa, quae non quietent aniraum sed affligaut. Diligenter
autem notabis hoc praedicatum, quod tribuit omnibus iusticiis, quae sunt
extra graciam, quod scilicet sint laboriosae et tamen frustraneae, sicut sub so
Papa experti sumus.
55.3 'Inclinate aurem vestram.' Tertia commeudatio, quod sola Euangelii
doctrina vivificat et saturat. Omnes aliae doctrinae, omnia alia studia occidunt.
Ergo iusticia Mosi, iusticia omnium monachorum, sacerdotum ?c. est
mors et interitus. 'ss
'Et feriam vobiscum pactum sempiternum.' Abrogat manifeste vetus
pactum et promittit novum nempe
'Misoricordias David fideles'. Hoc est, pactum graciae et remissionis
peccatorum. Est euim emphasis in nomine misericordiae, quam opponit
28 quietent] traiiquilluni laeiant B 33 et satiivjif] quia dicit: Nisi nie audieritis,
anima vestra uou vivet B

76
(Sßorlcfung über Scfnin 1527—29) — Seholia 1532/4. Cap. 55, 3—8. 345
Omnibus meritis et operibus, ut intelligamus iusticiam nostram esse gratuituni
düuiim.
Quod autem addit 'fideles', aciiit exhortationem. Pavidae enim et iufirniae
mentes semper metuunt, ne tantae proraissiones (quia in nudo verbo
5 offeruntur) irritae sint et fallant credeutes. Ut igitur infirmitati nostrae consulat,
vocat fideles misericordias, hoc est, veraees, quas velit vere praestare
et exhibere, sicut creduntur. Huc affer antithesin et hoc praedieatiira 'fideles'
aufer omnibus aliis doctrinis et iusticiis, quod non sint fideles sed fallant.
PoiTo ne intelligautur promissiones corporales de terra Canaan, ideo
10 addit 'misericordias fideles David', ut distinguat novi pacti misericordias a
misericordiis veteris pacti, qui proinisit terram Canaan patribus.
'In testem populis dedi eum.' Hactenus Indaeos exiiortatus est. lam •«/ J
dicit propagandaui misericordiain haue in fines terrae. Non solum vos ludaei
iuipinguabimini sed gentes etiam, ergo latiu.s patebit hoc pactum uovuiu
15 quam vetus.
Est autem emphasis in vocabulo 'testis'. Testis enim est, qui loquitur.
Ergo Christus quia regnabit in populis, positus in testem, regnabit per testiraonium,
id est per praedicationera Euangelii. Ita omnia collignntur in
verbum et non in res praesentes.
20 'Quaerite Dominum, dum inveniri potest.' Quarta pars exhortationis 55,
minas continet. Quasi dicat: Praedicavi vobis commoda Euangelii , lam si
vos non movet vestra utilitas, moveat saltem periculum et incommoda, quae
in vos ingrueut. Si euim verbum iam non susceperitis, fiet, ut a vobis
auferatur, post frustra erunt omnia vestra studia. Quaeretis et non invenietis,
25 invocabitis et nemo exaudiet vos jc. Sic nos hodie monemus homines, ut praesentem
luceni ampleetautur. Periculum enim est, ne brevi futurum sit, ut verbnra
it«rum eripiatur et uusquam sit certa aliqua doctrina, qua iustitui homines possint.
Ad eam rem iam sternunt quasi viam Auabaptistae et alii. Neque enim Satan dormit
et in summa iugi-atitudine vivinms.
30 'Derelinquat impius viam suam et vir inicjuus cogitatioues suas et 5.5,
revertatur ad Dominum et miserebitur eins et ad Deum nostrum, quoniam
multus est ad ignoscendum'. Impii et viri iniqui sunt speciosissimi sancti
et in summa omnes illi, qui non haereut in hac gratuita misericordia et
iusticia Christi. Quanquam igitur sit suavissima promissio, qua exhortatur
35 impios, tameu frustra fere est apud impios, quod misericordiam et ignoscentiam
nolunt, sed volunt iusti esse. Quare hoc primo faciendum est, ut
agnoscamus peccata. Hoc si fecerimus, non destituet nos misericordia.
'Non enim cogitationes meae' JC. Est confutatio adversariorum, qui 55, s
cum audiunt has promissiones et exhortationes , opponunt merita et opera
« sua, quae faciunt. Sicut ille in Euangelio, Luce 18. 'leiuno bis in Sabbatho, Suc. 18, u
6' aufer] adime ß 11 qui] quo B

9
346
(SBoileiuiig üiet ^cfain 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 55,8-10.
decimas do' 3C. Hie inflati obiiciunt: an iion liaec sunt bona opera?
Respondet igitiir hie Dens: Hae tuae cogitationes sunt, inquit. Ego autem
prorsiis diversum cogito. Cessa igitur a tuis cogitationibus et despera de
tuis viribus et respice in gratuitam misericordiam, tum attinges cogitationes
meas, id est, iusticiam meam, qua te gratis iustifico. Emphasis enim est in s
pronomine 'vestrae', scilicet quas Spiritus sanetns non insculpsit, quantumvis
in speciem sint bonae.
Est fortissima confutatio, qua daranat omnes humanas cogitationes de
Deo et iusticia Dei. Non enini loquitur de cogitationibus adulteri, seortatoris,
furis K. Quid enim opus esset illa damnare, quae alioqui totus mundus lo
daranat? Quare inepta est distinctio illa, quod Dens malas tantum cogitationes
damnet et non bonas. Nam cogitationes de propria iusticia sanetissimae
cogitationes sunt secunduin rationem. Hiuc etiam patet, quam belle
statuant suum liberum arbitrium adversarii. Dicit enim sine distinctione 'Vestrae
cogitationes', sive liouae sive malae sunt, nou sunt meae cogitationes. is
55,
'Quia sicut exaltantur coeli a terra.' Damnat omnes nostras vias,
studia, religiones et opera, quod sint terrena, et exigit pro iis coelestia, hoc
est, misericordiam et gratuitam iiistieiam Christi, qua sola salvamur, cum eam
fide apprehendimus.
Vias suas non dicit praedestinationis viam sed iusticiae, qua debemus su
iustificari. Est enim duplex via. Una nostra, quam affectat et parat sibi
horao propriis viribus et studiis. Altera Dei, quam non nos sed Johannes
Baptista etiam per verbum praeparat, ut Dominus omnia in nobis faeiat et
operetur. Haec via est credere ex toto corde Ihesum Christum pro nobis
in cruce satisfecisse et suum mcrituui nobis donasse. Hanc fidem deinde 25
sequuntur digni fructus. Faeit autem haec in nobis Spiritus sanctus, quare
cui non sunt divinitus per spiritum sanctum impressa, ille perdurare non
potent. Sie ultra politicas et oeconomicas virtutes requirit coelestem virtutem,
nempe ut appreUendamus gratiam gratuitaiu.
55, 10
'Et quomodo descendit nubes de coelo.' Hactenus exhortatio , nunc 30
erigit infirmos, ne oifendantur exilitate et stultitia Christi, qui tantas res
praesumit gerere per vocem humanam. Si enim verbum consideres, nulla
apparet eins virtus. Os enim hominis, non vires, non arma hoc regnum
conservat. Offeuduntur igitur animi, cum audiunt tantas res per verbum
efificieuda.'i esse. Quare necessaria fuit haec eommcndatio, quam apta simili- 35
tudine tractat, qua omnia tribuit verbo. Quod terra profcrt fructum, ea
non terrae sed pluviae et nivis est gloria. Ita etiam verbum efficit in nobis,
ut germinemus et bene operemur, postquam iustificati sumus fide in verbum.
4 tuis fehlt B 6 iusculpsit] creavit in vobis per verbuui sed vos excogitastis B
y et] de B 16 terra] terra, sie exaltatae sunt viae meae a viis vestris et cogitationes
meae a cogitationibus vestris B 20 Vias] Porro vias B 23 etiam fehlt B parat B
38 fide in verbum] fiducia misei'icordiae, quam verbum nobis proponit B

(Sotlefiing übet Sefato 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 55,11-13. 347
'Sic erit verbuiu meum, quod egredietiir de ore meo. Non revertetur 55, n
ad ine vacuum sed faciet quaecunque volui et jirosperabitiir in bis, ad quae
luisi illiid.' Sequamur igitur hoc verbum et dabitur nobis Spiritus, qui
operetur in nobis. Porro os accipienduni est non pro invisibili ore. Sed os
5 Christi est os Petri, Pauli et omniuni, qui verbum Dei loquuntur. Impossibile
igitur est Ecciesiam sine verbo et verbum sine Ecclesia esse.
Quod dicit 'prosperabitur in bis, ad quae misi illud', siguificat fore,
ut afferat verbum ad nos iusticiam et salutem. Sed hoc non fit sine tentatione
et cruce. Ideo bene addidit 'prosperabitur'. Quasi dicat: Quantumvis
w resistatur a mundo, Sathana et vestra coascientia, tameu prosperabitur.
'Quia in laetitia egrediemini." Alhidit ad exitum de Aegypto. Educam 55, vi
vos In laetitia de nova Aegypto, de morte, inferno, peccato et de laboriosa
iusticia in regnum graciae et remissionem peccatorum, ut habeatis perpetuum
gaudium in spiritu. Antea cum sub lege eratis, omnia erant plena luctu et
15 labere, quia cor non erat quietum. Nunc autem per fidem in Christum
pacem et gaudium habebitis. Possumus autem ex gaudio intelligere defectum
fidei nostrae: quantum enim credimus, tautum necesse est gaudere. Est
tarnen gaudium hoc in tribulatione, ut quamvis sentiamus peecata, inopiam,
persecutionem JC, tamen dicanuis: quid ad me? Habeo Christum, qui unus
20 mihi est pro omnibus thesauris muudi, sicut de quodam Romano cive legimus,
qui cum propter fidem Christi exutus facultatibus in exilium ageretur:
Saltem Christum, inquit, relinquetis mihi. Huic in corporali tentatione
moutes et colles omnes cantare et ridere videbantur.
'Pro saliuncula ascendet abies.' Non relinqueutur in Ecclesia tristes .55, 13
25 et steriles frutices, hoc est, steriles et noxiae traditiones humanae eradicabuntur,
neu erunt amplius perturbatae conscientiae sed utiles, fructuosae
et procerae arbores succresceut. Erunt iu Ecclesia fi'ugi homiues et multa
bona opera. Porro haec omnia fiunt per imbrem, hoc est, per verbum.
'Et erit Domino uomeu et signum aeternum, quod non auferetur.'
30 Nomen Christi est, quod sit salvator, qui gratis iustificet et damnet omnia
opera nostra et donet nobis opera sua. Ubi hoc uomeu et haec doctrina
est, ibi est signum praeseutiae Christi. Augustiniani, Franciscani, Dominicastri
et alii amiserunt hoc nomeu jc., quia habeut aliud, quo volunt servari,
nempe regulam et vota sua. Debet autem hoc nomeu Christi aeternum esse,
35 quod uon eradicabunt portae inferi, Sicut est iu symbolo: Credo Ecciesiam
sanctam jc.
4 operetur] erit efficax B 6 igitur fehlt B 13 remissiuiiis B 14 Antea]
Aute B 33 quo] per quod B servari] salvari B

31
348 (ajotlefiiiig übet Sefnia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 56, 1-5.
Caput LVl.
Principio capitis ministrum legis agit Esaias et exbortatur i)Oinihun
ad iiisticiam illara legalem, ut per legem ceu per paedagogum paretiir ad
futurum Christi regnura. In reliqua parte consolatur proselytos sui tempori.s,
ne se putent alienos a populo Dei, et promittit, quanquam non sint de semine
'^
Abraham, tamen illorum saerificia accepturum Deum et plures vocaturum.
56.
'Custodite iudicium.' Sunt legis verba. Estote, inquit, in illa legis
paedagogia boni et iusti, donec veniat Cbristiis. Tangit autem duas partes
iusticiae: et servare innoceutem et uoeeutem damnare.
'Quia iusta est salus MEA.' Promittit adventum Christi. Notabis >o
autem, quod distinguit iusticiam et salutem suam a iusticia et salute legal!.
Est enim Empbasis in pronomine MEA. Nam legis iusticia puerilis et
servilis quaedam est iusticia, qua discimus esurire iusticiam Dei. Sic couiungit
fidem et timorem. Ut enim a fiducia operum retrahat populum , Dei
iusticiam promittit et simul, ne licentia deteriores reddantur, in legis iusticia «s
eos retinet.
56' 2
'Custodiens sabbathum.' In Sabbatho vacabant cultui Dei. Comprehendit
igitur nomine Sabbathi omnia ea, quae nos Deo debemus, hoc est, primam
tabulara. Kursus cum dicit 'Custodiens mauus suas' jc, Omnia charitatis
opera complectitur, hoc est, secundam tabulam. 20
56.
'Non dicat filius advenae.' Hie principalis huius capitis est locus.
Fliictuabant enim proselyti et se frustra in ludaeorum religione laborare
iudicabant, quia non haberent promissiones nee essent de semine Abraham.
Has desperationis cogitationes pulchre indicat Proplieta: quis seit, an placeam
Deo. Separatione di\'idet me Dominus a populo suo jc. Ea enim vs
vox est vox conscientiae sentientis peccatum, mortem et damnationem. Praeoccupat
igitur eos Spiritus sanctus et dicit: Non es separatus, crede te
coniuuctum huic populo JC. Particula NON erat scribenda aureis literis et
infigenda cordibus nostris dubitantibus de gracia. Sunt enim tales desperationis
cogitationes non Dei cogitationes sed Sathanae. Felix autem ille est, 30
qui tempore tentationis hoc NON apprehendere in suo corde potest.
'Eunuehus.' Potest intelligi de Eunuchis ad literam vel per allegoriam,
ut significet proselytos steriles in populo. In lege enim maledicti erant, qui
nun relinqnebant
semen.
'Sum lignum aridum.' Quanquam multa in hac religione fiiciam, 35
tamen conscientia mea mihi dicit esse me aridum lignum paratum ad ignem.
56.4 'Tenuerunt foedus meum.' Scilicet de promisso Christo.
56.5 'Et nomen melius.' Tales Eunuchos, quanquam non sint de semine
Abrahae corporaliter, praeferam tamen incredulis ludaeis, qui sunt de populo.
33 In lege bis qui] Illa euim erat nialeilictio legis, si qui H

:
'
»"
(aorlcfiuig über ,3e|ciia 1527-29) — Scholia 15:!2/4. Cap. 56, 6—12. 34g
Quasi dicat: Malo servum fideleiu quam filium iufidelem, luxta illud: Pro-5.3Ko[f:iä,2i
vocabo eos iu populo uou populo K.
Stulti Papistae hoc loco abusi suut ad laudem castitatis. Sed castae
sunt non solum viduae et virgines, sed habet suam castitatem quoque et
5 eam quideni purissimam matriraonium. Et quod ad iusticiam aut meritum
attinet, neque coniuges virginibus neque virgines couiugibus sunt praeferendae.
Sunt enim ordiues vitae laudabiles, sed iusticia in solo Christo,
non in generibus vitae sita est. Secundo Propheta hie non versatur in
laude virginitatis, sed cousolatur steriles Eunuchos, ne desperent de sua
10 vocatione, et diserte dicit de Eunuchis servantibus Sabbathum et tenentibus
foedus divinum. Non igitur agit de laude Eunuchatus aut virginitatis sed'
de laude servantium mandata. Cornelius in Actis erat melier multis ludaeis. sivs. 10, 3
Inde non sequitur fuisse eum meliorem aliis propter militiam. Ita de hoc
etiara loco iudicandum est. Non enim genus vitae nos Deo eommendat, Pertinet
ir, enim ad politiani et est externa res, sed observatio mandatoruni Dei.
"^Adducam eos in montem sanctum meum.' Etiam geötes proselyti .w,
debent esse participes huius religionis et promissionum, et quia credunt promissionibus
meis, ideo mihi grata eruut sacrificia eorum.
'Domus mea' zc. Haec est ratio, quare Eunuchos et proselytos probet
20 quod non solis ludaeis latus hie cultus Dei sit neque illi soll Dei sint
populus, sed quod est domus orationis CUNCTI8 populis. Sic etiam ante
natura Christum compleri illud oportuit, quod promissum erat Abrahae, ut
esset
Pater midtarum gentium.
'Omnes bestiae agri venite.' Consolatus est hactenus desperabuudas 56,
2.=, mentes et pias. lam ad alteram populi partem convertitur, ad superbos et
praefractos, qui se sie putabant congregatos, ut dispergi non possent, quia
essent de semine Abrahae. Eos terret minis: futurum, ut vastentur per Assyrios
et alios vicinos populos. Est enim Prophecia futurae calamitatis.
Bestias vocat maxime Assyrios et Persas.
30 'Speculatores eins caeei omnes.' Causa futuri mali, quod lex et verbum 56,'i«
perierit. Ipsi principes populi et doctores, iaquit, quorum erat alios docere, suum
officium non faciunt.
Muti et tamen fortes sunt canes, pascunt ventres suos, praeterea
nihil agunt. Est descriptio pseudoprophetarum elegaus, quod nihil sciant
et sint muti canes, ignavi, avari et dediti luxui. Tales hodie sunt columnae,
35 quibus nititur Papatus. Non igitur mirum est, quod tam belle defenditur.
'Omnes in viam suam declinaverunt.' Potest intelligi de externis
criminibus, sed mihi magis placet, ut accipiatur de speciosis viis, in quibus r.«, 11
ambulant hypocritae. Sic Franciscanus Francisci regulam sequitur, decalogum
et Euangelii doctrinam negligit tanquam rem vulgarem, quae ad vulgus pertineat.
40 'Venite sumamus vinum.' Sunt Mimeses. Quasi dicat: Nihil aliud
docendo et vivendo quaerunt, quam ut sint pingues et lauti ventres. Neque 56, li
4 Labent li niatrimoniuni] coniuges 11

350 (Sotlcfiing über 3cinia 1527-29) - Seholia 1532,4. Cap. 56, 12— 57,3.
eiiim puto allegoriam liic qiiaerendam esse. Idem videmus in nostris Papistis,
qui in summo hixu et extrema licentia vivunt. Ante aliquot annos erat pudor habere
domi scortum, hodie etiam coniuges rapiunt sine ullo pudore. Sic paulatim accidit,
ut cum lapsi essent a pietate, ineiderent in hypocrisin, Deinde ex hypocrisi in avariciam,
ex avaricia in luxum inciderunt, ut amplius nee vitam nee doctrinani conimen-
.'.
dabilem Viabeant.
57,1 'Iiistus autem perit' lustos, inquit, illi ventres Legliguut, verum
habent iusti propitium Deuni ,
qui eos in paceni et iucundam quietem antcT
faciem calainitatis eonstituet, id est, priusquam insigui aliqua calamitate
2. Eon. 22,20 Dens perdat impios. Sicut ad lo.siam dielt: 'Tolleris, ne videant oculi tui lu
hoc lualiuu' K. Sic excidio Hierosolymitauo erepti sunt Apostoli et reliqui
sancti. Impia autem raultitudo in mium collecta dedit poenas. Idem nobiseum
accidet. Vivunt lulhuc passim quidani pii hominns, propter illos Dens dirt'ert
poenam. Sublati.« autem iis sequetur Gennaniae ruina.
'A facie enim maliciae.' Clarius erit, si sie vertas: Antequam veuiat u
calamitas, aufeventur iusti et venient in pacem et requiescent in cubilibus
suis, quia recte ambulaverunt. Est autem insignis locus, qui consolatur nos
fore, ut securi post mortem in pace quiescamus, ubi nulla sentiamus incommoda,
quomodo autem hoc fiat aut ubi, nou est ncstrum scirc. Satis
euim hoc est: scire fore pacificam quietem. 20
Caput LVII.
Est generalis quaedam increpatio hypocritarum et eorum, qui adversautnr
verbo. Damnat enim iusticiarios et idolatras, quod contra priuium praeceptiun
peccent. Primum in eo, quod alium deliguut locum, quam divinitus
erat mandatum. Secundo, quod fiduut in propria opera et in brachium carnis 25
et contemuant verum Deum. Quare minatur futurum, ut tempore calamitatis
omnia illa studia nihil sint profutura. Deinde adiicit antithesin et consolatur
pios. Pii abundabunt omuibus bonis, quod si affligantur, affore Deum, qui
eos consoletur et recreet. De iustis, ait, dixi fore, ut tollantur ante diem
5j
j
calamitatis. Vos autem impii non sie. Reservamini enim calamitati propter 30
vestram impietatem. Perinde atque si nos nostros tvrannos obiurgemus:
Agite, occiditis iam sanctos verbi ministros ferro, igni et aqua, membra
Christi persequimini. Fiet autem, cum hos su.stuleritis, ut ipsi quoque
pereatis et in aeterniuu damnemini.
"Filii auguratricis,' Adversarii nostri fere ununi hoc crimen habent, quod contra
nos iactent, quod dicunt nos esse maledicos et nihil aliud scire, quam ut convicia
dicamus in Pontificem et principes. Quare discit distinguere inter convicia. Convicium
enim non dicitur, nisi fiat a persona, a qua non debebat dioi. Hoc est, a persona
privata, quae non est in officio aliquo, sicut non est homicidium. quod facit niagistratus,
sed quod privatus aliquis facit. Sic Propheta bic atroeissima convicia in
Synagogam et populmn Dei iacit, quod adulterae filios vocat, et potuit ei quoque
20 fore 6t'» quietem] quod pacifica quies futura sit B 21 LVII] LVI A 2Ö contemnunt
B 28 abundant B

5
(SSottcfuiig nbtx ^efaia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 57. 3- 351
obiici, sicut et uobis: Tu quis es, qui maledicis principibu.s populi et summis Joetoribus?
Gerte non omnes sunt mali, et si aliqui siut jc.
'Super quem lusistis.' Melius sie:
In quo nunc oblectabimini , scilicet
5 tempore calamitatis. Notabis autem
57,4
hie,
quanquam haec gravissima sint
convicia, non tarnen peccare Esaiam.
Excusant enim eum primo officium et
ministeriimi verbi, quod debet ar-
10 guere. Secundo etiam Studium corrigeudi
et
emendandi, neque enim facit,
ut infamet ludaeos aut ulciscatur suam
iuiuriam, sed ut redeant in viam
aguito peccato. Accusat autem hie
15 fidei tantum peccata, non externa crimina
et agit contra sanctissimos in
speciem et religiosissimos,
non contra
facinorosos, quos ratio et mundus etiam
damnat.
Ideo enim vocat diviuatricis
20 et adulterae (hoc est, Synagogae) filios,
quod coufidebant se suis operibus
iustos esse, quae ipsi eligebant. Augurium
est falsum, Adulterium est
impium. Tales sunt omnes doctrinae
2.1 et traditiones humanae.
Sed excusant Prophetam primo officium
et ministerium verbi, quod debet arguere.
Secundo etiam Studium con-igendi et emendandi.
Neque enim facit, ut infamet
ludaeos aut ulciscatur suam aliquam iniuriam,
sed ut redeant in viam aguito
peccato.
Accusat autem hie fidei tantum
peccata, non externa crimina et agit contra
sanctissimos in
non contra facinorosos,
quos ratio et mundus
etiam damnat.
speciem et religiosissimos,
Ideo enim vocat diviuatricis
et adulterae (hoc est Synagogae)
filios, quod coufidebant se suis operibus
iustos esse, quae ipsi eligebant. Augurium
est falsum, Adulterium est impium. Quidquid
igitur est doctrinaram et religionum
extra doctrinam fidei,
quae gi-atuitam misericordiam
commendat, est augurium et
incantatio et omnes doctores, qui a fide sana disceduut, sunt incantatores et iucantati
propria opinione.
'Eiecistis liuguam.' Haec debet
esse verbi gloria et ministrorum verbi,
30 ut habeantur pro ludo et ioco et exagitentur
a sapientibus huius mundi.
Porro si haec Esaias passus est, quid
mirum est, si nos eadem hodie ab
impio mundo patiamur?
'Super quem lusistis. Haec debet esse
verbi gloria et ministrorum verbi, ut
habeantur pro ludo et
a sapientibus huius mundi.
ioco et exagitentur
Porro si haec
Esaias passus est ,
quid mii-um est, si nos
eadem hodie
ab impio mundo patiamur?
Verte in futura: super quem nunc obleetabi-
35 mini. Quasi dicat: Prophetas meos, quois misi, ut vos recte instituerent , ludibrio
habuistis. Sed cum calamitas vos opprimet, tunc videbitis, quibus illuseritis.
'Qui consolamini.' Melius vertß : Qui
ardetis, scilicet amore Idolorum, 57,
sicut libidine inceusa animalia ardent. Atque hie euumerat impietatem.
Dupliciter, inquit, conti-a primum praeceptum peccatis: et quod loca alia
40 deligitis neglecto eo, quem Dens vobis designavit, et quod in illa vestra
electicia opera, non in Deum vestrum fiduciam ponitis. Haec enim sunt
adulteria, quae reprehendit. Apte autem verbo ardendi naturam hypocritarum
depinxit, qui ferventissimi sunt in suis Idolatrüs. Sicut sub Papatu ingens ardor et

352 (Sßorrefung übet 3c(aia 1527-29) - SchoHa 1532/4. Cap. 57, 5-12.
studiuui erat aedificaudi templa, largiendi elemosinas ic. Nunc cum vera religio docetur
et homines de bonis operibus recte iiistituuntur, niire frigent omnes.
57,« 'In partibiis torreutis pars tua.' Verte: In lapidibus glabris torrentis
pars tiia, id est, voluptas, gaudiuiu, vita tua. Sic qui templum divinitus ad
ciiltum Dei constitutum contemuebant, illi in torrentibus et locis a se electis 5
etiam filios imolabant. Fit autem hoc in poenam, ut qui Christo non dant unum
obulum rogati, illi sponte omnes opes suas eöiindant in honorem Diaboli.
'Nunquid super his uon indiguarer? Hie fert senteutiam. Sic electicia
opera, quautumcunque magna sint, non placant me sed magis irritant et
oÖendunt. Huc aifer religiones Monachorum, vota, Missas pro vivis et lo
defuuctis, indulgentias, peregrinationes, satisfactiones, ieiunia 3C.
57.7 'Super raontem." Cubile seu lectnm vocat Studium idolatriae et ipsani
idolatriam aeßäaf.taTa et altaria.
57.8 'Memoriale.' Ubi colebant sua idola. Sicut apud nos fere in siugulis
potentiorum domibus singula altaria erant. is
'Dilexisti Stratum.' Commodius sie vertes: Diligis cubile eorum, iibicuuque
videris. Hoc est, ubicunque oportunus locus videtur, eum IdolLs
tuis
deligis.
57^ 9
'Ornasti te regio unguento.' Verte sie : Profecta es cum uuguento ad
Regem, ut scilicet iungas eum eo foedus. Hie aliud peccatum in primum prae- 20
cejjtum commemorat. Sic fit : qui semel a sana fide desciverunt, illi subinde
ex uuo errore in alium labuntur. Ante damnavit fiduciam in propriam
iusticiam et opera, Hie fiduciam in homines damnat. Sic sequitur fiduciam
in opera fiducia in homines quoque.
57. 10 'In multitudine viarum tuarum laborasti.' Increpat mirabilem iusti- 2f.
ciariorum ardorem in suis studiis. Contra in vera religione omnia frigent.
'Vitam manus tuae invenisti.' Meas vias spernis, invenisti alios vivendi
modos secimdum tuam manum, in iis sedula pergis quasi insana libidine
humanorum praesidiorum.
57. 11 'Pro quo soUicita.' Non solum non fidunt Deo hypocritae et iusticiarii 30
sed nee metuunt etiam. Contra, sua idola et traditiones suas metuunt. Sicut
ij. 63, ein Psal. est; 'Ibi trepidaverunt timore, ubi non est timor'. Sic Monachus
sollicitus est, quod se non cinxerit scapulari et fune, quod non oraverit horas
suas 3C., quod autem Deiun blasphemet et negligat proximum suum, hoc ne
in mentem quidem venit. 35
'Quia meutita es et mei non es recordata.' Sunt gravissimae obiurgationes, quod
vocat omnem eorum cultmn mendacium. Et hoc tantum exigit, ut recordentur sui.
quod sit benignus, niisericoi-s. Sed hoc non facis, inquit, quia cor tuum est plenuni
cogitationibus klolorum et flduciae in homines.
57.12 'Ego annunciabo iusticiam tuam." Commiuatio: Tuam iusticiam, iu w
quam nunc secura fidis, per verbum confundam. Nihil tum Idola tua, nihil
13 Sebasmata £ 34 suas, de quilnis nollum Dei maml.itum habet K. B

(SSortejung über Sejain 1527—29) — Scholia 1532/34. Cap. 57, 12—17. 353
opeia tiia tibi proderunt. Omnia illa ceu a vento actus pulvis dispergentur.
Sic videmu.s in calamitate uiiiil desperatius esse iusticiariis, cum secundis
rebus uiiiil quoque iis sit coufidentius. Est autem emphasis in pronomiue
TUAM, q. d. Mea iusticia firma et perpetua est, tua non item.
fi 'Liberent te congregati tui.' Hoc est, Idola, iusticiae et opera tua, 57, 13
qnae multiplicasti.
'Qui autem fiduciam habet mei.' lam convertitur ad pios et consolatur
eos: Futurum, ut qui credant sibi, in vera Ecclesia maneant et tarn corporalibus
quam spiritualibus bouis abundent, ut alios quoque docere et
10 servare possint.
'Et dicam : viam facite.' Verte in tertiam personam : et dicet. Qui in 57, I4
me confidunt, inquit, illi soli recte poteruut alios docere. Primo dicent:
viam facite, hoc est, arguent nnindum de peccato et osteudent nuUam adhuc
esse apud homines viam, tolleuda esse oifendicula viae, nempe fiduciam
ir. operum et alia studia electicia. Haue doctrinam non norunt, qui non
credunt.
'Excelsus et sublimis habitaus aeternitatem et sanctum nomen eins. In 57, 15
excelso et in sancto habitaus et cum contrito et humili spiritu, ut vivificet
cor contritorum. Non enim in sempiternum litigabo neque usque ad finem
20 irascar' 3C. Haec est altera pars praedicationis, qua territas mentes conspectu
peccatorum promissione graciae denuo erigunt. Sentis peccata, sentis iram
Dei. Prope est Dominus afflictis, in Psal. Ne desperes, Dominus enim vult spf, 34, 19
habitare cum contrito et humili spiritu, praefractos et securos odit jc.
Quod addit 'spiritus a facie egredietur', Quod addit 'Non in sempiternum litigabo',
25 significat spiritum, quo velit recreare
afflictos.
concedit se irasci, Sed momentaneam esse
iram.
Si igitur fortes in fide gnitiae perstiterimus,
Spiritus a facie eius egredietur, quo fovebit et recreabit nos.
'Propter iniquitatem.' Causa, quare
percutere raalos velit, nempe propter
30 iniquitatem avaritiae, et non tantum
propter avariciam.
fiduciam
Sic enim accidit:
operum semper Mammonae
cura et Studium sequitur.
Propter iniquitatem. Recitat causam, 57, 17
quare percussurus eos sit. Compleetitur
enim utrunque : minas et consolationes, et
sie tractat futurae calamitatis commiuationeni,
ut tarnen spem aliquam pacis
relinquat. Flagello enim revocantur stulti
in viam. Pulchre autem coniungit avariciam cum fiducia operum. Hypoerisis enim
35 et Manunon smit duo coniuncta numina.
'Abscondi a te.' Gravius niulto est, quod se abscondit Dens, quam
quod percutit. Si enim in calamitate verbo homines careant (id enim est
abscondi), tum unusquisque suis studiis et operibus Deum aggreditur. Sic
Achas, sie Saul, qui ad Pythonissam et sacrificia sua recurrebat. Qui autem
40 verbum habent, illi primo agnoseunt se etiam maiores poenas propter peccata
1 tibi fehlt B 22 in Psal.] sicut dicit in Psal. Ji Ne] Ne igitur B
Sut§ei;§ Sßevfe. XXV 23

1
354 {fflorleiimg nha Sejnia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 57, 17-58, 1.
meritos et promittenti Deo credunt. Tandem emendant vitani et benefaciniit
proximo.
57.18 'Vias eins vidi.' Haec sunt uostra merita, quibus meremur graciain:
Necessitas scilicet et calamitas nostra, quod erramus iu nostris studiis et
MISERICORDIA Dei habemus opus, siue qua pereundum nobis est. i
57.19 'Creavi fructum.' Verte sie: Lata labra oreabo, quae loquantur: 'Fax,
pax ei, qui' jc. Hie est sanandi modus, per verbum scilicet. Porro hoc
tum est factum, cum Cyro regnante invulgata pax est et restituti ludaei
sunt. Loquitur enim de poeua captivitatis Babylonicae. Paulus ex partittlii).
2, 17 culai'i seuteutia geueralem fecit Ephe. 2. Sicut tempore Cyri, inquit, prae- lu
dicavit pacem omnibus ludaeis et gentibus, Sic nunc 3C.
67.20 'Impii autem quasi mare.' Pii, inquit, pacem habebunt per verbum.
Lnpü autem verbum contemnunt et nolunt habere pacem in misericordia
sed in propria iusticia. Quia autem praeter verbum nulla consolatio in
calamitate est, fiet, ut suis studiis sese affligant et macerent et perpetuo in- is
quieta sint conscientia. Tum enim sentitur, quod omnia nostra opera, omnis
iusticia humana sit stercus.
Caput ITIII.
Supra fidei peccata reprehendit, hie fructus infidelitatis et externa crimina
insectatur, quae sab illa hypocrisi latebant. Haec duo enim prin- 20
cipalia membra sunt, ut doceatur primo fides, deinde bona opera. ludaei
igitur non solura primae tabulae praecepta negligebaut sed etiam prae superstitiosis
humanarum traditionum operibus negligebant secundam tabulam.
Id quod hie eis obiicitur.
Damnat igitur fiduciam, quam in ieiunia sua ponebant, et peccata 25
enumerat, quae sub isto ieiuuio latebant. Deinde docet, quidnam sit verum
ieiunium, opera scilicet caritatis exercere, et addit insignes promissiones
bonorum operum. Tandem damnat quoque Sabbathum ipsorum et docet,
quid uam sit Sabbathum agere. Addit autem et ad eam partem magnificas
promissiones. 30
58,
'Clama sicut tuba.' Indicat, quid tuba in veteri Testamento significaverit,
praedicationem scilicet. Est insignis locus contra hypoeritas, qui splendida
opera eligunt, ieiunant, tristes iucedunt !c. et tarnen pleni sunt avarieia, crudelitate,
libidine et aliis passionibus. Ratio haec est, quia cum a fide discessum est,
necesse est corda occupari a Diabolo, qui postea illa lateutia vicia specie operum 35
obruit et iiiflat homines vana specie sanctitatis.
1 meritos et] meritos esse et rogaiit liherationem quia B vitam] quoque vitam B
7 Hie bis modus] vocantur lata a vorbo, quod late propagatur. Unus euira sanandi et liberandi
est modus B per verbum scilicet] cum Deus verbum suum mittit B 15'16 inquietam
habeant oonscientiam B 26 quoduam B

(SBotIejung über 3oiaia 1527—29) — Scholia;i532/4. Cap. 58, 2—5. 355
'Quaerimt me de die in diem.' Non solum, inquit, primum praecep- 5«^ .,
tum uegligunt, non solum secundae tabulae praecepta nou faciunt, sed postquam
sua ieiuuia absolverunt, mecum contenduut iudicio, volunt scire causam,
cur sie et sie faciam, cum tarnen nihil commeruerint.
5 'Rogant me iudicium iusticiae.' Sicut dicitur in Euangelio: 'lustificatagjinttf),!!
jo
est sapientia a filiis suis'. Non q^uod haec aperte faciant, ut cum Deo contendere
veliiit. Quin gloriantur ipsi quoque de cultu Dei et obedientia erga Daum. Sed cum
Deo loquente et arguente eos per ministerium verbi sui eontendunt et eum Deum, qui
eis loquitur per pios, negant et damnant. Damnant enini verbum, damnant quoque
ministros verbi reprehendentes vanam superstitionem , advei-sus illos iactaut suam
iusticiam, sie eontendunt cum Deo.
'Ecce in die ieiunii vestri.' Hie addit causam, quax-e ieiunia ipsorumsg 3
damnet. Nam quod dicit 'voluntas vestra', antithesin signLficat. Quasi
dicat: Volui, ut meam voluntatem faceretis, verum vos ieiunia apprelienditis,
15
quibus vestram volimtatem et peccata vestra tegitis, scilicet superbiam, avariciam,
contemptum et crudelitatem. Sicut hodie Monachi et sacerdotes
Papae speciosis suis operibus, quod indies jNlissas celebrant, multum orant,
coeUbes vivuut JC, tegunt gravissima peccata, quod persequuntur verbum,
occidunt innocentes, blasphemant Cluristum 3C. Non igitur simpliciter damuat
20 ieiunium sed tale ieiuuium damnat, quod fiebat operculum maximorum peccatorum.
'Ecce ad lites et ad contentionem.' In ieiuniis vestris estis religiosi, 5s^ 4
erga proximum autem estis crudelisshui. Nam, sicut Ule scripsit: vera iusticia
compassionem, falsa autem indignationem parit. Exempla hodie sunt
25 ob ocidos. Nam adversarii, qui tarn acriter defendunt bona opera, sunt bomines
vindictae studiosissimi et crudelissimi ,
qui uibil aliud agitant diu nootuque, quam ut
nos iudicent et machinentur secreto, quomodo maxime nocere possint. Miserum autem
est tam caecos esse , ut hoc latens vieium non ipsi agnoscant , sed necesse sit contra
id doceri et tamen nondum cognoscitur. Praetendmit euim crudelitati suae zelum
3Q iusticiae et tyranuidem suam vocaut obsequium Dei. Sed pro hoc obsequio accipieut
mercedem suam a Diabolo.
'Ut audiatur in excelso clamor vester.' Id est, clamor de vobis.
Siguificat enim, quod oppressi inopes iniuriis iusticiariorum clameut ad
Deum. Sicut est de sanguine Abel in Genesi et supra cap. 5.
35
'Xunquid istud vocabis ieiunium.' Hie vides, quantinn absint sanctisg, 5
Papistae a ludaeorimi moribus, quos hie reprehendit Proplieta. ßeligionis
arcem ponunt in externis gestibus, incedunt tristes et demittunt capita sicut
iuncus. Est bellissima similitudo. In iunco nihil solidi, nihil firmi est,
superficies est mire levis et glabra. Tales omnino sunt hypocritae: foris
40 sunt speciosi, intus autem nihil firmi aut solidi est.
13 quod] cum U IS quod] quod scilicet S '20121 maximorum peccatorum] quo
tegebant suam malam voluntatem et eam voluntati Dei opponebant B 22 ad vur conteutionem
fehlt
B
23*

7
356 (SSotlefung übet 3efaia 1527-291 - Scholia 1532/4. Cap. 58, 5-11.
sigiiificat
'Saccum et cinerem.' Saccus viliorem vesteui, ciuis viliorem sessioueni
de more huius gentis.
58.6 'Colligationes impietatis.' Id est, solve eos, quos tu per iuiuriam et
avaritiam eoniecisti in vlucula, debitores tuos scilicet. Porro observabis
liuiic locum: Non ieiuniurn, non ulla alia quantumvis sancta et bona opera s
Deo placere neglectis caritatis ofBciis. Ideo in Euangelio etiam dieit Chri-
5Wnttfi. 22, 39 .
gt^g 'Seciiudum simile prirao, ut diligamus proximuni^ 3C. Item: 'reconciliare
priiis frati-i tuo et postea oller munus tuum'.
58.
'Carnem tuam.' Est insignis ad bona opera exhortatio. Nominat enim
proximum non tratrem, non patrera, qui gradus sunt proxinii, sed carnem lo
nostram, quam fovere et iuvare debemus. Ignavi auteni non sunt iuvandi
sed
cogendi ad laborem.
58.8 'Tunc erumpet quasi.' Sunt iusignes promissiones, quod etiam in liae
Siic. 6, 38 vita omni bonorum genere misericordes afBueut, sicut dicit: 'Date et dabitur
vobis'. Lumen siguificat felicitatem, pacem, prosperitatem jc. n
'Et anteibit faciem tuam iusticia tua.' Bona opera conscientiam tuam
confirmabunt. Habebis couscientiae testimonium, quod neminem laeseris.
2. >Cctti 1, loSic bona opera, ut Petrus ait, certos faciunt de vocatione et liberant a
conscientia malorum operum iuter liomines. Neque enim hie versamur in
loco de iustificatione. 20
'Gloria Domini eolliget te.' Ex illo testimonio conscientiae tuae et
ex operibus tuis eertus redderis Deum tibi bene velle et probare tua opera.
Sic pia mater cum suum ofBcium in curandis liberis facit, certo seit probare
Deum illud opus. Sic gloria operum haec est, quod possumus l)ona
conscientia dicere: Scio hoc opus placere Deo. Alia enim fidei gloria est, ls
quae dicit: Scio me iustum esse sola gracia K.
58.9 'Tunc invocabis.' Promittit etiam in tribulatioue certum auxilium.
Nam oratio viri in fide ambulantis simpliciter est exaudita.
'Si abtuleris de medio tui.' Est amplificatio promissionum. Sicut
autem supra generaliter ad bona opera cohortatus est, ita haec specialiter de 30
praedicatoribus verbi intelligo, quos inhumanius tractabant. Si abstuleris de
medio cathenam, hoc est, si desieris prophetas meos affligere et male tractare.
Item si desieris extendere digitum, id est, ridere raeos ministros et conviciis
incessere, et si eftuderis animam esurienti, id est, saturaveris cum, orietur iu
tenebris lux tua, id est, abundabis omnibus bonis. Est enim promissio felici- 35
tatis et bonae conscientiae.
58,11 'Implebit splendoribus.' Hebraice est 'iraplel>it in siccitate', id est,
abunde te in calamitate consolabitur.
11 debemus lis autem] debemus, cum laborat, non debemus alere eam ad luxuriam
et libidiiiem. Sic quotjue liomines ignavi JJ 3S te fehlt Ji

(SBotlefung übet Sefota 1527-29) — Scholia 1532 4. Cap. 58. 12 — cap. 59. 357
'Aedificabuntur in te deserta.' Non solum tu consolaberis sed eris 58, 12
felix in omnibus tuis factis. Multos iuvabis, raultis proderi.s et eris causa
multarum optimamm renim non solum privatim sed etiam publice 3C. Sic Naaman
Syrus servat suuni populum.
5
'Fiindamenta iacies quae sunt perpetiia.' Salutaria et duratura constitues
sive in politia sive in Eccle.siis.
'Et vocaberis aedificator sepium.' Sepes significat more Hebraico reliquias.
Omnibus proderis tarn Ecclesiis quam politiis, quas constitues. Sic
]>ius horao est probatus et instructus ad omne bonum opus.
10 'Si averteris pedem a Sabbatlio.' Sicut antea ieiunia Hebraeorum, ita 5S, n
hie etiam Sabbatha reprehendit et addit, quiduam sit verum Sabbathum
agere: Nempe abstinere a nostris operibus, sive proprie malis sive in speciem
bonis, quae nos ipsi sine verbo Dei eligimus, qualia in nostris Sabbathis
fuere Missae et alii impii ciütus. Et Sabbathum glorificabitur, cum praedi-
15 catur verbum Dei et diligenter auditur. In lioc enim uuo ofScio situs est
cultus Dei, ut audiamus verbum Dei diligenter et ei per fidem obediamus 3C.
Notabis autem polhii Sabbathum operibus, quae ipsi elegimus. Damuat enim
pedem nostrum in Sabbatho, hoc est, opera a nobis electa, item voluntatem
et Nnas nostras.
20 'Glorificaveris pum, dum non facias vias tuas.' Quid potuit dici clarius, quod
Sabbatum agere sit abstinere ab iis, quae tibi placent, etiam a sermone, et sanctificare
Dominum in operibus a se praeceptis. Sed impii non credunt Sabbatum poUui electiciis
operibus et cultibus, Sed quasi caeci sint. in hac opinione incedunt obstinati et
eogitant: Hoc opus facio cum bona intentione et placet mihi, igitur necesse est Deo
25 quoque probari et placere k.
'Tunc delectaberis super Domino.' Est insignis promissio. sed imi^ii tarn eamöS, 14
contemnunt, quam contemnunt comminationes, promittit enim fore, ut omnia plaeeant,
quae Deus praeeipit et facit, ut arrideat nobis doctrina Euangelii et nos agamus Deo
gratias, quod nos ad illam cognitionem traduxerit, ut sciamus, quid sit Sabbatum
30 servare. quid non, et possumus nos consolari in calamitate, ut pacienter feramus, quidquid
acciderit. Haec sunt ingentia dona.
Caput ITX.
Respondet hoc capite Projilieta impiis, qui praesentem calamitatem non
suis peccatis sed verbo Dei imputabant. Sicut nunc, ])OHtquam verbum Dei
35 doceri caepit, omnia discordiis ac caedibus aestuant. Impii igitur, qui verbo
4u
adversantur, Euangelion in causa esse dicunt,
sua enim peccata non \'ident. Hoc et hoc tantum vident, quot calamitatibus
tantiim vident, quot calamitatibus
mundus prematur.
mundus prematur, sua enim peccata non
vident et
illam extremam ingratitudinem,
quod verbum Dei persequuntur, quae vere sunt causa properandi flagelli seu calamitatis.
Deus autem sie solet: quoties malum aliquod imrainet, praemittit ceu nuncium
calamitatis verbum suum, ut impii ad poenitentiam invitentur et pii
14 glorificatur B

4
358 (SSorleiimg über 3efoin 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 59, 1-5.
patientiam discant, ut in futuris malis verbo coDfirmati consistaut et nou
sicut impii malis victi succunibant. Sin ante diluvinm Nolie, ante excidinni
Hieru,salein Christus et Apostoli fueruut et nunc nostro saecnlo ante Turcae
adventum et terribilem iudicii diem Germaniae purum EuangcHon contigit.
Porro ordo huins capitis hie est: s
Dicit causam praesentium calamitatum esse non suam doctrinam sed
peccata populi. Et addit peccatorum cataloguni eorumque poenas. Tandem
consolatur bonos et
addit promissionem futurum, nt illae calamitates finiantur
non propter aliquod ^lopuli meritum, sed quod Dens ipsorum sit misertus,
'4Ji. 26, u sicut in Psal. 'Propter nomen tuum, Domine, propitius esto peccato meo' jc. '"
59,1 'Ecce non est abbreviata.' Vellet quidem Dens vos iuvare et posset
quoque, sed vestra peccata faciunt, quo minus id faciat. Respicit enim Propheta
ad murmur populi, qui in calaiuitate ieiunabat, sacrificabat, servabat ferias et tarnen
sentiebat indies augeri mala. Huius rei causam in Esaiam reiiciebant, sicut hodie in
nos praesentium malorum causam adversarii congerunt. Hie necesse est, ut pii clament : 15
Manus Domini non est abbreviata, non est culpa in nobis sed in vobis, qui verbo
resistitis et de maximis peccatis, quae quotidie conimittitis, non poenitetis. Agite
poenitentiam agnoscendo peccatum et petite gratiam, tum aderit vobis Deus.
59.3 'Manus enim vestrae.' Est catalogus peccatorum. Primum est, quod
59.
sint homicidae. Interfecerunt enim sanctos Prophetas, sicut nostri hodie 2"
occidunt
miuistros Euaugelii.
'Non qui invocet iusticiam.' Non docent iusticiam Dei sed suam. Idem
significat per verbum iudicandi. Sic utrunque damnat: doctrinam et vitam. Sunt
enim coniuncta haec dno.
'Conceperunt laborem et peperenmt iniqiiitatem.' Sic solet hypocrisis '^^
et iusticia carnis. Habet speciem parturientis sed nascitur ridiculus nms.
Quantnmvis enim se fatiget Monachus, frustra tarnen sunt omnia eins studia
et opera, quia confidit in nihil! et in vanum Idolura sui cordis.
59.5 'Ova aspidum ruperunt.' Est figuratus morsus in studia hypoeritarura,
ffliiutr). 3, 7 sicut Matth. 3. genimina viperarum vocantur. Neque enim quisquam ita 3o
acerbe iudicat et sentit de aliis atque ii, qui sunt dediti studiis et operibus
humanis. Tegunt enim hypocrisi viruleuta iudicia et saeva odia sua seque
iustificant tanquam hornm criminum non sint rei. Propheta igitm' exprobrat
eis hanc virulentiam: quid facitis, inquit, cum vestra doctrina, quam ut ova
Basilisci rumpatis? hoc est, vestra doctrina facit amarulentissimos homines, »s
qui nihil sciunt quam alios iudicare, calumniari et persequi. Hoc qui nou
intelligit, inspiciat bodierna exempla. Sancti patres in monasteriis et eximii
domini Doctores in Scholis tantum non carnifices bonorum fiunt. Talis est
totus Papatus et tarnen nunquam de hac crndelitate [loenitent sed securi
missas et impios suos cultus exercent, ut ex his aliquam sauctitatis laudem «
colligant.
10 JC. fehlt B ^7 eius] sua i> 2S rem nihil! B 30 genimina] progeuies B

98
(SBotlefuiig übet 3e|ain 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 59, 6-9. 359
'Telas araneae texuerunt.' Opera eorum splendent et habeut iiiagiiam
speciem sanctitatis. Revera autem .sunt telae aranearum, hoc est, veuenata
et iiiutilia opera. Sicut euim telae aliquam speciem texturae habeut sed
inutües tarnen suut ad vestituui, Ita opera, quibus iusticiam parare impü
5 homiues cogitant, vana et inutilia sunt. Perinde autem in iudicio divino suis
operibus servabimtur hypocritae, sicut a vento et frigore defendetur is, qui
veste ex aranearum telis confecta utitur. Est mire illustris figura.
'Qui comederit de ovis." Si quis doctriuam ipsorum amplectitur, perlt.
Est enim impia et falsa. Sin eam accusaverit ahquis, incipiunt fiirere et
10 quaerunt, quomodo eum perdant. Hoc enim vult, cum dicit: Si conteratur,
erumpet regulus.
'Pedes eorum ad malum currunt.' Insignes sunt hae virtutes. Sed sie fit. quo 59, 7
aliquis extra fidem est sanctior, hoc est, imniitior et crudelior in fideles. Nihil possunt
tales hypocritae quam oecidere, damiiare, iudicare, cahimniari et superant omues
15 camiflces erudelitate. Ratio est, quia iudicaut se talia facere ex zelo iustioiae. Ideo
cum alü lente ad alios occidendos accedunt et occidunt aut provocati aut rapti affectibus,
hi ciUTunt, non repunt idque nitro neraine cogente praeter ipsorum insatiabilem
crudelitatem et odium Satanicum. Ideo Clu-istus et loannes viperas eos appellant. Ät
nos quaerimus per spiritum et gratiam Dei eos non perdere sed servare corpus et
30 animam ipsonim, sed nolunt.
'Viam paeis nescierunt.' Nesciunt, qua via perveniatur ad pacem, cum 59,
vel calamitate vel iudicio Dei terrentur. Est autem via pacis credere sine
meritis,
imo cum masiniis demeritis simpliciter in misericordiam Domini, Sicut Psalmus
iubet : 'lacta super Dominum curam tuam'. Est autem magna res sie se erigere et 'Pi. 60. 23
25 ambulare extra te in iusticia aliena, quam neo videas nee intelHgas sed in solo verbo
audias. Quidquid extra hanc viam est, est contritio et pavor conseientiae. Et nota
bene, quod iusticiarii et omnes illi, qui a sana doctrina recesserunt, non
possunt esse certi de iis, qnae faciunt. Sed conscientia ipsorum seniper
trepidat et incerti fluctuant, non tarnen cessant solHcitare eos, qui diversum
30 sentiunt, et conantur morte alüsque suppliciis in suam viam ahos traducere,
in qua tarnen ipsi eum mala conscientia vivunt.
'Propter lioc elongatum." Subiicit querimouiam. Apparat autem habitum 59,
hunc serraonem eo tempore, quo As.s%Tius ludaeam vastabat. Sic autem
naturaliter fit: ingruente calamitate ad religionem convertuntur auimi. Que-
35 runtur igitur hie, quod tot studiis ac operibus, quibus se maceraut, nihilo
neque meliores reddantur neque melius habeant. Expectamus lucem , inquiunt,
id est, putamus fore, ut nostra ieiunia, nostra reliqua studia praeseutem
calamitatem avertant, sed nihil confit. Item: palpamus sicut caeci, id est,
nunc haec nunc illa iustituimus consilia, ut afflictis rebus medeamur. Verum

3G0 (SBottcfuiig über 3c|nia 1527—29) — Scholiii 1532/4. Cap. 59, 10—17.
5», lu 'Palpavimus sicut caeci parietem.' Potest accipi de conscientia, sed
ego nialo accipere de poena, quod in uecessitate varia tentautur consilia,
(piae tarnen omnia fallunt.
'Impegimus meridie.' Quanquam verbum apud Prophetas liabeant, id
eiüm est lumen meridiei, tarnen eo neglecto ad alia vertuntur. 5
5», 11
'Rugimus quasi iirsi.' Impii cum vident frustra sua consilia esse,
indignantur et murmurant. Eum affectum Propheta hie significat.
59,12 'Multiplicatae sunt.' Causa calamitatis: Dominus posset et vellet vos
iuvare, sed permittit vos diripi propter peccata vestra. Sic nobis oraturis
aecidit. Cum enim oraudum est pro statu Ecclesiae, impediunt orationeiii priinum lu
adversarioruin furor et crudelitas, qui verbum crudelissime persequuntur, Deinde ijriiicipum
et illorum, qui in publicis officiis versautur, negligentia. Tertio illa ettVeuis
licentia vulgi, qualis vix ullis saeculis fuisse videtur. Tum sine modo peccamus singuli
in nostris officiis. Et in his omnibus nemo agit poenitentiam. Haec certe impediunt
orationem, ut cum dubitatione oremus. Videtur enim Deus in tanta malicia mundi 15
iion exauditurus nos. Et tamen non est desperandum. Sentimus autem nos separari
a Deo propter peccata iiostra. sicut Propheta hie dicit.
59. 14 'Conversum est retrorsum.' Neque nosti-a ueque aliorum peccata arguimus
et nemini quoque benefacimus per bona opera.
'Corruit in plateis veritas.' Qui verbum Dei pure praedicant, occi- -'u
duutur. Publice nihil praeter humana commenta docentur.
59.15 'Quia non est iudicium.' Nemo peccata damnat et reprehendit, imo
iustificant et defenduut ea pro iusticia. Sicut nunc Papistae non poeniteut
de tyrannide et erudelitate sua.
59, i(> 'Quia uon est vir.' Est Hebraismus. Utuntur euim nomine viri pro i's
i(i|.8o[fD], i8pronomine. Sicut Psal. 78. 'Confirmasti virum dexterae tuae', id est, super
hoc, quod est in dextera tua. Sic hie 'non est vir' id est, nihil est, propter
quod populo propitius esse possit.
'Et salvabit sibi brachium.' lam addit cousolationem piorum. Mundus
impiis abundat et merebatur, ut funditus everteretur. Verum ego memor so
meae misei-icordiae, propter meum nomen, uon propter aliquas ipsorum
iusticias (nullae enim sunt) salvabo meos. Sic nunc Germaniae parcit, quod
eam Turcae et aliis hostibus non obiicit, ut suum brachium, hoc est, verbum
suum salvet, quod uusquam alibi tam pure tractatur. Et ipse Christus,
cuius nomen petitui-, se defendit iiulla ratione nostrorum peccatorum habita. 35
'Iusticia eius ipsa servat eum'. Id est, Hoc eum revoeat, ue efüindat iram suani
in nos, quod est misericors et ideo etiam ingratis benefacit.
59,17 'Indutus est iusticia.' Scilicet ad profligandos sui populi hostes, ad
perdendum Assyrium. Respicit enim hie quoque ad affectum illum orantium, quos
impediunt peccata. Quasi dicat : Sentitis peccata vestra et ideo desperatis de auxilio. [40
Ego tamen liberabo vos. Et quanquam adversarii iustam causam contra vos habent, estis '-'^
enim maxinii peccatores, qui has poenas estis meriti, tamen non ideo perdent vos, .sed
ego vos liberabo propter me, non propter vos. Sum enim iustus et promissa servo fideliter.
S vos] nos B 9 nos B vestr.i] iiostra 1! 21 docetur B 33 obiicit] subiicit B

(Sovlciimg iiict ^e\a\a 1527--29) — Seholia 15324. Cap. 59, 18-60, 1. 361
'Insulis vicem reddet,' Sunt oninia accipienda de externis hostibus 59, 18
ludaeorimi. Docct autem uos hie loeus iu calamitatibus, quas peccata uostra
meruerunt, iinicam oraudi rationem esse, ut Dominus nomen et verbum
suum, non peccata nostra vespicere velit. Talis est oratio Danielis et niulti
5 Psalm i.
'Et timebunt qui ab Oeeidente.' Ista omnia faciet Dominus, ut se59, 19
defendat et ut nomen eius narretur iu universa terra.
'Venerit Ziou redemptor.' Paulus hunc locum paulo aliter citat Rom. 11- sröui. 11,26
Est autem hie generalis sententia, quasi dicat: Quoties Dens praeseutem
10 aliquam calamitatem tollit et liberat suos, per verbum id facit. Paulus igitur
pro more ex generali specialem facit et haue sententiam accommodat
ad casum Synagogae. Quasi dicat: Agnosco lapsos et excaecatos ludaeos,
sed nondum prorsus abiecti sunt. Habent enim promissiones et verbum.
Quamdiu autem verbum duraverit, et liberatio quoque durabit. Gentes reli-
15 quiis adduutur et sie fiunt omnes Israel. Nam quod dicit 'adveniet', non
de adventu personae cuiusdam aut novi salvatoris est intelligendum sed de
spirituali adventu verbi et Spiritus. Durante igitur verbo, inquit, durabit
et redemptio Israel, quod semper aliqui convertentur. Satis autem est pro
impletione scripturae aliquos saltem ludaeos aliquando converti. Quod si quis
SD Pauli sententiam sequi etiam hie volet, is totum caput referet ad redemptionem
Christi et ad excaecatiouem, quae tempore Christi ludaeis contigit.
'Foedus.' Christi passionem et novum Testamentum.
'Spiritus ineus, qui est in te.' Paulus acute ex hoc loco colligitsd, ai
redemptionem Israelis, ue totus pereat. Quia enim verbum Euangelii in
25 mundo mauet, necesse est manere quoque spiritura. Spiritum autem sequitur
fides, fidem sequuntur fructus fidei et crux, crucem invocatio, invocationem
autem sequitur liberatio. Sic omnibus saeculis quidam convertentur.
Est articulus 'Credo Ecclesiam sauctam' et conveuit cum illo Christi:
'Ego vobiscum sum usque ad consummationem saeculi." Notabis autem
30 haue Ecclesiam esse et hoc esse siimeu verum, ubi sit Spiritus Dci et ver-Kattr).2s, 20
bum. Spiritus prior est in docente, Verbum autem pi'ius est iu audiente.
Caput LX.
Saepius admonuimus duo Prophetarum esse officia: Alterum, ut exhortentur,
corrigaut et arguant homines sui temporis, atque ea Legis est
3,-, praedicatio. Alterum, ut propheteut de futuro Christi reguo. Propheta
igitur cum aliquot capitibus legis praedicatorem egerit, lam ad Euangelii
praedicationem vertitur. Et prophetat de regno Christi futuro seu de
Ecclesia: venire ingens lumen, hoc est, verbum Euangelii de Christo pro
nobis passo et crucifixo, quod illuminet omnem hominem venientem in hunc3o(). i,'j
20 sequuntur] sequitur B 31 est [2.] fehlt li

362 (SBotlcimifl üt'tv 3f(nin 1527—29) - Scholia 1532/4. Cap. 60, 1. 2.
mundum tarn ludaeos quam gentes. Addit autem, quomodo illiid liuncn
tarn subito in omnes vulgetur, ncmpe per miuisterium verbi. Ecclesia igitur
mirum in raodum multiplicatur, crescit et oruatur, ad quam qui accediint,
servantur, qui uon accedunt, pereunt. Deinde ])romissiones addit futurum,
ut et illi ad Ecclesiara accedant, qui eam sunt persecuti. Nihil igitur agit s
in hoc capite quam de Ecclesia.
Est autem magnifica praedicatio Euangelii, quod lucem appellat. Ubi
enim Euangelion non est, ibi neque agnitio peccati est. Ubi agnitio peccati
non est, non potest esse iusticia. Ubi non iusticia, ibi nee vita. Ubi non
vita, ibi mors. Ubi mors, ibi peccatum, internus et Diabolus. Et quod lu
dicit 'surge', significat, quod a mortuis, infemo et peccatis per Christum
surgamus ad vitam, gloriam et iusticiam. Sunt igitur maximae res, quas
ratio humana comprehendere nequit, imo oifenditur etiam, quod tantus thesaurus
in sonum oris sit inclusus. Quare Propheta utitur verbo vehementiore:
Surge, inquit. Noli morari contemptam speciem verbi. Noli offendi, »5
quod tam pauci id sequuntra-. Noli absurditate illa absterreri, quod iusticiam
offert sine operibus, per solam fidem. Haec enim tria contemptum
faciuut
Euangelion.
^*' 1
'Quia venit lumen tuum.' Emphasis est in pronomiue TUUM. Quasi
dicat : Euangelium
est tuum lumen non solum ideo, quod tibi promissum est -o
sed quod omnes alii naturaliter id oderunt et abhominantur.
'Gloria Domini super te orta est.' Id est: Res et opes aeternae,
aeterna iusticia, sapientia 3C. Porro eontinent hae magnificae commeudationes
tacitam exhortationem , ut diligeuter et cum summo studio audiamus
verbum Dei et discamus, ut comparatioue Euangelii quicquid in mundo -^
magnificum, preciosum et illustre est, uobis sordeat, quod in Euangelio
nobis offeratur, quicquid est diviuarum opum, imo ipsa quoque divinitas,
ut efficiamur filii Dei K.
^'^ 'Quia ecce tenebrae operient terram.' Amplificat collatione. Quasi
dicat: Respice omnes alios, qui lianc lucem uon habent, illi nihil sunt quam 30
tenebrae et caligo. Notabis autem hie, quod vocet tenebras ea, quae muudus
ceu soles quosdam admiratui': Iusticiam carnis, Leges tam divinas quam
humanas, omnia, hominum studia et opera. Quanquam enim mundi regnum
sit regnum aliquod, nihil tamen est, si conferas cum regno Christi, quod per
Euangelion iu nos effundit, quicquid est bonitatis divinae. Memineris autem 35
haec spiritu et fide accipienda esse. Coram mundo enim nihil coutemptibilius,
abiectius et nocentius est Euangelii doctrina.
'Super te autem orietur Dominus.' Non Moses sicut hactenus. Offert
enim Euangelion ipsum Christum, iusticiam, salutem et redemptionem nostram.
6 in fehlt B 21 sed quod uinues] sed (jiiod sola id sequeris. Nam uniiies B
So ut fehlt B -JS nobis sordeat, quod] contonnieie, Quia II '27 oft'ertur D

:
5«
47
(S3ot(eiuiig iibn Seiain 1.527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 60, 3—7. 3(33
Siniplieia sunt verba sed maiora, quam ut animus humanus ea possit capere.
Vix enim primitias
iutelligimus.
'Et ambulabunt gentes in lumine tuo.' Hie abrogat totum Mo-sen etw), 3
propagat populiim sanctum ultra terminos Svnagogae. Lex erat circum-
5 scripta certis ceremoniis illiu.s populi. Sed hoc lumen longius diffundetur.
Xecesse igitur est aliam doctrinam esse, quam legis doctrina ftiit. Lumen
quidem nou est gentium et tamen dicit, quod gentes in eo ambulabunt.
'Omnes isti congregantur tibi.' Significat, quod Euangelion per totum 60.
orbem invulgabitur.
Quare uon possunt haec ad literam corporaliter intelligi.
10 'Multitudo maris.' Sic vocat multitudinem gentium colentiuni maritima 60,
loca et Insulas maris Mediterranei.
'Madiam.' Madiam est versus mare rubrum. Epha autem pars Arabiae 60,
felicis. Significat autem fore, ut illae gentes accedant ad Ecclesiam per praedicationem
Euangelii.
15 'Omnes de Saba venient.' Quanquam uon omnes crediderunt, tamen
ad omnes pervenit Euangelion.
'Aurum et tlius.' Generaliter ista aecipio. Id est, facultates suas
eouferent ad iuvandam Ecclesiam. Includuntur autem in hanc generalem etiani
Magi, Matthei 2.
20 'Laudem Domino anuuneiantes.' Hoc est sacrifieium Christianorum
Laudare Deum, eonfiteri Euangelion, docere alios 2C.
'Omne pecus Kedar." Id est: Conferent et illi facultates suas adeo,
iuvandam Ecclesiam. Ideo autem pecora nominat, quod illi pecuariam
colerent. Porro Cedar et Nabaioth sunt Arabiae partes.
25 'Offerentur super plaeabili altari meo.' Ära est Christus. Sacerdotes
sunt, qui docent Euangelion, illi occiduut et mactant quicquid est magnificum
in mundo: lusticiam et sapientiam carnis.
Est quoque aliud sacrifieium privatum,
quo unusquisque veterem suum homi-
30 nem mortificat per fidem.
Ai'guit enim Euangelion omnes de peccato.
Deiade privatim singuli sumus sacerdotes,
dum quotidie mortifieamus veteremnostrum
bominem, sicut Eom. 12. Coutiuet autem hie locus manifestam abrogationem saerifl- Miim. 12, 2
ciorum Mosi et totius
legis.
'Doraum maiestatis meae glorificabo.' Sicut Paulus: Templum Deii.fioi. 6, i»
intra vos est. Id est, ornabo Christianos meos variis donis Spiritus sancti,
35 sicut sunt: bona conscientia, item ut vicissim alios docere, consolari, corri-
]iere, admonere possint. Porro haec Christianorum ornamenta peccatis, opprobrio,
contemptu aliisque rebus sie sunt obruta, ut conspici ab impiis
nequeant, sicut scriptum est: Non videbit impius gloriam Dei. Sunt enim
valde spiritualia ornamenta huius domus. quae carualibus oculis videri nequeuut.
12 Epha autem] Et Epha est B 21 jc] Nihil enim aliud est, quod nos Deo pro
suis beueficiis possumus reddere B 22 Conferent et illi] eontert et Kedar B 23 illi]
Arabes B 24 colerent. Porro] colebant. Sunt enim B sunt vor Arabiae fehlt B

364 (S3orle|uiig übet gcfaia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 60, 7—10.
uempe homo afflictus peccato, penuria, opprobrio. blasphemia jc. Sic Christus in
ci-uce iuter latrones pendens, ille etiam est domus omata pulcherrimis omamentis sed
quae abscondita et valde remota sunt ab oculis. Nam per illam foedam speciem. iu
qua peudet. lucet suuuna patientia. summa erga iios dilectio. siunma erga patrem
obedientia, donata vita, occisa mors, evacuatus infemus. Sic Christiani in extremis 5
calaniitatibus sunt peifusi luee, vita. iusticia et plane dii quidam. Sed si speciem
sequaris, videntiir diaboli esse.
00,8 'Qui sunt isti, qui iit?' Propheta laetabundus in iucundissimam quaestionem
prorurapit. Bone Dens, inquit, quanta Euangelii erit efficacia? quam
cito penetrabit et pervadet totum orbera? No.s Prophetae liic ceu in angiilo i«
quodam delitescimu.«. Verum tempore Euangelii onus Apostolus totum
terrarum orbera replebit. Nubibus autem comparat Apostolo.s propter verbi
efficaeiara et fruetus. Colunibis comparat jiropter veloeem cursum, quo
feruntur ad fenestras suas, id est, ad .suum populuui, ubi auditores iuveuiunt.
«0,9 "Me enim Insulae expectant.' Haec est causa, quod Euangelion sie is
currat, quod scilicet afflietae conscieutiae sitiant eam doctrinam, cui certo et
tuto inniti queant. Sieut nobis accidit, cum premeremur Papae t^-rannide
et perpetuo laborarent conscieutiae nostrae in maximis studiis et laboribus
SWottO-ii, ii'nostlMS. Sic Christus: 'Euangelion vim patitur et violenti rapiunt illud.' Est enim
Euangelion verbum vitae et iusticiae. Ergo si fruetum afteiTe debet. necesse est. ut 20
habeat officinam commodam, in qua ista exerceri possint,
in qua sint peccatum et mors.
'Ärgentum eorum et aurum eoruni.' Accipio sieut supra, quod alent et
suf?tentabunt Ecclesiam suis facultatibus et boc facient nomini domini, non in
suam gloriam sed ad agendas gratias Deo, non ad iusticiam impeti-audam sed
ad testimonium gratitudinis. Sic distinguit Ecclesiam ab omnibus alüs religionibus, 25
quae agunt ouinia ad suum noraen. Sola autem Ecclesia tarn faeiendo quam patiendo
laudat nomen Dei nee speetat merita. Est enim iam ante iusta.
m. Kl
'Et aedificabunt filii peregrinorum.' Ecclesia etiam invitis t^Tannis
raultiplicabitur. Sic Augustinus, Hilariiis et alii peregrini Ecclesiam mirabiliter
iuverunt. Muri enim Ecclesiae sunt non lignum et lapides sed boni ao
pastores et Episcopi, qui curant, ut Ecclesia sit munita verbo Dei contra
baereticos. Quod addit 'Reges eorum ministi-abunt tibi', loquitur de Servitute non
corporali'. qua sibi Pontifex Romanus subieeit Reges et Principes, sed de Servitute
spirituali, quod Reges obsequentur et credent Euangelio annuncianti remissionem
peccatorum afflietis et minanti incredulis mortem. 35
In iudignatione mea percussi te.' Hactenus descripsit Ecclesiam, qualis
intus et in spiritu sit. Iam quoque extemam speciem describit, quod scilicet
sit vestita veste, quae vocatur ira Domini. Ut mundus dicat: Hie populus
non habet deum. Haec enim est stultitia Dei, qua Deus mundum fallit et mundi
sapientiam conftmdit. Non enim videtur Ecclesia sancta sed creditur sancta. Est

,=, misertus.
(SBorlefimg übet ^c\aia. 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 60,10-12. 3G5
verbum in gravi.ssimis teutationibus uec sinere nobis ilhid excuti e nianibus
et corde, quautiimcunque Sathau et mundus coutra nos saeviat.
'Et in beneplacito mi.sertu.s ,sum tu!.' Opponit beneplacitum indignationi.
Pei'cussi te, inqiiit, secuudum externam faciem sed revera sum tili
Ista enini crux, qua te affligo, videtur tibi ira esse. Ego auteui
praeveuio et admoneo te, quod non ideo te percutiam, quia te odi, sed ut
multiplicem te, ut miserear tui et ut sit occasio maior tui luiserendi. Quasi
dicat: Nisi te percussero, non possum tui misereri. Neque euiui est vel
misericordiae vel graciae locus extra tentationes. Cum autem in tentatioue
10 omni auxilio et consilio humano destitutos nos esse sentimus, tum demum
fides vires suas exercere potest orando, postulando, speraudo a Deo. Extra
tentationem autem fides et verbum sunt ociosa.
'Aperientur portae iugiter.' Promittit summam securitatem, ut quan-d«, n
quam Ecclesia in medio hostium suorum sit posita, tarnen sicut secura
1,^ civitas seraper eins portae pateant. Id autem ideo debet fieri, ut afferatur
ad eam fortitudo geutium. Ita euim legi debet: Hoc est multitudo et copia
gentium. Est enim Ecclesia in perpetuo usu convertendi alios ad fidem et
vocandi ad poeuitentiam. Sic etiam siuguii Christiaui semper parati sunt
instruere, docere, absolvere, consolari alios. Hoc enim per apertas portas
20 significatur. Hie Wittebergae unam portam Ecclesiae habemus, per quam
quotidie aliqui iugrediuutur et colliguntur ad corpus Ecclesiae. Eiusmodi
passim etiam in aliis urbibus sunt portae.
Sed hanc Ecclesiae beneilictionem impii non vident, tantum in poenas et peecata
inspiciunt et in illam intü-mitatem Ecclesiae, quae in carne et sanguine haeret nee
25 perfecte in hac vita exui potest sed per mortem tandem aboletur. Sed quia Christum
videmus ne ' Apostolorum suorum chorum sie mundum et purum couservasse, ut nulla
l^eccata in eis essent, Et Angeli in coelo, longe praestantissima creatura, lapsi smit,
quid mirum est nos quoque labi et errare nonnunquam, modo ab errore et lapsu resurgamusV
Id quod fit, si culpam agnoscamus et desistentes a peccato sentiamus nos
30 Christi iusticia esse sanctificatos et iustos coram Deo Jc.
'Gens enim et regnum, quod non servierit tibi, peribit.' Christus iuii«, 12
Euangelio coniungit remissionem peccatorum et retentionem. Item in institutione
Baptismi coniungit salutem et coudemnationem. Eodem modo
Propheta hie per apertas portas remissionem peccatorum omnibus oiferri
35 significavit. Eam qui non volunt, illis retinentur sua peecata et pereunt.
Hie igitur vides, quae sit causa, quod semper Euangeliou insigues tumultus
seditionum et bellorum et magnae mutationes imperiorum sint secutae.
Impiiis mundus eas Euangelio imputat, sed falso. Ipsorum enim, qui pereunt,
culpa hoc accidit, quod scilicet Euangelion persequuntur. Vides enim
2 saeviant B 20 VVittembergae B 35 Eam bis vuhiiit] Eam autem ()ui
nolunt B retinentur bis pereunt] retineri peecata et perire eos dicit B 38 Iiupins bis
eas]
quas impius mundus B
'} ne = nee = ue quidem

366 (Söotlefuiig über Scfaia 1527—29) - Scholia 1532/4. Cap. 60, 12-17.
hie latam seuteutiara: tbie, iit oiunes Euangelii hoste.s pereant. Desiuaut
igitiir Euangelii hostes esse et servabuntur cum fideli Ecclesia. Ita enini
decretum est divinitus, ut qui noluerit iugredi, det poenas.
«0, IS 'Gloria Libani.' Id est: Transferetur in Ecclesiam quicquid uuquam
praeclarum Synagoga liabuit: Testamenta, legislatio, promissioncs, patres, ^
Christus, iusticia, vita jc.
60. 14 'Filii eorum, qui te percusserunt.' Est Hebraismus. Sicut dicunt filiuin
mortis, id est, moriturum. Sic hie 'filii percussorum': qui te percusserunt et
sunt te
persecuti.
60. 15 'Pro eo quod fuisti derelicta.' Talis est Ecclesia, cum est in paroxysmo lo
ofBcii et ministerii verbi. Provocat enini contra se eo verbo mundum et
principem mundi Sathanam. Notabis autera hunc locum diligenter, continet
enim articulimi: Quod Ecclesia sit mansura usque in finem mundi, et quod
malus est, quod sit gloriosa mausura et in summo gaudio. Si autem externam
praesentis Ecclesiae faciem consideres, diversum potius iudicabis, et 15
tarnen vera sunt, quae Spiritus sanetus promittit. Paulus et Apostoli queruntur
se piacula mundi esse. Hodie sunt superbia et gaudium saeculorum,
quos colit, laudat et veneratur Ecclesia. Sic saucti Martyres. Idem hodiernae
quoque Ecclesiae aeeidet. Non enim mentitur Spiritus sanetus.
60. 16 'Suges lac gentium.' Sicut supra. Tractaberis a gentibus sicut filii a 20
matre. Omni genere officiorum et promptissimo auimo te prosequeutur.
Lac et mammas, non regnum et imperia mundi dicit sed offieia, quibus
Ecclesiam complectentur, quod alent, quod defendent et iuvabunt fideles.
'Eedemptor tuus fortis.'
Signifieat Ecclesiam seeundum extei'uam specieni
captam et perditam, ideo promittit se salvatorem et redemptorem fore. 25
60. 17 'Pro aere afferam aurum.' Id est, ex Ecclesia contempta et neglecta
faciam gloriosissimam.
'Et ponam visitationem tuam.' Praedicatores in Ecclesia illi tam
internam quam externam pacem, iusticiam tam divinam quam civilem recte
docebunt. Sequetur autem haue praedicationem fructus. Nullae audientur 30
in Ecclesia iniuriae, erunt quieto corde tum erga Deum tum erga homiues.
Laudabunt quoque Deum eique pro tot ac tautis beneficiis agent gratias.
Hae promissioncs hodie implentur nobis videntibus et sentientibus. Conscientiae
enim nostro Euangelio pacautiu-. Papistae autem sua düctrina conscientias
vexant. Docemus quoque publicam pacem, ut pareant homines s:>
magistratibus, ut inimicis parcatur. Adversarii autem nihil cogitant, quam
ut nos oecidant, ut bella ex bellis serendo publicam tranquillitatem perturbent.
Docemus etiam civilem iusticiam, hoc est, vere bona opera, quae
unusquisque in sua vocatione facit, ut singuH suum officium faciant pater,
4 Transl'ertur B 13 in fiuem] ad finem B 22 non regnum] non gladios et
Coronas regum J5

(Sßorlelung ü6er Sefnia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 60, 17-21. 367
raater, servus, ancilla jc. Quae opera quia vulgaria et minime speciosa siiut,
adversarii neque docent nee laudaut, .sed oceupantur in electitiis studiis
ordiuuni, vestium, precationum jc.
'Non audietur ultra in terra iniquitas.' lu Ecclesia erunt qiiietae et «o, is
s pacatae mentes. Inde etiam pax externa sequitur, salus qiioque et laudatio
oecupabit mm'os, ut sit secura ab incursatione daemonum et haereticorum.
'Non erit tibi amplius sol.' Est iusignis locus, quo distinguit regnum ««, i«
Christi a reguo muudi. Dia civitas, inquit, muri illi et portae, de quibus
dico, non possunt cerni hoc corporali sole lucente. Sed requiritur alias sol
111 ad videndam Ecclesiam, nempe Euangelium, quod cum radios suos in cor
trausfuderit, tum videntur et sentiuutur illa, quae de Ecclesia magnifice promisi.
Si igitur sentis te contemptum, aiHictuin, oppressum peccatis, cogita
te non in mundi sed Cliristi regno esse neque huuc solem sed alium queudam
tibi lucere, Christum scilicet dominum tuum. Sic monet se loqui de
15 spirituali luce et de sole invisibili, quo illuminantur corda per fidem, ut
concipiamus alias species et idaeas quam res praesentes: Ut haereamus in
iis etiam, quae neque videntur neque sentiuntur. Valet igitur hie locus eo,
ut intelligamus Ecclesiae reguum longe aliud esse quam politian externam:
Nempe in qua claudeudi oculi sunt et est haerendum in radiis invisibilibus:
2u Quod Ihesus Christus pro nobis sit passus, sedeat ad dexteram Dei defendens
et gubernaus nos 3C. Alius autem est sol visibilis, secundum quem ratio
regit externam haue vitam. Ad eundem modum Ecclesiastes distinguit
corporalia a spiritualibus et significat se tantum de politicis loqui, cum dicit:
'Vidi omnia sub sole et ecce vauitas' K. *«>' 2, i7
if) 'Sed erit tibi Dominus in lucem sempiteruam.' Quasi dicat: Dico tibi de regno
spirituali. Quare cum aliqua calamitas te opprimit, non ideo despera sed cogita tibi
non bunc mundi solem lucere sed Dominum et esse te in alio regno jc.
'Non occidet ultra sol tuus.' Addit hoc ad amplificandam promissi- so, 20
onem. Sol iste invisibiHs, quo videmus aliud regnum et res alias, non est
3u talis, qui tantum ad tempus duret. Sic res quoque, de quibus dico, non
solum invisibiles et spirituales sunt sed aeternae etiam. Multo autem
angustius est cor nostrum, quam ut eas complecti et assequi queat, quare
in solo verbo promittente haerendum est, ubi in aenigmate videmus ea, quae 1. goi. i?„ 12
post hanc vitam experiemur.
35 'Populus tuus omnes iusti.' Est clarus textus, quod omnes, qui sunt 60, 21
in Ecclesia, hoc est, (jui creduut in Christum crucifixum, sunt iusti. Sed
hie definiendum est, quae sit illa iusticia. Si enim vitam et mores Christianorum
inspicias, multa invenies, quae te offendent. Saepe peccant, saepe
errant, saepe infirmitate frauguutur in levibus rebus, quae omuia contra
40 iusticiam pugnare videntur. Iusticia igitur coram Deo est non hoc vel iUud
facere aut pati sed illuminari per Ihesum Christum et agnoscere atque scire,
5 sequetur B 41 Ihesum Christum] Spii-itum sanctutn B

