10.07.2015 Views

Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. ... - Maarten Luther

Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. ... - Maarten Luther

Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. ... - Maarten Luther

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

^."S-'^"V^"^^^\'>03 g


ä^ j) r ID r tod) feinen i^anb unierer Sutt)erau>3ga6e t)at üon"Einfang bk- ]nm (vnbe ein ioldje« ''33iifegeid;ict' liev=folgt mie biefen fiebenten, mit bcm tuid) ^^favvev1). ftnciafe, ber Ü^egrünbev unferer 3(uC'gabe, 516=fc^icb Don ber unmittelbaren 'Ütitai-beit nimmt,©laufien loir auä) auf biefe» 'unmittelbaren' einenbcfonberen 9Jac^bru(J legen nnb ()offen ju bürfen,ba^ er aud^ ferncrt)in bem Unternetjmen, für baSer bie ©runblagcn gefdjaffcn, feinen Statt) unb 3?ei=ftanb nidjt Dorcntl)alten, folBie it)m bie reid)e 5diat?tammer feiner .ttcnntniffennb Sammlungen gern öffnen luirb, ja InoUen loir and) nid}t gan.j auf bie^^offnnng oerjic^ten, baß er fid) nod) ju bcm (vntfd)tuffe burdjringt, bie 4icrau«=gäbe beö 23rieflre(^fel» 8utt)er5, Inelc^e er loic toenig anbere ju leiften berufenmäre, fräftig tnieber auf3unet)men — fo totrb bod) jcber greunb unferer 8utl)er=ausgäbe i^n nur mit ^erjlic^em 33ebauern unb mit einem fc^merjlii^en @e=fül)t au» ber 9{eif)e berjenigen fd)eiben fet)en, bie an bcn ber Suttjerauegabefür bie närf)fte ^utunft gefteüten ',)lnfgaben mitmirfen. S^arum moUcn miril)m in bem eben angebeutctcn Sinne alo Sd)eibegruß ein ''^uf Sl>ieberfel)en'äurufen.£er Xruct beij fiebenten 3?anbe>3 begann 1N89, er lourbe bi» jum 9. 3?ogengeförbert unb ftoctte bann infolge cinca fijrpcrlidicn ßeibenä D. i. WnaaEe unb aufieibem bie


IVaSotloort.äßormfcx" ä-untjaiiblungcn'. ^m {yvii^jatjv 1896 fonnte ber Srucf be§ SBonbesmit ^ogen 10 aufgenommen tneiben unb Inarb unter regem unb 3ule|t auf=opfernbem (Sifcr alter $8ct^ei(tgten im 9ioöember 6i§ $Bg. 51 geförbert. £ie2l6ft($t jeboc^, ben SSanb Sßei^nac^ten 1896 ^inauSge^en ju taffen, lüurbebaburc^ bereitelt, ba^ P. .ßnaafe, ber fc^on t)orf)er einige fiorrefturen mir^atte üdertaffcn muffen, bie 33earbeitung beä £cf)Iußftücfe§ unfereä 2?anbei,ber Ser[)anblungcn mit Cuttjer auf bcm SJeit^stoge ju SÖonns, nic^t rec^t=jeitig ab^ufc^tie^cn im Staube Wax. Ser Sa^ bes nac^t)er ftücflüeife ge=Bcenbct. 5tun aber füfiltc ficf)lieferten 9Jknuffript§ tüar im Wäx^ b. S-IX Änaa!e bon bem ©eleiftetcn nic^t befricbigt unb luoHte e* einer Umarbeitungunteräte^en. 21I§ biefc jeboi^ auc^ 91nfang 5loücmber nod^ nid^t oortag,mu^te (um ba§ ßrfc^einen be§ SSanbee nid)t abermals auf» ungetoiffc()inau§3uf(f)ieben, tDO§ mit 9iütffid^t auf bie 5tbnet)mer, bie betf)citigtcn5Jiitarbeiter unb bie 2>erteger burc^au» ni(^t anging) ber 9>erfuc^ getuagtIrerben, ha§ 8tüc! ot)ne bie 'DJiitlüirfung D. finaafe» 3um Srud ,5U bringen.S)a§ ea fo nic^t f)inau5get)cn foHe, tnie es Dortag, t)atte D. Änaafe felbftgelnünfi^t, über bas aber, lna§ if)m befferungebebürftig fi^einc, f)otte erfi(^ nicfjt ausgcfprod^en. 5lur fo biel fonnte man ou» feinen SluBerungenentnef)meu, ba| er eine fe^r bur(^greifenbe llmgeftaltung beabfid)tigte, unb jubemfelben G^rgcbnis fül)rte bie Grtoägung, ba%, Inenn er nur einige tci(^tereänberungen beabfic^tigt ^ätte, er in ber ^ext eine§ falben 3a^re§ ficfjer bajuSuft unb 5]hi^e gcfunben ^aben loürbe. 2tn irgenbtoelt^e grnnbftürjcnbcUmgeftattnng burt^ anbcre öanb fonnte natürlich nicf)t gebac^t tncrbcn, unbbrauchte autf) nid;t gcbadjt ]u hierbcn, ba bas oorlicgcnbc aU ©an.^cö betrachtetfic§ als eine burdjauö tiidjtige l'eiftung barfteüen mußte, bie nur an einigen©teEen ber Überfid;t(id)fcit ermangelte (Uioijt infolge ber ftücfioeifen @nt=fte^ung), unb and; einiger (5rgän3ungen beburftc.©rfteres befonber§ infofern al§1). ßnaafc bas, tvaä er aus ben einzelnen iejten mittljeittc, ttjcittoeife nic^tüon ben einleitenbcn Semerfungen gef(Rieben, fonbern in btefe berftreut ^atte:babur^ toar 5. 3?. ein Stücf au§ ber 53litte ber Sbalatinf(^en .s^ianbfdirift borba§ 3lnfangsftüd berfelben 3U ftel)en gefommen. SeWeres befonbers infofernbie beutfdjen ilberfctntngen bon Sutbero großer 9{ebe ganj übergangen loaren,unb außerbcm bie neufte unb boEftiinbigfte ^Beorbeitung ber 5lften bes Sßonnfcr9feid)5tagcB intll.Söanbe ber '5Rcid)ytag5aften unter fiarlY.' (1896) D.ftnaafenidjt borgetegen ()atte. 5tac^ biefen 9{id)tungen 9lb^i(fe ju f(^offen, tcar ge=•) 9lii§ bix Uiitcräeic^nuitg bot ß-in(eitungcit unb ouä bet 3n^oI'»''6erii(^t ergibt ftc^für jebeä einjctne Stücf bet Gearbeitet; bie (Sinteitungcn fjahc iä) einigemal mitgejeidjnet , «manjubeuten, bofe meine WitöerantlDortung ale Seitcr ber ^liic-gabe fic^ über beren engeren ffrei?etluo>3 Ijinnn^ erftrectt.