368 (93ottefung über 3c|ain 1527-29) - SchoHa 1532/4. Cap. 60, 21.
quod sit salvator noster, qiii siia inorte nos a morte et peccatis redemerit.
Haec iusticia in verbo offertur et .sola fiele acclpitur, quae assentitur verbo
et credit .se iustum esse morte et nierito Christi. Non autem levis est fides
illa. Nam sine divina virtute impossibile est Euangelio credi. Et illi etiam,
qui iam acceperunt spiritum .sanctum, non sine snmmis laboribus fideni hanc 5
retiuere possunt. Ratio est, quod iusticia illa est res invisibilis, quam nou
sentire sed credere tantum debemus. Quia autem caro nostra corrupta est
et saepius labitur in peccata, non sine magno negocio erigere se animi
possunt, ut contra praesenteni sensum peccati se iustos esse credant, uon
sua iusticia (ea enim nuUa est in tot peccatis et tanta infirmitate) sed Christi, 10
qui ideo nobis iusticia factus est et pro peccatis nostris in cruce satisfecit,
quod impossibile erat nobis legem facere. Assuefaciendus igitur aninius est,
ut sciat suam iusticiam extra .se in Christo esse positam. Quomodo enim
alias in iudicio Dei consistere poterit, cum nunquam non peccemus? Si
peccasti igitur et mordet te conscientia, hie firma debct esse fides et per 15
Christum superare peccatum et dicere: Quanquam ego peccavi, tameu sum
iustus, quia habeo lutem ipsum Dominum, quia habeo Christum nullius
peccati reum. Quod autem Clu'isti iusticia tua sit, habes testimonia gravissima.
Primo ipsum verbum Dei, quod dicit Christum pro te mortuum.
Deinde habes Baptismum. Sumus enim baptisati in mortem eins, quam pro 20
nobis subiit. Habes etiam Sacrameutum altaris, in quo claris verbis et
externo signo confirmat suum corpus pro te traditum, pro te fusum sanguinem
suum esse. Haec igitur est iusticia nostra, qua coram Deo iusti sumus,
longissime extra nos , extra omnia opera et cogitationes omnes sita. Quare
fallimur, si nos vel ex nostris operibus iustos vel iniustos sentiemus. Fiducia 25
enim mortis Christi debemus sentire et confiteri nos iustos esse. Hoc qui uon
faciunt, iniuriam faciunt Christo et statuunt sua peccata maiora esse, quam
sit mors et innocens passio Christi. Item negant verbum Dei et Sacramenta,
graciae signa. Quanquam hoc verum est, quantum ad te et veterem tuum hominem
attinet, recte dicis te esse peccatorem. Quantum enim carnis et sanguinis 30
in te reliquum est, tantum habes reliquum peccatorum. Quia autem baptisatus
et illuminatus es per verbum, secundum huuc novum hominem vere
es iustus. Quemadmodum autem Baptismus, Sacrameutum altaris, Verbum
Dei irao ipse Christus res sunt extra te positae, Ita quoque iusticia tua extra
te est posita. Non igitur possunt eam privata carnis nostrae peccata tollere. 35
Dicit enim Propheta solem nostrum aeternum esse, quare et iusticia nostra
aeterna est nee debet temporalibus peccatis vinci. Non est sujjerbia dicere
se sanctum et iustum esse. Imo contrarium dicere et statuere in corde tuo,
quod non sis iustus, est negare Christum et blasphemare nomen Christi,
qui se dedit, ut esset nostra sapientia, iusticia, sanctificatio et redemptio k. 40
1. Gov. 1, 30 1. Corin. 1.
1 quod] quod lesus Clii'istus ß 2 quae] quae fides ß S levis] levis res B

(Söotlciung über ^efaia 1527—29) ^ Scholia lö32;4. Cap. 60,21 — Cap. 61. 3(39
Hiie adliibe antithesiu: Ergo omues, qui sunt extra hanc luceiu, sunt
iniusti, tenebrae et caligo, cjuautumcunque speeie operum et vitae honestate
splendeant. Fiet igitur, ut pereant de terra. Contra pü, qui hanc lucem
habent, haereditabunt terram. Sic \ndemus regna, principatus, sectas mutari
5 et perire. Christus autem suos discipulos et Ecclesiam suani habebit iu
perjietuum. Sicut est in symbolo: Credo Ecclesiam sanctam. Addit autem,
quis durationis sit modus.
'Germen plantatiouis meae.' Ego, inquit eolonus ero, qui illum hortum
eolam. Vides autem hie, quae sit causa, quod necessario pereant seotao,
10 quod scilicet hoc colono careant. Vides item, quare necesse sit Euangelion
et Ecclesiam durare usque ad finem mundi contra Sathanae, mundi et
haereticorum furorem, quia Deus eam colit.
'Minimus erit in mille.' Sic primum ab Apostolis constituta Ecelesia 60, 22
est, quae in infinitam multitudinem excrevit. Sie singuli fideles Parochi
15 quotidie multos ad fidem convertunt.
'Ego Dominus in tempore eins' 3C. Necessario hie additum est. Quia
enim Deus has opulentas promissiones in nudum verbum conclusit, non
creduntur ab iufirmis animis tempore crucis, quando est subeunda mors vel
aliud malum propter confessionem fidei. Deus igitur consolatur nos et dicit:
20 Ego Dominus subito faciam istud tempore suo. Quare claudendi sunt oeuli,
ne externam speciem consideremus sed haereamus simpliciter in verbo et in
spe promissionum subeamus mortem vel quicquid aliud incommodi est, et
experiemur Deum non esse mendacem. Sic lohaunes Huss, sie alii sancti
martvres sunt mortui. Ae in talibus periculis, cum adeunda mors est propter
25 confessionem, facile cernitur, quod fides sit res difficillima, quae nuUo modo cum iis
nugis sit comparanda, in quibus adversarii ponunt summam salutis suae, ut sunt ieiunia,
Regulae k. Mores igitui' reliuquendi sunt magistratui, parentibus et lureconsultis,
Fides autem Theologoruni propria est.
Caput LXI.
30 Superiore capite corjüus et reguum deseripsit, iam ipsum regem et
Caput describit. Quia autem summa religiouis iu eo vertitur, ut Christum
probe habeamus cognitum, debet nobis eo commendatius hoc caput esse.
Sub Papa misere impiis opinionibus seducti suraus, ubi in omnibus concionibus
Christus tauquam formidabilis iudex nobis proponebatur et in veri
35 Christi locum substituebatiu- Maria virgo, ut esset propitiatrix. Aliter
Propheta facit. Definit enim propriissime Christum, quis sit et quae siut
eius officia, et addit insignes promissiones pro Ecelesia. Possunt igitur In
loci consolationi esse in tentationibus, imo ex bis solis consolatioues sunt
petendae.
5 suam fehlt B 16 liic] hoc B 23 experi'imur B
Sut^crä S&ntt. XXV 24

370 (Sortciitiig über ;3cfaia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 61, 1.
«1,1 'Spiritus Domini super rae.' Hoc verbo 'Spiritus Domini" separat se
Christus ab omnibus carualibus regibus et sacerdotibus. Secundo asserit sibi
omnia officia divina, quod vivificet, imiileat, agitet omnia. Hie nulluni peecatum,
uon mors, uou diabolus est, sed i'eguum Dei. Tertio confirmat
vocationem suam ad confii'uiandos imbecilles auimos, ut credant Christum 5
omnia, quae promittit et facit, promittere et facere Deo patre volente et
iubeute, ue cogitemus Deum iudiceni aliquem aut tyrannum sed patrem
nostrum esse. Quod autem addit:
'Ideo unxit me', Significat se divinitus constitutum et regem et sacerdotem.
Uli euim uugi solebaat. Atque haec quidem pars definitionis est, 10
quod Christus est spiritu Dei missus, divinitus constitutus rex et sacerdos.
Ne autem putaremus eum carnalem regem esse, addit officia, ad quid
sit
missus.
'Ad praedicandum humilibus misit me.' Contra eos nimirum, qui
expectant gloriosum Christum, dicit se esse missum, id est, ministrum, nun- 15
cium vel Apostolum aliquem esse, cui sit mandatum, ut anuuuciet verbum
Miittf). 11,5 humilibus. Sicut etiam ipse Christus lespondet discipulis lohannis : 'Pauperibus
annunciatur Euaiigelioii'. Sunt autem humiles seu pauperes illi, uon qui sunt pauperes
in crumeua sed hümines afäicti, expertes omnis auxilii et consilii, qui ia mundo sunt
contempti. Ad hos, inquit, ego missus sum Rex et Sacerdos, ut eos erigam verbo, ne 20
desperent sed fiduciam misericordiae concipiant et salventur. Papa dum se vicarium
Christi iactat, eodem errore tenetur quo ludaei, qui nou alium expectant Messiam
quam gloriosum. Esset autem Papa vere Christi vicarius, si praedicaret Euangelion
et conscientias inlinnas cousolaretur verbo. lila enim Christi, dum in vivis fuit, officia
fuerunt. Sed quia haec negligit Papa et interim sectatur regna et opes mundi, 25
Euangelion autem et Chiisti regnum persequitur etiam ac blasphemat, Antichristus
est non Christi vicarius. Quis autem huius verbi fructus sit et qui uam sint
humiles,
iam addit.
i.ßor. 15, 5B 'Ut mederer contritis corde.' Ad lumc locum facit illud Pauli: 'Lex
est virtus peccati, peccatum Stimulus mortis'. Hi enim tres tyranni gravis- 30
sime humanum cor affligunt et exercent. Lex est sententia iudicis, Peccatum
caruifex, Crux est ipsa mors. Si quis igitur suavissimam hanc Christi deseriptioneni
bene haberet meditatam tum, cum animus torquetur vi peccati, is facile resisteret
desperationi et omnibus malis. Porro Propheta in persona Christi a postremo
iucipit. Ego non sum iudex, inquit, oec legislator, contraria potius doceo, ?,s
medeor contritis, praesto vitam iis, qui mortem sentiunt, qui laborant in
agone.
Secundo,
'Ut praedicarem captivis liberationem.' Libero a captivitate. Si qui
sunt oppressi peccatis, quorum conscientiae eluctari non possunt, illos ego
liberabo et redimam, ut sie peccata non sint peccata. Tertio, 40
'Et clausis apertionem.' Id est, iis, qui sunt sub lege vincti, praedico
verbum graciae et sie eos libero. Hoc meum regnum, hoc officium meum
35 iucipit] iücipit,

(ffiovtcfniiß übet Scjaifl 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 61, 1. 2. 371
est, in hoc suni vinctus, ut talibus adsim et suecun-aiu. Quomotio?
Hoc vero longe difficillimum est credere, quod per nndum verbuiu Cliristus
haec possit faeere, qualia sunt in Euangelio: Non mortuus est filius tuus,
Dimissa sunt peecata tua. Item: Non estis snb lege sed siib gracia jc. Sic
videmus Christum definitive nihil aliud esse quam Euangelista pauperum,
qui laborant in gemitu peccati et mortis, ut dominetur peccato et morti non
solum in se sed in nobis quoque.
Est autem bis locis assuefaciendum
cor, ut in omnibus afSictionibus ad
in Christum confugiat et non tanquam
iudicem eum formidet, sieut impius
Papatus
docuit.
Si quis haec credere et pro affectu digne
tractare posset , is liberationem sie inspiceret
tanquam coeliun quoddam, quod,
quocunque abeas, imminet capiti et supra
te est. Sed quia nos tantum pi-imicias
Spiritus iu hac vita habemus, fit, ut tantas opes penitus perspicere non possimus et
caecutiamus quasi ad hoc inaccessibile lumen gratiae, quod nobis in verbo otfertur.
15 Videmus autem tenebras, quae in nobis sunt, peccatum scilicet, item mortem. Nam
Propheta quoque coutritos appellat eos, cum quibus proprie in suo officio agat Christus.
Debemus autem plus sentü-e raedelam quam mala illa et potius in libertatem hanc
respicere quam in captivitatem, quam nol)is miiiantur peecata nostra. Est enim
libertas proprie, quod lex, quoad spiritum et conscientiam , est abrogata nee amplius
20 accusare aut laedere nos potest coram iudicio Dei. Item quod simus etiam liberi a
morte, non quod non pallescamus, cum mortis terror nobis obiicitur, sed quod mors
non potest nos devorare, quia sumus in Christo. Quare etiam cum sentiuntur ista,
debemus nos contra erigere et scii-e, quod habemus remedium contra ista mala,
Christum scilicet, qui est Euangelista pauperum in hoc missus, ut praedicet libera-
25 tionem captivis !C. Ad huuc modum exercere nos in bis discendis debemus, ut discamus:
Officium Christi est non vinei a morte, a peccato, a lege, sed iuvare contra
haec, ut etiam in nobis vincantur non aliqua nostra virtute sed virtute Christi triumphantis
in
nobis per verbum suum.
'üt praedicarem annum placabilem Domino et diem ultionis Deo gi o
3,1 nostro.' Annum placabilem vocat tempus graciae seu novum Testamentum.
Vocat autem annum neu diem, ut significet duraturam graciam in pei'petuum.
Coniungit autem diem ultionis. Neque enim possunt pii liberari, nisi Dens
sumat poenam de impiis. Sic pertinet ultio quoque ad nostrara hberationem.
Peccatum quoque et mors destnii non possunt, nisi ante hoc corpus peccati
35 destruatur K. Porro hie Pauli regula est sequenda, quod verbum Dei recte 2. sm,. 3, 15
debet secari: Annus placabilis ad afflictas et pavidas conscientias pertinet.
Dies autem ultionis ad iuduratos et pertinaces contemptores verbi. Ita
autem fere accidit: territae mentes minas huiusmodi arripiunt et magis terrentur.
Contra impii et securi, qui minis terrendi erant, promissionibus se
411 cousolantur et magis securi redduntur. Adeo in utranque pai'tem humanus
animus nimium est vehemens et fere insanabilis.
'Ut lugentes consoler.' Liberati a lege, peccato, morte coram Deo
habent gaudium, in mundo autem pressuram.
1 vinctus] unctus B succurram.] succurram, non ut eos damnem. B 5 Euangelistam B
34 ante] autea B -a*

372 (»otleiimg übev Sefota 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 61, 3—8.
üi,.3 'Ut ponerem fortitudinem.' Est copia prophetica, id est: Ego consolabor
lugentes.
'Et vocabuQtur in ea fortes insticiae, plantatio ad glorificanduni.'
Verte: Et vocabuntur arbores iusticiae et plantatio Domini in gloriam. Est
pulcherrima figura, quae continet insignera consolationem , quod
Christiani ^
corani mundo contempti, neglecti, infirmi coram Deo sint ceu paradysns et
iucimdissimae arbores, quae de die in diera propagentur et uberius proveniant
et fructificent. Mundus habet etiara hortos suos, sed in iis sunt
arbores iniusticiae. Ergo non sunt conferendae cum Ciiristianis. Praeterea
hoc etiam haec similitudo significat, quod Christiauus non fit sed nascitur, ui
non paratur humanis viribus sed plantatur manu divina. Christus enim
hortulanus est et Christiani sunt opera maerae graciae, qui per verbum
eradicantur es horto mundi et transferuntur de mundo in aliam vitara. Quod
autem addit 'Plantatio Domini in gloriam", significat sacrificium Christiaiiorum,
quod non mactabunt pecudes sed glorificabunt factorem suum. Sunt is
enim arbores, in quarum singulis foliis hae literae sunt scriptae: Ago tibi
gracias, domine, Confitebor tibi, domine jc.
(ii, 4
'Aedificabunt deserta." Propagabunt Ecclesiam et alios tarn ex ludaeis
quam gentibus docebunt. Vocat autem Synagogam desertas civitates, quam
Pharisaei et Saducaei impia doctrina misere vastaverant. 20
«1,5 'Stabunt alieni.' Admitteutur ad Ecclesiam et ad docendi officium
etiara
gentes.
«I, ü 'Vos autem sacerdotes domini vocabimini.' Omnes doctores crunt
sacerdotes, qui mactabunt gentes, hoc est, per verbum eos convertent ad
Clu'istum. Est magnum praeconinm ministerii verbi. 25
'Fortitudinem gentium.' Bona gentium, sicut supra. Id est, quicquid
gentes habent: opes, potentiam, eloquentiam JC. conferent, non sicut ante
contra Ecclesiam sed pro Ecclesia.
61.7 'Pro coufusione vestra duplicia.' Scilicet: i-ecipietis. Retribuit enim
eis Dominus primo laetitiam in spiritu. Secundo conversae gentes etiam 30
corporaliter eos houorant. Sic honorem habuit Paulus Petro, Paulo Timotheus
IC. Sic altera laetitia est in Domino, altera in fratribus.
'Et robore laudabunt partem eorum.' Verte: Et pro ignominia laudabunt
in agris suis. Frater enim fratri honorem defert propter inliabitantem
Christum. 35
61.8 JEgo Dominus diligens iudicium.' Insiguis Ecclesiae consolatio contra
scaudala operum et hypocrisis. ludicat mundus vos iniustos, inquit, et
praedicat opera et iusticiam suam. Verum illa ipsa iusticia mihi est invisa.
Est enim sacrilegium, quo gloria et bonos mens mihi eripitur. Sic definit
iusticiam humanam esse sacrilegium et iusticiarios dicit reos laesae maiestatis 40
17 Confiteor B 29 Vcistaveiunt B

(iBorlefuiig über Sefaia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 61, 8 — cap. 62. 373
divinae. Nam iustificare est opus solius Dei. Sicut creatio quoqne solius
Dei est. Quia enim peccatores nati sumns, renasci necesse est eos, qui
fiunt iusti, sicut dicit Christus loh. 3., et iustus ubique apud Paulum uova
creatura et uovus honio dicitur. lam ilh', qui operibus volunt iusti esse,
5 hoc tribuunt suis electiciis operibus, quod solius Dei est^ nempe quod bona
opera possint facere novam creaturam et regenerare. Hoc autem est Deo
eripere gloriam suam et asscribere eam humauo operi. Id quod hoc loco
conqueritur et appellat holocaustum rapinae, quod holocausto tribuant divinam
virtutera et eripiant Deo gloriam.
10
'Dabo opus eorum in veritate.' Suut consolatioiies coutra adversariorum
speciosam vitam. Quasi dicat; Quanquam mundus non iudicet
vos Deo gratos esse et placere, tarnen scitote, quod opus vestrum erit in
veritate, hoc est, quod dabitur vobis a me hoc pi-emium, quod nunc auditis
promitti. Opus enim premium seu mercedem significat.
15 'Benedicti a Domino.' Ergo multiplicandi quoque. Sic promittit Ec-si.»
clesiae
durationem.
'Gaudeus gaudebo.' Addit canticum in persona Ecciesiae. Quia enim "H. 10
Ecclesia tarn opulentas promissiones habet et videt Euangelion viilgari,
gaudet in Domino de veritate et multiplicatis posteris.
20 'Quia induit me vestimentis salutis.' Id est, fide, qua induta Ecclesia
ad salutem triumphat de peccato, morte, mundo, diabolo jc. Porro qui est
indutus fide et habet spiritum sanctum, ille verus est sacerdos. Ideo sacerdotis
mentionem hie facit. Ita enim debet verti liic locus : Quasi
sponsum
decoratiun sacerdotali ornatu. Alludit enim ad ornatum Aaronis, qui
25 maguificus et tarnen honestus erat. Sicut etiam sponsi omatus est. Obiter
autem hoc quoque significat Christum esse
sponsum et sacerdotem Ecciesiae.
Inde nos quoque, qui fide Christo inserti sumus, qui sumus sacerdotes quoad
fidem et sponsi quoad ornatum, dona spiritus sancti. Porro hoc gaudium
in spiritu est, quod non cemitur sed creditur.
3"
'Dominus deus germinabit iustieiam et laudem.' Id est, multiplicabitei, u
Ecclesiam ita, quod ubique et apud omues eruut Christiani. Sic ex Christo
fluunt omnia: laus, gratiarum actio, ipsum verbum et multiplicatio fidelium
aliique verbi fructus.
Caput LXII.
35 Verbum est in magno tum odio tum contemptu apud mundum. Nam
adversarii persequuntur id vi et dolis. Reliqui, qui non persequuntur, tarnen
vel contemnunt vel negligunt et sequuntur potius sua studia et quaestum
suum. Haec indignitas gravissime afSigit et molestat verbi ministros, ut
24 Araonis B 27 qui (vor sumus) fehlt B 2S dona] et dona B 29 in bis
creditur] est in spiritu nee oculis cernitur sed creditur mente B

;J74 (SSotleliing ütier Scfnia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 62, 1-4.
nonnunquam irapatieutia teutati malint prorsus tacere quam viciere tantiim
3«. 20, 8 verbi contemptum. Sic Hiere. 'Factum e.st mihi verbuiii in opprobrium
omni die'. Et Helias niavult se occidi a Domino quam amplius docere,
i.äijii. 19, 4 3_ Jieg. 19. Idem Esaias hie passus videtur. Confirniat tarnen se contra
n-i. I
'Donec
eam tentationem, ne peeeet deserendo vocationem suam. Quanquam, inquit, s
verbum i-ideatur ab omnibus, a plaerisque etiam persecutionem patiatui', nou
tamen ideo a praedicatione cessabo. Ut enim propter impios docere nou
institui, sie uec cessabo quoque propter impios. Propter Hierusalem, id est,
propter bonos et pios docere pergam contemptis impiis illis contemptoribus JC.
Addit autera insignes promissiones Ecclesiae: fore, ut Deus eins curam agat, ">
eam iuvet et multiplicet, ut det optimos doctores et obedientes discipulos.
Tandem hortatur etiam ad suscipiendum et amplectendum verbum Euangelii:
Est autem novus sermo.
egrediatur.' Verte : Donec
egrediatur sicut splendor iusticia
eins et salus eius accendatur sicut lampas. Scio, inquit, venturum Christum, is
qui iusticiam et salutem piis afferet, propter eum praedicabo, ut saltem aliqui
retineantur in verbo K. Coniungit iusticiam et salutem, quia post
remissionem peccatorum, quae iusticia est, manet tamen persecutio et mors,
a quibus Cliristus suos tandem liberat.
«2,2 'Et yidebunt gentes iustum tuum.' Sic apparebit salus et iusticia, ut so
revelentur etiam gentibus.
Vocat autem iustum in neutro genere administrationem
Ecclesiasticam institutam a Christo et per Apostolos iu Ecclesiam propagatam. Quasi
dicat: Gentes videbunt Ecclesiam iustificatam fide Christi et iustitutam eertis ritibus
Saeramentorum , item aliis officiis doeendi, consolandi, excommunicandi jc. Hoc enim
proprie est hoc loco iusticia seu iustum. 2*
'Xovum nomen.' Nomen ante erat: populus Dei in Zion, eductus de
Aeg}'pto, populus Israel, semen Abrahae 3C. Erant autem haec nomina carnalia,
facieutia ad personas. In novo autem Testamento non sumus Christiani,
quia illa habemus, quae ludaei habuerunt. Sed iste vocatur populus
Dei, qui crediderit in Christum et habet promissiones futurae vitae. lüde so
3i)i). 1, 12 euim appellamur filii Dei, sicut est loh. 1. Epitasis est, quod dicit: Os
Domini nominabit. Quasi dicat: Non erit nomen secundum carnem, sed
ista res simpliciter pendet ex verbo et fide. Nee habent Christiani sapientiam,
foriitudinem . salutem, redemptionem nisi in et per Christum. Quanquam enim Christiani
gerunt magistratus quoque, pareut magistratibus et singuli in sua vocatione 35
incedunt, tamen non vocantur inde Chi-istiani, Sed a sola fide sie vocantur. quod
norunt Christum esse iusticiam suam.
62.3 'Diadema regni.' Id est, eris gloriosum regnum sed in manu Domini,
uon in manu Caesaris aut coram mundo. Quin coram mundo est Ecclesia
stercus et lutum manu Diaboli dissipatum. «
62.4 'Nou vocaberis ultra derelicta.' Sunt insignes promissiones de Ecclesia.
Offenditur autem caro, quod haec omnia non in re sed in nudo verbo sunt.
Vocaberis, inquit, at nobis hoc non sutScit. Mallemus esse quam vocari

(SDortefutig iibn ^e]aia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 62,4-8. 375
lioo nomine, quod hie ponit 'Voluntas mea in ea." Sunt Igitur spiritiialcs
promissiones, quae sola fide accipiuntur.
'Habitabit enim iuvenis cum virgine.' Vebcmcntissimis aifectibus per-ßa. 5
Huadere vult Ecclesiae, quod ametur a Deo non vulgari amore sed sicut
5 adolescen.s deperit in puellam et sicut sponsus sponeam complectitur. Sunt
enim hi raaximi affectus, sicut David testatur, dum dioit de filio Raulis:
2. Som. 1, 2G
'Quem amavi super amorem mulierum'. Et Salomou: 'Via viri in adules-iin!
centula penitus ignoratur'. Non solum autem Christus Ecclesiam amat sed
etiam sua bona communicat Ecclesiae sicut sponsus et se totum dat Eccle-
1« siae cum omni iusticia sua. Si igitur tu habes peccatum, id non amplius
tuum sed Cliristi est et iusticia vicissim tua est. Sic mortem nostram cum
vita, infirmitatem nostram cum potentia Christi, infernmn nostrum cum coelo
commutamus. Fiunt autem haec in abscondito, nempe fide. Si enim externam
faciem et mundi iudiciimi consideres, Ecclesia est mcretrix diaboli
li et Christiani sunt spurii. Quare referendae sunt hae magnificae promissiones
in verbum et fidem et hi aniores non sentiendi sed credendi sunt, Crediti
etiam in mediis tribulationibus excitabunt infinitum gandium. Sic locus
iustificationis et graciae est iucundissimus et solus Theologum facit et ex
Theologo iudicem terrarura et omnium negociorum. Pauci autem sunt, (jui
20 eum vel bene meditatum habent vel recte docent.
'Custodes.' Sunt proprie Episcopi et pastores, qui vigilant in verbo^-'''
sano super gregem. Addit autem, quod sit boni pastoris officium, scilicet
nunquam tacere de Domino, semper praedicare Christum et eius beneficia.
Sicut quoque mandavit Christus in sua coena. Porro observabis, quod
25 summi beneficü loco recitat bonos doctores, quare a nobis quoque magni
sunt faciendi et haud dubie mundus nunc sibi accersit grave iudicium hoc
contemptu ministrorum verbi.
'Qui reminiscimini Domini ne taceatis.' Ter hoc repetit, ut significet
mundi Studium, qui nihil minus potest ferre quam verbum Dei. Monet
30 igitur, ne taceamus, quantumvis mundus contra saeviat et insaniat, et simul
promittit verbo victoriam contra mundum et portas inferorum, quod verbum
et Ecclesia siut duratura, impii autem adversarii perituii 3C.
'luravit Dominus per dexteram.' Addit iuramentum ad confirmandas ß'-- s
conscientias infirmas fore, ut ipsi sentiant fnictum verbi, quod docent, ut
35 sentiant fnictum fidei, quam habent. Non est autem possibile, ut impius
aliquis vera dona, veros fructus verbi et fidei sentiat. Pii sunt, qui verbo
eriguntur et confirmantur, quorum cor fide purificatur et conscientia serenatur
et aedificantur eorura doctrina alii quoque. Fit autem hoc totum, ut laudent
Dominum in ati'iis, in conveutu ad praedicationem. Sic hodie etiam hoc
Hl iuramentum seutimus impleri. Falsi fi-atres iactant verbum, iactant spiritum
30, l'J
11 iusticia] iusticia eius B ."4 ipsi fehlt B .36 Pii] Sed soli pii i>

1
376 (aioricfuiig üiet 3ffnin 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 62,9-63, 1.
et fidem. Fallunt autein .seipsos, quia rem verbi et fidei non habeiit .sed
spumam tantiim. Id (juod videmus, cum ad loami iustificationis veutum
est, quem prorsiis iiou intelliguut, quamvis verba sonare didicerint. Hoc
est, quod hie dicit: Triticum tuum non dabo cibuni inimicis jc.
62, 10 'Transite , transite.' lam addit exhortationem promissioni. Bonus s
enim doctor debet esse potens docendo et exhortando. Doctrina autem est
ceu dialectica Theologiae, qua docentur homines de merito et morte Christi,
quod satisfecerit Christus pro uostris peccatis in cruce. Exhortatio autem
est quasi riietorica Theologiae, cum dicimus: Nolite terreri ab adversarioruin
aspectu, qui dicunt vestrum laborem esse irritum et reddunt vos pusillanimes. lo
Pergite fortiter credendo et docendo, Christus vivit 2C.
Portae iusticiae sunt novum Testamentum et Euangelion graciae.
Quasi dicat: Portae sunt apertae, Ecclesia docet verbum remissionis ]ieccatorum,
sunt omnia parata et promisit Deus verbum non fore inefficax.
Transite igitur, amplectimini verbum jc. Eligite lapides, id est, tollite scan- is
dala, curate, ut purum retineatis verbum, Sicut Ciiristus et Pauhis et Petrus:
Attendite a falsis Prophetis. Levate signum, id est, exercete verbum. Sitis
in assiduo verbi usu velut in acie collocati ad resistendum falsis doctrinis.
B2, u 'Ecce Dominus auditum fecit.' Id est, Euangelion est sparsum in
totura orbem terrarum. 20
'Ecce Salus tua venit.' Est epiphonema. Sive tenteris per vim sive
per dolum, noli frangi, perge docendo. Ecce, ecce tuus labor non e.st inutilis,
tu vinces, adversarii tui succumbeut, quia salus tua venit. Hebraismum
huiie supra exposuimus.
Hie est finis uuiu.s sermouis de promissionibu.s futurae Ecolesiae.
Caput LXIII. 25
Promissioni et exhortationi pro more subiicit comminationera , ut indurati,
qui promissiones negligunt et exhortationes rident, vel minis commoveautur,
si possint converti. Fingit prosopopoeiam, ut atrociorem speciem
reddat. Sunt igitur comminationes ,
quibus praedicit ultimam Synagogae
vastationem.
au
63,
'Quis est iste, qui venit de Edom.' Edom significat rubicuudum. Sic
appellat Svnagogam, quod se prophetarum et Christi sanguine comraacularit.
Bazra significat munitam. Sic erant ludaei niuniti privilegiis divinis, habe-
Möiii. 9, 4 baut promissiones, patres JC, Roma. 9. Incipit autem a dubitatioue, ut horribiliorem
speciem reddat. Quasi dicat: Bone Deus, quid video in popido ss
meo? Vir in cruenta veste venit )c. Sic significat magnam stragem in S^tiagoga
aeditam.
'In stola sua.' Quem vos crueifixum putatis mortuum, ille est iam
regnum consecutus, ut poenam de vobis sumat.

45
6
(S3orIe[mi9 übet ^EJaia 1527—29) — SchoHa 1532 4. Cap. 68, 1—6. 377
'Ego qui loquor iusticiam et sum priuceps ad salvanduui.' lustituit
ilialogismum. Facit enim Christum respondere. Ascendo quidem plenus ira
et indiguatione, non contra te et alios pios. Sum enim piis iustificator et
salvator a morte et omnibus maus, ergo ne formides.
5 'Quare ergo rubrnni est iuduinentiim.' Si es salvator, quid vult sibifiü, 2
cruenta vestis? quare es indutus habitu calcatoris?
'Torcular ealcavi sohis.' Poeuas sumpsi de incredula S\-nagoga. Quodfis. 3
autem addit 'solus', significat ludaeos nullam aliam ob causam sie vastatos
quam ob Christum repudiatum et crucifixum. Hoc peccatum, quod non in
11) Christum crediderunt et crucifixerunt eum, eos ita calcat, perdit et dissipat.
Omnia enim reliqua peccata tollerari possunt, contemptus Christi et verbi
tollerari non possunt et sunt irremissibilia. Porro torcular significat calamitatem
et cladem perditi populi.
'Dies enim ultionis in corde meo.' Noluerunt credere praedicenti, ergo 63,
15 experiuntur re me non faisse vanum. Noluerunt vitam a me oblatara, ergo
morte et omnibus calamitatibus obruuntur. Nota autem, quod tales poenas
in sui contemptores Christus expetat. Sic nostri seditione, fame, bellis
urgentur propter contemptum verbi et magis adhuc urgebuntur.
'Circumspexi.' Dicit de passione sua. Cum essem in carne, nemo 63,
20 me curabat, nemo suscipiebat, ridebant afHictiones meas, Cum tarnen ideo
venissera in carnem, ut salvarem eos, ipsi autem putaverunt me oppressum,
sed non sum oppressus. Salvavit enim me insticia niea, nunc igitur reguo
et poenas de contemptoribus sumo.
'Virtutem eorum.' Quicquid habuerunt: pi'omissiones, testamentum, 63,
25 legislationem jc, Omnia illa nihil amplius eis prosunt sed amiseruut ea.
Hie finiemus caput 63.
Caput LXTIII.
Propheta contristatus ex superiore sermone de futuro casu populi reflectit
animum ab exemplis irae ad praeterita beneficia Dei et texit insigne
30 canticum de veteribus miraculis et beneficiis Dei, quibus se erigit et orationem
instituit pro captivis in Babylone. Sic iitruuqiie facit: se consolatur
illa commemoratione beneficiorum praeteritorum et laudat simul Dei inexhaiistam
bonitatem. Est autem hoc artis posse in tentationibus se erigere
exemplis graciae et misericordiae Dei. Sic enim fit in gravioribus tentationi-
35 bus: non venit in mentem passus Christus, non Petrus veniam consecutus,
Sed interitus Sodomae, diluvium, induratus Pharao, abiectus ludas et similia
irae horrenda exempla. Debebat autem contrarium fieri: Induratos haec irae
exempla terrere, territos illa graciae exempla consolari et erigere debebant.
Sicut Propheta hie facit, qui territus tristi iudicio populi ludaici se copia
« beneficiorum obruit, ut nihil nisi misericordias et beneficia videat. Quod si

378 fSBorlcfuiifi iiOcv .Cu'fnin 1527-29) — Scholisi 1532/4. Cap. 63, 6-11.
in irae excmplis ante territi fixos habeamus oculos, odiuin blasphemia et
raiirmur contra Deum excitatur. Ex hac aiitem beneficiorum recordatioue
[)ax erga Daum et graciarum actio oriuntur.
''''7
'Miserationum Domini.' Haec est propositio: Volo loqui de beneficiis
Del. Qiiare? quia siim occupatus tristibus cogitatiouiljus ex interitu populi s
mci. Idem nobis accidit, cum cogitamus de abhominationibus Papae, de
impietate Turcarum, de ingratitudine muiidi. Ex cogitatione enim herum
malorum, sicut dixi, nascitur odium Dei et blasphemia, cur hoc et hoc faciat
et permittat Deus. Aliud autem monet David post commemorata varia
'^f. iu7, 43 beueficia Dei, Psal. 107. 'Quis sapiens, inquit, et custodiet haec et mi.seri- m
cordia.s Domini videbit.' Quando enim intuemur beneficia et misericordias
Domini, quod dat solem, pluviam, proventum annuum frugnm, divitias,
vitam, salntem k., tunc totiis mundus fit plenus gracia et miscricordiis Dei,
1>|. 33, ,) sicut dicit Psal. 'Misericordia Domini plena est terra'. Ita fit, ut misericordiae
Domini videantur. Inde sequitur Amor erga Deum et laus. Haec is
*(. iu3, 7 scire est sapere, dicit Psalmus.
Propheta hie initio generalia beneficia commemorat, in quae sunt includeiidae
omnes historiae populi illius, quae sunt descriptae in Exodo,
ludicum, losuae ic, ubi sunt liberati ex magnis periculis.
6a, 8
'Veruntamen filii mei.' Est generale beneficium. Sum eorum salvator, ju
sunt enim popnlus mens, sunt filii non falsi. Id est: Sunt adhuc quidam,
qni vere in nie credunt, qui non sunt hy]>ocritae.
63,9 'lu tribulatione ipsorum non est.' Id est, patemo animo, non tribulato
seu irato castigabat eos virga iudicii non furoris. Potest quoque sie
verti: In omni tribulatione eorum ipse est tribulatus. Sicut dicit ad Pau- ;5
Siic. 10, iehim: Säule, quid ME persequeris ?' Item: 'Qui vos spernit, nie spernit'.
'Et angelus faciet.' Sic in Aegypto et ad mare rubrum per angelum
sunt servati.
63, 10 'ji^i afflixerunt spirituni sanctnm eins.' Non quod Deus talis sit affectu,
sed quod talis sit affectus piorum hominum, qui oifenduntur et commoventur 3o
ad irani propter maliciara et iugratitudineni mundi. Sic Moses, sie Aaron
1. ffliolc 6, 7 fuere contristati. Sic in Genesi: 'Poenitet me' 3C.
6ä, 11 'Et recordatus est dierum autiquorum.' Postquam aguoverunt peccatum
suum, rediit cum eis in graciam. Ideo autem Mosi potissimum et uon
Davidis mentionem facit, quod per Mosen legem dederat et per Mosen tam ss
bona promiserat quam mala erat minatus. Est hie quoque observandnm,
quod Deus non nostris meritis sed sua misericordia movetur. Dicit enim
Deum commotuni non praesenti sed praeterito populo, cui promissiones
dederat. Faciunt autem promissiones, quod nostrae orationes exaudiuntur
et placant Deum. Sicut ubique David orat: Propter nonien tuum. Domine, to
t9 losua B 29 Deus bis ;ittect\i] llei talis sit attectus B

U
(SBorlefuitg über Seiaio 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 63, 11-17. 379
l>roj)itiiis cstü :c. Sic oninia opera et merita sunt exclu.sa et Deu.s exaudit
orantes propter nomen, verbum, promissionem suam et propter seipsum, uou
propter nostrain dignitatem. Prodest autem nobis hie locus, ut quauquam
.siiuus peccatores, tarnen speremus Deuiu nobis affuturum et discamus qua.si
'>
contra conscientiam orare et dicere: Quanquam sum peccator, tarnen peccatores
uou deseris sed audis eos, sicut promisisti. Hoc autem longe difficillimum
est opus, quod sine fide plane impossibile est.
'Ubi est qui educit ex mari?' Ex commenioratione praecedentium
beuefieiorum ad orationem se vertit et orat in persona populi translati in
10 Babyloneiu : Mosen dedisti, qui inaiores nostros per niare rubrum dnceret,
utinam tum quoque Moseu aliquem capto populo mittas, qui eos ex captivitate
tauquam altero mari rubro educat. Fuerunt inter illos quoque multi
mali et tameu propter pios dedisti liberationem, idem nimc facias. Sic
particulariter accipio hanc orationem pro populo captivo, Non pro Sjiiagoga,
IS quae ita cecidit, ut restitui non possit.
'Sicut pecus, quod descendit in campum.' Significat sumniam .securi- 63/
tatera, qua educti sunt ex mari rubro. Sicut autem supra mouui, Omnia
haec recitat ad formandam et firmandam quoque fiduciam, ut eo meliorem
orationem possit
instituere.
20 'Descende de coelo.' Provocat Deum ad zelum nominis et gloriaees, 15
suae, pro seipso, ut ostendat .se nolle con.sentire cum t}Tannis Babvlouis.
Quasi dicat: Si nos perimus, periclitabitur simul nomen et gloria tua. Promisisti
enim te liuius populi Deum fore. Ergo non hie populus sed nomen
et gloria tna petitur, cum retiuentur adeo misere ab impiis gentibus
25 captivi.
'Quoniam Abraham non seit.' Est bonus locus contra invocationem 63, 16
sanetorum. Nihil enim glossa iila valet : Abraham nescivit no.s, .scilicet cum
viveret. Tmo credidit Abraham et per fidem scivit se habitiu'um posteritatem.
Hie disputant Scolastici, an sancti nosti-as miserias \'ideant Scrip-
30 tura autem dicit, quod dormiant. Seimus igitur nos et sentire deberaus,
quod siut nobis mortui. Quomodo autem Deo vivant, nihil ad nos, neque
enim illa per verbum nobis sunt revelata. Et satis est nosse, quod sint
nobis mortui. Non ergo a nobis sunt invocandi. Unicum refugium est non
ad sanctos, praesertim mortuos sed ad Deum, qui est pater ab aeterno, iili
3i ut maximi pati-es fuerunt, tamen iam cessarunt patres esse.
'Quare errare nos fecisti.' Sunt verba ardentis affectus: Ah Domine, 63, 17
quare sinis nos sie errare? Nos hunc affectum non intelligimus. Quare
privative accipiemus, ut sit sententia: Quia nolnimus audire tuum verbum,
permisisti nos errare et peccare, sicut fit: peccatuni peccati est poena. Negli-
40 gentiam in verbo et in oratioue, (piam jjriucipio non auimadvertimus, paularjuod]
et B 17 qua] quod B 35 maxinie B

1
380 (3]ottcfiin3 übet Scfoia 1527-29) - Scholia 1032^4. Cap. 63, 17 — 64.4.
tini notabili.s transgressio sequitur, donec tandem consuetudo peccandi fiat,
ut sine fine erremus.
'Convertere propter servos.' Disceruit hie pio.s ab impiis: salteni
propter pios, qiiorum adiiuc nnilti sunt, parce. Deus enim calamitates
propter impios raittit. Qiiia autem in hac vita pii inter impio.s vivunt, fit, s
ut pii etiam niaximani partcm calaniitatum illarum ferre cogantur et e contra
irapii fruantur illis bonis, quae Dens in mundo dat propter pios. In futura
autem vita separabuntur pii ab impiis, qui cruciatus meritos soli ferent.
6.^,19 'Neque invoearetur super nos.' Sic in nos saeviunt, atque si nulluni
haberemus Deum. Aceusat enim Diabolum et Babylonios, quod sine dis- "*
crimine in pios et impios saeviaut, imo in ipsum Deum etiam et cultum
Dei. Erigitur autem hac indignitate auimus et confimiatur fides, ut fortior
64/
et ardentior reddatur oratio.
'Utiuara dirumperes coelos.' Contemnunt te infirmum Deum, quod
sicut mus in antro ita tu in templo lateas. Age, ostende te augustiorem '^
sedem et locum habere, dirumpe coelos et descende.
Montes sunt principes et potestates mundi, qui sunt plusquam ferrei
et adamautini, cum sentiunt successum. Eursus, cum Deus venit et visitat
eos, sunt molliores aqua. Idem in privatis personis haereticorum et iusticiariorum
videmus, cum iraparati teutationibus occupantur. Id quod Pro- -"
pheta .similitudine aquae calidae ostendere voluit.
61.2 'Ut notum fieret.' Quasi dicat: Non possunt emendari nisi plagis.
a.ffliofc 14,25 Sicut Pharao in medio tandem mari inquit: Fugiamus, quia Deus contra ncs
pugnat. Id quod ante calamitatem non sentiebat nee videbat.
61.3 'Cum feceris miracula' jc. Verte: Faciendo miraeula, quae non ex- 25
pectabamus. Est autem insignis consolatio afflietorum. In omni enim opere
divino est primo summa infirmitas et extrema desperatio, ut ratio simpliciter
convincatur nihil neque consilii nee auxilii restare. Quare cum deus tandem
liberat, ita liberat, ut votum et captum humanura superet. Sic cmn filiis
Israel in Aegypto egit, item ad mare rubrum. Nunquam enim sperarant 3o
fore, ut cum opibus totius Aegypti egrederentur. Neque etiam, ut suos
iuimicos in conspectu perire viderent. Significat igitur Propheta fidei naturam,
cum dieit 'quae non expectamus'. Fides enim expectat ea, quae nee
videt nee sentit et quae prorsus sunt incompreliensibilia non seeundum substantiam
tantum sed seeundum magnitudinem et omnes partes, supra quam 35
orare et petere possumus.
64.4 'Auris non audivit.' Est definitio fidei generalis non tantum ad futuram
vitam accommodanda sed ad omnes casus et exempla fidei. Sicut
.picbv. ii,2etiam ille ad Hebraeos definit fidem esse expeetationem rerum sperandarum.
Res autem sperandae sunt, quas Esaias hie dieit nee audiri neque videri 4o
.sed simplici fide expectai;i. Sunt enim semper novi casus fidei et sine
exemplo speciali. (Nam gencralia exempla uou excludimus). Sicut autem

7 92
(S8orlc)img ü&cr Scjnia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 64, 4— 7. 381
seraper uova afflictio oifertur, ita semper inexpectata et insperata liberatio
eontiugit.
Paulus suo more generalem sententiam ad particularem causam couimodc
detorsit. Possunt euim quae in genere dicta sunt, ad singularia dc-
5 torqueri sine iucommodo generalis senteutiae.
'Occurristi laetanti.' Ad augendam calamitatem confert tempus cala-64,
mitatis Babylonicae cum feliciore saeculo, quo Dens favebat, iuvabat,
exaudiebat suos. Quondam occuiTebas, inquit, tuis iuvando et exaudiendo,
ea erant felicia tempora, felices et laeti illi erant liomines, cum omnia
10 rectissime sie succederent, cum iusticia et pietas inter homines floreret jc.
'Ecce tu iratus es.' Pertinet et hoc ad commendationem praeteriti
saeculi, quod non solum faverit eis Deus sed sicubi peccassent, ignoverit
quoque. Sic enim male accipere quam de tempore captivitatis, quod quanquam
peccent, tameu aliquando sit eos liberaturus Deus Jc.
15 'Facti sumus ut immnudi.' Hie incipit alterara partem collationis : 64,
Tempus captivitatis Babylonicae scilicet. Tam felicia quoudam erant saecula.
Ät nunc ita nobiscum agitur, perinde ac si omaes, quotquot sunt, mali sint.
Emphasis est in nomine OMNIS. Vocat enim immundos ideo, quod tractentur
sicut immundi et impii.
ao "Et quasi pannus meustruatae.' Hoc loco aliquando sumus usi contra
iusticiam humanam '. Bona quidem sententia est sed non propria huius
loci. Propheta enim cum videt raultos bonos viros in captivitatera abductos,
ut fuere Nehemias, Esras et alii, dolet, quod ob raalorum impietatera iusti
homines diutius in captivitate detineantur. Quasi dicat: Abrahamo propter
25 quiuque iustos condonasses Sodomam. Hie plures boni sunt et taraeu tu
nüiilominus cum eis agis, quam si ipsi quoque impii essent et immundi.
Coguntur fei-re poenam impietatis, quanquara ipsi sint iusti, perinde atque
si ipsi quoque peccassent. Hunc alFectura captivi populi hie exprimit Propheta.
Sunt autem alii loci scripturae, qui iusticiam humanam damnant.
30 Sicut ille: 'Domine, ne intres cum servo tuo in iudicium. In conspectu tuo sisj. 143,
non iustificatur omnis vivens'. 'Cum omuia feceritis, dicite: Sumus servi suc. 17, 10
inutiles'. Et in Oratione: 'Dimitte nobis debita nostra'. Et in Psalrao:
'Pro hoc orabit ad te omnis sanctus' ic. Nostra igitur iusticia vere est *i. 32, e
polluta. Habemus igitur aliam extra nos in Christo, qua sancti et iusti
3i sumu.s, Phil. 3. *i)ii. 3,
'Non est qui iuvocet uomen'. Erant

sl'lioi" H
W 4,
382 (ißorlciung ülicr Scfnia 1527-29) — Scholia 1532'4. Cai). 64, 7-10.
qua prcmimur, argumento est, quod nemo sit, qui \-ere iiivocet ant apprelieudat
Deuui, alioqui enim liberareuuir.
'Abscondisti faciem tuam.' Nihil, inquit, videmus praeter peocata,
minas, pavores et terrores. Facies euim Dei duplex est: Interna, cum blande
in cor nostrum instillat verbum solatii et remissionis peccatorum. Externa, s
quando etiam externas res iucundas largitur, pacem, successum, copiam
omnium rerum et aufert iram, ulcera, famera, pestes, bella 3C., quae sunt
Diaboli facies. Sic promittit Mosi Exod. 32. 'Facies niea praecedet te et
T requiem dabo tibi'. Hanc Psal. 3. vocat lumen vultus et passiiii lux appellatur
in sacris literis. Abscondit autem faciem suam Dens, cum ablato lo
verbo et beneficiis suis lex, peccatum, bella, fames et alia incommoda
remanent.
«4, s 'Domine, pater noster es tu.' Hactenus eollegit Proplieta omnia argumenta,
quibus et se erigere et Deum ad iuvaudum flecterc potuit. Nunc
addit epiphonema: quid multis verbis est opus? tu noster es pater, fides ii
nostra in te haeret, quanquam haec rerum facies et sensus nobis dictet te
iratum esse uostris peccatis 3C.
'Nos vero lutum.' Urget promissionem. Tu proruisisti tc fore nostrum
figulum. Fuimus viciosum lutum, i-edegisti igitur uos in massam. Agc,
refinge et libera nos. Alioqui videbimur uon lutum tuum esse sed stercus 20
platearum.
04,9 'Respiee, quia sunuis populus tuus.' Hae sunt ultimae lachriraae.
Non habes alium populum praeter uos, tuum igitur nomeu et gloria tiia
periclitabitur, ubi non adiuveris dos. Sic continet hoc caput luctam fidei,
quae in rotundo circulo nihil aliud sentit nisi iram et tamen perrumpit et 25
credit uon perpetuam fore iram. Sunt autem uecessaria huiusmodi exempla
in tentationibus. Est enim summa ars posse hie prüdentem esse, ut sentiamus
praesentc ii-a et afflictione iram tantum siraulari. Caro enim simpliciter
secundum sensum et externam simulationem prouunciat, nee potest se
erigere contra sensum. 30
64,10 'Civitas sancta facta est deserta.' Civitatis et templi meminit non
propter ligna et lapides, sed quod verbo Dei essent fundata et quod Dens
se ei loco per verbum alligasset. Hiuc etiam sanctam civitatem appellat
non propter populum sed propter primum et secundum praeceptum, ()Uod
iu ea esset verbum et nomen Dei. Sic omnis Christianus sanctus est, quau- 35
quam in se et substantia sua pollutus sit. Sic templum etiam domuni
sanctificationis vocat, quod istic sauctae res gererentur, quod sacrificai-ent
ibi, docerent, psallerent, orarent et reliqua, quae sunt verbi Dei, obirent.
lö opus est verbis B 19 redigisti A 30 contra sensum] cogitatione et spe
B
futuri auxilii

(SBottejuiig über Scfaia 1027-29) — Scholia 1532/4. Cap. 65, 1.
383
Caput LXV.
Hie est ultimus Prophetae sermo et ultima comminatio de futura
vastatione Syuagogae tempore Cliristi et vocatione gentium. Suut enim
Propheciae varii sermoaes nou uno tempore aediti. Sie uos iu nostris cons
eiouibus iam fidem, iam caritatem, iam ultimum Christi adventum docemus jc.
'Quaesierunt me, qui me iion' jc. Videtur puguare locus cum illo'is. i
Matthaei: 'Primum quaerite regnum caelorum'. Sed non puguat. Quaerere »fatttj. n, 3:1
enim fit dupliciter. Primo secundum praescriptum verbi Dei. Secuudo
quaei-itur nostris studiis et cousiliis. Damnat igitur hie non crassa j)eccata.
10 Nam quaerere Deum est religioni studere. Religio autem est optima omnium
humanorum operum, sed damnatur ea qao(j[ue, quando non nititur verbo
Dei. Neque enim vult Dens nostris studiis quaeri, imo nostris studiis inveniri
prorsus non potest. Nos igitur positis speculationibus maiestatis et
abiectis nostris operibus verbum apprehendamus vel potius verbo apprehen-
15 damur. Neque extra verbum quicqnam de Deo vel dicamus vel cogitemus
vel audiamus. Dens euim vult primum lapidem ponere et tum feliciter
quaeritur et invenitur, cum per verbum uostra corda pulsat. Sieut Paulus
inquit: 'Sequor, ut possim comprehendere, iu quo comprehensus sum'. *iii(. 3,12
Danmatus igitur hie est totus Papatus et quicquid religionum in mundo est
-0 praeter illam, quae fide in Christum nititur. Papa enim et Monachi quaerunt
quoque Deum. Sed ubi quaeso est scriptum, quod Deus vclit pro
talibus operibus vitam aeternam dare"? Textus enim dicit: qui crediderit
in eum, nou confundetur. Non: qui se texerit cucuUo, qui Missas celebrarit
jc.
25 'Invenior a nou quaereutibus." Id est, sum iuventus a gentibus, quae
nullum Studium habebant quaereudi dei, quia erant sine verbo. Sic nou
solum damnat opera et studia religiosorum sed etiam se nitro oflert pessime
viventibus. Id quod cogitur facere tum propter malitiam hominum tum
propter suam bouitatem. M;ditia est, quod ludaei verbum et Proplietas
30 contemnebant et 'provocabant Deum in non deo'. Ipse igitur vicissim eoss.Wojcüi.si
'jjrovocat iu populo non populo'. Secundo bouitas divina quoque Deum
eogit, ut se osteudat errantibus. Hoc autem facit per verbum. Sic necessario
ludaei propter nimiam religionem reiiciendi et gentes propter nimiam
iuauitatem recipiendi erant. Quemadmodum igitur quaerere dupliciter fit,
35 ita etiam duplex est servitus : Alia, quae suscipitur a uobis sine verbo Dei,
ea non est Dei sed diaboli servitus, quae fit per mendacium et simulaiionem.
Alia servitus suscipitur ex praescripto verbi, ea est credere verbo oiferenti
nobis Christum pro nobis mortuura, quam sequuntur bona opera etiam furis.
1 LXV.] LXIIII. A S Uei] Uei et sie invenitui' Deus B 9 consiliis] consiliis
et sie nou invenitur D 10 Nam bis studere] sed quod Deum quaernnt et religionem B
Optimum B 11 sed] et tarnen B ea quoque fehlt B 34 recipieudae B

384 (Sovlcjuiig über :jeinia 1527—29) — Scholia 1532,4. Cap. 65, 2—6.
«5,2 'Exi)antlo mauiis nieas." Haec est causa tarn horrendae irae et comminationis.
Viciuni uoii est iu Deo sed in quaerentibus. Expando inauus
uiea.s, me oifero, benefacio, rogo, comminor idque quottidie. Sed lident expansas
luanus, Prophetas occidiint et eiint viam non bonam secundiim cogitationes
suas, id est, uon secundum verbum nieum, non soluiii obiuissive, r.
quod non credunt verbo, sed etiam positive, quod diversuni a verbo
faciiint.
65,3 'Qui imolant in liortis.' Hie addit, quae uara sint viae cogitationnm.
-Non enira adulteria aut furta daninat, quae etiam ratio iiuprobat, sed iraraolationem
et sacrificia, quae fiebant illi Deo, qui eos eduxerat de Aegvpto, lu
niaxinia scilicet et sanetissima opera. Quid igitur in istis saerificiis est
vicii? hoc niniimm, quod addit 'in hortis'. Habebant enini mandatum
sacrificaudi iu templo. In hortis sacrificandi mandatum non liabebant. Sic
nunc in Papatu damnamus totuni illud vitae genus, quod praeter mandatum
Dei sit susceptum. is
'Sacrificant super lateres.' Per Tapiuosin vocat aras ipsorum latere.s,
q. d. lactatis aras vesti'as. Verum quid illae sunt quam conge.?ti in unum
acervum lateres. Hie obiiciunt hypocritae: Aram templi quoque nihil esse
quam aes et lignum. Quare facienda differentia est, quod scilicet arae extra
templum tantum sint lateres. Ära autem in templo non solum est aes 20
purum et lignum purum sed aes (ut ita dicam) verbatum et verbatum
lignum, id est, verbo et divina voce constitutum. Sic templum quoque
habet verbum, horti sunt sine verbo. Idem respondemus hodie haereticis
nostris : Baptismum non tantum esse aquam sed aqiiam cum verbo. Sic in
coena Domini non est simplex panis et vinum sed est panis et vinum cum 25
verbo Dei.
6.">, 4 'Qui habitant in sepulchris.' Notat praeposteram diligentiam. Vera
pietas fere friget sed impietas non aliter atque ignis in stipulis ardet. Jn
templo, inquit, non possunt persistere, in petris autem, quas sibi delegeruut,
habitant et perdurant. an
'Carnem suillam comedunt.' Inter sacrificandum etiam porcinas carnes
offerunt, quas in domestico cibo edere prohibitum erat, nedum iu sacris.
65,5 'Qui dicunt recede a me.' Praeterquam quod sunt impiissimi, sunt
quoque superbissimi, damnant Esaiam et Deum expandentem manus tanquam
immundum, quem ipsi sanctificare, non ab eo sanctificari, quem ipsi as
docere non doceri ab eo velint.
'Erunt fumus.' Haec e.st pocna, sicut in Euangelio: missis exercitibus
succendet civitatem illorum. Has magnas et horrendas connninationes riserunt.
Est mirabilis brevitas.
14 quod] et cultus omiies, qui B lü sit susceptum] sunt suscepti B 36 ab
eo doceri B

9
laJorlefmig übet Sejaia 1527—29) — Scholia lo*2/4. Cap. 60, V— 1:J.
385
'Super colles exprobraveruot mihi.' Id est, dehonestaverunt me. Est es, 7
autem definitio propriae iusticiae, quod sit coutumelia Dei. Dens euim tum
maxiaie iguomiuia afficitur, cum nos eum diligentissime coHmus praeter
verbum. Est autem horribile iudicium, quod sancti iu speciem nihil aliud
5 faciunt suis ciütibus et operibus, quam quod dehonestaut Deum et eripiunt
ei gloriam et, sicut dieitur ad Ro. 2., sacrilegium faciunt. Sic totus Papatus söm. 2, 22
est sacrilegus.
'Haec dieit Dominus.' Est occupatio. Poterat enim obiici: numes, s
iustum perdes cum impio? Non, respondet. Sed quemadmodum cum quis
relinquit incolumem, Sic ego servabo reliquias. Sicut alibi dieitur: 'Novit 2. qäetvis,
Dominus eripere iustum' jc.
'Educam semen de lacob.' Est promissio, qua infirmos consolatur es,
10 iufoeeundam vineam subvertit, unam tameu aut alteram vitem fructiferam
fore, ut verbum et Euangelion semper perduret.
15 'Ei'unt campestria in caulas.' Verte sie: Erit Saron in caulam gregis. es, 10
Porro Saron et Carmelus sunt laudatissimi montes ludeae projjter pascua.
Achor et Rephaim sunt valles laudatissimae. Promittit igitur Allegorice
Ecclesiam fore talem, in quae praedicetur verbum quotidie, ut pascantur et
multipliceutur fideles jc. Armenta sunt pii, robustiores in fide, qui apti
20 sunt ad docendum. Greges sunt infirmiores.
Gad q. d.
'Gad.' Puto Mai-tem esse. 'Gadad' enim Hebraice est accingi. lüde es, n
lati'unculus.
'Meni.' Puto Mercurium esse et fuisse mercatorum Idolum. Meni
enim numerum significat. Huc alludit, cum dicit: Kumerabo vos ad gladium.
25 'Pro eo, quod vocavi te.' Haec est culpa, cur eos velit perdere, nempe «s, 12
quod verbum negligunt et propria deligunt studia. Unusquisque igitur hoc
vitae genus sequatur, quod novit Deo probari, quamvis contemptum et vile
sit. Esse servum, esse ancillam, esse patrem et matrem sunt vitae genera
verbo Dei constituta et cousecrata, quae Deo placent. Monachum fieri Dens
30 non probat, quia non mandavit. Sic Missam celebrari, suscipere vota et
peregrinationes sunt impia opera, quia sunt sine verbo.
'Propter haec dicit Dominus.' lam jH'omissiones addit, quas a populo es, 13
ludaeorum ad reliquias et ad gentes transfert. Porro non distinguo iiic
iuter pi-omissioues spirituales. Habent enim Christiani promissiones huius
S5 et futurae vitae. Piorum quantumvis modicae opes, tarnen purae sunt opes,
habent enim annexam beuedictionem. Impii in maximis opibus egent propter
additam maledictionem. Debebant autem nobis hae senteutiae proverbiales
esse, quibus consolaremur nos in ignominia, peniu'ia, tristicia et afflictionibus,
9
314 praeter verbum] electicüs cultibus, quos instituiinus sine rerbo et mandato Dei B
6 S.o. 2] Koma. B 22 q. d.] Quasi dicas B 27 quod novit] quod habet verbum Uei
et quod seit B probari] probari, hoc est, ad quod vocatus est JS
Sut^erä S&ntt. XXV 25

380 (SBotlefimg über 3e|aia 1527-29) — SchoHa 1532/4. Cap. 65, 13-16.
iit (liceremu.s : Domiuu.s dicit, Ecce servi mei comedent, vos esurietis k.
Hac promissioue cnim fretos impo.ssibile est falli.
«5, 15 'Diiuittetis nomeu vestriim.' Est Hebraismus. Id est, tani abliominabile
ludaei nomen erit, ut vice gravissiaii maledicti homiiies eo .sint usuri,
et pessima iraprecaturi ludaei fortunam impreeabuntur.
'Servos siios alio nomine.' Non ampliiis nomen ludaeorum celebrabitur,
amittetis regnum et sacerdotium et celebrabitur porro Christianoriun
nomen, quod benedicetur, et homines eo nomine pro benedictionc utentiu-,
sicut dicimus: Utiuam vere Christiauus fias.
65,10 'Benedicet se in Deo Amen.' Id est, in fideli aut vero Deo. Nam lo
Amen adiective accipieuduiu est, q. d. Benedicunt, praedicant, laudant se
liypocritae quoque, sed soli Christiaui se benedicunt in Deo Amen, qui
failei-e non potest. Porro addidit nomen Amen primo propter scandaluni
fidei, coutrarium enim utrinque apparet. Nam et piorum benedictio in fide
abscondita latet et latet quoque impiorum maledictio. Uli enim pios plae- i.i
runque opibus, dignitate, gloria jc. vineunt. Confirmat autem hie nostram
fidem, quasi dicat : Nihil dubites de mea promissione, quamvis non videas
bcuedictionem et potius sentias maledictionem, tarnen vere es benedictus in
eo Deo, qui est Amen, qui non fallet te.
Secundo addidit 'in Deo Amen' propter scandaluni obiecti fidei, id w
est, propter incaruationem Christi. Insuperabile enim ludaeis scandaluni
est, quod nos in hominem eumque crucifixum credimus. Dicit igitur: ludaei
oiFenduntur humanitate Christi nee possunt eura deum credere, quem hominem
esse vident. Verum vos nolite ofFendi, non errabit a vero Deo, quicunque
suos oculos in Christum defixerit. Imo non est alia via perveniendi 2.1
ad Dei cognitionem nisi in hoc homine et per hunc iiominem Christum
Sof). i4,9lhesuin. Sicut ad Philippum de patre interrogantem dicit: Philippe, qui
me vidit, vidit patrem meum. Solus enim hie Christus est via et veritas,
1. Sot). 3,
extra quem nullum Deum est invenire. Porro hie locus commendatus debet
esse Theologo, ne speculationibus maiestatis et operibus sapientiae nos de- no
fatigemus, quibus nihil est periculosius. Quare in unum Christum incarnatum
figendi sunt oculi. Hie potest videri, Deum autem nemo vidit unquam.
'Quia oblivioni traditae sunt angustiae jiriores.' Est insignis hie locus,
qui valet ad alios similes inteUigendos , ubi Prophetae de reguo Christi
loquuntur tanquam de futura aeterna vita. Sic autem se res habet. Kegnum 35
fidei et futura vita diiferuut non ad rem sed tantum ad modum rei. Sumus
3 enim filii Deij sicut lohannes dicit, sed spe, nonduni enim apparuit. Nam
qui crediderit, is iam habet remissionem peccatorum. Si habet remissionem
peccatorum, habet vitam eamque aeteruam. Sumus igitur vere in regno
5 pessima imprecaturi] ii, qui volent pessima imprecavi B 9 dicimus] dicitur B
19 eo fehlt B -JO addit B

(Söoricfiiiig über Scfnin 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. er,, 16. 17. 387
.^ Verum,
vitae, iam reguamus, iaiu sedemus in coelis, sumus iam salvi facti sed spe.
Vita enim aeterua et beatitudo iam tum caepit, cum Christus transferret
regnum ludaeorum, cum iam ex morte resuscitaretur. Quicunque ergo in
Christum credit, is iam eam habet et possidet.
inquies, qui fit, quod habere haec tanta bona dicamur, cum
tamen non modo non sentiamus ea sed diversum potius sentiamus? Rcspondeo
: Dum in hoc corpore obnoxii omnibus mahs vivimus , servamur
ceu in abscondito aenigmate. Haec enim cutis, qua sumus vestiti, haec
caro, qua sumus onerati, proprie non pertinet ad regnum Christi, quia est
10 adhuc obnoxia peccato et morti. Est tamen excolenda, donec exuatur, et
dum vivimus, premenda et onerauda est. Huius igitur cutis et carnis
uostrae vicio accidit, quod turbamur nonnunquam sensu pavidae conscientiae,
peccati, mortis, Diaboli, inferni et mundi. Neque pertinet hie sensus ad
regnum Christi sed ad cutem illam, quae ceu Saccus est, in quem tautus
if, thesaurus est conclusus. Absurdum autem fuerit precium thesauri ex sacci
vilitate, in quo situs est, aestimare. Sed Christi regnum aeterna vita et
Salus reposita sunt extra oculos et sensum in solo Christo, in illo vere
est Salus, pax, vita, etiam si nondum sentiamus illa bona projjter hunc
saccum, quo sumus induti. Sic enim Propheta hie dicit, quod Christi
20 regnum benedictionis sit regnum, ergo est quoque regnum iusticiae, salutis
et vitae contra peccatum, mortem et legem. Est igitur emphaticum, quod
dicit: Ab oculis meis absconditae sunt priores angu.stiae. Coram oculis Dei
res vere sie se habet, sed coram nostris et mundi oculis nondum sie se
habet res sed durant adhuc angustiae illae et durant, donec exuamus haue
2.5 carnem. Expectamus tamen in spe et per fidem iam habemus liberationem.
Iam enim illi novi coeli sunt conditi sed in promissione. Nobis autem
nondum sunt conditi propter ipsum velamen. Ad hunc modum reliqui loci
sdiorum quoque Prophetarum sunt traetandi, ubi non minus magnifice de
fidelium corporali vita loqmmtiu- quam de futura vita,
30 'Creo novos coelos.' Illi coeli iam coram Deo sunt creati, nobis tamen g5, n
propter haue carnem, in qua vivimus (sicut dixi), nondum apparent. Notabis
autem : si regnum Christi et Christianismus extra hos coelos et terram hanc
est, ergo ceremoniae et quicquid rerum externarum est, non sunt Christianismus
sed pertinent tantum ad hanc vitam, in qua iam sumus, propter
36 illam carnem nostram. Regnum enim Cliristi non solum extra hos coelos
sed extra omnes sensus est. Quandiu igitur hoc carnis sacco induti obambulamus,
quasi captivi quod volumus non facimus et facimus quod nolumus,
sicut Paulus conqueritur. Ita enim sumus conditi, dum vivimus, seiitiinus 3!i)in. 7, is
peccatum, mortem et infernum. Regnum autem Christi longe aliud quiddara
40 est. Ad illud qui accedere volet, necesse est eum ire extra omnes sensus
5 haec fehlt B
25*

388 (SSotlefung über Scfaia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 65, 17-20.
et transferri eo, ubi noa est sensus. Neque euim secundum sensum iudicandum
est. Qiiare si coaseientia peccati te accuset, si ponat ob oculo.s
iram Dei, si eripiat Christum redemptorem, non debes ei couseutire sed
contra conscientiam et sensus tuos iudicare Deum non esse iratum, te non
esse damnatum. Scriptura enim dicit: Reguum Christi exti-a sensum esse, s
quare contra sensum nostrum iudicandum est. Noster enim thesaurus et
cor nostrum in pace et certitudine vitae esse debet. Debet enim cum Christo
in coelis esse. Atque hoc est gaudium ilhid, de quo hie dicit, cuius gustum
habemus tum, cum credimus. Primitiae enim Spiritus et gustus regni Christi
sunt non contemplativa vita neque l/tgarixo/ raptus, sicut Monachi docent lo
(Uli enim plaerunque a Diabolo fiunt) sed sunt certitudo fidei, ut possis
dicere tum, cum sentis peccatum tuum, quod Ulud peccatum sit tibi remissum
per Ihesum Christum Dominum tuum, iu quem credis. Et spiritus
priniitias is sentit, qui cum gravi et vehementi tentatione exercetur et vicinus
est iam desperationi et morti, per spiritum sanctum confirmare se potest ts
remissa sibi esse peccata, ut sie istos insuperabiles Sathanae morsus vincat,
ne prorsus a peccato absorbeatur. Has primitias eatenus sentimus, quatenus
in nobis regnum Christi est. Porro sub peccati regno, hoc est, iu carnis
nostrae sensu omnia sunt contraria. Istic enim mors videtur sine vita,
Verbum sine gracia. Lex sine impletione. Sunt autem ea horrenda spectra 20
mortis, quae oculis nostris obversantur, quamdiu in hac carne vixerimus.
Primitiae tarnen spiritus ilhi spectra viucunt, quia docent oculos figere in
Christum, qui per mortem suam triumphavit de lege, peccato, morte, inferno
et
Sathana.
«5,20 'Non erit infans dierum.' Est ceu autithesis: Hoc aliud erit regnum, 25
quam illud Mosi fuit. Lex enim neminem ducebat ad perfectura. Ergo
Studium legis, operum, propriae iusticiae et sapientiae prorsus non prodest.
Qui euim in illo legis ludo instituuntm-, semper manent pueri, manent in
servili timore, non perveniunt ad hoc gaudium. Ego igitur, iuquit, eam
scholam legis perdam et iustituam scholam graciae, in qua Baptisati, quam 30
primuni per lidem Christo incorporantur, sunt sapientes et habent illos thesauros,
de quibus dixi. Non quidem apparent sed habentur tarnen in verbo
per fidem. Notabis autem hanc definitiouem legis discipulos pueros esse.
Qui igitur sunt extra Christum, quo diutius discunt, eo magis fiunt pueri,
quo saactius vivuut, eo maiores sunt peccatores. Sic Monachus centum 35
annorum non est tarn prudeus, ut cogitet toasuram nihU esse jc. Non
autem simpliciter damuat Cognitionen! legis (est enim bona et necessaria iu
civili vita) sed haue praesumptionem, quod putant eam ad iusticiam sufBcere.
Sic sunt pueri, quos muudus iudicat sanctissimos, optimos, prudentissimos,
sapientissimos K. Est autem hie lata sententia, quod illi non sint ad- 40
mittendi
ad regnum Christi.
2 accuset] accusat B

3 4
(SBorlcfung übet Sefata 1527-29) - Scholia 1032/4. Cap. 65, 21-24. 389
'Aedificabunt domos.' Aedificare nou e.st struem lapidura aiit ligno-6.5, 21
rum congerere, sed oeconomias parare, instruere, augere. Significat igitur
ex Ulla Ecclesia decem alia.s proventiiras, ut itu maior fideliuin numerus
fiat. Quae supra de coelo novo creando dixit, magi.s quadrant ad spirituale
6 regnum Christi. Haec autem magis ad hanc corporalem vitam. Sic regnum
Christi est regnum in seipso propter caput, quod regnat, nobis autera propter
hanc pellem nondum est regnum.
'Alieni nou habitabunt.' Nemo impius communicat Ecclesiae fructibus 65, 22
et donis. Soli credentes consolari, instruere, adliortari, docere et se et alios
10 possunt. Sic hodie qui maguifice de Euangelio garrii-e ]iossunt, quia tarnen
sine fide (ut ex operibus eoruin apparet) sunt, paleas tautuni habent, triticum
et verum verbum non gustant.
'Secundum enim dies ligui.' Sicut iu Psahuo: 'Et erit tanquam h"gnum,*f-

390 (IBotleiiiiig übet 3e^Qio 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. 65, 24. 25.
giatiiitum donuiu, et tum gratae et exauditae erimt praeces animi sie iu-
.stituti et confirmati fiducia mortis et meriti Christi.
Sunt autem magnae et nuiltae causae, quae nos ad oratioueai liortantiir.
Urgeniur enim uon solum propriis peceatis sed incumbimt etiaiu iu uos uuiversa
monstra daemonum et mundi et vere sicut Atlas soli sustinemus s
i)ondus coeli praeter privata uostra peccata, ut sunt infirmitas fidei et defectus
aliarum Christianarum virtutum. Oratio igitur depellit illa mala,
qiiae nobis minantur mortem et damnationem. Deus enim, qui nobis hie
promittit se nos exauditurum, maior est quam muudus, Sathan et peccata.
Sanctus Bernhardus bene monuit fratres suos, cum in hanc fere sen- i"
tentiam eos ad orandum invitat: Ne contemnant orationes suas sed sciant,
quampriraum orare caeperint, omnes suas voces in coelo perscriptas esse.
Certissimo igitur alterum liorum eveiituruni, ut vel fiant quae petunt vel si
uon fiant, mutentur in melius. Vere ex spiritu sancto Bernhardus hoc loco
de oratione monuit. Vere enim fiuut quae rogamus, nisi quod Deus uon is
tarn anguste dat, sicut nos oranuis. Vult enim magna dare et parva dat
gratnito
non rogatus.
Porro optima orandi forma est in oratione Dominica, quam ipse Christus
nobis praescripsit et orare iussit. Eam cum oras, ne sis sollicitus te
aliquid praetermisisse. Ipse enim melius eam intelligere et extendere ad -"
omnes partes praesentium calamitatum potest quam tu, etiamsi longa expositione
utaris. Non tarnen malum est, imo maxime prodest diserte haec
vel illa rogare. Tantum in hoc laboremus, ut certus sit animus non vanam
orationem fore et id propter Christum. Si enim Christus orandi formam
praescripsit, ergo placet ei. Si praecepit, ergo delectatur hoc cultu. Si pro- 25
misit se exauditiu'um, ergo audiet. Quare assuefaciamus nos ad hoc Christianum
opus, quod nemo praeter Christiauum potest facere. Tentat autem
fidem nostram uonnunquam Deus, cum non statim dat hoc, quod petimus.
Discendum igitur est, ut in fide expecteinus et non absterriti mora aunectamus
orationi nostrae hanc voculam 'Amen' certi fore, ut aliquando fiant, ao
quae petimus, et fiant uberius ac alio prorsus modo, quam nos cogitare
possunms. Sicut superiore capite dixit neque aurem audisse nee oculum
vidisse ea, quae contingant cordi expectanti Dominum.
65,25 'Lupus et agnus.' Sicut supra in XI.: qui antea inimici Ecclesiae
erant et eam persequebantur, illi convertentur. as
'Serpens comedet.' Serpentes sunt, qui pertinent ad serpentem, lioc
est, qui suut ex patre diabolo, illi non sunt digui, ut fructus terrae comedant,
sed edent pulverem terrae, neque poterunt Ecclesiae nocere. Porro
hae promissiones sunt transferendae in invisibile regnum Christi. Nam in
vita nostra externa contrarium est verum. lam sequetur ultimmu et pessi- 4o
mum scandalum ludaeorum.
1 praeces] praeter A preces £ i> uos fehlt B 33 continguut B

quod
8
(a3otlciuiig ü6cr ^e\aia 1527—29) - Scholia 1532/4. C'ap. 66. 391
Caput LXTI.
In supei'iore capite damnavit Hactenus audistis Prophetam vei-satuni
esse iu reprebendendis studiis nostris
studia electicia populi sui. lam
ipsiim teraplum divinitiis constitutum et electiciis ciiltibus, qui sine verbo a
.i adeoque omneiii cultum Dei in lege superstitiosis idolatris erant instituti.
reprehendit, irao abiicit et tanquam Accusavit enini Gad et Meni. Sic autem
impium daninat. Est igitur haec longe fit semper in mundo. Nos uon volmnus
gravissiiua aecusatio, qua damuat praecepta Dei et verbum Dei, Contra Deus
etiam ea, quae diviuo verbo constituta quoqiie neu vult ea, quae nos sine verbo
10 sunt et divinas promissiones liabent, eligimiis. Hiiio fit, ut et muudus Prophetas
et verbi miiiistros ferre non possit
ut sie adimat fiduciam etiam in promissiones
et in verbum Dei.
et Deus vicissim non possit feiTe mundum
sed omni genere calamitatuni idolatriam persequatur, sicut testantur historiae populi
Israel, lam nova aecusatio et multo gravior, quam superior fiiit, sequitur, in qua non
i.'i reprehendit eleeticium cultum sed cultum divinitus institutum et praeceptum. Item
templum aedifieatnm non humana cogitatione sed proraissione divina, Sicut primo
Davidi promissio illa est facta. Post vastato populo et templo per Babylonios repetita
est. Propheta igitur hie iugulum Synagogae petit. cum etiam ea tanquam fiagitiosa
et abhominabilia coram Deo damnat, quae verbo Dei erant constituta, et ipsas pro-
20 missiones divinas, qiialis est illa Agg. 2. 'Implebo domum meam gloria' et similes. $(i89- 2,
His enim promissionibus inflati ludaei snmmam fiduciam habebant
,
non solum
placerent cultus isti Deo sed quod essent perpetui fiituri. Contra Propheta eos ridet
et damnat. Quare sine dnliio haec prophetia principalis artieulus fuit, cur medi\nn
dissecari Esaiam populus iusserit. Sicut etiam in Actis videmus: Postquam Stephauus älVB- '> &2
25 allegat sententiam, quam initio capitis hie ponit, sequitur horribilis clamor ludaeorum
accusantium eum tanquam blasphemum contra templum, locum. legem et populum.
Et haec crimina intendebaut ei cum optima conscientia. Quare obturatis auribus ue
audire quidem Stephanum volebant sed acceptis lapidibus e\mi neci dederunt. Perinde
atque hodie uostri adversarii unum Ecclesiae nomen tanquam aeneum montem contra
30 nos opponunt. Contra quod si quid dicas, clausis oculis et auribus ignem, gladium,
aquam et omnis generis cruciatus aiTipiunt et tanquam haereticos damnant. Quare
diligenter videndum est, quomodo hie locus a Propheta tractatus sit, in quo populo
suo, qui cultum et templum divinitus institutum et suavissimis promissionibus confirmatum
habebat, fiduciam promissionum et verbi Dei adimit.
35 Est autem eins rei ratio haec: Promissionum
Dei duo sunt genera.
Quaedam sunt maei-ae promissiones
sine ulla conditione addita. At tales
promissiones sunt in novo Testa-
40 mento, in Christo, quae pertinent ad
victoriam mortis et peccati. Tales
sunt promissiones factae Evae, Abraham,
Davidi JC, quae nullam couditionem
liabent additam, sed
simpli-
45 citer pi-omittunt graciam et favorem
Facit autem id hoc modo, quod promissionum
divinarum sint duo genera. Quaedam
promissiones simpliciter aliquid proniittunt
sine ulla condicione. Ac tales
sunt promissiones, quae sunt propriae
Euangelii promissiones de Christo, quae
pertinent ad victoriam peccati et mortis,
Qualis illa est Adae facta in paradiso et
aliae, quae per Christum promittunt vitam
aeternam et liberationem a peccato et
morte.
In his nulla est conditio, ut scilicet

stum
392 03oi-(c|uti(! übet ScfaiQ 1527-29) - Scbolia 1532;4. Cap. 66.
Dei. Hae sunt inipoenitibiles, sicut 1 animi
3)0111. 11,23 Paulus dicit, et irrevocabiles.
|
eo certius fiduciam suam in Chri-
po.'^siat figere et ei secure credere,
sicut Petrus dicit, salutem animanim suaium et ut omnis gloria consistat in una et
mera bonitate ac niisericordia Dei nobis exhibita in Christo. Hae enim promissiones
quia gratuitae sunt et sicut Paulus appellat, impoenitibiles, omnino sine ulla conditioiie
nobis sunt propositae.
Aliae autem promissiones sunt
Aliae promissiones sunt legales,
quae
habent additam conditionalem 'Si', hoc est,
legales, quae habent additam conditioualem
particulam 'Si'. Ut: si
feceris haec, dabo tibi terrani jc.
Talis
illa de templo quoque fuit. ludaei
igitur in hoc errant, quod ex promissione
conditionata absolutam faciuut.
Dens euim promittit staturum
templum, si mandata sua servent, sed
non servarunt mandata. Non igitur
templum stabit. Id quod multi loci
aperte minantur, praesertim autem in
Zacharia et Aggeo et hie in Esaia.
Damnat igitur fiduciam in verbum
3ci.7,4-7 j)ei non recte intellectum, hoc est,
fiduciam vere humanam seu potius
praesumptionem in res externas neglecto
verbo et mandatis Dei.
conditionem nostri operis, Ut: Si custodieritis
pactum meum, eritis mihi populus
!C. ludaei igitur in hoc eirant. quod
ex promissione conditionali faciunt absolutam
et existimant Deum simpliciter staturum
esse ex suo pacto, etiam si ipsi a
pacto discedant et contrarium faciant.
Atqui sunt certae et clarae sententiae in
Mose et aliis Prophetis, quiljus Dens minatur
se populum cum omni cultu abiectunim.
nisi faciat secundum pactum suum.
Quid potuit dici clarius quam illud Hieremiae
7. 'Nolite confidere in verbis mendacii
:
Templum Domini, templum Domiui,
templum Domini est. Quin si emeudaveritis
vitam vestram et studia vestra, si
feceritis iudieium inter viruni et proximu eins, si advenae et pupillis et viduae non 25
feceritis vim nee ."ianguineni innocenteiu fuderitis in loco hoc et post deos alienos non
ambulaveritis in malum vobismetipsis, habitabo vobiscum in loco isto, in terra, quam
äi. 14. li dedi patribus vestris' jc. Et paulo post: 'Quia locutus sum ad vos et non audivistis
vosque vocavi et non respondistis , faciam domui huic, in qua invocatum est nomen
meimi et in qua vos habetis fiduciam, et in loco. quem dedi vobis et patribus vestris. 30
sicut feci Silo, et proiiciam vos a facie mea, sicut proieci omues fratres tuos, Universum
semen Ephraim' JC.
Tales sententiae multae aliae passim extant. Quia enim conditionalis illa erat
promissio, necesse est cessante conditione cessare promissionem. Quare fidueia illa.
quae conditione sublata adhuc remanet. est mere humana fidueia, quam Dens odit et 36
abhoniinatur. Sic civitas Hierusalera vocatur sancta propter verbum dei, quod habebat,
verbo cessante non amplius sancta est sed prophaua. Templum igitur mansisset,
sicut promissum est, si servassent pactum Dei. lllud autem quia non servabant,
templum una cum toto cultu legis periit. Alioqui Romani Hierosolymam nunquam
vastassent. Pugnat igitur hie locus contra fiduciam in promissionem, quae iam est -io
sublata, et reprehenduntur ludaei, quod cum ipsi ex pacto non steterint, tamen Deum
ex eo stare postulant. Sicut nosti-i adversarii hodie magnifice gloriantur de promissionibus,
quas habet Ecelesia, quod fides Petri nunquam deficiet, quod Christus cum
Eoclesia sua erit usque ad cousummationem saecuH. Bene, Haec non negamus, quin
Vera siut. imo nos hanc unam consolationem in tanto mundi et Satanae fiirore habe- 45
mus, quod clarae promissiones extant Christum sedere a dextris Dei et affore Ecclesiae

(Sorlcfiiiifl über 3cfniQ 1527—29) - Scholia 1532/4. Cap. 66. 1. B9.3
sie periclitauti propter verbum. Quare igitur eoutemiiimus adverearios nostro.sV quare
impugnamus eos et promittimus certo, quod siiit perituri? Ideo scilicet, quod ipsi
non sunt Ecclesia. Sed incipiant prius fieri Ecclesia et post concedemu.s eis, quod
tuto his promissionibus, quas Ecclesia habet, iiiti possiiit. Nam quomodo hi Ecclesiae
5 nomen merentur, qui primuiii Caput Ecclesiae Christum uegant et. quae unius Christi
sunt beneficia, ea ti-ibuunt uostris cultibus et meritis'? Deinde verbum Dei non solum
non docent sed atrocissimis poenis verbi doctores afficiunt. Inde etiam hoc sequitur,
ut quanquam Sacramenta habeant, tamen iis rite uti non possint nee vim et veritatem
eorum uorint. Huc accedit etiam illa exterior vitae consuetudo, quae eiusmodi est,
"^ ut oiunino digna sit tani impia doctrina. Sed de hac re alias plura diximus et scripsimus.
Nihilo igitur plus prodest eis nomen Ecclesiae et fidueia in illas proraissiones,
quas Ecclesia habet, quam ludaeis profnit nomen populi Dei, templum et lex.
'Coelum sedes mea est.' Quasi dicat: Qui estis vos, qui mihi vultis singu- 6fi, l
larem cultimi praestare in isto templo manufacto? An putatis me intra hos parietes
'^ templi conclusum esse ac tanquam captivum hie sedere et vestra sacrificia expectare,
quae hie offertis deserta iusticia. relicta flde et perpatratis onniis generis flagitiis?
Sicut expostulat cum ludaeis Psal. 50. Sacrificia enini Dens non probat, nisi a persona *f. so, 13
ante iusta et probata fiant. Quod si persona mala sit, opei-a, etiamsi per se non sint
mala, tamen mala redduntur et damnantur.
-"
Hilarins hunc locum de maiestafe
tractavit, neque id male, (juod Dens
intra, extra et ultra miindum sit.
Sed hiiiusmodi cogitationes de maiestate
non sine gravissimo periculo ab
25 imperitis agitantnr. Quare hie paucis
philosophandum est, sicut ille monuit,
et flecteudi sunt oculi in Christum
incarnatum. Non enim est tutior via,
sicut saepe dixi, ad omnes scopulos
3« haereticorum evitandos, quam mauere
in Christo incarnato et in cunas
posito : his lacteis cogitationibus oportet
Christianum crescere. Maiestatis
enim cogitationes praecipitant infirmos
35 ammos.
Hilariu.s hunc locum de maiestate divina
exposuit et satis bene tractavit, quod pedes
Dei terram attingant,
lumbi autem extra
coelum sint, hoc est, quod Dens sedeat
prorsus extra mundum et tarnen in terra,
quae mundi intimum et centrum est,
pedes
ponat, Quod Dens intra, extra et ultra
mundum sit neque quidquam sit vel magis
extra et ultra mundum vel magis intra et
citra mundum quam Dens.
Haec beue dicta
sunt sed scitis menm eonsilium, quod hniusniodi
cogitationes de maiestate non sine
gravissimo periculo ab imperitis agitantur.
Quare hie paucis philo-sophandum est, sicut
ille monuit. et flectendi sunt oculi in Christum
incarnatum. Non enim tutior est
via, sicut saepe dixi, ad omnes scopulos haereticonun evitandos quam manere in
Christo incamato et in cunas posito. His lacteis cogitationibus oportet Christianum
crescere. Maiestatis autem cogitationes praecipitant infirmos animos.
Quanquam Interim hac et similibus aliis sententiis ad muniendam fldem uostram
4ü uti possumus, ne deum compingamus quasi in caveam aliquam, extra quam non possit
progredi, sicut faciebant ii, qui contra nos de praesentia corporis Christi in Sacramento
altaris satis impie initio disputabant. Haec de maiestate discere satis est. quod
impossibile est ab ullo homine comprehendi. Id quod cum satis magno meo periculo
sum expertus. Nemo enim est neque in Ecclesia neque extra Ecelesiam. qui aliquid
45 recte excogitare possit duce ratione extra politiam et oeconomiam. Hi enim sunt
limites rationis nostrae, ultra quos non progreditnr. Sunt enim illa duo nobis subiecta.
Gene. 2. Qni autem per ratiouem vult animos instituere, is et se et alios in
i-"®'"!' 2, 15

394 (SSotlcfmig über Scfaia 1527—29) — Scholia 1532,4. Cap. 66, 1. 2.
eiTorem inducit. Non euim possumus docere nisi manus et pedes, hoc est, politiea et
oeconomica. Theologia autem nusquam discitur nisi in puero Jesu in cunis posito, cum
illo paulatim adolescendiini est. donee erescamus in viros perfectos.
Quare raalo ego hunc locum simplicissime accipere: Quod omnia, quicquid
sumus, haberaus et possumus, a Deo habeamus. Quare nihil illi a nobis s
reddi potest nisi simplicissima confessio, omnia enim alia ab ipso accepimus.
lani nos diversum facimus. Id quod hie oblique significat Propheta. Di.ssimulamus
nos omnia a Deo accepisse et ex Deo mendicum facimus, qui
nostris operibus habeat opus. Quiu reposcimus quoque meritura a Deo ]>ro
nostris studiis et operibus. IMagna autem ea stulticia est, imo extrema w
impietas iactare meritum, cum non solum agendi facultatem sed ipsum
anhelitum, hunc quoque vitae pulsum a Deo acceperimus. Vult enim a
nobis non secmidam solum tabulam servari sed etiam primuni praeceptmn,
ut agnoscamus, quod sit Dens noster, cuius nos beneficiis su.stentamur et
indigemus. Ipse enim nostris studiis non indiget, sed proximus noster opus is
nostro beneficio habet, non Dens. Quod si agnoscamus nos omnia a Deo
accepisse et in signum illius agnitionis secundae tabulae praecepta faciamus,
ut obsequamur parentibus, non occidamus JC-, timc Deo etiam levissima in
speciem opera propter prinuim praeeeptum placent. Sed id ludaei non
faciebant, nullus in eis timor, nulla fiducia in Deum erat et tarnen pro sacri- :"
ficiis suis et aliis cultibus volebant iustificari. Reprehendit igitur eos et
abrogat, imo abiicit summam religionem a se constitutam. Porro quia hie
templum et cultum Judaicum repudiat, darum est eum summam iusticiam et
maximam religionem, qua Papatus nititur hodie, simul damnare. Si enim
sacrificia diviuitus instituta non iustifieabant ex opere operato, an non ex- ss
trema stultitia est sperare iusticiam ex operibus electieiis sine verbo Dei,
imo contra
verbum Dei institutis?
'Quae est ista domus.' Quasi dicat : Ego volo habitare in cordibus
vestris. Vos autem me putatis inter saxa conchidi posse. Sic in templo
habitare volo, ut simul in cordibus habitem. Tarn cum me e cordibus eii- au
ciatis, nolo quoque in templo habitare. Ad hunc modum sanctus Stephanus
quoque hunc locum tractat.
66,2 'Omnia haec manus luea fecit.' Sic dicit ad Monachum, qui inflatur
suis vigiliis, ieiuniis, castitate K. Unde quaeso habes hoc donum, quod ita
vigilare, abstinere, continere potes? an uon ex me? Quid ergo mihi insultas ss
cum iis, quae a me accepisti? Magna stultitia est, quam Dens ferre uon
potest, ut tauquam beneficia a nobis recipiat, quae ipse nobis donavit. Sic
*' 5u, s Psal. 50. 'Non super sacrificia arguam te' 3C-
*Ad quem respiciam nisi ad pauperculum et contritum spiritu et trementem
sermones meos.' Hie expouit, ubi velit Deus habitare, quae vera 4o
12 Imnc Vis pulsum] et spirituiu vitae V 15 euim] autem B 38 sacrificiis B

I
(SButlciiiiifl iibcv 3e|QiQ 1627-29) — Scholia 1532,'4. C;ip. 66, 2. 395
eins sit oiBcina, in qua Deus solet opus suum facere, uempe spiritus coutritus.
Ergo cum seutitur tristitia spiritus et coutritum cor, debebainus
gaudere et laetari. Sed ruaiora sunt haec, quam ut ab animo humauo possint
credi tum, cum est iu teutatione. Quid enim sunt ad cor contritum
5 omnia palatia mundi, imo coelum et terra, siquidem sedes est divinae maiestatis?
Sic in Psal. Trope est Dominus afflictis et conti-itos spiritu libera- *i- 34, i»
bit'. Item: 'multae sunt afiflictiones iusti sed ex iis omnibus eripit eumS-so
Dominus'. Non cnim potest veniri ad coguitionem Christi nisi per afiflictiones,
et quando aliquis est afflictus, timc demum est locus, tempus et spacium
10 iuvandi. Sunt enim afflictiones vera materia et nihil illiid, ex quo Deus
aliquid solet facere. Deus enim in materia privativa non positiva operatur.
Quia autem Propheta hie loquitur de iustificatione, non iutelligit eorporales
afflictiones sed sensum peccati, mortis et conscientiae. Reiicit igitur maxima
merita, scilicet templum, et eommendat nobis vitam sine lege, offert suam
15 faciem immeritis et indignis, qui non iusticiam sed peccatum, non pacem sed
terrores conscientiae sentiunt. Ne ergo despereraus, ubi in peccata et graves
terrores inciderimus, sed huiusmodi consolationibus erecti credamus tum, cum
miuime sentimus, Deum ad nos respicere, adesse et favere nobis 3C.
'Ad trementem sermones meos.' 'Ad trementem sermones meos.' Vides,
20 Impii sunt securi, pertinaces et confidentes,
sine timore Dei. Pii autem
sunt afflicti et pavidi ad verbum Dei,
terrentur lege et minis Dei, cimi
tarnen debereut se erigere promissioni-
quem cultum exigat Deus, ut scilicet ad
verbum suum paveamus.
Haec autem lex
et regula est impiorum, quod nou est timor
Dei iu oculis eonim. sicut videmus in adversariis
nostris, quibus uihil coiifidentius,
25 bus.
pertinacius et securum magis fingi potest.
Terrores legis et peccati, de quibus nos multum querimur, sunt eis mera fabula. Ex
Antithesi igitur faeile iutelligemus, quid sit tremere ad sermonem Dei. neinpe quod
pii non sunt securi sed revereutur Deum et metuunt. necubi eum ofFendant. Quod si
quando peccato occupati suut, paveut et trepidant. ac si Deus cum clava eorum tergo
30 immineat poenam peccati in eos expetiturus. Qui sie sunt couterriti (inquit Propheta),
qui sie afflicti sunt, ad illos ego respicio. Contra, impios illos in sua securitate odi
et averto faciem meam ab eis, ii enim gloriantur de suis cultibus neque quidquam
metuunt. Quod si quis eos admoneat de decem praeceptis, contemnunt ea tanquam
quae olim triverint calceis, et felices sibi somuiant perfeetionem, quam ultra praeoepta
35 Dei attigerint. Quare ad nullum Dei verbum. ad nulluni suum opus pavent. Pii
autem et vere iusti semper pavent et conscieutiani laborantem sentiunt. Haec nobis
prodest scire, ut discamus Christianorum animos afflictos et pavidos esse, ut nos, si
qua pavoris bora venerit, non ideo desjaei-emus sed in rebus desperatis et in ira Dei
erigamus nos ac cogitemus nos tum vere esse officinam Dei, in qua opus suum facere
40 possit. quod Paulus Ro. 4. ei tribuit. ut vocet ea. quae uon sunt, ut sint jc. JRBm. 4, 17
Si quis anxie vult haec distiuguere: Tremore est habere conscientiam ex lege.
Spiritus contritus est habere et sentire peccatum. Paupertas est sentire
4 conti'itum cor i>' 17 terrores] errores ß 41 haec vidt -ß Tremere] sie
distiiiguat, quod tremere U

\
396 (aSotloimiii iit'cr ^finia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 66,2-4.
mortem et infermim. Porro respicere est se osteudere amaiitem et benignuiu.
Afflicti enim a lege habent ante .se dorsum Dei. Huic aspectui liic oecurrit
Spiritus sanetus et dicit: Non, Amove illam speciem. Ego enim te respicio,
faveo tibi, uoii odi te, sicut tu fal.so putas.
66.3 'Qui imolat ovem' 3C. Hactenus templum, iam etiam usura et opera s
templi abiicit. Allegat autem ideo crassa peccata: facere caedem, canem
aut suillum sanguinem offerre 3C. ,
quod hypocritae spiritualia peccata neu
intelligebant, qualia sunt rapere diviuitatis gloriam, se Deum facere K. Sacrificare
enim erat optimuni iumianorum operum et a Deo praeceptuin quoque
et tarnen dicit non minus abhominabile esse, si quis sacrifieet cum prae- lo
sumptione operis ojjerati et ita Deum mendicum faciat, quam si caedem
faciat. Non quod Deus sacrificia simpliciter damnet, sed quia praesumunt
et non tremunt ad sermones eins, quia praecepta negligunt et graciam aspernantur.
Sic minus offendit Deum maximum coram mundo })eccatum quam
summa iusticia et arguit eos esse propiianissiraos, qui sunt sancti.ssimi in is
speciem. Sic Monachi quoties missam celebrant, gravius peccant, quam si
caedem faciant. Est enim blasphemum opus. Sunt magna tonitrua contra
iusticiam
propriam.
'Haec omnia elegerunt in viis suis.' Acceperant sacrificia a Mose,
ergo non sunt ipsorum viae. Respoudeo: Sacrificia vocat eorum vias, quia 2u
ea faciebant neglectis praeceptis et viis Dei, hoc est, sine fide et sine timore,
tanquam meritoria
iusticiae.
$!.53,6Psal.
66.4 'Etiam ego eligam' jc. Sic quaerebant ipsi propriam iusticiam. Christus
peccatores, Zacheum, Magdaleuam, Centurionem, latronem suscipiebat.
Metuebant violare sabbathum, ipse libere violabat cum omnibus aliis tradi- 25
tionibus. Sic apud nos quoque factum est. Abhominabile existimabant
monasterio egredi, nunc libere egrediuntur. Illusiones eorum eligam rectius
vertes: 'hoc, quod horrent isti', Da für sie sich schejuen, id est, ea libera
faciam, quae ipsi anxie et cum couscientiae periculo observant, ut timeant,
ubi timor non est, et sint .securi, ubi maximum est periculum, Sicnt in so
est.
'Quia vocavi.' Haec e.st culpa 'Quia vocavi.' Haec est causa, cur
sicut supra. Ideo haec vobis accident, reiiciat studia et cultus eorum, omnes
quia verbum meum non auditis, per- etiam divinitus praeceptos. Sunt similes
3cr. 7, 13 gitis obdurati in vestris studiis et loci Hiere. 7. 'Vocavi et non respondistis 35
*f. 50, 1 abhominationibus. mihi". Et Psal. 50. Perinde ac si dicat
bodie: Non sum locutus vobis, cum baptizaremini , de ordinibus et regulis vestris jc,
Sed ut audiretis me.
Quia igitur meum pactum transgiedimini et verbum meum negligitis,
itidem ego vobis faciam K. Haec igitur una culpa est. quam in omnibus Propbetis
damnat et quam bodie quoque Gennania nostra in se admittit. quod non audivit. 4u
.3 Non] Non sie est, ut tu cngitns X! 5 oves B 17 opiis ic.
IS propriam]
operum B 28 sie] si B
/>'

« 7
(9}ovUiiing über :äcJQia 1527—29) — Scholia 1532/4. Cap. GG, 4—7. 397
Imo dicunt: No.s audimus, sacrificamus enim secundivm legem Mosi, tacimus alia, quam
Moses nobis facienda praecepit. Sed quid facitis ex primo praecepto, in quo auditis:
Ego sum Dominus Dens vester JC. Sicut igitur ludaei poenas dederunt, quod non
audierunt Deum in Prophetis suis, Ita quoque Gennania eertam poenam huius con-
5 temptus dabit.
'Fratres vestri.' Qui gloriantiir de eodem Deo , verbo et lege. Cum «ti, 5
antea satis sitis afSicti, etiam persequuntiir vos. Nota, quod fratres nostri
sunt hostes nostri. Sic Christus a luda domestico discipulo proditur.
'Glorificetur Dominus.' Sunt amarulentissimae Mimeses, quibus pro-
10 vocant impü homines infirmum in suis membris Christum et tanquani cei--
tissimi filii Dei insultant piis ceu damuatis. Sicut nunc quoque blasphemi
homines dicunt et afflictis insultant: Quid clamas? Lutheranorum Christus
te iuvabit 5C. Huiusmodi blasphemiae non possunt diutius dissimulari, sed
statim eas poena sequetur. Sicut statim a blasphemiis in cruce teuebrae
15 sunt factae et commota terra est.
'Ipsi autem confundentur.' Brevis consolatio sed gravissima et laetissima
pro iis, qui propter verbum non solum odia midtoruui sustinent sed
etiam excommunicautur, Sicut nos hodie. Est impleta liaec prophecia in
uovissima vastatione per Romanos: Ubi non simplex bellum sed seditio
20 inter obsessos erat. Implebitm- autem nobiscum etiam hodie, quia vivimus
in iisdem peccatis.
tum esse.
'Vox a templo.' Sic legimus etiam in templo contra ludaeos pugua-66,
'Antequam pai-turiret.' Est insignis consolatio Ecclesiae hoc nostro «6,
35 saeculo valde necessaria. Apparet eam simpliciter perituram, versatur in
mediis mortibus et peccatis, ut plane nulla spes sit prolis, et tarnen promittit,
ut, priusquam se gravidam seutiat, maximam posteritatem habeat,
sicut supra: Sterilis sum, quis mihi genuit istos? Sic Apostoli secundum 3ci. 49, si
appareutiam externam reliquiae et feces populi erant et vere oves occisionis,
30 in brevi tarnen tempore totum orbem terrarum Euangelii doctrina impleverunt,
Philippus convertit Samai-iam, Paulus priusquam ßomam veniret,
Christianos istic esse cognovit. Sic uostro saeculo partus est aeditus, priusquam
nos gravidos sentiremus. Ne cogitatione quidem unquam attigimus,
quae iam per verbum evenerunt. Impü quoque gravidi sunt non ad gene-
35 randum sed ad nocendum, pariunt autem frustra, sicut in Psal. 7., et stipu- $i. 7, 15
lara. Sunt autem haec etiam ad nostrum aifectum accommodanda, quod
quicquid credimus in futurum, id est sterile. Fit autem (sicut iu Psal. dicit)i)5j. ij?, 2
nobis dormientibus et secaris, priusquam sentiamus dolorem.
'Peperit masculmu.' Non femellam, quae inepta est ad administra-
40 tionera tum corporalium tum spiritualium rerum, sed non apparet. Nostra
; quam] oh Druckfehler für quae? 15 factae] secutae B -H parturiet Li

398 (SSorlcjung übet 3cfaia 1527-29) - Scholia 1532/4. Cap. 66, 7-13.
enim fortitudo est extra nos in Christo. Nee videmus nostriim the.saiirnni
sed liabemus eum iu solo verbo apprelienso et credito.
«li, 8 'Nunquid parturiet terra in die una?' Eespicit antithesini. Iiupii
ludaei quoque sunt praegnantes sed pariunt stipulam paratam ad inceudium.
Sic Papatus liodie etiam est gravidii.s sed pariet stipulam ad igneni. Sic :•
omiiia impioruni consilia sunt abortus quidam. Pii autem pariunt sine
dolore, hoc est, habent benedictionem.
o«, ;) 'Nunquid ego qui alios.' Varie tractatus locus est et puto qtioqnc
Hilarium de maiestate eum exposuisse, quod vis geuerandi omnibus diviiia
virtute contingat. Ego autem accipio de generatione spirituali per verbum, in
quod sint verba incarnati Dei, q. d. Appareo sterilis, crucifixus, mortuus,
nihilominus tarnen habebo et ego filios meos. Qui enim aliis tribuo, mihi
quoque relinquam semen. Quia autem separat suam generationem ab aliis,
significat generationem in vitam aeternam. Confitetur clausuni coram nnindo
uterum videri. Apparet enim Christus infirmus et nihil es.se, multo magis ir.
autem filii eins tales apparent. Et tarnen auditur in verbo et fide creditur,
quod sit forti.s, quod sit suam habiturus sobolem. Erit igitur cum Ecelesia
et habebit Ecclesiam incolumem usque ad finem mundi.
«e, 1« 'Laetamini cum Hierusalem.' Hie significat, cum quibus loquatur,
nempe cum afBictis. Omnes, qui lugetis super eam, inquit. Ergo facies 20
Ecclesiae est lugubris et non apparet mansura vel paritura.
66.11 'Ut sugatis et repleamini.' Fingit nos esse infantes, qui debemus
sugere ab uberibus ipsius consolationem. Quid ubera illa sint, nemo intelligit,
nisi sit gravi aliqua tentatione exercitatus. Debet Ecelesia in mundo
manere sub cruce et morte et tamen debet ubera gloriae habere. Ergo 25
nostrae opes et gloria nostra non sunt corporalia. Quanto enim maior fidei
securitas est, tanto plus est gloriae et consolationis in Spiritu sancto.
66.12 'Ecce fluvium pacis.' Est magnifica descriptio pacis, quam Ecclesiae
loco afflictionum promittit. Est autem ea pax in verbo et spiritu, nempe
praedicatio Remissionis peccatorum. Nomen fluvii significat perpetuitatem, so
quod illa pax nunquam deficiet, sicut iusto flumini nunquam deest aqua.
epi)- 3, 18 Atque hoc vocat Paulus in Ephe. nosse longitudinem, latitudinem et profunditatem.
Collata ad hanc pacem mundi pax ceu stilla aquae est, qua
desiccata omne malorum genus reliquum est. Cliristianus autem habet
pacatum cor, etiamsi in infinitis nialis versetur. s.-i
'Ad ubera portabimini.' In Ecelesia utraque sunt: ignominia et gloria.
Sic sunt etiam persecutores et qui eam portent in ulnis.
66.13 'Quomodo si cui mater blandiatur, sie ego consolabor vos.' Sunt
summi affectus, quos nemo plene potest animo concipere. Nostrum quidem
ploratum intelligimus, quod autem consolatio tarn magna sit, non intelligiraus. 40
3 antitbesiii B 12 habeo B 27 gloriae est B 38 sie] sie sie B

(SDotlefung über 3c|aia 1527—29) — Scholia ir>32'4. Cap. 66, 13—18. 399
Adeo corda nostra sunt carnea. Si quis enim in istis teutationibus cousolanti
Deo per verbum credere posset, ille sentiret eiun plus quam patrem
et niatreni nobis esse. Quid enim quantumvis magna et gravis tentatio est,
cum ille sie nos amet? Quia autem lianc pacem Ecclesiae prorüittit, sigui-
5 ficat Ecclesiam gra%-issimis afflictionibus exerceri. Nos autem afflietionein
tantmn seutimus et iudicamus ex sensu praesentis mali, cousolationera non
sentimus. Neque enim ea in sensu est sed in verbo et fide. Atque haec
Christianorum victoria et pugna est pugnare per fidem contra sensum mortis
et peccati et ut maxime sentiamus peecatum, tarnen peccato non succunibere
u) sed credere, quod illud per Christi redemptoris mortem victum nihil amplins
nocere propter Christum possit jc.
'Ossa vestra quasi herba.' Vehementes teutationes medullas ossium e«, 14
etiam exugunt, Sicut saepe testatur David. Sic contra, consolationes videntur
ossa impinguare. Signifieat igitur se velle nos per verbum consolari et
15 recreare. Adeo omnes nostri thesauri in verbo solo sunt positi.
'Ecce Dominus in igne veniet.' Ego accipio de vastatione per Romanos s«, 15
facta, quam describit ex historia Exodi. Xihil tamen prohibet de extremo
iudicio intelligere. Prophetae enim sie spectarunt Ecclesiam, ac si iam sit
exempta mundo ad coelestia. Neque enim aliud quam haec pellis, qua
20 vestiti sumus, moratui", quominus aeternam vitam habeamus.
'Quasi turbo quadriga eins.' Sic vocat exercitum Romanoram vel, si
referas ad ultimum iudicium, turbam angelorum.
'Omnem carnem.' Videtur Esaias de iis loqui ,
qui suo tempore ver- (;«, ik
bum coutemnebant quique tempore Christi verbum erant contempturi.
2?, 'Qui sauctificabantiu- et mimdos.' Superstitio non esset superstitio, nisi «s, n
adderet fiduciam. Id hie tangit verbo sauctificandi. Neque autem superstitio
Deum tantum negat et contemnit sed contemnit quoque proximum, id
quod signifieat verbum purificandi, q. d. Uli sua omnia pura et munda
iudicant, e contra omnia aliorum ceu impura et immunda damnant.
30 'Qui comeduut carnem suillam.' Haec Esaiae et Christi temporibus
ad literam fiebant. Allegorice autem adhuc fiunt ab omnibus haereticis: Uli
comedunt, id est, docent, credunt, praedicant, suillam carnem et mures, id
est, sua electicia dogmata, quae Ipsis placent, quanquam verbo Dei sint prohibita
et sunt abhominatio et nausea coram Deo.
35 'Ego autem opera eorum.' Prophetae cogitaverunt statim a Christo 6«,i8
exhibito secuturura Christi reguum. Possimt igitur haec tarn de generali
totius mundi in ultimo die quam de particulari ludaeorum calamitate et
vastatione intelhgi. Ego tarnen particulariter accipio de iudicio Euangelii,
quod tum ludaeos tum gentes cum omnibus operibus iudicat et damnat
40 quicquid est religionum, rituum et cultuum extra Christianismum. Atque
hoc initium iudicii est per verbum, quod mox de facto quoque fiet. Sic
tanquam clausurus Propheciam duas iudicii partes proposuit: alteram de-

400 (Soiteiuiig über 3e)oia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 66, 18-23.
.sertionis Övuagogae, alterain vocationis gentium, quae durabit usque ad
fiuein
niuudi.
HC, 19 'Et ponam signum.' Hie addit, quomodo gentes sint vocandae, nempe
per Apostolos, qui coUigent omnes credentes ad verbum fidei et Euaugeliuin.
Quia autem reb'quias mittit, .siguificat nou corporale regnuni fore, alioqui i
manerent iu Hierusalcm. Verbum autem ideo signum est, quod uihil de
Ecclesia in mundo videtur nisi verbum. Nam neque sacramenta quidquani
essent, si uon habereut verbum.
'In Aphricam.' Hebraice Phul est. Signifieari puto Septentrionale
latus, ut fere sunt Assyrii, Parthi. Puto enim eum respicere promissionem lo
i.aBoM(io],Qgj)g_ 7_^ ut laphet habitet iii taberuaculis Sem.
Parthi.
'Teuentes sagittam.' Puto siugularem uationem esse, quales simt
'Annunciabunt gloriam meam gentibus.' Apostoli officium uon est
aliud quam praedicare Christum. Est enim Epitasis in pronomine 'meam'. 15
66.20 'Adducet omnes fratres.' Ecce gentes appeUantur fratres sanetorum
pi'opter Euangelü coimnunionem.
'Donum Domino.' Ad oblationem Domino. Offerri autem gentes est
converti gentes per Euaugelium. Per fidem enim ocoiditur vetus homo et
siüiii. 15, 16 surgit novus. Sic Paulus: 'Sauctifico Euangeliou, ut oblatio gentium fiat.' 20
Porro si sunt Apostoli reliquiae, ergo populus destruitur. Si populus est
destructus, ergo non potest esse corporalis Sion.
'In equis, iu cm-ribus.' Id est in verbo. Qui enim pedibus eunt,
sunt sub lege. Vita autem Christianormn est uon in exactione legis sed iu
curribus promissiouuni, portantur enim iu verbo. ü
'Quomodo si filii tui.' Est tacita abrogatio veterum sacrificiorum,
cum de novis sacrificiis dicit. Vas muudum appellat verbum Euangelü,
quod sit iueundissima et purissima doctrina. Facit euim puros et iucundos
homines. Lex autem polluta est, quia pollutos facit et a facientibus quoque
poUuitur et iufirmatur. 30
66.21 'Assumam ex eis.' Non solum sacrificium sed totum sacerdotium abrogabo.
Si enim ex gentibus constituendi sunt sacerdotes, necesse est Mosi
legem prorsus interire, quae uatos sacerdotes et ex una tantum tribu natos
habet. Sunt autem hodie sacerdotes, quotquot docent. Levitae sunt auditores.
Quia autem de omuibus gentibus dicit, significat omnes gentes ins 35
sacerdotii
habere.
66.22 'Sicut coelos.' Eiit perpetuum sacerdotium, sicut est perpetua futura
ca terra, quam in extremo die creabo.
66.23 'Erit mensis ex mense.' Ritus quoque et festa ludaici sacerdotii
mutabo. Non erit in Ecclesia distinctio Sabbathi sed perpetua Sabbatha 40
14 Apostoli] Apostoli eiiiui U

(Sßorlefmtg über ^efaia 1527-29) — Scholia 1532/4. Cap. 66, 23. 24. 401
enint jc. Suut autein liaec iu spiritu et fide. Nam pi-opter hanc pellem
carnis uostrae opus est certis quibnsdain diebus, quibus conveniamus ad
verbi et Sacramentorum tractationem.
'Et egredieutur.' Fide intranius ad Deum et sacrificamus. Egredimur 68, 24
autem tum, cum spectamus politiea, quae in mundo fiunt.
'Videbuut cadavera.' Haec pertiuent ad ludaeos et omnes alios, qui
praevaricantur in Christum usque hodie. Spiritus videt, quod sint illi
cadavera, quia careut spiritu et fide, praeterea nemo neque videt nee credit,
sed putantur finnissima corpora.
'Vermis eorum.' Conscientiae morsus peccati virtus, quod peccatum
sentient et iuaeteruum metuent perpetuam damnationem. Sic concludit Propheta:
Qui non vohmt credere, illi perdeutur. Reliquias autem credeutiuui
Dominus salvabit.
Finis.
Deo Christo sit laus in saecula
saeculorum, Amen.
5 spectamus] accedimus ad officia oeconomica et B S neque fe?ilt B 10 Conscientiae]
Id est, conscientiae B peccati] et peccati B quod] quod scilicet B
fiut^etS aBerte. XXV 26

^^5 r c b i g t c u
über
iia§
brittc uub Uicvtc S^udj 9.Viofc*
1527/8.
5tm 2. (Vefiniat 1527 !|attc Siit^cv bic '^^vcbtgtcn üdev ba§ jtücite 5Pucf|
2)lofe (Unfcie Slusg. 33b. IG) 311 ßube gebracht, am 7. '•Jtprit begann cv gtddjiaüs
auf bei- ßanjel bie 3(noIegung üon auägewäf/Üen SUifd^nitten be§ btitten unb
Bievtcn 93uc^ei. 53lit bcm bvitteu 93uc^ tarn er am 1. 2)e5emlier 1527, mit bem
öierten am 13. Sejember 1528 ^^u ©übe. 9tud) bieje 5pv'cbigten «jurben am yiad;=
mittage üon (Sonn= unb gefttagcn getjaltcn.
Der bei bev ?tu§h)a'^l teitcnbc (Scfic^tgpuntt ergibt [idj jum STjeit au§ bem
3lnfang ber erften 5|>rebigt. 2öa5 fid) auf baä ':prieftert()um unb ^aint fornie bie
Cpfer ber Suben be^ie^t „Ia§ id^ ftt)en" unb überlaffc eä ben @elef;rten, für Saien
ift e§ nid)t§ (411,10/11). gr betjanbelt bol^er nur £ur3 allegoriam ber erften
Äapitet be§ 3. a3ud}e§ (togl. Stanbbcm. ju 411, 9 — 15), too bon ben Cpfern bie Siebe
ift. 5Jlit einem „Qui ergo tuft tjat, legat, für ben ^auffen toug§ nic^t" (^412, 17) be=
fdjlie^t er ba§ über Rap. 1—8 (9) gefagtc unb get)t mit ,Ideo ex hoc libro sumemus
quod videbimus nobis servire"
(412, 18) naiver auf Äop. 9, 24; 10 — 13 ein (5j3rebigt
5lr. 1—3). Sap. 14. 15 »erben in 3{r. 3 noc^ tur^ berührt (417,30ff.; 419,33).
Dir. 3 fd^iiefet (419, 34f.): , Sequilar c. XVI. De illo agemus quod habet feslum
expiationis, quo semel intravit summus ponlifex, de quo Epistula ad Ehre." 6§
fann [id) fragen, mie biefer 55ermer! aufjufaffen ift: at§ fnappe SBud^ung einer au§=
füt)rlid}eren Darlegung £utt)erä burd) 9iörer ober aU biefe '^jrebigt abfdjtieBenber
Jpinmei§ k;utf}er§ auf ben ©egenftanb ber näd)ften Iprebigt ober a(§ Serioeiä auf
fpätere 33el;anbtung be§ ßap. IG (öom ©ünbopfcr) bei ©etegcn'^eit beS 5i)er=
föl}nung§fefte§ (3. 9JL 23,26— 32). 9iber anä) an ber ©teile, reo Sut^er auf
23, 26 ff.
ju fpredjen fommt, loirb nur mie ^ier ber eintritt bcä ^lo'^enprieftcrs in-o
3iaer:^eitigfte mit bcm StücEüertüeis supra c. 16 eiloäljnt, baran fdjtie^t fic^ eine
tur^e «emertung über bie Sebeutung be§ gefte§ für bie g^riften (430, 23—26),
bie burd^ ben 3ufamment)ang au biefer ©teile bebingt ift, bgt. SBorbemcrfung ju
26*

404 ^rebigteit über bai 3. unb 4. »ud^iaJioje. [1527/8.
9h-. 7. Hub ba nun '^ivcbigt 3h-. 4 ni^t ^'ap. 16, foiiban Map. 18 Bel;anbelt, |o
I)ätte fic^ SutI)L'v an feiner ©teile luivtlid; über baö iücrfliljnungefeft ausgefprodjen.
®cnn bie ä)föglid;teit, bo^ 3iörer bcibcninl fo farg in feinen yiufjeid^nungen barüber
gewcfeii, l;at bod) tocnig Sil>aljrfi:^einlid;teit, bei bem Sd;tufje ber Sir. 3 im
befonberen nod) barum, lueil bicfe '4>rcbigt in 3törer§ Siieberfdjrift ungefäljr beit
burd;fd)nittlid;en Umfang f)at, in bem eine iprcbigt ßut[;er5 Oon gcnjbljnlidjer
Sänge ot)nc übermäßige Äürjnng luiebergegcben luirb. ©o läge bie iüermutung
nal;e, baß eine ßap. 16 bel)anbelnbe sprebigt (3 *) öertoren gegangen fei, aber ba|
bcffcn 33efpredjung allein biefe gefüllt Ijaben foUte, ift aud) toieber tocnig teatirfrf)einlid),
unb ebenfo luenig bafj il^m Aap. 17 üiel Stoff ^inju geliefert l)aben
foltte. ©0 bleiben wir im Ungewiffen, njenn aud) ein unten (©. 406j erwähnter
Xlmftanb ber 9lnna[;me einer l)ier anägefallenen ^^h'ebigt eine Meine ©tü^e gemalert.
Map. 18 lüirb in 9h. 4, Map. 19 in 9h. 5 unb G ertebigt, bie 33orfd;riften
für \ia^ bürgerliche Seben, bie fie entl;alten, geben 5iutl|er manche Slnfnüpfungepunfte.
3n 9h-. 7 befpridjt er jueift bie ifap. 23 bel^anbelten ^efte unter bem @efid^t§=
pnnft ,qiü liaec lesta spiritiialiter servemus' (430, 11), eä ergibt fid) aus 430, 2. 12
mit ©i(^erl)eit, ba| i'ntfier üon il)nen bereits in einer früheren *4>i'cbigt gerebet
I;at, bie un§ alfo nid}t überliefert ift. Ungewiß bleibt, ob er i^ap. 20—22 cben=
fall§ in biefer 9h. 6" be^anbelt ober fie ganj übergangen I;at, ober ob öielleid}t
ntel;r al» eine *pi'ebigt fel;lt. 9Jiel^r at§ ättei fönnen eS jebenfaES nii^t geioefen
fein. 3)gl. i^orbenierfung ju 9h. 7.
3n ^prebigt 9h. 7 gel;t Sut^er bann, wie fid^ aui 431, 3/4ff. ergibt, nad^
hiräcm Hinweis auf Map. 23 pon Aap. 24 ju 27 über unb beginnt bie iBel^anb=
hing ber ©elübbe, bie er bnrd) 9h-. 8 fortfe^t unb in 9h. 9 mit einem 3ufammeu=
fnffenbeu 3i"ücfblid abfd;lie|t. Unb er bal;nt fid) mit biefem 9iücEbütI jugleid) ben
Übergang ju A?ap. 6 beä 4. S3uc^§ 93lofe, bas Dom ©elübbe ber 9iafiräcr Ijanbelt;
Map. 1 — 5 würben natürlich übergangen. 9h. 10 bel)anbclt Aap. 11, lOff., ber
.g)inwei§ am Stnfange aber läßt fd^Iießen, baß !(.'utl^er in einer Pertorenen *4>Kbigt
11, Iff., öielleidjt and; ben 5lnfang ber @efd;id}tScrjäf)(ung in Map. 9. 10 betjanbelt
Ijat, alfo nur Aap. 7. 8 übergangen wären (ögl. 33orbent. jn 9h-. 10). ^n 9ir. 11
unb 12 bel^anbelt ßuttjcr i?ap. 12. 13 unb beginnt 14; in 9h. 13 prebigt er im
9lnf($tnß an Map. 14 öom '.Itnfru^r (451, 14/5; mit bcfonberer ißejugnaljme auf ben
33auerntricg unb {Map. 15 bei Seite laffenb) fe^ er bie ^je^aublung biefeS (Segen=
ftanbeS in 9h-. 14 fort, l)ier nun an Map. 16 ((Smpörung ber 'Jtotte Äoral}j fid)
anlcljnenb unb aud) in 9h-. 15 unb 16 tlingt biefcS 2f)ema uoc^ uacf), wenn and)
ä. fid) l^ier ^n fortlaufcnber SXnälegnng be§ 16. fiapitel§ wenbct. 9Jian muß fragen,
li'eld)e äußeren Slnläffc bamals für X.'utt)er wol^l uorlagen, fo cinge^enb unb ntit
einer (Erregung üom 3lufrnl)r ^n fpred)cn, bie felbft au» ben meift fo bürrcn
ytnf3eid)nuugen 9törer§ bod) uoc^ red)t wal)rnef)mbar |erPorleud)tet. ©ie lagen
offenbar in ben Spadfd)en Gntl)üllnngcn über ba-ä ^Breslaucr 33ünbniß taf^olifdjer
Surften unb iBifd)bfe gegen bie 6üangelifd)en, bie bamalö grabe (9h. 14 unb 15
foHen auf 15. unb 25. 9Jlär3 1528) ben furfürftlid)en ^o^ ntäd)tig erregten.
5;.'ntl^er War in biefe ßrrcgnng burc^ feine jweintalige SJerufuug nad) Morgan unb
burd) baö Pon i^m Derlangte @utad)ten grabe in jenen Sagen gon^ unmittelbar
l)ineinge3ogen worben. 3in feinem @utad)ten, batirt Pom 28. Tläxi, toiberriet^

^Prebigfcii iilier ba§ 3. mib 4. Siid^ 3JJo|e. 1527/8. 405
er bcfonbevS bic Slfifidfjt bc§ ßurfüvftcn, bcii nngcHtdfjcit 3?erfcf)Uicivevu iiüt bem
?(ngviff ,5iiöor3ufonimcn: feine größere (Sdfjaiibc tßnnc beut giiaiigclium gcfrficTjcn,
beim Ijicvoug tinivbe nii^t ein SSoucniaufniTir, foiibern ein fyüvftenanfvntjv cnt=
fte'^en, ber Scntfd^Ianb ööKig bcrbcrten niöd)tc (Se aöcttc 3, 321 bgl. enbcve 6,
3U 5li. 1301 unb 1304). ^^ie 9}ovfteIIungen bei SSürgevh-icge§, mag er Don nnten
ober Don olm entfeffett ttjcrben, lagen iTjni in biefen Tagen atfo fet)r nal^e nnb batjer
ertlnrt fidj fein langet 9?ern)eiten bei biefcnt ©egenftanbe, ba§ bocf) troll bc§ 3(n=
Iaffe§, ben ber 6i6tif($e 2!ert bargeBoten, eine 9(6fcf)nieifnng föar, icie [ie fid) meinet
SBiffenS fo aitlgebel^nt in Sntt)er§ Sfei'^enprcbigten fonft fanni finbet. Sie 5prebigten
9lr. 15 unb 16 fann man aücrbingS biefev ^Idftfinu'ifung nur f^eitlucifo nod) ^lu
rechnen, aBcr 5tr. 16, obgleid) erft am 7. 'iJlai (ficben 9Bod)en nnd) 5ir. 15) ge'^alten,
bringt in it;ren ©djlu^morten eine beutlidje Stufpielung auf bie ©reigniffe ber
©egentoort: Sic nobis Germanis toirtS gtjcn. In seditiono multus populiis occisus,
si non cessabimns , horrendior plaga seqnctnr. Hodic monui, nt orarotur.
Episcopi non cessant agere ut Cliore, nisi restiteriiniis deprecatione, Germaniam
in sanguinem submergent (464, 11 ff.). Suf^er '^at atfo auc^ in ber Spcrifopen=
prcbigt bei 7. 5Jlai babon gefjjrod^en unb in unferer 9Jr. 17 toeift er in ben (5in=
Icitnngiuiorten nod) einmal baranf ,yiriicE, um bann mit ,Pcrtinet quoquc ad
historiam Cliore" ,^u i?ap. 17 über,iuge'E)eii. 3n Dir. 18 bringt S. ^ap. 17 ,iu (?nbe
«nb »ocnbet fidi mit Übergetjung heS, Sap. 18 (De decimis ludaeorum nihil dico
467, 14) p ^ap. 10, bai er in 9lr. 19 abfd)Ite6t. 3n Ttr. 20 bet^anbclt 2.
Sap. 20 unb beginnt 21, beffcn Jlnilegung er in 9h-. 21—23 fortfetit, bcfonbcri
bei ber ßr^ä'^lnng bon ber eljcrnen ©djtange, bie „ber Ijubfdjcn eine" ift, öer=
hJcirenb. 3n 5Ir. 24-28 befpric^t gutber bie @efd)id)ten bon Sileam (^ap. 22-24),
in 51r. 29 ^ap. 25. 3n Ta. 30 tebrt er nod^mati ^u 93ifcam jurüd, a" ?"«""
böfen 'Siat'i) unb beffcn fdjlimmen S^otgen für bic .ffinbcr Sfracl, bgt. bariibcr fdjon
am ©d^tuffc ber 5lr. 28 (501, Iff.). Siap. 26-29 (®efd)Ied)tiregiftcr unb Opferregeln)
überge'^t Suf^ct unb Wenbet ftdj in 9lr. 31 ,5n ^ap. 30 (®e(übbe), bem er
and) noc^ 5Ir. 32 toibmet. 3n ^Ir. 33 fa^t er nod} einmal ba§ ©efagte ^ufammen
unb ge'^t 5U .^ap. 31 über, mit bem er bie fe|ten ßapitcl 32 — 36 überge'^cnb am
13. S^cjember fdjto^: „Audistis eductionem usqiie ad terram Canaan. 5. libruni
hJoHen tnir für uni n'^cmen" ufto. (517, 13f.) fagte er, aber erft am 21. j^cbruar
1529 fonnte er biefe Stntünbigung in bie IXjai umfcfjen, offenbar Uieil er 3tnfang
1529 rtieber bei ijfteren unpäfjtic^ rtar (g. ^üdienmcifter, gutljeri .fi'ranlengef($i($te

406 SPtebigten übet baä 3. unb 4. Sud) lilofe. 1527/8.
boraiifgegongcn ift, bic tu STJörcii 9Jad)fcI)iift Cijnik tDcnigftcnS) fcl^tt. Sa nur
•^iv. 1 — 11 üDii Siöier fovUaufeub in ba§ Sonberljeft eingetragen finb, h)c(cf)c§
and) bie (5jobu§Vrebigten cnf^dtt, 9lr. 12 — 33 bagcgen jtoifd)cn ben Ätrd)en=
jatirSlJvebigtcn üon 1528 fteT)cn, fo läge an fid^ bie 931öglid)fcit nidjt fo fern,
ha% Wöxcx ans einem ^ufaHsgvunbe t)ict(eid)t awiii einmal eine ber früfjeren 5pve=
bigten in baä .{"»eft i>" .

5PrDbiglen übet bo? 3. unb 4. 33uc^ OJioie. 1527/8.
407
S)te SJöreifc^cu ^litfjcidfjmuigcn niifvcr !prehigtcn liegen in 2 berfd)tcbencn
.f)Qiibfc()iiftent)äiibcii bcr ^tnacx lluibcifitätätnMiotlict Dov. 3n bcm einen bic
Srobueprebigtcn illnf. 9[u§g. iBb. IG) nnb barnuf nnfevc '^U-ebigtcn *Jh'. 1 — 10 gc=
fd;ricben; ber onbevc cnf^äU nnfcrc 'ilx. 11 — 3H an il;rcn .^citdcljcn Stellen .^mifcljen
ben ^ird^enJQ'^i-äpvebigten üon 1528. @ie Ijafcen baT)cv meift nnr bie Übcvfdjvift
A pi-aiidio, ha bev 2ag bei ber tiorfiergeljenben '^-'i-'i'ifoVcnpi'cbigt genannt ift.
1) |)anbf($vift Bos. o. 17'' ber UniticrfitätätiibliotI)et ^u ^cno. 169 SBtntter
in Dftati, in niobernem Sintanbe, bon alter §nnb bc.jiffert, 1 (Titelblatt); 1—160.
3mifcE)en 119 unb 120, 132 unb 133 je ein Statt oljne alte Bezifferung, öon
moberncr .fimib mit 119* unb 132» bc.^iffert. ®ie lc|ten 6 33Iätter ebenfalls Don
mobcrncr .^anb mit 161 — 166 ncuerbingä beziffert. S^eer ift bic SRüdfeitc be§ 3;itct=
blatteS, 137'' bii 142 (auf 142'' nur bie rotl) gcfdjricbcncn Söorte bon iJförerä
.'panb 'frcitag pq
Lauretij & Cef), 161. 162. 165". 166. 3mifd)cn 33Iatt 98
unb 99 ift ein unbe^iffcrter ^ettel eingelebt, ber ein ©tüd auä ber Äorrefponbenj
jtüifd^en 9Im§borf unb (Stol| über bie Jenaer ©efanimtnnägabe (batirt 24. Januar
1554) eutmt. l'hif ber SSorberfcite be§ litelblatteö fteljt:
Exodus
G R
fol. 1. Contiones viri dei sup
Leuiticus Exodum .1524.
fol. 143 JC Item in aliquot Cap: Leuiticj
6 cap: Nume: Et in 6. et 16 Cap: Nume:
fol. 157.
iölott 1 (2. Slatt ber Canbfcfjtift) biö SBlatt 137", foluie «latt 151 fteljen
bie djobuSprcbigteu (t)gl. SSb. 16 ©. XI), »latt 143" bi§ 150", 152» bii 157» bie
8 ^45rebigten über X!eöiticu§; 3?(att 157" bi§ leri" bie brei crftcn über ^htmcri
(ilx. 9 — 11). iSnmmttid;e iprebigtcn finb in gleidjuin^iger ?lvt üon 9Jörer^ .^lanb
gefd^ricbeu.
2) Cianbfdjnft Bos. o. 17" ber UniberfitätSbibtiottjct .ju 3ena. 242 Slätter in
Dftab in mobernem (Sinbanb, bon alter .fianb beziffert [1 ^äTjlung] 1—8, [11 3^1)=
lung] 1—228, bie legten 6 Slättcr finb bon moberncr .gianb mit 229—234 be=
jiffert. Seer finb aSIatt 228", 229» bii 234».
[I ^ä'^Iung] 1 ent{)ält ba§ bon Üibrer gefdjricbcne 3n'f|alt§beräeid^ni§ bei
iBanbei. ©onj oben fte'^en bie Söorte 'Non vnius lab[or], vocatio ad ed[endos]:
coet[eros] To[mos]: SJarunter:
ToniQ VI coli: Ann! 28
Catalogus concionum quas D M L anno 28 habuit
Statt 2»— 2'': bie ini Seutfc^e überfe^e, äuni Ifjeil bou Sörer, jum Stieil
bon nnbetannter §onb gcfdjriebene Sorrcbe, (frt. Sluig. Op. var. aig. VII ©. 499.
Slatt 2''— 3'', bon uubefannter i^ianb gcf^rieben, Suf^eri Srief an ©eccr in
^agenau, bc Söette Sb. 3, 414f. Slatt 3''— 5", bon 9{örer§ i^anb, bcutfc^, Suf^eri
«rief an mbrec^t bon «Wlainj, (Jnberi «b. 1, 113ff. Statt 5»--7», bon aioreri
§anb, bcutf($, Sutl^eri Srief an Sifc^of Scuttetui bou Sranbcnburg, ©nberi
Sb. 1,147 ff. Statt 7»—8", bon Ütöreri .(panb, beutfd^, bie Schcda adversus

408 ^Ptcbtgtett über bn§ 3. iinb 4. 8iid£) 9)lofe. 1527/8.
lacobum Hoclislraten, Unf. ?lii§g. S3b. II ©. 386 f.
STin ßiibe öon SBIatt 8^ ber
I ^ätjlung rtirb mit bcn Sßorten Quaere in fine libelli fol 225 et seq bertniefcu
auf Statt 225 ff.
bcr 11 ^'^äfitiing. CMcv ftc'^t Statt 22.5"— 226» in 5Rörer§ .'nanb--
fdjiift ein SBricf bon 9lnbrea§ ©bevt in grantfurt an ü^ut^cr bont 2.5. ^uti 1536,
ögt. SSui'f^orbt @. 258. Statt 226» — 227» folgt, gteiÄ)fatt§ Don 9{bm-§ ^anb,
Sntt)erg 9tntrtort, bc Sßettc Sb. 5, 12 f.
darunter ftc'^en bie SSortc Hie scquantur
Iria [c aus duo/ scripta, priinuin [c ans alteruniy D Andreae Ebert, seciindiiin
[c ans alteruin/ senatus francofordiensis quae [c aus quas/ requirc in chartis
M R fol: 67. 68 k. Statt 227''— 228" ftc^t niii)t bon 9{5rerä .ftanb bie beutfd^e
Ülicvfe^ung einc§ im Sa'five 1549 cvfdjiencnen tateinifc^en SeridjteS übev bie 9tn^
gctegen'^eit, nm bie e§ fidj in jenem Sviefmed^fct S^uf^erg mit g^ranffnrt tjanbett.
5;ie 3toifd6cn Statt 8 bcr 1 ^ö'^tung unb Statt 225 bcr II ^ä'^Iung tiegenbeu
Stätter enthalten in cfironotogifc^er ^otgc, Don 9}brcr§ ,s>anb gtci($mä|ig gefdjricbcn,
5prcbigtcn Suf^crä Dom 25. Scicmber 1527 bis pm 4. ^loöcmticr (20. ^Scjcmlier)
1528. Sie jwifc^cn bie 5peritopcnJ)rcbigten (unb Sßod^enjjrebigten) (^ronotogifd)
eingefügten 5prebigten über Dlumeri fte'^cn Statt 54«— 55", 57''— 59", 61"— 62",
65"— 67% 95"— 97», 102"— 103", 121"— 123", 125"— 126», 135»— 136",
144a_i45b^ 147"— 149», 156»— 157», 166"— 168", 171"— 173», 188»— 189",
192»- 194», 198»— 200», 202"— 205», 206"— 208», 209"— 211», 215»— 217»,
221»— 222" bcr 11 3ä'f)ti'ng- Unterbrodien Werben bie 5prcbigtauf3eic^nungen bo=
burc^, baB auf Statt 157" unb 158» bo§ Sdcgiftcr be§ Sonbc§ toicbcrl^ott toirb
unb Statt 158»— 158" unter ber Überf($rift Lutheri verba E 323 ein 9l6fd)nitt
fid) finbct bcginncnb: „S)ie '^zii ift nü fur'^anbcn, babon Sl)ra unb anbcrc bcr=
funbiget '^aben, boB nad)bcm ber 6nbec^rift offenbart ift", unb fc^ticBenb: „bc§
tnenfdien feinbe tcerben feine eigen l^aufgenoffen fein".
3Bir geben mie für bie 5prebigtcn über 1. 2. 5J?Dfe, fo oxlö) für bie 5Prcbigtcn
über 3. 4. 5]lofc eine tabeltarifdje Überfid)t in ber au§ Saub 14 unb 16 be=
lannten 2Beife. 3n bicfc t)aben mir aud^ bie 3 ^prebigten aufgenommen, bie mir
at§ bcrtoren anfc^en ju bttrfen glauben bgt. oben @. 403 f.
©ie finb aber nidjt
mitge^ö'^tt, fonbern mit 3» 6» 9» bcjcid^nct unb ber geringere ©rab ber 9Babr=
fc^cinlii^teit ift bei 3» bnrd^ cdige Ätammer unb tJvngeäcidjcn ^nni 9(u§bruif gebradjt.
(Scorg SBttdjwalb.

^litebiglen ültx bai 3. unb 4. Sud) 5JJoIe. 1527/8. 409

3. anofe [7. 91{)it{ 1527]. 411
1. 7. 9rpri[ 1527.
Stefe 5prcbigt fte^t Bos. o. 17^, m. 143 ''
bis 144 ', bcr ©d)tu§ alex (bon
413, 25 an) ift crft 331. ISO'» iiadfjgctrQgcn unb S(. 144=' ift borniif üevlDtefcn (bgl.
m 413,25).
Dominica Iiulica qiiae erat 7. Aprilis Anni 27.
Aiidi.stis 2. libruru, (luomodo mirabilia fecerit iu mari et quomotlo
detlerit niaiiiia itnb Ijot in bo gefcljt, qni regautur secundum seculare regimen.
2)Ql'na(^ praecepit .sacolluin edificari et sacerdotes K.
5 Post liaec .seqnitur 3. libcr qui dicitur Leviticus. In (juo describitur
ofBciuin .sacerdotum, ut hoc officium aufritzten in isto sacello mit off er et
alüs, quare hie liber in principio non est über pro laici.s neqiie hodie ludei
sciuDt. Et nos percurrcniiis illum , bcnn c§ ift nidjt ml^er bcnn fo bit, ut
sacerdotes toortcn bcr opfern, quorum varia sunt, ut videbis et supra menw
tionem fecimus. Cum itaque iion sit pro laicis, Io§ iä) ftT)Cn et commendo
doctis.
Pro vulgo sie dico et sat est, quod omnes oblationes bestiaruiu, ovium,
mcl , lücili Iiaec omnia abolita in novo testamento. Nos habemus unum
sacramentum, quod cora])let ista omnia, quod est Cliristus,

412 !Ptcbigten übet bas 3. itnb 4. SBuc^ 9JJoie. 1527/8.
fecimus per Euangeliuni (jnod quamlo jiraedico, siini ein maftator, qiiia
tlamno oinnia liiimana et (juod honiines liabent. Ergo Eiiangcliuin illud
facit, quod laniiis inter bestias, bQ§ tft Ullb '^cift bn§ (Jljriftlid; 0|)fcr im
neuen !Xcftntnent: Euaugelium praedicare. Et dicit se sacrificare gentes,
([iiilnis pracdicat, quod oniiiia eoriim nihil sint. Quando gentes hoc susci- s
pinnt, tum est Euangeliuni sacrificiura et gentes sunt mactatae. Quando
enini honiini persuasi, quod ex mera dei niisericordia JC. si credit hoc, spiritualiter
eum mactavi. Per quid? verbo, quo efBcio, ut agnoseat se mortuum.
D)3fcvn in novo testamento est Euangeliuni praedicare, quod quando praedicatur,
mactantur homines sine gladio, in animabus suis, feruntur in illam lo
agnitionem, ut agnoscant sua peccata.
Qui vult ergo studere in Mose et legere ista sacrificia, hoc sciat.
Sicut illi sacerdotes mactant bovem, excoriant ic. i. e. praedicator trit auff,
nimbt bic !ne fut ftcE) i. e. carnalem hominem et praedico ei, nihil sua etiara.
Nuni ita relinquendus? Non, sed debeo eum incendere et comburere, ut is
SRijm. 15, 16 credat dei gratia et spiritus sancti. 2)a§ '^cift S. Paulus 'Sanctificans
Euangeliuni'. Qui ergo luft ffCii, legat, für bcn t)auffen taug§ nic^t.
Ideo ex hoc libro sumenuis quod vidcbimus uobis servire. Mose dicit,
ubi sie instructa omnia, ut sie sacrificarent sacerdotes, ignis de celo descen-
9. 24 dit jc. c. 9. üt esset celestis ignis qui combussit omnia i. e. in novo testa- 20
mento g'^ctS alfo, quando vere praedicanius, quod homo mortuus coram deo,
fo gtietS an fcicr nic^t ah: spiritus sanctus adest certo et bringt mit, ut
quaedam incendantur corda, praesertini qui agnoscunt sua nihil. In vetere
testamento ideo factum: Noluit deus, ut sacerdotes quid efficerent absque
eius raandato, ideo omnia foftä in gcpot, dedit vestes K. Sic ubi gurid^ten as
omnia, noluit, ut inceuderent, sed ipse incendit et praecepit, ut hie ignis
servaretur pcrpctuo. Erat quidem naturalis ignis, sed e celo. Sic dixi:
Euangelium niortificat homines, tarnen non est incensio liumana aut opinio,
sed sequitur ignis de celo i. e. spiritus sanctus qui facit novum animum,
qui dicit: Ante quod fecit, erat perditum et nou potest illa priora audire. so
Et cor tale acquirit. Si debeo deo meo servire, nou opus, ut ad S. lacobum,
ut monachus fiam, sed ut credam in Christum. Et quod facio, hoc facio
in commodum proximi. Hie ignis junb fid^ in terris nic^t an. Quis vellet
rationi dicere, quod Christus sit mortuus jc. Sed ratio dicit: Tanidiu faciam
bona opera, donec i. e. docet omnia niiiil esse nostra et adfert secum lucem 35
quae docet, quid credendum, faciendum nobis. 3Bic g^ct§, quando lux ista
lucet, quod nostra nihil sint et quod sola fides in Christum, flitd^§ auff
ba§ feieret ber tcnffcl nidjt, sed leftert ia^, si etiam deberet an grciffen bic
1 fecimus c sp ro ans fe 4 Scftoment c ro aus tcftoment 5 omnia eorum
nihil] omnia nihil eorum 6 sacrificium] sattum j« 22 über gl^el§ steht praedicatio
30 quod] q

1
3
3. 3Kofe 9. 10 [7. Mpril 1527]. 413
Beften int §auffeil, ut ex nobis cepit et invasit optimos. Ubi ergo pura
doctrina est, ba tt)un bcnn groften fd^aben qui Euangelium suscipiuut. Nihil
eifeceruut Papistae et Cesar. Hoc indieavit Moses.
Ubi praedicavit, quod ignis de celo deberet iaeendi, veniunt duo fiiii
5 Aaron, qui erant aduiti magis. Sic Christus neu est accusatus a Pilato,
sed a proximo et duce ut ps. 'dux mens', lüie eri vegüt, \o luari, erat ber^j. 55,14
oBerft, bei muft^ t^un. Nod Petrus neque servi Herodis. Qui vult esse
iu Christiauitate, biX inu§ baS getoonen, Ut nemo sit superbus utcuuque
doctissiinus. Hoc indieat nobis terribilis haec historia.
10 jS'ota diligeuter hanc historiam. 'Qrembb': ba^ er in nii^t gc^joten 1«, i
^at. 6lften': qui erant dilectiores et hereditai-e debebant sacerdotium et Labebant
sacerdotium, quia uncti cum patre, genennet, in mauus data vestis.
Ibi nihil mangelt, ift mcd)tig, erfd^recfUd). Deberent huiusmodi textus
omnes praedicatores legere. Nou nos praetulit aliis. Quem hoc exeuiplum
10 nou terret, ben lüei» ii) niäjt ju erid^reden. Primi 2 filii a deo vocati jc
qui poteraut gloriari et dicere: scimus nos a deo vocatos in sacerdotes et
deo placere nostrum sacrifitium et nos habere post patrem sacerdotium, et
tarnen cadunt Nituntur hoc: ego sum sacerdotis filius ac. accipiunt ignem
ex culina peregrinum, non celestem. Non simplex peccatum, ftuc^§ in eitn
20 ^ui ignis ex thuribulo 'et consumpsit eos'. 10,2
'Sanctificabor.' Audistis combustos esse propter leve peccatum, et 10,
non ^ilfft, quod induti vestibus sanctis, uncti, vocati a deo, quod heredes
Aaronis. Nonne magnum, quod tameu occisi in bis omnibus et tarn pro
levi delicto? Aai'ou maxime percidsus. Cogitavit: ^eift ba» priefter geU)ei£)et
25 et aufert mihi deus sie meos filios? Quis esset sacerdos jc. In maxima
augustia fuit. Hoc facit meis primogenitis, quid mihi faciet? Quid Moses?
Deberet eura cousolari, sed plus terret. Aaron tacet, timet, ne et ipsi sie
contiugat. Hoc non scriptum propter Aaronem, sed nos. Deus vult ge=
^eiligt fein bie um6 in fein
i. e. qui eins officium fnren ut nos Et Schwer-
30 meri. Sa über lüil er getjatten ^aben. Vide ue peregrinum incendas ignem.
Et hi sunt praedicatores qui vocantur, habent intellectum scripturae. Sed
faren ju et incendunt iguem non celestem i. e. heretici veuiuut unb nemen
artiäel für fic^ et inferunt sua somnia et praedicant aliis et incendunt alios
Et faciunt ut Uli audaciter: Nos sumus docti JC. putantes dominum non
35 videre hoc, sed ignis fert ^erau» et consumit ante oculos ipsorum. Sepe
dixi: @§ fet) einer nnr berjagt in doctrina, ne condat novos articulos, sinat
3 Papistae] Pap 6 bet] be 8 bo§] bj 11 debebant sacerdotium] deb sam
III12 babebant sacerdotium] Iiab sa'" zu 12 über uncti cum patre steht a deo vocati
14 Quem] qui 20 tburibulo] tburi 21 Audistis] Aud: 24 Cogitavit] Cog: zu 25
nach filios steht vide ultimum folium ^ vor Quis steht :^
') = ©Heften; Nadub und Abihu waren die ältesten Söhne Aarons, vgl. 2. M. 28,
und oben Z. 5. P. P.

414 $rebigten iitev ba-ä :?, iiitb 4. Sud) 5«o|e. 1527/8.
se urgeri ad piaedicatioDeni. Et si quid novi incidat, timeat se fuv bciu
einfallen ut für bem tcuffel, praesertim qui tibi placet et non etfc^iidft
bavfur. Sed ^ilfft nid)!, quia vidcs illos mori siue misericordia. Sic lieretici
consumuutur igni, ut nunqiiara resurgaut. Ignis est iuditium spiritus dei,
quo iudicantur qui uuuquani resipiscunt. Notate bene et quaudo mortui
snmus: Non resipiscit et convertitur erroris auctoi-. Discipuli possunt reducä.
Deus potest omnem imbecillitatem ferre: quod aliam doctriuam anti(^ten,
hoc uequaquam. 2)a tft fein fdjevtj. Si illis non pepercit, quos ipse vocavit.
Si illud non potuit ferre in re levi et externa, qualis ignis fuit, quanto
minus non feret, quod Euangelium eins iani disceii^itur.
2. 19. 3Kai 1527.
Dominica Cantate.
Andistis in X. capite, lüic QOl" Itjol bie praecepta oilff cinanbcv [toffcn
et ut alia' alii cedat etiam divina. Sic: Si betreffen bie feel, praecedunt
eas leges quae latae propter corpus, deinde quae de rebus.
Sequitur XI. ca}>ut, iu quo Mose scribit, quae animalia teneri debeaiit 15
niunda, quae immuuda apud ludeos. Et hoc omniuo est externum praeceptum,
ut audietis.
GAP. XL
Haec pertinet lex in eufcriicf) geiftlid) Usefen, sacerdotes '^aben bem
vulgo unterxidjt tljun, quae animalia ederent. Et textus vocat sanctitatcm. -20
Fuit enim ludeis sanctitas, quaudo abstinuerunt ab istis cibis. Si non, est
immnndicia. Constituit deus, ut omnia cssent munda, domus, cibi, bie
numditia gtjct un§ nic^t lucljter on, benn h3iv§ an ntjemen Inollen. Educavit
illum populum ut infantem. Potest fieri, ut naturaliter ista animalia sint
non tarn bona et caro salubris ut mundorum. Depingit, quae edi debeant, 25
et debent habere conditiones duas, quae munda, ut rumiuent escam, 2. ut
iiabeant clauen ut vacca. Equus non iiabet, canis. In Summa hie abiicitur
quod habet tautum unum ex iis, ut sus, lepus. Hoc, inqnit, debet
Signum esse in bestiis, quas edere, quas non dobcnt. Securi fuerunt. In
aquis animalia Iiabeant etiam duo signa, flo^febbctn per quas natant in dorso 30
Unb auffm 6ac^^ 2. ut squamas hal)cant, sententia: ubi ista duo sinuil non
erant k. Postea nominat aves, sed non dat diserimen, nisi rapaces illas
nominat, illae aves etiam naturaliter sunt foetidae et illarum nomiua ponit.
Postea recensct serpentia animalia. Rhomani olim '^aben eine SVoffe bracht
4 resurgat, 12 Audistis] Aud zu IS CA; XI Levit sp ro r zn 28 über quod
habet tantum steht (Dominica P.almarum) zu 29 Securi durch Strich mit lepus rerhunden
') wohl lex hingusudenken. ') baä) für iaüt^V

3. TOoiclO. 11 ii;i. ^Jiai 1527]. 415
mit ben ratten, foverunt eas ut nos galÜDas unb bei; xah t)Qt» mufjcu t)ei;=
pieten, ut mos est cuique regioni. Nos edimus Caiicros, qui primiis edit jc.
quaedam non edit quae Mose proliibuit, nou propter legem, sed quia natura
abliorremus, praeterea edimus quae proliibuit. Quadrupedia ut suut muscae,
5 loeustae, illic suut miilta auimalia, quae geljen nic^t nee volant, sed saltant,
illa sunt quadrupedia. Nos vocamus locustas. Est eilt fc^cblid) t^ier, quaudo
feit in ba§ !ovn. Sicut passeres solent, sie ista auimalia. Eliomaui jd)xcit)cn
öiel öon inen. Et quamquam erant uociva auimalia et tarnen edebaut Iiidei.
Ut de lohanne baptista. Videtur nobis mirum , ut quaudo videmus ranas gifatif). x 4
10 unb fc^ncden edi. Habueruut pennas, sed non potuerunt volare et 4 pedes,
ut saltareut. Nos passeres non edimus, apud eos uon prohibitus. Haec est
corporalis ordiuatio unb ni(^t toeiter genötigt quam auff bte not, quia si
fames est in terra, cogitur cdere quod habet. Ut ludei Hierosol}'mis capti
lebet am arcu. ludei fein fo feufd), ut uon edant iiobiscum ein bijfen fleifdj
IS a nobis coctae, etiam in necessitate. David edit panes propositionis. Sedi.snm.si, n
tales ludei postea ederunt suos fiüos coctos et ab aliis postea rapti sunt.
Ergo stulta res unib ein nienfc^en qid non vult legem moderari pro ratioue
personarum et necessitatis. ludei nolebant edere carnes, nisi prius in aqua
tincta fuisset per diem, ut sanguis eliceretm-. Populus iste fuit educatus,
20 ut servaretur in obedientia ut pueri, ne huc, illuc eaut, faciaut.
©etftltc^ beutung. Papa prohibuit mimda quae a deo nuuquam
prohibita ut carnes, lac, butyi'um. Si Cesar vel Papa diceret: videmus caros
pisces JC. ideo praecipimus, ut hoc mense vendatur sola caro, Et econtra:
quia caro est rara, velimus, ut tantum pisces edantur. Tum vellem servare
25 praeceptum, ut fieret bonum regimen, ba§ man bte tcut nidjt alfo moc^t
fd^inben. S)a§ g^et bie potestatem secularem an. Edere et bibere signifieat
credere, quia anima quaudo credit, edit et navuug auiiuae i[t Oom glauben.
Christus est potus et cibus, quaudo praedicatur Christus, proponitur cibus,.
quaudo credltur, ift man in. Istud omne praedicationem signifieat et fidem.
30 Rapaces aves siguificaut praedicatores. Verl praedicatores quomodo agnoscuntur?
ßlauen f
palten beutet Paidus reete secautem, debet habere ein 2. sim. 2, is
gefpalten flauen ^abcn, ut pos sit divisus in duas jc. i.e. ut Euaugelium
fuv auf! bie feel, legem auff ben leib, ut praedicet Christum nos gefret)et
l§ab secuudum couscieutiam et animam. Hoc est Euaugelium praedicare
35 i. e. quod Christus omuia pro nobis fecerit. Hoc nou potest capere venter,
sed anima, bo§ ift ba» rctfjt ftucl bon ber Hau.
2. pars ut subiiciat secuudum corpus. Praedicatores seditiosi praedicabant
uon obedieudum, (piia venissemus in Christianam libertatem. Uli
ex Euangelio faciebant nuv ein flou, secuudum animam sumus liberi, secun-
4 Quadrupedia] 4pcdia 6 quadrupedia] 4'='* 10 potuerunt] pot 21 beutung]
beut: 23 Papa diceret] Pap d 25 bonum] b 31 Paulus] P 32 Euaugelium] E
37 Praedicatores] P 39 ex über Euangelio

416 5Prebigtcn übet bo3 3. unb 4. fSnä) DJlofe. 1527/8.
dum corpus debeo parentibus obedire, mortificare corpus, ut uon adulterium
committat, ut obedio servus K. filius, filia non est subiecta patri secundum
animani. Si diceret pater: noli ita credere, fili, ibi iiou audieudus, sed uou
secuudum corpus, ja, Uefiev i)n öatcr, ego obediam secundum corpus. 2)a§
i[t bo» lind ftudE öon ber Hau, ut lex gefjalt luerben secundum corpus.
5
'ßuminare' 1. doctor debet recte secare, non unter etnottbei" inenjcn,
2. Signum, ut isti doctores non iren gebändelt naä) faren, sed quibus est
ein etnft, falsi ha fd}udEen§ Ijin ein ut sus,^ illi non recte intelligunt. Tales
sunt nostri Scbwermeri, isti putant statim se omnia scire. Si introspicerent
se diligentius, invenirent se ne verbum quidem scire. Illi ttd^ten diabolicas 10
sectas an, quia cogitant se esse Cliristianos et scire Euangelium et adeo
baä fie toibtt fpeien ntuffen. Et dicunt praesumentes: ^c^ Ian§ |o tool aU
bu. Dein quicquid iiicidit, putant rectum, gur ben fol man |id^ auä) '^uten.
Illi nuuquam fttjen feft auff eim fpiud), quia nun(iuam vere Ijabm gefa[t
unb gefeuet. Sed veri optime gebenöenS unb lauet. Ulis animalibus pos- 15
sumus adlierere.
3. 20. Tlai 1527.
Dominica Vocem locuuditatis.
Audistis quae praecepta dederit ludeis bei" fpeiä falben, uos uon
astringimur servare. Summa Summarum: edere est credere et verbo frui
in anima. Doctrina debet esse un[tl'eilttf}, ^Ctlfame, gefunb. Doctriua jol »o
Hauen t)aben bifidos et ruminare i. e. ut Euangelium tüevb gefuvt ubtl ha^
getoiffcn, per quod couscieutia confirmetui\ Per legem coherceatur et morti-
Söm 12 7 ficetur vetus Adam. Sic Paulus 'Prophetia sit analoga fidei^ Ro. 12. 'Qui
docet in doctrina', i)a^ ift: er lüiberfeuet» offt Jniber.
auc 2
22 ff
Sequitm- c. 12. quod habetur in Euangelio Lucae c. 1. ut praedicetur 25
die Purificationis.
CAPUT XII.
Ita gravavit mulieres in vetere testamento irer ge^JUrt l^olben, Et mos
noster hinc ortus, ben Ia| Wtan g^en. Tamen sub illo praecepto est iudicatum
peccatum originale, in quo omnes ftitfen, benn h)a§ !an ein toeiö 30
barju, ut sit in suo labore immunda? Est dei opus, non mulieris, quia puer
2 filia] lia 3 diceret] d 9 introspicereut] inti'ospicere 12 diouut] d 18 Audistis]
A zu 19 über frui steht geniffen 20 unftrefli^j finfttef sm 20— 24 ut non opus
Bit siugularium bestiarum uaturas excutere r 21 gefutt] gefuT su 27 C XII sp ro r
30 peccatum originale] p orig
')
sdües. fdjitcten =' verstohlen schauen (Weinhold 88^) kann nicht in Frage kommen,
viehnelir hohen wir hier wohl einen alten Beleg für das ron Faul Wtb. als landscJuiftliche
Nebenfm-m zu fci)lucfen angesagte jd)utfen. Vgl. jc^uden = sdUwhzen D. Wtb. 9, 1831, wo
an der Stelle aus dem Stojdjineujetet atieh die Bed. 'schlucken möglich wäre. P. P.