SBormort.VBoten unb btcfe f)a6en \vh angcftrcbt , imübrigen icbod) linabc bac' ganjc©efüge ber SlrSeit D. ßnaafcs unangeta|tet gclaffen, aud) bev 3>cvfud^nnginiberftanben , anbete», tnaS IXßnaafe anögcfc^loffen l^otte, toie bic 6cibenJi-icbbcrgcr Sdjreificn Sutficrs an bcn Äüifer unb an bic Jvi'u'ften unb Stänbeober feinen 3?rief an ben ©raten 'iilbredjt Oon 'DJlanc'fclb t)eran3n5icf)en. JicicöerBIeiben alfo ber 2?ricffaninthing.So glonbc ic^ in gemeinfamer 3lrbeit mit l>i-. l'lrnolb Q. S^ergcr (berbic S>ergteic§ung ber Serie fotoie bie S^erloert^ung ber Üicii^StagSaften foftallein beforgt t)at) jcbenfall'3 fo öiel geft^afft 3u Mafien, al§ in ber furzen^eitfpanne möglich locr, bie jur ä>erfügnng ftanb. ^ä) i)abe ahn jugleicf)bie Über3cngnng, ba^ auä), trenn mef)r 3cit 5ii ©cBote gcftanbcn f)ätte, nnrim cinjelncn bieo ober jcnc-ä l)ätte anberc' unb genauer gcmacfjt locrben tonnen.6-5 ift in ber ^Bearbeitung, ttiie fie jc^t norliegt, aUeC' cntl)atten, Iva-i fiiglid)Don unferer ^In^gabe ocrlangt loerben fann, ber cö bod} Oorjug-Mocife aufSutt)cr-; Sieben antommcn muß, unb für bic bic fonfttgcn Seridjtc nur mcl)rSBeifticrt finb. Unb es ift ani^ aÜC'3 übcrfidjtlic^ gcorbnct, übcrfidjtUdjcrjcbenfalt-j al§ in bem 11. Staube ber SKcic^-ätagSattcn. £oc^ bon bem Umftanbe,ba^ D. finaafe nic^t fctbft bicfc-S Sd}(uBftücf be» S3anbe» unb feiner unmittel=baren 5Jtitarbeit (bicltei^^t befonbers auc^ burc^ eine ausführliche Sinteitung)boUcnbcn tonnte, bleibt ein 5tad|Ic jurütf unb Iä§t eine bolle igcfricbigungüber hai- ©cteiftetc nid)t auffommcn.(fine fdjliefelid^c -Jiad^prüfung ber fdjon oor 8 ^^aliren gebrndten Stüdebe» 35anbeä burc^ I>. Änaafc l)at Iciber nit^t ftattgcfunbcn. 5lBer au^ biebon mir beabfidjtigtc Chgän5ung ber namentlid) bei ber 2d}rift '3)on ber^yreif)eit eine? 6t)riftenmcnfc^en' etlnag lüdentjaftcn 33ertoertI)ung ber Srudemußte fc^licBlid) unterbleiben, um ben 33anb, ber ot)nef)in fc^on einen unge=toöf)nlid) großen Umfang angenommen I)atte, nt(^t nod^ mcfjr an3ufc^lncUcn,unb au-i bem nämlidjcn ©runbc unterließ ic^ auä), in ben 5iadjträgcn einige»ou» ber rec^t beac^ten5roertt)en Übcrfehung ber -Sd;rift '\d lihnun Ambr.Catliai-ini Resiionsio' mitjutticitcu.Sagegen tonnte ic^ eine bibliograpf)ifd)e Umfrage, bie ie^ für bicSchriften biefe5 SBanbe-j bei ctioa 70 S?ibliott)cten aufteilte, auc^ ben Sdjriftcn,bie auf ben erften S^ogen flehen, ju gute fommen laffen. ®ie (Jrgebniffefanben in ben 9lad^trägen ^ia^, ti)ät)renb fie für bie übrigen Schriften onCrt unb ©teile oerloertbet lourben. S)ie berfc^iebencn gebrndten S?eric^tc überbie Sßormfer 33ert)anbtnngen unb Sutt)crö 3{ebe in bie Umfrage ein^ufdjticßcn,unterließ ic^, um nid)t bcn ©rfolg bnrd) ein ju biet ber ^''iSf" 3" gcfä[)rbcn,3umal biefe bej. jener Sertdjtc ja bebeutenb fc^mieriger ^n beantmorten marcnalö bej. einer ^In^aljt Sd;riften be» einen £utl)er. ä)ielleid)t loar biefe S3c=