«
3. ÜJJoje 11-13 [26. 5KQt 1527] 417
venit ad muudum, quando deus dat. Ergo haec lex data, ut se rediraant, iit
verba habent, sie, quod a natura non sit lex et non nece.ssarium. Ergo aliquid
sub ea latet, quod deus voluit subindicare. Et utrumque et matrem et
puerum tüirfft ex sub legem haue, ut sint immundi, ergo significant spiritualeni
innuundiciam, ergo significat, quod rei sumus ein veinigung unb
Befc^nctbung. Et tum fit immunda, quando peperit, cum tarnen sit beuedictio
diviua et lionor et dei opus, quare facit immundum hoc opus et istam benedictiouem?
Quod iiuniuuda res sit natura, novimus. ludicavit dominus,
quod venit per dolores, tristiciam in numdum, ergo bringt unfer anfunfjt
fo elenb ^er. Non nascitur puer, ut pomus ex arbore decerpitur. Ergo vult,
ut mundentur ambo, ipsa ut quiescat, douec fiat sana. Et alias habuerunt
midtas mundicias ut in loh. 2. Significat lex nos: nos non solum corpora- 3»^. v, c
liter miseri nascinuu-, Sed plus anima, quia sumus filii irae, obuoxii peccato
et diabolo, quia ex inobedienti carne et ideo peccatores. Quomodo fiunt
puri ? Agnus jc. O^fer in vetere testameuto est praedicatio verbi dei et per r>,
verbum bic Icnt {jcrju tiingcn, Ut oblatio gentium opfev icf) ba§ ©uangeliuni stöm. ir., i«
i. e. praedico Euangelium, interuum verbum per quod oö'ero eos in Euaugelio
et fero ad deum, ut credant in eum et sie ipsi qui sunt hostia met, fiunt
sancti. Sic hie homo non eripitur a peccatis nisi per Euangelium quod
praedicat Christum effudisse sanguinem pro originali peccato et omnibus.
Mater i. e. ecclesia bie nimBft fi(^ an bet unreinidfeit, ac ipsa es.set impura
et oifert Christo. Qui vult plus speculari, faciat.
Nunc sequuiitur aliae duae de leprosis. Et varios enumerat,
CAPUT XIII.
©in fc^tocv trcfflic^ Qf^ot, quando maculam acquisivit paries, vocatus
sacerdos et interrogatus, an esset leprosus. '5lufjcr.' Hie vides origiuem, i.s, 46
quare leprosorum domus extra Givitates edificentur. Et Älagistratus debet
adhuc servare, ut leprosi segregentur ab aliis, quia est contagiosus morbus
et posset infici ex uno leproso.
Sequens c. XIIII. de muudatioue leprosi. 5Jion niniBt ol, plut unb
trandE Opfet et liuit in aurem. Lege historiam. Huuc morem mundandi
leproses commisit deus. Vides, quod hie lepra voeetur omnis Scabies quae
cessat. Nostra non cessat, ba§ g'^et un§ ni(f)t nt'^er an. Non frustra tarn
longa duo capita scrijisit Mose de lepra.
Videamus, quid significent. Lepra nihil aliud est quam heresis, insana
doctrina, sie patres exposuerunt et bene. Ubi ^efit an rot \ ba q^d ber
2 necessarium] neces zu 5 über teinigung steht ut mulieres zu 6 über 6e|c§nei=
bung steht viri 7 opus fnach immundum^ über (hoc) hoc 9 in in 14 peccatores]
pecca 15 est est su IG Ro. 16. r 21 filäÖ(§) «« 34 C r 26 esse
') mhd.jmnd, rot mn. = aerugo; mnd. rote f.
= 'Fänhiiss, Verrottung'' könnten in
£ut5ei:§ Slöettc. XXV 27

418 51?rcbi9tcn über bni 3. iiiib 4. »iid) Wole. 1527/8.
lepra an. Tlii sunt omues leprosi, quid faciendum? Si foEcrt mit beitl
!opff blOü geljen, capite obvoluto. Vide 4. [tuet iu textu. Hoc faciuut praedicatores
illi, debent annunciare illum leprosum esse bloi bat^euBt i. e. haä
er bei" t^nab entfallen ift, perdidit ornatum i. e. Chiistuiu. Si per legeiu,
fcljt h fc^on fötjrifti bloa, ibi Christus non amplius est caput. Nani C'liristus 5
facit sanguine suo rein, non operibus. Hoc facere debet praedicaus. Et
illi statin! irascuntur, quod dantur diabolo, si pauxilum in fide errant. Xon
patitur Christus, ut arbor feratur iu ambobus ajcl. Vult diligi tote corde.
Non dicit: fct mir frcuntliif) mit ber jungen et manu percute me in os.
Sic maritus vult penitus diligi ab irxore JC. Ergo non miruni, quod tradi- lo
mus eos diabolo. Hoc posset fieri, si esset temporauea lepra, quae posset
cessare i. e. heresis quam nosti, non est dura. Error non est in causa, ut
abiiciaris neque peccatum neque mors, ista omnia sunt gebempfft. Sed hoc
damnat errorem, quando non sinere volo errorem esse, sed excuso esse vcritatem,
haec est vera et insanabilis lepra. Ibi fan man ber funb nic^t taben, i.-,
hoc peccatum non abstulit peccatum.^ Non moritur pro iis, qui peccata sua
volunt habere pro iustitia, quia tum esset contra sc ipsum. Sed si aguoscis
peccatum et errorem esse, uoli diftidere. Tum potest dicere: mens dominus
mortem, peccatum extiuxit ut serpentis corium. Sed non permittit, ut tuam
asseveres lepra iusticiam, ergo ibi caput est nudum illorum i. e. suut diaboli. 20
Si esset ein fc^evfflin obber grinblein, ergo praedicatores debeut per verbum
pronunciare, quod tales sint heretici, Si etiam dicant: credo omnia i. e.
omnes articulos. Si tantura unum membrum infectum, nihil est. ludei
credunt omne vetus testamentum, Sed non crcdunt Christum deiun, ergo K.
13,45 2. 'obvolutum os': man fol im» reben, leren, pvcbigcn Ocvpicten. Quis >:,
hoc facit? Nura gladius? Sed Christianorum congregatio fol ficf) be§ felben
iPjdJ^J'jjJgeuffer. Paulus Tiominem sectarum' 3C. 'Si te non audierit' 3C. Matth. 18.
Hoc est ei os 3C. Cum heretico si hie ageret, nollem permittere vel ego
1.1, 45discedere, tamen secundiun corpus servire illi. '^erriffen üeiber' prius foI§
fein. Hoc fit, quando aununciatur, quod scripturam non habeant iutegram, ;i(i
sed laceratam. Et dominus dat hoc illis, ut per hoc iudicent se. Et communiter
sit adfectus, ut comprehendatur in suis verbis, scriptura non potest
vinci, sectari. Sed debeut percuti propriis verbis et tamen non iuvat.
Scriptura est nostra vestis, qua uos deus vestit et ornat. Et debet non parei
zu 3 über debeut bis esse steht oben am Rande der Seite C XIII XIUI sp ro aiiiiuuciare]
ä'o zu, 4 Gal r über Clu'istum sieht dominum 11 esse 13 lios
18 peccatum (beidemalj] p 18 dicere] d 27 Paulus] P
Betracht kommen, wenn nichi heresis, insana doctriua rvranghiye. Dies führt au/ rotte,
Luthers Lieblmgsausdruck für 'Secte\ vgl. D. Wtb. S, 1318. 1320 f.
Kaum ist an die 3. Mose
13, 19. 4ä. 43. 49 erwähnte röthliche Färbutig der Atissatzmale zu denken, da diese nicM
iresentlich ist. F. P.
') nelleicht ist das zweite p Verselun f.)(=z Christus, dodi begegnet Boppehetzuny
desselben W

3. 3J(ofe 13. 14 [20. DJini 1527]. 410
corporaliter, non debet cremari. In vetere testamento lapidabantur. Sed
fit, ut Christian! et veri prophetae lapidentur ut in vetere te.stamento pii
prophetae, ergo man fol ein gefc^tci uBer \iä) laffcn g^en, quod sint immundi,
ei" fei rottifd^er gcift, qui pmaiu doctrinam falsificet, ut alii admoneantur, ne
5 illi adhereant.
'Unrein oiiffer bem loger.' Tarnen ita fit in mundo: quanto plu.-^ i:i, 4«
immiindior doctrina, tanto plus di.scipulos habet et econtra. Quomodo ergo
est sohis coram deo i. e. Christiana ecclesia non debet commercium cum eo
habere et l^in loffen faren, quando satis adinonitus ut supra. Et ,si haberet
10 totum mun^um adherentem, tarnen esset iramundus, quia perdidit Christum
et omnes Christiani ab eo se caveut. Inipii homiues proficiunt in peius
seducti et seducentes et tarnen sunt soli, ergo lepra in vetere testamento
significat spiritualem et falsam doctrinam. Deinde qiii dicendi mundi, sunt,
qui Bcfc^meift hjeiben a falsa doctrina, sed geben fitf) bod; ntd^t bvcin, est
15 ein j(^urff, non perpetua Scabies, quomodo debent purificari, per quem?
Christus
solus.
'Sanguis, oleum' hoc est: Christus potest convertere hominem qui est u.
seductus. Et hoc facimus per verbum nostrum i. e. praedicator fuft bie
t)tebi9t de Christo unb tiringtg unter bie leut unb taugt in§ auff recf)t or
io et sequitur gratia Spiritus sancti i. c. quando Euangelium praedicatur, quod
pro nobis mortuus et quod seqnatur oleum i. e. spiritus sanctus, or fit munda
i. e. internum cor fit mundum quod prius cepit venenari. Et opera fiunt
munda et conversatio, omnia fiunt munda i. e. nemo convertitur per gladium,
oportet fiat per sanguinem et oleum. Papa et princeps putant se extinguere
2r, lepram per gladium. Non convertes cor homini per iguem, gladium. Si
etiam revocat, tamen manet in fide. ©ebanden finb jolfrel).! Quando eripiraus
vitam hereticis, duo mala facimus, quia corpus uuferimus eis iniuste,
secundo etiam auimam. Sed utere verbo et gratia dei, ut sanguine Christi
mundetur et oleo i. e. gratia spiritus sancti molliatur, per haec '^anbel. Si
;io non potest converti, gib in ^in, Iq§ in allein tooncn ut supra. Sed alios
seducit? bene, la§ in berfuren, nos nostrum facimus, iudicamus, cavemus
ab Ulis, amplius non possumus facere.
Sequuntur aliae immundiciae. Quicquid eitert uub fkuft, vocat lepram.
Sequitur c. XVI. De illo agemus, quod habet festum expiationis, quo
ii. lotf.
ar. semel intravit summus poutifex, de quo Epistula ad Ebre.
.f-.ciir. 9, la
3 prophetae] p 10 immunilus] niuudus 13 spiritualem] spi 15 fdjuiff über
(grinb) zu lil über ^jrebigt steht verbum zu 20 über gratia steht oleum spiritus
sancti] s s Euangelium] E 21 et et spiritus sanctus] s s zu 21 über 01 steht auris
zu 22 über opera steht manus zu 23 über conversatio steht pedes
1) nicht in Luthers Sprichuirrtersammlung . Für diese Fassung (statt der friihm-en
'©cbnnfen finb frei'; vird (z. B. im D. Wtb. 4, 1, 1, 1961) Agricola (1529) als erster Gen-ährsin

"
420 *Hrebigten über bn* 3. iinb 4. ^iid) IJioje. 1527/8.
4. 2. Suli 1527.
Sügt. oben S. 403/404 über eine bor biefer «)lr. 4 öieUeid^t fet)Ienbe '^Irebigt (3").
Die Visitationis.
Omiiia habet populus in variis ftiicEen, tote e§ fe^ ein cuferlid) bur9ev=
lic^ regtment fei', hie ftcU er in ein orbnung in matrimouio quid agendum.
18, 1 ff. Et [telt in ein öorreb. Fuistis iu Aegvpto et intrabltis Cauaan. Yidete, ba^
ix mein rechte Ijalt, bic xä) euä) [teilen toU, non illorum, quia manc^ lanb '
f)at ein red^t, ha» man i)dt et contra deum et rationem et biHidfcit, ut multa
in speciilo Saxonuui ut hoc: quando horuo moreretur plo|lici) et uiaritns
nihil maä)t ir für, posuenmt, bie muffen ein anbere meinung l^aben. Sic in
Papistico iure luulta. Ergo vult deus, ut huinsinodi lanb rec^t et eoiisuetudines
omittaut i. e. mihi nou licet fonberltc^ de his rebus praedicare. m
Christianis facile suadetur, h)ie fie fid) l)altcn mit ber el^e. lis praedicanduui
et aliis uon. Christianus vir grcifft juv ef)C, ba§ erbcriidj fei corani deo et
hominibus, nou ducit personam bic ju nn^e unb ergcrlid) ben leuten. Quidam
volebat abuti libertate Christiaua et ducebat novercam suani, cum
pater mortuus esset, ber plumpt !^erctn mit 6^nftUc§er freit)eit. Paulus n
i.eot. 5,i(f. fc^veibt ^ait, quod nee intelligebant: vos deberetis honestate excellere geutes
mit erbcrfeit et econtra facitis, ergo Christianus fol ettoQ» m^et t^un quam
gentilis, si etiam esset liberum. ißauluS ti^ bie el)e entjtoei. Alii Spiritus
qui non sunt Christiani, bie foHen t)^x unterridjt ^olen bei Jiuriften et regi
a secularibus potestatibus. Mihi diceudum Christianis, Inic Ineit fie gveiffen 20
fotten unb t^un. Duos red^tfpred^er inter Christiauos, Papa et Christianos
conatus instruere. Et ita gefielt, ta^ niemanb foU fretjen, fie U)er benn öon
^l^m im 7. glib, sed postea 3ogen fie e§, ut in 4. glieb freitjeit, quia 1. erat
magna hypoerisis. Donec et hoc papa non servavit, praesertim ubi pecunia,
erat fdjlniftergeit ünb^ im anbern unb britten glib, sie quod servare iussit, 2.1
uon servat. Sic praecepit sumeudum sacrameutum iu utraque specie iam,
hoc meum esset consilium, ut Cesarea iura bar^u treten unb orbenten, tnie
toeit bie undjriften gteiffen folten in ber e^e. Si illi uon faciunt, nee ego,
non habeo befeU, daudum Ulis cousiliiuu est, si audiunt. Et ^obft Qud^
unternomen mit ben l)etmlic^en votis et quando gravidae ic. i. e. ut occulta .10
— 1 (Dominica in l'eriis Penthe:) Die Visitationis 2 lialiet populus] li pop zu 5
bie im grunb nic^tä uBer all taugen / 6 contra] (g) g
6' «6er it steht uxori sp b
zu 9 Papistico ery. aus Pap sp h vult] v 15 G^riftlic^er] (I£| zu 15116 1 Cor. 5. sp b r
16 intelligebant] intellig gentes] g 18 esset] esse SPauluS] $ Spiritus] S zu 24125
über Donec bis jc^tnifter steht am oberen Bande der Seite Coacta et clandestiua matrimonia ic.
25 sie (seipsum) quod
'J
zu feg
. . . fei vgl. Anm. :u 4ld, 16. P. P. ''}
geidjniiftetgit -geit eine besonders
oberd. häufige liebenform von gejc^tttfter D. Wtb. 4, 1, 2, 4004. 4007. Vgl. nodi unten in
den Nadiir. zu dieser Stelle. P. P.
ro

9
3. 9Kofc 18 [2. 3urt 15271. 421
Vota sint prohibita, hoc bonum mandatum et a veteribiis patribus 3C. Postea
ein jufo^. Est peccatum occiilte contrahere, serl tarnen servari debet.
Cuiusmodi hoc est mandatum? Hoc ideo fecit Papa, voluit frenare iuveututem
et plus potestatem bet ofierfeit, ba^ fie nid)t nni§ bailüibbcv ftrc6en.
5 Ego consulerem, ut prineeps iu sua ditione vel in Civitate neque coacta
neque clandestina matrimonia sint, Et h)ott§ laffen öerfunbigcn manifeste.
Nam Papa cum suis praeceptis ^at ben 3iUtiften iinb Ideologen fo biet jU
fc^affen geben, ut nescirent, quid dicerent. Quandoque aliquis occulte contraxit
3C. quandoque aliam et manifeste nuptias celebravit. Ibi nulhim erat
10 consilium, lüo ix I)in fert, est ein adulter vel in conscientia propter primam,
Ex stultis praeceptis veniunt exempla stuita. Et confessores dixerunt: non
possum cousulere, man mu§ got bem oHmeditigen Befeien. Usus antiquus,
ut prohibitum omnibus, ut sciret occultum votum nihil esse, et si factum,
diceretur principis praeceptum jc. Ita consulerem, sed non pono nee in
15 mea potestate. Nam non pracdicatur Christianis iam qui sponte. Ita
auferetur filiae, filio inobedientia furlüi^ dandi fidem. Tnnc dici posset: si
occultum est, nihil est, et tum cessarent occulta illa vota ?c.
2. praeceptum. Sicut inveuiuntur pueri inobedientes sine parentum
coDsilio JC. sie econtra parentes inveniuntur l^olftairig, qui volunt boi !inb
20 toeö geben, ba '^in e§ ntc^t tuft liat. Et praesertim tutores, ba§ ift coactum
matrimonium. Et parentes: bu folt in n^emen, et instat, bo ^ilfft nienionb.
Et coram deo non est matrimonium, quia ge'^oi't voluntas bQr|u. Ibi ergo
potestas deberet etiam parentibus auferre fveöel et gelüült ut filiis furtnit! et
dicere: coactum matrimonium non est matrimonium. Sic utraque pars tnei;
-'S
ein gejeinet. Tum hiiibcn öiel inigcr fachen citocib, quae alioqui fiunt. Si
contingeret quandoque malus casus, non mirum, quia semper multi tpii
boren ein Ioc§ per legem. Ego consulo et propono, non autem statuo, quia
mihi non est 3c. tum tnuibc lüif anä) ber \aä) ubexfjaben, e§ ift beö ttetfS
fo biet, ut nesciamus, tt)0 l^in au§. Si urgetur puella ad aliquem, patiatur
30 iufortunium cum patientia, e§ ift ahn fi^lüet, Nos loquimur, ba§ xeä)t fol
fein. Si facis iuste et male quid sequitur, fo l^Qufft» auff bein feel et es
tvrannus. 2)er glib 5J{ofe sie scribit i. e. ben lei^Iic^ inter quae ante orania
excepti, si pater moritur, beinS Öatern treib, hoc de noverca dictum, contra
haue legem fecit Corinthius. 'Sororem non duces' i. e. quando mein fc^lreftev i8,
35 ein man fjet ge'^abt et fuisset mortuus, non debeo ducere sive vere sive
noverca. 'S)ie toc^ter bein§', ba§ ift bie anber ftieff fc^lnefter. Mater veniens
adfert sorores, et quando duxit eam pater, ift üüä) mein, priores neque
batetS I^alben nee muter, Altera be§ baterS 'falben prior. 'S)ein§ öoterS' i. e.
munt, 'muter fc^toefter' aui^ mum, al§ im anbern glib. Papa left ba§ al§
12 oümecfitigcn] ott: zu 25 neben dem aus Sum corrigirten Tum steht Tum 30 iufortunium]
inibr su 52 über glib steht 9rabe(n) zu 36137 fc^Wcftcr mit mein durch Strich
verbunden 39 fc^Weftev] jc^lo

'
422 5!rcbigten über bal 3. iiiib 4. iBiid) aJtofe. 1527/8.
OTattfi. 22,
23 "
gcfd^c^cn et suscipit peccantes. ^JleinS gvoffen fd^rtigcr i. e. filii uxorem,
1j.^"' fVatris uxorem tarnen in lege ut Matth. 22. Hie contrarium, loquitur de
iixore fratris viventis adhue. Quando frater meus repiidiasset uxorem, non
debeo dncere, quia eius adhuc uxor ipsius. Si vero frater mortuus ac.
'2)etn' tDciö i. e. si habuisset ftteff tocf)ter, bie fol i^ auä) ni^t n^cmen unb s
simul duas sorores simul viventes. Hie sunt gradus huic populo prohibiti,
mcin§ öatcru drubern tueifi, öctter bcr allcv tüctbcft grab, fonft ift e§ gar
eng gefjjannen. Istae leges gfjen iin§ nt(^t an, non datae Christianis et
gentibus, tantum ludaeis, ntd^t» beftev lücnigev h)ei"§ potestati, ut faceret
ordinem ex isto fiuentem. Si vellet, plures personas prohibere possent. lo
Exempla leguntur, ba fie nal^enber gefroiet l^aBen, ut Abram Sarai. Si esset
orphana, ha laS man gl)en, ut pro seipsis curent et tantura debent ein guten
fteunb ju rab ncmen. Multi abusus beifd^taffen hie recensentiu-, germanis
ignoti.
18,21 ^^oUä).^ ludei !^ettcn bie art, ut sequerentur exemplum Abrae qui i^
habuit praeceptum, ut immolaret filium, et laudabatur propter opus et obe-

3. iDb(e 18 [21. 3uti 1027], 423
5. 21. 3uli 1527.
Dominica 5.
In 18. audi.stis, quomodo instruxerit populum Mose ftd^ bevniinfftig
3U l^alben l)nn e'^cfac^cn. In isto etiam capite iudicavit et prohibuit, ue
darent de semine siio Molech, ne ent^^eiliget. De idolo isto multa scripta,
5 Molech praesertim in prophetis. Scribnnt fiiisse idolnni gcgoffcn bort cr| linb
fupffer, habens coronam regiani, intus gan^ {)cl, pscudoprophetae fecerunt bott
gluenbcr folen, ut gor ^ei§. Qui voluit idolo facere rem gratam, ille dedit
filium in manus idolo amplectendum, ut ita 3etfd)tnel|te. An ita sit, nescio.
Ego puto fuisse ein !onig!Iic5 imaginem et anfe'^en regiam habuisse, Et post
10 coram illo statuisse arara in qua composuerunt ignem et postea amputatis
capitibus, immolaverunt filios 3c. et hoc fnit apud eos ba§ allcr£)0cf)ftc o^jfer.
Hoc non solum fecerimt simplices, sed sapientissimi, doctissimi et prophetae
hoc praedicaverunt: qui hoc opus facit et iraniolat filium suura, ita probus
est ut Abraham, ben greuel ji^en bic bVDp'^etcn offt an. 'Effuderunt sangui- W. loe, ss
15 nem innocentem filiorum' jc. Hoc mansit apud gentiles. Quia Canaanitae
audierunt hoc fecisse Abraham. Deinde ad ludaeos venit. Et cum contra
hoc praedicarent , occidebantur. Nee mirum sit hoc actum, nos legimus
horrendiora. Quidam gentiles fuerunt qui nihil aliud fecerunt quam quod
peregrinos mactarnut statim. Augustinus dicit in Numidia fuisse morem,
20 bü§ fic^ bcv f)Ql6 teil einer ftnt, borfc^offt entgegen I}at gcfc|;t bem anbern,
ut pater et filius se lapidibus. Et Donatistae dicebant alteri alteris: occide
me, si non, in montem ascendebant vel arbores praecipitantes se JC- Ergo
non mirum, quod tarn potens Satan in hominibus, ubi verbum dei non est.
Item in vitis patrum legimus, quod vir ingressus ordinem et duxit secum
25 puellum adolescentem, incomptus iucedens, quando negligebatur puer ut illi
praeceptum a reliquis mouachis, laudabatur. Abbas iracuudus, quod puer
2 audistis] aud 3 capite] c zu 4 über multa steht Molech scripta (de isto)
5 Molech r zu 5 über in prophetis bis fuisse steht qui coutra hoc praedicaverunt et occisi sunt
6 pseudoprophetae] ps: zu 6 über ps: bis tool steht et prophetae et doctores 7j8 filiura
über dedit S amplectendum über ut ita sit über nescio 9 imaginem et über onfe^ti
zu 9 ut vox indicet r zu 10 über statuisse steht idolatras zu 10111 Saepe in scrip: tradux:
per ignem )• zu 14/15 ps. 105. ror über sanguinem steht ps 15 Canaanitae] Canaan
16 Abraham (Et ipsi) zu 16 über Et cum steht boni pro: zu 18 Molech Cap: XIX sp ror
zu 19 über maetarunt bis Numidia steht ubi intrarent suos vicos, Civitates, regionera 20 hn
bis einet über (eine) 20121 bem anbern über ut pater zu 21 ut pater occideret filium
et ecoutra r 21 zu lapidibus steht am Bande: indicat quoque se auctore cum praedicaret
illis hanc impietatem cessasse 22 ascendebant bis se über in montem bis quod zu 22
Donatistae sp ro r 24 in (üb) vitis zu 25 über puellum steht filiulum suum adolescentem
(alii proponuut) incomptus incedens über quando negligebatur über puer steht
a patre zu 26 über praeceptum bis Abbas steht nenipe ne curaret filium, sed puneret
paternum afl'ectum erga illum über iracuudus steht postea

424 5ptcbigten übet bas 3. imb 4. S^ucf) ORofe. 1527/8.
flieret, iussit, ut pater siibmergeret filium, postea laudarunt hoc opus, quod
paternuni adfectum posset negligere. Fuerunt omnes liomicidae: ubi hoc
scriptum? Deus praecepit, ut educarent filios. Unde abbas suis maudatis
venit? Et hoc factum apud monachos, quibus uostri raonachi omues, etiam
carthiisiaui non possent aquam porrigere. 3ift ^Ot XII ^unbett Sf'll^^tl 3^= ^
fc^et)Cn. Haec ideo dico, ne mireraini ludeos fuisse tam fatuos, quibus
praeceptum, ut educarent K. Sic nostris temporibus factum c\im iuventute
quae in coenobia data est, fuit cultus Molcch. Eorum paupertas est frefjcn
linb gut tag ^oBcn. Obediunt uni homini et fo fein fte looHen. Castissimi
quidam ad mulieres incurrerunt, quidam bis deterius fecerunt. Sic semj^er fit, lo
quando verbum dei non adest, tum potens est Satan oEevIet fc§QlcE()ett an
jU rt(f)ten. Augustinus scribit Romanos priapum in tanto honore habuisse,
einen nacEeben man auff aller fi^enblic^ft ,5ugert(i)t, et dicit Augustinus, quod
pudicissimae matronae fjdbm im ein !ran| muffen fe|cn ad locum impudicissimum,
nolo nominare. O deo gratiae agendae, quod ex talibus nos tene- is
bris eripuerit et lucem veram dederit. Videte ergo, quam gratiam habeamus
et quod non mirum videatur vobis. Fuerunt raulto prudentiores nobis
Rhomani, Graeci, Aegyptii, Persae. 'Entheiligen' in ista immolatione noraen
domini tantum dehonestabatur. Et sie fit omne unglucf in nomine domini
et leftcrung. Ergo orandum, ut maueat nobiscum Christi Euangelium. 20
CAPUT XIX.
lam docebit, hjie fie \\ä) untercinanber hirgevlid; füllen tjalten, quae
praecepta imitari possumus, ut videamus, qui regnarit ein ovbenlict) gemein.
Ergo 1. ut parentes veneremur Et 2. ne alienos deos 3C. Honor non exhibetur
parentibus ideo quod verbum adest, quia deus liinbet \\ä) an parentes 25
et dicit: Si honoras parentes, me honoras, quia ego sum qui iubeo et volo.
Quod ergo Jrtrb auffgef)alten, ne contrarium faciat, per deum fit. Qui contemnit
ergo parentes, deo non oboedit, qui inobediens deo est, tt)a§ et batan
geJüint, ba fd^mier ev bie fiijuc^ jc.
zu 1 aber filium postea steht obediente illo abbati Vitae patrum sp ro r zu lj2
über laudarunt bis adfectum steht ubi hoc fecit sed tum quidam suboruasti K. zu 2 über
posset steht erga filium zu 3 über educarent steht parentes 5,'6 gcfc^e^cn über 3atcn
zu 7 Nota sp ro r 8 i'uit über cultus über paupertas steht duplices vestes 'JJIO Laudabaut
hoc opus prae omnibus quasi deo singularis honor exhiberetur r 9 Castissimi]
Casti: 11 Satan über est zti 12 Priapus sj? ro r 13 einen über norfebcn 311=
getickt über pudicissimae et dicit Augustinus quod über matronae 'ijcAtn 14J15 impudicissiniiim
über nolo nominare 16 eripuerit bis dederit über tenebris bis quam zu IT
über quod bis mirentur steht quod ludei ita egerunt nobis über prudentiores 18 zu
Graeci sieht am Rande: sed dictu mirum quam stulti siut in sapientia sua zu 19 über
domini tantum dehonestabatur steht ipsi putabant se dei nomen houorare
zu 31 CAPUT XIX
steht auch am Ende der vorhergehenden Seite zu 24 Parentibus honor habendus sp ro r
zu 27 über ergo Ujivb auffgc^alten steht ne |)arentes uccidantur a filiis JC. facit

"
3. Wofe 1«. 19 [21. 3uli 1527]. 425
Sequuntur fein (er charitatis i. e. de obetfett, pareutum et sua. 'Quando is.»
metis', praeeeptum contra avaritiam et pro charitate, qui agros, hortos, \nneas
habet, quando fructiferae sunt, noli oranes fructus legere jc. ut pauperes
habeant naä) JU ftoppeln. Pulchrum praeeeptum. Ita instruxit populum
5 suum, ut ita congregarent fructus, ut pauperes aliquid haberent. Sed ba^
6ab mu§ fertig toerben, quando unus l^eift, alter left^. Sic factum cum isto
praecepto. Summa Siimmarum: ita utendum bonis, ut pauperes etiara micas
habeant, si non omnia illis dantur. Si darentur eis omnia, fo tourb manl)get
ein fd^alcf. Quod quosdam in paupertate servat, facit 3Ujn Bcftcn. S)i"um6
10 left er§ 6lei6en, ut maneant pauperes. Et quod hie dictum de agris, Sic
intellige de aliis. Si habes novam tunicam, da veterera alteri, ba« bu e§
nid^t aU genaug ju bir fiic^cfl^ 'Stelen' ba§ gefjort auff ben mortf, sunti».
charitatis leges, non pertinent ad magistratus. Qui vero f)elt? nemo. Qui
servat? Christus et sui. Nisi magistratus prohibeant, alter alterum Be=
15 fd^eiffe 3C. Dens ttii(§ ^o'öen, sed nemo audit. Sed quia dei praeeeptum,
fo muft§ gel)alten toerben unb foltii toi unb torrid^t hjcrben, toenn bu if A
erfc^reppelft, alind damnum venit decuplo inaius. Dominus dicit: Voiltu
nic^t rec^t ^aubeln, (jalt, id^ tuil btr-3 Oergeltcn. Sic cum ser\ns et famulabus,
qui ubi intideles, inobedientes dominis, quid fit? quando ducunt uxores
20 et nubunt viris. muffen? trete brot freffen, teer urrib ein tS unrecht t^t,
ber ^at X ju 6e3alcn. Ergo tota regio öerbiröt jufc'^ens, et miror quod
tam multa adhuc habeamus. Si vero reblid^ unb red^t quisque venderet sua
et serviret servus, benedictionem suam dominus daret K. Queruntur: sum
pauper k. quae est causa? baB bü ein hni in ber l^aub Bift. 3r toolt
25 Betler fein, ergo maneatis, quia e§ ift al§ Befd^eferei vobiscum. Quandoque
für suspenditur, qui non ita meretur et omues rustici vendentes. Non putant
se fures. Si iudex non suspendit te, ipse deus an ein galgen, ber Ijeift
BetlerftaB. Saepe ista dixi jc. id^ fan§ lüol ju l|omen, quod praedico, vobis
praedico. Sin i|ltd)er ift ein§ jar§ ju frue geporn 3C.
30 '2agloner§.' ©e|t fein Bei famen dominos et servos. Servus non debet
is- '^
zu 2 über vineas steht arbores 5/6 ba§ über 6ob
6' illis dantur über non omnia
zu 8 quandoque dat scelestis multa quae labuntur r zu 9 über ein fd^aW Quod steht
dens novit quibus det multa !c. zu 10 2 Cor .8. r läjlö 6EJc§ciffe(n) zu 16J17 fraus
plus nocet quam prodest sp ro r 21 tota üher regio zu 23 über serviret steht ancilla
JC. zu 24 quotusque est inter vos qui habeat mediocres divitiasV r 25 vobiscum
über "beid^eferei zu 26 über rustici steht impie agunt jc. zu 27 C'rux furum anomiried sp ro r
zu 301426, 1 über debet rapere steht t^u nid^t unTed^t
') = 'wenn der eine heizt, der undere zur Ader lässt'. Das Aderlässen wurde gern
mit dem Baden verbunden und rom Bademeister ausgeüht , woher im Südosten Deutschlands
nodi heute dei- Chirurg ber SBabev heisst, rgl. Unsere Ausg. 16,613, 9jlO und Anm.
dazu in Nachtr. P. P. -) = dass du es nidit alles geizig für dich suchest, genaug
= genouwe, ryl. westf. genögge = 'sparsam'. D. Wtb. 4, 1, 2, 3349. P. P.

426 ^rebistcu übet ba'i 3. iiitb 4. ^ud) Tlo\t. 1527/8.
rapere, iteriim merces non debet, Sed mercenarii laborant fclfc^ltd^ et econlra
Uli nou solvunt.
i!t, 14 'Surdo non.' Num qui potest audire et ofFendiculum ponendum videnti?
19, 15
Quando quis fiud)t, qui audit, remaledicit, ba§ geljoit untcv ben rtc^ter.
Sed quando quis surdus, bem tft gilt ju flud^en. Et caeco facile offendi- •
culuin ponitur. Per surdum et eaecum intelligit omnes qui sunt sine
]iotentia, viribus, bci^ fie ft(i) tiidjt Inercn f^onnen. Tales sunt qui tjengen
fi(i) an einen oinien, qui fic^ nic^t locren fon, ut prineipes cum civibus
agunt. Quae gloria, cum beanus puerum 7 annorum crinibus trahit? Nobiles
5ucfcn öon leber, quando adest mendicus rusticus ic. non sunt viri, sed >''
nnilieres ic. Sßenn ic^ ein Ünb in cunis iacentem per fenestram QU^toirff
et iactarem me virum? talis est illorum gloriatio 3C. i. e. man fol ftd) nid)t
"Mengen an leut, bte fic^ nid^t lücren ff)onncn unb fan btd^ nic^t bertlagen.
Ibi est deus iudex, h)Q§ bu ha bon bvtngft, quando ita agis, ba mit fc^tnter
aud) bte fc^uii). Gerte dominus potentes nostros de sede deiiciet jc. Si vero is
Turca veniret et ibi fortes 3C. Nemo "^engt fid^ an ben qui sibi par in
fortitudine. Deus inquit: ego sum dominus, vindicabo illum eaecum jc.
Sed dieunt ut ille servus: 'i\ab iä) noi^ fo fern frift, da etiam indusium.
'Stnfe'^en' est etiam plaga communis coram iuditio. Ibi, inquit, videte,
ne sitis iniusti umB liberos, pecuniam, honores IriHen. Hoc bodie vide- aa
tur. Multi veuiunt cum sua affiuitate et ornant causam suam maxime.
Sed deus hie, ut vere proponas causam tuam JC. ubi sunt tales? quod bte
]aä) rnoc^t berberBcn, be§ gcfd^tneigt man. Ibi iudex est in maximo periculo.
Et altera pars similiter ornat 3C. ba ge'^ort ben dei urteil bretn, '^ut bt(^, ne
iudices unquam. Si est causa privatae personae, consule jc. Si est duarum 2s
partium causa, noli credere, donec aliam etiam partem audieris. Si etiam
ego essem Petrus et Paulus, die: ego habeo duas aures, tibi imam et alteri
unam et uuum os, quod intra aures, non tibi h)irb JC. Ita ornant causam,
ut dicatur: toarlti^ huic fit iniuria, quando ergo tibi quis queritur, die: non
credo, deus '^at§ alfo georbnet. Non dices: iste est tam pauper homo et su
desertns, ideo ornabo. Econtra est maximus dominus, iuvabo. Sed claude
oculos et audi altera aure pauperem 3C. et toa? xeä)t ift, haB urteil. Non
dicta de iudicibus, sed de detractoribus, ne illis praebeantur aures, sed dicatur,
illis tace alium etiam audiam.
zu 1 aber noii debet steht differi per bouum zu 3 über audire steht malediceudus
r fic über (fic^) zu 8 nobiles cum rusticis r zu 9 über beanus puerum steht talis gloria
est quando U cunis über (....) zu 12 über nie virum steht qualis gloriatio est illorum
über (esset) 14 mit über \äjrm.tx zu 15 über de sede deiiciet steht qui bodie agunt
sie cum K. zu 16 über et ibi steht coutra eiun 18 frift aber fern zu 19 perversum
iudicium sp ro r 20 liberos] Hb: pecuniam] peeu lionores c aus bonore 26 partem
über etiam 26127 etiam über ego zu 27 über essem Us Paulus steht noli audire me solum
zu 29 über huic fit steht mulieri viro zu 31 über nrnabo steht adiuvabo eum zu 32
über altera aure steht altera partem adversam zu 33 über dicta steht haec lex

:
3. moit 19 [13. Cftober 1527J. 427
6. 13. ÖftoBer 1527.
Dominica XVII.
Multiim discriminis iutei- dei praecepta et mundi,
quia Mose omnia feeit
ex dei praecepto. Audistis mercenario non furf)alben mercedera 3C. niansit ibi
'bu folt leinen öerteumbber' 3C. vei pati in populo. Hoc est neeessarium man- 1», ig
i datum cjuod praecipue praecipit Levitis et praedicatoribus, quia 3. iste über
scriptum sacerdotibus. Hoc est generale vitium nfftcncben, ein gut gerillt ben
anbern abfd^nctben. Hoc fan nimer feiten, cum nobis sit simul vivendum,
quod quidam sunt qui male faciunt, vivant vel fallen. Cum peccatis quae
proximus noster facit, habemus praecepta, ft)ie iDtv unS fotten galten, taceo
10 manifesta scelera super quae magistratus jc. Hie de öerleumSber. Sed de
bis peccatis quae ego vel tu solus scis, hie videto. Inveniuntur quidam
qui aliquid sciunt de suo proximo, sunt fo gifftig Bofe leut ut ad alios
ferant et gaudium illis est, bo» ftnb öeiieumbbcr qui norunt peccatum sui
proxirai et gaudium habent, ut de eo dicaut unb fulcln fic^ ba mit. Et illi
15 mad^en ben leuten ir ef)re ju fd^anbe matten' unb rütteln tren tredE, ut plus
feteat, ut si quis in estuarium cacasset et quidam moveret, ut plus feteat.
Sic illi eöerunt, ut omnes sciant, alii adhuc deteriores qui etiara non videntes,
non audientes, sed tantum suspitionera habent et sie ex ea loquuntur et si
queruntur, an velint be!anb fein: braun nein iä), ^äj tüil» nit^t gefagt fjaBen.
20 Et haec plaga valde generalis praecipue inter feminas ubi conveniunt, öc^^tl
bte leut in ein anber et faciunt discordias. lila venenata lingua tarn mala
est, ut non satis possit castigari, e§ tft movb, 3erftörung fteb unb (enber. Et
hie dicitur, ut neminem sinat praeterire, factum ut quandoque optimi coniuges
fiant implacabiles. Ego talibus linguam extraherem tenella. Solomon voeat Sit. as, w
25 3. linguam. Tertia lingua multas evertit domos. Nos duo funben un» Itjol
bereinigen sed 3. rtc^t all» unglutf an, quod hodie tam multi reges, principes
inter se dissident, facit tertia lingua. Exemplum dicam: fuit par hominum
coniugatorum
,
qui maxime mutuo dilexerunt. Satan hoc non potuit
pati, fert JU, inculcat vetulae et promittit par calceorum rubrorum. It ad
30 mulierem: O stulta, putas te diligi a marito, sed tantum est simulatio.
Mulier tandem persuadetur: quando semel dormies, occidet te maritus et
persuadet, ut prior veniat. Postea ad raaritum \-enit et similiter ei dixit,
quod alium diligat. Et ego inquit venio ut matrona volens te monere et
prae%äde cultellum sub pulmone. Tbi ambo bergifft. Ipse occidit mulierem.
35 Hoc efFecit lingua \-enenata. Postea Satan dedit calceos: tu deterior es nie,
non potuissem hoc efficere, non morior, quod sit verum, sed tamen veritati
3 Audistis] Aud 4 vel pati in populo sleJit nach sacerdotibus (Z, 6) und ist durch
Strich hinter titxUxxmbbtt gewiesen 6 scriptis zu 11 vier videto sieht digitus «p d
11 1 r zu 17 .2. r zu 20 feminarum natura r sp d zu 25 Tertia lingua r sp d
') inadjen ni-eimäl gesetzt vgl. oben Antn. zu 418, 16. P. F.

428 5ptebiBtcit über bai ?•. unb 4. ^ud) 'S}o\c. 1527/8.
consentaneum. Qui ergo rie proximo unter bem tutfcn lormuntur tantum ex
siispitione vel audientes et habent gaudiura. Et tarnen incedere volunt iit
optimi et honorificentissimae mulieres, natura tales inclinatae, ut alios damnet.
Suc. 7, 39 Ut Pharisaeus: Non sum ut illa meretrix. Non soluni male loqnuutur de aliis,
sed libenter audiunt, si etiam non est verum. Bernardus.^ ©n tierleuntbbet s
est triplex homicida, se oecidit, detracto et audienti. (5§ tft f(i)it toax. Ergo
ne loquamur de alterius peccato sive audias sive videas aut alius tibi. Sed
sie fae. Si vides ipse, sicut audis ex ore, nimb in für bid^ ut Matth. 18.
Postea fc^ari in bie erben i. e. lege unb fuM bic^ nic^t ba ntit, non gaude,
üRntii). 18,1.'.
sed compaterc, sepeli inter te et ipsiim. Hoc est Ciu-istianum. 2. si fit lo
manifestum, tameu non per te, noli neque amplifica neque aliis dicito, non
moveto oletum, sed sile, fag» nic^t toeiter iam prius, die parentibus vel fein
bertooltern et indica: hoc dicitur de illis, ftraff bu. Si non est pater, adi
pastorem, iudicem. Et sie etiam bene facis, quia non bringft hJeiter, sed
1. OTo(c:)7, stantum conquereris illis qui sunt in magistratu. Sic legitur de losepli qni 15
attulit patri clamorem de fratribus qui inique egerant, tüen§ ben leutcn t)er=
brie§ treten, non gentibus indicavit, sed patri. Post a patre correpti sunt.
Illis duobus modis age cum proximis. Cave ne efferas, quia hoc est bet=
teuntbb. Et cogita, quod tu non velis tibi fieri, ut cogatur nialum tuum vel
ut solus carpereris vel si manifestum factum vel libentius corripi a parenti- 20
iDiatii).7,itt bus quam ab omnibus traduci. Sic et tu facito Matth. 7. Praedicator
potest in generali corripere. Sed nemo fol ausgemalt fein, nt fit a talibus
delatoribus et obtrectatoribus qui statim et publice detrectant. Illis dolet,
quod alii quid boni faciiiut, luenn irgenb eine nur ein xoä nid^t xeä)t an=
Jt^et, pingetur rosa et apicula quae ubi extrahit bcn fflfft, non facit damnum, 25
Et ein fpin, quae statim perdit. Sie detractor et mala lingua detrahit pessimum
et fit gifft brau?. Et in hoc vitio ftedcn bie aller beftcn. Non est
tuum corripere, sed praedicatoris , iudicis, magistratus, priucipis, tu fac, ut
supra praedictum duobus modis. Deteriores sunt illi posteriores qui dilatant
huiusmodi et nolnnt fecisse. A^ult ergo lex ista, ut tales in populo non 30
ferantur, qui ricfjten uufrib, l^obber unb al§ "^erlenleib, et non potest nnmerari,
quot maloruni faciat haec pestis i. e. in civitate, pago. Et Caesar prohibuit
inde famosis libellis, plectendi capite, ut postea non magis loquantur et noceant.
S)a§ ge'^ort in ba§ jDcltUd^ tcgimcnt.
19, ifi 'Non stabis contra .sanguinem' ba§ bu über in jeigcft QU| \o\ä)CX giffti= .t.
ger jnngen nteuler, ut non loquaris contra talem cpii accusatur mechus, für.
1 proximo] prox loquuutur] loq ä gaudium] gaudent 4 loquuntui] loq
5 Bernardus] Ber ) nerlcumtberl »crlcumfi zu 8 Matth. XVIII. r spd 9 nid^t mit
11 noli durch Strich verbunden zu 13 loseph r 36 ^p\n mit 25 rosa et apicula durch
Strich verbunden mala c aus malus 30 Vult] V 32 i. e. mit 30 populo durch
Strich verbunden
') vgl. Unsere Ausg. 4, 681, lo und Amii. G. K.

3. anoje 19 [13. Ottobei- 1527]. 429
si ignoras, sed tantum audisti veneuatam liuguam jjro.vimi contra eum. lUae
duae leges gel^oren ouff ein anbei". Vult dominus, ut homines uon luerben
bevtcumbb et tarnen ut milli fiat iuiuria. Si peccat proximus te non ignorante:
si taces, peceas, si dilatas, etiam peccas. Sic natura adfecti, ut non
5 dicanius factori, sed aliis quibus non refert. Si manifestum est, duc ad
magistratum. Sed obtreetatores neutrura faciunt, nee factori nee magistratui
indicat. 2}crteUTn6ber est vorator stercoris, gaudet quod habet stercus quo
edat, et tarnen volunt osse optimi. @» ift ein ftraff bic ba gebort in§ 'K)ilt=
lid) regiment, quia taies linguae non sunt ferendae.
in Tratrem tuum non odio', g^ort fein auff ein anbei". Vides, quod lex i», i?
Mosi etiam prohibeat cor non tantum solum. Obtrectatorem qui gaudet
malum alterius dilatare, num credis eum esse aeneum ^elb? non certe, sed
ex corde inimici sunt. Si vocatur, inquit dominus, diligis cum tueberis
eins honores, 'fonbein fott t)n' i. e. fag§ im aEein vel magistratui spirituali
15 vel seculari, ne reus. Utrumque hie stat. Si non arguis, peccas, si obtrectas,
peccas, noli dilatare, si audis, noli audire, sed ostende ad magistratum.
Hactenus de hoc.
7. 24.9lot)ember 1527.
(JingangS bicfcr *^rebigt fagt Sutl^ev: Nu per dixi de festis 3 ludaeis praeceptis
et dixi quid significet apud nos. @v nennt fobann bie 3 5efte beS 7. *Dionat5,
Don benen 3 m. 23, "23—44 f)anbeU. 'Diac^t)ev fagt Üutfier (430, 11): Videamus
qui haec festa spiritualiter servemus unb geljt bamit Don bem ^Küctbücf jum er[ten
©egenftanb ber üovüegenben 'ipi'ebigt über. Sie (Svörtevung eröffnet er abermalö
mit einem .g)intoei§ auf fiüljer gcfagteS: Audistis Sabatum nihil aliud esse quam
nos cessare a nostris operibus uflD. (430, 12"), unb erlüä'^nt bann lurj toie etwa?
fc^on bcl^anbcÜeä bie iöebeutung be§ DfterfefteS für bie 6'f)riften. ©o bürfcn toiv
annel^men, bafe er audEi 3 WH. 23, 1 — 8 f(^on be^anbett ^atte. etwas ausfütirlii^cr
fprid^t er bann Hon ber geifttgen Scbeutung bc§ S)enCb(afen§ für bie (»firiften
(430, 15 — 22), barauf Dom i*erfö{)nung5fe|te nur mit bem 5Bermei§ supra c. 16
(430, 23—26, ögl. in ber Einleitung S. 404), fd^licBlid) wieber ausfüfirlic^er öom
ßaub{)üttenfefte (430, 27 ff.) in bemfelben ©inne. 3tun ift aber in ben un§ überlieferten
iprebigten Aap. 23 außer in biefer unferer 9ir. 7 nicf)t be^nbelt, wir Werben
alfo anjuneijmen :^aben , ba^ .^Wifc^en ^tr. 6 (13. Cttober) unb 7 (24. ^ioüember)
minbeftene eine ^ßrebigt fefite, für bie aU Xag aber nur 21. ober 22. 6tg. n. %i.
(10. ober 17. Stoüembcr) in 33ctrad§t fommen fann, ba 2uf§er üom 18.— 20. ©tg.
n. %x. ubexl)aupt nii^t geprebigt ^at (Unfere 3tu§g. 23, 672 3) wa^rfd^einlid^ in=
folge feiner tbrperlidien ßeiben in biefer 3eit, Ogl. Äüd^enmeifter, Sutl^eri ÄrantengefcJ)ic^te,
6. 58.
^
,^.^^^^_
1 (hab) audisti 3 non über ignorante 11 Obtrectatorem] Obtrecta

430 5Ptebinteii übex bn? 3. iiiib 4. SBii^ *)Jioff. 1527/8.
Dominica XXIII. qiiae erat 24. Novemb.
2.% 23-44 Nuper dixi de festis 3 Iiideis praeceptis et dixi, quid significct apud
nos 1 mit benöHafcn ideo ba^i man l)^r gebenden fol öov bem §evrn, ut
e.sset populus dei eeontra, X. die bcvfuncn fcft, XV lüuber fcft.^ lu illo
accipiebat nte^en unb jtoeig unb Iaubeit)utten maditcn et extra portas agebant
8 dies iu signum, quod ex Aegypto profecti et illo tempore habitassent sub
divo in teutoriis. Haec festa imposita fiierimt ludeLs qI§ bem gtoBen, qui
erat dueendus iit pueri mit externis festis got gu fuc^cn unb e^ren, nt dieit,
quod foEen frolic^ fein istis diebus, cffcn, trtnrfen iinb guten mut f)aten.
Nos haec festa uoo servamus neque gt)en un§ an, quanquam plus festorum
fecimus. Videamus, qui haec festa spiritualiter servemus.
Audistis Sabatum nihil aliud esse quam nos cessare a nostris operibus
et uon facere secundum rationem et sapientiam humanam, sed secunduui
fidem et charitatem. 'öfter' est resurrectio Christi in qua peragimus, quod
Christus mortuus et resurrexit pro nobis. 3. Spiritus sanctus incendit cor,
ut deum agnoscamus et diligamus, et hoc semper peragimus. Sic tlnfeu,
ut semper praedicetur, doceatur sanctum Euangelium, bcnn ba§ l^erblafen
nihil aliud est quam Euangelium praedicare, ergo in hoc festo quod deus
dedit nobis suam gratiam et Euangelium. 2Ben toir nun ba§ bebenden et
gratias agimus, quod Euangelium habemus, servamus festum tubarum i.e.
fatemur, quod deus dedit nobis suum verbum et nostri non oblitus secundum
suam misericordiam et nos cogitamus de eo per gratias agendas.
'De festo expiationis' supra c. 10. quod summus sacerdos iugreditur 2C.
hoc peragimus, quando docemus inter Christianos, quod vetus Adam fol
ni(i)t§ m'^er gelten. Ubi prius furatum, iam detur Spiritus Sanctus, vetus
vita sit mortua unb foI teu biuBer ^^oben, ba§ ift bo» bevfunfeft.
Ultimum quod tabernacula cdificabant 15 die: Est gaudium, quod
habemus, ubi cessavit vita antiqua, quod habemus postea iu Christo. Nam
cui displicet vita antiqua, placet, Et talis edificat sibi tabernacula de mctjen,
bte tide ^letter i. e. tegimus et habitamus in sacra scriptura, quae nobis
aperta et rapimus pulchros locos scripturae et gaudemus in his et aedificaraus.
Ut in die palmarum rami significant istos locos et primum exempla.
Tum non habitamus in domibus i. e. non in praeceptis quae homines fecerunt,
sed sub divo agentes i. e. in libertate Christiana i. e. in ietis Jocis qui
docent nos credere, amare, crucem ferre. Et in exultatione agimus, quia qui
S mit über bcilcEilafetl 4 esset über (sit) 7 ludaeis] lud zu i< über festis
bis ti)xm sieht bic llion olfo äi£|cn niu§ £« S Cap: 24 r 9 gulcii] g 14 cliarit.item) cliii
15 resurrexit] res Spiritus sanctus] s s 16 diligamus] dil '20 gratias agimus] g a
22 cogitamus] cog gratias] g agendas] a 23 expiationis] exp su 20 über fol steht
man 27 (ebenso 29) taliernacula] tab edificaliant] edi
') zu 1. und XV. ist das nur bei X. stellende die su ergänzen.

3. 3Jlo|e 27 [24. 92oticniticr 1527]. 43]
ita agit, vivit in exultatioue, uon ergo oportet, ut aediticemus huiusmodi
tabernacula, sed spiritualiter docemus dcserendam veterem vitara et assumendam
novam. Hoc de festis ludeorum.
Nihil amplius in 3. libro Mo.se quod vos scire debetis. lam adliuc
5 c. restat, qui vendeudae domii.s, qiianti doinus vendeudae in civitate 2C. bo§
g^et uii§ nic^t an unb binct im» nic^t. Praeterea est hie exemplum fe^t,
ha§ l^at fic^ mit jugetxagen k. 'lurgavit quidam', Cum mendum legum de24, lo
eo, qui uouieu dei blaspliemavit et quia nesciuut ius de eo, captivant, donec
sciant Lex fuit ergo apud ludaeo.s, ut blasphematores dei lapidarentur.
i(] Et prius dLxi vobis, quod parentes et domini 3C. ut videant, ne liberi fh:(!^cn
per nomen dei, Et principes .similiter, et lioc peecatuni 311 fttaffctl per potestates,
quia nomeu est laudandum. Et hie ^at fid^ bte fa(^ get)oben über
ein jand mit etm man, nou est praetereuudum hoc exeniphim. Ut ergo
caveamus: castigandi severiter pneri. Hoc fuit praeceptum pro vulgo crasso.
ih lam gf)et»: ba§ btd^ got-3 k^ hi lefteier non sunt ferendi, sed man fol barju^
per magistratus et severiter castigandi. Magna plaga in Germania. Nemo
hie castigat, discere debemus orare, laudare. Sic eousul deberet plectere
civem, sie princeps. In hoc praecepto est etiam compreliensum , ne nomen
dei blasphemetur, illud spiritualis blasphemia communis in mundo, et multi
20 reperiuntur in mundo ut qui verbum dei blasphemant unb tilgten totten
unb fccten an, dicunt: ba» ift tüar, et non est. Sic dat verbum deo, quod
est diaboli. Hoc faciunt omnes sectarii pseudodoctores quod dei verbum
est, damnaut etcontra. Sic et Papa fecit qui damnat K. In novo testamento
non est ftraff gefc|t auff bie geifttid^en leftern, nos segregamus nos ab ipsis
26 unb Italien» ntdjt mit in. Nota hoc exemphim qui blasphemat et de coelo
iussus. 'Mauibus' i. e. nemo debet damnari nisi per testimonium multorum.
Et quisque egredi cogebatur, ut haberet timorem unb fc^eu.
lam sequitur ultimum de votis. Magnus ^anbel est mit ben votis 3C.
ut quando quis mouachus vovet se servaturum omuia vota, regulas Fraucisci
30 et statuta papae doctrinasque. Et qui vovent ex laicis ire ad S. lacobuni,
volunt hinc confirmare. Ut ergo videamus, luie loeljt fic§ 3Jiofe» mit ben
gelubb ftrei, videbimus unb tote fei-'rt fte gelten. ©ecEel quarta pars floreni,
4 faciunt integrum aureum. 5ü sicli sunt 10 floreni et ij florem'. Anima»:, 2
in Ebreo ^etft leib» leben i. e. quando quis voluit spiritualem cultum faeere,
35 ^at ei fein Ieib§ leöen gelobt bem ^erin, ba^ fein folt fein, et sacerdos :^at
gefc^o^t, quanto k. pro illo voto debet dare 50 siclos. Si mulier, 30. Sein
2 tabernacula] tab 5 (edifi) vendendae ö fc|t über ba§ 7 iurauit meudum]
me"^ zu 8 über nomen dei sleJit uomen dei sj> d 9 blasphematores] blas 17 debemus]
deb 19 blasphemia] blas 20 blasphemant] blas 24 geifttic^en] geift:
25 blaspbematj blas 28 21. r 34 Ebreo] Ebre
')
Andeutung einer Veruninsckungsformel, wie sie Agricoln in seinen Sprichtvörtern
(Nr. 4T2ff.) in ziemlicher Anzahl rerzeiehnet hat. Hier kann man etiva ergänzen zu ba^
bic^ gots mortcr (fünff iDuiiben, jiKtameiit, let)c^nQm) i

3
432 ^^rfbigten übet bol 3. unb 4. Suc^ IJloie. 1527,8.
eigen leib geloben, I)au§, istum oidinem servabat et quod dandum pro istis
votis. CorjHis potuit redimere, animalia non. Omnia in lioc ordiuata a
deo, ut sacerdotes üutrireDtur, qiii nihil proprii habebant, Et domum potest
redimere, modo det supra censiim ö partem. 1)qI i. e. 50, olle fouffe unb
^enbel non durabant ultra 50. aunum, nihil possessiouum potuit eloig vendi,
e§ toax aU ein jeitlid^ fouff. Si tempus prope anni 50., vilius vendebatur.
27, 25 'Gera' ber nummus qui valuit 3 ^ nostrates, quia 20 faciunt sicluni. Ibi
nidlum Votum ex istis 3 nominatis, sed de corpore proprio, domo, et ba^
man toerbanne hominem, bestiam. Si volunt monachi habere perpetuum
Votum, deberent occidi ut quando losue Hiericho eej)it, vovit, ha^ er§ l)nn
ban hJOlt tt)un, ibi nemo audebat redimere hominem, bestiam, rem, quia
erant onmia öeibant. Alia vota possunt redimi.
8. 1. lejembet 1527.
Do. 1. Adventus.
Audistis ultimum Caput Levitici de votis, de quibus tanta propter
eos

3. 5JJofe 27 [1. SejcmOet 1527]. 433
prophetae occisi propter hoc.
Item Gedeon ut Midiauitas, Davidi ut Pliilistinos.
Nostri prophetae qui seduxenint nisticos, etiam venerunt cum istis scripturis.
Ibi dixerimt: scriptum: Samuel, losue ceciderunt hostes, sie et vos debetis. .
Vos estis Christiani qui auditis verbum dei, occidite impios principes, con-
5 citantes seditionem, et tot misere perierunt. Davidi, losuae, Samueli, Sampsoui
est praeceptum. Saul inobedieus e reguo deturbatus, quod tibi non dictum,
ha^ nimb btd^ an, vel est mera affenfpil, quaudo factum, quod alii Bcfoleii
et ego sequor. Simiae nou praecipitur, ut sequatur quod videt. Sic Mouaehi,
clerici omnes Simiae, viderunt: Franciscus sie oravit, ieiunavit, et sie uuus
10 bouus facit 10. Si etiam praecepta sunt mandata et opera, tameu nou
statim faciendum, sed videndum, quid tibi raandatum: Nempe ut credas in
Christum, ut proximo serviam et diligam, ut parentes educent et liberi sint
obedientes, servi habent omnes praeceptum. Ibi potes dicere, iOud g^e mi(^
anä) an, Econtra hie non, quaudo dicit de Mose, sed sum Christianus, illi
16 impii: quis dixit tibi? tu es mendax. Nos vidimus damnum rustici quod
acceperunt. Nemo docuit ex eis, ut monstravi in praefatione in Mosen 3 scilicet.
Nos ergo dicimus : Ia§ mi(^ unöciborrett cum Mose, praesertim si vis
conscientias ligare, quia est extinctus. Exempkim fidei ex Mose suscipiunt,
quod sicut iuvit Gideon. Sic 1. responde. Quando veniunt: tu vovisti, ergo
20 redde, die: jeig mir ein ffvud) huiusmodi de Christianis in novo testamento.
Ego non sum persona ben haä pn\on an g^et. Novum testamentum jeu^et
toibei" an ut deum, tum omnia ut supra. Sed cum votis um6 ge^en ba§
ift
tob.
Über hüa non est in Mose votura praeceptum quam quae sunt in viri-
2.S bus nostris. Si aliud venisset quam hie praescriptum , non ^at§ gölten.
Yide textum 'qui sanctificat' i. e. deo geloben , ba§ jn gotubienft biene. Ibi 27, u
non scriptum, ut voveatur l^ie unb ha l)in JU louffen vel ut perpetua castitas
IC. quae vota non sunt in polestate nostra. '©ccr leiBä leben, possuni
vovere, quod domino gelobe jU btnen 4 septimanas. Hoc possum. Sic ludei:
30 habeo domum quae gilt fo biel, ba§ toil ic^ got geloben euc^ ju gut, ben
Seöiten Itiaia 3U gut ge[telt hoc votum, qui non habebaut soi-tem, büa toai"
ein votum possibile, non perpetuum, sed temporaneum. Si non indigebat
servitii illius, lic§ er in gelt brumb geben. Sum corporis mei mec^tig, possum
ergo hoc votura facere, ut proficiscar cum aliquo Romam. Sic et servi
35 geloben se servire dominis suis 3C. Vide, quam stulte illi allegant tantum
attendentes verba, non modum et non servant Mosen, sed propriam glossam
faciuut. Quia nemo vovet clericis, quod velit 4 septimanas, ; annum alicui
1 prophetae] p 2 prophetae] p 3 Samuel] Sara losue mit 1 Mid: durch
Strick verbunden S sequatur] seq 9 Franciscus] Frau 13 pr,aeceptuiu] praecep
dicere] d 14 dicit] d 16 acceperunt] accep monstravi] ölio -'f »nuetBot
18 suscipiunt] suscip 19 Gideon] Gid 20 huiusmodi über j))ruc^ 31 habebant] hab
34 Romam] ro 37 septimanas] sept
Sut^etS SBetle. XXV 28

434 $tebigtcti über i>a% 3. unb 4. SBiidf) TOoje. 1527/8.
servire, si non alter indigeret eius servitio, ut daret pecuuiam. Non dicit
raouachus: prior, voveo vobis servitutem annum et postea liber ero JC. In
vetere testamento Levita: bene video non habere vos domum, ego duas
habeo, admitto vobis, ut utamini dimidium annum. lam possent homines
geloben ipsis ministris verbi cibum, agrura, hortum unum, duos annos, non o
fuit ergo votum, sed mera charitas, ut si permitterem alicui ju gebrQurf)en ad
tempus, fuit ergo egregium exemplum charitatis. Sed ludei f)a6en§ getjalteii
ut nos iam. Ita fuit votum eorum temporarium et de his iuterim quae
stabant in eorum potestate. Nostra vota nou habent fundamentum iu scriptura,
deinde sunt perpetua et ex alienis bonis. Illic praeeepta et ordinata lo
vita ostende liic, Et nostra non potuerunt solvi ut iila. Et 3. in potestate
eorum ftunbert, quae potuerunt facere sine damno. Inspice vitam nostram.
Mulier vovit 4. feria ne ederet carnes. 1. non adest verbum, 2. contra
fortitndinem tuani et posset ita foetum occidei'e. Cum deberaus vovere ut
praescriptum ludeis libere quod praestare potes. is
In vetere testamento t)abitt betl nnmeii gehabt, quod deo fuit gelobt,
apud nos est charitatis opus, quando einer betn anbei" ^in leitet ben agrura,
äWattt). 25, 35 equum. Vota illa scripta in Math. 25. 'Esurivi'. Item voverunt se ituros
ad S. lacobum: ubi scriptum? quis iussit? Satan super irripuit, 2. non est
in tua potestate, nou habes pecuniam, tibi nutriendi uxor et liberi ad quos 20
alligatus et aliorsum te vertis. Si etiam gelt *Dlo)e, tum posset quis lefen,
ne iret ad S. lacobum. Sic conclude de aliis peregrinis ut ad S. Crucem,
©limental, la§ )d^lt»t|en blut obbcr fc^loeiS, noli permoveri, ergo fc^lag vota
tua subter scamnum. Si Simiae sunt Mosi, tamen non servant, ut Mose
2>raecepit non eundem modum servantes. Sic cum monastica vita. Sine 25
scitu parentium vovent, quis hoc praecepit? Num conv^eait cum voto Mosi?
Ego occidi filium, quia Abraham fecit, nobiles occidi, quia etiam David,
Mosi Votum fuit temporarium, potuit redimi et in potestate fuit. Tu permittis
iaeere parentes in paupertate: quis iussit honorari? Sic omnes
monachi sunt damnati in gxnnb etiam per Mosen, si guUet, multoplus, si so
non guU. Sic non potes continere, gib bid) au» ber feiltc^leit in e^eftanb,
1. TOofci, 27 quia 'masculum et feminam'. Nunc lauffen fie ^in ein et nesciunt, quod
habent castitatem, nod^ g^et§ mit ber fti"engl)eit l)in iüxä). Vove quod deus
ordinavit, dicit Mose, repete 3. priora: si inveuis in illis votis tuis, bene.
Castitatem scrvari non est ordinatum a Mose. Papa potest omnia vota 35
öcrleuffen praeter castitatem. Si castitas est in tua potestate, ut corpus,
domus, bene: sin non, 3Ja e§ barff iamer unb not, ut simus casti etiam
coniugati. Ita pseudoprophetae accipiuut tantum verbum 'vove', sed qui
3 Video über bene 4 liomines] lio zu 6 über ut si permitterem steht ben jU gut
zu 7 über fuit steht est 14 debemus] deb 16 ifob] fabelt 19 lacobum] I zu 33
über fc^lni^cn sieht idola 33 babeiit] bal) 38 pseudoproplietae] ps

3. ÜJIofe 27 [1. Seäember 1527]. 435
utendum, qui praestandum jc. Ex his accipe sententiam Sol. Quod vovetis, ^"d. s, 3
servate. Ex hoc textu habet Sol. Locutus est de malis biiBen qui beae
habuerunt et non fecerunt. Ut quando misero viro äufaget ein famniei" unb
ftuben unb für 3U ex avaritia vel odio unb !^telt§ im nicfjt, cum iani vellet
5 ein äi^en, fo luiltu in f)in auä ftoffen. T"t si alicui jufagt corpus meum
et vellem servire 8 dies et revocarem, certe displiceret deo. Ita gl^en bie
fpiiicE) auffetnanbev. Uli contra: serva sive sit possibile, placeat deo,
ordiuarit.
Mose ^ot fein öertoaret addens domino. Tum f)at§ gefieijjen nidjt
10 tcifjen proximo, sed I)eiligen domiuo, Ut quisque sciret: si quis ita faceret
proximo propter deum, fo üeibinb ic^ mi(^ mit bcm, ba§ \ä)B got ju e'^r
unb bienft et proximo ju nu^. Et ideo ordinatum, ne faceret vota, nisi
deo et falsum cultum erigeret, nou ut nos sanctis vovimus Sebastiauo. Nos
in novo testamento habemus 'dilige proximum'. Et quod non propter comis
modum nostrum, sed ut honoretur deus. 'Sic luceat' Matth. 5. Vides, quod ffliattr). :., ig
nostra opera finb fccfjcr gefaft quam in Mose, in quo nihil aliud quam quod
alter alteri comuiodet, tarnen ut uomen habeat, quod deo fiat. Quod vovi
me Christiauum fore, possum praestare, quia habeo spiritum sanctum, fidem
erga deum, quid ergo alia vota |oI h)ir antit^ten, ba got nidjt Oon tneiS?
:io Ultimum in hoc capite: ut deo sanctifieentur vota i. e. ut deo serviatur.
Quid nostri votarii hie voveut, ut inde 2 peccata consequantur, ha^ ^eift
got nic^t geheiligt votum, sed contra, quia habeo fidem, per quam salvor et
deinde proximo per fidem serviam. Sed in cenobio eligo per quod volo
servari. Ita ubiubi vertis, vota sunt contra deum eterna et impossibilia.
25 Ergo conclude: omuia vota extra Christianismum sunt uihili, modo si fiunt
propter salutera. Si voves, vove, si est proximus miser, et loca eins habitum
et da potum , cibum, et non die: ego voveo tibi, sed debeo tibi. 6»
Ia§ bic vota monastica in taufcnt teufel faren.
Über ba§ est c. in 4. libro quod huc pertinet. Et nimbt bctfclbä bie 4. a'ioic ao
30 peifon QU§, ut si mulier velit geloben sine consensu mariti bie !amei" unb
3i
ftubcn, quare? quia debeo de meo t)crlei()en. Maritus est dominus, ergo
uxor non habet potestatem. Si puella voveret se servituram 40 dies alii et
audirent parentes et permitterent, tum servet, et tamen possunt mit bei pu§
bejalen. Repudiata, vidua est sui iuris, sub nullius potestate est, si vovet,
servet.
^ein gefinb !an§ fic^ berloben, donec dominus dicat 3^a bailju. Date
mihi talia vota in novo testamento, bie ^eilofcn leut non leguut textum.
Impossibilia sunt, 2. possunt solvi, geleft, 3. a deo praecepta, 4. deo sanctificata,
nos diabolo. Ita vides, quod Mose non solum contra vota est, sed
zu 1 über sententiam steht terftanb 5 in über ^in 13 Sebastiauo] Sebast
23 jjer über quod 'JGi27 habitum] hab 34 Repudiata] liepud
28*

436 iprcbigteii übet ba? 3. imb 4. ^nä) SJoic. 1527/8.
etiam si pro votis, tarnen ging er un§ nic§t an. Secl Summa Summaruin:
servi proximo mit Ici6, gut, etfer k. 2}iofe l^atu auff btc )3rtefter gefielt.
Nos sie oranes Christianos. In novo testamento: dilige Christum, 2. crede
et proximo. Si patcrfamilias , rege domum. Si faraulu.s jc. Imo cleriei
sunt diaboli, ut eunt et staut, quod efferunt suum .statnm supra Clu-istianorum,
cum sit multo inferior.
9. 8. Sejombct 1527.
3lu biefcv spvcbigt gef)t £utf)er nad; einem fuvjcn StücfHid auf ha^ öovt;ev
S3ef)anbeUc 3um 4. 33ud; ältofe über unb 3tDar jum G. .ffapitel. ®r befd;Iie|t bie
5}.Nrcbigt mit einer 3Iu§fiiI)rnng über bcn Segen 4. 5J?. 6, 24 f., bie ober in bcr 'Diqc^=
fd;rift (unten 438,20 — 439,17) feT)r Inapp erfc^eint. @ic ift bornm aud) mol)! nur
ber 9lnSgang§puntt, nic^t bie ©runblage geiuefen für bie ^Bel^anblung beS ©egen§,
bie 8utl)er im Sa'^rc 1532 unter bem 3:itel „S)er ©egen, fo man nad^ ber 9UJeffe
fpvid)t über bog 5I>"oId, auä bem Bierben bud)e ^Jlofi, am .Dj. 6ap. 9lu§getegt burd)
!i). Start. Vut^." bei ©i^irlen| in Söittenberg bruden Iie§ (grl. 36, 155ff.). ^afe
biefe 9tu§arbcitung üon Suttjer felbft ^errü^rt, wirb über oüen Zweifel erl^oben
baburd), ba^ üon feiner 5tieberict)rift ein ©tnd erl^alten ift. Sßir geben bal^er ben
Sejt biefe§ 1)rudeg nic^t I)ier fonbern unter ben ©d)riften beä 3o£)re§ 1532.
*P.
^:pietfd).
Dominica 2. Adventus.
Audistis bie fpruc^ fo ba ft^en in lege de votis in quibus audistis
verum intellectum, qui praeceperit haec vota, nt qui mochten angef|)roct)en
locrbert istis locis, scirent respondere. Nescis euim, quam gravent conscieu- lo
tias Papistae votis, ut ergo quis contirmet suam conscientiam, dico: est inclmstianum,
quando quis aliquid vovet et non servat. Verum vovendum
illud quod habeo et mihi possibile. Et tales sunt qui numquam servant
quod voverunt, quia voverunt se fisuros merito Christi. Audistis vovendum,
quod in potestate uostra, 2. ba§ man fic^ toec^fel, enberu unb lejen funbe 15
tnit gelt, 3. ut deo fiaut i. e. in honorem dei, non in ignominiam dei, ut
nostra omnia, ad S. lacobum. 33on bcm ÖcrBanbteu multa legis in los. et
lud. i. e. fo öcrurteilt civitates, baB fie aufgcvottet toerben, ein bing ba I)in
berorbnet. iMn bie ftat huius banni ift bie tel). ac^t, quia ibi datur potestas
in taleni omne 3c. Huiusmodi bon etiam ordinavit in isto populo. 5tlfo ba 20
6aul bie 2lma(ec^iter fol fc^lagen, debebat eos berbonnen i. e. ad hoc ut
exemplum poneretur stulto vulgo, quod regendus. Carnifex habet multa in-
4 pro.ximo] prux
6'
Audistis] Aud zu 8 Seiitiae de votis sji r 8 f})V~c^ c b in
(prut^e audistis] aud 11 Papistae] Pap ut über ergo dico] d lljrJ inchristiauum]
inohr zu löjK 1 2 3 ?• IS civitates] civita -21 Slmoted^itet] Silmttlei^ debebat] deb

4. OTofe 6 [8. JTejcm'bev 1527].
437
strumenta quibus plectit soutes. Sic iu ista regione erat Bau, ut timerent
sibi, De sui einfeinen. Summa Summarum: e§ ift ein foIc§ btng ut nobiscum
!eif. aä)t, nuff 3ubif(^: bevBanb. Legimus de principe lepthae qui ignorans
vovit, vide historiara 3C. immolavit eam .secundum legem eam, si adfuissem,
6 iä) f)et§ im getoert, e§ 'mar ein ungeboc^tfam votum, benn e§ ift fein mctnung
nic^t gelDeft, ut hominem, sed putavit sibi vaccam, bovem 3C. Ideo debebant
ipsi sacerdotes gelcntf '^oBen legem, Et monachi si vere servarent vota, deberent
mactari: si hoc, pauci ingrederentur, sed intrant, ut bonos dies
habeant.
10 Ex 4. libro c. 6. videamus exemplum qui praeceptum votum, quando
volunt vovere. Ita audistis, quod populum istum regere voluit variis legibus.
Et supra audistis, ba§ einer geIo6en funbe feinen leifi, l^ou§. Sic vides
vota omnia temporaria. Vult dicere: vos estis inclinati, ut varia vota eligatis,
ego praeveniam et ordinabo vobis: si vultis eligere vota, eligite mea,
•* uon nostra vota, ut ad S. lacobum ire non vult. Nazarei gelo6 l}rgenb einer
4. 8. 10. jar quidam per totara vitam, ut caveret vinum, zitum et fortem
potum.
Edere poterat quod volebat, dormire, non edebat uvas, rofin, non effig,
vinum, mustum bibebat. Et muft fid^ quoque l)uten, ne praescinderet crines,
gleid^ tnibberftnS Iribber boB 5}{onc§tum, sie de Samson legis, quod fuerit
20 perpetuus Nazareus, fuit votum in bis quae habemus et quae sunt in potestate
nostra et temporaria. Haec pro exemplo dico, ut videamus non ita
fuisse ut nostra. Tili potuerunt dicere: hoc opus non elegi, sed deus ordinavit,
ergo placet. Si ex Petro, Paulo !unb erfur Bringen, quod gestari
possent cappae.
25 Hae causae 2 eraut 1. ut deo in honorem fieret, 2. ut sacerdotes
aliquid acciperent. Ipse meminit doloris sacerdotum, quia nihil dedit
illis de terra, sed debebant se nutrire de oblationibus. Ideo veniunt folt^e
vota qU bo !^in, ut sacerdotes nutrirentur, sed ibi magnum periculum.
ludei erant avari , ut cogitarent seipsos nutrire, ut iam fit, quando dan-
30 dum deo.
2. tnuftS unfertn l^errn ju e^ren gefc^e'^en. Non voluit, ut inde gloriarentur,
sed voluit, ut sibi in honorem fierent, non ut in haec homines fiderent
unb brauff Bud^ten, sed ut homo agnoscat me hominem esse, qui fidem ostendat
operibus. Sic voluit istum dominus fieri votum deo in honorem et
3 principe] princip ^u ö lepthae votum r 6 debebant] deb 7/S deberent] deb
zu 10 über c. 6 steht quia diximus de votis über praeceptum votum steht vovendum sit
11 vovere unter volunt VI Caput ex Numeris sp ro r audistis] aud 12 audistis] aud
bj (fie) einer (fi$) getolBcn zu 12 Nu. 6. r 15 Nazarei] Naz 16 \ox o
19 SKon^tum] Slloncö zu 19 Samfon r 22 potuerunt] pot: dicere] d
23 Petro] Pet Paulo] P zu 25 1 2 r 26 doloris] dol 27 debebant] deb zu 27
über nutrire steht alere 28 periculum] peri 29 cogitarent] cog 33 homo agnoscat]
ho: ag 34 istum] ist

438 5ptcbigtcn über bnä 3. iiiib 4. Surf) ÜJIüjc. 1527/8.
siicerdotilius 311V nciriirtg. Est ergo votum de his quae habemus iit non
bibere vimim. 3. ut fiat, iinde sacerdotes nutriantur, 4. ut fiat deo m honorem.
Si huiusraodi e.ssent vota mona.stica, non culparemus. Da aliquem,
qui ingrediatur, ut velit servire medium annum, ut suo servitio fimnen ge=
niffen deo in honoribus et hominibus gu nu|. Sic Nonna: serviam iis qui 5
me indigent. Sed eternum ficfj hinein jU gclobcn et aliis detrahere servitium
6 9 quibus debent. 'Et orinem si quis moritur.' In Actis apostolorum legis
Paulum usum hoc voto, ubi etiam erat Christianus, fuit in loco quodara, ubi
quidam fuit gerieft vel ;)lo|;Uc§ gcftov6cn. Pauhis servavit libere, deo in
honorem et proximo in salutem. Sic Hierusalem joge er unb lie§ ftc§ 10
6, 21 reinigen. 'Lex eius qui vovit.' ®» gf)ct ba ^in, ut sacerdotes alerentur.
Ubi tempus capilli abscindendi. Summa: est votum possibile öerfaft per dei
verbum et fit deo in honorem et proximo sahitem. Non similia his sunt
scindenda, quia sunt contra fidem Cliristi et eius sanguinem, quia fiunt derlei,
ut fiant salvi, ba§ l)cift ®ott 3U unef)ren gelobt. Sic laici dederunt ad 15
missas, quia vohierunt salvari. lam quia petiraus eos, ut miseris succurrant,
nemo vult dare dicentes: Si nihil mereor, quid darem. Sic si is ad S. lacobum,
habes 2 peccata, tum currunt. Si vero audis: Ito proximo in commodum
et deo in honorem, ibi nemo.
Ibi est benedictio quam audistis diebus dominicis. Nihil omnino vult 20
pati, traS boS tiolä f^un fol, quid docere debent sacerdotes, omnia berfaft
in verbo. Nemo habet occasionem aliquid moliendi et docendi quod non
sit scriptum in libris. Sic vult, ut sacerdotes benedicant populo 'timeretis'
q. d. tfyx fott fie ntcf)t fegen, sed ego, praefabor vobis verba. Sic in Nazareo
hoc vidimus: praecipitur ei abstinentia vini. Ibi nulla additio, it ut alius. 35
Sic hie quaudo vultis fing fein, et benedicere nolo, quia facietis beuedictiones
impias. Videamus, quid in se contineat benedictio ista. 3)f]r folt mir populo
non ita benedicere ut pseudoprophetae qui dant satis ad suas idolatrias,
multum benedicunt. Sed mea benedictio fol fret) g^en ex mera gratia.
0,24 3 habet in se ista benedictio. 'Dominus fegen' i. e. quod dominus 30
dicat super populnm: feit retc^, gefunb, m!)eret euc^, ba§ ir an leib unb
gut junemet. Deinde 'bcljut bid^', quando dedit tibi et benedixit tibi, ut
etiara curat, quia Satan, quando benedicit nos dominus, ftel)et barnod^, ut
206. 3, 8? nobis umbbringen, ut fecit Tobiae, non sineret tibi tunicam vel jaun ftecEen.
SU J/2 1 2 3 r 2 .3.] 2. 3 inonastica] monast zu 6 über servitium steht
servitium zu 8 Pauli votum r über ubi steht bo !' Paulus] P 10 Hierusalem]
Hieru zu 11 über eius qui vovit steht be? jud^terS 12 Summa] S 16 voluerunt] vul
17 vult] V IS babes] bab peccata] p 20 audistis] aud vult] v 21 debeut] deb
22 occasiüiiem] occa 23 libris] Hb vult] v 2ö (ab) abstiuentia 26 vultis] v
28 pseudoprophetae] ps idolatrias] idola zu 29 Beuedictio ex nu: 6: r 31 dicat] d
34 Tobiae] Tob

4. 3JJofe 6 [8. ffiejembet 1527]. 439
Qiiando ergo agnoscis tibi data bona a deo, indiges ut te 6e()ut in beil
felBen guttern.
2. beuedictio: 'liluce' quid est i. e. mac^e fein aitg '^eü uBer bic^ i. e.
boS bü t)^n Irol cr!cnft, ut quaudo liomo deponit larvaiu i. e. ut dominus
5 deus det tibi tjcHc» Iidf)t, intellectum in cor et hoc intelligens. Hoc 1. est
benedicere, dare bona, alterum dare gratiam. Vides revera gratiam meam.
Hinc sepe in scriptura 'ne avertas facies' i. e. det tibi bona et conservet
2. ut maneas in illis bouis et non agnoscas alium deum. Sieut Satan tibi
nnc^ ftelt semper, ut tibi auferat bona tua et corpus. Sic ut auferat tibi
10 salutem et agnitionem dei. In animo omnipotentem aguoscis deum, ut
Schwermeri blaspliemant deum, ergo 'deus er^eb' i. e. sie illuminet nos: ut
eins verbum agnosces, tum habebis beniguum deum. 3. ut non solum sit
propitius et ut etiam habeas bouam conscientiam, non timeas eins iuditium
quasi post te clamantis. Haec sunt verba 2. quibus utitur Paulus. Gratia, ' u%.'
15 ba§ mau got cvfen unb ftib in couscientia i. e. fei im gncbig iinb tarmljerl'
et gefi in fiib. Ex hoc versu ift gefponnm totus ps. unb ift brauff gemai^t.
Hactenus de hoc textu.
10. 1. SanuQt 1628(?).
3n ber 4"ianbfcE|i-ift fte'^t biefe§ ©tüd (o'^ne ®atum) tiintev bcm erften Sfieil
bon ^Ir. 11, ftetjc oben er'^äUni| fj)eint in ber iSanbfd}rift felbft baburd) angebeutet, ba^ einem
am ©d^Iuffe öon 9lr. 9 am Sanbe ftcl^enben a (jn 439, 17) ein b am 9(nfange bon
Dir. 10 (3U 440, 1) entfprid^t. Sem Umfange nac^ baben >nir e§ mit nur einer
«Prebigt ju tf)nn, bie jlrifc^en Dir. 9 (2. 3lbb. 1527) unb 91r. 11 (1. ©tg. u. (Spipl).
1528) unterzubringen ift. 3u 5h-. 9 ift Ü'ap. 6 bef)aubett, in 9tr. 10 i?ap. ll,16ff.
unb eingangs öon 5Jr. 10 bejie'^t fic^ ßutficr auf bie Unjufricben'^cit unb Ungebulb
be§ $ottc§ Sfvael, bie in Aap. 11, Iff. beriJjtet wirb. 9Bir irerben alfo anneljnien
bürfen, ba^ i'utf;er bie Map. 7 — 8 aU unert)eblid) übergangen unb 11, 1— 15
(Oielteidjt aud) bcn Slnfang ber ß)efc£ii(^t§er,^ä!^(ung in Aap. 9. 10) in einer nid^t er=
^altenen *prebigt befprodjen I)at. 9n§ 2age ^tüifc^en 2. 9(bbent unb 1. ©tg. nadj @pt=
p'^aniag, auf bie biefe öerlornc 5prebigt unb unfere 9lr. 10 faßeu fünnten, fonimen in
aSetrac^t: 3. unb 4. 9(büent, bie 3 SBei'^nadjtgtage, ©tg. nacb 3Bei't)nad)ten, DJeujal^r,
©tg. nac§ Dlenjatir unb ßpip'^aniaS. Sabon fallen aber aU ganj unloaljrfc^einUc^
tbcg bie 3 3!Bcif)nad|t§tage, ©tg. nad; aBeif)nac^ten, ©tg. nadi Steuja'fir unb 6pi=
pbaniaS, teeit für biefe fämmtlid^ 2 5perifDpenprebigten guf^erS bezeugt finb (bgt.
S3b. 23, 674 unb im 5j3rebigtjaf|rgang 1528). i*on ben übrig bteibenben 2agen ijat
10 agnitionem] ag omniijotentem] omnii) 11 blaspliemant] blas 12 liabebis] hab
zu 13 et (sed) ut etiam üher habeas 14 clamantis] olama zu 17 a r
') vgl. das Adj. barmherze, aber hier doch wohl als Abkürzung von barnttjcr^tg zu
nehmen. P. P.