^1VIItorlDort.forgni^ unbevccfjtigt; rDcnigftcn» bin ic^ jc^t geneigt btc5 anjuneljmen, nacf)=bem meine 3?itte ein fo fveiinblic^eÄ Cintgegenfommen bei faft aüen 3^iblio=t^etäüerluaÜungen gcfunben f)at. (^iir biefes fei t)ier nod) auöbrütfüd^gejiemenber S)anf abgeftattet."^d) ^abe nur bei ^ibüt)tf)cfen angefragt, über beren Seftanb an Öut^er=brucfen Inir nic^t bereite burc§ bie ^tufjeii^nungen D. finaaf e§ unb l>r. ^oii.Sut[)cr§ unterrit^tet finb, £)attc ain^ nur folc^e auSgelüä^It, Don benen mirburd^ bie frühere allgemeinere Umfrage ober fonft befannt toar, ba§ fie einengroßem ober üeinern Bdjai^ an SuttierbnicEcn belDai)ren. (f§ mar alfo öonüorn^erein eine gute Grnte ju ermarten, bennoc^ ift bas (frgcbni^ über=raf(f)enb, befonbers bann, menn man eö an bem ©rgebniß ber Umfrage mi^t,bie ber ^Bearbeiter ber Schriften öon 1520 für biefe angefteüt f)at. ä?gt.barüber fein Sßormort ju 5Bb. IV. 2cnn obgleich biefer bei über 300 iyit)üo=tt)efcn angefragt i)at, ift bod) bie 3oi)i "^cr ermittelten Junbortc burcf}tucggeringer: fie ge^t nie über 10 Ijinaus, U)äf)renb in biefem ^anbc julüeilenme^r aU 30 gunborte für einjelue S)rucfe (befonbers Urbructc) angegeben Incrbenfonnten. ©o j. S. 37 für ©runb unb Urfai^ A, 31 für Euan-ationcs A unbSermon öon ber @mpf üt)ung A ; 30 %n ben SJod A ; 29 ^uf be§ SocEö 51nt=jDort AB unb 5Jlagnificat A ;27 ^DJJagnificat B unb Ad librum Anibr. CathariuiA unb a uflD. 3lber öon biefen ,sööc^ft,5iffern abgefeben, auc^- im 2;ur(^=ft^nitt ift bie 3^'^' ber für 152(3 ermittelten fyunborte fet)r öicl niebriger.Um nur noc^ einö an3ufüf)ren: für 1526 töirb bie ^a^l ber nur einmalaufgefunbcnen SrudEe auf 19 (unter 127) angegeben, in unferm ^aUe beträgtfie 17 (unter 169), abgefe^en natürU(^ Don ben SBeiiii^ten über ben äöormfer9{ei^5tag, bie in bie Umfrage ja nit^t eingefc^Ioffen mürben. Sort fommtalfo ein folc^eö 'ünicuin' auf 6*2, ^ier erft auf 10 DrudeSiefe 5lbmeid)ungen ber (Jrgebniffe muffen einen ©runb tiaben, ob basnun ein mct)r zufälliger fein nmg, ober ob man öieüeic^t baraue auf öor=^anbene Unterfc^iebe ber ^Verbreitung i'utljcrfdjcr Schriften in ben beiben ^uit)renfcf)ließen barf, mirb öorläufig bal)iugeftcllt bleiben muffen, ^ebenfall» aberift fcf)on je|t erfennbar, ba^ biefe reidjlii^eren gunbftättenangaben, inie mirfie in biefem S3anbe bieten fönnen, auc^ über i^ren praftifc^en ^Icedt ^inauöeine Scbeutung beanfpruc^en bürfen : fie laffen un§ 3. 83. ettoas af)nen öonbem größeren ober geringeren 3tnflang, ben bie einjelnen ©c^riften 2utt)er§') Xafe in jener Sercdjniincj and) bie oil)' ^ler burd) bie Umfrage ü[icr{)aupt ctft er:mitteilen Srude fef)t grofe erfdjeint, roiifjtenb fie in nnfetm {yaüe noc§ feine jeljn betrug, fommt3. it). h)ol)[ bat)er, baß bort nur ber ftnaafefi^en Slg., nii^t aber ber öon D. ftnaafe unbIh-. 2o\). 8utl)er gciammeltcu bibliograpliifdjeu 9iacl)ttieiie gebockt ift.


VIUa3oxlButt.mä) lucitcr gcljaltcn loerbcn. (^-s !nnn lücber bie Slufgabe ber cin,5clnen .'pcrou-j=gcbcr nocfi bic ber Seitmig fein, fic^ für icben einzelnen Qaü auf bic üer=fc^Iungenen 5^>fabc ber 2;i)pcn= itnb litetcinfaffungenforfc^ung ju begeben, auöbenen nur ber Strtabnefaben eine§ reicf)en SBergleic^imgsmatcriats I)tttau§führen fann 3U eintgermafeen fieberen grgebniffen. Sa^ biefe ßrtnittelungenan fic^ not^luenbig unb if)re 'JJlitt^eilung in unferer 3lu§gabe toünfd)cn§lücrtl)ftnb, i[t gujugebcn; aber lieber bo(^ feine Angaben aU foli^e, bie nidjt boneinem loirflic^en .ffcnner ber bibliograpf)ifd)en Singe ()errüt)ren. ''JJlon füfjrtbann toenigftens nictjt irre.S)a in ben längft gebrncften erftcn 9 SBogcn natürlid) bie 8e§artentier=jeidjniffe in ber früt)eren 3lrt cingeri^tct, alfo namenttid^ bic iUirfilifdjriftni(^t angeiüenbct luar, fo tüurbe ber (Sleic^artigfeit tnegen in ben fpäterenSl'^etten bei Sanbe§ ebenfo ücrfa^rcn. Dlur bei ben 9lngoben ^u f)anbfc^rift=liefen S^ejten fonntc um ber Sürje ioiEen bie juerft in Sb. 14, 496 oufgcftetttea?C3eic^nung§lDeifei nic^t entbehrt toerben. ©te ift ©. 308 ff. (ögl. ©. 303)815. 866 ff.3ur 3lnluenbung gefommcn.S)ie fpra(^lid)en 3uf'ii"""-'iifteÜun9en unb bic Sesartcnüerjeic^niffc mufetcnft(^ me!)rfac^ auf ein Don anbrcr .S^aub ^ufammengetragcneg 5}tateria{ be=grünbeu, ba^j nidjt für alte gragen auöreirfjtc unb nid)t alle SiJünfi^e crfüEtc.S)a§ ift bann immer angebeutet, unb ber SBcnu|cr fann faum in 3tt»eifel fein,ob er einen met)r ober tncniger öoEftanbigcn ißcrtd^t bor fic^ l)at. S)a§ aberfd^eint mir für biefe, Jnic für alte Statiftü, eine ^auptborbebtngung rid^tigerSSertüerf^nng.Über bie eiiäutcrnbeu "ilnnterfungen f)abc iä) im Sortnoii äu bem glei(^=jeitig erfct;cincnben ^b. 10 mid) au-i3ufprcd)cu StntaB ge^^abt. 9]leincrfeit§tonnte id) t)ier natürtid) reidytidjere S?emcrfungcn mittt)etten al§ bort, leiberl)abc id) bic bereits früher gebrudten Schriften nic^t auc^ auf fc^toierige ©teEen^n burc^fc'^en tonnen.3um ©c^tuffe tann \ä) nod) bie erfreulid^c 5)ttttf)eilung machen, ba%bic ©d^riften bc§ 3a^re§ 1529, bic burc^ ben Sob be§ Sprof. D. 2omma|f(i§il)ren Bearbeiter beiiorcn i^aben, nunmet)r ßonftftorialrat!^ 5prof. D. .ßatoerauin Breslau ju übernct)men \iä) bereit erflärt I^at.aSertin, ben 3. S)e3ember 1897.Dr. «ßout ^Metfc^,3]tüfeiioi- Qn ber UniHcvittat (Stcifstoalb.') (...) gcfttic^ene Sßotte ohn Sud)ftabc!t c in (aus) = fotrigitt in (aus) o = oben,übet ber Seile; r = am Sonbc. rh = am 9Janbe itnb itgcnbnjie aU an eine befltmmtc Sejt»ftcHe l)ingct)örig bcjeidjnct.