440
^prebigtcii über baä 3. mib 4. S3iic^ 9Ko|c. 1527/8.
ber 3. 9lbbent banim ntc^t biel für \\ä), toeit bon biefem Jage feine iperitoVen=
pxci)ia,i Suf^cr? "öeaeugt ift (Sb. 23,

3
4. 9J?ofell [1. Sanimr 1528(?)1. 441
l^aBenS tren Iiift gepuft. 9{ed§, quautus numerus auuum. Si Mose non
scriberet, non crederem tantum avium unius generis capi posse iu duabus
diebus.
Antequam ederunt carnem, iia fte iiDC^ in ber Iiift ftcrfen, venit pestisii, 33
5 et percutit. 3ft ^^^^ "^^ quando pestilentia venit iu exercitum. Sic isti
luft auä) gepuft 3C. Paulus: ba§ ift un§ furgcfd^ticten, dicit Paulus. lami-Sor. lu,«
habemus Euangelium, ha^ Mafien hJti; fo fat, praesertim Schwermeri non
curant de fide et cliaritate praedicationem. Ideo faven fie ertjau» et quisque
cogitat, volunt edere carnem i. e. docere secundum sensum carnalem, quod
10 caro apprehendit praedicatum. Sic contemuunt maxima, quod [tiefen in
impietate,_votis et benedictionibus et nur ettooa neu-S evbac^t quo dnobis placet.
Deus custodiat, ne et nos saturi fiamus bev gci[tlid§en ler Euangelii.
Euangelixmi non potest satis praedicari et tarn sepe est semper necessarium.
Qui statin! saturi fiunt, uou ge^om ad Euangelium, putant talem praedica-
15 tionem ut Aristoteles. Scire lüor ba§ enb ba öon. Non erat talis doctrina,
ba mit einer [ein leBen bavnad^ funb ri(|ten. Sie putant Euangelium talem
doctriuam quae discenda, ut sciatur. Sed vult non solum sciri haec doctrina,
sed vivi et sentiri, nt quando tentatiouem habent, tüeren fid^ mit ber felben
let, et ergo semper tractanda getrieben, alii omnes sunt carnivorae i. e. non
20 manent cum ea Ireiff^eit jur feiten bin nit§ et quaerunt novas cogitationes,
per hoc succumbit fides, charitas. Paulus ad Timo. 2. c. 4. 'Veniet tem- j. xtm. 4, s
pus' jc. Ipsi putant se intellectum satis sufficientem habere. Sed nemo iam
illorum certo seit suam doetrinam. Sed hjie tuenn ba§ alfo toere? Et quando
hoc stultus audit, tüerlid^ e§ tan. Sic faciunt novas cogitationes quibus
25 homines faciunt tfXX. Sed non est fabula nostra fabula: Si vis salvari, crede
in Christum, dilige proximum. Si crucem adducit dominus, voluntarie perfer
et expecta futuram et sperne 3c. Sed quaerunt, quare Paulus dixerit se velle
Anathema, ba§ l^eiffen carnivorae, quos et iam habemus. Sed maneamus
cum Vera doctrina quae e celo venit et araplectitur carnes quae vix duas
30 ulnas i. e. comprehendi possunt. Sed quid sequitur i. e. nondura '^etten§
auff gefreffen. Sic et continget illis qui a vera doctrina defieiunt, caduut in
alia bing unb Inerben anä) bruber fterben, antequam ad finem dedncant.
Sicut factum est Muntzero. Nam nullus hereticus :^at§ ha ^n gebrad^t,
quo venit. In esu carnis tam cupidi, ut geringft 10 modios congreget.
35 Habent maiorem cupiditatera ad carnes quam ad manna quidam
20 modios. Et hoc est quod Paulus dicit juntfen bic oren, et illa plus 2. lim. 4,
suscipitur quam vera, man feit girig brauff ut ignis in stipulis. Si huc
zu 1 isti c aus iste darüber steht bife 6 luft (ift) futgcfc^rieBen] futgefc^
9 cogitat] eog 12 geifttid^cil] gsift: 13 tam über sepe s!« 17 (docenda) discenda
IS teutationem] tenta habent über teuta 2Z charitas] cha zu 21 über 2 c. 4. steht
Increpa zu 25 homines] lio fabula (2)] fab 26 proximum c aus Christum 28 Anathema]
Anatlie 29 aniplectitur 35 ] 2 Tf'orte unlesbar

442
^Prcbisitcit über ba§
:',.
uttb 4. Sud) 9JioJc. 1527/8.
veniret Sehwermerus, viderctis (|iiatu tcnuis doctrina futura esset de fide,
charitate, vita eterna, et flilicj iüivb ir, quia sapit optime quod carni getne§,
et ratio potest comprehendere ut illud: baptisma est mera aqua. Hoc ratione
optime intollio;unt. SpUltttp liin Wüö), est verum, Et congregant carnem 20 K.
Sed quando dicitur: in baptismo est verbum dei et deus baptizator, of) ba§ s
fc'^cn toir nid^t, sedet ad dextram patris, non convenit cum ratione. Sluff oltar
tft brot imb loein, t)C ein simplex scientia, quando doceo: panis est panis,
oportet liabeam magnificos doctorcs qui me hoc doceat et tarnen nitnpt Tnan§
ein et sapit, sed quod hie corpus Christi, non sapit. Sed est panis sanctus,
ja bQ§ gel^ort barju, Est ein becEel. Si ergo 'benedicite' dico, est etiam lo
sanctus panis ut illorum. Et hoc est, quod cum 20 modus incedunt, hie
vix cantharum i. e. Christi doctrina ift fc£)h)ad) unb langfam unb fi^tüerlid^
g'^et verbnm dei. Sed quauto infirmior, tanto erit doctrina firmior. Et econtra
ubi tam repentc augcscit, tanto cicius cessat. Ut hie interitum. Et hoc
vidimus in rusticis: seditio celerrima, in 14 reget fid^ fere tota regio et tarnen is
in mense occisi. Quando in principio quis raultum currit, leufft et fid^ bolb
0^6. Sie fit cum illis hereticis. Satan non potest moderate incipere, sed
cum cursu, ideo frangit colhim.
11,26 'Medad.' Ibi nostri rottenses habent fc^ein unb bet}elff. Quis dedit
his? diabolus. Si ipsi surgunt, cur ego et non .surgerem in contione et 20
11, 28 dicerem : Ego habeo spiritum. Ibi vohiit losua tneren Mose, non, ergo
concludere volunt, quod non debent interrogari, qualem spiritum habeant.
Sed sepius diximus neminem debere praedicare, nisi habeat vocationem a
deo vel hominibus. Prior e celo non est. Sed iam vocatio fit ab hominibus.
Sic respondeto, Ut imponant supercilla et recte intueantur textum. Non 25
egressi cum Mose, causam non addit. Sed hie additur: ©ic tüetben OüS) an
gefc^rteben , ergo prophetaverunt i. e. debebat eligere 70 viros et inter istos
erant scripti, ut inter istos oomjnitarentur. Cur autem non exierunt, non
ibi causa. Ergo non 'f)ttfft fi($ hoc exemplum, quia habent testimonium a
Mose, quia inscriptum. Et electi et vocati ut alii: Cum ergo sunt inscripti so
electi et vocati. Ergo loo man Inintfcl ^rcbtgei" finb, non ferendi, dicunt se
missos a deo, ut praedicent. Tum tPciS tales ad nos praedicatores, quibus
suggestus est commissus. Si quis a deo missus et habet spiritum, ben
h)ei§ er un§ an. Et hoc fiicit spiritus sanctus, indicabit prius. Sed non
faciunt, sed furto ingrediuntur. Si ad nos venirent, interrogarem, unde 35
haberent hoc, quod emissi vel iudicare contionem. Si non faceret, proponerem
mortuum hominem, ut eum suscitaret. Tales fol tnan ftifd^ fre^
1 doctriua] doc ftitiira] tut 2 charitate, vita eterna] cli v e ' brot] b
21 dicerem] d losua] los: 22 habeant] hab 2S habeat] hab 27 debebat] deb
29 testimonium] testi 30 et vocati üher ut über inscripti sieht ange: 35 ingi'ediuntur]
ingred

s
4. SBuc^ 3)!ofc 11. 12 [12. 3anuQr 1528]. 443
j^oltcn pro leibigen teuffei, nam spiritus sauctiis non facit sie. Ideo non
audi et crede illis praedicatoribiis qiii dicunt se habere spiritum. Quia
Spiritus sanctus eligit per homines. Et tales iactant Bcfel, non spiritus
sanctus. Si vero venit a spiritii sancto, quaerent te amice unb lüiib fic^
5 laffen toeifen, vult discere et tarn huuiilis, ut sciat fic^ lenden, et abit et
gratias agit. Uli spiritus volunt esse magistri, fd^eiten ba» offentHii)e l)rebig=
ampt et in augulis cupiunt. Ipsi inducunt hoc exeuiplum in scripturis suis
de Medad, sed sunt electi a Mose et toto populo scriptique. Haec pro
iDQinung, ne sinamus nos effen.
11. 12. Sammr 1528.
Stn ber J^anbfd^vift Bos. o. 17'' fte^^t bcv erfle Ilicil btcfcr «Prebigt (bt§444, 17
sed) Qnf(^Ue|enb an %•. 10 auf 931. ISS^, bai übrige ©(. 16.3»— 165».
10 Dominica 1. post Epiphaniae Anno 28.
Audistis in XI. c. 1. casum et infortunium populi ba§ luftevn toar,
voluit carnem edere et ubn bQ§ f)ttnel bvot ubevbrufftg, qui plagati sint, ut
vocatus locus luft grebet, quod concupiscentiae populus illic sepultus. n, 34
Sequitur iam iterum ein unglutl.
15 CAPUT XII.
Eeddimu.?: Idqv ein fer i.e. fcnffter, arm potius etenb jemevlic^en ,
ein 12,
baim^ei'jig, jemerlic^. Vult dicere : c» ging l)()m auf ber niaff cn fc^enblic^ ut
qui regere debent, [)a6en öiel ^er|icnletb. Si est in seculari, omnes offendit. Si
in spiritiiali, Satan excitat, mu§ ein 3et(f)en, ba l)eberman. Moses erat miser-
20 rimus, ber elenbeft mcnfc^ auff erben. Ibi iterum altum exemplum, quia
Satan fidj fpert unb Inert, ut dei verbo uou obediatur. Omnia ordinata in
secidari et spirituali regimine. Ubi iam ber gef|orfam fol gt)en, unum infortunium
sequitur aliud. 1. tedio atTficiuntiir jc. benn Mirjam et Aaron
legen fie' contra Mosen auff. Exemplum nobis. Si quis vult aliquid accipere
25 divinum, Satan Inirt ein ftetu l)nn lueg luerfen. Solomou 'mein lieben linb, ©iv. 2, if.
quando das te ad cultum dei, reiice omnem timorem et sta in timore et ne
elatus sis et praepara animam, quia Satan non potest pati neque opus neque
1 spiritus sanctus] s s 3 dicunt] d 5 et (3) über abit 6 spiritus] s
oftcntüc^e] off 11 Audistis] Aud infortunium] infor 12 carnem] c u6er=
brufftg] »Betbruj 13 populus] pup 21« 15 Nume: XII r IßjlT nach potius eine
Viertelzeile leer, darüber steht elenb iemerlit^en ein feorai, darauf folgt in der Zeile ^tt jemertid^
17 Vult dicere] V d IS in über seculari zu 24 über legen steht opponunt zu 25
über Sol. steht Sap
M = m

444
^irebigtfii übet bn? 3. unb 4. »uc^ Tlo\(. 1527/8.
verbum tuiiin. Si es seciilaris, si spiritualis. Soror nattii-alis Mose, Aaron contra
eum uitunhir. Ideo miseiTimus homo, populus contra enm et soror et Aaron
qui debebant dorsum illius esse, an bem er \xä) '^iclt et antequam inspicio,
diirius contra me sunt quam alii. Et haec est causa. Mose fuit doctus
homo ordinans egregie leges in populo. Mirjam fecit ut asinus qui voluit s
aliquando rex fieri. Sic illi: foHten itir benn ntd^t§ fein? bie getftli(^e [)offart
unb ftoI| treibt fid^.' Si Mose potest bonas ferre leges et nos sumus aeque
docti ut ipse et eundem spiritum habemus.
Sic omnes heretici. Num non tarn docti essemus ut Paulus? bttncjen
^r gi'ofö !unft er ein, ut Paulus nihil sciat. Sic Arrius. Sic nostri hodie: lo
ex spirituali superbia fit, quod quis non potest continere suam sapieutiam
secum, ut dicatur: quid Mose? laudo Aaron et Mariam. Et iocnben für ein
treflidfien l^erlicfien fcficin unb treffen ^Jtofe bei feinem eigen gefe^. Ordinavit
Mose, ne commiscerentur tribus. In tribu nemo ducebat ex alia, sed hJatb
berorbnct in ftc^ felBer unb l^et 5]tiriam ba§ für fid^. Nos sumus sanctus is
populus et electus v^eniens ex patribus, quid facit mens frater? dicit se habere
spiritum sanctura, sed agit ut nequam et contra spiritum sanctum dueit
uxorem 3c. totl 5Jlofc geift tenififen et aliis os oufffperren, ut dicat: Mose
seducit. Sic vili specie omnia vult unberhJcrffen quae unquam docuit Mose.
Sic iam multi nunc timuerunt nee ausi os aperire contra papam, iam so
in tuto omnia volunt papam conculcare. Ideo inquit, quia duxerat Aethio-
2.a)io!e2,2ipissam. In 2. libro audistis Sacerdotem Madian dedisse filiam, qui sunt
^^cini Aethiopum et ita nigri ut Aethiopes bie ijtx auffer fotncn, bie ftoffen
I^art an bie 5}Jibianiter. Illam iam vocat Mirjam Aethiopissam et vult
5f^ofen 5unt @(^uler mod^en et dicit Mosen perdidisse spiritum sanctum et 25
non intelligere deum, et quod sit populus sanctus, qui non habere debeat
gentiles mulieres. Et toHc stulta seducit Aarou, ut cum ea sit contra fratrem
et ordinatus ab Mose et tamen audit bie tolle nerrin, ^undffrau ^Dlirjam
luar !lug ioorben jc Et supplitium iudicat, quia ipsa geftrnfft mit ber tab,
frater mit verbis. 30
Arides, qui bie rotten pflegen on 3U fomcn ;c. omnes rotten incipiunt
ex spirituali superbia, quod volunt videri coram hominibus, quod sint docti
et spiritum sanctum habeant. Quando hoc ^abm gcfnft, sequitur, ut quaerant,
ut damnent rectam doctriuam, quia Spiritus superbus non quiescit, er Bort
unb greteÜ fo lang, donec inveniat foramen unb fd)anb unb lefter, donec 35
ztt 1 Aa/i'oii/ 3 debebant] (leb 5 ordinans] ord egregie] eg 6 9eift=
tid^c] geift: 11 spirituali] sp 13 trefli^cn] tref: iei über feinem 13 »crotbnet]
»etorb IS dicat] d 27'22 Aethiopissam] Aethi 24 511ti)ianitcT] 3Kib Aethiopissam]
Aethi 3S Sundfrau] 3uncE 33 (se) quaerant
') ftd) treißcn aus älterer Zeit in rersdiiedenen Bed. (Lexe)': Jeroschin, Pass., Marienleg.)
nachueisbar, hat Luther Unsere Ausg. 7,627, 4 in dei' Bed. 'sich aiispornen, sidi abmühen';
so wohl auch hier. P. P.

a
4. DJfofe 12 112. 3aiiiiot 1528]. 445
ein lo^ ^in ein mac^t. ©ic hjoU über 5)toien, ba§ ioar ber teufet. Ubi
hoc, qiiaerit, qui 53io}en jU fc^anbeu inac^t. Secl quid ad te? Json est ex
sanguine Israel. Ideo cave. Christus rem diligenter comnaisit. (Seilet eu(f)
für, 'loft mä) nic^t rafifit I)eiffen'. Uli faciunt vere se magistros qui tarn wattf). sa.s
5 gloriam suam ut requiem uou habeant, douec iu publicum eant. Pii et docti
ita faciunt: sunt humiles, non prius Brechen erau§, donec deus expellat.
^Jltimmcr mijn surgunt et dant se in lucem nisi vocati, praesei-tim quando
quid facere debeut in doctriua. Si est re(^tfc£)afien, gfiet tnit jittern unb
furd^t ^in an et nou nisi coactus ut Mose, quia maximum et altissimum
10 offitium alios docere, tnan bebarff nic^t praesumptuosam superbiam, sed
humilitatem. Ergo qui iactant se gloriam dei quaerere et iactant spiritum
sanctum, nou illis credendum. Sunt Mirjam, Aaron, Gore.
Sunt scriptae historiae ju fc^vctfcn bie rotten qui prae aliis erainere
vokmt, finb tolfun, laffen fid) nid^t fc^vedcn. Si docerent ut nos, putarent
15 sibi magnum dedecus, quia uou habent inde gloriam. Sed quaudo aliud
docent, quo os hominibus auff f^Jevren et venit e spiritu sancto. Et nobis
qui cum timore agimus, est scriptum ju tro[t et fortitudinem ut dicamus:
Non \ä)ah, quod rottae surgunt, non insurgemus contra cum fi-atre et sorore,
sicut illi accidit sie et nobis, toir inufjen un§ erregen, ut dicant Nos esse
20 miserrimos.
Si dominus non intrusisset me in offitium praedicatoris, 400 equi nihil
efßcerent. Si viderem spiritum futurum, fo t)et i(S) mein ;)fciffen.^ Sed
melius, si rottae perduntur, tamen salvautur. Fuit externa ceremonia et illa
vult
pugnare contra fratrem.
25 "SttbiV e§ ift boc^ fo gifftig gevebt , ut non. Num dominus solum iui2,2
Mose spiritum ftecft, quia uobis feit? volunt Mosen deprimere et se exaltare
et tali specie, quod fiat deo iu honorem et proximo in utilitatem. Oportet
illa species adsit, quis alioqui illis crederet?
'Nonne?' atoe ia. lam sequitur terribile. Non est deo ein fd^ei;^.
30 Nunquam potuit ferre deus, baSi man rotten m rid^t k. Paulus: 'non tDet= 2. »m. 3,
ben§ ^in au§ fuven, Sed insipientia'. Id quod tandem fit omnibus rottis,
quando ut rabidi caues 3C. Sed dum sunt in ber brunft, non audiunt. Si
quis contra papam prodigia faceret, et Sch\\ei-meri non audirent, quia sunt
in ber brunft. Sic hie Mose mu§ ftil fd^lneigcn. Sed dominus audit,
35 quid fit?
'Exite.' Mirjam ftf)et noc^ feft Et cogitat: dominus confirmabit meamri, 4
5 pubUcura] pub S rec^tic^affen] tec^tfc^ 10 praesumptuosam] praesump
III12 spiritum sanctum] s s IT dicamus] d 19 dicant] d 22 spiritum] s.
») offenbar ist zu erg. in bie tafc^en geftecft oihr cingejogen vgl. Erl. 28, 266 (1522);
29, 312 (1525). F. P.

446 ^Ptcbigten übcv ba§ 3. uiib 4. S8iid) Woic. 1527/8.
doctrinam, uon soliim Mosen, sed nos simul vocat, tvo| qiiod contra nos
loqiiatur, sed fort '\ä)m 3udt f(i)cn. SBie gfietS?
12.5 'S)a erat bei'. Siipra audistis, quod in tabernaculo jcf)tncbt be§ tagS
ein cohimna, ibi dicit, quod fei) Ijeinti gel'cntft. Ibi rursuiu cogitat: ba§
hjivb foftlid) bing loerbcn. Mose nui§ l)n ber f)utten bleiben, nos extra vocat, s
ut recte doceamus populiiiu. Sic agit dominus: eifert in altum , ut profundius
deiiciat.
12.6 'Audite: Si quis propheta.' Sa lüitS l)a§ toerben iinb ha§ irettev
lüenben. Si est quis proplieta, toitb er bie brel)erlei ^aben 3c. Offenbarung
fit iu vi.sione, trauin vel evleuc^tung. ^n traunt, ut quando deus quid alicui lo
manifestat unb reumSt ftc^ cum fide et certus est. De lioc in die Epiph.'
5Jiofen jeii^t er tjie auS über all. Si proplietae sunt, fo luit iä) alfo tt)iin.
Mose uieus rexit populum et jjraecepit, quid agenduni. Si quid amplius
agendum in visione vel traiim ostendere vobis. Sed neutrum habetis, sed
faret ein somno 3C. Sed 2)lofe ift altior, videt dominum facie jc. quare 15
non timuistis eum? videt per ista tria, sed dominum in sua specie. Quidam
2. (Jov. 12, 2 alte speculatns: Nunc raptus in 3. celum, et viderat dominum secundum
naturam. Non reiicio, sed tarnen i6) l)alt» nt($t, quia liabuimus. Non
12, Svivit homo, cum rogavit dominum: sine, te videam. Videt ergo dominum
in sua specie i. e. dei aspectus erlent et ille agnoscit, qui per fidem agnoscit, 20
quod deus sit mera misericordia: qui aliam fidem vel loen'^ de deo fdjepfft,
quam quod sit misericors, vel qui respicit ut illum qui opera accipiat, illi
¥1.4, 7 non vident. Sed econtra ps. 4. 'Signatum eist' et osteude faciem sepe, sepe
cupit ut facies domini super se maneat i. e. vera cognitio in fide. Nos habemus
hanc faciem per Euaugelium, per figuras in vetere testameuto, gleic^iü» unb 25
bilbni» ut quod dicitur rex, princeps, iudex dei et sunt similitudines. Et
sunt visiones. Video patrem diligere liberos, educare ad bonum et dat
donum. Sic deus nobiscum facit, bo» ift ein gleic^nia , sie videtur hie iu
terris. Mose vero habet altiorem spiritum, non sie videt, est ein mild;
simila, Sed ein groffern öerftonb, ut sciret deum patrem et hoc vocat facie sü
12, 8 i. e. cognosceret misericordem jc. Et 'muublic^' quia cum eo locutus iu
tabernaculo, audivit vocem i. e. propicium sicut et in monte Sinai. Sic
i.Eor. 3, 2Paulus: 'nou dedi solidum cibum, sed lac, quia simplices' finb ju leiten
similitudinibus. ^ä) ^ab eud) verbum dei per os Mosi, non per similitudines:
qui estis, qui servum meiun iudicatis et eius doctrinam vultis meiftem unb 35
beffern? quid dicunt illi? obmutescunt.
zu 3 in (istis) tab über (istis) steht super tabernaculo] tal) .4 proplieta] p
12 prophetae] p 17 dominum] d zu 20 über aspectus steht ongefic^ 31 cognosceret]
cog 32 tabernaculo] tab 34 (Sed) 3d^
') meint die Predigt vom Nachmittag des 5. Januar 1528 (Hdschr. Jena Bos. 0. IT''
Hl. 22»J. ') toen entweder Schreibfehler für »an oder = wsenen. P. P.

:
4. OTofc 12 [12. 3anuüv 1528]. 447
Sic fit Omnibus rottis qnae liabeut fut bcffer, et non timeo, qui libenter
praedicant, docent, Sed illos tiiue, qui voluut bcjfcrtl. Habui plures coram
me et omnes voluerunt me tnail'tcxn , fuerunt alte bi'oben. Ego altiorem
sapientiam non scio : lesus Christus dei filius pro nobis mortuus. Tarn diu
5 discendum mihi in 10 praeceptis, sibilo nt nunqnam 3C. utinam pos.sem hoc
fterdEev fciffen. Sed illi dicuut me fortiter hoc cepisse, oportet altius iani
suscipiam, ergo semper cogitant se QU§gelernt quod iam praedicatur et uovum
discere. Qui vere praedicant, semper versantur in communi doctrina
Christi, ut intus maneant, non ut mehus quaerat quam hoc, sed ut commu-
10 nissirae inculcetur. Sic Schwerraeri pro simplici doctrina habent Christum
esse mortuum et puerilem. Sed qui seit panem panem esse, est alta scientia
et quod aqua aqua. Et haec novit: aqua, quod canis novit. Hoc facile et
cito discere possum. Et suem, vaccam possum docere aquam aquam. Ideo
cave ab istis spiritibus qui altiora proponunt ad credendum et meliora docere
IS volunt. Non invenies altiores articulos: Credo in deum filium. Ego didici
bran XII jar, sed fateor me ein Sluuger fcfiulei; i» hac scientia. Sed quando
venit deus et loquitur, illico obmutescunt. 2^ Ifob ni(f)t uBeratt mit
cud^
getebt.
'Leprosa': totum corpus occupatum est. Mose declarat, quid significari 12, lo
20 velit per lepram. Nempe falsam doctrinam. Plaga qualis sit lepra, noscis,
omnia iura prohibent eis commercium hominum, quia frift umb fid}, ideo
ordinatum, ut ex communitate Qufflcjonbei't. Sie natura falsae doctriuae: si
non exterminatur, reift er ein unb fergifft omnia. Cancer morbus, nihil tarn
gefc^toinb ut falsa doctrina, sed quod cito fit, cito perit. Tarn fortis lepra
25 ut alba et illa toeifä significat, baä bic gifftige lere tvH fc^one fein, qui enim
lepram non iudicat, putat quid pulchi-um. Aaron neu toirb geftvofft, quia
non cepit culpam, sed soror. Sed muf§ bruBer cr|c^rc(fcn et timere ne ad
cum. Ideo inspicit sororem bie llugling et loquitur non dicens : lieber
fdualer, sed domine, prius voluit esse magister, iam fit servus. Neque dicit
30 frater, sed dominus. Sic Qf)et§, quaudo Mosen ignominia aflßcit, erigit in 12, u
honorem ut timeatur et frater et soror mufjcn fur ein ^crrn polten.
£> ^ilfi lieber 5Jcofe, ut sana fiat et ego maneam sanus jc.
zu lj2 über timeo bis iiraedicaut steht vellem ut esseiit pastores Ö ilicunt] d
zu 6 über cepisse steht gcfaft 7 cogitant] cog zu 8 über discere steht docere
11 panem] p 14 spiritibus] spi 25 gifftige] gifft: 31 frater c aas fratris
tiiutfen(g) (b)oin

448 iptfbigten über bog
:'..
inib 4. 'Md) Diofc. 1527/8.
12. 1. SKötj 1528.
S)iefe unb bte meiften bcr fotgenben 5prebigten über 4. ^Jlüfe tragen teine
1 Q g e g bejcidjnung, lueil il^ncn eine 5^'evifopenpvebigt mit bicfer öorangel)t (ögl. dnu
leitung S. 408). S)anad; in unfcvnt Icjt äUnjctjen [ ] beigefügt.
[Dom. Invocavit]
A praudio.
Audistis quasdam historias Joie e§ JU gf|et quando deus aliquid praccipit,
quod Satan statim excitet jc. Videmus multa exempla in 4. libro:
hoc inobedieutiae, pauca obedientiae, tameu .seiiiper additum, quod inobedieutia
non ungeftiafft. Hoc in exemplum scriptum nobis ut qui volumus impie 5
vivere, stemus in timore duplici. 1. ne fiamus securi et praesuraptuosi et
saturi, quasi omnia adsecuturi, quando incipinuis probi fieri, incipiunt et
tentationes. Quando in regimine agimus, non terreat nos. Si econtra 3C.
ut Ciiristianus semper stet in timore, ne seducatur vel pereat. 2. Si cecidit,
I. Eot. 11), ene putet peccatum non impuuitum, ideo huiusmodi praedicanda, ut Paulus 10
dicit, ut huiusmodi exempla discannis, praesertim si securus et non poenitet
et vertit se. Ideo videmus securos Spiritus cadere et quam non donetur
iDis supra de Gore igni :c. De edentibus cai'nes Et Aaron et Maria.
13, .Sff.
Alia historia de emissis, qui explorarent terrara XII. numero. Haec
historia ift alfo jugangen: a Monte Sinai exierant, ubi erat constituta utra- 15
que respublica et quilibet tribus in suum numerum et pulchre ordinata
omnia. Et expediti a monte Sinai brachen ftc§ '
Quff et veniunt quasi ex
Bavaria vel franconia et veniunt ad flumen, ut iam ingredi deberent terram
Qti bie lanh lo^er occupandae terrae, Sil^ebt fic^ ein erjd^redlid^ ejem^jcl, duos
annos iam profecti et iam finis aderat, t|ebt \iä) ein itngef)orjam, ut a lanb= 20
h)I)er jurud tnuften Jt^en g^en Slcgtjptcn 3U et errare in deserto, donec omnes
morerentur exccptis 2. Terribilibus exemplis vicini 3C. per quid merebantur?
6.!B!o[cj,6ff. Mose indicat lib. 5. feeit sermonem et adhortatur, ut occupent terram, ubi
hoc audierunt, inceperunt meusurare suas vires, an possint occupare Et
dicuut ad Moseu: qui intraremus, nescimus, qui mores jc. dant ei consilium 25
zu 1 Ex (leuitico) Numeri sp r linhs Ex libro Nume: cap XIII ro sp r rechts 2 Audistis]
A historias] bisto 3 libro] lib 4 inobedientiae] inob'' ol)edientiae[ ob''
inobedieutia ('^)] iuob zu 4 über inob (Ij steht inobedie'' sp 5 volumus] vol zu 5
Liber 4 Mose ro sp r 6 praesumptuosi] F^/up 7 adsecuturi] ad'J incipiunt] incip
zu 7 über ad>j steht assecuti sp 8 regimine] reg 9 Christianus] X9 zu i) über
X9
steht Christianus sp über 2. steht timor 11 praesertim mit 10 ne durch Strich
verbunden 13 illis c aus ipsis 16 numerum] 2|5 17 veniunt (v/i) quasi deberent]
deb 19 crfi^rccElid^] crfd^: 21 aegtjpten] ^teglj 22 exceptis] excep Terribilibus]
Terrib exemplis] eX^ 23 adhortatur] adhort 24 audierunt] aud occupare] occup
25 dicunt] d
') fic^ aufbrechen = 'sich aufmachen, sich erheben (Lexer: Passiunal) sieht auch
Unsere Aitsg. 14, 422, 24; 19, 370, 26. P. P.

4. ÜJJoJe 13 [1. 3JMtä 1528]. 449
ut ex XII tribubus XII viros mitteret, qui viderent, qui populus geV'uft et
civitates munitae, hüB gejcfiad^ auff ^Jtofe ;)i;cbig. ^Jlofe praedicat deiim promisisse
intrare, ut saltem. Ipsi nolebaut deo fidere, ex hac iufidelitate venit
hoc malum, ut vertere cogeretur terga et viri. Sic fit, quando verba eius
5 lüoUen h)iv mciftern et nou suscipere. Ibi scriptum, quando deus misisset K.
Sed quia voluerunt et cupieruut illi, l^ot eri loffeti geft^e'^ert Et fdienet in
baB, l)iclt ins 311 gut, Sed locn man anljcBt jn unglauBen, nou est finis,
1. casus illis coudonatus, quid fit? Eniittit illos XII jc. et dat mandata,
fuit etlDQ§ adsuiuptionis Mariae \ ©elofit lanb lag gegen tnitternadjt in
i'i. -'« 21
lu bie breit XXX meil, in bic lenge CL vel plus k. ©ic gogen öon mittag
3ur inittcrnad;t, .§cbvon loav ein lifcnftat, potentes principes, ut Caesarea
civitas, ut Venetiae, Aescliol tvauöenljad), quia palinen, pingitur uva al§ ein
tauffftein , non tam magna, sed portaruut in stipite, ut integvam ad suos
portarent. Et ideo, ut ostenderent suis, quam optima regio, ut liaec tria
15 crescerent. Et ubi, certe optima terra. Stulta Botfc^afft. Est quidem optima
regio et omnium rerum abuudans, Sed cavete, venit juncJet infidelitas et
praedicat et conculcat dei promissionem pedibus diceus: Est potens populus
et muuitae jc. q. d. nihil ad eos et non vincemus eos.
'Enak. Hebron.' Erat Euack ber gvoä faifcr, habuit 3 filios. Credo i.i, 2.'!
20 civitatem fuisse ut Romam. Et divisa fuit in 4 partes. 1. Equites qui
semper in exercitu, ut defenderent terram. 2. consulares terrae, gentes
sapientes. 3. communis civis et opifices, huiusmodi pertinent in bie ©tat,
4. ha§ lanb boW, bie 4 ftucE pertinent k. ßnatf, ein ling am fjalS i.e.
milites qui gestant torques. Sic divisa terrena K. conqueruntnr: quid fiicie-
25 uuis? dnac i[t ba grojjc tiefflid^e titterfdjafft, vab^evr, fianbtoevdlleut unb
lanböoIcE . Et ultra hoc l)alten» mit in bie 5lmalef iter, §et^itet k. l^abm baB n. -m
gepirg ^nn, ita ducunt homiues a fiducia et dei promissioue in desperationem.
Hoc propter nos scriptum, qui Christo volumus fidere et servire, qui
impetatur a Satan. '3lm mer': maritima et lordau occupant. S)a§ {)ei[t quando
30 praedicator duos anuos praedicavit et fecit miracula ut Mose, tum una praedicatio
ftoft bi§ UlXlb aU unus stultus uuo sernioue, sed totum orbem.
%aki ftiüet.' Ille habuit verum spirituni, praedicavit contra, fuit unus i.-j, .11
ex XII, qui missus, sed nihil potuit efßcere, bev I)at ein mut, nihil movetiir
1 trilraLus] trib viderent] vid 4 qu.audo (ergo) Wo [so] 5 suscipere] suscip
cupieruut] cup 10 bie Icnfi [darüber IxcitJ xxx meil in bie ([enge) cl 11 mitternac^t]
mitterit principes] princip 15 optima] opt 17 promissionem] promis populus] pop
2-J sapientes] sap communis] gls zu. 23 über lanb sieht äfftet 2.5 treffli^e] ttef
36 amaletitev] 3tma 2" liomiues] lio fiducia] fid promissionej promis desperationem]
despera 28 volumus] v 29 maritima] — ert'o zu 30 über praedicator steht 20
miracula] mira uuo] una 32 habuit] liab
>) 3Iariä Himmelfahrt = 15. August mit Beziehung auf eticn ömb bie Seit bct erftcn
meinbrouben 4. M. 13, 20. G. K.
Sut^etä SBette. XXV 29

450 ^tcbtgtm über ba? 3. imb 4. mi) «Diofe. 1527/8.
per gigantes. Alii: Nihil efBeiinus, qiiia iioltis fortioros 3C. Et ultra faciuut
iiialum nomen regioni, t^ltu ein [tavcfc Iligeit bajit, ut falsi praedicatores
faciunt praedicatori, dixeriint fortem populum et potentem in euni scilicet
lios, cei'te non 'devorat suos', palpabile mendaciuni, Niillum tani crassum
inendacium, quod non habeat creditores. Ista diio sunt contraria et tarnen s
13, 33 credunt. Et ultra hoc 'magnae staturae' rl)ien. Quid nos pigmei erga illos
gygantes, xittcrfc^afft, qui in equis sedebant magni erga nos, ita dehortatnr
2.xi)cff. 2,12 a fide. Paulus 'Qui non volunt credere veritati' K. Mose dieit, ut iutrarent
in terram, noluerunt, Sic Caleb JC. veritas 3C. Cum veritatem noluut,
oportet credere mendacio. Noluraus credere in sanguinem Christi, credimus lo
an§ papiv. Qui veritatem uon vult andire, oportet meudacium. Ideo nihil
veuenatum in terris omnes serpentes, quam uuus pseudoprophcta qui una
vice pervertit, quod pius in 20 annis jc. Ita serpit. Ideo al§ Inarnung,
ut maneamus cum veritate. Paulus Inibbcv^olet» offt, Saütb et ^JJfofe, ut
terreantur omnes, qui veritati noluut eredere. is
»' >
"S)a für bie. Clamat' jc. S)a Bltrnet infidelitas et murmurant et fluchen
contra deuni. ©tnb fltr bei" t^UV et duos aunos liabent ju rucf JU Jtljeil,
nocfj volunt redire. Yides, quae sit infidelitas, bte ftnb fl'Om, bie prebig
Incrben» mit feiner Inorteit r)a6en qii§ gcftvid^cn, sunt saltem capita sermonis
Ut ego, sicut pauem edit canis 3c. Non leit brnn, Inie gro§ ein man ift, so
sed cor, iuvenitui- parvus, qui tamen uon terretur, non habeut fd^ll^ neque
animositas: deus uobiscum K. Sed gilt tti(^t§: bonus praedicator tan nid^t
fo rein ^cr Inibber Bringen quod pseudo])ropheta perdidit.
14, 10 'Lapidibus.' ©o ftard fjalff bie prcbig iufidelibus, et virtus iufidelitatis,
quanto plus illis leeret, je toHer Incrbcn fie ut Schwermeri. Mose, Aarou 25
Caleb, Nim muffen fdjtoeigen et expouuntur omni momento morti, quia
sententia lata, ba§ fieift ungluiJ angerid^t, ideo occisi omnes, quid fit? 'Gloria
domiui' Jc. Illa apparitio ift nii^t anbcr§ getneft, quam quod lucida nubes
fi(^ erjeigt i)at, in bem fidj gcfpurt l^akn^ denm adesse et qui locutus. Non
tamen audiunt, sed deus locutus cum Mose. Nisi in nube apparuisset 30
dominus, lapidatus Mose. Procedit et orat pro iniseris et dicit. Fortis
valde oratio. Si eos occideris, tua ignominia maior quam illorum, quia
diceut te impotentem deum, fdjenben bvau§ tjeiligen nnmen, et jiropter id
condona illis ne habeaut occasionem erga te blasphemandi i. c. er jl^enÄet
1 per fehlt 3 faciunt] fac dixerunt] dix 5 habeat] liab 6 staturae] sta
7 gygantes] gygan S volunt] v dicit] d 10 credere mendacio] cred me" sanguinem
Christi] sang X' credimus] cred 13 pseudopropiieta] ps IG infideh'tas] iufid
IT habent über annos 10 capita] cap zu 21 über cor sieht animositas 23 pseudoprophcta]
ps 24 iufidelibus] inf 25 Aaron] Aa 26 exponuntur] exp 27 ungtudt]
Dngt: ^

4. 3)!oie 13. 14 [8. aJWrj 1528]. 451
ntcmanb. Si hactenus conJonasti, porro. Exaudita oratio. ®a gcl)ct§, ba
foinpt [traff infidelitatis, ut videamus nemini condouari iufidelitatcm. 6v
fol fein Ion ba für ^abtn, quod mihi credidit. S)a gc'^ct» an mtcil, ^n
ber gvenp finb, ut iutret, Cras 3C. ibi coguntur redire et errare 40 anno.s
5 douec omnes moriantur. Hoc supplicium pro iufidelitate, quaudo verbo oius
11011 auditur et creditur.
13. 8. mäxi 1528.
3>gl. Sovtiem. 311 5lv. 12. S)ie ^Ucbigt fievü'^vt fic^ in ben ©cbanfen mit
Sutficri „©enbörief üon bem '^avtcu Smi)(in »iber bic SSauern" (1525). ßrlangei;
9(u§g. 2 24, 309 ff.
[Dom. Reminiscere] A prandio Ex 4 libro Mose.
Audistis horrendum exemplum, ha ha§ ^ubifd^ botd 3U tue! gefallen ift,
quando erat iu introitu terrae promissionis. Et pi'opter iucredulitatem jn xuä
10 nnb uaäj 40 aunos, donec omnes morerentur. Numerus Bei) fec^§ !^unbert
taufcnt et quem hoc exemplum nou terret, nescio, quod tantus numerus perit et
nemo salvatur nisi duo, ut videatur non fd^exl^ mit @ott cum verbo, quod
voluerunt lapidare duos viros Mosen et Aarouem. Huiusmodi historiae
pingeudae propter seditiosos et capitosos. Cum iam textus dicat de sedi-
15 tione, Iam dicemus sermouem de illa, ut medeatur huic malo.
"
.
Audistis sepe, quod deus imposuit duo regimina ia mundo quae vult
servari, er !§elt a\\ä) felBa brilBer. 1. est inundanum quo ad reges, quibus
et dedit vectigal. Ulis debet leifi unb gut subiecta esse, homiues nou inveuerunt.
2. regimen est spirituale, quod regit animas, huic regimini subiecta
20 est conscientia. Ibi nullura dominium, oBerteit, unus rex, solus Christus et
quicquid potest nominari, est. Nos alterius alter servus, membrum. Rex
Christus nimbt fid) ber conscientia an ju regiren , ut ducat ex errore, peccatis
3C. ut liberae conscientiae fiant im gtauBen, felitfeit JC. Haec duo
regimina habent sua onfec^tung. Regimen spirituale oftenditur per gladii
25 administratores. Uli faciunt damuum, sed plus commodant huic quam incommodant,
alterum damnum quod exoritur ex ipso regno, i)ü§ ift ba§ fer=
lid^ft quod in regno Christi oritur, ut quaudo impius praedicator Ijengt an
fic^ vulgus contra pios praedicatores ut Corae. Veueuata raagis res nou est
1 hactenus] hacte 2 videamus] vid 7 Ex bis Mose sj) ro S Audistis
horrendum] A hnr: ba§] ba Subifd^] 3ub: gcfottctl c sp aus gcfa 9 promissionis c sp
aus j) incrednlitatem c sj) aus incre 10 Ijunbcrt] ^uiib: zu 12 losua Caleb )• 13 voluerunt]
vol lapidare] lapid Aarouem] Aa historiae] liisto 14 dioat] d IG Audistis] A
ly spirituale] spi 21 membrum] meb 22 tcgiten] rcgirev 21 habcut] habet
Kegimen] Eeg spirituale] spi 27 regno] reg
29*

452 SPiEbigtcu üfccr ba3 3. uiib 4. Siic^ OJJofe. 1527/8.
quam falsus Icvev, quia venit in saucta specie et tarnen proponit nieudacium,
seJuctionem. De hoc regno sepe praedicatum.
Seculare regnum habet etiam inimicos ducentes et !vieg 1. piigua est
corporalis, boS fic^ cum malitia belhim txijibt, illud !rieg est etiam ftfieblid)
et tarnen non tarn uocivum, quia nadjpav nostri habent etiam ltieid)c bcud) •
et aqua ju iDogen. Ibi deus dat fortitudinem et auxilium iustis. Et fit ut
regnum fortius per huiusmodi bellum vel 81 perdit et alia pars superat,
tarnen non K. haec pugna a siuistris bei" tft lüdjt fo fciiid^. Quaudo vero
seditiosus exoritur, non pugnat axtra civitatem, sed intar muros. Non est
uoceutior hostis, quia sedet in communitato civitatis et bouitatis communis: lo
donec concitet alios, agit in oceulto. Iste est bcr feilic^ft feinb et peior quam
alii phisculi, quia talis potast incendere incendium magnum, boS ^etft ein
auffv'f)Ul", quando quidam cui res uou commissa neque a deo neque hominibus,
quaerit occasionem deiiciendi a regimine regem et priueipem verum.
Haec praedicatio nobis valde iam uecessaria. Deus instituit regnum is
seculare, ergo seditiosus non fugit gladium. Si quem vides, betn ftet ber
I)al§ Jc' ungluÄ mag er tool nniid^ten, sed vix dies^ Omnia exempla hoc
indicaut : Corae, Absolom iij dies contra David, nemo ad finem jc. f ci)CllbIid;
finb erftodjen. Vide regum lib. 3. potest iinglud anrichten , sed non venit
bax öon. Exemplum Thomas imin|cv 70000 occidit, non j. annum, c§ gtjet 20
nic^t folt. Nam si deus Ijiii tocdE, quando deiecit seditiosus potestatem, non
adast deus, ergo mari diaboli, seditiosus est homo et viilt vulgus regere, in
quo est diabolus. Cogitur facere quod bic gemein iDlt, oportet facere quod
illi volunt, bte Jt)tlben ttjin finb fret). Quaudo potest omuibus obtemperare,
alia pars vult sie, alia alitar, nemo potest alteri fidera, nemo sacurus in 21
domo, ne morsum panis 3C. esjjectare cogitur siugulis horis 3C. Caput et
obevteit ift ^in, huic obediunt, quamdiu volunt. Sic factum (Srfoib, 3luffrl)ur
!ann nidjt anbei» fein, ut statim plectautur, fein ^auU ftt)ct im fo Io§ qI§
ctm Birnenftengl. Ubi ergo videtis einen ber ^iä) left mit auffrurifd^en verbis
mevtfen, eat ad magistratum et indicet hoc, ^at er gefdjtnoren trelo unb so
glauben, si tacet, agit ut Bofwi(|t qui tiilo unb glauB nidjt i}dt, et eque
plectendus ut auctor et deum talis ijat öeräumet et coram mundo 3C. quia
talis iguis, ut uou possit loeven. Si non possas dicere magistratui et non
potes roben et fener toolt angt)cn, debes ipse occidere. Et ego ita facerem
et melius, quia si ignis ongfjet, nemo potest consulare, omnia muffen 3U 35
trumern gtjen, regimen ift 3Ui;ftralDet, in multis annis non potest iustaurari.
1 falsus] fal 2 regno] reg 3 regnum] reg 13 14 homiuibus] ho 14 principem]
princip 15 regnum] reg 19 ungtudE] Bng 20 Thomas] Tho: 24 illi (fa) volunt
26 expectare] expec 27 oBerteit] oBer 2ti anbet§ über einem zweiten, nicht getilgten nictjt
30 magistratum] mag 31 gtauBen] gta Bofmicf)!] iofm: gtauB] gl 34 ongBcn] atigljct
') ist wohl zu derselben oder einer ähnliüien Medensart su eryämen, wie sie Z. 21^129
sieht. F. F. ') = aber kaum auf Tage.

2
4. OTofe 14 [8, ÜJfnrj 1528]. 453
Si ergo fo fc^lDtnb lüolt bo» fetter Qlt g'^Clt, quilibet civis est ibi iudex et
consul, Bei) ltn§ Von gotS gnabetl uon est not, quoci. Ubi vero non magistratus,
utendura his duobns ftiiö: 1. ut aufagt» et reus fie^ üevllift auimae,
Ict6§ unb gut» coram deo et magistratu et potes occidi mit aUeitt xed^t, quia
5 est ein funb luibber bic maiestatem et habet poeuam nt caput k. ba?^ man
btc ninjcftct felBcr antaftet, quam deus ordinavit. Si lüurft mit bcr jung
uBereitet, er bu§ Uft an g'^en ha§ feur, folft el)er mit ber tr)Qt auä) bargu
tt)Un. üt: Si essem prineipis faraulus, viderem occurrere queudam ad principem
stricto gladio, num dicere dcberem principi? Non, quia in beä tocr
10 er tob ^ Sed debeo illum oeeidere, antequara baS tooxt antrage, Et feci
bene, quia summa uecessitas. Sic si ofTerret fo casus cum seditioso, occide
et cogita te facere opus misericordiae, quia talis Mam diiudicatus ad mortem
corporaliter et spiritualiter et ubi videris eum, cogita eum iam habere suum
iudicium. Deus enim ordiuavit potestatem, quod vult pacem et fc^ulj in terris.
15 Et si ipse non bruBer t)telt, non viveremus in pace uno momento. Iam
multi sunt qui volunt esse spirituales, scribunt regesta, ubi talem vides,
inspice ut diiudicatum coram deo et homiaibus. Nam est talis ftreiiger
Öerurtetit quam für. Si praesul non potest [teuren, fiiciat qnisque cui offertur.
Sicut fit cum rabido cane. Sed feilt, ut prius indicetur magistratui
20 et illi non segnes sint, sed statim celeres K. quia seditiosi non sunt misericordes,
si misericors es tali, iraraisericors es toti civitati: utere misericordia
erga phires, ira erga unum. Dominus perraittit quidem, ut impuguemur a
seditiosis, multos passi Eomani, ludei, sed tarnen non ^aBenä ^in au§ gc=
fürt. Paulus 'qui resistit', ibi habes iudicium, ille textus non mentitur. Wöm. i3,
S5 Dixi semel hunc locum omnes rusticos percussurum^, ber tcjt f)at fie aud;
gefi^lageit, quia got '^elt in, jttei l^unbert taufenb non tarn potentes ut deus,
Christus qui 'qui gladium', Petro 'infer' 3C. Seditiosus autera accipit gladium,
3|,'J,"i8f,f
^'
quia non ei commissus, uon adest ordinata potcstas, sed greifft felb§ 3U.
Sic fecit 53lun^er: impü sunt principes, meliores eligeraus, accipiemus gladium,
30 volebat quaerere gratiam dei, iuvare pauperes. Si deus permisisset, hodie
adhuc esset pax nee sanguinis effusio. Ergo nihil est bellum exteruum in
comparatione seditiouis, quia jertreut hü'j bolct. Quando contra principes
pugnatur, est ordinatio et quisque respicit signum et ^euptmau, unum cor,
6 ordinavit] ortl 9 deberem] deb 11 necessitas] nece/ ofierret über (daret)
seditioso c aus seditiosg 12 cogita] cog 13 corporale] corp spirituale] spi
cogita] cog 15 si c aus vbi 16 spirituales] spi 18 praesul c mts Coylil 24 iudicium]
iud 25 Dixi] d 26 taufenb] toufe 27 Petro] pet gladium] gl 2S ordinata]
ord 29 JKun^Ev] 3)tun§ gladium] g 30 volebat] vol 31 sanguinis] sang
32 comparatione] comp 33 ordinatio] ord»
») dasselbe Gleichniss im ©cnb'&rief t)ou bcm i)atten Sud^Iin (1525) JErl. ^ 24, 329.
') Luther meint den Anfang der Schrift SSBibcr bic motbifdjcn unb raubifd^en totten bcr
SSaurcn (1525) Eil 24, 30314.

454
iPtebtatcn über baä 3. unb 4. ^ü6) ajJofc. 1527/8.
unusquisque fidit alteri. Hie vero alter altcrum timet, nemo alleri fidit, ibi
iiiilliim siguum potest erigi. Tum fit, nt 3. conveniant, alii eum aliis, ibi
imlla seciiritas. Et antequam occiduntur, sunt mortui. Ergo tft bev Ilicg
3U loeven in priucipio et man inu§ bax^n t{)un in priucipio. Ibi es.sem
carnifex, quia talis occidit totam eivitatcm, alias libenter niisericors esse volo s
in fures, homicidas. Hoc dicere volui, ut feit gclüQrilct. Si quaudo venirent
tales Schwermeri, noli suscipere. Si gibt etloa» für contra potestatem, et
defer ad principatum. Tu debes hoc coram deo et reus es toti civitati,
uxori, liberis 3C. Sed tamen fiat cum ordine jc. quia deus vult pacem liaberi.
Noli cogitare: mall sunt magistratus. Si male agunt, sinito praedicatores »"
iilos eorripere. Si male regit, sinito principem plectere magistratus. Tu es
fc^ulbtg jlt fjUtcil unb belnaven tuum vicinum et omnes alios, immo tuos.
Est habendus pro rabido homine, cogita non esse hominem et fd^lag tob,
bcnn ex i)at fein urteil fc^on, 6in hieb tft nid)t Beffer jc. sie seditiosus jc.
Si iguis corripit stipulas, statim, sie hoc malum si unam civitatem occupat, 's
in 8 diebus 20 3C. ut non possit Jücrcn. Exemplum postea audietis de Corae
qui se opposuit Mosi, quid illi acciderit jc.
Sgr. 5}ovbcmcrfiing ju 9k. 12.
14. 15. mäxi 1528.
[Dom. üculij
A praudio.
Audistls, (juam horrenda res seditio, ita quod ad mortem iudicatus
coram deo et mundo seditiosus, qui 1. habet ins, ut occidat, si aliter fieri 20
non potest. Et scripta historia, ut legatur in exemplum et mouitio)iem 3C.
Qui pater est, sit pater. Cui commisit deus regimen, fiirc. Si non, qui
uutcrlüinb ficf), est reus mortis. Qui Christiaui esse volunt, debeut hoc
intelligere. Gentiles non.
C. XVI. „
Audiemus historiam et notate beuc eam. üna: seditio. Altera: Vos
occidistis populuni dei K. Huiusmodi exempla fül utau pingere. äBeld;c
ein elcnb reia liabuerit Mose et fc^hjerc jeit, quod fecit, ift qIB üei'geffen et
iam iusj)icitur ut ncbulo pessimus, «juem unquam viderunt, per mare rubrum,
6 dicere] d 9 lialieri] liab 10 cogitare] cog magistratus] mag zu 10
über agunt steht viuunt 13 homine] ho cogita] cog 16 audietis] aud l'J Audistis]
A 21 historia] histo zu 25 Cap 16 in Numeris r sj> ro 27 popuhim] pop
28 habuerit] hab f^Were] fc§: 29 nebulo] neb videruut] vid rubrum] rub

3
4. ÜJiofe 10 [15. TOätj 1528]. 455
nieniit iit ederc manna, colmuua praecessit, iaiu nou soliiiii abliciuut, sed
fc^cUcn fte seductorem, ubi illi occisi Cora. Certe horrenda mor.s, quia
grcfUc^ clamarunt, ut alii fugerent, tiocf; !^Qt§ nid)t geljolffen, viderunt illos
250 corubustos in cinerera iion nioli. Sic fit iudiiratis. Postero die: Tu
5 occidisti. Noiiue gieuHif; biug cor obduratiini? uou potest bcrflinct Iverbcit,
nou potest melius fieri sediticso quam ut occidatur ^e cl^cr. Sicut iam,
quaniquara 5}{lirt|cr occisus, tarnen lauffcn f)tlt llllb tüiber, nou cessant sui
discipuli. Sic illi faciunt. Ubi Cora absorptus, illi combusti, tarnen Moses
iniuste fecit. Manifestum iudicium dei viderunt ob oculos. Et dicunt: Cora
10 tft für (Sott ungerecht gefcfic'^eti. Nou cessant, donec 14000. Sic cum
seditiosis fit: non cessant, nisi occidantur. Ideo Optimum, ut quamprimum
occidantur. Illi erant cum Core in bei xottetl et iustificare voluerunt, biumö
tnuftcil fic gl)Cll. Nota haue historiam: deus non potest pati, ut se aliis
uiitciftcrjcii ein rcgimcnt. Qui regeudi ', habet pro se eitel 6o3 \aä)m, benn
15 c§ fol fiiv !eiit ricfjter, pfaner, furftcn lein gute fadj tonten, gute fachen
fdjcibcn ftcf) felber. Cum vero mundus habet eitel Bo§ \aä), adsunt magistratus
ut [teten. Ut sint cooperarii dei, qui ex malo bouum faciuut. Ideo
constitutus est magistratus spiritualis et secularis, ideo obiicit meras malas
eausas. Si hoc facit, feiltS nt)mer, er mu§ ba^ anber teil erjurnen. Ergo
20 potestas semper in odio, ha l)ibt [lä) benn bei" gvunb seditiouis: Ille male
regit. Fit quaudoque, ut priuceps male agat, tum inceudit ignem seditiosus
et facit gvo§. Tum cogitat seditiosus: tyrannus ille est, ego melius facerem,
ipse peius administraret, quia impossibile, ut quis admiuistret sine offensa
altcrius. Si permitteret deus regere euui, tum vcniret alius, cui primus uon
25 placeret. Quando princeps regit sine accusatione mala, scito eum male
regere. Sic si praedicator praedicat sine ßeprehensione, scito 3C. habet officium,
er mu'3 3lüifi|en tljnr unb angcl ftiden. Seditiosus semper affert
secum )cf)eiu: ba^i ift tljvannifi^. Eustici: Nos regemus secundum Euangeliuni,
j)riiicipes sunt imj)ii et persequuntur Euangelium fcf)eublid^; simplex, ber
30 Ijatä gut im jljnn, an ben IceUen^, Interim nemo cogitat: est contra verbum
dei. Nemo accipiat gladium, 'qui gladium': huius obliviscuntur, sed ornaut ba§
unred)t. Num habemus Befelf), sumus qui debent impios [troffen. Si hoc
matti). 26, 52
cogitarent, nou fieret seditio. Sed fit, ut festucam videannis et trabcm in OTuttij. 7,
1 praecessit] piaece^ 2 ubi c aus ihi Cora, ( ) Certe 4 250] 2050
7 OTuntjct] ÜRunij: lutber] ttjib: S discipuli] cli/ Moses] Mo 9 Manilestum] Ma*"
viderunt c- nws sederunt oculos] ocl dicunt] d 10 gcfc^e^eit] gcfd^ 11 optimum] opt
12 voluerunt] vol 14 hübet] lij 15 p^axxex] J)far; 16 Sog] fi IS spiritualis] spi
secularis] sec 19 anber] anb: 23 cogitat] cog seditiosus] sedi: 2.5 accusatione]
accusa 26l27 officium] of 29 principes] princip persequuntur] perseq f^cnbtic^] fc^cn
30 cogitat] cog 31 accipit] accip . . .] gla? 33 cogitarent] cog seditio] se"
5, 421. P. P.
') erg. munus habet -) wohl = an den wollen [wir uns machen] vgl. de Wette

456
^rcbiglcu über boä 3. uiib 4. 58ud) üJlofe. 1527/8.
iiostro. Priuceps male facit: hoc respicit seilitiosus Utlb pui^t» fein ait§,
quod vero ipse raaiestati iu os gxcifft unb Icftev deo ordinatiouem suaiu,
quod rnillies peccatum horrendius, hoc non video. Impie quidem facit magistratns
et abutitur potestate, seditiosus lacit rapinam et aufert potestatein.
lusplcite dohim Corae, löte bem boltf ein nnfcn Ijat, Itiie ev bcn ^JJofc I)at s
oufgcl^ed et se ornarit et bringt XIIII m um6, umb feiner BofI)cit toiUeii
i. e. erant tales: quaudo Moses iudicium I)iclt, adcraut. IRofc ^at§ fur augcn
muffen !^a6en, praetendit speciem, quod non velit regere, sed velit populo
l)elffcn a tyranno. Nihil respicit quam Mosen et Aaronem: quod habent
dei praeceptum et a deo instituti, non inspiciunt. Quia seditiosus, tautum lo
respicit homiuem, non dicit: hie est princeps quem deus ordinavit, qui gteifft
illum an, tangit Non ducem Georgium vel lohannem 5JJarggraf, sed deum,
qui dicit: Sis tu princeps. Sed seditiosus hoc non videt, Sed inspicit principcm
ut alium homiuem et deiicit mandatura dei. Sic ille facit Cora.
Cora putabant se pro deo acturos, deinde fc()eibcn ficf) bon Slavon et ^Itofe. is
Si princeps est in ofBcio, non inspicito personam, quia fie muffen» t^un,
Nou dicunt: deus facit, quasi Moses fccerit ex proprio capite sine dei
mandato. Si puer tuus diceret: Pater Gore plus facis milii, Si discriminares
lion ein anber dei praeceptum et corpus Gore tuum, cum patereris ab eo?
neccssarium, autequam jiermittere illi ut personam meam a mandato dei 20
disiungerem. Pius cogitat: non est mera caro et sanguis hie, sed ein rec^t
dei mandatum. Libenter obedio propter mandatum dei. Ibi Mose purus
liomo, non altius iuspiciunt, reiiciunt dei verbum. Sic Rustici, impius
Nimroth. Tum lauffen fie an sicut piscis in hamum et antequam inspiciunt,
IjaBen fie in ben angel gc|)iffen et audiunt se contra deum peccasse, quis 25
hie fugere potest? Die Satan, semel voluisti seditionem excitare in coclo,
nosti, toie e§ bir bruBcr. Quid fecit Moses: nihil nisi quod regimen ei commissum,
serael atque iterum forte iudicium protiilit contra illos quod displieuit,
purpura et aurea vestis sequitur. Eadem verba ^Jlun^er: fie machen?
3U tiiel. Gerte iniquum, quod persequuntur Euangelium. 2. Tota coutio. 30
SBenn man ben pu^d lu^d, tum bene, et magistratum Iva|c f(f)clten. Utri-
(|ue corrigendi. Ijjsi non bene agunt, quod male regunt vos. Sed fie ftreidjcn
1 respicit] resp 2 ordinationem] ord 3l4
magistratus] mag 5 dolum] dol
6 iof^eit] 6oj 7 Moses] Mo 8 velit] v (beidemal) populo] pop 9 tyranno] tyrä
Mosen] Mo Aai'onem] A 10 praeceptum] praecep seditiosus] sed 11 respicit] resp
ordinavit] ord 12 Georgium] G lohannem] loh SJJarägrof] SJiatg 13 seditiosus]
se 14 hominem] ho 15 volunt] v Aaronem] Aa 16 Mosen] Mo inspicito]
inspi» quia] qi undeutlich 17 dicunt] d proprio] p: 18 mandato] mäd diceret] d
zu 19 über corpus steht o 20 necessarium (pati) antequam 21 cogitat] cog
sanguis] sang 22 obedio] obed 23 Kustici] Kust 24 inspiciunt] inspi
25 audiunt] aud 27 Moses] Mo 29 3)tunöcr] 3)lu^ 30 persequuntur] perseq
31 magistratum] mag

4. 5JIo!c 16 [15. Wäxi 1628]. 457
bcn pllfcl lUtb [tieic^Clt, quasi vobis conimi.ssum, iit adniiui.stretis 3C. Vobi.s
(ledit deiLs sanctum Euaugeliuiu, divitibus admiuistratiouein. Hoc libentissime
audit viilgus, ille audet dicere: est boniis praedicator et iuterim pessimum
vulgus. Non adiilari debes magistratiii nee 3C. ift einer gut, ftliba oHc
5 gut. Sed .seditiosus dicit: vos estis dei populus, habetis spiritum sanctum,
accipe gladium jc. ha^ ift ein folc^er \ä)dn ic. (5ovq lüivbS fein auSgeftridjcn
'^aben in Icut, 9Jtofe tan ui(^t leugnen, quod estis de sancto semine Abrahae
tro^ verbum contra, Estis populus dei, deus eduxit ex Aegypto, Mcsen non
respexit, sed totum acervum, eins estis sanctus populus, cui promisit, ba§ ift
10 al'j tvat, deus Mose non solum, sed totum populum respicit. Cum sitis
dei populus, aeque boni estis ut Moses, immo meliores, 5Pufel, Verum si
dicerem: Vos Witebergeuses aeque boui ut priuceps, habetis eundem baptismum,
Euangelium, promissionem coram deo jc. quis potest hoc negare?
Sequitur scilicet hoc: deus plus respicit nos, quia propter nos t)ingefe|t,
15 quare vult se meliorem facere? Nos dei verbum audimus, ille persequitur.
Tum dicit vulgus: Spiritus sanctus loquitur ex isto praedicatore , nuuquam
sie audivi talem, QUff auff, quia si impii JC. Sic fecit 5Run|er, ibi nullus
praedicator contra potuit, si etiam adfuisset, quia vulgus statim vult esse
gteid^, ut hie. Si omnes äquales, quare Mose praeest nobis et regnat? quare
20 nos non regimus? Si ego venissem ad 5!Jlun|;ev et I)unbcrt taufent ^rebig
t^et, nihil profecissem, quia non potuissem aufFerre istaiu praedicationem et
priora libenter vulgus audit. Ego in seditione usus omni arte, sed quanto
plus praedicavi, tanto ferociores JC. adeo pestilens res seditiosus praedicator.
Ego ^et nlfo getoeret. Cora verum nemo melior, sed ni Cora cogitat, qaod
25 tibi non commissum et illi ordinati a deo. Coram deo equales quidem, Sed
non habetis gleichen Befct^. Ibi statim doceretur Et l^euc^Ier, SSatet unb
tnutcv, filius et filia jlOO pevfon, pator non melior coram deo quam filius,
quia eadem promissio, Christus illis, Si velit filius occidere patrem, ita fol
ic^ tocren. Sumus aequales omnes coram deo, sed non omnia aequaliter
30 administranda, ba§ loort mU'3 mon rec^t "^oven. In huiusmodi aequalitatibus
maxima inaequalitas. Aequalitas est coram deo, coram hominibus. Ipsi
miscent, deo pater ntU§ fon tuevben et contra. Illam inaequalitatem nou
respiciunt, sed omnes sumus aequales ut is. Tota cougregatio Mose nou
est melior, ita seducit per aequalitatem quam nemo potest untbftoffen. Nou
2 administrationem] administ 5 seditiosus] sed: iiopulus] pop 7 Abrahae] Ab
8 Aegypto] Aeg Mosen] Mos zu 9 + ^fluffE« »' ^P 9 über acei-vum steht + populus]
pop 10 populum respicit] pop re/: 11 populus] pop Moses] Mo lä dicerem] d
Witebergeuses] Wit 13 promissionem] g/ 15 audimus] aud persequitur] persequi
17 9Jlunfeer] ffllü^ 20 mm^n] ÜJluö 22 priora] pa libenter] Üb 24 cogitat] cog
27 filius et filia] fig + a 28 patrem] p 30 über administranda steht Befug über
aequalitatibus steht gtctc^cit 31 maxima inaequalitas] max inaequa 33 re spiciuut] respi
34 aequalitatem] aequa

458
!ptebiglcit über bo? 3. unb 4. Sud) illoje. 1527/8.
possiim negare meam ancillam essu principi, iiimio Petro aequalera. ^Ultfcv
5JJofe, vis inaeqiialitatem aniidjtcn, ba^ ijat bid) ber teufel ge'^eijfcn. Sic
5)tun^ei". Sed inspice hominem dupliciter, in dorso non habet nasum et os
forn, flcgcn rudcn ift einer Iric bei- anbcr, forn I)aben toir untcrfd)ieblid) Qn=
flcfidjt
i. e. Coram deo aequales, coram homiuibus uou, patcr oportet sit vir, 5
iixor uxor, Iudex, consul, praedicator, niagb serva, die coram Deo: bei pdf Ott
falben omnes aequales tlo| Mariae, quod se praeferat Magdaleuae. Sed
^jerfon unb ampt sunt duo, ent^ter unb befelf) finb ntc^t gleich, 6mptei- gt)et
auff ben bcfeU). Qui hoc dixisset rusticis et audissent, mansissent, sed inculcata
tarn profunde aequahtas, ut non audirent. Quam inaequalitatem lo
tarnen vident in domibiis suis, alias uiU|ten§ dicere: Tu fili, sis parens,
Vinum inuft Joaffev fein. Nonne stulti nebuloues, quod volunt aequalitatem
facere, ubi deus magnani inaequalitatem fecit. Coram deo sunt omnes, Coram
hominibus: 2)i; trauet ein gemein uidjt er()altcn, Si folt t)emanb gctreret
l)aben huic seditioni, certe Mose et Aaron qui iactant mandatum, nihil n
iuvat, etiam eombustis et devoratis bis fcf)Ied)t mit bem fopff f)inburdj. Si
veniret seditio, nihil fieret, nisi dimidia civitas esset occisa. Ideo praedieo,
ut moneam vos, vidimus exemplum. Sed Interim seditiosi non cessabunt,
donec ipsi occidantur. Videbitis. Si illi statim occisi, XIIII milia non jc.
»gt. l'orBcm. ju Ta. 12.
15. 25. 2Jlärä 1528.
[Anuunc. Mariae, quae erat 4 post Letare] A prandio.
Audistis de seditione, quam periculosa res super omnia prelia et
bella, non ferenda quia seditio est ultimum et supremum malum. Pesti-
OTottf). 12, 25lentia, bellum, fames uon tarn periculosa. Christus met 'dei Regnum
contra seipsum divisum'. Ideo omnia nihil in comparatioue. Vidimus locos
quos solent seditiosi füren. 3r tl^ut l)m ju öiel. £a§ finb bie 3rticcn griff,
quando excitauda seditio: 1. enumerauda gravatio. Et verum: mou trud 3C.
Sed hie fol toeren potestas. 2. quod dicit ad vulgus, quod sit eiusmodi
sanctum ut Mose et Aaron: hoc est nuilto periculosius. 1. non ita moveret,
si dicerent: e§ ift JUöicl, Sed alterum perrurapit. ©incr ift fo tiiel al3 bcr
1 .incillam] ancil: 2 ge^cifjcn] gc'^cif 3 Shuiljcv] 5)lu^ 6 Iudex] lud T Magdaleiiae]
Magd 9 dixisset] dixit 10 audirent] aud 11 vident] vid dicere] d
12 nebulones] neb: aequalitatem] aequal 13 inaequalitatem] iuaequa omnes (sancti)
Coram 15 huic seditioni] h sed 17 seditio] sed 21 Audistis c aus A r sp ro
periculosa c sp ro aus peri 22 quia seditio] quia sedi" quia se" Es cap XVI Jsume:
r sp ro ultimum] ult 22123 Pestileutia] Pe" 23 Kegnum] Keg 28 Aarou] A
29 dicerent] d

4. TOofc IG [25. mäxi 1528]. 459
anbei', tlixi: Iinperatori siimiis siiiiile«. NiinK[nam ])crfiiiitiir .scditio ad fiueni.
Ista baä dixi, debet pingi. Si Core uon potest I)iii aiiö fiucit, nemo uiiquatu,
terra absorbuit. Adhesit sibi tota commuuitas, fcd^mal I)Unbcit 3C. qui tot
est stipatiLS, quid Moses erga taui multos? tan Core cum tauta multitudine
5 nidjt ^iiiQUäfurcit gegen einen man, multomiuus 5 civitates contra duos vel 3.
3. dicuut 'quare nl)M l)X eud^f 1. gravamen 2. aoqualitas. 3. l)t)Vi6,3
tt)Ut gctüalt unb luuxtfjt, quod vos extollitis supra alios, quasi dicere vellent:
Moses vult dominus esse et nos foUcn l)f)m att gc'^oifam fein. Nonne plaga,
quod tantus numerus regatur ab uuo? tum statim bonum vulgus, est tuavUtf)
10 verum, er fol§ ntc^t tf)Un. Moses sanctus vir solus plus fecit, si etiam adiiuc
bis plures fuissent. In Acgypto tantus numerus erat ut iam, sed nemo
audoliat regem compellaro. Iam ubi Moses iuvit eos, obliviscuntur. Item
ubi habebant a tergo Aegyptum, nemo tam audax, qui se opposuisset
Piiaraoni, sed desperati. Moses Ijalff ljf)n ()in buvd) JC. ba§ foll awä) t)ev=
15 geffen fein. Nemo dixit: si ex Aegypto et per mare 3C. quare uon obediremus
? Item cum esurircut et sitirent, uemo volebat esum et potum afferre:
Mose faciebat, ut sat liaberent. Ulo tempore deberent Core onff getretten
"ijabm in Aegypto, in raari rubro: Ijic bin i(^, 6ova, vel in deserto, cum
nihil liaberent cibi. Sed ibi nemo erat domi.' Sic sunt socii isti, non in-
2a cipiunt seditiouem, non ex sapicutia, niuticf'eit, uon anff l)I)r§ eigen IciB§
fal^r ut probus Mose qui leib iinb leben suam nuift bran feigen. 2)ic niedjten
t^un. Sed seditiosus i[t ein üevjogtev berjlDcifeltei; fdjalö, iucipit ex aliorum
peccato, videt sibi adherere fec^malf)nnbeit.
Si r^auffcn non adesset, sunt fo Öerjagte buben ut JC. Muntzerus tan-
25 tum habuit 6000, voluit oiunes pcrdere, ubi solus fecit ut alii \}0X. Sic
nostri inceperunt multa auff ben l^auffen et quando ber Ijauff ift gefallen et
ipsi. Divinum prineipium est incipcre in dei nomine, et si scircm, baS miv
bic gan| Inelt abfiel, tamen solus cousistam et vitam bxan luagen. (iui nun
sie, ber ift ein bub in bev Ijaub. Ego novi omues schwermeros, quäle cor
30 habeant: praesente multitudine gef)en§ l)in an, cadeute illa,
Sic factum cum Cora. Vos nbei'^cbt eud), Ego non, sed luaucbo cum
aliis, simplex Christianus sum. Non superbiam ultra alios, vult simpliciter
baS I)in an§ fuvcn burif) ben bobcl, nee habet alium tvolj, Sic obediunt. Mose ifi, -"i
bn t^uft im äu biel, 6§ luivb got nidjt leiben, @v fol ulia \iä) gcfarcn i^aUn
1 Imperatori] Im 5 einen] CE " quasi dicere] q d i) bonum] 1) 11 i'uisset
Aegypto] Aeg IS Iiabebant] liab Aegyptum] Aeg li Phai-aoni] Pha Moses] Mo
lä dixit] d Aegypto] Aeg IT deberent] deb IS Aegypto] Aeg 19 haberent] hab
20 sapientia] sap 22 BerjiDeifeltcx'] l)CV3lDeif 2.5 habuit] liab 2ö iuceperuiit] iucep
30 habeaut] liab 32 vult] v 33 bas] bj obediuut] obed
') f|ie (ba) ift nieniQub boljcime fehlt in Luthers Sammlung, wird aber von Thiele
unter Nr. 181 mehrfach aus seinen Schriften belegt. Sinn: es lässt sich zur Erfüllung
einer Pflicht usw. niemand bereit finden. F. F.

460 ^Prcbigtcii übet bai 3. iinb 4. Sud) ajlojc. 1527;'8.
et noiuinasse iiulicem (jui nou patiatur. Sic bomis praedicator et pius:
Video Mosen male facere, deus iudicabit, 'ifaxt ix ftil et patimini. Sed
illius excelsi obliviscitur, ut dieat vulgus: bcn luollcn tttr ^abcn. Haec
natura nostra, qnod millus homo inspiciat bonura quod ab alio habet, sed
tantiim malum. Hoc h)i( \ä) anftrcic^en propter stultos. s
Quid habeant a pareutibus, nunquam cogitant liberi, parentes loagcil
leib unb leben bron, quando in mundum venit, non dormiunt unb qE ir gut
bxait fe|t, jnu§ bcn fc^taff abbrechen, brot effen, ut puer edat lac. Et rtirb
auf bcr maffen fnuev, donee educatur. Si semel mater venit cum virga, fo
tft§ fo fc^aiff, ut auferat omnem hjolt^ot. 5)}cin batet l^ot ein ftunb mit w
mir gc^urnct, sed quid nocet? er f|at and} hjol 3c^n jar mit mir muf)e unb
crbeit ge^bt. Sic fit cum potestato: princeps mu§ gctoartcn aücr ftreicf),
quando aliquis venit et non potest furfomen, et tu habes fc^u|, ut secure
vivas, bibas, donnias, colas jc. Si bellum es.set, orania vastata, nihil securum
nee domus nee nxor, gut, el)r, leib unb leben. Istud bencficium ex is
potestate, quae [tl^et. Sed hoc beneficium nemo inspicit, U)ie ein loftltd) leben
ift ba§, tro| quod aliquis auferat mea. Edit cum pace, non timent. Si
bellum esset, timendum, ne milites cum gladiis. Sed istud beneficium removetur
ex oculis, qui tueatur potestate sua omnia. Si quis furari vult, plectitur.
Princeps custos super omnem rem tuam. Si requiritur grofd^en a potestate, 20
gravamen maxiuium dicitur, sicut fit etiam cum pastoribus rusticanis quibusdara.
Umb bcr felbeu einigen grojc^en fol man ein frteg anheben, ut tu
pereas cum tota familia.
Maxima ingratitudo mundi, qui tam multa accipit a deo: pastori, principi
cur non darem? Sed non agnoscit. Si dominus unum annum non 25
sineret crescere, non daret unum diem solem. Sed quia dat sanitatem, frumentum
3c. i)a§ foI man nic^t gcbcndfen, ha§ man§ bou uuferm '^errn 'i)ai(,
quando tibi frangitur crus, ba§ bic^ got fegend, et sie oblivisceris allca gut»
prioris. Sic faeit iste nebulo. Nunquam facinuis, ut beneficia ita enumeraremus
ut maleficia. Si invenis unum malum in servo, si econtra centum so
beneficia haberet, illud praeponderat. Sic fit cum vicino: qnando mihi commodus
est in centum partibus, cum vero semel incommodat, ha§ fol id) an=
jd}rctbcn. Ita desperat! homines, ut non cogitent beneficia jc. Mater pro
mc curavit decem annis, el) ha^ wxä) ber bouncr tjnn bie erben eilen tief
fc^lal^e, fol il^ K. Noli ergo mirari, cur aperta terra et deglutivit. Vides 35
omnia beneficia quae multa sunt: nou recordantur, ut supra dictum, finb
16, 3 alle öcrlorn. Sed ba§ Inirb aufic^ogcn '3r ubcrt)cbt eud) über bic gemein'.
6 habeant] liab " Icib] I 72 erfieit] erb 16 beneficium] bene: 18 beneficium]
bene HO gioftfjen] g^ 21 maximura] max 22 gtojc^cn] g'f
24 Maxim.n]
Max 25 agnoscit] ag* 32 bo§] bj 33 homines] ho; non c aus nos cogitent] cog
beneficia] ben

4. gjlofe IC [25. aJiiirj 1528]. 4G1
Quid fecisset Core, si Moses gravasset jc. ©o ift citct btttcdeit unb gifft,
quia Seditiosus uon habet causam nee excusatiouein. Rustici nominabaut
XII articulos, vix eraut duo veri. Pone, quod omnes veri fuerint. Si
econtra opposuissent, quid beneficiorum haberent ex potestate,
plus praeponde-
5 rasseut beueficia. Sed quaudo illis diceretur, uon credunt, ut hie videbis.
Quid facit
Mose econtra?
'Cecidit in faciem.' 'Cras.' Ille loquitur aliter. Non dicit: Mea pars iß, 4 5
eris domine, sed tcit firf) a vulgo, ergo consistit. Libentius domiumn habebo
quam fe(i)§: non '[)euc()clt, sed bleibt auff fein ruff ftet)en et fidit deo: 5JJad)t
11) euc^ bo§, ^t toerb-j nic^t tjinnua fuven. Si non debeo regere, faciat deus 3C.
ha gibt 5Jtofe ba§ regimcnt deo, sed novit, quod sibi coramissum. Si vult
me habere dominus, mancbo: sin vos jc. Et 3}Jofc eufcrt Ixä) fein§ amptä
unb lefts 6orc unb feiner rotten, left in§ ju unb öerfuc^eu, Sed tnerb ^"^r
ntir boS lieblein '^iii qu§ fingen? non ^ju^t auff leut, quid amplius fticit?
IS
6r über gibt in§ amptu, sed ita ut eorum impietatem non biEic^e. Sic
pius: 6et) bu bnrgermeifter, rid^ter, pvebiger, meint falben, non ero, %iex
bocf) fcT)et eud^ für,
l)t)r tt)ut nidjt rcd}t. 1. nimbt feine perfon I)inltiecE, sed
tarnen uon ba§ anipt, Ego suiii persona misera et non dignus officio, sed
uon debeo ba§ red}t berlcugnen propter malos. Nani non satis est jc. Non
20 seditiosus fuit, quod non velit regere, non quacrit dei ampt, sed proprium.
'Contra dominum.' 2)er auffru'^r galt mir nic^t, sed domino qui 10,11
instituit hoc. Vides: qui contra potestatem se opponit, pai'entes, officium a
deo ordinatum, opponit se deo. Sic Ro. 13. ha ft!§et ba§ urteil bur : aiüm. i:i, i
Seditiosus non peccat contra hominem, sed deum. Hoc prius etiam dixi.
25 Qui in officio a deo sedet, sedet in bono quod dei est. Segft bic^ contra
parentes auff: contra deum legftu biet) auff, qui tantus est et tarn potens,
ut terram aperuerit et angelos deturbaverit de celo. Et ubi historia legitur,
deberent superscribi isti loci. Si servus opponit domiuo, contra deum 3C.
Ibi facit ut bonus praedlcator et ttJarnet fid^ ' a raalo. Ego libenter cedam,
30 fe^et end^ nur für. Sed seditioue orta non auditur, tarnen propter quosdani
qui audiunt. Nam fit, quando duo recti et iusti viri, fo UUl§ Uiau fic^ für
^'^n fekelten, quia bona conscientia multum facit, alii laborant mala conscientia.
Quaudo ergo dicitur: 5JJein lieben freunb, uon sie agendum, tum
plures Jüerben cr'^alten. Si meri Schwei-meri, praedicatura actum est.
1 Moses] Mo 4 opposuissent] oppos haberent] hab 14 ba§] b3 16 '6utftcr=
meiftet] fiutg 23 baä] bj 24 Seditiosus] Seil: horaiuem] ho: 28 debereut] deb
29 libenter] Hb 31 audiunt] aud
') an mhd. sich warnen = 'sich versehen, sich rüsten' ist scJum wegen a malo nicht
SU denken, rielmehr ist iDQtnen in der Bed. '(be)hüien zu nehmen, tDotnet fid) a malo also
= 'kiUet sich vor dem Übel', vgl. Lühhen- Walther 557^; Sanders 1486^, 3,6 (ohne Beleg).
Beachtensiverth ist, dass L. in der Bibel Hes. 3,21; 33,4.5(2). 8 statt fic^ ^uten später
fid) toarnen lofieit gesetzt hat. P. P.