äit 5xC 3^i ij. ij. 'i^ ij: i^C i^C i^i 5j.t >it 5jC ijt ä^i i^t j^i j^t Jit ijji i^t j^t i^t 5^t ä^t 5^S tt ^ a 1 1, EcitcSovlüoitIIIgin (Senbfciief an ben ^»apft Öeo X. 1020. [Änaotc] 135on bcr ^teifieit eineä ß^riftenmenfc^en. 1520. [^naatc] 12Epistola Lutlieriaua ad Leonem Decimum siinimum ponlificem. Tractalusde übertäte christiana. 1520. [Änaate] 39Appellatio D. Martini <strong>Luther</strong>i ad Concilium a Leone X. denuo repetita etinnovata. 1520. [Änaofc] 74D. 5Rartin Sutl^erg SIppellation ober 3?cvufuiig an ein cf)nfttidj frei 6on=ciliunt Pon bcm *45apft Sco unb feinem nnredjten Ji-'ctiel öernencvt nnbtepetirt. 1520. [ßnaate] 83Assertio omnium ai'liciiloriim M. <strong>Luther</strong>i per bullam Leoiiis X. novissimamdamnatomm. 1520. [finaafe] 913[ßarum be§ ^^apfteg unb feiner Süngcv iBüc^er Don D. 5JJartin l'uHjer t)cv=brennt finb. 1520. [Änaate] 152Sermon öon ber 6eburt 6{)rifti, geprebigt am (i^rifttag frü^. 1520.[33u(^U)aIb] 187Gine turje iyoxm ber jcfjn GJebote, eine fur,^e ^orni be« ©laubena, eine!ur,^e 5orm bc§ iPaterunfer^. 1520. [Änaafc] 194Quaestio, utrum opera faciant ad iustificationem. 1520. 230[Sretüs] . .Disputatio de escommunicatione. 1520. [SrcftiS] 233©ermon geprebigt an ber '^ciL brei Könige lag üon bem JÄeid) Plirifti unb^erobii. 1521. [Sud^malb] 237©in ©crmon geprebigt am Cbcrften. 1521. [^ud)it)alb] 2463In ben SodE ju Seipaig. 1521. [I'^iete] 25931uf be§ »otfs äu Seipjig 3tntmort. 1521. [IljieleJ 2666in Unterrid)t ber Scic^tfinber über bie Perfiotcnen *43üc^er. 1521. [Sfjielc] 284@5runb unb Urfac^ aller 9trtite( S). SRartin Sutf)era, fo burc^ römifd^e 53utleunre^t(icf) tierbammt finb. 1521. |It)ie[e] 299


X3nl)alt.SeiteEnarrationes epistolarum et euangeliorum ,quas postillas vocant. 1521.[Änaofe] 458S)Q§ ^Jlagnificat toerbeutfd^et unb ouigelegt. 1521. [Stiele] 538Martini <strong>Luther</strong>i responsio extemporaria ad articulos, quos Magistri Nostries Babylonica et Assertionibus eius excerpserant, quos venienti Wormatiainobiicerent tanquam haereticos. 1521. [ßnaate] 605Stuf ba§ überc^riftlicf), übevgeiftüd) unb überfünftlii^ 93uc^ JBods 6mfet§ju t'eipjig 9tnttoort. Sarin aucf) ^Kurnarvä feines ©efeücn gebacf)twirb. 1521. [2I)iete] 6146ernion Don ber tüüibigcn (Juipfa^ung beS l^ciltgen tra^ren t'eicf)nam5Sl^rifti, getl)an am ©rünbonneretog. 1521. [58ucf)toatb] .... 689Ad librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini, defensorisSilvestri Prieratis acerrimi, responsio. 1521. [Änaafe] .... 698Sröftung für eine •iperfon in ^o^cn 9Infe(i)tungen. 1521. [Jl^iele] . . . 779©crmon öon breierlei gutem t'ebcn, bas ©crciffen ju unterrii^tcn. 1521.[iBucEiroalb] 7926in Sermon auf bem ^inreege gen äBorms ju G-i-furt gct!^an. 1521. [Sßud^=malb] 803SBcrl^anbtungen mit D. 2)larttn Sutf)er auf bem JKeid^stage ju 2Borm§.1521. [Jlnaate] 814^io^träge unb'SBeridfitigungen 888