462 ^tebiglcn übet ba3 0. iinb 4. SBiirfj TOofc. 1527/8.
Sögt. 3>oibem. 31: 9h-. 12.
16. 17. OTai 1528.
[Domiuica Vocem locunditatis]
Audistis, qui seditiosi se opposuerint Mosi et Aaroui.
A praudio.
Proposita historia,
ut quisque suam vocationem, ut quisque gloriari possit se vivere in Inal
ad quam deus eum elegit. Qui hoc non potest, bei lüilbu ni(^t lang ttetBen,
ut vides in historia. Nara si quisque iu sua vocatione maueret, ambas
'>
manus l^ot et JU tl)un et tarnen omnia non expedire posset, insuper impetit
eum Satan et vocationem eius, facit, ut pater non diligat, curet filios. Sic
quisque negligit quod ei commissura et ecoutra. Et de lioc gentUes conquesti.
Ubi susceperunt contra ipsos offerre et tota contio, non audiunt
Moseu. Sed ita argumentant: Moses et Aaron sunt soli et multitudo a 10
parte nostra stat, agemus pro liljito. Älinatur Moses: fhcitis contra dominum.
Quid est Aaron K. sed nihil promovet. Sic nos. Deus non sinet
impunitum, nihil prodest, sed jum teitffel 311. Ergo cum nihil promovet
Moses, couvertit se ad depreeationem. Et coiuraotus.
16, 15 'Non aziuum.' Xecesse !ui-| ge))et imb gnt. Ista est brevissima oratio »
i.e. IqS bir-3 nic^t gefallen. Niun certus de hoc? Optirac, er ftidf in ber
not, eduxerunt populum ex Aegypto et concitati in eum, volebant lapidare,
et si deus permisisset, putasseut se pie agere. Ideo dielt: Ne sinas i. e.
ostende mit ber [tvaff, ha^ bir ir opfev 3C. et ornat conscientiara suam. Et
ift ein tvo^ quem servat coram hominibus, sed deo peccator est. Sic omuis 20
praedicator et praefectus vivere debet, quamquam dicimus: Remitte nobis,
tamen ita N-ivendum coram mundo, ut possemus tro|en ut Moses. Duplex
verbum ad deum deprecatur. 2. tvop er. Sic hoc potest homo, ut videlicet
huniiliter precetm- ad deum et inuocentiam iactare, illius oratio statim
exanditur, ut sequitur. 25
1«, i'J 'Apparuit' q. d. esaudita oratio tua. Et ultra hoc perdam omnes, nwdjt
euc^ erau§. Itcrum orat brevem oratiouem. S)ic ftraff !an er nidjt erlDcren,
16, 22 ideo quod potest, facit. 9Ji(^t 'bie ganlicn Tjauffen'. Et haec oratio exanditur,
ut videas exempla potentiae oratiouis. Ibi iactat suam vocationem,
i.Gor. 10, 11 loal. Xe habes supplicium et urteil. Notandum: Paulus: non scriptum 30
propter Chore, sed nos jc. deus voluit praedicari toti mundo, hü^ man fid^
bran ftoffen foL ß^orc fueraut jttieer brubcr finber, ^Setter, Datan, Abvram
1 A prandio roth unierslriclien 2 Audistis] Aud c sp atts A Slosi c sp aus M
A.-u-oui c sp aus A liistoiia] histo 5 Iiistoiia] liis vocatione] voca T vocationem]
voca dilig.itj dilig 9 ofterre] offe 10 argumentant] arg Moses] 5Io
Aaron] A 14 depreeationem] depreca 15 brevissima] brevi/ 17 eduxerunt] eduxe
populum] pop Aegypto] Aeg lapidare] lap IS sinas über (sinas) 22 Moses] Mo
26 Apparuit] Appa: 27 n über tau zu 30 1 Cor X r

4. 9J!ofe 16 [17. 3)iai 1528]. 463
de tribu Rüben qui cogitabant: Nos de prima tribii, ipse de quarta. Et
Chore num non tarn bonus iit meine üettev?
Sic uostri nistici: Aequalitas iuter nos et Caesarem. Verum, nemo
dubitat 2)iiellum tarn bonum ut patrem. Si hoc respicis, non luaucbit
'>
regimeu in terris. Secundum carnem et sangninem sumus onines pare,s. Sed
ubi manet bev Befellj Ultb bie h)al? quamqnam f5h"a equalis matri, tarnen
aliara BefcU) habet mater quam filia. Et dat illi potestatem, ut regat. Sic
.scrvu.s et dominus simile.s, si respicio bett bou ', sunt omuia similia. Sed
dominus I)cngt fiit bett bort ein anber befelf). Sutor equalis regi Franciae,
lu sed liabet aliud praeceptum. Sic Mose habuit Befel^ regendi popnlum. Hoc
alii non. Sic respondendum seditiosis, qui oninia couantnr aequalia facere.
Secundum natm'am omnes eqnales. Rex nascitur et moritnr ut pau|)errimus. •Xim. \?,, i
Sed scriptum Ro. 13. SJcfel unb toal finb itngleicf), natut; ift gleiii), Ijalt
bidj natfj betn, nidjt nad) natur. Sed contrarium facit. Ita cogitamus: cur
15 illi obedirem, cum sim fortior, plu.s bevnunfftig quam ille. Sed deus
invertit. Moneo, ut quisque videat in suum statnm et gef)e im ItOC^, donec
evocet te deus, sie potes gloriari tua accepta deo. Sed iam nemo facit,
quod sui Status est, ideo patiemur brevi 3C. Interim tacet deus, ut cum
Chore fecit, sed quid sequitur? sie fiet cum inobedicntibus liberis et familia.
20 Quia qnisque negligit suam vocationem, ideo iuuuittit deus maleficos.
'Absoi'buit' i. e. inveniet suam raaledictionem. Si hie effugit, inveniet ig, sa
alibi. Ubi plaga flicta, connnittit deus, mnn fol t)ic ^fnnncn n^eitien itubi«, h"
@ot tjat ein It3nr3eic^en l)inbev gelaffen, ut semper esset in memoria, ut textus 1«, -'is
indicat, ut toto vitae tempore bx'on gebed)ten, qui ex sua fiefef^ alicnum am-
25 plexi. Sic semper punit et Rottis fiet sie, baS ift bie l)iftovia itnb ftvaff et
pingenda in omnibus parietibus propter hoc quod nemo viilt gtjett in jeim
[tanb. Timendum et nobis sie g^ett. Ideo tarn multis traeto, ut quosdam
ex hoc periculo trahain. Nemo cogitat: locavi opcram meam hodie huic,
fideliter faeiam opus, sed eontrarium, ideo non ditescunt. Si econtra, deum
30 habebis propicium et benedicentem.
'£)C§ anbevn movgen.' Vide, quam horrenda res seditiosi, non possuuti«, 4i
taceri, ubi vident plagam a deo immissam. Tota contio SiEidjcrt opus Chore
et Mose damnant et dicunt 'vos dei popnlum oecidistis'. Nonne horrenda
res? Non dicunt: Deus occidit, sed vos necavistis vulgus. Sic seditio
an nunquam potest sedari. Rustiei quamquain pereussi miserabiliter, tamen
1 cugitaljant] cog 5 carnem] c saiiguinem] saug 10 püpulum] pop 11 respoudendum]
r=d-f 14 bellt mit 13 6efet du7-ch Strick verbunden cogitamus] cog 15 fortior
c aus oportior ille c aus ipse 20 vocationem] vooa maleticos] male 21 Absorbuit]
absorb zu 22123 üher unb ®ol steht ju pU^ 28 cogitat] cog 2i) läciam c aus agam
3.3 dicunt] d populum] pop 34 dicunt] d necavistis vulgus] neu u9
1) I/iithers Schreib form dieses Wortes scheint von Anfang an ttjon gewesen su sein,
in bon haben wir vielleicht ein Zeugniss für seine Sprech form. Vgl. mhd. tahe und dähe. 1'. P.

4G4
5ptebigten übet baä 3. unb 4. SiicJ) gjJoje. 1527/8.
Doudum cessant: si possent, ferocius agerent quam aotea. Tarn horrenda
res est seditiosus, er jc^meift alfo, bQ§ man» tan nljmer ouifcgen. Semen
Muntzeri non eradieabimus brevi, vel donec venerit Turca. Moses iterum
orat, si non orasset, tota coucio perüsset.
Je' 49 '9!imb bie p^atC, inquit Mose ad Aarou jc. 'XIIII millia'. Nonne 5
horrenda res? si tantum 200 et 50 Et Chore cum suis, quamquam dicitur
filios Cliore servatos rairabiliter qui pulcln-os psalnios et restiternnt jjatri, ut
desisteret a sua 3C. ideo non occisi. Ita Indei, et verisimile. Credo plagam,
bQ§ fic öcvbvont ftnb unb gvculic^ geftorBen, fuit horrenda Btlb. Et Aarou
fuit in niaximo terrore. Si ita eundum nobis in populum, ubi hie, alibi lo
alius eadit. Sie nobis germanis toirtS gfjcn. In seditione multus popuhis
occisus: si nou oessabimus, horrendior plaga sequetur. Hodie^ raonui, ut
oraretur. Episcopi non cessant agere ut Chore, uisi restiterimus deprecatione,
Germaniam in sanguinem subniergent. Scopus historiae, ut quisque suam
vocationeni
sequatur.^
'*
Sögl. »Difieiii. 311 Tix. 12.
17. 24. 3Kat 1528.
[Dominica Exaudi] A praudio.
Audistis horrendam historiam de seditioso Chore, ut quisque notet
hoc gestum quod scriptum toti mundo jUV iDQVnung, ut quisque eat im ftatlb
Bevuffque ad quod vocatus. Si ecoutra, eveuiet oraue mahini, praesertim si
quid agit contra potestatem secularem vel etiam spiritualem. Ideo dixi
pingendam hanc historiam.
2. admonitio, quam horrenda res sit regere populum domiui JC. Nam
is liber describit regimen populi ludaici spirituale et seculare. Mose datus
Aaroni socius, ut regeret populum: ubi iucipiuut regere, venit Quffvfjur lüibbev
20
\viü.m. Discat ergo recturus: ber ric^t \iä) brauff, ba^ er ein bveitcii rudEc ^fijob,
ut multa possit ferro. Si Aaron, Mose a deo ordinati funbcilv nidjt
t)tnQU§ füren sine magnis anfto^, quid tu qui te ingeris? Sed deus comraittit
nobis regere populum, civitatem et scinius plenam diabolis, et tarnen
fot löir rcgiren. Si ipse l^ilfft, jo gtietS. Discat quilibet gebult, fonfftmut,
bitrd) bie finger fe'^en, multa pati. Mo.se omnia t)Qt er gefaft unb georbnet »o
principes et sacerdotes. 2)ie pferb tütucn augcfpannen, omnia in eontrariuin.
5 mülia] mil 7 mli-abiliter [c aus misei-ab!liter7 steht über (q) zu 9 über liorreiula
steht flre/iili$7 10 maximo] max populum] pop 11 populus] pop 14 sanguinem] sang
IT Audistis] Aud 20 secularem] secula spiritualem] spi 22 populum] pop
23 populi] pop ludaici] lud spirituale] spi seculare] secula 24 populum] pop
28 populum] pop civitatem] c—tato 31 sacerdotes] sacer
') in dei- Frühpredigt dieses Sonntages (Bos. o. 17«, B1. 94). ^) rgl oben S. 405.

4. SKojc 16. 17 [24. Tlai 1528]. 465
Posset dicere Moses: mors, ja Satau regnet in mundo, Si per dei Ordinationen!
uon potest administrari 3C. Supra quod deiis nie niiserit et nihil
ex corde. De regimine domus potes dicere: Dens dedit mihi liberos et
uxoreni, ego non feci, sed deus. Tantum dictum de Chora, jiu" toarnunq
5 bem pi\d qui vidt quod non commissum, ju troft, ut exemplo Mosis erigantur,
qui multis impediti tarnen non 2C. Sequitur
c. xvn.
Pertinet quoque ad historiam Chora.
Sed confirmatum fuisset miraculis quibus eduxit ex Aegypto, dbix e§
10 fo(t nit^t gnug fein, biumb f^iit er nod) m'^er ju. ^^einbfelige leutc qui in
aliena republica volunt regnare et in sua sunt segnes. Ut ergo cesset murmur
populi et ostendat neminem debere officium Aaronis quam ipsum, Dominus
facit miraculum contra seditiosos, ut eos sedet, ne pergant in seditione.
Pictores XII ftctfcrt pingunt et medio viridantem. Sed quid significet,
15 postea dicemus. Ego, vult hoc textu, elegi Aaronem, non ipse se. Fuit eilt
OTonbetftetfen de ista arbore. Vides, quod tribus 'i^dim brutnB gejanä.
Rüben erat 1. qui putabat omni honore ut praefectus in domo. Mosen,
Aaron non de tribu, ba§ buucE fic ein linBiEii^ bing fein. Secundum rationem
'§et§ SiuBen geputt. Sed deus non: non suscipiam 1. 2. 3. sed 4. ludam
20 et Levi qui sunt supreini, ba3 tft fü anjufe'^en, bQ§ fte brmn'6 geftigt l)abm.
Ut ergo componeretur, dati baculi. Onines erant buiv, aridi et manus uuius
ferebat fructum. De hac historia non multum dicere possuni, cum sit coufirmatio
historiae Aarouis. Ipsi exponunt de Maria et puero Christo, id
quod non damno. §Qt ju qUiä) filetier, BIu' unb manbel ge'^abt. Aridus
25 baculus fuit Maria, quia non potuit parere. Christus qui ex ea natus. Bona
cogitatio, quae uon displicet, sed non in loco dicta. Christus est iste bacuhis,
quia scriptura suis spiritualibus expositionibus sequitur, quod non ducit
in virginem Mariam quae non pro nobis mortua est. Cum ergo Euangelium
monstret in Christum, oportet figuras etiam in eum monstrare. Ergo Chri-
30 stus est bie beutung istius figurae. Ipse est aridus bacuhis et Aaronis baculus.
Aaron i. e. sacerdotium Christi f)at muSfen in bem ftetfen, quod
aridus est baculus, ba§ ift ber ^er ß^^riftus ^nn feinem leiben unb tob. 5lIfo
1 dicere] d Moses] Mo lj2 ordinationeai] ord 3 dicere] d liberos] IIb 5 3u(r)
9 eduxit] ediix Aegypto] Äeg 11 republica] rep 13 miraculum] mira 15 Aarone
IG i)aittt] %ai 17 praefectus] pt9 18 1|Q§] bj 19 ludam c aus tribura 20 haS]
bj (beidemal) 25 Maria] Ma» Christus mit 24 Hu durch Strich verbunden 26 cogitatio]
cogo 27 spiritualibus] spi 28 virginem] virg 29 figuras] figure monstrare]
monstre 31 sacerdotium] /a"»
•) Ahhiir:img von btuct (h\ud), Ls. Form des Wwtes 'Bliithe', die auch 4. 31. 17, 8
wwl 25, 466, 16 steht. Oder = der Nebenform blüehe (D. Wth. 2, 154), die sonst hei L. nicht
begegnet und daher icohl auch hier nicht ihm, sondern Rörer beizulegen iväre. P. P.
Sut^evä SBcrle. XXV 30

466 «prcbigteu üb« bai 3. unb 4. SSud^ Tloie. 1527/8.
'
hJentg credi potest, quod aridiis baculus fol loibbev bliien, fo loentg 3C. quod
floret, est, quod credimus resurrectionem mortuoruiu ex arido et mortuo.
Christus fit viridis et vivus. Ergo baculus est Christus sacerdos qui mortuns
et resurrexit 3C. Quod grünet, bluet et fructum producit, Est vis unb
!rafft suae resurrectionis , sicut vides in manbcl tuetfrob, quasi mild^ unb
btut in ein anber goffcn et ante alias arbores i. e. ©uangelium ift gefomen
9Jöm.i,4ex Christo. Ex eo quod resurrexit. Ro. 1. btc filetter {jctfjcn bic toort i.e.
verbum domini i. e. sunt Euangelium per totuiu muudum quod viret, bic
«(.nciobtuet. Hodie: 'humiliatus sum nimis'S ba nimbt bk d^riftcnl^eit ju, e§ ift
ein unfcf;ulbtg leiben teine», ergo albus et rubeus, Et in bem leiben gljen bic m
fiuc. ?, 15 f vuc^t l^ei ut Christus Luc. 8. 'iu patientia'. Si Cln-istianus non est paücntia.
iRöin. 2, 7 Paulus 'per patieutiam boni operis'.
1", 23 '2)ianber ferens i. e. bouum fructum ferens i. e. bona opera quae Christiaui
faciunt in passione. Ubi Christus agnitus per fideni, fert folia i. e. loquitur
de Christo, uude venit bie bluet, deinde 'patientia boni operis'. Ergo bacu- ir,
las est Christus qui mortuus et resuirexit et regit per Euangelium. Tarnen
per historiam sinito bleiben, quod dominus dederit signum pro Aarone.
Quisque non contentus sua vocatione: utinam essem eques, civis. Nemini
placet Status a deo datus k. Tu elegisti me ad hoc vitae genus et dedisti
mihi verbum tuum, non cuperem esse Caesar. Ibi habitat deus jc. Sed 20
Satan non potest
ferre.
5DgI. Sovbem. 3U 91r. 12.
18. 14. asuni 1528.
[Dominica prima post Trinitatis] A prandio.
Nuper audistis ha^ gefc^ic^t, hJie 9Jlofe XII ftedfen nemcn 3C. per quod
miraculum confirmatum sacerdotium Levi tribu, ut illi soll bonos relinqueretur.
S)ancben audistis significationem virgae, nempe Christum qui JC. quia 25
aiic.2,34is est vir, bar über ^iä) aller l^abber erl)ebt, ut Simeon 'Ecce hie positus'.
Haec contentio duravit ab initio raundi et semper. Quisque vult hoc esse
quod Christus, baruber toerb toir quc§ gefc^lagen. Si ad Core venisset sacerdotium,
tum alia quoque tribus voluisset 3C. Sic hodie adhuc: naä) bent
ampt quod 6^riftu§ fürt, greifft Ijberman. Ille solum redimit a peccatis, 30
per illius vitam et opus acquirimus. Ibi oritur contentio : quisque vult hie
3 resurrectionem] resur mortuorum] mor 5 resurrectionis] resur toeijtob >nil
4 fituet durch Strich verbunden 6 eine(e) ßuanselium] 6 7 resurrexit] resur
1. (bj 5eif)cn nu) bic 9 g^tiftenfieit] X^eit 13 ferens] fers fructum] f ferens] fers
14 per (pa/J) fidem 16 resurrexit] ras 20 cuperem über esse(ra) 23 audistis] aud
ba§] bj 24 miraculum] mira 28 ad über Core
') Von diesem Spruche ist in der Vonnittagspredigt die Bede (Bos. 0. 17

4. ÜJJofe 17. 19 [14. Sunt 1528]. 467
Christus esse et hoc facere. Hoc ipse praedixit Mattb. 24. 'Siirgent' jc. '(juil'","''-^^'^*
dicent': ego sum Cliristus. Non sohiiu nominis untei'lDillbcn fie \iä), sed
bc§ amptS unb toexÄS, volimt ipsi esse mitlcr. Contra hos gilt bie greulid;
ftroff et siuat Chri.stiim Cliristum manere et ipse suo officio fungatiir. Quani-
5 quam nou dicas te velle esse Christum, tamen gvcifft» naä) beiu lüefeil.
Quamquam non dicatur, tamen est Christus.
Sic est cum Cartiuisiauis: datum nomea ei 3C. Ore fatentur Esa. 20. 3c[. 29, 13
Hi sunt veri seditiosi in spirituali regimine qui Christo in feilt ampt gveiffcn.
©0 g^ct§ l)^n sicut illis: terra absorbet eos. Sic Schwermeri nostri faciunt,
10 quamquam gloricntur se credere in Christum, tamen volnnt magistri esse et
suscipi eorum somnia. Christus dicit omnia esse in doctrina. Qui ergo
aliud docet, salvare vult, bei nimpt 6'§vi[tu§ ampt 311 fidE), Christus est vlrga
quae sola vlret.
De decimis ludaeorum nihil dico. .«ap. is
15 In c. 19. [tCjct öon bem iDcljfjelnaffer.
C. XIX.
Hoc Caput Ideo lego, quia pertinet in novum testamentum In Epistolam i^ax. 9, 13
ad Ebraeos; scilicet ut sciaut qui legunt, quid velit. Est ein tol, neuifdl)
gfe^ apud gentes et non necessaria lex. 1. describit, quomodo cinis facieu-
20 dus. 2. qui utendus. Ita: ein \xi'\ä) gefunb !ue fol man nel)nien quae uomy, •>
fetjl ^at, 2. quae ita jung, ut nou gesserit iugum. Hie non mos ut ilHc, et
ultra roblid^. 5JUt ber I)in au§ qI§ mit einer tierpanten, quae non digna
mactari in Civltato, et cinis extra effundatur et tamen in locum ubi condebatur,
et qui K. ad quid servit cinis? Si quis immuudus fuit, ubi scilicet
25 iu domo moi'itur aliquis vel tangit mortuum, est immundus. £)a§ f)Qt ein
feci'.. notig gfe^ nuifjen fein, quia quottidie moriuntur, contra haue immundiciam
servit aqua mixta cinere. Qui ergo fuit in domo immunda JC. ber
^at fic§ ia mit Bef|)fengen laffcn. Mira lex et non necessaria. Et videtis
ex hoc textu, unde aquam lustralem acceperint. Sicut vestes sacerdotales,
30 altaria, Capellas sumpserunt. Sic aquam lustralem fecerunt ut ludei. Vos
autem scitis, quod nos Christiaui non ligati suinus ad legem Mosi, quia
alioqui cogeremur circumcidi. Vide itaque, ne articulum fidei facias ex aqua
illa, qui lavat, dixit se aqua illa, lavat peceata. Si ita uteris aqua, fo ift§
2 dicent] d 4 officio] of 7 CartliusiauJs] Cartli 5 spirituali] sp 11 doctriua]
doct 13 quae über 12 virga 14 ludaeorum] lud 17 testamentum] testa Epistolam]
Ep zu 17llS Eb. 9. sp r IS Ebraeos] Eb nettifc^ c sp b aus net 19 necessaria]
neces quomodo c aus (J 22 »et^Jailtcn c atis »erBanten zu 23 über Civitate
steht staute leroso: comburetur comburetur mit Civitate durch Btrich verbunden eft'undatur
fc sp b aus eS^tJ steht über iaciatur zu 24 Ad quid !C. r über qui sieht erat
immundus 26 quottidie] qt: zu 29 Aqua lustralis r 29 sacerdotales] sa'ss
30*

468 5Prcbiglen übet ba§ 3. utib 4. S3ud^ ÜJlofe. 1527/8.
JU bicl. S)ai Juer fein, si bibiturus aquam bxu6cr Betteft, quia omnis crea-
1. liiii. 4, 3 tura dei benedicenda verbo et 2C. Si vero dixeris : Si dixero Beuedicite
super cibum et brob, tum abluet peccata jc. Sed ideo, ne satan mihi intoxicet
qui ubique nobis infestet. Sic ludus Simiarum factus ex K. Sed quare
deus hoc praecepit? Ideo ut l^iclt hunc popuhim ^nn bcr JUC^t, ut piieri 5
retinentur. 6in toUen nienft^en mu§ man mit ötel vni\n gcpotten bevfaffcn
quam sapientem. Puero mu§ mau ItJcren, ue decidat per gradus, ne in
ignem, aquam cadat jc. Maerae leges necessariae pueris et ungejogen leuten.
Sic carnifex, magistratus gerit gladium, muffen rab, ga(gen ^a6en propter
lütlb unb iDufte, non propter probos. Cum itaque is populus fuit toc^, deus lo
gravavit mit mancher unnu| gefc|\ non necessarüs Christianis. Huiusraodi
est et talis, quod deus mutlüigltc^ eos gravat, Et arguit omnes immundos
qui in domo sunt, in qua est mortuus, qui adsunt niortuo vel tangunt, cum
tarnen ex obedientia cogamur adesse et sepelire. Ideo hoc peccatum non
potest caveri, sat ergo ut ex hoc discam deum timere. lila immunditia non is
est externa, sed venit ex lege. Si lex non faceret hominem impurum, nullus
esset immundus. Sic feminae parturientes sunt immundae: ante legem non
erant. Non ergo peccatum est naturale, sed factum üom gfe|, in hoc ut
conserventm* in timore. Sic non est peccatum, si quis gradus descendit, fert
cultellum in manu. Sed puero est lex facta propter puerum, ut in timore 20
educetur et custodiatur. Huiusmodi legis sunt plures in lege Mosi. Flures
et Papa condidit, sed non debebat, sed Caesar qui debet in suo regimine
facere peccatum, ubi non est, prohibeat haue monetam, bem g^et§ h)ol l^in,
bie f ollen unb muffen fold^e funb mai^en propter malos, quia mala moneta
uon prohibenda propter Petrum, qui uon cuduut malam. Sic alii boni. Sic 25
boni vectores non advehunt adulterinuni vinum, sed bonum. In spiritualibus
legibus nihil sit nisi credere, diligere, pati. Ideo non patimur uUum fictum
et factum peccatum a Papa JC. Et hie scriptum non confictum a Mose,, sed
a deo accepisse. Contra hanc immundiciam ponit illam absolutionem, ut
aqua spargatur homo et domus 3. et ij. die. Ille cinis habitus est in omni- 3u
bus civitatibus et adeo communis fuit ista aqua et cinis apud eos ut apud
uos baptismus. Haec est doctrina ludaici populi. lila nihil ad nos. Utazu
2 1. Timo. 4. sp b r dixeris c aus d 3 cibum c aus c brob c aus (itot
ideo mit 2 Benedicite durch Strich verbunden 4 qui (nbn) ubique 4/5 Cur instituerit
deus istum ritum? r 5 bunc c aus li populum] pop 7 sapientem c aus sap 9 ^al^en
c aus gaUen 10 populus] pop 11 necessarüs (non) Cbristianis 13 in qua über (vbi)
zu 14 über ex bis adesse steht non solum ex dilectioue peccatum c aus p zu lOjl?
Luc. 2. sp b r zu 18 über factum »om steht hoc peccatum 19 Sic über non peccatum
c aus p über quis steht (puer) Simile >• 23 debebat] deb debet] deb
214 22 Papae leges r 26 spiritualibus] spi 2S peccatum c aus p zu 30 Cinis sp b r
31132 apud über uos zu 32 bap: r 32 doctrina] doct
') gefc^ vereinzelt mit iceibl. Geschlecht (offeyibar in Folge von Vennischu)ig mit
gefc^ebc; belegt D. Wtb. 4, 1, 2, 4070. P. P.

2 7 5
4. OTofc 19 [14. Siiiii 1528]. 469
niiir liistoria pro exemplo et quaeramus geiftlic^ beuttung, quia deus huiiismodi
leges propter nos posuit, ut videamus in omnibus scripturis et figiiris
Christum adumbratum. In virga audistis Christum, Qi]d (S^ltftum an mit
feinem ftciBcn, aufferfte, ^lebigt. Sic vacca rubra significat Christum. In-
5 venies in hac liistoria, quod Cliristus pro nobis mortuns, resurrexit et Christum
sivisse praedicari Euangelium suum in orbem terrarum. Et sie veterem
historiam debemus oUegoiifieren.
1. 'SJoblic^ !ue an': non nigra, alba, sed rubra et non habeat de-i9,
fectum, ne Ijtnde, vulnerata sit i. e. gcfunb, ntd^t fcu(f}tig, et gan|, non careat
Christus secundum humanitatem, bk eble jQX'te crcatur, quae pro nobis corpus
suum tradidit. Ideo figura est vacca Christi qui assumpsit pro nobis corpus
humanum, quod mori potuit, quod sine defectu. Id et de Aguo audistis,
gnab i. e. debet esse homo innocens sine peccato et plenus gratia. Nos non
integri nascimur i. e. ungefunb, fegtet un§. 'Et rubra' i. e. humanitas Christi
debet un§ gleic^ fein, Sicut serpens erat serpens secundum visioneni, habuit
fd^uppen, maul JC. i. e. Christus muft un§ gleid^, Sic de Agno: ex grege i. e.
carne et sanguine nascimur. Qui allegorice vult interpretari, potest. Scriptura
enim dicit 'Non ex sanguinibus et carne'. JRoblirf) i. e. in aller Ineia So'i i, is
^Itiä) 'In similitudinem carnis peccati' gleid^ luie t)^n einem funblic^en fleifc^, Möm. », 3
tvh finb roblic^. 'Repertus ut homo' Philip. 3. fie fol fein 3io3 getragen iW- 2,
10 aliquo niembro. Et dein libera, ne onus alicpiid portarit unquam. Vacca est
sit anniculus i.e. lesus sit sine omni peccato, fol tjijxn nichts an ge|30in 2. otojc 12, s
15 fein an bcr crti)unb, Et fol t)m auä) nid^t mangeln an t)!^rgenb an einet
20 Christus fol ein naturlidjcr menfd^ fein. ÜJobfarB ift S3lutfar6 et nos ex 3. otuic e, g
25 'i^abm, ba§ ift ein frel)e fue quae non laboravit i. e. Christus fol ni^t unter
bem lex fein neque reus legi, quia sine peccato conceptus et natus et gratia
plenus. Ideo innocens et libera lege. Alibi 'filius hominis dominus sabbati'. JKnic 2, 28
Ibat Hierosolyma, Circumcidebatur, crucifigebatur, neu indigebat. Sed Paulus
'factum sub legem, ut ii qui sub'. Hoc vult hie indicare, quod vacca sitoai. 4, 4.
30 libera i. e. Christus nunquam ift fd^ulbig iDorben legi, sed quod sponte fecit
mir JU gut. Princeps non est fc^ulbig, ut ministret mihi ad mensam, tarnen
stat in arbitrio suo hoc. Sic Christus fuit sub lege, unterm gefe^ fret)
Irittig.
1 gciftti^] getftt: 2 scripturis] script figuris] figur zu 3 Virga Aaron r
4 rubra über siguificat 6 orbem] orb veterem] vet zu ßjT Allegoria r 7 historiam]
histo debemus über aUegotifietErt S tue an mit 'J gefunb durch Strich verbunden
zu, 9 fe^l r 9 über ijinSt, vulnerata steht beul ^ab 'JJIO careat aliquo über (siiie)
zu 10 Vacca r 12 tradidit] trad figura] figu zu 14 Exo. 12. r zu 17 über
fegtet steht finb gebtEd^tid^ 21 carne] c sanguine] sang allegorice] all vult c aus v
21122 Scriptura] Scrip zu 23 Ro. 8. r Sit 24 Phil. 2. r 26 peccato c aiM p
28 HierosoI}-ma] Hiero crucifigebatur] crucifi Paulus] Pau: zu 29 Gal. i. sp h r
29 factum über Pau: vult c aus v

470
5ptebiglcii ühn ba? 3. uiib 4. Sud) TOofc. 1527/8.
Hacteuus persona. Nunc sequitur, quod edueenda extra castra vacca.
teilt. 13, n Lege XIII. Ebrc. i.e. Christus in passione sua mactatus, iudicatus ad
mortem, uufc^ulbig, sicut vacca non meruit, est fri[dj sine feil 5C. 3loä) toilb
ber 6!^rtftu§ fo beve(^tltc^ berbatnpt, ut eiiciatur extra portas. Alios Icft
man in domibus fteriien Jlüt cr)ren, ille non dignus ducitur cum liominibus
®ai. 3, ismori, fuit damnatus aE» etil öeibomptcv, 'maledictum factum' toti mundo,
ba§ tniift bie fuc liebeutett mit tjijXim tob. lam sequetur de combustione
i. e. oblatione Christi in crucc.
5Bst. 93ovl6em. 311 3lx. 12.
19. 21. Sunt 1528.
[Dominica 2 post Trinitatis] A prandio.
Allegoria. 10
Ubi verbum Christi praedicatur, aspergitur aqua, quae praedicat de
remissione peccatorum. Indigemus hac aqua qui vere tangimus mortuos,
sepulchra. Nos aquam lustralem ereximus et dedimus potestatem extinguendi
mortem hJci^etoaffer unb fpveng^, est dei verbum. Satan solet homines simias
facere, ut cum vestibus sacerdotalibus. Per hoc non damno baptismum qui 15
est ordinatio dei. Hac figura indicavit, qui man be§ tob lo» toerbe et peccati
i. e. Ia§ t)^m pvebtgen et suscipere Euangelium de Christo, nempe verbum
de occiso Christo praedicatur. Item immundi qui cineres tangunt,
comburuut vaccam. Item qui non siuunt se spargi, debent eradicari. Qui
effert cineres, tangit cineres, comburit vaccam, omnes sunt immundi. Qui 20
fit, ut is qui praedicat Euangelium et alios iuvat, ipse fit immundus et alii
mundentur? Hi aspersores jc. sunt immundi, non ut humiles maneant contra
2. Süt. 2, leSchwermeros, ne quis putet se idoneum ad res. Ut Paulus dieit 'Ad haec
quis idoneus?' Videant novi praedicatores, ut claves abiiciant ad pedes dei.
Si non vis per me docere, sinito alium. Schwermeri rumpuntur ferme per 25
scientiam. Hi tangunt aquam et sunt immundi. Ergo si vis fieri pastor,
doces tu, pater et mater. Die: tu doce, ne sinas me loqui, qui aliter iucedit,
in praesumptione incedit et ben furt ber Seufel gciotftic^. Sed pius
habeat se pro non idoneo, ut Paulus i. e. se humiliat et dicat: domine,
Ego indigerem instructione et tamen debeo docere? Quid fecit David? 30
zu 2 Ebre XIII(I) r sm 5 über mit e'^tcit steht ift acetum jc. 7 bo§] bj
S cruoe] X ^0 Ällegoria c ro sp aus Alleg 12 remissione peccatorum] r p zu 13
SBciljelviaffer sp b r 14 Satan] Sat 15 sacerdotalibus] sacerO baptismum] bap
la ügura] fig 16J17 peccati] p 17 suscipere] suscip zu 23 2 Cor. 1. sp br zu 27
über tu doce steht domine deus sp b 29 Paulus] P
') d. i. fptcngltiaffct, welchen Ausdruck L. in der Übersetzung ron 4. M. iv allein
braucht. Vgl. auch ))aS>htx['ma\\n] 473, 9. P. P.

4. ÜJioie 19. 20 [2S. gmü 1528). 471
quando a filio eiectus 'S3cfil llüi: ba§ ompt', ut populus cireumdet i. e. c§ *i- '. 7.
ift tlür batuniB jut^un, si alius venerit in locum meum, uon veniet populus
ad te, ut audiat. Sic Mose: iiisi tu praecesseris. Sic tu dicito: Tu rege,
doce vel sinito me esse privatum discipulum i. e. agnoscat se humilem et
5 ineptum ad hoc.
Qui vero non se possuut mundari laffcn, ille extirpabitur. li suntis, i3
rottae qui non volunt esse inimundi, Cum dicitur eis: tetigisti es mortui,
sepulchrum, mortuum. Sunt in moi-te et vita et doctrina, et tarnen vocant
vitam, uolunt admittere iudicium, iusticiam, peccatum. Lli extirpabuntur,
10 quia prophanant habitationes i. e. fie fc^enben , öei'bcrtien Christianuni populum
et 3ei'vetfc^en couseientiam piorum, per hoc blasphematur nomen dei.
Si popuhis ludaicus tuHt has leges, ut inde hoc disceremus, praedicandum
in novo testamento: aqua pura Euangelii per quam vivificantur omnes qui
iacent in peccatorum et mortis pericnlis, ne diffidant misericordia dei. Vacca
IS cum sanguine sparsus est sanguis Christi. Ciuis est aspersio Euangelii. Et
ut praedicatores se non idoneos. Et qui non suscipit haue doctrinam, ille
est damnatus, quod uon vult suscipere aquam fplCllC} i. e. remissio peccatorum.
Figurarnm interpretatio ducit un§ 3UV ailflcgung Euangelii. Sequetur
pulchra historia de serpente qui momordit Judaicum populum.
20 CAPUT XX.
20. 28. 3uni 1528.
aSgl. a^ortem. ju 5lr. 12. — 29 lunii i[t ein 4'erfc'^cn Üiöreri.
[Dominica Tertia quae erat 29 lunii] A prandio.
Die praesenti legimus 20. c. libri 4. Mose. In quo 1. murmur filiorum
Israel contra Mosen et Aarouem, quod nihil cibi et praesertim quod aqua
caruerunt. Ibi exemplum maximum, quod hi summi viri Moses et Aaron
25 etiam cadunt, quia deus praecepit illi et dicit 'Accipe baculum'. Satis20,
audistis supra, loic c§ jug^e, quando regimen aiigcljet, hJic f(^tucxU(| obedientia
sequatur, ut videas, quam longe distent verba et opera. Hactenus
zu 1 über IBeftt steht Committe 1 ba§] bä populus] pop ps. 1. sphr 2 populus]
pop 3 praecesseris] praece/ 6 extirpabitur c sp h aus extirp 7 mortui] mort:
zu 10 über hab: steht taber: 10 habitationes] hab: Cbristianum c sp b aus Ch 11 couseientiam]
9 blasphematur] blap^t J2 populus] pop zu 12 über tulit sieht trogen
praedicandum] pd 13 testamento] test 14 peccatorum c spb aus p über Vacca
steht (Cinis) W/J5 Vacca H Cinis sp br 15 sanguine] sang sanguis] sang 16 doctrinam]
doct ITllS remissio peccatorum] r p IS Euangelii] E>.i 20 XX] XXI
23 Mosen] Mos Aaronem] Aaron c sp aus A 24 maximum] max Moses] Mo Aaron
c sp aus Aa 26 audistis] aud

1
472
5)3tebigtcn übet bah 3. unb 4. Suc^ ÜJ?o|c. 1527/8.
fero milla exempla obedientiae, sed econtra inobedientiae. Ut sciamiis: toa§
gut unb redjt ift, ba gljet ntemanb I]iu an. Sed Satan regit, nisi vel Spiritus
sanctus adsit vel urgeantur. ©inb ftrafft, gcfdjlagen, noc^ ift lein
nuff^orcn.
Älurmur g'^et contra Moseu et Aaroneni, volunt dicere contra deum. s
Ibi Mose unum habet nomen, quod seduxerit popiilum. Ibi obliti sunt
omnium beneficiorum et suppliciorum. Videat qui regat, ut haue mercedeni
expectet quam hie Mose. S)rumB bine einer gleich fo m'^er @ot al§ ber
loelt. Sed hoc horrendius, quod ü ambo cadunt, quid igitur sumus prae-
20, i2sumptuosi? Uli 2 duces exercitus cadunt, quia dicit textus 'Quia mihi uou lo
credidistis' jc. tiilX folt ftevBeu, bone deus, tarnen Mose credidit, fecit ut alius
nemo propheta, et tarnen propter suam iucredulitatem debet mori. Si hoc
exemplum nostram superbiam et praesumptionem deiicit ', nihil, sed servit
hoc exemplum jum fc^iecEen omnium illorum qui sunt Uluminati in rebus
sacris per spiritum sanctum. Et meminerunt: Si Mose et Aaron ceciderunt, i'>
certe et ipsi possunt. Vide, quid fecerint. Mose accipit baculum, facit ut
sibi pracceptum, congregat communitatem 3C. Qui factum sit peccatum, ift
lüunbcilid) an^ufe^en: facit omnia quae iubet dominus et ibi cadit tantura,
quod non credit efiluere aquam. Ibi locus et exemplum contra promissionem
divinam, quod deus efficit etiam quod absque fide. Causa fit iucredulitatis 20
Mosis. Vidit inobedieutiam et iucredulitatem populi et propter hoc hesitavit
deum non daturum aquam propter populi impietatem. Ibi casus horrendus,
quod plus respexit populi impietatem quam dei verbum. Sed vult ein ent=
fc^ulbigung machen, !onnen lüir quc^, left verbum dei faien et dei öer^ciffung
uou credit, quod aqua exitura, ita percutit tantum ex praecepto petram, sed 25
promissioni non credit. Non imminuo peccatum Mose i. e. non fecistis mihi
honorem coram populo, ut crederent, verum quid dico? Hie casus est, be§
id) nüd) JU -DKofe nunquam !^et berfetjen, quod is qui adeo multa vidit, ijat
geftVQud^elt, quamquam Mose et Aaron non crediderunt, tamen aliqui in
populo, qui crediderunt. Nam ubi fides non, ibi nihil sequitur. 1. hoc 30
exemplum terreat omnes magnos, ut maueaut in humilitate. Mose non est
maior latrone in cruce et deus tan tt\(t)t fteuein unfer üeimeffen'^eit , nisi
sinat cadere. Mose hie non ausus iactare se fecisse mü-acula. Sic David,
lob peccavit, nullus propheta fuit, qui non habuisset signum fragilitatis
humanae in se, ut quisque humilis sit. 2. tft§ üüä) JU troft, quod hi, qui 35
5 Aaronem] A dicere] d 6 seduxerit] sed populum] pop ai 7 über haue
steht eam 12 nemo propheta] ueö p lö sacris per über rebus ./f.
Mose] Mo
Aaron] A 19 promissionem] promi/ 21 Mosis] Mo inobedieutiam] iuobe iucredulitatem]
iucred populi] pop 22 populi] pop 27 populo] pop 29 quamquam] q
Aaron] Aa crediderunt] cred 30 populo] pop crediderunt] cred fides] fid
33 miracul.^] mira 34 fragilitatis] fra*?
') erg. non.

4. 9Jlo|c 20. 21 [28. 3imi 1528]. 473
cecideriint vel cadeut, iie desj)ereut, sed ijdbiil troft gotüdjei lüCl'cE quae
vident in sanctis, ut dicant: Mose, Aaron cecidit, Nemo sanctior sanctiis in
novo testamento quam. In novo Petrus, Paulus post loiianneni baptistara.
Conscientiae tristes non possunt satis consolari. '^ä) gebctlcE an bciit opera
6 et miracula quae fecisti et Bin gctl'oftct. Ut dicam: ille cecidit K. Vides
ergo, quod hactenus credidcrunt illi 2 in oranibus et hoc peccant infidelitate.
Prius fecerunt hoc in Raphidim, percussa petra exit aqua. lam in hoc ftutf,
in quo fecerunt Iminbcr, Ijn bcm faEi'U fie i.e. tfyx folt ftcrbcil, antequam
eatis in terram. 'S)a§ i[t ba§ ^abbev." Haue aquam jt^cn bie prop^cten l)m 20, u
10 Ijfaltcv an et vocant, quia Mose et Aaron erant servi domini, ideo dicitur *'j_'j^ *'
'ad aquas contradictionis domini'. 20,24
Haec est ultima historia quae facta ^n bcf rci§ ex Aegypto. lam
veuiet Moses an bie t^ur terrae promissae, ba iDtvb fic§ auc^ nod} jamcv
IjeBen. Quid siguificet hoc, quod aqua ex petra? fidem hinc firma: Si nihil
15 adest, tarnen potest deus efBcere. Videmus, qui iverit populus, ba fie famcn
an bie gicii^. '5Jlo)c fanb Boten.' Non est praedicatio pro vulgo. ©ic finb'^o, i4
olfo gcjogen, al§ locn fie !^ic ^ogen !^alb loed g^en morgen g^en Qxho obbcr
3an S illis fuit iter faciendum per regis terram Edom qui noluit illis dare
iter per terram, coguntur umb bau lanb ji^en ein tunbcn Bogen, ibi com-
20 movetur ira, quod iam on bcr gi'en| finb et coguntur regredi. Ex Barne
30gen fie voleutes ingredl terram, sed ille rex non permittit.
Ibi in Hör moritur S. Mosea propter peccatum incredulitatis, quod
peccatum et nos committeremus propter impietatera populi. Deflent mortem
ipsius .30 dies.
25 Sequitur "E)ex ßananitct f)6vef k. 'Harma' 'ein 6an\ Ubi Mose^y;f
mortuus, greifft biefer bie Israelitas an, quia caput amiserunt. Ibi InerbenS
ein hjenig front, quia orant. ^ft ein mal ein friic^t bc>3 regiment, ba§ an=
gangen tvax per Mosen, sed per hoc quod se humiliant et quaerunt consilium
et auxiliura a deo, ideo dat eis. Quamquam fuerunt optimi et potentes
30 sancti homines, tarnen non fisi his. Sed petite 3C. ergo semel frenati, ut
sciant, too t)^r l)ilff ftc"^!. S)et tejt Ijat manchen guten ffjruc^ geben in prophetis.
Ipse fortitudo, virtus, refugium nostrum. Sllfo f)aben§ ein mal cin';'!i8,2;46,2
t^cttlcin get^an unb '^aBcn ben ßanaanitcr lonig gefc^lagcn unb Uerbanbt.
5Jtit bem fc^tocrb berBanen. San, quando ein aBfonbcrt öon ber gemein ^n
35 bie ac^t. Ibi fit literis: potest alibi vivere, sed gladio, ba§ ift, ift gar aU'3=
1 ^dbm] Ijafi 2 dicaut] d 3 quam mit 2 Mose durch Sirich verbunden
Paulus] Pau 3/J lohanuem baptistam. Conscieutiae] loh bap 9 5 miracula] mira
dicam] d S bem] be(r) !' Jito^J^Etcn] Jjro}) 10 Aaron] A 12 Aegypto] Aeg
15 populus] pop SU 23 über S. steht vir 22 incredulitatis] iucred 23 populi] pop
26 Israelitas (^i) an 29 auxilium] aux 33 ßanoonitct] Gana 35 bn§] bj
') von diesen beiden Orten bei Wittenberg erscheint der erstere öfter in Ls. Briefen
als 3Et)bo ©etjbe ©t|bc; Zidoniensis de W. 5, 360 klingt am nächsten an obige Fmin an,
Meute ©et)ba, der andere heute ißaijna. P. P.

474 ^^tcbiglcn iit'cr bn? :!. uiib 4. f&üdi 3J!oic. 1527/8.
gei'Ot, ba§ ift ein fd^arffcr han quo usi filii Israel et ludaicns aä)\. Nobisciim
mire sonat 'per aciem gladii'. Ibi sequetur iterum miirinur pro aqua
3o(). 3, 31 et historia de serpente bie Gl^nftu§ ruxt loh. 3. 'Sicut Mose exaltavit'.
SBgt. bic ffiovbem. ju 5h-. 12.
21. 5. aiulil528.
[Dominica Quarta i. e. 5. lulii.] A prandio.
Audistis, qui isti 2 viri ceciderint Mose et Aaron in infidelitatem et 5
Devfltnbtgct, ne intrarent terram, quae horrenda est superbis historia Et adflictis
consolationis plena, ut sciant tarn sanctos. JC. Ut videant non consistere
sahitem in nostris viribus, sed dei misericordia. Si quid iuvisseut
vires nostrae, certe in his viris.
2. Adhuc duae historiae, tum Kjotncn loir in§ tanb. Brevis historia 10
de quodam rege, qui se opposuit contra hune magnum populum. (5r inu§
tol unb tovtd^t fein K. non fuit magnus rex et tamen adeo superbus, ut
velit pugnare contra eos, qui dei populus sunt. Hoc ideo scriptum, ut
videatur, qualis res induratum cor, quod uec videt, audet K. Neque jc^emct
fid), quod per mare rubrum. 15
2. notandum: ubi dei popuhis, ba ift !ein tiopffen fo gering, quin
putet se posse illi obsistere. Sic ille facit. Et est figura illorum bie !num
ein§ tvectu tocib finb, Mengen fie ficf} an gvoffe mec^tigc Icut. Ut El>iouitae
a\l bic "Jlpoftcl. Sic solent nebulones isti, ut acquirant nonien. Versiculus:
löer nttt eim trecf, vinco vel vincor, semper ego maculor', Et tamen fit, bQ§ bev 20
teufel borff l)engcn ein ftigen an einen 9Jifen. Et econtra scriptum, quod tam
magnus popuhis timet istum regem. Mose fol 12. partem popiili gefveffen
I)aben. Et Mose fonberlid^ invocat dei auxilium et vovet jc. S)a§ ift quod
dixi, finb Bif^ev geroi|iget et ])rudentes facti, ut sciant non velle facere
iusticiam, sanctitatem et robur liumanum, ideo invocant. Gentiles etiam 25
dixerunt: nemo inimicus contemnendus. Ehomani qui fuerunt fortiores Turca,
quando fuerunt praesumptuosi, percussi sunt hoc experti. Et loquuntur de
Turca, quod non sit praesumptuosus et begebe fein foiteil, sed utitur omni
forteil ac infirmissimus. Vulttextus: Neminem inimicum öerad)t, lüie gering
1 ba§] bj 3 exaltavit] exal zu 4 A pia r 5 Audistis] Aud Aud c aus
Herr f!] s/j 2 ro ceciderint] cecid Mose et Aaron sp b über in infid/^elitatemy 6 historia]
liisto 7 videantj vid JO h)it(§) 11 hunc] h populum] pop 13 populus] pop
14 qualis] quäl 16 popalus] pop 17 figura] fig ly Versiculus] Versi 20 baS] bj
21 quod c aus 9 22 populus] pop partem] parte populi] pop 23 auxilium] aux
S)a§] bj 25 humanum] hu 26 dixerunt] dix Rhomani] Kho 27 loquuutur] loq
') vgl. Luthers Fabdn hsg. r. T/iide (1888), S. 14; B. Wfb, 2, 1356 die aus Chytraeus
und Henisch angeführten Sprichwörter,

4. 9Jio|c 21 [5. 3uli 1528]. 475
ev fei), praesertim locu» goty boW lütl fein, ut deum invocemus sempcr.
Pulchrum exemplum, quod populus Israel umB cin§ ratten!onig§, Nou tarn
poteus fuit ut ein ©voff, habuit 31 reges. Et tota promissa terra vix tarn
lata ut Germania. Ergo fuit ein geringer !^onig et tameu tro|t tarn magnuiu
5 populum, ut invocet. Nemo sit jn ftdjer neque iu spiritualibus ueque corporalibus
rebus. (Sa finb bruBcr gef(f|lagen lulius, e3 ^at gefeit ßicero.
Augustus loar furftcfitig, uon jn-ius r^utnöt, quam haberet bovem cum cornibus.
Sepe contigit, imo sepissime, quod coutemptus vicit coutemptorem.
Et in minimo non conteranas diabolum, principiis obsta, üafd^ nur polh unb
10 Iq§ nur nid^t Inot^fen.^ Si Muntzero obstitisset potestas, cum 1. 3U 5llftf)et 3C.
Ubi invocarunt, deus dedit fortitudinem i. e. ^aBen§ gar bevlüuftet, Öeröanb,
juni tob bertranb unb angcftedt Qlle§ toa§ brinnen ift, homiues et animalia.
©ie finb gar an ber grenl] gelegen, baS fie folten '^in ein rucEen Et
ein luenig t)crunt6 rudfen. lam vero omniuo ntnfteu fic jn xud jitjen, ba
15 toar (Sr omneu übel k. 'ijohenB ein gan| !onig§lanb muffen u6er jieljen, ut
quando quidam tüolt ^ex einji^eu öon Seipjtg et cogeretur intrare bon 2ieBen=
hjerb.^ Sic facit !^cr omne§, si 100 miracula uno die fierent, nihil iuvaret.
Aqua et petra, mare rubrum, percussio regis e§ ift al§ öergeffen, ©in
Jüuft gefinb umB 'ijn omne§, '^ort nid^t e!^er ouff quam iaceant in sepulchro.
20 Quid nobis iam agendum in deserto et nihil das nisi manna. Erat bonns
cibus et tarnen nauseat.
Iam sequitur pulchra de serpentibus ignitis. Haec erit ultima historia,
barnac^ fernen ftc jum lonb unb tnerbcn l)in Brechen unb fc^la'^en. Et ift ber
l)uBfctjert eine quam g^riftua Ijat angezogen loh. 3. Ibi figuram met exposuit. Soö. 3, u
25 Audistis 1. historiani. 1. audistis peccatum populi incredulitatis, quia
non credunt deum et Mosen eos eduxisse ex Aegypto, quia dicunt: quare
tu nos eduxisti, bu Boftoifd^t fecisti et sub nomine dei nos seduxisti. Satan
te iussit. Si deus, daret nobis cibum et potum. ßin feiner fc§ein, nou
cogitant, quod deus sie tentet, an man !§alt in ber not. Summa Summa-
30 rum: e§ ift unglauB. Non cogitant deum eBen fo tool in vacuo loculo esse
ut pleno. Propter hoc peccatum immisit 3C. Haec regio habet maximos
serpentes ut trabes et minores, iam venenati et igniti sunt, quando evomunt
halitum, ha§ fie mochten ftro vel domunculas aujunben, homines !^aBen§
2 Pulchrum] Pulch populus] pup aber tarn steht (vix) habuit] hab (f)) vix
5 populum] pup spiritualibus] spl 5/6 corporalibus] corp 7 Augustus] Aug:
11 fortitudinem] for zu 11 Harma r 12 homiues] ho 13 ba§] bj 17 miracula]
mira regis c aiu regum 20 bonus] b 25 Audistis] Aud audistis] aud 26 Mosen] 5Io
Aegypto] Aeg dicunt] d 27 eduxisti] edu Satan] S 2i) cogitant] cog 29130 Summa
Summarum] SS 30 cogitant] cog 31 peccatum] p maximos] max 33 ba§] bj
homines]
ho
') ßafcl) tvoM = l)ad)ä d. l. fnf)e eä und Io§ = Iq§ e». P. P. ') tiämlich in
Wittenberg eingiefwn, also statt von Südwesten von Südosten. P. P.

476 ^Itcbigtcii über bas 3. imb 4. Sud) TId]i:. 1527/8.
gebiffen et junbcn bie mcnfd^cn an mit "^tlt, bo» er Brcnb xü pestilentia
Ubi veoit [troff, ioerbcn fic from et orant, invoeaut. Ibi vieles eoufessionem
salutarem rem. Est ein loBlid) historia, statim acquirunt jc. Vide, qui deus
eos liberet 1. iiibet erigi serpentem super paliim, 2. addit verbnm. Il>i verbiim
et Signum, haec traetauda contra Schwermeros, ut dieunt de baptismo: s
OTütc.16, isibi est aqua, verbum 'Qui crediderit'. Serpens, cogeris dicere esse esternam
rem, quia ex aere, non fuit externum tnaljeid^en, quod qui liaberet serpentem,
esset ex populo Israel. Sed dicit textus ereetum serpentem ju t)elffen bon
2i,8ben feurigen fd}Iüngen et morsu quem passi ab ignitis serpentibus. Ibi externum
verbum 'Qui inspexerit' ic. cum externo signo. Qui ni(^t xnijix t^et w
quam inspiceret, niliil meret, sed oportet credat verbo 'qui inspexerit serpentem,
ber fol lefcen Bleiben'. Hie verbum est promissio quam deus promittit,
ad haec verba requiritur fides. Ergo non respicio hunc serpentem
ut fc^Iec^t er|t. Sed ille serpens Joirb bir ^clffen, ba» ntad^t ein glouBcn
im I)et|cn unb bie fc^Iang ift in bie tnort gefaft, sie mua fie aucf) in bem is
glauben gefaft fein. Quare ergo dicitur, quod res externa non salvet? Sepe
dixi, quod nihil proponatur nobis invisibile jc. Ibi ftid mir bie f(^tang l)m
f)er|en mit bem Inort, quando audio 'qui inspexerit' jc. h)ol ift Inar, qui
non credit, inspexit serpentem illum ut alium, et illum non iuvit, est t)^m
crau§ bleiben. Quia est externum, si etiam deus ordinavit: si tantum oculis 20
externis iuspicitur, nihil prodest. Sicut aqua est aqua 3C.
Inspiciendus serpens tanquam auxilium, per quod deus vult iuvare,
ba a^d prius ber fdjlong ein luoit tjtinS tjer^ ^n ein, bou iä) gicub, (Sott
Joeib mir Ijelffen. Sic vides omnia signa iu vetere testameuto. Hie ordinavit,
ut fidem roboret. Qui credit, ille inspicit in illo nomine, ba§ fie »
"^clffen merbe. Econtra infidelis, ergo ift» ungleich t)ev|. Ille credit verbo,
iuvatur, ber Icft bie iDort faren et inspicit externe tantum, ber I^at nic^ta.
6§ ift ein mcdjtig fci^on historia. Nulluni aliud opus externum (^uam ba f)in
fc'^en. Eatio: Ego ivissem in aquam frigidam vel an ein feuct vel l)d ein
cr^ner gcfud^t. Et certe teutaverunt, sed nihil iuvit. !Mirum auxilium, quod 30
fit extra nostrum auxilium. Quis homo unquam excogitasset hoc auxilium,
remedium, bie f Gelungen ju öertreiben: inspicere aeneura serpentem. Ideo
coacti: venisse divinitus.
2 et c aus vt et (ea) junben 2 confessiouem] confe/ 5 Schwermeros] Seh
dieunt] d baptismo] bap 6 crediderit] cred dicere] d 7 habere!] hab 8 esset]
esse populo] pop fd^Iongcn] fc^I 10 inspexerit] in/pexe ]1 inspexerit] in/pexe
12 promissio] promi/" 13 respicio] res 16 glauben] gl gefaft (gv) fein externa] ext'
17 invisibile] invisibil 20 ordinavit] ord' oculis] ocl zu 22 über serpens bis quod
steht qui seit facit et potest niaius [oben etwas beschnitten, deshalb nicht sicher zu lesen]
22 auxilium] aux vult] v 23 fd^Iong] fd^tog 24 vetere testamento] vet te 24 25 ordinavit]
ord 28 fc^on] fd^o externum] ext' 29 frigidam] frig 30 auxilium] aux
31 auxilium (beidevial)] aux 32 inspicere inspicere

4. TOojf 21 [12. 3uli 1528]. 477
Ibi depictum ante, quid praedicanduni de Christo in novo testamento.
Nihil nisi: man fol onfc^Clt. Sine omnibus operibus, imnio contra nostra
opera, merita. Christus exponit historiam: JJJfal crux, f(^(attg Christus, 3oi) 3. i4 f.
feurige fcfjlang est peccatuni, mors, conscientia mala, Satan, boS un§ oujunb
5 unb beift ad aeternam mortem, bü liegen iuir. Qui morsi sunt, qiii sentiunt
couscientiam malam i. e. vere ignitos serpentes. Quod consilium? Inspice
serpentem. Quando? per fidem, bic anbei' fc^langen inspexerunt spiritualiter
et corporaliter. Fides eadem cum illis, sed serpentem spiritualiter inspicimusSori. ii, 25
i. e. oportet credere in Christum, ut ipse dicit: qui crediderint, non morientur,
10 sed habebunt vitam aeternam, serpens non mordebit. S)rumb tft§ ntc^t§
gerebt, fo toenig l^ilfft§ ein menfdien, ut liberetur a peccato, Si ipse velit
currere in cenobium ac ipsi in aquam. Nulluni remedium nisi credere in
Christum. Habes, quod nostra redemptio nou consistat in nostris manibus,
sed in inspectione serpentis.
15 Notanda bene isla historia quae belueift nostram fidem trefflic^ et
pugnat contra nostra opera. Quia serpens erigitur propter populum, nou
propter se. Sic Christus nou propter se, sed peccatores est suspiciendus.
Et qui vult liberari, oportet in aliena potentia. Vide, 06 ein bud^ftab feil
an biefer figur mit unfev doctrina de Christo, ba^ ift bie l[e|te unb feinfte
20 quae Israel occurrit in deserto. lam sequetur, toic fie !omen an bie greutic,
fo toivt fid^ ba§ lanb ftienen, fo föevben fie c§ fi^Ial)en.
SDgt. SBovbemevfung au Ülv. 12.
22. 12. 3uU 1528.
[Dominica 5. lulii .12.] A prandio.
Audivimus pulchram historiam et liplic^e prop^ejeiung bom t)evrii
6£)vifto burc^ bie serpentem aeneum. Hoc auditis, quando praedicatur Euange-
25 lium lohannis, ubi Christus seipsum exponit, quod sit serpens aenens 'SicutSorj. 3, 14
Moses' K.
Pulchra figura. Sicut serpens aeneus nihil habet de serpeute nisi
speciem, non venenuiu, non carnem, sed est aes et tarnen habet vim, ut qui
inspicit eum per verbum dei, liberetur ab serpentibus, Sic Christus nobis ,
30 similis, Paulus 'factus ut homo', 'In sirailitudinem carnis peccati', einem *[;;[,; y
1 praedicamlum] p^^ testamento] testa zu 3 über nisi tnon fol sieht ex nostris
ope9 3 historiam] histo crux] X ^ peccatum] p conscientia] 9 5 aeternam] ^
6 conscientiani] 9 7 fc^lattgen] \ä) spiritualiter] spi 8 corporaliter] corp spiritualiter]
spi 9 crediderint] cred 10 babebunt] hab vitam] v aeternam] q 11 liberetur]
li'C peccato] p 13 redemptio] redep 10 populum] pop IS liberari] lirJ
19 doctrina] doct 23 pulchram historiam] pulcli histo pvop^eäciuna] prop:^ äijSä Euangelium
lohannis] E loh IT Pulchra figura] Pulchra fig 30 Paulus] P

:
478 5ptebi3tcn übet bn§ 3. imb 4. SBiid) 3J!ofc. 1527/8.
funblid) leiij^nam Voaxh fein Ici6, patitur ut fiinblid) homo, morihir ut seditiosus
contra Caesareiu. Ibi fortissima species peccatoris, et tameu non est
peccator. Hoc prius figurat spiritus sanctus per istum serpentem. Sicut
ergo ^itfft serpens contra serpentem, Sic habet Christus speciem peccatoris
et tarnen i^ilfft omnibus peccatoribus. Per quod ift gleic^ ongcjeigt, qnod s
vohiit pugnare contra 1. serpentem qui seduxit 1. parentes, econtra habemus
iiic serpentem qui inspieiendo 3C.
lam sequitnr in textu, quod Iciltfcn 3um loilb 311, quia 40 Annos vagati
sunt. Tibi iani ingredi debent terrani, chio reges opponunt se Israel. Israel
ai, lOff- misit nuncios ad regem Sihon K. Ex c. XXI. 1»
Filii Israel [inb !omen t)om ahmt "^ercin, folten öotn morgen I)cretn
tomen, sed illi duo reges Ingen ^I)n im Ifcg, habuenmt terram angustani,
sed fuerunt potentes. Illoruni regio vix fuit tarn ampla ut priucipum
Saxoniae. 1. filii Israel pieten j)acem an, dicitur in proverbio et vere: qui
1. incipit percutere, percutitur, ber frib bli(i)t, bet lutrb ben frib getroi^cn "
fein, qui 1. educit, bcr loirb 1. einftcden.' Et hoc vides hie jnilcherrime
off'erunt eis pacera. Volebant omnia emere quae consumjituri in terra, modo
beeret eis pertransire. Sic deberent omues milites facere, non latrones et
puBen qui spoliaut bonis. Sicut fit, quaudo in Germania sunt bella, hi non
sunt milites, sed be§ teuffel§ leut. Sic foI§ gljcn, ut princeps fol mecfjtig 20
fein t)oIcf§, ne quid contra alios machinetur. Sic hie scriptum. Sed ift QU§,
uou est xegimcnt. Eomani sie egerunt. Et adhuc hodie quidam boni principes
transgressores per lanceas i. e. toer ]iä) lueien tan, ut bellum non incipiat,
bei t^ue§, quia iudicium hoc est: qui incipit bellum 3C. Sic qui vult
contendere, si potest umBg^en, prius accipiat damuiim, fo fviegt et§ gniig. 25
Hoc adagium tara verum: 6§ loar noc^ ntcmonb fo fiofe, er fanb noc^ ein
"6efer.^ Hoc non facit ratio, sed dei ordinatio. Ego serael vidi quendam
qui XIIII occiderat, ubi erat, hjolt er ftec^en et semel adolescens 16 annorum
percussit eum cantharo. Nota ergo hoc proverbium: (f» ift nietnonb
fo Bofe ac. ergo it)er§ um'Bgtjen tan, ut non bellet. Sic ber ftcf) fdielten h)i( 30
cum alio, ber g'^eS qD, si, fo trigft fc^eltcn gnug, semel inveuies potentiorem
'}ärrt. 4, 1 g'ladium et liuguam. Ecclesiastes : Ne mirum sit, ba§ einer bem onber
1 homo] lio 2 fortissima] forti/ 4 serpentem] serpens peccatoris] pecca
ö peccatoribus] pecca9 zu 10 Sihon r 11 Israel] Is 13 fuit ut tarn 16 pulcherrime]
pulcher 17 omnia] o quae] q: 18 deberent] deb 22 boni] b
24 bellum mit 2ö fo durch Slrich verbunden 25 accipiat] accip 2S adolescens]
adol
') Z. 14ff. berühren sich mit Ausführungen Ls. in der Schrift Ob frieg§lciilc iisw.
(1526), die Sprichivürter, die hier Z. 14f. und 26J2T angeführt sind, begegnen auch dort
Unsere Ausg. 19, 647, 22 und 645, 19120. In Luthers SprichwOrtersammhtng fehlen sie
beide. P. P.

4. 3J!oi« 21 [12. 3uti 1528]. 479
unrecht tt)m, ubn bcn ftnb furftcn et rex, er toirt? nic^t entg'^en, ber ciien=
fiejfev. Hoc vult exemplum in scriptiira, ut (juisqiie caveat incipere coutendere
et bellare, sed alius iucipiat, qui plures eriiut, vide ut tu pacem jc.
Hoc vides iu hoc exeniplo, cui offertur pax, quid nocuis.set ei, quod favis.set
5 et accepisset peeuniam pro aqua ic. Sed fteif fein fdjtoerb et conteninit
Israel: 40 annos circumivit, Ego halitu abiiciam. Et paceni oblatatn non
suscipit. Et xüdt au§ feim laiib unb greifft bic finber SH'vael, uon solum
oblatam pacem nou suscipit, sed fraugit Israel fiiioruiu pacem. Ergo manet
iudicium dei über ^^m, er töar bofe, venit deterior. Sic Israel occupavit
10 regDum mit e'^r unb giltlid^, quia respuit oblatam pacem. Ad hoc servierimt
carnifices. Ideo qiiaere pacem, quamdiii potes et hjere bid^ nid^t, e^er
beim bu mu[t. Ps. 'quis est qui diligit', fjait ba§ maul, fc^ilt nic^t, fa^c«t.34, n. u
nic^t f)Qbbcr an, tum manes an unrul)e. Si vero !rig an^cBcft, multi veniunt,
bie bir unfrib unb frig gmtg 3C. venis in unruc an leib unb fcct. Sie
15 gribrid; priuceps noster fecit: nou iucipiam bellum. Si inoipitur, \o loil id)
aud^ boju t^un. Si alius incipit, tum loerc bic^, modo tibi sit commissus
gladius, tum liabes bonam conscieutiam, quod pacem nou fregeris, sed ipsi
fracta. Exempla sat iu Germania principum qui nolueruut habere pacem,
ideo habent unfrib. Sihon prius Ijd ein fc^lad)t gctounen, bem fonig 5Jioa6
20 ]^et er ßreu|tt)ei» ^ JC. Et Mose fe|t ba§ lieb ^cr quod ipsi cecineruut de 21, 27 ff.
Sihou. 6» mu§ ein ftot|er !I)onig fein gcloeft unb Berumpt. Hoc scriptum
ideo, ut videatur, quod ein man geloeft de quo dictum et cantatum. 3i|t
lT)irb§ Bejalt. Cogitavit: quid facerent Israelitae mendici et vagi. Ego
illum in terra sedentem JC. Una historia quod Israel ein gan| fonigrcid).
25 Sequitur altera de Og, Basan.
Sagen ju mitternac^t ju bic ij fonig, 3ift ein 3orniger man gehjeft, ein
graufamer ri§ et habebat forte nomeu. Et filii Israel dicebant, quod gigantes
3C. In deuteronomio ipsi apparueruut iu comparatione illorum ut fc^Vöerg.^s. ffliofcs, 13
Cogitabat: ego gladio eo hjil ic^ me^eu ut m^e^er in gramine. Fuit super-
30 bior altero rege. Hoc videtur ex hoc quod unus rex percussus et tarnen
non voluit converti. Sed cogitabat: Jfd) lDil'3 rec^t muftem. Gerte e§ ift
graufam, quando homines videntur incedere, bie fcd)§, Sieben eilen 1)oä). Ibi
unus vir plus potest quam nostri 50, potest pede calcare. Ideo textus nou
frustra dicit 'Noli timere', quia fuit terribilis ille rex Israeli. 21, .si
2 scriptura] scrip 5 et] + ü + peeuniam] pec 5 pacem (1.)] p non fehlt
9 occupavit] occupt 10 regnum] reg oblatam] ob: 12 ba§] b} 15 fttbric^] frib
18 noluerunt] nol 19 babent] bab 33 Cogitavit] Cog* zu 25 Og r 27 babebat]
hab dicebant] d 28 comparatione] compa 29 Cogitabat] Cog 31 voluit] v
cogitabat] cog 32 S^5en] S9.
') insofern Sihon nadi 4. M. 21, 26 zuerst die 3Ioabiter besiegt hatte und dann selbst
unterlegen war. G. K. *) kann nur = ättictg stehen

480 SPrcbigtcit übet bfl? 3. unb 4. Sud) mo\e. 1527/8.
Ne ergo populus terreretiir et non inspicerent fortitudinem, frifdf) ort
1)^11, quia non viilt pacem habere, habebis inquietudinem, propter istum regem
tüirb ein promissio gcftelt. Qiiamquam Israel vieerat priorem regem, tarnen
manent pusillo animo. Econtra rex est animosus, non motus perditione
Sihon. Sed cogitabat se conculcaturum Israel ut ranas. lam habent ein s
guten fttic^ am 3oibnn. S)ie jtüei boIdEev 5lmoritei- unb 5}loQ6itcr muften
fie mit frieben laffen. @o ftnb fie nun ein ftutf an promissae terrae, quamqiiam
non vera. A septentrione fluit et fluit in mortuum mare. @egen
morgen ijahm fie e» gehjunen.
22,1 Sequitur: ubi occupaverunt haec duo regna, 'ijdbm fie fic^ gelcgcit 6et) lo
ber ©tab §iertc^o. Ibi etiam diu morantur Ut in Cades Barnea. Jfenfeib
bey ^O'-'^ön occupaverunt duo regna, quibus conterruerunt Moab et Amnion
ouff ber reil;ten ^anb ju morgen. Non quiescunt unb bringen 3frael in
groffe note. lam enim sequetur pulchra et longa historia de Balach jc.
23. 26. atuli 1528.
A prandio domiuicae VII. i5
Audistis duras strages fdjlac^t ,
quas fecerunt filii Israel cum duobus
regibus Dg jc. lam sequitur de pseudopropheta Bileam. Hactenus passi
persecutionem a sinistris, iam a dexteris, et deterius damnum quam ex sinistris.
Absolvemus prius has 2 historias, quid significeut. Omnes historias
secundum spiritualem intellectum l^aBen toir gesogen auff Christum et Euange- 20
lium. Nam quidquid filii Israel fecerunt manu et gladio, hoc agitur in
Christianitate gladio Spiritus i. e. verbo, mit bem fc^(a{)en tüir un§ cum
Araorrehis. 1. Rex vocatur 3C. Sunt ambo reges Amorreorum. Multa in
l'l. 134, u;ps. de his 2. Amor l)eift ein prebiger vel fprec^en. Amorrithae eloquentes,
bie Irol reben !unnen unb 6rec^tig mit toorteit. 60 ftnb btefe bieStmoriter: 25
siöiii. 16, 19 ba3 loblic^ boIcE, rottae de quibus Paulus IG. ßo. ha gibt er illis spiritibus
tugcnt, bie ariolantur mit brcd^tigrn Inorten ba§ öoW, glaub mir bei) bem
lieben @ot, id) fc|e bir mein fcel ic. bo§ finb I)ocf)brec^ttge Inort per quae jc.
unb bringen ein l^auffen fprnc^ unb ejempel ex scriptura, ba^ I)eiffen
bred^tige lüed^fer, de uno flore plus favorum quam alius de prato. Ideo 30
2 vult] V 5 cogitabat] cog 6 Slmotiter] Sm OToaBitcr] 3)!o S septentrione] sep
10 occupaverunt] occup 12 occupaverunt] occup Amnion] Am 13 "^anb (tauff) 3U
15 A prandio rollt unterstrichen dorainicae VII sp ro 16 Audistis] Aud strages] strage
daran s gefiif/t sp ro fecerunt] l'ec 17 pseudoproplicta] ps Hactenus] Hact
IS dexteris] dex: 19 historias] histo (beidemal) 20 spiritualem intellectum] spi intel
21 quidquid] q 26 lobiiä)] toH: Paulus] P spiritibus] spi 27 ariolantur]
ari? 28 Sveö^tlge] bxeä) 29 scriptura] scrip ^eiffen] fjeif: 29/30 iiec^tigc] bxcä):
30 fa verum

4. Wofe 21 [26. Siili 1528]. 481
Spiritus sanctus "^eiftS omoiv^itcr bie boS iiiQiil bot lüort ^abm unb bie loovt
hiod^fen in ouff ber JUllCj, ergo meri Auiorrhaci, virtiis ergo eoriim qiiotl sint
loquaces. Habent duos reges. Sihon vastator et perditor. Est Satan eorum
prjnceps, qiii per Amorrhaeos fortis et poteiis est, ut Paulus 'per blanditias'sHöm.ie, is
., Sic Sihon est perditor per suuni populum Et luonet bo^ll JU §efbon. Opinatus
est, S)undel§bul|et, §efbon. 3)uncfel ift Ij'^v lumen, quidquid doceut, ba§
bunti fie fo rec^t fein. Non )oonct ju §icrufa(em, sed ju §ej6on. £)iinrfe( ift
^v ^er^, ba toonen fie l)t)n, ba§ bringt fii^^ niemanb t)eiQU, fi^en feft, ba§
ift bei- berftndjte buncEel, de quo sepe dixi. ^ompt einer g^cn §ef6on unb
10 Inirb ein buntfler, tum praedicat multis verbis naä) ^tjrcm bnncEel, tum perdit
rex Sihon fortissimus, quod pii aedificaverunt, Sog betrifft bic fceten, Qn
§efbon in Ijtjrem bundcl. Dg bo» ^cift baden in ber ad)fen^ braten, todjen.
Is magnus gygas. Hoc scriptura dat omnibus, quod sint veutris servi, quia
omnis qui praedicat sua somnia, quaerunt suum honorem, ventrem. Ideo
15 Paulus mit I)erlid^en, 1. exponit regem Sihon, quod bundel, deinde Og, quae-3iöni le.nf.
runt non quae Christi, sed jc. Ille inquit est gygas, ein groffer t)er, man,
et regirt in ilio populo i. e. pseudoprophetae friegen groffen ansang, ut
queritur 'tanquam Cancer'. Et hoc est, quod dicit magnum i.e. ein groffcr
^auff ^engt fic^ on bie felbigen Ceremonias. Euangelium promittit spiritum,
2. lim. 2, n
20 ideo pancus '^cufflin 3C. Et ultra hoc toonet er jU SSafan
i. e. fet i. e. in
ber fc^mal^gruben. Ita fecerunt Rottae, finb fie t)ie, ba bie beften fc^mal|=
gruben finb, ju SSafon Irenen, ha§ fie e'^r, gut gemac^ ^ie auff erben ^aben.
Ergo duo reges siguificat cum eorum fructibus et praemio i. e. perdunt animas
et habent, ein beder, jeitlic^ gut gnug ha für, sed hie tantum in terris.
25 Et tonnen ^erlic^ öon ber \ad) rebcn, quia Amorrhaei. Sed durat fortuna
eorum, donec veniat Mose et penitus extirpet. Qui fiet hoc? Quando
Euangelium praedicatur, fo t^un fie c§ nic^t. Nam quidquid est bonum et
consolatur peccatores in scriptura, ba§ nl)etnen fie an. Nihil in se suscipiunt,
quod in scriptura terret. Si circumcidimini, salvi eritis, dicunt homines
30 beatos mit bred^tigcu loorten. Ideo venit Mose unb jutf fein fc^toert unb
^aut mit ber fd^erffe brein, baä ift lex dei, quis damnat huiusmodi doctrinam?
indicat omues doctrinas tales esse falsas, quod seducant et e.sse
1 Spiritus sanctus] .ff,
[kaum = summa summarumj 2 Amorrhaei] Arno 3 Satan]
Sat 4 Amorrhaeos] Amor Paulus 'per blanditias'] P p blandi 5 populum] pop
zu 6 über ift t)5r steht Ro. 16. 6 |)e|bon] §ci6ton quidquid] q 7 ^ictufolon] He
9 tjetfluc^te] tierf 11 fortissimus] fortiy' 13 scriptura] scrip 15 Paulus] p
17 populo] pop pseudoprophetae] ps 19 fettigen] fet: Ceremonias] Cere spiritum]
spi 21 fecerunt Rottae] fec Rot 25 Amorrliaei] Amor 27 quidquid] q
2S consolatur] conso peccatores] p scriptura] scrip suscipiunt] suscip 29 scriptura]
scrip circumcidimini] circu"" liomines] ho 31J32 doctrinam] doct d(jctrinas]
doct
>) = fie
"-) ac£)fen kann nur = afd^eii stellen
Sut^evä 2Ber!e. XXV 31

:
482
qiirebiciteit übet ba5 3. imb 4. »udt) «üiofe. 1527/8.
veiitris aninialia et Hesbon, unb bellt biilldEct esse cleiim iaimiciim. Non
Jüivb brait-5, ut medium sit. ßntlDebbcr ^cfboii J)iiuinter unb ^ixad gerauft,
baS |ei|t muudiciam legis non facit Mose, qui docet, quid iustum. Ibi ducit
populum iu terram et tameu oecidit istos 2 reges i. e. lex tantum indieat,
9iöm. 3,2oquid malum jc. 'per legem agnitio peccati'. S)a Q^et Dg, SSafart tnedE, quia s
cum conscientia est instructa, perit. Sed fttdt noc^ ba, non potest egredi,
\ä)[iä)t lex banibber unb ba I)in 6vac^t, ut agnoscant non esse verum divinum,
sed diabolicum. Sed ut iugrediamur, mu§ Jioiua jufomcn. Ego moneo,
ut qui vult allegorisare omuia, trahat in officium jiracdicationis et Christum.
S)a§ finb bie 2 ftol^en !onig, ber öerbcrbev unb öecter, ßtner 3U buntfeP, ber lo
nnber ju Safan k.
C. 22. S)a aSaloc ber fonig.
24. 9. Stuguft 1528.
A prandio dominicae nouae historia Bileam.
22, äff.
Audivimus historiam de pseudopropheta Bileam, in qua audistis, qui rex
voearit eum et promisit magna munera et accepit responsum, ne iret neque is
malediceret populo. 3ule|t Itc» in got lücren mit bcm engel, ut loquatur azina.
Et tandem ivit nihil curans. Et äule|t lOQvb tj'^m m[)er geloeret in montibus
jc. Posthac left er fein gifft ba{)inbcn et dat regi consilium, qui deberet
populum JU fall 3C. §ie burfft lüii tuol gut gipred^, ba§ iuir ben fc^aW er au§
2. i'ctti 2, 15 mußten. Petrus ^i^d i^n auc^ an in scriptura et dicit omnes pseudoprophetas 20
habere bie art, far6 unb ltiet§ huius Bilaam et praesertim doctissimos sauctissimos.
Ideo sepe dixi, ut deo gratias agamus serio, ut deus moc^t erEcnnen,
ut serio vos afficiat verbo et ut servaret in verbo suo. Gerte dico vobis
nisi oraverimus et maneamus in verbo, non consistemus in eo, quia Satan
adest eum suis angelis petentibus doctissimos, non dormiunt, sed faciunt, ut 25
a verbo abstrahant. Circumit et quaerit nos dupliciter 1. ut mittat pseudoprophetas,
2. ba§ er einen i^Uc^en in fonbcrf)eit sie impetit, nt auferat illi
fidem. Non potest satis dici, ut oretur K. Ergo quia in officio mihi conimissum,
ut curemus pro commuuitate et senatu: Xos incedimus securissime,
ut video, et ista securitas tütrb un§ Bringen iu maximum periculum. Quis 30
non terreret, quod in tali populo, qui eductus ex Aegypto tantis miraculis
1 bcm über + /= unb7 4 populum] pop " bo ^m] ^n ba agnoscant] ag
S iugrediamur] ingred 9 rult] v allegorisare] alleg 13 de: nouae historia Bileam
sp ro 14 historiam] histo pseudopropheta] ps 16 loquatur] loqu ISjlO populum]
pop 19 er über ou§ 20 scriptura] scrip pseudoprophetas] ps 21 Bilaam]
Bilaa 21I22 doctissimos sanctlssimos] docti/ sancti/' 23 afficiat] atBc 24 Satan] Sat
25 doctissimos] docti/ 26127 pseudoprophetas] ps 29 senatu] se 30 maximum
periculum] max peric
') ist wohl zu buntfetjbu^el (vgl. 481, 6) zu ergänzen.

4. Ü)Jofc 22 [9. 9(iigiift 1528]. 483
et pleno optirais viris bic QÜc \)oä) Qtiabct finb ut feeenmt miracula et tarnen
nou possunt er'^Qlten populum, quando lingluÄ antic^tet per Bileam. Nos
non digni, ut corrigamur istis hominibus jc. quamquam idem verbum et
officium habemus, tarnen bei" pctfoit tjolBcn 3C. Si inquit illo non !unb er=
5 I)attcn 5JJofe, 5taro. Ideo depingemus luinc pseudoprophetam. 1. er ift '^OC^
gtevt Et est proplieta verus, quia ibi testinionium, quod deus confirmat, quod
potuit fegencn, ba§ gefcgcnet ^at gc'^eiffen et econtra, Et deus praecipit, ne
maledicat scmper, quod testatur deus quod ex verbo suo secutum vel maledictio
vel benedictio et hoc de eo dicit Rex 'Scio enim, benedixeris, bene-22, c
10 dictus est', ßr tottb§ tehjetfet Ijahm unb ein gtoffev, Bevumpter prop^ct cie=
ItJeft fein, suum nomen fuit 6cruni|3ter in nuiltis regionibus et omnes in hunc
resjiexerunt Ut nos hactenus in Iiuperio vel regno ben sanctuni Episcopum.
Et ultra hoc verbum dei habet et ter divitior, ut niulti reges et regiones eo
usi. Non fnit ludeus, sed gentilis, sed tarnen habebat verbum dei et eins
15 intellectum verum. Spiritus inu§ in im fein geloeft, ba§ ift ein§, qnaudo
dominus dat uni niagnum intellectum ita ut multae regiones Quff t)'^n fe'den
qI§ Quff ein luciferum, gibt itjn nüen guten veblä unb antlooit, quando sie
illuminatus homo, est maximum pericuhim in terris. Non possumus carere
talibus hominibus, qui talis est, est maximum pericuhim, si praesumit, super-
20 bus est, tum fit verbum quod datum in aliorum commodum, fiet idolum in
corde suo ad honorem suum. Sicut ille usus doctrina, ut dives fieret, honoretur
et in suum commodum vertit, non dei gloriam et pro commodo. Hoc
dat scriptura omnibus pseudoprophetis: qui non quaerit dei honorem, suum
quaerit et qui deo non servit, diabolo. Verax est qui honorem dei quaerit
25 ut loh. 3. Et e celo venit. Qui se honoraut, illi öerteien verbum dei. Soij. 3, 31
Quomodo hie agendum? quis hie iudex erit? Ipsi pseudoprophetae norunt
locos, quod verus praedicator quaerat dei gloriam et ornant se illo titulo et
nemo plus fuft im maul @ot§ e^v ut ipsi, ita fteÜen ftd) fo bemutig, ut
nulla ratio videat bte buBerct). Papa habet in ore salutem animae, hono-
30 rem dei, reformationem ecclesiae. Non dicit se quaerere honorem, quaestum
suum. Sie muffen bie fein qui quaerunt :^cil, h)art)eit, gere^tigteit et turnen
bor gfoffer li6. Quis hie consulet? ne seducaris per tales, dicere posses:
qui scio, quod tu praedicas recte? alii aeque iactant dei gratiam quam tu.
2 populum] pop iingtuiJ] tingl 3 com'gamur] corrig 4 officium] off habemus]
hab 5 pseudoprophetam] ps 6 propheta] Ji: testimonium] testi S/9 maledictio]
ma° 9 benedictio] bü" benedixeris] bene OjlO benedictus] büt9 10 gro^fer] 9
>)to))^et] \ixop 11 regionibus] reg 12 respexerunt] respex Imperio] I-p c aus pp
14 habebat] hab 15 iutellectum] intel IG magnum intellectum] mag Intel regiones] reg
15 periculum] pericl 19 maximum] max periculura] pericl 21 doctrina] doct
22 gloriam] g 23 scriptura] Script pseudoprophetis] ps 24 honorem] ho 26 pseudoprophetae]
ps 27 titulo] tit 29 videat] vid Papa] Pap 30 reformationem] refor
31 tt>ort)eit] War gercc^tigteit] gerecht
31*

484 5Ptebigten über bal 3. iiitb 4. 33uc^ ffliofe. 1527/8.
Vide autem, ut ores, ue sis praesumeDs et dieas: Cum hoc fit in terris, nt
pseudoprophetae aeque iactent tuum nomen, gloriain, da gratiam et bonos
praedicatores. Per hanc orationem exauditur, quia deus tibi promisit et
iussit orari, ut sanctificetur nomen suum. Per lioc sanctificatur nomen eins.
Si ergo dixeris: da bonos praedicatores per quos sanctificetur, hanc orationem s
nemo pseudopropheta et falsus discipulus facit. Nullus eorum oravit ex
corde, ut deus illum iuvet in verbo dei. Non dicunt: sum in periculo doctrinae,
6el)ute, betrat, non indiget deo, dieunt quidem 3C. Sed Schwermerus
tum6t lüiuljcit : ha, ba ftetS K. c§ locvbcn eitel ftorvig fnonig topff, veniuut
quidem in einer gefevbten betnut, quaerimus dei honorem, sed iuspice, non lo
orant deum, sed ft^en fteiff in suo sensu. Hoc unicum consilium, quod tibi
dare possum, ut in timore maneamus et oremus. Discrimen iuter verum
praedicatorem et pseudoprophetam discipulum: ille plenus timore coram deo,
alter plenus fnorl)eit. Pius praedicator bem lüirb bang, qui servet verbum
dei, ne auferatur sibi. Haec natura veri doctoris et discipuli : Certus qui- is
dem de vera doctrina, sed incertus, an servaturus. Alii sine cura et timore
W. 36, 2 vivunt. Hoc signum do vobis. Titulum hunc fuven fie: 'JSon est timor
dei' i. e. sunt securi, praesumptuosi, l^aben» gelDi§ et putant, got tun» \)i)n
nid^t nf)emen. Pius sentit verum esse et huic est ongft, ut maneat cum eo,
alii econtra superabundant. Papistae non orant, non invocant deum, ergo 20
non maneut bei) verbo, sed faffen iooUen» suis ordinibus et articulis et consiliis,
sed bu loii[t§ ijobin ut anguillam.^ Si verbum non potest hie te et=
galten 3C. Si Satan tan Ijltung in scriptuia an rid^ten, quando plus in
traditionibus humanis, loen bal nid[)t l)elt, luai @ott fc|t, multominus quod
homines. Si vis consistere, ora, ut audiat deus clamorem et cordis gemitum 25
'Sanctificetur nomen', quia es in experientia, quod pseudoprophetae veniunt.
2. et intus experientiam teutantes. Si ego ponerem caput: unus Schwermerus
fot l)n einer fd^itfit, prebig m^cr füren quam ego in 10 et in una contione
plus destrueret quam ego in 4 annis. Sic fit omnibus securis spiritibus qui
non invocant deum, fo left tjn tomen (Sott ein prebiger, bem fallen fie nad^. 30
Ego satis monui vos et excusatus sum. 1. non est satis ad bonum praedicatorem,
ba^ er giert fet), quia Bileam abunde habuit verbum dei et rexit
lanb nnb Icut et doctior fuit benn fein fi^hjermer. Dicit tibi textus: hjem
er flucht, bem ift geftuii)t. Hoc non potest fieri, nisi adsit verbum dei Satanae,
1 dicas] d 2 pseudoprophetae] ps 3 exauditur] exaud 4 sanctiticetur] sanctif
sanctificatur] sancti 5 dixeris] dix sanctificetur] sauctif 6 pseudopropheta] ps
discipulus] discip T/S doctriuae] Joet 12 verum] v 13 pseudoprophetam] ps
14 plenus] p 15 doctoris] doct discipuli] discip 16 doctrina] doct IS praesumptuosi]
J)/up 20 Papistae] Pap 21 ordinibus] ord 24 traditionibus humanis]
trad hu 23 audiat] aud 26 pseudoprophetae] ps 27 experientiam] expe: 2S ptcMg
m^ct über f^tifft 29 spiritibus] spi 32 Bileam] Bil 34 geflud^t] gef
') ctlBQ? fjobm tuic bcn al bei) bciii jjjraanti d. h. sehr unsidier, rgl. Ls. Sammlung
(TJiiek) Nr. 134. F. P.

4. a«ofe 22 [9. 3litgitft 1528]. 485
sed non solatur. Et nos iu omnibus praedicationibus aut benediciiuus aut
malediciimis. Etiaiii apostolonun praedicatio, Christi sermo ift in btc 2 [tlldt
gcfaft, quare? U)cn§ l)n§ ^Jicbigompt tompt, ©egen est, quando praedicatur
gratia, niisericordia. Ut si praedico redeniptos uos omnes saDguiiie Christi,
6 bo'j ^eift ein fegen gefprod^en, quid boni gefegt, per quod homiues veniunt
ad gratiam. S)ü§ ^eift etlDa§ gut» jjvebigen, ftud^en quando damno, reiicio
quod niahuii, Ut si dico: omnis sapieutia, j^rudeutia, ratio coram mundo
aliquid est, sed coram deo damuatum, quia iu Christianitate nihil valet quam
dei gratia et misericordia. Ideo quando contra papam praedico, Schwemieros,
10 tieift als gflnc^t, quia dico: hoc est doctrina Satanae, seductio jc. lila duo
ftuif tan nienianb rec^t treiben, nisi sit illuminatus in verbo dei et per gratiam
dei, quod solum indicat: quid bonum et malum, ubi sapientia et
scientia scripturae non est? Tum damnatur, quod non damnandum, benedicitur,
ubi maledicendum. Ut benedicam diabolis omnibus. Ut quando
15 papa damnat nostram doctrinam et econtra suam doctrinam benedieit, nihil
curamus, quia est mala maledictio. Non habuit potestatem benedicendi et
maledicendi ut Bileam. Si ergo audis: Est doctus homo, Audi: bie gierten
bte berferten', S)a§ befte gerebt junt ergiften, pulcherrimae mulieres sunt
pessimae. Sic cum doctis. Ergo nemo discat? non est culpa doctrinae, sed
20 maliciae doctoris, lra§ füll auruni baju ba^ ein reicher toonft abutitur, die
video pulchras multas virgines fieri meretrices, ergo occidemus eas, divide
naturam et maliciam. Sed ideo fit, ne doctus praesumas doctrina pulchra.
Omnia bona sunt bona, sed non vult deus praesumptionem. Ergo nemo
excusatns, si audit: ^oc^gelcrter man jum prebiger, gelert !^in 'ija, bie farfi
25 ift im genonien, non facis, quod doctus. Si doctrina non bene utitur, melius
esset, ut Abc non füret, non audis 'bie gierten ber!erten'? 2. Ubi Rex
mittit ad eum, toirb t)t)m ein onthjort a deo unb Inert im, ne dicat maledictionem
super populum, sed fol l)()m gut§ hjunbfd^en unb bruBer feigen,
Über be§ folt er fi^ gehalten Ijoben et non gejogen fein. Ibi iterum ein
30 fünft pseudoprophetarum. Ipsi met quamquam divites verbum habent, Italien
felb§ nic^t bran, utuntur tantum ad suum intellectum, non habent K. Ut
hie non est mongel an fünft, et habet verbum quod iubet manere, tum
disisset: §orftu, troE bid}, fom nidjt loibber. Cum redit iterum, '^or ic^
teil nod^ ein mol crfarn, brei mot tuirb tjf)m gottä tnort gefagt, ut maneat
1 solatur] so' benediciraus] bened 2 maledicimus] maled praedicatio] p
4 sanguine] sang 5 bomines] ho 7 sapientia] sap prudentla] prä 10 doctrina
Satanae] doct Sat 11 über in steht doctus 12 quod ntit 11 verbo durch Strich verbunden
sapientia] sap 13 scripturae] scrip 15 doctrinam (l.J] do doctrinam (2.J] doc
16 maledictio] male" IS pulcherrimae] pulcher: 19 pessimae] pess 20 Wanft] l».
24 ^oc^gclertct] fjoäjid 25 doctrina] doct 27 dicat] d 28 populum] p 30 pseudoprophetarum]
ps: quamquam] q: habent] hab 31 iutellectum] intj
') Ls. Sprichwörtersammlung, Thiele Nr. 7. Gehört zu Ls. LiehUngsworten.

48Ö
^rcbiglcu übet baä 3. uiib 4. iBud) 5Dioic. 1527/8.
et tarnen. Et haec tlico et sepe dixi, quoJ illi Schwermeri .sunt ftcljff Ulib
öermeifcn, ita .sunt incerti. Schwermeri uou credunt hoc verbum, quarnqnani
ergo faciiint, t[)iiii§ eilt jcit lang nobis 311 berbiic§. Si credunt, iä) JüoU
t1lt(^ Iaf)CH 311 ftuäett {)Qtr)eu. Ipsi habent .scripturam et sciunt loqui ba
Doli, sed in corde uon credunt. Ut ille in corde habet, ut uou eat et tarnen
adhuc atque iterum quaerit, quod .signum est, quod non credat et virtus
pseudoprophetarura : utcuuque doctissimi, tarnen non credunt, quod ipsi raet
loquuntur, quae loquuntur, ut habeant faniani et coram hominibus. Et tarnen
haljeut verum dei verbum, Ut quod dicit ad eum 'Noli abire', 9licinanb jc^
i)a mit 311 fviebc, quod doctum virum audiat.
Sßgl. Sßortemerfung au 91r. 12.
25. 16. Sttuguft 1528.
[Dominica X.] A prandio.
Audivimus nuper de pseudopropheta Bileam, quod in illo viro exemphuii
sit positum omnium pseudoprophetarura. Audistis pseudoprophetas
iiabere dei verbum, veri quoque, tüte l}t)r bart)tt fjalteu foU, baä ^^r cuc^
311 fc^tdeit luift t)mt fietjbei lere. Ut oretis deum, foitft ift !cin tab, quia si is
100 concilia coucluderent, tarnen non adiutum rebus. Hoc dictum contra
praesumptionem, ue quis audax, sed liumilis et fovd^tfattt, tum servabitur,
(juia praesumptuosis deus irascitur. Quamquam Balaam maguus homo et
habens prophetiam dei, tarnen indicat Mose fuisse nequam et dilexisse pecuniam.
S)a§ ift öerbricfUc§ ,
quia dicit, Ijctten ha^ Ion be§ tuarfogcru mit, 20
6ic I)cttcn doua in manibus unb bcntel t)ol, quid habuit opus iioc iudicare
•i>, 19 bursas plenas ]iecunia. Et Bileam 'Manete hie per noctem'. Ibi audivit
deum locven, ne ipse 3it)e, auff bcn tejt muffen loir a(i)t ^aBen. Scriptura
solet euim recensere historiam ut acta in veritate. Postea sequitur, quasi
i.Saiii. 25, 1 sit aliud exemplum. In reguni scribitur Samuelem mortuum et sepultum. 25
i.som 28,12 S!a§ ift verus textus, non mentitur. Postea venit, quod Saga ex mortui«
suscitatus. Qui vere vult legere, videat, quid prius dictum. Ergo fuit ein
gcfpcnt, quia mortuus est, ut prior textus dixit. Sic hie. 3)r toetb l^oret',
qui venerit ad idola unb laut boä), quasi ierit ad deum. Nota hoc, fonft
1 sunt (sunt) 2 Sermejfen] »ertncf: 4 sci-ipturam] serip " pseudoprophetaruni]
ps doctissimi] doctij' met iibei- (ip) S loquuntur (beidemal)] loq habeant] bab
12 pseudopropheta Bileam c sp aus p/ Bilea' 13 pseudoprophetarum] ps pseudoprophetas]
ps 16 rebus (quia) hoc 18 Balaam] Bai: bomo] ho 19 babens]
bab über prop/^betiam7 steht rerhum 32 pecunia] pec Bileam] Bil 25 regum]
reg
') = ttjctbet potent oder nur ici-schrieben für lucrbct I)orcn

4. OJlofc 22 [IG. Sdiguft 1528]. 487
Juilflu ex istis textibiis nid^t fotlieil. Ibi textus: Prohibitmu Bileam, iic i-2.'fo|c22,i2
iret cum eis et nialediceret popiilo. Ibi babes, quod dei verbum babet. Et
textus verus jc. quod uunc sequitur, boS lim§ Itjibbcr bcn tcjt llid^t fc^it.
Sequitur ergo ex hoc, quod iiequam habuit verbum dei et tameu pecuniam
s lieber. Sancti pseudoprophetae utcunque habeut verbum dei, baa einer fein§
licb§ tft, quod plus diligit pecuniam. Petrus inquit: propbeta erat, diligebats-iPctn 2, 15
mercedem iiiiquitatis, baä er gcnomen I)at f(f)Qb unb boftjeit brumb ju ti]ün,
germanice. Sicut ludas acce])it pecuniam, Sic ille et vendit populum dei.
Ergo exemplum est omnium pseudoprophetarum. Hoc horreudum, quod
10 homo foH dei verbum habere, bcfelf), atltpt ut doceat, ut cum houore regat
popuhun, et tameu damnatus bo)(f}tt)td)t, ut in iioc ofBcio fiat nequam. Hoc
sciendum, ut conservetur stultum vulgus in timore quod iactat spiritum.
Si dominus sinit bic groffett Icut faücit unb ftrQU(^eln, uoli praesumere. Ideo
dixit deus: Ne iret jc. Audi, quid laciat nequam. '®a ftunb.' ©e^et, ber22, 13
15 fronte fc^Iad timet, loquitur: 'ber !^er tütl§ nict)t geftatten'. Utrumque hie.
Deus dicit: Ne abeas, et ipse fatetur. Posset quis dicere: nenne bonus
vir qui audit et credit verbo dei? ille utrumque facit. Hoc est periculosum.
Verba ipsius sonant, quasi sit vivens Sanctus, et tarnen ftecE ber boflt)tc()t
^tnber. ^ä) JDOlt gern mit, libenter iret et acciperet pecuniam, ba§ finb bie
20 redeten qui fo ftcHen ut obedientes dei filii, unb tft bod; nid)t'3 bruntcr. S)er
r^err tnily nid;t geftatten. Hoc Mose voluit iudicare, ut sciretur, quod pseudopropheta
quaerat suum commodum. Oranes quaerunt quae sua sunt.
'©anb no(^ gtoffcr unb ^erlid^er.' §ore, bem fc^old tft§ nur untb22, 15
falber unb gotb 5U t^un. 'Domus.' Haec sunt verba quae nee ego uec tu22, I8
25 posses loqui. Ego putarem, si ita loquerer nee corde sentirem, quod tonitru
100 üaffter et 'metn§ ®ot§', t)ut bi($ für oHen bie 'i)oi)C 'ijnliäje rtort füren, 22, is
veritas, Spiritus. Ille inveniet ben loaren 6)ott. Ut hodie niea conscieutia
testatur, quod vera et certa veritas. Plus utitur istis pulchris verbis quam
Esaias, Paulus qui sie non loquuntur. Quid diceres ad tales qui iurant?
30 Est nobis scriptum in admonitiouem. ^Jiofe ijat fein fc^aldl)eit nic^t öergcffen,
pulchre depinxit. '53Iein§ l)errn', quid sequitur? 'fo bteibt\ Fatetur ne-22, lo
quam, quod non possit aliud loqui quam deus commendarit. Et tarnen. Si
probus fuisset et serio locutus, tum dixisset: deus semel dixit, ne irem, ideo
trolt tüä). Sed gucEet auff ben beutet pleuum florenis. Indicat ergo se non
35 credere ex corde verbo dei, alioqui non inspiceret illos, sed dominum. 6in
narr aU toufent, Ibi fatetur ergo quod speciem ^^clt unb lüil gotta loort
2 malediceret pupulo] maled pop 3 jetjn] fctj 4 habuit] hab pecuniam] pec
5 Sancti pseudoprophetae] S ps habent] h 6 pecuniam] pec S ludas] lud
11 officio] of 13 gvolfen] 9 16 dicere] d 19 libenter] Hb 20 obedientes] obe''s
24 ftjtfiet] it)t 27 conscientia] 9 30 fc^aW^eit] ](t)aU: 32 Et tarnen mit 31 fo durch
Sirich verbunden 34 florenis] 1^ 35 credere] ered dominum] d (äin(§) 36 natt
über otl

488 «ptebiglcn über bn?- .'?. imb 4. 3?uc^ 2)lo(c. 1527/8.
fitrcii iiiib beiiitocfj bie florenos f)o()cn. grag bcii tcufcl auff fctn fopff. Xoune
aiidisti, quid fociendum, e» gilt iiidjt fviigcn, sed gtcu6en§. Yides, quod
habuit, pulchram diceres virtutera @ot§ loort jum fcE)etrt fuien. Est obedientissimiis
piiellus, potest piilchciTime deiiiu iactarc et siium vocare. 2. et
lüoltä gcU gcvti f)aben. 1. er gibt für bie qücv fd^onfte lere, unb unter bem 5
felöigen ft^eiu ein bcr.jltieifclt ventris servus et lt)u[t, debebat diccre: Ego
audivi verbuiu 'Ne maledicas', ergo iste popiilus est benedictus, ba lüirb
nid^t QU§, ut illnni maledicam quam deus benedixit. VoUii priu.s me terra
hisceret vel simile aliquid, ba^ f)at Petrus Quff§ aUetfeinft aufgelegt: Pro-
2. iictii 2, 15 pheta 'dilexit raercedem' q. d. si quis opus et verba ejus inspiciat, videtur 10
Sanctus. Sed in suo corde ftirft ein fc^altf, ber l)ie*j 'dilexit mercedeni'.
22,20 'Qu nndjtg. ©itib bie utenuev.' 2)a tt)il§ fic§ä flemen ille cum textu.
Supra dcns dixit 'Noli ire'. Et hie dicit deus 'lllac^ bi(^ auff, bo(^' K- ibi
gl^et lüibbcranber, got loibberufft fein Inort, quid hie faciemus? ba ift ja er^
lauBt, bo§ ift», sicut dixi: quaudo begint got fo ju bevfudjen, tum deus 15
deserit. Deus prohibuit ne iret, baä gleubt er, ideo teft t)l^n got l)ic finden,
ut sit in dubio adhuc dei responsum mihi quod deus manum aljstrahet unb
left t)'i)n gl)en. £)a§ ift ein fdjrccEliclj bing, ba§ tounber ift, bai gilt un§ allen,
ne ex verbo dei iocum faciant. Qui verbum habet, contentus sit unb bleib
ba bc^ unb l^cbc untb got» rtiHen nicfjt gu bifputiren an. Si fiicit, perit. 20
Vide Schwermeros qui ntit getoalt bat)in fleuffcn. Papistae 1. fucruut delusi
et non potuerunt ba Intbber, sacramentum sab duabus et quod verbum dei
regere debeat Christianitatem, cum iam erau§ getretten finb uub fuc^cn unb
grebeln, Inic fie fid^ ba luibber fetjcn, ex uuo mendacio. Sic fit isti viro, incipit
ju loanden, \vie er ba§ toort meint, fo meint l)t)r got lüibber. Ibi ift 25
üerpot im öerljengni» i. e. noli ire. Et hoc potes ex textu jte^en, quia Rex
vohiit, ut iret et malediceret populo et propheta hoc vohiit. Ergo hoc verbum
est öiel un!ler quam prius quod darum 'jeuge nid^t ^in\ Sil» ein jorniger
luirt mo(i)t fagcn ad servum : bleib ^ie, si non, abi, vide, ber I)er left l)l)n fcim
fopff nad^ gl)en unb l)^m jur üerbamni». 2ld§ periculosa res quando quis 30
Euangelium audivit et postea disceptat. Si pius: Hoc est verbum, ba bet)
l^alt mid^ got. Si vero dixerit ut iste: ^ä) tüil fe^en loa» ber fagt, tum
recidit a verbo veritatis ut ille. Sic accidit Evae quae a primo vei-bo cecidit.
Uli non serio credunt, sed nemen verbum tantum on jum fd^eiu, boB l^eift
nic^t mit ernft bem Suangclio anl^angen. Tale Joilb !^er^, too ein lere fompt, 35
fo nimpt e§ ben, pseudoprophetae ergo non sunt constantes in verbo. Hoc
1 florenos] i{^ 2 faciendum] facC 3 habuit] hab pulchram] pulcli virtutem]
virt lt)ott(§) 3l4 obedientissimus] obedienti/ -/ pulcherrime] pulcher: 6 tjer=
3>i3etfelt] öerj: zu 10 2 Petr. 2. r 16 iret] ire 20 bifputiren] bil>u 21 Papistae] Pap
delusi] /elusi 22 potueruut] pot sacramentum] sac 26' über ire, Et hoc sieht 3fU9
nid^t ^in 27 populo] pop pi-opbeta] prop 30 BctbamniS] Berbä 3td^ über periculosa
33 verbo veritatis] verb ve zu 33 Eua r 36 pseudoprophetae] ps

1
4. ÜKofe 22 [1(3. Sliigiift 1528]. 489
vieles in Schwermeris, '^iit bo», movgcit eilt anbei§. So gtfit l)()ii ben Sott
Operationen! erroris. Depicti ergo pseudoproplietae, qiiae eoruni art, ut gelt, s-^iini- 2,11
gut erlangen unb ftcücn fid^, quod verissimi doctores et tarnen tDartclnnitig:
hodie illud, cras aliud amplectuntur. Ideo sinit deus eos labi 3C. '©vim', 22, 22
vult revocatum, quod dixit 'jeiigc nic^t I)in'. Ideo priora verba sunt ex ira.
Igitur si servum habereni bei" ein 23off|ett lüolt anrichten: tf)U3 nic^t, si
vero, vide jc. Sequens textus ideo scriptus, ha§ man fo öiel bi"üu§ neme,
,
non ftf)et er ab. Tit. 'Hereticum hominem', baB ift ba§ ottergreiilicEifte [tuÄ xit. 3, lü
5 supra 'vade'. Hie glossa, quod haec verba ex ira dicta. 1. verbum non
quando pseudopropheta begint verbum dei juöerfudjcn, fo Jüirb er öerblenb,
10 tum non adest consilium, si dens für t)l)m tret et faceret uovum mundum,
haB iä) InciS. Quidam hie dicunt, quod Bileam, quod ein ^cu^'^'^^f'-' ^Q^'
quod ferae seoum locutae, ba§ fagen fic, e» mag fein ober nic^t. Sed hie
textus qui certus est: quando homo bcrftodt ift et semel atque herum ad-
15 monitus est, Ia§ man ^^n gl^en, benn fol er Betert fein Jüorben, per azinam
conversus et angelum. Si ego in azina sedissem, ego mortuus prae terrore.
Et miror hoc illi non contigisse, eum azina locutus. Si canis ita mecum
unum verbum. Nos legimus K. Sed vide, quam horreuda res, quod azina
loquatur ut homo, et ille tarn led, ut nihil moveatur unb ^cBt an et loquitur
20 cum azina ut cum servo et hoc terribile lüunberjeic^en ift im gar nic^t'3.
Pseudopropheta fan ein folc^en üerftarten mut ijabcn, ut aziua loquente nou
moveatur. Postea sequitur angustia et tamen non Jc. Hoc dictum in terrorem
pseudoprophetarum, ut videant, quam horrendus casus cadere a verbo.
Cum Schwermeris nostris loquuntur azinae lapideae i. e. veritas tam clara
25 am tag, ba» man mec^t ein fpric^inort brau§ machen: Slßen gleic§ cfcl, [)unb,
^oltj unb ftein rebten, tarnen jc. Ergo noli iactare bie 6eftenbifeit Schwermerorum,
papistarum, bie fo feft !^alten. Nonne et hoc mirum, quod sinit
loqui aziuam unb barff fie^ mit tj[)m jonctcn'? (Sr fot ja ein menig erfd^rocteu
fein et certe, cum 6efeit§ au§ ging. ^Jlein unerfd^roden, ac filius cum eo
30 loqueretur. Puto 2 !nec^t prae terrore mocf)t geftorten ^a6en. Non mirum
ergo, quod uostris tenqjoribus principes, Episcopi, clerici üerftocft finb. Si
Bileam, quid isti non facerent? Ergo horrenda res umb ein Ocvftoiften
mcnfc^en, qui est durior incude, niemanb !an ^!^n lenrfen sicut illum nee azina.
zu 2 2 The/. 2. r 3 verissimi] veri/ 7 Igitur c aus . . .? servum c aus vm
i5u(t)§ 9 pseudopropheta] ps 20 iDunbetäeic^en] Wunbetj: 21 Pseudopropheta] Ps
22 angustia] ang 23 pseudoprophetarum] ps videant] vid 24 loquuntur] loq
lapideae] lap 26 6c[teniii£eit

490 ^rcbigten übet ba§ 3. uiib 4. Söuc^ Tlo\t. 1527/8.
9?gl. Sßortemevtuiig ju %r. 12.
26. 27. geplcmbet 1528.
[Dominica XVI.j A prandio. Ex numeris.
De Balaam Mose 4 aut 5 cap. scribit et e.st ein fecr nicicflid) ftiitf
ift ', nescio an pro vulgo biene. Hoc discendum inde, ut caveamus pseudoprophetas
et videatur, quam periciilose nos miseri vivanius in terris, ei etiara
puriini veibum dei habemus, quia Israel habuit tales vires quales nullus i
popiilus ab iuitio mundi, Mosen, Arou, principes et dominos et altos 3C.
nod) 9ci(f)i(^t tj'ijn her untab, bas fic^ ber S?ilcam toibber fic legt, ut tot milia
bvubci; crfd^lagcn. Dixi sepe et adiiue: non potest periculo.sior res esse in
terris quam pseudopropheta. S)er fc^cnblid) piop^ct f)Qt aU gepctb an ^iä)
ut alius ©tlBov, ift Quc^ fo tüot front ut Mose et Aron et habet rectum in
intellectum, verbum dei, et praedicat deuni quem Mose 3C. et tamen siuit
se seduci per aurum et t^ut maximum damnum, habet verba, opera, praedicat
de deo, rid)tet aliax auff, maä)i gotS bienft, ut cogeretur quis dicere
eum spiritum sanctum vorasse. Non fru.'rti'a tarn multis verbis descriptum,
quasi diceret: i^ lt)il ein mal ein cfcnipel fe^en, tnilS nic^t griffen, fo far u
^in, ut videatur, quid sint pseudoprophetae. 5Jo(f} t)tlfft'3 nic^t. Scripturae
consuetudo est, tten§ ein bing Oorljcr gcfagt i]üt, fol inon brauff bleiben,
quando enim deus loquituv verbum, bleibt er brauff, non mutat sententiam ut
homo. Ideo istud caput fuit etiam doctis obscurissimum, quod non attenderunt
hanc regulam. 1. enim dixit Balaam 'Noli illuc ire, ut maledicas 20
populo', quia dei est, deinde venit, quod iterum intelligat: Ito, tamen non
facito amplius JC. An hoc deus sit necne, hie quaeritur. Item angelus
obstitit gladio: bQ§ iftS Inerd: 1. ne ito 2. vade, tarnen 3. angelus convenit
cum primo, non 2°. Hoc obscurum facit textum. Mea responsio: quando
deus dicit verbum, ba foI» be^ bleiben, ba fol man auff fnffcn. Si etiam 25
i.»!oici8,ioipse aliter loqueretur, accipe pro tentatione. Abraham dictum verbum: Ex
Sara filium acquiras. Vocat uxorem Sara, Et vocabitur Isaac et illo anno
vocat personam nxoris, patris nomen filiique et tempus. Certissima promissio.
Illam promissionem habebat Abraham prae se fore semen per quod
22, 2stellae, ba fol 5lbra!^am bei) bleiben, ut fecit. Deinde venit verbum: Vade so
inimola. lilic dixit: Isaac erit pater multarum, hie: morietur, illic: vivet,
haec ftrofJ contraria sunt. Et hie vocat: Vade, accipe filium Isaac quem
1 vor Ex steht C! ro über numeris steht A prandio ro 3 4 pseudoprophetas] ps
G iloseu] Mo 8 etjc^Iagen] ix\^ 9 pseudoproplieta] ps: j(J§enbItd^] f^cnb: 10 ®t6ai] (&x
Mose et Aron] M et A 13 dicere] d 15 quasi diceret] q. d. 16 pseudopropbetae] ps:
19 obscurissimum] obscuris 28 Certissima] C'erti_/' 29 promissionem] promi_/" habebat]
liab 30 bleiben] ble
') est . . . ift DoppeUetsung desselben Wortes, ivie oft.

1
4. Wo\e 22 [27. Septemlcr 1528]. 491
diligis. Hie dicito L^verbum verissimum esse, altcrum baS \vax ein öcifllif)
Jrort, ut te.xtus: 'deus teatavit Abraham'. Hoc notaudimi ia difficilibiLS »ioic 22, i
textibus, ba§ man £)aU am elften. Sic lacob coiitigit qui promissionem 32. 24 ffliabuit
sc ventuniin in patriam. Veuit ad labok fliimeu et tentatus. Sic
biauff gftQuben Ijabcii. Si deus et omnes angeli venissent, er foU t)l)m baS
\voü Jnd)t lajfen ciibcrn et se tentari. 2. dicite: aut deus eum tentavit aut
uou fuit deus qni rursum dedit. Beue iuculca huuc textum. Si domum
plenam auro, boäj fjQtt adhuc. Ibi deserit verbum et dubitat bvatl. Ideo
vocat. Ego tütl fdjir Ijoltett, quod fuerit Satan, quia postea in 24. sequitur
'©ing nidjt ^in ut antea bie jeubcrcv'. Vides eum iisse non ad deura, sed ^- ^oic 24,
5 cum Samuel. Sic hie. 1. tcxtus fuit, uc ito uec maledicas. S)a fol 23alaam
10 deus ilium deserit. Aut deus tentavit eum aut Satan fuit qui se hie deura
jeuBerer cousulturus deimi, quamquam et prior seutentia vera, tarnen puto
Satau fuisse. 'Stilb bic memter 311 biv.' Utrum velis accipere vel deuur.i2-'.i
15 verum vel Satan, quia sequitur Satan et \mxt ^^n. Hoc maxime potest
Satan, quod se ftelt tlt gottä geftalt, ut dicitur de Samuele, cum quo locutus
Saul et fuit bei" leibige teuffet. Quare scriptura nent Samuel? Sic hie isom- 28,14
loquitur scriptura, cum ceciderit de superiore verbo, ut ipse atfectus, sie ipse
loquitur et fürt feine fprac^, tarnen fan§ unfer ^er ®ott felkr fein unb eum
20 bcrfuij[;t 'i)abm. Si Satan fuit, eS ift fein getoalt, ba§ lift tft. Quomodo?
deus dicit: Neu ibis. Satan econtra, quid his faciendum, ut non habet
speciem esse contra deura. Ubi Satan est magister, facit hie glossara super
dei verbum. Prius dixi: ne ires, iam ito, sed ue facito uisi. Sic feeit in
paradiso cum Adam 'mit nid^ten raoriemini', deus: 'moriemini', 'deus euiiu i.!B!i)fc3,4.5
25 novit: si ederitis ut dii", mad^t semper speciem, quasi non sit contra deum
et tamen est. Hoc tractandum pro doctis. Ibi uotandura, loie e§ 3Ug{)et,
quando quis a verbo cadit, quando verbum quis faft, quod pro lüan t)elt
ut ille uequam: Ne ito jc. ibi verbum dei 1. suscipit, sed sequitur honor et
avaritia. Quis seit, an dei serium, an possimus aliter beuten et venit et
30 invenit glossam.
Sic contigit omniI)US pseudoprophetis. 1. habent verbum dei verum,
deinde: qui si haue glossam haberent? et fallen ^er ein sua ratione, tum
Satan hoc confirmat ut ille: Non ibis, tonten duo toort Hie: vade, ita
glossari potest, "^in 3iel)en, fo ferne, ne aliter loquaris. Haec est natura
36 omnium pseudoprophetarum ,
qui ftelten fii^ al'3 fie gotteS iDort annel)mcn.
Sed oportet intelligas verbum saue. Ut Papa vult habere verbum dei, sed
adfert suam glossam. Sic rottae habent verbum de sacrameutis, sed fc^nürcn
1 verissimum] veri/' 2 difficilibus] difficil 5 Samuel] Sa darüber muel Sic
c aus q 6 ex c aus q zu 7 über dicite steht ad secundum 15 verum] v 17 tcibigc]
leib 18 superiore] / 20 fein (tuft) gcUJaU 31 pseudoprophetis] ps 35 pseudoprophetarum]
ps gotteS] got: fie über got: 37 rottae] rott

492 5Ptcbi9teii übcv bn§
'>. mib 4. ^uä) Th\e. 1527/8.
, ircn buntfei, fleiffcr, to| unb machen ein c([o% unb loffen faten quod 1. deus
lociitus, et suiira figmentum niua got§ Irort "^eiffen. Ut hie: Ne ito, tnua
ntd^t gottcS tooit ^etffen, Sed hoc: vade, sed ne dicas nisi jc. Non dicit
Satan: bu jolt ^in Jte^cn, Sed: non folt ftud^en, sed nisi 3C. Ibi dens qni
prins dixerat: Ne fluchen. Jam aiiquid novi dicit: nisi quod iiissero. Ibi 5
ergo Satan sinit deum vocari K. quamquam et deus potuit esse hiciitiis.
2. ^Jftti 5, 15 Petrus bene dixit 'c§ '^at Ij'^m ba§ gclt geltcfit'. lila verba subdncenda pracsiligo.
Sic facit Satan. Invertit penitus verbum: ba§ ift nid)t @^riftu§ leib.
Sit. 3, 5 Item dixit per Apostolos 'Est lavachruni' jc. spiritus dicit: quid si alius
intellectus? aqua est aqua. Ut hie:" ne ito, econtra: ito, ne nialedices, ")
econtra: l^et, ltiQ§ iä) bir noc§ fagen h)ilb. Maneto cum primo verbo. Noli
((uaerere et dubitare, an aliter et aliter possit intelligi. Si facis, jo 6ift \ä)on
bo !^in, benn bo Ijet (fttam ba l)in hx(\ä)t, ha fie 'öiellcidjf Iic§ forcn, auä
bctn bielleic^t icar bainoc^ ein gnr [terben. Quid facit nunc dominus? ubi
]ierdidit verbum dei unb folget Satanae verbo unb f)Qt ^^tn ft)nn utriimquc: i»
fludjcn et ire jc. illa specie: got ^ct[t mid^S, ben fo mu§ ein ©c[)U)ernier fein,
quamquam facit et loquitur habere nomen: cogitur deum iussisse. Sljut uufer
22, 22l)cr bog, ubi ivit, 'ber 50rn @ottc§', ex quo notare potestis 'Ito' non esse
verbum dei veri. Gerte deus non potest irasci übet fein eigen ge|iot. Deus
fd^entftS l)'^in nic^t, quamquam nomine dei pseudoprophetae l^injiel^cn. Sed 20
quid fecit? 'Angelus domini' jc. Ibi verbum dei et opus desistit Baleam.
De azina loquemur. Magnura miraculum est. Ibi videtis Bileam cecidisse
a verbo. Deus teutavit cum vel per se vel Satan. I1)i adlnic facit
miraculum, bQ§ ber efel breiuiül Ij^n tBQVne, cum 4. loquitur. Hoc ideo
scriptum, ut Balaam esset exemplum pseudoprophetarum. Azina loquitur. 25
Si hie ego equitassem , ic^ '^et aU laffcn lauffen, fattel, fpovn. ®er muf§
ein lun man fein, ber ouff gaul lan bleiben, si loquitur. 60 mantjofftig
hjer idj nid^t, ber fc^elni ober loquitur cum ea, quasi semper assuetus sit,
et ultra hoc minatur et vult occidere. Si vacca ita loqueretur tecum, fama
iret per totam urbem, hunc nihil movet, qui fieri potest, ut tarn durum 30
Caput, ut non erfc^lCcE, ubi venit angelus, non multum terretur. Ille
poneudus pro exemplari oniuium Schwermerorum, ut dicatis; ^ä) !unb bon
letnem lefen qui fo '^art lunb fein ut pseudopropheta. Durities et caecitas
descripta. Si unus cor haberet adamautinum, deberet toetd^ fein, iDCrben ad
loquelam azinae. Si omnes pomerani ^ adessent, non possent trefflicher reben 35
de corde obdurato ut hie Mose. Hie habet cor tam durum ut Balaam. ^i^^
hier bor leib geftorbcn. ludaei dicunt eum assuetum, quod tam exercuerit
3 gottcS] g: zu 5 über dicit steht iubet 10 intellectus] intel: ]3 bo fie
über ötKeic^t 30 pseudoprophetae] ps 22 Bileam] B 25 pseudoprophetarum] ps
31 ubi(que) 32 Schwermerorum] Seh 33 pseudopropheta] ps 34 haberet] hab
deberet] deb 35 pomerani] pomera: 38 obdurato] obd 37 dicunt] d
') d.i. Leute ivie Bugenhagen,

4. 9J!o|e 22 [4. Cftobet 1528]. 493
magiam, ut locutus cum feris. Credo eum "^aticn gejnuBevt, ut imagines idolorum
loquerentur. Potest fieri ut 3cu()Cl"ev, ut aves loquantur. De quodam
scio qui quaesivit avem: quid cogitas in mente habeo. Sed
hoc h)irb ein nctü jcid^en fein getucft, quia hie textus habet, quod deus aperuit
5 linguam Mose, ergo indicavit, quid obduratum cor, praesertim quod docet,
Nou est alius in scriptiu'a. Ibi azinus loquitur et angelus ter et, ift fo tid,
ut non deseendat, i. e. non invenies OctftodEtevn mcnfcfjcn qI§ einer ber ift auff
fein ft)n gerntten ut pseudopropheta est ftaf)el, üflingflcin. Ideo vide, ut maneas
cum verbo dei. Si cecideris ab eo, Satan tniib bid} palb ju bemanb mad^en,
10 ut non possis jc. Quid bis 2 annis factum? audio principes ancillas, servos
occidisse qui constantissimi veritati. Ipse Augustinus: Donatistae cum obviarent,
lieber frater, occide me. Si non, ex tecto vel ad aquam. Vide
qui agat cum bis qui se suspendunt? Hoc exemplura notandum, quod Bileam
sinit loqui et non tiraet i. e. qui cecidit a verbo dei, induratus est, nou
15 audit. Sic cum Papistis, adeo indurati, non vident, non audiunt, non erubescunt,
ob'm erubuissent, si puer plus scivisset, sed iam incude duriores.
Hie est fructus falsae doctrinae, bol bte leut olfo öer^erten, ba§ fie toi unb
toricf)t
lüevbcn.
Sgl. syovbemcrtung ^u 9Jr. 12.
27. 4. DItolbet 1528.
[Dominica XVII.]
A prandio.
20 Audivimus prophetam Bileam adeo obduratum, ut azinae vocem, quae
locuta cum eo, gar ntd^tg geatzt Ijah. Haec historia ideo scribitur et praedicatur
pro exemplo, ut timeamus. Tale exemplum est in quo videtur, quid
cor berftotft et excecatum faciat, ut cum humilitate discamus deum orare, ne
in tale cor cadamus et Bileam similes fiamus. Si non ita scriptum et ni
25 ita experiremur in ber toar^eit unb t^ot, non crederemus. Pharao valde
durus qui 9 miraculis plagatus. Puto illum induratum magis. Si vis de
indurato dicere, potes hoc exemplo uti. Ibi recensuit verba Petri de Bileam 2. «Uftri 2, is
1. vidimus bte ftucE bie ^n reiben, ha§ er fic^ fort laffen belegen. 1. dedit
deus praeceptum, ue iret nee malediceret populo, quia beuedictus, bo» fol in
30 V\üiä) bchJegt i\aitn, deinde irratioualis azina cadit in genu et loquitur cum
2 3ouSercr] 3ou6 3 ] Arnos aeter: ? 5 Mose] Mo 8 pseudopropheta]
ps 9 l)0tb] p 11 constantissimi veritati] g/Unti/ verfj 20 prophetam]
proph 2S excecatum] exce humilitate] hu'e 25 Pharao] Pha» zu 20 über durus
steht induratg 28 vidimus] vid 29 praeceptum] praecep malediceret] maled
populo] pop 31) irrationalis] irrö:

494 5Ptebigten ütct bai 3. unb 4. SSurf) ajJofc. 1527/8.
CO, ha^ Irerö enm veritate fot in tiltic^ 3C. scd ift fo ^Qvt qI§ ein bemont
unb Qml)0§, tleinde angelus tiit Ijni in ben Jncg nuJo gladio, loquitur
cum eo unb tlQUet tjijXl, nisi angelus mihi cessisset, occidisset te, noc§ in-
22, M duratus, fptid)t lüol ein tcenig fo. 'Si non vis, revertar', Sed non ex corde,
quod Ijcngt ad auruni promissum per regem. Si azina noD potuisset eum s
terreri, certe angelus. Non est possibile viro fortissimo, ut, si getft illi apparuerit,
non terreatur. Ille loquitur cum augelo irato et gladium habcnte ac
cum alio socio, postea trit er Quff bie bcrg et vult maledicere populo et
'dominus !eit t)m btc ^ung t)m maul uni6, ut ter benedicat 3 diebus. Nonne
22,;)8hoc cor induratum mauere deberet? Tandem dicit: Non possum loqui nisi lo
quod dominus iusserit, sed dabo tibi consilium 3C. per quod periit Israel, ut
acquireret pecuniam suam non respectis superioribus omnibus ftutfcn. Paulus
xit. 3, io!^at§ Quc^ jc. 'Post unum atque', luen er einen eigen fljn, fopff geioint, la-j
tjtin gljen , er g'^ct ha liin , left Ij^nt nidjt fagen. Sic nihil fliciendum cum
ä.'Bftvii,
ßottis, hjirb ntd)t au§, non convertuntur, boa mag ge)c^el)cn, ut illi con- is
vertantur qui ab ipsis 16ef(^metft. Si vero serio actum 3C. doctrina est diabolus.
1-1 Quae est causa illius indurationis? Petrus 'e§ geliebt l)f)n bo§ fcf)cnb=
Uli) gelt\ Avaritia, gctti, Mammon, bcr Inar t)nt jo eingen)ur|;elt in cor, bü»
er nimmer ju got !omen. Sic de nostris pseudoprophetis dicit Petrus: Est
'via Balaam' excecati sunt, quidquid faciunt, propter pecuniam faciunt. Si 20
episcopi et clerici Icuften se bicl geltö ju friegen ouff unfern feiten, certe ad
nos 3C. Idee sequuntur viam Balaam. Haec sunt exempla circa quae discere
debemus timorem dei, ne sinat un§ herere in Mammou unb lieber fein ben
ba§ verbura. Timeo, e§ g^e fdjon alfo. lam Euangelio praeterito quod
i.xiin. 4, somnia promittit 1. Tirao. 4. sunt avariores. ^\t ein groä ftutf bon S3ileom§ 25
^er^. Videamus, ne ita nos apprehendat ut Bileam, alioqui nuuquam possemus
reverti. Nisi cogerer praedicare, ic^ Iie§ an ft^en, sed oportet praedicatione.
S)a§ ift ba§ caput de Azina, quae significatio sit, audistis.
Tarn Caput sequens indicat sermones quos fecit. Balak left ein altar
juric^ten et est Sanctus magnus. 7. boves simul farren, fo ein toftlidf) o^ifcr 30
^aben finber 3fe' tcglic^ nid)t geo;)fert. 2tuff ein i|(irf)en altar ein farren
unb Inibber, Et dicitur: veneris oportet, prius propitium reddamus deum in
Septem locis, tiun domini benedictio erit nobiscum et poteris populo maledicere.
Pseudoprophetae maiorem specicm sanctitatis geben fie für quam
vori Christiani. Ut olim plus dedimus ad vigilias jc. glocEen, ba§ f)at 35
1 veritate] ve 5 potuisset] potui/ 6 fortissimo] forti/ 6/7 apparuerit]
appa S vult] V populo] pop 9 dominus] d 11 dominus] d 13 pecuuiam]
pec superioribus] sup Paulus] P 16 doctrina] doet 17J1S ^äjtniXiä)]
f^enb 18 Mammon] Mä 19 pseudoprophetis] ps 20 quidquid] q pecuniam] pec
zu 21 et inuertunt verbuni in ore r 22 sequuntur] seq 25 gto§] 9 Sitcatnä] ®i(
29 Caput sequens] c seq 30 Opfer] op 32 dicitur] d^ 34 Pseudoprophetae] Ps
35 vigilias] vig

79
4. Wofe 22. 23 [4. Cftoticr 1528]. 495
aiifbcrnialjcn einen großen jdjcin gelingt. Oravimns rosarla. Hoc iudicat hie
locus, quod adeo Sanctus sit, erexit, 7 fancn K". 7ties saactior quam illi
in Hierusalem qui tantum unum altare. Quid fit? S)a fte qI)'o diiax ^oBcn
angcrid)t, gf)et et Ifin äum nbcrf(u§ et i-ogat, qui loqui debeat i. e. ad Satan,
5 ut sequatur ad Sagas. Satan i)at nili)t "^er JU fomen fonnen. Et deus raisit
augelum suum, qui daret in os, ut sie loquatur, ut sequitur.
'3(u§ ©t)na.' 1. sermo, ba§ fieift geffucflt, vide quam pulchre benedieat 23,
populo et Vera verba, quae e.\ eorde eunt, 6r inu§ ntc^t rebcn quod vult.
SßtC SSillat qui nialedicturus sit. Balack voluit ut maledieerem, non possum.
10 3fi^ fet)e fte Irol öon ferne. SSon ben '^ugeln, id^ iuei^ n6er ba-3 boW ntc^t,2.^,s
id^ ntu§ nntierf(u(^t taffcn et hoe loquitur andiente rege, insauire potuit. ^c^
h)il bir lüol anbei» fagen. 'SlUcin' i. e. erit fonbciiic^ boltf unb toirb ttioncn. 2.1,
Tu vis öerti"ic'6en tucfben, nirget Bleiben, sed toirb Itionen et sie quod talis
populus, ut alii non possint eis comparari. Habebunt verbum domiui. Ergo
15 non ibi lualedictio.
'4. partis Israel.' Vocat pulverem, ut multitudinem indicet. Ut in2:i, 10
Gen. Abraham sicut arena et stellae. Ad haec alludit i.e. dicit gro^e mengei.!U!oKi.i,5
populi lacob, ba§ ^eift lucilic^ nic^t ffuc^t, sed benedieere i. e. mcren unb
beffevn, econtra öcitcrben. 'Et anima mea moriatur.' Ibi optat se esse apud
20 illos quos debet maledicere, praesertim cum mori deberet. S)a§ ift ein fd^al(J=
Ijafftig ftucf(ein fidei, quia dicit: ba§ toit ic^ gleiibcn. Sed non dicit: ut vita
mea sit ut illorum. ©r iDtl öor^in fein navrcu l)aben. 6r ift fein nur,
quando hie vivis in terris nad§ beinem toillen ut postea mori vis jc. Ut
multi fpavcn e§ auff ben tob, Vide, ne fparct'3 ut ille accusatus cum impiis.
25 Barbara usi sumus ad hoc, finb gelui» gelt)eft, quod Satan fompt et non
morerentur an reh). Sic voluit iste fi^aliJ auä) tt)un, deus invocandus, ut
bcfd^ef ein feiig enbe. '£)a fpvad) 5BaIoc: quid facis?' Ipse sentit se loqui 2.1, u
voluntatem dei contra proprium tniCen. 'Veni in alium locum.' Sapiens vir 23, 1.1
est rex et vult dicere: eu mag bi(^ üicltei(5t ^inbevn, quod totum populum
30 vides et terreris sauctitate k. Veni dueere te in locum, ubi tantum partem
et iliam maledic et postea aliam. 'Ste^e auff SSatac nnb ^ore." ®a§ ift2.f, is
nod^ fterdev. Ergo prius benedixi populo, qui morabitur et non inter gentes
putas deum revocaturum verbum suum? non mentitur, noa facit ut horaines
qui hodie pcrmittunt aliquid et cras resciudunt. Si jjrius benedixi, et priori
35 benedicam, finb foftlic^e pvebiger. '6i^c id) bin jn fcgnen.' ^c^ WoU-i gern 23, 20
tücnben, ic^ !an ober nidjt, bo» '^eift ein tounber, ^ebt an ju fegnen. '50tan2.%2r
1 aufbevmagcn] aufbct: atogcn] 9 2 erexit] erex zu 4 über gfiet er tj'm steht
sed intci-iin qiiaesivit pec 6 lnquatur] loq 7 pulclire] pulch 9 maledieerem] male
10 »oW] 6ot: IT dicit große] d g IS populi] pop 19 moriatur] mo: äO deberel]
deb 21 fidei] fid 23 beincm] b 24 accusatus] accusus 2S voluntatem] v
30 sanctitate über terreris 32 gentes] g 33 liomines] ho

•-'
ao^c»
496
^rebigten übet bo3 3. unb 4. SBud^ ÜKoje. 1527/8.
W. 1^7, 1.
fifjet tein tnu^e.' Ebraica phrasis. Wüi\e unb eikit dicunt Ebraei bcn falfd^en
bicnft 'l'i'ie fit idolis. 'Nisi dominus, gffct ha^ ^artfdigc' ', bic fie'''
engftcn, ba§ fic veic^ lueibcn. Sic hie talis cultiis vocatur mut)e unb nbcit.
Recte sie vocaruiit, quia Esaias et omiies prophetae dicunt, ba§ idolatrae
je^en mal m^cr jovg t\dbm pro ir bing unb tljun int)cr blci§ quam Christiani. 5
gin teuffeig martern leib m^er ben ein ®ott§. Et h)irb ^^m feuer bie l^ell ju
berbicnen quam un§ coelum. Inspice Cartluisiauos: quid non operum fecerunt
et alii monachi, et Conscientia fuit turbata, peccata uos momorderuut sicque
incedentes in mu!^e unb erbeit. Christianus non est fauer leben, quando
scrvit alteri lingua, charitate, f^ut fo Oicl mit fnften, ut uecesse neque ber= lo
bunben ad orationem, sed semper erat, seit non consistere salutem in bis
opeiibus, et debet quod homines eum persequi. Ideo cultus falsus fol
Ijeiljcn mu^c unb etbcit, ftnb forfcitig et tarnen non habent bonam conscientiani.
Dicunt ergo non: habent falsum cultum dei nee idola, Sed: illorum
deus est cum eis offerunt, norunt deum habere et mul^e unb erbeit l)aben, qui 15
verum habet, :^at ein gut mut, et opera t^un im ni^t to^e, fidelis famnla
non coacta hiborat i. e. habent verum cultum dei a deo ordiuatum et verbum
SIPO 7, 43 dei, bas !cin falfc^ bei) in ift. Quid tamen Stephanus Act. 7. trugt mit euer
simoä s, 25 IRepJjam et plura. Xum mihi obtulistis? Sic in Amos, quod non deo obtulerint,
sed idolis, de spiritualibus personis, nic^t öon ir rcgiment. Non 20
est princeps tibi qui non serviet in loco aliquo bubcn, bubeit tonnen tcir
ntrf)t geraten. Sed potest fieri, l)a§ bai offentUd) regiment Qef)e, ut princeps
non sit homicida ut privatus tantum dicitur. Sic Stephanus loquitur de fon=
5.TOo(e28,i8berlic§ perfonen, bie bet) fid) felb» gotterei) t)aben trieben. Sic et Mose ubi
dicit de bitter )r)ur|el. Balaam loquitur de publica idololatria, Stephanus 25
privata, vult dicere: fionig et principes richten [\ä) naä) falfc^cm got§bienft.
Hie non, quia Mose, Aaron 3C. Sic utrumque verum, quod hie loquitur de
nianifesto regimine popidi, ba ift lein idolatria gchJeft, quia habuerunt optimos
viros, Mosen, Aaronem, alii fuerunt occulti. Sicut nee Vuittenbergae non
est idolatria i. e. non invenitur in contionibus, ba§ man offentli(^ falfc^e lere 30
unb gotc'bienft triebe, ha h3tber fan iä) nid^t, quod hie illie in domibus sint
aliqui non curantes hunc cultum et verbum i. e. non est falsus cultus dei
23, 21 bie fie ' martern unb plagen ut be§ teuffei» marterer. 'Unb ha^ trumetcn.'
Mose habuit bcfelf) , bag er muft \\ ftlbern laffcn machen ber f)orncr oon
ben hJibbern, ordinata, ut populus congregaretur, quando aliquod aununciari 35
debebat vel praedicari, ut iam canipauas i. e. i[)si habent verum cultum dei,
Et habent trumcten bic Hingen, eos jufamen bringen ad einerlei) toort, cultum
dei, Et tameu significatur hoc propter quod trumet iDtrb. Dicitur: quando
seu 1 Aven Amal r l'.'i go^cn faljd^en bicnft um 7 coelum] c S raouachi] mo
U Dicunt] D 16 gut] g 17 ordi*? zu 19 Act. 7 r 21 tibi ((S fd. i. estj) qui
23 lioniicida] ho"''» 29 Vuittenbergae] Vuitte 30 offcntüc^] offent:
') Ps. 127, 2 stand bis 1528 S)ag l^arbjcligc brob s^ cloet Srot mit jorflen *) = fi(^

4. Wo]

67
498 SPrebigteti üUx bn§ 3. iiiib 4. SSiicf) 33Iofe. 1527/8.
r)QBen§ ot gefaft t)nn Solaam, ue quis putet ein öerlegene historia quae non
gelt. Siciit tum fecit Balaam in illo populo, Sic iam faciunt pseudepiscopi
et Rottae in nostro populo. 3. fol er aber mal f^udjen, fagt ber tejt. Et
24, 2 incipit et sie dicere '@§ fa!^e' K. 'trenn tc^ 3u\ S)a !om)3t ber f^olcE, liic est
niilii mirabilis vir, sepe iam dixi, quod nemo satis potest ceruere fnr f(i)ein s
lUib glcijfcn sanctitatis. Quod rex iste .seducitur non mirum, ben ber 6of[)=
hjid^t fürt aperta verba et loquitur dei verba et tarnen cogitat, ba§ öoIcE 3U
fnnbe jn bringen. Credat, qui velit falsis spiritibus, cum iste tarn optinie
sciat praedicare verbum dei et in cordc tani horrenda res latet, ut populum
perdat in corpore et anima. Sic laudat se 1. .se virum cui oculi aperti, qui lo
verba dei audit et visioues et cadat et oculi aperti, ba§ rumbt er, mirabilis
locutio. Sic Paulus facit, iactat suum officium in priucipio Epistojarum.
Sic hie iactat suum officium, dicit se esse videntem. Nam prophetae in
vetere testamento dicebantur videntes, fuerunt enim prophetae populi oculus,
ideo vocantur oculus in scriptura. Sic ille oculus i. e. lumen et doctor, qui is
videt et agno.scit veritatem. Et ad hoc audit sermonem dei i. e. dei verbum
dicitur ei, ut audiat et habeat. 3. ut habeat visiones, ia^ im Ijn tretom et
aliter visiones appareant, ut prophetae habuerunt, 4. quando prophetae videruut
visiones, quod ceciderunt et finb crj(f)rotfen ut Daniel et in eo quod
ceciderunt, acceperunt intellectum visionis. Hoc ex Daniele, ba§ i[t suum 20
2J, 5 officium, hoc iactat, quod habuit verum dei verbum. 'Sßtc fein.' @r fol
fluiden et incipit benedicere. ö ^üco'b bu boltf ^]xail, \X)dä)i f)ubfct;c t)utten
24, « {)aftu , fo 'ut Inaffcrbcd^' JC. i. e. grünet al§ in hoc populo, habet optimum
regimeu, non est hortus sine aqua i. e. in hoc populo est sacerdotiura et
24.
24.
regnum fein georbnet unb gepflanzt, bo§ fte^e ut hortus irrigatus. Sie l^utten 25
non ideo tarn pulchrum propter Upiä) rubea, Sed quod dei populus et
regimen gefegt an got§ gepot. '3lu§gebrette Uäf l e. ubi aqua, bag lüccl)ft
et in fc^onen atoen, in hJifcn ubi crescit, econtra non, dicitur: ba§ lüaffer
ift geteilt. Sic iste populus habet irrigantes se, ut Mosen, Aaronem.
'Gebern' sunt maximi homines in hoc populo, XII principes, 32 seniores 30
ordinati iudices in qualibet tribu, et Levitae, Et 'tneffem', non solum bonum
regimen, sed etiam crescit unb g'^et t)t)m fd)lt3an(J. '@§ iDtrt luoffer au§',
mirabilis locutio, quid hoc? Vult dicere: e§ ift ein Hein öoW, si comparetur
gegen ben iimbligenben lenbcrn, e§ ift gteid^ al3 ein eimer gegen stagnum.
Sic coufert parvum populum cum raagnis in circuitu, sed videbis, quid ex 35
hac aqua futurum i. e. est parvus populus, sed videbis, lüa§ e§ fol auf=
rtcl)ten? 2)a§ '^at ber fonig ntdjt gern ge'^ort i. e. augebitur iste populus.
Aquae multae populi multi. EflPusus es sicut aqua. Sicut multae guttulae
faciunt ein eimer luaffer, sie multa capita populum. Estque gcfaft, uon ein
7 aperta] ap 22 fjuBfc^E] '^uB 25 irrigatus] irrig darüber tuftigcv 27 Uä)] Mä)
über aqua steht 1 2S amn] al«- ßj

: 89
7
4. TOoK 24 [18. Dttobct 1528]. 499
luilb luaffcr, ,
Et fol evauu fonicn i. e. lütrb juncmcn et crescere ut aqua et
tameu ex eittier i. e. parvo Ijcufftin boy lüolgcfaft ift. '©ein fonig Itivt^^,
gvoffer\ ba» mag tieiftonben bon ©aul obber alio, ego accipio de omnibu.s
regibus. Vult dicere: hie populns aequiret etiam reges et potentiores Adad
5 et suum regnum toixb , Agadi erat Amalechitarum i-cx potens. 1. iuvadit
Israel, postea loavb er QU§ gcvot 1. Reg. 15. ita ut ue nomen de hoc populo '' ^a^; "'
supra : 'principium gentium', '©ott l^ot gef urt' bell tjQuf ijat ®ot ex Aegypto 24. ,
gefuit. 'Rhinocerotis' uuper dixit, quod non possit capi. Non tarn rex4.moic23,22
potens fuit, qui cepisset, e» Icft fi(^ c^ev evlüegcn et iste populus tüirb niäjt
10 gebempfft tocvben et non solum hoc, sed ipsi foHeii umD, fie freffen unb tüivb
ein tvefflic^ [tartf» boM», fie tncrben ben togcn unb fc^lücib fo furcn, ut
nemo contra eos. Quis in causa? Xon arcus, sed tu, domine, ut in ps.
'6r ^Qt fid^'. Hie populus legt fic^ nibber an feiner rüge i. e. occupat terram |j^' '^^ , s
nnb 6lci6t mit fribcn brincn, unb tro^, si quis contra eura se auflenet, si
15 autem, contra leonem se opponet, tum videbit. Haec dicta apparent regi
stultissimo, quod eimer bol rtoffer ein gro§ m^er fol Iteren. Sic gerebt, ut
f)anb öol ÖoItf-3 JU tnittcnberg totum raundum extinguat. Sic in ps. 'Ex-*f. 137,
inanite'. Sic uobis moliri possunt. Si vero tantum Euaugelio munitus.
'Beuedictus.' Haec est 3. benedictio quam dedit in praesentia regis.24,
20 Quid faciet Balack, audi vero, quid nequam propheta faciat. S)a t^ut er
ein fc^aben, Ibi Mose non indieat hoc factum, sed iufra indicabit 3C. Yides,
quam fevlid) bing e§ ift umb falfc^en ^eilig, ein toller tjunb ift nid^t fo bo§.
Nos Interim adeo securi, ba§ ioir un§ ni(i)t fd^eften et tarnen dominus facit
nobis hunc honorem, bQ§ er un§ mornct diligentissime. Sic ista historia
25 scripta, ber iäjald mu» !une prebigeu dei verbum et unterbe» BIei6en ein
er^öerfnrer unb morber. Discat ergo quisque cum simplici verbo bleiben.
Jifon ideo credendum alicui, Si multa verba divina loquatur. Gerte noverunt
hoc optime Schwermeri: donec auditores habeant, tum breiten fie erau»
et effundunt venenum. Quia satan seit: Si veniret in suo nomine, non posset
30 effundere. Sed sie: i)a§ ift ein rci^ter telücr man cuius similem non vidi.
Sic hie fecit 3 sermones et adhuc cum habeat hoc consilium perdendi in
auimo, facit adhuc luaum. Caveant ergo quique qui cum Euaugelio mauere
voluut. 'Ex fi-iictibus eorum.' Vide qui praedicent et iudex iste, et vide anatt^. 7, ic
qui credas. lam venit ultima prophetia quam facit, lompt aber ein mal
35 unb madjt fein ompt gro§, Summa Summarum: e§ ift ein prop:^et. '3c^24, 17
toerb', semper loquitur de populo. lam it in deserto et non habet lanb, sed
futurum, quod manifestum, et quod istae prophetiae futurae verae, sed ntd^t
4 Vult dicere] V d 5 Amalechitarum] Amecb

500 «Prebigten übet bo§ 3. unb 4. S3uc^ 5JJoje. 1527/8.
fo balh. Quidam hanc stellam l^aten geaogen auff 6t)riftum, gtjet "^in,
quaudo spiritualiter. Non dignus, ut de Christo loqueretur. Sed verbum
dei habet, quod dixit de temporali regno ludaici populi. Ergo David est
haec Stella. Si enim legeritis historiam populi huius, invenietis populum
rectum per prophetas et sacerdotium, ut in losua et ludicum dederunt regi- s
bus et iudicibus consilia. Postea sub Samuele factum regnum. Sub 1. rege
neu fortunatum. Secundus tnoc^ti fo groS, ba§ fo gvo§ toat oli ba er§ an
nljam, ille ordinavit hoc regnum et ben gottabtenft groffet gemacht. Suo
filio reliquit, quod ipse erloorben t)et. Solomon iu eo regnavit, has per
patrem erlDOiben toor. lulius Cesar rid^t i>a^ 9iomer tetc^ an, postea venit lo
Augustus tempore Christi. Sic oportet unus sit, bem fauer fei}, ber§ anrieht,
postea alius sequitur, vel bene utitur vel male, ut eius posteri. Ideo voco
stellam illara David. 'Sceptrum' i. e. reguum i. e. David, ntcmanb Jutrb Ij'^m
toeren fonnen, habuit multos adversarios, er fc^lug ben ©oliat^ et postea
tres philistinorum, post Ammonitas, Moabitas, Syros, Edumaeos, Jdo er fici^ is
nur ^in fdjfug, Opponent se, sed nihil fiet. 'gr hJtrt.' d» lüirb bir gelten,
quia es rex Moab, et factum. 'Seth', quid hoc? Est obscurus locus scripturae
pro doctis. Ego puto Set omnes reges qui se opposuerunt David,
qui venerunt a Seth, qui fuit Adam filius. Vult indieare ben aufd^U» be»
öoltf» qui a Seth venerunt, tarnen novum nomen acquisiverunt a lacob. 20
24, isUt Seth sit nomen generale reliquarum gentium. 'Edom' lüirb cr ein ge=
loinnen, 'Seir' ba§ ift ba^ lanb 6bom, ubi habitat. ^ffrael Initb großen ficg
24,i9:^aten unb ein gro§ ^nüä) fein regiment. '3lu§ ^acob lüirb' i.e. bon 2^rul
24, 20 unb 3i^on, bie lüerben au muffen unter tj^n. 'Ubi vidit Amalekitas.' Hoc
factum sub Saul, fuit puguax populus, hoc in libris regum, ut nobiscum 25
heuern vel St^lüeij, ftraffenreuBer unb redete friger. Sie erften qui populum
24, 21 angreiften. Sed in fine: ^ie ift tein ^Imeled^ mc^r. 'Et ubi vidit', ba-3 ift
a6er ein lüufter tcjt. Fueruut vicini Amalechitae ut in regum. Et erat
24, 22feft regio, lüar pirgig unb [)o[)e fd^Iefer, ut nemo accedere posset. 'Eris incendium
Kala' i. e. fiUorum Kain i. e. eris occasio multae fusionis sanguinis. 30
Et fit plerumque, ut qui fefte f(^Ieffer !^Q6en, incipiant bella et aliis in peruiciem
non solum, Kain vocat omnes exceptis lacob, Abraham. Cum veuiet
rex Assur. Sic dicitur bon frofc^ unb fi^nccfen friegen mit einanber, postea
venit corvus et edit ambos.^ Ibi dat ein gemeine prebig de Assur i. e. feifcr=
24,24t^um 9lffur fol bie lanb aUc gelöinncn, Assur vineit 'ex Kithim' magnus 35
Alexander, quia Rhomani finb nod; nie fo lüeit '^in f|inber fomen. Ultra
Euplu-atem finb fie nic^t tomen nee Nilum. 'Ebor' al« gcfd)Iccf)t ba^ Don
4 enim (h) legeritis T ba§ fo fo gXBi darüber steht brei mat 9 quod] quod
10 Komet] SRo ZK 22 über ^]xaü Wirb steht filius lacob gtogen] 9 23 gro?] g fein] f
>) in Ls. Fabeln wird die Geschichte von Mmis, Frosch und Wähe erzalüt, in der
Eatid^chriß steht sie zweimal (Thiele, S. 7 it. IG). Die Moral dieser Fabel gibt L. unten
502, 1. P. P.

4. OToic 24 [I. gjobemBct 1528]. 501
Sem, haä finb pVO^{)CCCt) ,
quas fecit populo huic de regiio corporali. lam
legatii eius nequitiani. Mose tantuin scribit bie t^at. Ubi abivit, nom ex
bcnitoc^ ha§ gefc^cnä mit, non potest raaledicere. Cousiliuni ric^t Qit ut in
textu, Ut DOS !irmc§ uiib tonlf orten unb biir t)in bie l^ubfi^tc toc^tcr unb
5 h)ei6. Sic rex fecit, rid^tct JU biet altov, et filiae et uxores iveruut ornatae
ut ailff fiimc? et invitaveruut filios Israel et plaeuit Ulis eorum cultus,
l^urtcn mit. Consilimn hoc est eius. Et ratio: cum hoc fecerint, lotl"b§
t)'^ren got bcrbrieffen et forte dabit, ut percutias eos, quia Ijanb bot boltf»,
ba ift fein rab t)tn getidflt. Si maledictio non iuvat, tarnen assequar, ut
10 deus absit a populo isto. Sic ^ot er Ijm fljnn ge'^atit illum populum perdere
belebe an leib unb feie. Non est u;aior honiicida in orbe, fuerunt plus
quam 15 "^unbert taufenb homines. 6§ geriet nic^t alfo, tarnen gefd^ac^ ein
gro§ fc^ob, ut ilhid caput indicat. 24. taufent. 58ileam f)Qt§ tüol bcffcr im
fljnn get)abt. S)n§ ift ber fc^ab, ben er t^an f)Qt et fjot fo fcfjene \pxuä)
15 gefagt, habuit iu corde omnes perdere ic.
3?gt. 93orbemerfung ,511 5ir. 12.
29. 1. 9ioUeinbt-r 1528.
[Dominica XXI. quae erat .1. Novemb:] A prandio.
Audivimus 24. caput in quo contiuetur historia, (|ui populus Israel
fic^ berfunbiget unb über ber felbcn finb fo geftrafft, ut 24 milia jc. et priucipes
populi incrben geljengt an ben lichten galgen Ijin an. lila historia non
20 est scripta propter illos qui passi, sed totum muudum et omnes, qui audire
et legere debent. Nam hoc veneuatum erat consilium quod dedit regi Moab,
ba§ fitf) baä boIcE berfunbiget. Hoc facto hiaren fie gut ju fd^la'^en, ut
audivimus in priori capite. Ut historiaiu faffcu lunb ^um ei'em|)el. Populus
erat benedictus et Balaam non potuit maledicere. Hoc autem consilium
25 invenit, ut peceatis mereretur, ut per hoc peccarent unb tourben gefc^lagcn.
Sed ging l)fim nic^t, ut consuluerat, sed ut ludae. ©ein metuung ea erat:
Non possum maledicere populo, Ideo consilio meo hoc asse(juar, ut peccet: tum
deus deseret eum. Hoc consilium accepit rex Moab et ric^t§ alfo an, et factum,
ut 24. toufent. ®a ^at ber fd^ald ouff fic^ geloben omnes Israelitas, quia
30 vohiit efficere, ut totus j)opulus peccaret. Ille describitur in terrorem omnium
Baalitarum. Sed quid facit dominus? 6r ftelt fic^, quasi consilium snccedere
deberet, sed non factum, ut rex percussisset Israel, nihil iuvit hoc consilium.
Sed !ert fid) Ibol bo§ Inibberfpiel, ut Israelitae fd;lugen bie ÜJlibioneer
zu 4l5 über totster unb loeifi steht nochmals vt nos lirmeS et Wotfattcn d sp 13 (et)
tameu IS fc£6cn] jel: 2.3 peccatis] pecc gc(i^togcn] gefegt 2,9 taufent fehlt ber
(oetb) faiaW 33 f(i§tu8en] fc^utg

502 ^tebigteu üOcr bn§ 3. iinb 4. SBucf) TOofc. 1527/8.
cum illa K. Maluiu coasilium consultori, imtrclo \ä}Uc[t fein eigen Tjcvrn'.
.§ut bic^ fnr perfidia, fie fc^lccf)t biä) eerte felb». Sic illis fectuni, consilium
quod excogitaverat super populum Israel, ging übex eigen fo^ff, et etiam
ab if^to populo, cui ipsi volebant hoc iuferre. Sic ipsi finb unter gangen
burcf; l)t)ven eigen tab. Quaudo Satan malitia, vi et frcöelid) iucommüdare s
fidei, t^ut er§ mit gifftigcu anf(i)lcgcn, ideo ista historia praedicatur §ur
lüainung contra praesumptionem lualedictionis, quasi oranes Satanae essent
mortui. Gerte Satan vivit et nobis vicinissimus. Cuillbet in sua con-
1. *ctvi 6, 8 scientia, carne, naöen gefunben, ut Pet. fuc^t oEeilct tidjt unb griff, ut cadere
faceret. Et praesertim in christiana doctrina, ba§ anbcr ba§ leib unb gut lo
betrifft, ift gering gegen bem. Si potest aliqucm occidere, facit, sed neu
praecipuum, sed quaerit verbum. ^n ftit^im Uier ein breit gefilt ^art am
lanb in quam foKen ^in ein jifjen, ut si nos diceremus Turcam ligen in
Bohemia vel Moravia, et fol er ein ji^en in Misniam. 9ln3ufel^en numcrum
ift parvus, quia 24 milia. Si vero dei iram, est terribile. Uli omnes unter is
gangen per venenatum consilium Balaam, quamquam putavit plus 3C. Ideo
deus ^at suuin populum fel6§ geftrafft, ne totus populus occideretur et
daretur in manus inimlcorum. Sed econtra cum esset regnaturus, ipsi Midiaü5,2nitas
fdjtugen. 'Unb ha§ boIcE betet' jc. finb ij f(3^cnblid)e funbe. Non totus
populus hoc fecit, sed Syuecdoche. Haec 2. peccata fuerunt. Rex Midian 20
et priucipes ridjten ein foW; fpil 3U, ba^ ein tan|, feier tog, feft onridjten
et deum suum invocaveruut et hoc habet speciem. Maxima seductio hinc
venit. Venerun t gur Iirme§ et obtuleruut suo idolo et letati Israelitac haec
vident gaudium et intraut et per mulieres gereift jur abgoterci. 1. feeerunt
peccatum crassum, cum mulieribus ge3ec^t unb guter bing, et postea adora- 25
veruut Baal Peor. Cuiusmodi idolum fuerit, nescitur. Germanice fd^ir
mauloff,^ Ego puto talem fuisse cultum dei quod Moabitae habebant suum
deum für ein folc^en ber f(^redEtic^ toere unb fre^ I)in toetf. Ut nos olim
in nomine diaboli praedicavimus : deus exquirit satisfactionem pro quolibet
peccato 7 annos. Sic urserunt populum et opera, ba l^abcn tüir ein recf)t so
5peor braUu gcmati^t. Nam ubi fides deest, statim sequitur, ut operibus
coram deo, et hoc facto fo ift nidjt m^er ber rei^t got bar, sed Bai peor
i. e. qui terribilis est, qui .... mit un§ g'^et etjtel beraten , satisfacere. Sic
ipsi praedlcaverunt de deo. Sic omues de deo praedicaverunt qui extra
fidem Christiauam. Sic Turca 3c. 3Bir Ijotten ein freffcnben fc^lingenben 35
got qui non habebat gratiani, lag ftc^ bejalen. SJcbcu bem got^bienft semper
7 uijüedictionis] maled 8 vicinissimus] viciui/ !) gefurtbetl] gef— b allerlei] nUet:
10 teiB] I 13 diceremus] d l'J ((j^enbtirfje] fd^cnb: 20 Syuecdoche] Syue 21 principes
über richten baä (ftc bj . .) ein 23 obtulerunt] obt 24 intrant] —tut [?J
33 ] -dite [y
') fehlt hl Ls. Sprichicörterslg. , steht aber als M(yral bei einer seiner Ftibeln, vgl.
Anm. SU 500, 34. -) rgl, meine Anm. sv, Unserer Ausg. 14, 5S7, 3. P. P.

4. ajioie 25 [1. 9iobein6ci; 1528]. 503
ift etil fd^enbltd; lekit. Videatur Turca, qualem vilam ducat iieOcn feiner
ler, praesertim propter uxores. Quando opera praedicautur, ba§ xoä) üolcE
QC^ta nic^t. Quaudo moriendum mihi, tum solvam dominum, icE) lüil ein
niCö ftifften. Sicut ipsi deum Ba;ü peor vocaveruut, sie nostri Christum
5 iudicem, qui sinat se operibus solvere. Eadem res, diversa vocabula. Ad
baec servit hoc exemplum, ut quisque sit timidus et non contemnat verbum
dei. 6§ ift teic^tlidj gefd^en, ut fides succumbat. Satan ift fo ein ber^eitei"
\ä)a\ä unb firingt xottengeiftev, qui quaestiones movent de Sacramento jc.
et treibt fie, ut ad caput doctnuae Christianae nunquam jjerveniant. Inspice
lu libros Rottarum: quidquid praedicaut, tractant, ha JU mn» gt)en tota scriptura.
S)a§ ^eift beu bie 'JJioaBiter toc^ter ^cr geftclt unb attar auff geridjt
i. e. vias, sectas coram Israele i. e. Christianis, bay Ijeift benn gehurt cum
Moabitis. A Christo fallen unb burt I)in gefallen, sed unter etm anbern
namen. Turca non proficiscitur in bellum, quin clamet deus, et volunt
15 sanctiores uobis. Sic ludaei, sie ßottae. Sed tl^un ein 3ufa|. Moabitae
dicunt cum Peor, Turcae 5Rt)l)amct§ K. Sic mouachi Augustinura, ^clt
unfern ^errn für ein got, sed talem, qui sinat se e^ren mit fanct 3(uguftint
regel. Sic Frauciscus, Dominicus, quisque tl^ut got ein 3ufa^. Nemo Icft
tji)n beu got fein qui Cliristum misit. Sic vere dieuntur qui colunt Baal
20 Beor. Kon sunt fo grob go|en, ut ligna et lapides adorarint. Ut nee in
papatu, quamquam sie docueruut: Si illud idolum honoras, deum honoras.
Deus vult ein got fein, Jcie er fid^ tleib. Nos honorare cum deum debemus,
qui Christum misit. ludaei qui in tabernaculo habitavit. Haec duo peccata
l)engeu an anber, quaudo man be§ ß^rifti feit, fo ift ein falfc^er abgot ba,
25 ba§ finb unfer opera. Postea ubi hoc eingeriffeu, sequitur ba^ fcfjenblid^
fre^ leben brau», ba§ Irir bie tvexä auä) öcrad)t ut in papatu i. e. Christus
ift öerloren, postea secuta bona vita monastica, postea ift§ gefaEen, ba§
it)td l^urn treiber brau» finb hjorben, freffer, fauffer. Qui vult studere, ponat
hoc exemplum generalissimum omuium idolatriarum. Haee duo sunt pec-
30 cata. Econtra non est öergeffcn ba bei) bie ftraff. Vide, quam ein ernfter
3orn. 5Jtofe uiu§ ein gepot laffcn gf)en, ut quisque occidat suum vicinum
unb [jeift bie furften on galgen Ijengen. Certe audax facinus. 6r g'^et er
bur(^. 3iid;t per seditionem, sed per ordinatum ius gerid)t. Exemplum est
pro l^er omnes, ut sciant, ba§ got fein fc^er^ !^aben h)il au§ feinen gepoten.
35 Dominus lie§ fie !^ureret) treiben et idolatriam exercere, putabant: e§ f)at !ein
not. Sed scito: fo tu unredjt tl)uft, sive contra fidem in altis sive charitatem
in minirais, got hjirt» ungeftraft nidjt laffen. Et bint noc^ baju, quod
exemplo belBetfet l)ot, quod suo populo non condonarit nee prineipibus. Illi
7 DEv^eitei:] Ber^; S Sacrainento] Sac 10 libros] Hb quidquid] q: 16 Augustinum]
August 17 Sluguftiiti] aug 29 generalissimum] generaliy" 35 fie (§) tjuretetj
37 unflcfttaft] ungcft;

504
*4}tcbtgtcii übet bai 3. unb 4. Surf) 5D!ofe. 1527,8.
(juiciui uecautui- et piiuiimtiir. Gf fit)et bcr tücil jU , si vis ein ©d^hJermci",
rottcngeift , er fi^et bir ju, fielt fic^, quasi non videret, g'^etg ba. Sed er
!otnpt biv taudem, ut 5Jiun|cv. Item si faeis adulterium, homicidium, nou
facies impuue. Aut tu converte te vel expecta 3C. Fides vult, ut caveas
mala opera et bona facias. Si huic populo uon pepercit, nee aliis. Nonne s
horrenda res, quando 24 milia virorum uuo die moriuntur? Et ideo factum,
1. ecv. 10, 6 ut scriberentur in esemplum. Ut Paulus ad Cor. nobis 3ur Öermaiiung
unb fd^rcden, ut sciamus, ba§ ungcftvaft nic^t bleib. Et in mundo hoc videraus,
loa§ fo frec^ ift unb loil fi(| ftraffen laffen\ gl^et föol er iar abbet |in,
tandem venit in manus carnificis. Ultra hoc est ein praecipuum exemplum lo
25, 7if.de Pinehas, ber bie ij menfdjen ftiofite unb eiftic^t fic alte ij. Et hie fuit
audax vir, iUe laudatur Et deo adeo placet, ut ei promittat perpetuum sacerdotii
honorem. Hoc exemplum est dictum iUis, qui sunt u6ei'l)Crr, quia erat
sacerdotium filii et ad ipsum pertinebat sacerdotium ut ad patrem, is irascitur
super illum, ba§ er ^in g'^et muttoiUig unb tro|tg contra Mose. Et is
25,14 hoc exemplum notaudum ben jungen gefeiten, 6r fjeift 'Sirntj', bn§ ift ber
einer, bie ba ^cr burd) gf)en, impudentes et praefracti, bie h)ibber ridjter,
burgermeiftcr, furft anfe!^cn. Uli cum arguimtur, tralnen fie et volunt bornen.
Et hie erat ein I)eubtmon, ging tjin unb t^et fein muttoit. Et tales vocautur
hie in scriptura 'Simri'. Tales la§ g^en, fanftu t)l)m nic^t tfjun, veniet qui 20
faciet, quia got \mU nicf)t leiben. Srumb loirt ber gfel fjergeftelt jc. Nonne
putas magnum tro|, ba suus populus "beulet, ut in 5. lib. Mose. Ipse gt)et
bin et dicit: ic^ gebe nic^t fo biet auff TOofc unb got, ideo toirb er fo
fdjenblic^ geftraft, ba» er in feiner funb geftraft et cum bulfc^afft. Sic
g'^et», Joen man tv'ii berac^ten äße bennanung parentum, iudicis jc. trien bu 25
gleid^ entleufft patri, iudici, deo certo non, hoc scriptum in exemplum, ut
timeamus, got \mU ungeftraft nid^t laffen. lam in aliis ftuclen gt)en§ l)in,
in gei|, bicbftal, nostri putabant, non deum. Ego multos "ijai erlebt qui
mit biebftal umb finb gangen unb 5U fi(^ geriffen, iam mortui et liberi in
ben trect getrctten. Si etiam nou es Christianus, tamen exigit deus a te, ut 30
pie et recte agas vel bu muft berberben, toenn bu jel^en furften hJerb tcerft.
Si potuit deus invertere Rhomanorum regnum, potest et principem et te jc.
Hoc scriptum, ut peccatores sint jc. Deiude bai lob ^ßine'^a» fol troften
alte, quibus commissum bie ftraff, ut sciant, quoniodo maxime placeat deo
ftraffen maleficos. Ideo describitur principibus omnibus in exemplum, qui 35
gladium geruut, ut cogitent se nou facere peccatum, sed ein gut itierdt, si
1 quiqui] q: 1,2 (g^tDevmct, tottEngeift] Sä) vott S ungeftraft j ungeft [ebenso
im Folg.] 12 promitfat] proraittit IS burgcrmciftcr] iurgev: arguuntiir] arg:
22 niaguum] mag: 23 dicit] d 24 fc^eiibtii^] fd^enb: 26 %lü^] gt 30 non] no(s)
33 peccatores] pec 35 maleficos] malefi 36 gut] g
') vidleidit fehlt Verneinung, nur scheinbar: toifl = (e)nwil? vgl. z. B. 169 toiH laffen
15, 372, 18 in AB ««f. P. P.