^nn (ScnbBricf an bcu '^ap^t Sco X.1520.3ifei ^ai)xc Uiareu öevftvicfjcn, ieit Äart üoii Wiüh} ahi apoftoüfct)cr Ohintiuemit Dielen pöpfttidjcn 53vcDcn jur g-vfttifung bcr tciüniiatoviicijni 9?cn.H'9ung iiüii)2cutfd)lanb gefoiiinuni mar. 3e^t hro^tc üon (Jcfä 3lnfiinft mit ber Saniilnillcluibev !i'utf)er feiner biplomatifc^en ßunft gän^lidjeä giasto. Sa madjte er ntid)einen Serfuc^, bie Stngelcgenfieit in feiner ,^anb yj bet)a(ten.®er @enerat = l!ifar ber beutfdjen ?[ngufttncr So'^ann Bon Staupitj fiatteauf ben 28. Sluguft 15-20 ein Crbenstapitel nai^ giäleben berufen. 5Jiilti^ begabfic^ bal)in, um mit ben „Srübern" auf Wittel ju beuten, „2ut:^er§ Sdjreiben ineinen anbern Stil ]n Uienben". Stuf feinen Antrag würben Staupi^, ber ba«iütariat niebergclegt ftotte, unb Sind, ber jn beffen ^ladjfolger erwdtjlt tuorben,nebft einigen anbern „3?rübern" an gütiger abgeorbnct. Sie erfd)ienen ,^u ^fniaugbee September in Söittenberg. Vut:^er bcrftanb fid) ba,5u, in aller Scnuitb boiu'•^»apfte i?eo X. brief(id) .^u crflären, baB er nie feine 5perfon i)abe angreifen li'oEeu,glaubte aber, als Qd nodj in bemfelben 'DJiouat bie 'i^annbuUe in mcljreren Crtenöffentlid) I)atte anfd)Iagen laffcn, fidj bon feiner ;M^VW entbunben.SnbeB plante 'OJtiltit,! nod) eine perfijnlidie ^ii'animenfunft mit bem 3{efor=mator. 'Jtuf feinen '-i>etrieb wieÄ fiurfürft gviebric^ feinen ;Katf) Fabian Uon ^eitifefd)an, gutfjern ^^n öernietbcn, ba^ er fid) ,^u "331iltiti füge unb t)öre, wa% berfetbe mitif)m £)anbeln moüe. Stni 12. Cftober faub bie llnterrebung jtnifdjen ifjuen inl'ii^tenberg ftatt. .öier nmrbe ber !inf)aü be« 3?riefe«, ben Mnii)cx an ben '^'apftrid)ten foUte, beftimmt, unb ]Wax, bamit niemanb fagen mijdite, M I)abc itjit mitber 33onnbuIIe ba^^u gebrungen, mit bem Jatum „am ei. September", ju iueld)er;3,eit Suttier fd)on burd) ba« Crbensfapitet „erfudjt roorben fei, an ben *4>apft (ufd)rciben" ; angetiöngt foüte ein 33üi^icin werben, beffen 3inl)a(t ttiof)( aud) fcljoiibefproc^en Warb; beibe Sdjriftftürfe foHten bcutfd) unb lateinifd) auegetjen.Sgl. fiolbe, Sic bciitfi^e Slugiiftincrsgongrcgation @. 327 f. (FijpriQii, -}tü^licf)c llvfmibeii(Ütnt)ang äu: len^el» .^tiftorifc^cr 9?eti(^t Dom 'Jinfang unb afteii goi-tgimg ''ei: ;HrfüimatiouSut^ctl aSetfe VII. 1


Vco.belt. ||SBittembergt \\1520.1520.2 Pin Sonbbritf au boii ipnpft t'fo X. 1520.yutf)erii I ©.43".. gnbcrS, Siitfjcv« »ricfh)cc^ie( II S. 40(1 f.Ic fflettc I S. 483f- 486.491.(= (fnber? q. C. II 3. 472 f.478. 486). (i\)px\an a. C. I S. 4:'.7. ftibcrl a. C. II g. 493natt) 2rot)fen in bev .Sfitfi^vift bej Serein« für tl)ütin(tiid)c Gieici)irf)te I S. 174. Ic SSSettc Ig. 495f. (=Pnbcv§ a. O. II S. 491. 494). O'nprinn n, C. I @. 442 ff.447 ff . ftöftlinIS. .S8:!f. ftolbe, 5JJartiii Vutl)et I ®. 277 f., ttio ivrifl bev 11. Cftobev ali 2ag bft il!erf)nnbhinci,5lDifc£)cii 9Jfiltiti iinb Siit^er nngegebeii Wirb.^unät^ft, gegen C^nbc Cttobcv, ncvfa^tc S3ut£)ev bcn 9?tief an bcii 'ipapfttatcinifc^. 3)ann bearbeitete a i^n beutfcf) unb gab i^n fo nod) öor bem Iatei=iiif.cf)en 2ert l^evaue unter bem litel „(?in Senbbrief an ben -].*apft l'co X."len 16. 51oöember ianbte IHiltife boöon einen Drurf on Söillibalb 'iUrdbetjnier in'Jiiirnberg. S^ie £rt)rift „Don bcr Jvei^cit eineS 0"^riftennienfd)en" U'ar bnniitniri)t uerbunben, luenng(eid) am Sd)tuiie auf fie tjingeiüicfcn mivb.ä!gl. Corp. Ref. I Sp. 268. ^üebcrev, *Jioc^tirf)tcn ,vir fiitdjeu:, Öcle^rtcn: iinbWartin «ut^er I ®. 278 f.9^iic()frgefd)id)tf I ©. 170. Äbftlin T ®. 384 ff. ffolbf ,lUu&gaben.A". „(h)n t'enbbrieff nn ben 'i^apft j|Seo. ben c^^e^enben. 2. ||Wartinus Sutf)criauf,5 bem tatelin i)ni\ beutfd) tiorn.'nn= belt. Söittembergf.8 Blatter in Cnavt, Ic^tes '-Blatt leer."2'rurf öon Soljanu (SSrüncnbcvg in SBittenbcrg. Jogi. 91. ». Somincr, Ciitf)fr=briitfe !c.


HalleMax&n Ät'nbbricf an beii X'apit ßco X. 1520. 3li). I e& beutfd^en iejteSau^ beni lotcinifc^en; 9Jr. 18 ber .Neiulrncke deutscher Littoraturwerke des XVI.lind XVII. .iabrluinderts' unter bcin Jitet: , Sendbrief an Papst Leo X. ||Von derFreiheit eines Christenmenschen. ||Warum de.s Papsts und seiner ]|.liinger Bücher<strong>von</strong> D. Martino ||<strong>Luther</strong> verbrannt seien. ||Drei Reformationsschriften aus dem.lahre 1520 <strong>von</strong> Martin <strong>Luther</strong>. a/S. !l Niemeyer. 1870.' ar ift e-J, bac- id) bie,|o 6if5t)cr mit ber t)ot)e unnb große bcijneö namenC' unnb gelnalt ,3u6ebrcliienfid) bcmuf)et ^abcnn, garfaft 3uborad)tcn unnb ,iuubirtinnbcn furgenummcnl)abe. "Jtber eljniß ift nu borfjanbcnn, )üild)-j id) nit tljor borac^ten, wMyiaud) bie urfac^ ift, baS ii^ abcrmat Im bl)r fd)ret)bc, unnb ift nemlid), basid) bormcrcE, Inie id) borfprod)cnn unnb uU)r wbc'ü auf? gelegt Incrbc, ba-3 ic^foE auc^ bcl)ner perfon nit borfdjonct fiabcn.3c^ lüitt aber fret) unb offcntlid) ba-j befennen, bao mpr nit anbcr»Betüuft ift, benn %o offt id) bct)ncr perfon liabe gebad)t, all'.ept baö erlirijft unb10 etde^t (' „crliilict" bie aStttetidergct ftejammtan^dotjo 1 1 Poncilio .VBC ID „bct"tef)(t C


4ffiii Scubbriof nii bcii 1.>npft t'co X. l-")20.bcftc uon bi)v gefagt l)abc, iinb Um id) bac> ijvgmb nit (lette ti)an, funb id^SfelbC' 1)1111 fct)ncn Ifcg loben, iinb müfte mei)ner fteger urteijU mit öoUcmbcfcntiiiB befrcfftigcn , uiib Inolt nit lieberB, ban foId)cC' mei)nc§ frcöcüö itnbboBl)cl)t bQ§ itiibbciipicl fingen, nnb mcljn ftveffücf) Itiovt lüibbcniffen, C\rf) l)abbiii) gciicnnct ei)n S)anie( ,^u änibl)loncn,' nnb toic ic^ beljn nnfcfjulb ßolitel)ifig t)abc befc^nlit loiber bel)nen i^cnblev Sljtticftruin,' mag ei)n igüc^erbct c§ lifect nbirfluifig üorfteljen.(S§ ift ja beijn gcrucf)t nnb beljno gutti« lebend namen t)n aller treltbeniffcn, bnrc^ Diel l)od)gelcrtcn Ijcrlic^cr nnb beffer geprer)ifct, benn ba» e-äiienuint inod^t mit ei)niget lift ontaften, er l'ei) ja inic groß er mnge. ;,^d)bl)n nit ^o ncrrifd), hai' id) allein benen angrel)ffe, ben l)bcrman tobet, ba^nl)ab id) oll|el)t bie Uiet)f5e gebabt nnnb forban bnbenn Irill , and)bie nit anyitaften,bie fonft fnr t)berman el)n boße geidjret) l)abcn. WiX)x ift nit toolmit bcr onberen funbe, ber id) luol tvel)B , lüie it^ auä) el)nen balcfen l)nnmeljncm ange babc, nnb frei)lid) ber erfte nit fel)n tan, ber ben crften ftcl)nauff bie cbebrcd)erl)n merff.3d) Ijflb mol fdjarff angriffen, bod) i)n bcr gemetjn Iffln, cttlid) nnt^riftlid)lere, nnb anff mct)ne Uiibberfad)er peijfftg gelueBcn, nit umb l)l)rcä boßen lebcnS,Bonbern nmb t)£)rer nnc^riftlidjen lere nnb fc^nl? milten, ttiild)-5 ml)d) %o garnid)tÄ berelnet, ba§ ic^ mljr^ mä) ^nn fl)nn genummcn f)ab, ^nn folc^cremßidfeljt nnb f(^er;jff jn Herben, nnangefe^en, loie ml)r baffclb etlic^ auB=legen, ^o id) t)ic (?f)riftu5 (Srcmpel £)at), ber auc^ fel)ne luibberfadjer anfj9J!Qtiri.23,n3. fd}arffer emfeitfcl)t nennet fd;langen tinbcr, g[el)Bner, blinben, be-5 tenffel-?SDii.'s.M.ünber, unnb fanct ^panlnö ben lUagnm t)ct)ffct el)n tinb be§ teuffet-5, unb ber""«w.T".' bol boBl)et)t nnb triegerel) fei), unb ettlic^ falfd) "^IpofteE fd)ilt er l)unbe, be=ailoriy.'n.'tricger unb gottis loort oorferer. SSen bie H3el)d)en feartcn oreu fold)-? l)ettenget)6rct, folten fie ouc^ inol fagen, e» recre nienmnt ßo pei)ffig unb ungebnltigal§ S. 5pau{u§ , Unb hJer ift pel)ffiger ben bie prop^eten ? "Jlber 3U iinBern,]cel)ttcn fel)n nnßer orcn ßo goi-' l^ai-'t ""^ toexid) tnorben buri^ bie mennigeber fd)eblid)cn id)mel)d)ler , ba-S, B"f'^''^ l^i)i^ "it l)nn allen bingen gelobtloerben, fdjreljcn lm)r, man fei) pel}ifig, Unb bie Inel)! luljr nn§ fonft ber lDür=l)el)t nit erliicrcn mngen, entfrf)ta()en \vt)x unB boc^ bcr felben bnrd) ertic^tcurfad) bcr pcl)ificfcl)t , ber nngebntttcfeit unb ber unbcfd)el)bent)cl)t. äßac- follaber ba§ falc^, Inenn es nit fd)arff bel)ffet? aSa« foII bie fc^ncl)be am ft^lnerbt,5cv, 4X. 10. Uien fic nit fd)arff ift ,',11 fd)ncl)bcn^ 5agt bod) ber propl)ett 'ber man fei)liormalebel)et, ber gotti-J gcpott obenl)i)nn tl)nt unnb 3n fet)er üorfc^onet'.Sarumb bitt id), t)el)liger oatter 8co, inottift bißc mepne entfc^nlbigiingbt)r gefallen laffen, unnb mid) gemiB für ben I)altcii, ber loibber bepnc perfon29 ^at AII nnb VI.') 3ic()r ()iox S. T). ^) Silucftcr 1>rictnj, i. 2iit()CK Srfjriftcn loiber if)n in 5