4. 5J!oie -ü [1. ^iülicmb« 1528]. 505
bcx. untligcnb toeven. Et dicant: Si hie nebulonem ftxaff, plus dabit dominus
laudem. Piuelias ^at auä) fein gcbcucten: cgo duas animas I)q6 {)tngcvid)t,
vae miiii, sed audit; dominus '^ot mein gttm gelüenbet' K. Huuc textum 20,11
uotet (juisque nbert)ev: Piuehas '^ot ba» onfgcric^t, ba« populus erhalten ift,
5 alias moäjt mein jorn gangen super totum poi)ulum. Et dielt: Piuehas hoc
homicidio fo bil aujgevid^t, bQ§ er ift ein salvator totius populi. Vides,
quam bonum opus. Si iudex uequaui nimbt beim I)al§ unb tüurgt l)t]n,
dominus dielt: bu bi[t ein Bf(^u|ci; totius populi, quia si nimbt beu piiben
totä, aufert occasionem, propter quam deus irasci possit. Et ultra hoc pro-
10 mittit pacem jlDifc^en mir linb l)I)m 1. e. ego ero ei propicius deus. Quisque
ergo magistratus troft fti^ bc§, si ein mutrttHigen piibtn ftrafft gilben, deum
propitium. Sed neseiuut hoc, dicunt: Si eum ftrafften, mO(|t unö ein botff
anjnnbcn, unb lajfen fic^ bte jtmbri budjen et non audiuut deum, qui dicit:
dabo tibi fedus pacis. Potuisset et Piuehas dicere: Num Zimbri occi-
15 derem? est priuceps iu populo. Non curat sive princeps sit, sed occidit.
Ideo placet deo tam bene. Sic princeps fol gebenden: is unrecht fecit, Iq§
lüir§ g^cn, fo Irirb got über un§ aHäumal jurnen. Si hoc sciretur, haB
tvai lt»er, fol man lüol ein fterder rcgimcnt ^aben et non timeremus magnos.
Nou est homicidium, inquit deus, sed crrettung ein ganjeS t)ol(l§ unb ftab.
20 S)rumb g'^ctS fo ju in Germania, i>a§ gar fein regiment ift, ging man aber
unter Ineilen f)in burtf; unb unus atque alter capite plecteretur et plus
timeretur deus, esset pax. 'Fedus' i. e. ego ero ei propitius deus. (Sr fol 25, 12
mir ein lieber 5ßinc^a§ fein. Si es patcrfamilias, bencE unb ftraff. Sed familia
non manet: fo trag bu bie funb. Si dominum non vis timere, time deum.
25 Si fedus mecum facit pacis, qui supra est, videbo, an ille fracturus, cui caput
aufertur per rae. Ille textus est exemplum, ergo notandus, quia dei ordiiiatio
malos plectere. Ergo securi simus deo placere, si fecimus. Si non,
tragen lütr bie fcf)ulb auff un§ et occasio omnium peccatorum quae tota
civitas vel regio tvegt. Sic iudex dicit: Ego tibi quidem parcerem, sed reus
30 sum, ut serviam toti commuuitati. Si tibi parcerem, fogt got, ea fol über
mic^ unb ganj gemeine g'^en, melius, ut tu moriaris quam tota regio et cum i.moicu,
deo ungnab, ut talibus ubelt^ctcrn hjere mit got§ orbnung. Hercules
Rephaini a vetustissimis patribus ante diluvium, et post er^te dicuntur.
Sicut medicus corpori, sie princeps toti reguo. Postea ift ber toftltd) namen
35 berfcrt ift*, ut dicerentur qui in otBcio essent, abutuntur tamen potestate,
fic folten suo officio uti, sed non faciunt ut Episcopi nostri. lam ergo
i untugcnb] untug: dicant] il 2 laudem] lau 4 aufgeri^t] aujae 9 aufert]
aufer 10 ätoifi^en] 3I0 11 tnutlDiUiflcn] tnilttoitti 12 dicunt] d 14 dicere] d
17 attjumatj nllau; IS regiment] reg: 10 homicidium] homi gonae§] g 21 capite]
cap 31 gaitj] g g'^cn] g^e 32 u6elt:^etci:n] uBet: 33 diluvium] dil zu 34 Ianb§=
^ctffct r 34 foftlic^] foft;
') Doppelsetzung desselben Wortes fift) wie schon oft.

506
^IJtcbigten übet bnä 3. unb 4. fSuä) SDJofc. 1527/8.
dicuutur jjer Antiphrasiu Rephaim, ut Episcopus Aposcopus. Sunt enim lupi.
"•®|'- 28' Proverb. Sol. I)elt ouc^ biet Oon ben felbigen ersten vel alias, ut Pinehas
ift ju polten ut medicus qui ex corpore bringt h)Q§ Bo§ ift et quod JC.
Sciant ergo magistratus se bene agere, si sontes JC.
33gt. SBorbcmertung ju 9lr. 12.
30. 8. gioueinber 1528.
[Dominica XXIL] A prandio. s
Audivimus bistoriam filiorum Israel lutc in gangen ift cum propbeta
Balaam, qui l}at fie gefuit per suimi veneuatum cousilium in gto^en jamer
unb not, ut propter illum prophetam [inb blieben 24 taujcnt menjc^en. Illam
historiam diligeuter tractavimus, ut maneret gum loarnung^ unb treloen in
unicrm gebed^tniu, ut servaretur verbum dei iu nobis purum et deus nid^t lo
Der^cngt, ba» ein folc^er Sotaam unter un§ ferne, quia deus non vult coutemni
verbum suum pretiosissimum thesaurum.
Si contemnitur, circumit satan
et quaerit, ut falsam doctrinam adferat, sicut fiet, nnb h)ir tuoEenS t)nben,
cum dei verbum uolumus audire, mufien rtir bc» teuffet» I)oren. Cum liaec
fere ultima bistoria in isto libro, Et aliquid de spirituali significatione dice- is
raus, quid siguificet Balaam, gladins et aziua eius. Sic audistis, qiiod azina
proba fic^ fcr gcbcmutiget ijat unb ift SBalaam jtDir au§ bem toeg geteilten,
tandem fantfu fic niböer et aperitur 3C. bcr atme from efet qui maiorem
azinum ftrafft, ift ber arme '^auff ber ubevbicibt unter alten rotten, quia
dominus sie regit mundum, ut tarnen aliquot servet. Propbeta qui equitat 20
super azinam, est figura omnium, qui sunt in officio praedicationis. Sic enim
3110 nbcntets Sßetru»: Ve illis qui gangen finb, gelüifti^ meint er bie )jicubo=
^Jrop^eten mit. Et dicit: Sicut in populo fueruut pseudopropbetae, sie falsi
doctores, be§ fet) Icir getoornet et experti. Certi sab Papa fuimus ut sub
Balaam et omnia eius loerben fi(^ reimen mit bem namcn unb cfet. Baal 25
devorator, praecipitator, ©in öerfi^tingcr. Hoc nomeu reimet fid^ unb trifft
eben ju mit ber tab, quia et öcrberbt et berfc^tingt ba§ arme Ootcf ^']xacl
per venenatum suum consilium quod dedit regi. Sic nos omnes pseudoprophetas
debemus vocare öerberbcr, üerfc^tinger. 3Öa§ mar fein anbertfiun?
diligit ba§ ft^enblid) gelt, 'mercedem iniquitatis', vocat baii Ion baa im ber so
!t)onig gab umb feiner untugcnt lütlten, quia dabat consilium veneuatum.
1 Äntiphrasin] Antip Aposcopus c aus Episcopus 2 (ctBigcn] \tl: 3 16o§ über
(gut) quod (....) JC. 6 propheta c ro aus p T groBen] g 8 prophetam] p
taü\tni fehlt JO gebcc^tnii] gebcd^: i2 pretiosissimum thesaurum] pretiosi/ th i3 falsam
doctrinam] fal doct 14 uolumus] uol tcuffels] teuf: 15;16 dicemus] d
') Jidschr. sicher. Entweder 3um in jur oder »onritung 1» tOQtnen zu bessern. P. P.

4. 3J?ojc 25 [8. 9(oöcinBet 1528]. 507
£)a§ {)cift Petrus 'nierceclem iuiquitatis'. Hanc virtutem alt 1\ä) omness. !pctn2, is
pseudoprophetae boit atiBegin muudi usque, ba§ fie bie redjtc ticifct)Iingcr
ftnb et dicuutur. 1. devorant animam, postea bQ§ gut !^tn. Hoc vidimus
iu papatu. Balaam est qui per falsum consilium i. e. doctrinam seducit
5 populum et propter hoc consilium falsum et doctriuam nimpt cr gut. Sic
Scriptura semper dat eis, quod devorent animas et bona, 2. aziua est obediens,
left fi(^ reittcu unb fuvcn, quo vult pseudopropheta, an bo? l)'^m ber
cngcl lutbbcr gladio, ii sunt qui mirabiliter nou seducuntur per pseudoprophetas
et ii sunt rechte gottcy finbcf unb öoltf. Uli etiam hJciben gc=
10 jlDungeu unb gebvungcn, ba§ fic ben )3i-opf)eten foUen bvanen fein fdjenblidö
lou ju ertocvten. Sed deus mittit suum angelum, boS bcr efel gcluarnct
hjevb. Hoc significat hoc, quod azina prior videt Angeli gladium, Est consolatio
iu eo indicata per azinam, quod simplices maneant, quamquam sunt
sub t^yrannis, pseudoprophetis, got gcb, bn§ er uier finb ben itt) un§. Vide,
15 quid faciat bona azina. 1. cedit, reibet beut bie fu§ an bie iDonb. 3. cecidit
et loquitur. Et i[t bennod§ fo from, quod non excutit dominum, et manet
azina ut antea. Non quod dicit : Cur, Si vera, potuisset cum deiicere. Hoc
est illud. Utcunque magui pseudoprophetae et papatus nobiscum et ludas,
Caiphas et Hannas, Inveniuntur illorum regimine qui iudicant sibi displicere
•20 hoc regimeu. Hoc est quod cedit, deinde an bie hJOnb pedem conterent i. e.
monent papam, Episcopum, Monaehos, bo§ ift sacerdotes, 'Mafien im ben
fu§ hJol gerieben. Sed mansit Balaam Balaam. Sic Christianus uiu§ Bleiben
in medio tyranuorum, ergo fo mu§ er fur fuÄen unb mutfcn unb left fic^
meräen, ha^ tj^r nic^t gefal, quamquam ipse Balaam sedeat, ut superiore seculo
26 §U§ unb §ieronl)mu§ a Concilio Constantiensi , multos oeciderunt prebtger,
mund^ illorum, qui fic^ !^abcn gemncfet. Sed hoc duravit, donec azina aperuit
OS. Sed er fü|t tüic ein gefcl, non monetm*. Gerte iam audit Papa per
orbem se esse seductoreni, ut hie dominus aperuit os azinae. Pet. 'subiugalis', 2. i'ctris, is
bO'S g^et iljt auc^. Ponam in salute, fideliter agam in eo. Hi qni praedicare
30 debent, sunt muti et venenati. Econtra qui nou loqui debent, bie muffen
reben. Ut Apostoli non erant, qui deberent sedere, sed pauperes piscatores,
regendi. Ubi pharisaei nolebant regere, aperuit dominus .os apostolorum ut
azinae quae ftrafft impios. Sic uos sub Balaam sumus. Papa, universitates
insederant in nobis, ipsi non loqui volunt vel contra Christum loquuntur.
35 Nobis gepurt uidjt JU rebcn , non decet, ut ipsos erudiamus. Ipsi reittcu
i. e. fi^en im ampt, ba» über unS. Sed faciuut, ut nequam Balaam, seducunt
homines et öerfc^Ungen totum muudum unb leben ut geizigen Inanft, fo ^at
7 itv über
6'
(fein)
mirabiliter] niirab 9 gotleö] ä OjlO fleäWungen] 8C3
10 'i^eniXiä)] fc^enb: 11 deus] d 15 betn] b- 22 Meifien] M: 24 superiore] sup:
25 oeciderunt] occid 29 fideliter] üd 31 deberent sedere] deb sedereut 33 universitates]
u— tes
>) fie = fid)

508 ^Ptcbigten über baä 3. unb 4. Sud^ ÜKofc. 1527/8.
got fo lang ju gefe'^en, donec apemit aziuae os quae ftrafft ij^xc tor^cit, ut
iani mauifestetur ipsorum impietas et stultitia. Haec est cousolatio quae
ilepicta in hac historia, quod Christus suos uou deserit. @e ba§ gefc^el^c,
muften c^c btc onfa'^cn 511 rebcn, qui debereut esse discipuli et scholares. SÖcnn
6aipf)Q§ unb "iUmaä mäjt toK, -JJiuS 5pctru§ unb onbcre t^un, tum ordi- 5
uatio divina. Sic uobiscum factum, deus ita inirabiliter 'ijütS 9ef(i)t(^t, quod
nos, qui deberent humiliter diseere a papa, muffen l)f)n ftroffen. Et episcopi
coguutur ferre argui ab iis. Et tarnen fit illa humilitate et obedientia, ba§
ber efet ben fd^altf nid^t abh)ivfft, ut bene meruisset. Gerte fateniur, quod
sedent im fotel
i. e. qnod habent officium. Non negamus Episcopum Moguu- lo
tinum esse talem, sed arguimus eorum malitiam. Arguit aziuo quod K.
Sic nos !fagen, quod nee Euaugelium nee Sacrameuta doceut, bcr efel ift
fvom, non est seditiosa, Non diciraus eorum 6efel unreif)t, cr ift letber 311
ied;t, bec ftul ift tcd^t, tuen baä ©uangelium ging et conscientiae regerentur.
Sed nunc sedent in sedibus, in quibus deberent nu| fd^affen et contrarium 15
faciunt, Ut Balaam sedent in azina, ubi fol nui3 fdjaffen, contrarium faciunt.
Semper sunt tales hereses. Azina left fic^ fdjlQ£)en, douec venit deus et
aperit. Et hoc facit angelus per gladium. Et hoc est quod ecclesia agnoscit
Christum et verbum dei, quod significatur per gladium. Et dicit : mi Balaam,
libenter tibi obedirem, sed adest Christus qui prohibet sua sapientia. Nemo 20
piorum se opposuit papac uisi per scripturam. Sic azina fit exempluni
non seditiosoruni pi-ophetarum qui volunt omnia iuvertere. Illa azina non
toirfft ben fatel öon im unb veutev, sed increpat suum insessorem. Hoc
facit. Sic nos facere debemus. Si sunt seductores nostri Episcopi, sinantur,
modo non folgen eos, ubi angelus et gladius adest, ut non eos audiamus 25
et sie contra Christum agamus. Tantum fatendum quod est rectum, quia
fattel et sessor manet. Tamen argueudi, quamquam Papa regnavit in
ecclesia, tamen deus tüitt feine citjolten Sofien, praesertim in morte, ut invocarent
Christum, quamquam multi seducti, sed tamen non devoratur et
seducitur. Quamquam est auff bei' ftvQ§, ut seducatur, tarnen angelus venit 30
et monet. Haec est historia quae semper durat. Verbum dei mu§ semper
bleiben et pii. Verum quod alio tempore plures vel manifestiores vel occultiores,
tamen semper sunt. Tempore Eliae erant omnes occulti. Postea
ubi venit sanctus rex, ut Ezechias, fueruut manifesti. Tempore lohannis
Hus fuerunt pauci, quia multi agnoscebant iniuste factum illis, postea etiam 35
quidam. lam vero plures et manifeste. Nocte oves abscouduntur in ovile
i. e. tempore persecutionis et Haeretici. Econtra veniente luce prodeunt.
Satan non permittitur, ba§ er ba^ h)oit got§ gor bempfft, ba ioitt nid§t au§.
Quia articulus ftf|ct ba: Credo Ecclesiam chatholicam, bev efel mu§ Bleiben
4 scholares] scho f?J 5 anbcve] otlb 6 miraljiliter] mirab T deberent] deb
13I14 ju ted§t (Sed %aUn) btv 15 deberent] deb 35 agnoscebant iniuste] ag —Re

4. Tlo\e 25. 30 [15. 9böcm6er 1528]. 509
obber ber aitiM nut§ falfc^ fein. Secl uon potest fieri. Christiana ecclesia
autera est quae fii^ jum lüovt ^ilt, tote lt)ol fte SSalaam reut, non apparet,
quod azina verbum habet. Et impos.sibile est, qiiod Episcopi et principes
sunt devoratores et quod paucissimi sunt ex eis Caiphas, Hannas, Balaam.
Papistae habuerunt verbum dei, sed tcutett ein 6ofen h)eg, ba mit adduut
gifft bo 3U, servat autem azina, Sit velim Balaam exemplum, ut maneatis
in simplici et flareii verbo.
Sögt. 3}or6emerfiing ju Dir. 12.
31. 15. Sbtieniber 1528.
[Dominica XXIIL] A prandio.
Äudivimus terribilem historiara et exemplum Baaleam certc omnibus,
10 qui Euangelium praedicent et audiant, ut maneant in simplicitate. Sequitur
c. 30 de votis. Hoc ideo tractandum propter öerlnirrcten conscientias. Quamquam
in 3. lib. c. 1. de hoc audistis , tarnen et hoc loquendum hoc loco.
Hüne textum fürt ber ©atait et adversai-ü nostri, ut gro§en tvo| unb
h)tbbererf)olet sepe in ps. Et Sol. quae loca omnia sunt gejogen ex isto loco. -Ctrt.sur. 5,3
15 Sr fol fein toort nidjt fdjhjed^en ic. Res fuit communis mit bcn votis. Hie
profectiouem ad S. lacobum. Non solum spectandus hie locus a clericis,
sed quid dicemus, cum hie apertus locus: bu jolt bcin iDort nid^t 3C. Ut
grunblic^ öerftc'^eft textum, foltu bie luort Inol foffen quae sonant. 2ßa§ bu
@ott gelobt Tjaft. Malta vota sunt quae deo non fiunt. Si ergo te quis
20 impugnat hoc te et dicit: tejt dicit, die: ostende mihi textum, qui dicat
hoc, omnia vota K. Sed 'quod deo', alioqui facile quis voveret homicidium,
inobedientiam pareutum. Papa metdixit: In malis promissis rescinde fidem,
non licet servaie fidem. Ex hoc textu vides, quaedam mala, bona esse vota,
ergo si malum, non opus, Nota ergo hoc 1. ex textu 'Deo'. Non est nequam,
25 si quis voveret aliquid impium et non servat, imo from, e^erlid^ man ift»,
si non servat, ergo malum votum non servandum. Et econtra. lam audiamus
quae vota bona, quae mala. Non gilt: ein 5Jlond^ ^at glo6t, ille peregrinat
ad S. lacobum, quia naturalia iura, Papa, deus dicunt omnia vota
non servanda. 1. Mose ut s. propheta quando loquitur servata vota, non
30 loquitm- de malo, gejluungen, irrigen votis, quia non iubet servare hoc votum
quod ex malo irrigem ge^tüungcn ^er|en proficiscitur. Ergo cum dicit
'Quod deo', ergo nou malum irrig votum nee gejluungen fein. Ideo hoc
zu 3 über est ste?U vix ^/5 Bai, (Pil) Pap 13 auJistis] aud 13 aro§en] g
21 facile] f [ob = fortasse?7 30 gcjtoiingen] ge.j SI gcjlDungcnl gej 32 neo geälofl
über Votum fein

510 Sßtebtglcn über bo? 3. iiiib 4. S9iii^ OTofe. 1527/8.
unicimi verbum 'deo' reift ein fold^ Io(^ in vota jc. Sed Satan et adversarii
contrariura. Si est deo votum, oportet non raalum, non ex errore sit, non
coactum, bas gibt 1. hoc verbum 'deo'. Si non debent esse ex malitia,
3>rang, inigen, sed qu§ ein guten richtigen unb fronten !§er|ien. Videamus,
qualia vota liuiusraodi sint. Tyrann! urgent in haec vota, quae mala, erronea, s
coacta et contra laffen \\ä) gt)en, imo depresserunt et prosequuntur ea. In
10 praecepta vovisti, in paternoster. Et ego volo tuus deus esse, qnare
non accipis haec vota? Sicnt Christus liodie in Euangelio ', sie tu ex illo
textu conchidere potes non alium textum esse, qui adeo pugnet contra papistica
vota ut ille. Vovisti te habiturum unum deum, non furari, Non iussit lu
te ire ad S. lacobnm, ieiuuare Barbarae. Ipsi urgent vocabuhun 'servo', ego
'deo'. Veniamus ad vota nostra. 1. praeceptnra i. e. deum time et illi soli fide
ex corde. S)a§ ift 1. votum et altissimum, ba3 finb tt)ir 3U !^atten fc^ulbig,
([uia dicit 'zelator', et qui misericordiam K. ideo fide, ibi ira et misericordia,
W- 50. 23 ergo 1. praeceptum nihil est quam timere, ne malum fiat 3C. Sic 1. prae- 15
ceptum abrogat quidquid mali, quia propter iram lag quod 60» et propter
st

4. OJioie 30 [15. DJoliembcr 1528). 511
in Cliristo. In Italia plus timetur Sebastianus et AntODius quam deus. Sie
in Germania nemo aiulebat suem anriUXlt. Nullus Christianus habet talem
honorem, bo§ man» fo gee|t ^at ut suem. Sic sub nomine Antonii adoravinins
Valentinum, Quiriuum. Nonne horrendae idolatriae? Timorem et
5 fidem dei dedimus illis, immo suibus. Ergo fuerunt erroneum grcultc^ unb
5oa Votum, quia per hoc facis diabolum jii got et got occidere.
Veniamus ad vota monastica. luvenes et iuvenculae multae coacti.
Et qui sponte intrarunt, tarnen vota eornm fuerunt erronea et mala. Da
uuum sacerdotem, qui voverit deum se tiraere et fidere. Si, dabo Collum.
10 Timeut deum ut diabolum qui ftiaff. Sed timor quem exigit 1. praeceptum,
ba§ i(^ 6o§ meib ex timore dei, Nee vo%-erunt jc. sed putaverunt, si facerent
3 vota jc. Et scio, qui ego voverim. Vide, an Mose hoc hie docuerit. Nisi
fiderem his, non inspicerem regulam et 3 vota. Uli fidunt castitate, paupertate
et timent, ubi votum servarint, ffiir evabgeviffen fidem a deo et timorem.
15 Sic regula placet bie forest et fidueia dei non econtra. Hoc venit ex cecitate.
Ideo 1. praeceptum ift blieben nöer fjunbert taufenb meti ex omnibus cenobiis.
Quidquid dei timorem et fidem lüed reift, est erroneum, diabolicum. Si
quis voveret sie: Voveo per deum huic me ablaturum vitam, Ibi fit duplex
peccatum, quod impie voves et abuteris nomine dei. Sic cum castitatem 3C.
20 1. quod fidis castitate tua, deinde quod abuteris nomine dei, quod non vis
1. peccatum servare, quod eins misericordia fiderem et timerem et servare,
sed fidere mea castitate, bQ§ finb mir feine ^eiligen. Oportet illuminati sint
homines qui vere vovent. Ut vovent castitatem et alia vota deo in honorem
3c. Mala vota quae sunt ex unberftonb et mala quia contra 1. pecca-
25 tum, quia super nulla re fidere audit quam deo qui dicit ^sum misericors 2 TOofc 20, g
in niille' et jornig, minatur et promittit. Mala sunt quae contra primum
et altissimum, quod omnes fecimus. In eo omnes homiuum conditioues,
quod velint cum timere et fidere. Et si '^unbevt taufent jar lebten, non
discerent, qui fidere et timere deum. Ibi non solum coguut vota, sed eflPe-
30 runt super ilhid votum, ideo vota sunt maledicta quae ne nominanda inter
Christianos. Vera vota sunt illa quae 1. praecepto an fd^oben gcfc^e^en.
S. Sebastiane non possunt vovere an öerferung 1. praecepti. Sic nee
monachatum. Voveo me deum velle diligere non per verbum ut habent
10 praecepta. Haec omnia in 10 praeceptis. Si vis vovere castitatem,
35 gestare gralD xoä, laqueum petes, sed vide, ne putas te meliorem infimo,
sed oportet hoc sat nos intelligere, qui sciat sola misericordia fidendum et
non operibus. Omnia vota quae sequuntur in Mose, finb gerieft in commodum
proximi.
zu 2 suem mit 1 Anto durch AStrich verbunden zu 4 über Quirinum steht teiij tanij
zu 6 über io§ Votum quia steht et dete: Si patrem occidi 14 er über aBgexiffen 15 placet] pl
17 quidquid] q diabolicum] dia 18 ablaturum] ablat 21 fiderem über et zu 23
über vere steht pie 2ö re über nulla 27 altissimum] altiy' 31 gefc^e^en] Qe]ä)

512 ^Prebigten ü6ct boS 3. unb 4. S8ud^ 3Kofe. 1527/8.
Sßgt. Söorbenuntung ju i)lr. 12.
32. 29. 9loBem6er 1528.
[Dominica .1. Adventus] A prandio.
Nuper de votis diximus, h3tc fern fie gelten. Audistis, qiiod altissimum
Votum est, ba§ tüiv ba§ 1. gepot Qtx n^emen unb gcrcbcn ^()m unb
geloben ba, bn§ ev unfcv got fet). Sicnt illiid praeceptum est reget unb ma»
super omnia praecepta quae sequuutur. Sed Ulud votum fol fein, ut 1. prae- s
ceptum dicit: Nemini credas et times. Hoc gcIoBen tüir, ba§ toix galten
lüoHen nemiuem super eum timere. lu 4. gelobe iä) öater unb muter ju
c^ren. Sed fjobm bie rnoS unb regel, boS er nic^t fe^ contra 1. ideo meum
votum quod j{i)ulbig Bin parentibus, !^at ein ina§, Ut dicas : pater et mater,
omnia tibi sunt subiecta, fo fem quod nou sit contra deum. Item non lo
occides, e§ ioer ben fod^, bQ§ c§ lüibber got irere, fo ic^ biet) lie§ leben. Si
contra deum occido. Sic sum ein furftcn gcfc^lDorcn 3C. £)a§ ^aben bie lieben
prophctae tool berftonben, qnando dicunt: tüil foEcn deo bemalen vota. Haec
audistis non debere servari praecepta quae contra deum sunt. Si non, serva.
.w,4Sequitur: 'äßenn ein tneib'. Ut hoc intelligatis, muft l)I)r lüiffen, InieS is
geftanben ift illo in populo. In Levitico Mose f)at !ur^ umb befc^loffen:
quod homo vovit, ba§ fol er Italien unb be§ !ein anberl, eque ut diximus in
priori sermone. Quaeri posset: loic >ncn ein toetb» bilb ut virgo vel uxor,
servus, famula, subditus, quid illi debent facere bie tjijX uic^t inect)tig ftnb,
quia quod scripsisti in Levitico, laut l)in frei) et non facit discrimen inter 20
eos qui bQ§ inac^t t)Qben et non. Dominus est potens bonorum. Ne eins
.servus, famulus, filius, uxor etiam respectu viri, quid hie faciendnm cum
illis. Si dixerit uxor, filius, servus: Hoc vovi, oportet servem, got geb, e»
gfal meini ^eirn domino vel nid^t. Hoc contra illas peregriuationes in
(Srimental, gaben für, c§ !em fic^^ an. Hie quaeritur, an gelt sine scitu 25
dominorum 3C. dicit Mose: Xon. Si etiam votum bonum adeo, ut deo vero
fol, non bem Satan in griniental. Et filia dicit: Ego hoc voveo Christo
in honorem. Num hoc btnbe unb Ijalb sine scitu parentum ? Haec quaestio.
Mose re.spondet Nephesch.^ Si pater audit et mater, fo gtlt§, si vero dixerit:
uxor, filia, serve, e§ fol ntd^t Ijalten, ber bater, muter, l)er, fvahj, lan^furft 30
fol§ mac^t ^aben ju reiffen. Mose loquitur de subditis personis ut ancilla,
servus, filius, filia, subditus civis sub domino, de monachis non dico, quia
non est ordinatio dei. Et Mose loquitur de voto, ha§ bie fecl betrifft. In
zu 5 fein mit 4 reget durch Strich verbunden 9 dicas] d 13 prophetae] p
dicunt] d 16 iej^Ioffen] Bcfc^t 25 Brimen(f)tal 9ett(§) 28 quaestio] q
29 NepUesoh] Nep
>) = fie 2) ÜB? = ©eele

1
4. TOofe 30 [29. ^oUembet 1528]. 513
lieviticn aiulistis, qnod mos fnit in hoc populo, quod vir, qui deo servire
voluit, ber tnorfjt ticvloben suaiu domuin I^vitae pauperi, iit xä) gelob bem
pvieftev 311 gefiroiidjeu bie hjiffen, l)eiifer, ioalb bi» \ax, ITt hodie dicere
possem, Si esset praedicator papistiens, deo in lionorem dabo hunc locnni,
5 nt liabitet, de hoc dixit in Levitico. Hie veuit haec quaestio. ^ä) totl
meinen leib fo Bebingen et volo corpori meo met servire isti sacerdoti. Nihil
habeo, nee domnni JC. ideo nienni corpus hJtl ic^ getoBen unb Itil ein
jar fein fnedjt, magb fein, 2)ie fcel ju öeibinben est bem lei6 üer6unben.
Nepesch* leib§ leben, Joie einer ift an fcim leib, an fleibev, hJte ev ba gf)et
10 unb ftf)et, ha^ ^eift auff [)ebmfd^ fecl. Pet. 'idj inü mein feef. Nos: leib 306. 13, 37
unb leben, leib mortuum, leib unb leben jui'amcn est vivens corpus. In
Genesi 'Abraliam accepit secum aEeilel) feel bie fid)'- erzeuget' i.e. aücrle^ 1. woft 12,
leib an mcnid^eu, lue, pfevb unb fc^aff. Itcna lacob cum in Aegyptum 3c.46, 26
30g in (*gt}pten mit 72 feelen
i. e. 72 hominibus bie ba leib unb leben Ratten.
15 Quaestio ergo: Db ein untert^an, in quocunque statu sit, aud) mad)t l)ab
feinen leib 3U bcvloBen aud} in gotte§ btenft an erlauben domiui et potestatis.
Moses concludit: Xos instituimus paternam potestatem, quae est dei ordinatio.
Cum ei-go ordinatum, quod pareutes sint ubev^em über liberos, servos,
princeps untertt)an, oonsul cives, ideo dieit: Si etiam voveut et deo, id^ t)ab
20 ha^ gelobt bem redeten got, ut serviam illi, iä) tan ^mte tibi, domine, uon
servire. Sic si filius dicat: non possum hodie tibi servire, sed sacerdoti
proprio corpore, ibi deo, pater: non, et si pater sie dixerit, fol§ ber fou
laffen. Si vero pater, dominus permittunt, )o mag§ gfd)e'^en. Si econtra
dominus non vult suam potestatem jerbredjen unb orbnung jurciffen. Ego
25 prius excepi quod deum betrifft, ut deo fidere, timere. Si quis velit deo
vovere ein btenft über bie, ut domnm, corpus berloben, lan all>3 gefd)el)en
siue violatioue 1. praecepti, quia illa dedit mihi deus et illa in potestate
habeo, td§ mag§ öerloben vel non. Si etiam non velim Levitae vovere, sed
amico, propiuquo, Ut si servus vovet propinquo vel vicino se servituruni,
3rt dominus potest impedire. Sic filius. Mi loliaunes, cras tibi serviam et
voveo tibi per deum qui iu celis sedet, Sero erfereft pater, et dicit: bu folft
nid;t t^un. Nou debet votum praestare, quia deus subiecit te parentibus,
doniinis, potestati, sine illorum iussu unb erlaub non debes .servire alteri.
1. itimpt er für ft(| ein ^au»tod§tcr im l)üuS, 1. praeceptum barfftu nid)t
35 geloben, quia dicit de votis bie ben leib betreffen, quod vocat animam.
Ut quando filia propter deum velit suo corpore servire corpore', unb e»
lonipt für l)l)ren bater et tacet, scrviat, si non, gelt l)l)r gelubb nidjt. Qui
3 ^(ü\n alter »atb 10 :^e6rei{döl ft^: ^a 7.5 über p^exi sielil .^nlnia U leib] l
21 dicat] d 20 bie «iiV 2ö fidere durch Strich verbunden ut c ans \jbtx SO polest über
(posset) Hl celis] c
') lüBJ ^) = fie ') Doppelschreibung dtsselben Woiies wie schon öfter
Sut^etS ÜBerfe. XXV 33

,14 ^rcbigtcn iitift bn§ 3. iinb 4. Sud) *3)Jofe. 1527/8.
30, 7(iicet, c-onsentiro videliir. 'Si vero nitirituni habet.' S)a§ ift abcx cilt itlltCV-
30, » tcnigf'ett, i)rins do filia quae non inaintum, scd patrem. '2)ci' tjcvi"' i.e. fol
30, 10 riidjt» gelten. 3. 'votum viduae'. Repudiatae erant qnae a mariti.s reiectae
j)er lihelliini rcpiidii. Tiiin erat iste mos in isto popiilo. 4. de faiiiilia. @§
ift tocf)tcr, Uicib, loibloe, gcfinb, bic feldc h)ic fic' bie öcrbiinbcn mit 1)1)10 (cib,
ift'3 Qiift9cl)abcii, si dominus jcibvodjcn. Il>i folge» (jev au§ duo ftiid. Quid
.si dominns prohiborot. ne taniuhis darct panem niisellae, filius eleemosvnnm.
Inspieo textum. ©cl 3U UevBiiibcn est ba§ id) mid) cim anbevn untcvloerff ein
btnft ju t()un, in Summa: ttiaS ha bint bcn leib 311 bemutigen, l't si servu.s
voveret: Uli sei'\'iani viro, ut corpu.s meum iunniiiaui, non edani cras panem,
eim t)ern fnci eintragen, quod diei potest ein Ictb§ judjt, bic felben foÜen
10
gelten, fo fern pater, dominus crtcnbt. Si non, fotS nid}t gelten. Ut si
filia dixerit: Cras nihil edam, pater: si placet, .servabit, si minus 3c. Sed
vovi domino: Ego iaeeam in slipula, hoc vovi domino, Si pater: surge et
ninljre vaceain. 3)a mit ift nidjt nuigcfd^lngen, ut proximi non misereamnr, n
37" '39"' 1*"^ 1. mandatum, ut deum diligas, 2. huic similc: diligas proximum, oninibus
praeeeptum dominis, servis, parentibus, filiis, ut neminem offendas, oportet
aeque serviaut ilia, ibi sumus cquales. Si idoo dominus impedire vellet, il)i
non habet pote.statem super te, quia obediendum dominis, patri, fo fern C»
contra deum neu est et 1. praeeeptum. Si dominus vellet te urgere, ut 20
latrocineris, fureris, hiie !ompt er ba ju? c§ ift l)t)m unb bir öcrboten. Non
dicendum: Oportet obediam domino, ergo neminem loil id) tjctffen unb
robteu. Non est contra dominum tuum corpora, si vult pati, quod voves
ieiuiiimn, ser\-itium Levitae ad dies unura vel tres, ut hodie possem inservire
amieo, fo ferne dominus, pater leibeu tt)i(. lam coneludimus. lu isto textu 55
vides, quod nihil dictum de votis monasticis, ju ©. ^öcob. Si essent bona,
tum muft alfo fein, ^ä) toit umb got» toitlen ]n S. ^sacob gbcn, da unum
i. e. non ideo ibo illuc ut quid sperem, sed boS id) meim Icib luil lüf)C tf)un,
ben loil iä) mit ber rei§ mube mad)en got jn lob unb et)rc, Sed bem
f)eiligcn ©. !^\acob 3U efjr, ba-3 er mir ^clff. Dein tibi commissa domus, ut :iü
eam miuistres. Ideo tunm votmn fol fo ftljen: debes ire illuc, fo fern bo-S
baa i)aui befielt fei), ha§ boS ineib ju frieben fei) unb ünber et familia. Da
talem ^QCob'Sbvuber. Ergo irruunt in nomine omnium diabolorum ad
S. lacobum. Sic votum quod vovetur ieiuuium in profestis IMariac. Si
faccres propter mortificationem Adae, bene, sed ubi talis? Sed itnfer lieben sr.
frotii 3U et)ren, ideo band bir§ ber teuffcl. (vä [)etft bic fccl gcbtctnutigcn
got 311 tob, Non Mariae, Sanctis, et tautum mit lüiffen unb toiüen doniinorum.
Quid vovent Monachi, Nonnae? ubi manebuut? ipsi non corpus, .sed
Frauci.sco jc. non invenitur unns qni dieit : Haue cappain gcram deo in
76 (liligii.s (beidemal)] A\\ ]9 super (,/"b) te dominus c ans servis 23 Tult
über (vis) 29 tob] l 31 Ideo (til.i) tmmi 35 lieben] t
') = fid)

4. '•IDofo W |i:5. ^cicml)« 15'2S].
8a,[. ''•i^ovticnu'vtimg jii 3lx. 12.
33. 13. 3)eäember 1528.
[Dominica .3. Adventus] A ])randio.
Andistis nnpcr de volis, Iric ^Ji'ofc ba mit ein nein cajiut ^nl'vcngt,
ut instruat couscientias, ttien fic etlunS geloben. Andistis, quid pcrtineaf, ut
20 sit verum votum, 1. ut fiat got ,yi lot' unb ef)r. Si hoc non fit, non dicitur
Votum. Ut si quis velit vovere homicidiuni, furtum, hoc prohibitum a deo.
Sic qui vovet geftlic^ JU loevbcn, ut cchnn mcreatnr, lioc contra Christum
qui proraittit. Si deo non placet, non est votum. 2. vovendum, quod mcum
est. Ut si velim vovere molam pastore a principe jc. Et haec indicavit
sf. per hoc: quando fiha aliquid voverit, non astringatur voto, nisi pater permittat.
Sic lamula si dicerct sc vovisso jirofectionem ad illum Sauctum et
nisi dominus permiserit, folu fic C§ nict)t galten. 1. votum ]ilaceat deo,
2. ut etiam pntestati nostrae placeat vel parentum vel dominorum vel maritorura.
N.ani si uxor velit vovere S. Barbarae hoc vel aliud et maiitus
30 dicat 'lüeiti, id) U)il'3 nid^t l)aben', ift bn§ gelubb fdpn auffge^ofien. Sic disce
respondcre ad obiectuni: quanK[uam votum est servandum. Hie audis non
vovendum contra deum et contra patentes, dominos i. e. e§ fol l)n beincv
gelnalt ftl^cn. lam concludemus 4. lil>rum Mosi et ultinuim caput praedicatum
in hoc liI)ro legam.
r-H ö über voveat his pater sieht sie gei'ore eappam quicquiil] q: l'l verum (q)
parentes zu 20 Hier got JU tofi steht vel gefcfjefjen tnilge 22 gcfKictj] fteft: .?S ut über
etiam placeat (vel magist:) vel
33*

filG 5prfbigten iifcer bn§ 3. iinb 4. »lief) ^Jioje. ir,27/8.
Caput 31.
Illam i

4. aJbie.Sl [13. 3;cjEmbet 1528]. 517
vel hoc faciant, ut deus acceleret eoriini pernitiera. 'Accelerantes sibi.' Sic 2. ^citi 2, i
fiet no.stris Schwermeris qui contra verbuni dei .se opponunt. Prophetae
{)abcn bie historiani h3ol angefe^en. 'Qui tangit vos." Coneludamus, intret Sac^. 2. s
in eorda. Ideo liistoria fiiit ein ioxn quel et dedit prophetis mnifos fpiud),
:, nempe
(piod bci" aufdjtag impionun \}at fctu foitgang, nisi rpiod maluin in
Caput jc. et insuper inipii Ionen l)f)i:er bofljctt nic^t fvo iDCvbcn, (juando
putant se .secuiTssimo.s ,
g'^en fic unter, ut illi Balaam factum est,

9iaci)trägc ititb ißcriditiguitgcu.
Nuchtraj sit S. ST. Das Stück, das loir im Folgenden hringcn, sollte dem Grundsätze
unserer Aiisfjahc gemäss, der von Andern herrührende Üherlriiynnyen Lutlieravher
Schri/iem iisiv. rmi der IMMhedung ausschliesst, -weggelassen werden', weil es nichts anderes
sein kann als die von dem Bearbeiter der Scholia iu Esaiaui (1532) hergestellte U bersctiting
der deutschen Vorrede, die Luther seiner Uhersetzimg des Jesaias (152S) roraufgeschickt
hat. Da es indessen doch zweifellos als ein nicht unwesentlicher Tlieil der beiden Ausgaben
(Zcr Scholia sich darstellt und der Bearbeiter der ziveiten Ausgabe sich sogar darauf
bezieht (H'J, 3), ausserdem aber die früheren Gesainmtausgaben diese Praelatio aucli, gebracht
haben, so folgt sie hier. Weil in beiden Ausgaben der Scholia stehend, ist sie mit
der gewülmlichcH Textschrift gegeben.
Praefatio D. Mart. Liitlieri in Esaiac lectloiuMii.
Fi liiiiK' pi'uphetam Esaiam cum friictu ali(|Ui) legere et
saiic iiitelligere voliint, illi, isi nihil aliud (juod sequuntur
liabont, hoc iiieuni coufsilium, quo coinjicndiariam
viam Icctori pro inco iudicio aperiam, sequi poterunt. s
Pi'incipio ne obiter practcrcant titulum seu exordinm
huius Prophetiae. See! sul)sistant aliquancliu, donec
titulum perfecte habeant coguitum, ne cum sibi bene
intelligerc Esaiam videntur, ab aliis audiant, quod noii soliun Esaiam non
intelligant sed ne titulum quidem et primam exordii liueani recte norint. lo
Nam titnhis huius Prophetiae est quasi commentarius, qui lucem praebet
ad totum Proplietam rectius intclligenduni. Et Esaias ideo eum in conspectu
positum quasi digito lectori ostcudere voluit, ut esset ceu index quidam,
quem ad Prophetiam suain rectius intelligendam sequeretur, (jui brevitcr
sumraam totius operis lectori exponeret. Quare si qui vel contemuuni is
titulum vel neu rectc intclligunt, illi aut obmittant Esaiae lectionem aut
saltem fateautur se cum nou rede intelligerc. Impossibile cnim est oratiouem
et meutern Prophetae eo« asse(]ui, (pii nun jicrfccte titulum habcul
cognifcum.
10 iiitelligunt B

5jQcOlräge unb SBetic^tigungen. 5 19
Titulum aiitem voco nmi hoIuiu iil noiuiiia illa Usias, lotliani, Ahas,
Ezechias rex ludae JC. legas et iutelligas, sed iit secunduni liljrura Regiim,
ileiu .«eciiuclum Paralipoinenon bene habeas cognitos, praecipiie iit omnia
tum facta tiim dicta tum eventiis omnes, qui snb iis rcgibiis, quorum nomina
5 titulus habet, contigere, teneas. Nam hoc ad Proplietias iiitelligeuda.s
niaxime uecessarinm est nosse, qiiae tum negocia apud ludaeos agitata sint,
quis Rcip. tum Status, quales hominum tum anhui, quae cousilia fuenut cum
finitimis populis, cum aniicis et coutra inimicos, Imprimis autem, quae tum
religionis fuerit forma, quomodo se populus erga Daum et Prophetas vel in
10 verbo et cultu Dei vel Idolatria gesserit.
Adhaec prodest etiara nosse situm finitimanim regionum, aliotjui enim
fiet, ut lector offendatnr peregrinis et ignotis vocabulis et saepius haereat
im])editus. Ut autem et ea in re lectori gratificer, paucis snbiiciam descriptionem
earum regionum, quae Hierosolymae seu ludae, in qua vixit et
15 docuit Esaias, vicinae sunt, ut eo facilius sit \adere, quos significet Propheta,
cum vaticinatur illis, qui ad Austrum vel Septentrionem sunt JC.
Jerusalem seu luda habet proxime ad orientem mare mortuum, ubi
quondam Sodoma et Gomorra fuerunt sitae. Deinceps ulti-a mare mortnum
sunt positi Moab et Ammon, ultra quos paulo longius est Babylon seu
-'"
Chaldaea. Pei-sia autem, cujus Esaias saepius meminit. ultra Babylonom est.
Ad septentrionem autem est
mous Llbanus, ultra quem sunt Damascus
et Syria. AssjTia autem paulo longius ultra has Orientem versus est
posita, cuius saepe meminit Propheta.
Ad occidentem sunt Philistini, maritirai populi, infestissimi ludaeorum
25 hostes. T^TUs et Sidon quoque maritimae sunt sed vergunt ad occidentem
et attingunt Gallilaeam.
Ad meridiem sunt positae Aegyptus, Aethiopia, mare rubrum, Edom
et Itidian. Sed Aeg^'ptus quanquam ad meridiem sit ludaeis posita, tamen
maxirae ad occidentem declinat. Haec fere regionum et ^^cinorum po]iulo-
3" rum noraina sunt, de quibus Esaias vaticinatur, qui vel amici vel hostes
ludaeorum erant, inter quos luda ceu ovile in medio luporum sita erat.
Cum quibus nonnunquam foedera ludaei iungebant, sed frustra.
Porro Prophetiae huius tres sunt partes. In prima parte duo agit,
id quod cum omuibus aliis Prophetis commune habet. Primo enim docet
35 suum praesentem populum et reprehendit varia eorum peccata, Imprimis
autem variam Idolatriam, quae in po]iulo paulatim creverat. Ut autem eos
revocet in viam et retineat in disciplina et officio, variis tum promissionibus
futuri boni tum comminationibus futurae poenae utitur. Altermn est, quod
instruit et parat suos, ut expectent futurum reguum Christi, quod longe
4i> clarioribus et magis variis Prophetiis describit quam quisquam aliorum Pro-
7 Keipublicae B 26 Galilaeam B 32 ludaei fehlt B

520 ^Jnd^trngc unb Scric^tigungen.
phetarum, Acleo iit etiam niatreiu Christi, scilicet Mariam virginem cap. 7.
significet, quod Christum conceptura et paritura sit sine virginitatis iiicommodo.
Passionem quoque Clu'isti, Item resurrectionem eins a niorte et
regnum Cliristi adeo graviter et aperte praedicit. ut tum, cum ista facta
sunt, vixisse videri queat. Ex quibus satis apparet Esaiam masinie iusignera &
et summe ilhiminatum Pro])hetam fuisse. Quanquam enim hie communis
oninium Proplietarum mos sit, ut praeterquam, quod praesentem suum popuhmi
docent et arguuut, etiam Christum et regnum eins promittaut et populum
ad Christum tanquam ad omnium, qui sunt, fiierunt vel futuri sunt, salvatorem
ducaut, Suut tarnen dissimiles in iiuius argumenti tractatioue et i"
alias alio copiosior et uberior est. Esaias autera et plurimus in hoc argumento
est et longe omnium uberrimus. Atque haec quidem prima huius
Prophetiae pars
est.
Secunda autem huius Prophetiae pars proprie ad Monarchiam Assvriorum
et ad Monarcham Senuaherib pertiuet, contra quem phis vaticinatur is
quam quisquam aliorum Prophetarum. Futurum enim dicit, ut finitimas
regiones omnes vastct, inter quas etiam Israelis regnum numerat, Item quod
graviter sit afflicturus ludam. Atque hoc in loco proraissiones suas pertinacissime
retinet et urget, fore, ut Hienisalem non solum defendatur contra
Assyrium, sed prorsus onmi periculo et metu liberetur. Est autem hoc fere 2u
maximum omnium miraculorum, quae in sacris literis suut prodita, non
solum quod ad Historiam attinet, quod tantus Monarcha divinitus per angelum
ante nioeuia Hierosolymae fusus est, Sed quod ad fidem attinet, quod
impossibilis in specieiu promissio tarnen a piis credita est. Miraculum, inquam,
est, quod quisquam inventus est, qui in re simpliciter, si speciem -*
sequaris, impossibili Prophetae credidit. Sine dubio autem multi iucreduli
fuerunt, a quibus Esaias non irrisus solum sed etiam convitiis exagitatiis
est. Et tarnen indubitata fide perrupit, quae fides sola potentissinium
Monarcham fudit et liberavit urbem obsidione. Unde satis apjjaret, quantus
vir Esaias coram Deo et quam charus Deo fuerit. 3u
Tertia pai-s ad Monarcham Assyriorum pertinet, in qua praedicit
captivitatem Babylonicam et vastationem Hierosolvmae, qua Dens impietatem
]iopuli erat punitunis. In eo autem maxime sudat, quomodo futurum populum
in futura captivitate et vastatione urbis erigat et consoletur, ne desperent
de reductione et de regno Christi et de magnificis promissionibus futuri as
regni Christi, quae omnes periclitari videbantur, si populus non reduceretur.
Hie gravissimas et copiosissimas conciones instituit, quod Babylon vastauda
et ludaei in regnum suum sint restituendi. Et ut apeile insultet Babyloniis,
etiam nomina populorum, qui Babylonem evcrsuri erant, tanto ante praedicit:
Medos scilicet et Elamitas seu Persas, quin etiam Cyri uomeu, qui 4«
38 suum regnum B

9Jad)ttnac unb 3?ctic£)tiguiigeti.
521
ludaeos rediictiirus erat, (quem Christum seu unctnm Dei appellat), tanto
aute, rjuam Monarchia ad Persas translata est, jiraenunciat. Porro omnia
haec scrihuutur a Proplieta proptcr Christum, ne graciae et sahitis reginmi
futurum et promissum vel a ludaeis contemneretur vel jicr incredulitatem
5 populi calamitatibus et impatientia fracti frustra esset promissum, si id iion
expectarent et certo futurum crederent.
Atque haec tria quidem Esaias praecipue agit non tamen iusto online,
neque enim suo quaeque loco et certis capitibus, sieut couveniebat, scribit,
Sed confundit ordinem et multa, quae ad primam partem pertinebanl, in
10 secundam vel tertiam reiicit, et quae in tertiam partem reservanda erant, in
jtrima absolvit. Sive autem hoc a scriba sit factum, qui has Prophetias
coUegit et aedidit (id quod in Psalmis quoque plaeriqne factum existimant),
sive ab ipso Propheta, qui eam partem potissimum nulla ordinis ratione
habita tractavit, quam occasio, tempus et personae (quae circumstantiae variae
15 sunt neque admittunt ordinem) maxime postulabant, nescio. Hoc tamen
diligcnter observatum video, quod primam ])artem, quae ])otissinia est, per
totum librum etiam in illis duabus posterioribus partibus agitat. Sicut nos
in nostris etiam concionibus solemus. Haec enim priucipalis pars nostrae
doctrinae est, ut et arguamus pcccata populi et doceamus Christum, quam
au aliis etiam argumentis, quae ratio temporum nobis offert, admiscemus, Ut
cum de Turca vel Caesare dicimus 3C.
Si in luinc modum Prophetiam hanc jiartitus fueris, facile erit eam
animo comi>lecti neque offendetur lector illa confusione ordinis, quam imperiti
reprehendunt. Porro genus dicendi, si eum in sua lingua loquentem audias,
2ä elegans et copiosum est. Quia autem nulla latina translatio adhiic extat,
quae aliqua ex parte Hebraicam sententiam clare et ])ersj)icue reddat, commodissime
fecerit lector, si se ad nostram Gemianicam referat. In qua ita
sudavimus ad sent«ntiam perspicue reddendam, ut existimemiis candidum
lectorem nostrum laborem probaturum esse. Neque autem est huius loci
3» recitare, quid Esaiae diligens lectio utilitatis sit allatura. ludicium hoc
penes diligentem lectorem esto, plenus enim est suavissimis consolationibus,
(juibus aflflictas mentes et turbatas conscientias erigit et confirmat.
Satis quoque comminationum additum est, qnibus induratos, superbos et
pertinaces impiorum animos frangere tentat, si quid ea ratione promovere
35 possit.
Porro non est quod ]nites Esaiam in ea existimatione apud suos
ludaeos fuisso, in qua apud nos hodie est. Sed fuit contemptissimus homo
et pro fatno habitus. Nara et ipse testatur cap. .58. se ab impiis irrisum
esse et digito notatum, adeo ut etiam liugiiam in eins contumeliam proiice-
M rent. Quare eas concioues, quas nos admiramur et discimus, illi ceu aniles
fabulas risere praeter paucos pios homines, Ezechiam et alios. Ea enim
consuetudo huius populi fuit, quod Prophetas tanquam fatuos ridebaut,

522 9}o(f)ttQge iinb Seridjtigunflfn.
4. Regiiiii 4. Fiiil, fiiiiii ea semper niinisfroiuin Dei et verbi tlivini forliina,
iliiod tain iniiii.slri verhi quam ipsiiin veihuni pro liulo ac ioco .sit liabltiim,
siciit etiani lioilie experimur et experientiir itleni posleri nostri. I>ice( aiitem
id Jude (iiKKiiic colligerc, (juoil E.saias potissiiiuim Idülatriaiii ])i)|)iili am
(laiiiinit. Reliqiia vicia, ut sunt superbia, luxus, avai'itia k., vix ter iiDniiuat, .,
uuti'ui fiduciaui in electitios cultus et merita iiperuni, Item focdera, (juae
cum finitimis regibus inibant, ea ferc per totain Proj)lietiam exagitat et
(laniuat. Icl ijuod populus nullo modo fcne poterat sed volebat .suam Idulaliiam
probari. Quare Manasses occidis.se Esaiam tauquam liaereticum et
.seductorem populi et, ut ludaci dicuut, serra di.ssecuisse dicitur, (piod Ido- lu
latriani eins danuiaret.
1 e;i f'chU ]J 6 Fiduciani niitem ß
Zu S. 3, rgl. Anm.
Cod. l'alat. lat. 1825 der ratikanhchcn Bihlinthck in. Ttom. 2^7 aJte Blätter in iveissem
Pergamenteinhande , auf dem Eiklcen: 1825. M. LVTHMKVS in E|iist.
||
ail TiUini ||
ot ad
Hi'liraco.s. Nach einigen leeren jiim/ercn Jilättcrn, von denen eines die Bihliotlich^siqn.
l'al. 1825 trägt, folgen sivei alte unbes. Blätter. Auf dem ersten steht links mit Bleistift
y. 10. F
II
No. 52. daneben rechts mit Tinte
Darunter ENARUATl'O
||
D. M. LVTHERI
|1
'
und weiter redäs 52 mit Bothatift.
in Epistolam Paul] 1|
ad Tituni. ||
.\nno
|i
152.8.
II
Weiter unten dann noch 80C. Es folgt dann auf den mit 1 — 44 be:ifferlen
Blättern die Vorlcxnng über Titus (Phileiiion fehlt), sie schliesst Bl. 44 >>,
Bl. 45^ steht: Diui. Pauli. Apo.stoli ||
ad Hebreo.s ||
epistola. Darunter: 810. Der
Text (ztvisclien die Zeilen und am Rande des gedruckten Bibeltextes geschrieben) beginnt
Bl. 46^ und schliesst 68^. Auf Jll. 69^ steht nur ANNO M. D. XVII.
Bl. 70'-: D. M. L. II
COMMENTARIOLVS
|| IN EPISTOLAM. Dlta. ||
PAVLI-
APOSTOLI- AD. HEBPEOS-
II ||
1517. J5/. 71^ beginnt und Bl. 73^» endet dieser zu einem
fortlaufemlen Kommcntur umciearbeitete Text der Vm-lesung Luthers über den. Hebräerbrief.
Beide Stücke wird unsere Ausgabe zusammen mit anderen nacldräglich aufgefundenen
Ifandschriften der Vorlesungen, der Lntherschen Fridizeit bringen.
Bl. 133 ist leer. Bl. 134^ links oben: p. lo. F. ||
No. 57. Darauf: ENAHRATIÜ
n. M. LVTHERI IN CANONICAM
II
EPISTOLAM
||
PRIOREM lOANNIS. ||
Anno.
l-5'2-7-
II
die .19. Augusti ||
inchoata. ||
Darunter: 808. Bl. 7.35» beginnt U7ul Bl. 2:>3^>
endet dann der Text dieser Vorlesunr/ Tjuthers, die Unsere Ausgabe sclion in Bd. J0,5'.)2ff.
gebracht hat. Bd. 20 wurde im Oktober JS9S abgeschlossen, erst ein Jahr später er%ielt
die Kommission und Leitung der Liithcrausgabe Kunde von dem Inhalt des Cad.
Pa1at. lat. 1825 tmd einigen anderen Lutherana bergenden Hdsshr. der vatikanischen
Bibliothek durch Professor Dr. Ficker in Strassburg. Bis dahin waren die betr. Handschriften
den Lutherforschem unbekannt gehlieben; das gedruckte Stück des Katalogs der
palatinischen Hdschr. der Vaticana enthält sie nicht. Tst somit die hier vorliegende Handschrift
der Vorlesung iä)er 1. Joh. in Bd. 20 nicht verwerthct worden, so darf doch zugleich
angeiwmmen werden, dass unsere Ausgabe daran nicht riel rerloren hat: sie ist wahrscheinlich
ebenso wie die der Titusrorlcsung desselben Codex eine abgeleitete Quelle und
nnrd in späteren Einzelnachträgen zu unserer Ausgabe icesentlich nur der Vollständigkeit
halber zu berücksichtigen sein.

9lad)tviigc unb iJi'virfjtigimgcit. 503
Bl. 224'^ Psalmus quartus ustv. hl. 237'^ Psalimis ijuintus usw., schliesst Bl. 2.jö3S (deutsch).
Bl. 285^ Predigt Ls. a. Himmelfahrtstage 1.338 (deutsch). Der Text bricht am Ende
der Seite mitten im Satze ab.
S. 18, IS ff. Zu der Erzählung von dem Widerspruch des Pa^iilmutius auf dem
Nicaenischen Concil vgl. W. Köhler, Luther und die Kirchengcschichte I (l'JOO), S. 152—
153. A. B.
Zu S. 2.5, 27ff. Die Berufung auf Hieronymus zielt wohl nicht auf eine ivörtlich
entsprechende Stelle, am imchsten steht ihr eine Ausführung im Amoscommcntar (3Iigne,
Patrol. lat. 25, 1048 ff.). A. B.
S. 2S, 3ff. Zu diesem absclüitzigen ürthcil über Hieronymus vgl. E. Scluifcr, Luther
als Kirchenhistorike)- (1897), S. 182. A. B.
Zu S. 36, 14. 10 ff. 37, 6. Die hier erwähnte Geschichte von dem Biscluif SpiridoH oder
Spiridion wird von Luther auch anderwärts renverthet, igl. Schäfer a. a. U. S. 417. A. B.
Zu, S. 39, 18 ff. uiaior u. minor (erg. spntentiaj sind die Kunstausdrücke der Logik
für Ober- und Untersatz, die conclusio wird Z. 26 erwäfmt. G. K.
S. 45, Anm. 2 ist zu lesen: als -ben -bän st

524 9iad)troge unb SJetic^tigungen.
Ä 99, 48 lies Oiunes st. Quare
S. 100, 15 lies aeternae st. extcinae
Ä 100, 18 lies l'aciat st. fac-it
S. 101, 15 lies plena equis st. plenac quis
Zu S. 101, 22 ist in den Lesarten eimufügen: 22 potentia et sapientia B
Zu S. 101,25 ist in den Lesarten einziifügen: 25 principes fehlt B
Zu S. 102, 7 ist in den Lesarten einzufügen: 7 ille fehlt B in] ad B
S. 102, 34 lies sie St. sit
& 103, 6 lies: Id est, non est tantuui
Zu S. 104,31 ist in den Lesarten einzufügen: 31 adversis Jt. B
Zu S. 105, 15f. ist in den Lesarten einzufügen: 15 reatum] ad leatum B quod
immundum] Inimundum enim B 16 quod fehlt B omncis B
S. 105, 33 lies tarn st. tum
et apiiarcre
S. 106, 19 lies duabus st. duciljus
S. 106, 23 lies aestu st. eo
S. 107, 10 lies est st. et
S. 108, y lies Esaias st. Esaia
S. 110, 21 lies Idem st. lam
S. 110, 27 lies Quo st. Qui
Zu S. 110, 31 ist in den Lesarten zu ergänzen: 31 die fehlt B
Zu S. 111, 17 ist in den Lesarten zu ergänzen: 17 vos ideo cultores B
Zu Ä 111, 24 ist nach sua aus B einzufügen: inio nolunt ea coram Deo conspici
S. 112, 40 lies siiuplicem st. simpliciter
S. 114, 25 lies super sl. supia
S. 115, 5 lies timebit st. timebat
Zu S. 115,8 Lesarten ist zu ergänzen: 8 lasub] a sub AB
S. 117, 4 lies aliquandiu st. aliquando
S. 117, 13 ist nach vastandi Punkt zu setzen
Zu S. 117,39 ist in den Lesarten einzufügen: 39 Assyriorum B
S. 118, 34 lies confidite st contidete
S. 119, 6 lies Dicit st. Dicitur
S. 119, 12 lies aut videri st. et videri
Zu S. 119,33 ist nach volumus aus B einzuschalten: quod vivificat
Zu S. 121,17 ist nach cos aus B einzuschalten: Deut. 32
Zu S. 121, 18 ist in den Lesarten einzufügen: 18 hie felilt B
S. 121, 42 lies proprie st. propria
S. 124, 43 lies Praedicatur st. Praeedicatur
S. 126, 11 lies eorpus st. niembrum
S. 126, 26 lies etiam st. enim
Zu S. 127, 7 ist in den Lesarten nadizutragen : 7 et] quod B
Zu S. 127,16 ist nach quanquani einznsdialteii: enim
S. 128, 19 lies illo st. ullo
Zu S. 131, 25 ist in den Lesarten nachzutragen: 25 deseribit B
Zu S. 131,28 ist in den Lesarten nachzutragen: 28 sint ic. B
Zu S. 132,43 ist in den Lesarten nadizutragen: 43 Scientia] Spiritus seientiae B
Zu, 8. 133, 23 ist in den Lesarten nadizutragen: 23 Euangelio dicit B
Zu S. 134,34 ist in den Lesarten nadi-iilragcn: 34 legis] dieituv B
Zu S. 136, 16 ist in den Lesarten nachzutragen: 16 eedet B
S. 137, 21 lies inefficax st. inetficacem

Üiadjltägc iinb ^Botidjtigimgi'it. 525
S. 144, 23 lies error totins Papatus st. error Papatn«
Zu S. 145, 15 ist in den Lesarten nuchsntrdfien: 15 ordinas li
Zu S. 151,1 ist in den Lesitrlen nachzutragen: I Isaiae B
Zu S. 151,13 ist in den Lesarten iiachzutragen: 13 Hunc lociim totuui B
Zu S. 151, 35 ist in den Lesarten nachzutragen: 35 aestuui] istum JB
Zu S. 151, 37ff. Die Erzählmui i-on Athanasiits hat Luther uns Eusehius hennen
gelernt, vgl. Schäfer a. a. 0. S. 240 f. A. B.
Zu 8. 154, 213 ist in den Lesarten nachzutragen: 2j3 Peraeverat eniiii in B
8. 155, 37 lies quinque
Zu 8. 155, 39 ist in den Lesarten zu ergänzen: 39 usi sunt B
Zu S. 156,41 isi in den Lesarten nachzutragen: 41 exerceljit] cohercebit B
Zu 8. 160, 25 ist in den Lesarten zu rerhessern: 25 captivitat.e] captiuite B
8. 160, 36 lies nobilissimis st. nobilissimus
Zu 8. 162, 12 ist in den Lesarten nadi 12 genera di versa zu et-gänzen: B
111 ini JB
8. 162, 37 lies frequentia st. frequentiaui
Zu 8. 168, 7 ist in den Lesarten luichzutragen: 7 Orientis ouinium civitatum B
Zu 8. 170, 13 ist in den L&farten nachzutragen: 13 Dens B
8. 170, 31 lies afäictione st. afflictionibus
Zu 8. 171,22123 ist in den Lesarten riaclizutragen: 22J23
2kl 8. 172,4 ist in den Lesarten nachzutragen: 4 jc. fehlt B
8. 173, 3 Lesarten, lies habitatores orbis st. babit.atore aoibis
8. 177,22 ist nach iiiori einzuschidten : ic.
8. 178, .18 lies bellt st. heltt
8. 180, 18 lies econtra st. e contrario
8. 180, 47 lies confidentis st. fidentis
uiodo vos non franga-
8. 184, 11 lies nichts .s^ nicht
Zu 8. 190,44 ist in den Lesarten nachzutragen: 44 in popiilo] popiili B
Zu 8. 191,40 ist in den, Lesarten nachzutragen: 4(i arebit B
8. 194, 41 lies aliter potest st. potest aliter
Zu 8. 203 Anm. 1 ist nachzutragen die Anfidirung hei Schäfer a. a. O. 8. 421 f.
A. B.
Zu 8.208,36 ist in den Lesarten nachzutragen: 36 enini fddt B
Zu 8. 210, 7 (Magistratus virum ostendit) rgl. meine Anmerkung in unserer Ausgabe
Bd. 16, 651 zu 319, 29. A. B.
Zu 8. 214, 38 und 41 ist in den Lesarten nachzutragen : 38 u. 41 lesuui B
8. 216, 40 lies Nee st. Non
8. 218, 34 lies Erit s*. Et erit
8. 220, 35 lies Quanquam st. Quamquaiu
8. 220, 46 lies abscondita st. absondita
8. 221, 35 lies persequendi st. persequeudi
8.342,1 f.
Zu dem Gleichniss rom Palmbaum rgl. meine Anmerkung in unserer
Ausgabe Bd. 24, 8. 742 (zu 626, 12 ff.).
A. B.
Zu S.39O,10ff. Weldie Stelle hat Luther dabei im Auge';' vielleicht Migne, Patrol.
lat. 183, 810? A. B.
Zu 8. 398,9 ff.
Die Stelle, welclie Luther im Auge hat, steht bei Hilarius de trinitate,
lib. XII (Migne, Patrol. lat. 10, 4,38 f.).
A. B.
Zu 8. 416, 15 tauet /'. fallet orfe?- Schreibfehler f. fallen. P. P.
Zu S. 423, 19 ff.
vgl. die ähnlichen Beziehungen auf den Bericht Augustins hei
Schäfer a. a. 0. 8. 273. A. B.
Zu S. 424, 12 vgl. Augustin. de civit. dei VII, 24 (Migne, Patrol. lat. 41,214 f.). A. B.

526 9l(irf)trn(ie itiib 3?fvii't)ti(5iiiiflcti.
Zu S. 4-J'), .'11 riß. ict) bin ,511 fvü fifborcii r/i/s Wander 1, 12H7 ans A34) Wiedergabe in der Bibel „geplnfllev
SJlenid)" zum Ausdruck gebracht hat, Jotmlicrjig ,
jemctlid; nach der aktiven Seite hin,
denn jemevlid) tvird hier in der zuweilen auch sonst bei L. begegnenden Bed. 'jammererfüUf,
also als hedeutungsvei-iocmdt mit bntm^erjig zu nehmen sein. P. P.
S. 446,2 ist wohl zu lesen: favt )d)eu, Smirfer fdjcn. Das schottische fQr(t) fd)ön weist
Thiele, Ls. Sptrichwwter Nr. 367 mehrf ich bei L. nach und das ebenda itM/eführte 3fn^rt
]d)ön, gnab Sundet Krl. 2S, 353 (1522) gilit offenljar den Schlüssel zu unserer Stelle, an der
3fud als Abkürzung von ^mxän zu nehmen ist. G. K.
Zu S. 449, 10 vermuthlich so gemeint, wie in den Text gesetzt worden: offenbar sollte
das e^-ste leng in btett verbessert werden, aus Versehen aber ist nicht das erste, sondern
das zweite lengc gestrichen. P. P.
S. 450 Anm. lies Sanders st. Sander
S. 455, 13 aliia wohl Hur- oder Schreibfehler für aliqiiis G. K.
Zu S. 450, 5j6 zu ein nafcn ^nt erg. gebrefjt oder gemndjt ; beide lledensa. begegnen
oft bei iMther, vgl. D. Wtb. 6, 40S!9; Thiele Ls. Sprichwörterslg. S. 359. Ist das Folgende
vielleicht zu lesen: toiber bcn Sioje (jat oufgercdt? und oufget)cd als Hörfehler anzusehen?
Dürfte man oufgercdt = aufgeregt nehmen, so wäre als Objekt bnä öold zu denken und
ein guter Sinn voilianden. Aber aufregen ist erst seit dem IS. Jh. belegt. Nehmen wir
aufgeredt zu aufreden, so Hesse sich dazu ergänzen, bie nafen, (dter bie Uiifcu loibcr einen
aufreden im Sinne von 'sich gegen einen auflehnen^ ist nicht lii'le(/liar. So dürfen irir
vielleicht ergänzen ba§ pannier und vergleichen: ber jn fetbe 5eud)t mit aiiffgeredteui panier
(1525. Erl. ^ 17, 220). Der Sinn wäre dann der von unserem heutigen 'die Fahne der
Empörung erheben, entfalten'. P.P.
Zu S. 456, 27 zu bruber erg. ergangen ift
Zu S. 456,31. Sinn natürlich: alles ist gut, wenn man seUist den Pöbel kitzelt
und die Behörden kratzbürstig nennt, fra^c = Werkzeug zum Kratzen lici verschiedenen
Handwerken, auch beim Bergbau, auch, als grober Ausdruck für Nägel und Finger
D. Wtb. 5, 2072. P.P.
8. 473, 22 St. Mosen lies Moses
S. 475,2 zu ba§ 3frnel Umb cine§ rattenfonig? ist etwa zu ergänzen: ('miüen) Schaden
erfährt, rattenfonig scheint hier im Sinne von regulus gemeint zu sein, tcie das Folgemle

9Jiirf)lriige mib 3?criri)tii]iiiiflfti. ",-_>7
zeigt. Vielleicht aber Itat L. mich hier rottciifoiiig (/emcint, das er im WMispiet mit rnttcii=
tonig einmal fl538) auf den Papxt beyifloi hut (Krl 2ö, 266). Gleichfalls auf den I'apxl
oder die Hierarchie belogen steht vattciitoiiig Erl. .31, ,341 (irtliS). Tottciifonig ninl an hhäccci-
Stelle auch dadurch mihe gelegt, dasx Luther Z. lOff. auf Münt-er ;u reden kommt. 1'. P.
S. 475, 3 zu habiiit ergänze etwa daa folgende terra, tvelekes nach Jos. VJ, 24 ja
Hl besiegte Könige zählte. G. K.
S. 476, 30 cr^ner hd.^hr. sicher und eine durdiaus mögliclie und einfadie Bildung
= ".Ir.-t*, ron erzenen = 'heilen ; an Einßnss der niedd. Formen arsatre ercetere (a.
mit. arciater^ hut man dabei nicht zu denken, sondern u-ic erzinen selb^it nadi dem Muster
des germ. läcliinen gdnldet ist, so konnte mich läthenaere oder auch uiuihhängig daran
ein erzenaere (/ebildet u-erden. Darum nicht in ct^liei yaindert, sondern im Text belassen,
obgleich ich einen Beleg für dieses Nom. ayeniis niclii gefunden luibe. F. P.
S. 4S2, 3 wird die in muntliciaui aufgelüste Abkiirsung wohl doch ein übel gekürzte

528 SJncEitrnge iinb SBeric^tigimgeii.
(S. 50.3, 7. Zu der AiißMinic/ rrin Devl): in licvt)citcv rgl. 35, 20, 23: ®il Bet^itev biib
und 14,351,3112 «ov()eitte bofee biiben. Das D. Wth. I2,rj00li heUgt wedei- das Zlu-. voch
dan (idjektirisdi gehrauchte Partizip aus Luther. P. P. In Rm-ers Nachschrift der Predigten
üher Joh. 16 — 20 (1528J9) fiwlet sich öer'^citfi: nnsgeschriehe» und je eimnnl öctl):
= öer^eiter, üert'^. = bexr'^Etetifdjev (©djalcf;. G. K.
S.603,32'i3. Hier nicht Doppelsäziing des n, soitdeni er burc^ = (l)ct burd)), a/t
bei Luther D. Wth. 4, 108213. P. P.
S. 500, 13. Stntt Ziiiibri schreüit Jjuther Siinbvi in der Bihel, der Name des 7iiit der
Midianitin ersdilagenen Israeliten wird 4. M. 25, 14 genannt,
bic äimfati = Leute wie Simri;
biidjen = pochen ist hier in der mich sonst hei L. begegnenden trans. Bedeutung 'herausfordern,
rerhöhnen, rer^wtten' (D. Wtb. 7, 1960) zu nehmen. P. P.
S. 505, 31j2 Rephaini = Biesen wie Hercules, vgl. Unsere Ausg. 14, 56S, 14. G. K.
8. 507, 27 gcfcl hie)- wohl in der Bed. 'tüchtiger Kerl' (D. Wth. 4, 1, 2, 4034, d),
vielhicht aber ludte L. auch das alte Wwtspiel Gesell: Esel (D. Wtb. a. a. O. 4034, e) im
Sinne, das schon das Ambraser Liederbuch Icennt (gesell one das g). Das lag hier, iro
von Bileams Eselin die Bede war, ja auch besonders nahe. Das würde noch uudirscheinliclier,
tvenn wir ]a^t = 'sprang' nehmen dürften, freilich wird {e^eti = 'springen' (bes.
von Thieren) fast immer mit einer Ortsangabe verbunden; D. Wtb. 10, 683 gibt für absoluten
Gebrauch nur 1 Beleg ims Goethe. Das Subj. er dürfte den im wichsten Sat:e genannten
Papst meinen. P. P.
Zu S. 510, 33. Ludo propter cerevisiam lulschr. sicher, Sinn sehr unsicher. Man
h'Jnnfe geneigt sein, in Ludo auch einen Namen, also eine Koseform von Ludwig ~u sehen,
tdier das propter cerevisiam bkibt dabei unerklärlich. Ludo hann aber auch = 'ich
sciterse' sein oder dem Ausdruck des 16. Jhs. gemässer: iä) joge e? in jd)iinpf. Doch auch
diese}' Deutungsversuch Koffmanes befriedigt nicht redit. P. P.
Zu S. 511, lj4. Das Sehwein ist das Attribut des h. Antonius Eremita., die Antonierlierren
j^flegten die Schweinezucht. ScUeii feer, Qiic^ lern? Ij'^re ©c^toein heisst es c. B.
von ilmen im „33abfttum mit feinei: glieberit" 1526, Unsere Ausg. 19, IS^, 7. Luther spielt
aber hier wold auch auf die alte deutsche Vorliehe für das SchweinejUisch an. Inwiefern
aber hätte man unter dem Namen des Antonius den Valentinus und Quirinus verehrt'-'
Das übergeschriebene SBeitStanä bezieht sich wohl auf Valentinus, der Patron gegen diese
Krankheit war, Quirinus lag die Abwehr der Gicht ob. So scheint L. diese Krankheiten
in einen Zusammenhang mit dem Schwein bringen su wollen. P. P.
Zu S. 516, 19. fiunrab fdjliig Dfcin^ort soll offenliar dasselbe ausdrücken wie das
rorliergehende Consiliuni malum consultuni, man wird die Erklärung wohl in einer bestimmten
Deutuyig der beiden Namen zu suchen haben. Die richtige Erklärung von
fiiintob war dem 16. Jh. nicht unbekannt, aber mit ihr ist hier kaum etwas anzufangen,
ICO es sidi mjm malum consilium handelt, eher mit der unrichtigen 'Valens consilio, sciens
consilium, prudens, prudentius' (mit der weitei'en Erklärung: 'Kunnen est seire seu sententia
valere'J, die sich in dem Luther wohl mit Becht beigelegten Namenbüchlein (1537) findet.
Ebendort ivird iRcin^art zweifehul = Singen tiort, 'pacis robur' oder = 9iegenf)(irt gesetzt.
Der Sinn wäre also etwa: die blosse Klugheit hat über den Frieden gesiegt. Oder müssen unr
bei ifunrab an die gemeine Rede fliinrab (ßurt) ift nnd) bofe denken (vgl. Thiele, Ls. Sp^ichw.
Nr. 52) und annehmen, dass eben hier der zuweilen audj böje Ännrab gemeint sei':" Vgl. den
Zusammenhang, in dem diese Bede Erl. 41, 163 (1532) von Luther gebraucht ist. P. P.
Zu S. 85 sei noch der Vermerk midigetragen. , dass das Schriftchen „2cr Sprud;
eiaic II
am
XXXV.
||
Slnggelcgt nug ben fd)riffteu ®. ||
9Jiartini Sutl). jeligcr ge= Jl
bed)tni5.
|j
^eb. 'il (S. 6. 9f.
II
1548. ||" (6 Bl. in Quart, letztes Bl. leer. Vorhanden in Wittenberg,
lAitherhalle) eine Auslegung von Jes. 35, lj2 entJuilt, die sich offenbar an den entsprechenden
Text der Scholia voti 1534 anldmt. P. P.
SPapi« »on ©ebvüber Saiblin in ^fuHingen (SBürttemberg).