üonberii^iii SiMitüviff alt i)eit ~4-''ipfl ^-^(O X. 1520. 5nie lüdjt-: bofeic' tiaL'c für gemimmcn, imb ber alBo flcü)uiict fei), bcr bi)iuiunidjeinib gat)n bai- nttcr bcftc, ber aiid) fci)ncii liabbcr iiod) flc^niig mitiiemanb liabcn liioüc mnb licmanbc- boücv tcbcns,nllci)n lunb bc-jgottltcf}cn movti'j ivavlicljt UiiUeit. 3" 'lüi'n bingcii UiiU icf) iibeviimn gernei toclidjen, ba& liimt gottio Uni irf) nnb mag and) nid)t Hovlniicu noc^ öor=liiugnen. .'ont ijcnianb fl)ncn anbernn loalm noii niljr obbev mel)nc f(^nfftanbevc- uorftauben, bcr iivvlict nnb batt midj nit ved;t luirftanbeu.^ah ift aber Inalir. ^sd) bab frifd) antaftet bcu ;Jiomildjen ftnel, bcnman nennet 9i'omiid)en [)o^ , Unldjcn and) bn ielb-J nod) niemant aiiff erben10 anbcr-j befeunen muß, ben bao cv ici] erger nnb fdjenblidjer ben l}be fcl)n^oborna, ©omorr ober 5Babi)lpnien geineicn ift, llnb \]o niel id) mcrcf, bo iftferner bofebfilt l)i)nfnrt mibber ]n rabteii nod) ]n belffen. (ii ift alli-? nbiraußoor^lueljffelt nnb gmubloß ba liiorben. Jarnrnb bat micfje Dorbrnfien, ba-iman unter beljnem namen nnb ber "Komifdien firdjen fd)ebn bae arm öotrfi'. t)nn alter Hielt betrog nnb befdjebigt, ba Inibber bab id) mid) gelegt, nnb toilmic^ aud) nod) legen, fio Imig H" wi)v i"ci)n d}riftlid)er gebft lebet, ^3Ht baSid) mid) tiorme^ folc^cr nnmiiglid)er bing, ober tiorboffte, ettioas anf; 5nrid)tenl)nn ber aller grertlid)ften :Komifd)cn o^oboma nnb '-}?abi)lDnen, ^noor bic luel)lml)r Bo öiet iButtenber fd)mcbcl)ler Inibberftreben, ßonbernn bao id) mid) cl)nen20 fd)ulbigen biener erfennc alter (5l)riften menfd)en, bal)er ml)r gepuret l)bn ',nrabten unnb Inarncn, has fie l)l)e bo^ meniger |aU nnb mit geringern fd)abenuortcrbet Inurbcn Oon ben 9{omifd)en üorftorernn.Sann ba§ ift bl)r felbö i)l)e nit üorporgen, luie nn oiel jarlang anßSHom l)nn alle »eilt nid)t5 anbersi benn uorterben beä lcl)b§, bcr feelen, ber2-.gutter nnb aller boßcn ftnct bic aller fd)eblid)ften ercmpcU glel)d) gefd)niemmetunnb ebngeriffen bnbi'nn. SlBild)? allä offentlid) am tag i)bennann bctinift ift,ba burd) bie .Womifd) £ird)e, bie iior|iet)tten bic aller beijligift unir, nn morbenift cl)n morbgruben über alle morbgruben , et)n bubcn banß nber alle bubeubenfeer, el)u b^iibt nnb rel)d) aller funb bc-^ tobt>3 nnb UorbampniB, ba-J nit30 lool ^übenden ift, SLhic- mebr bofjbebt bic miige lui nebmen, inenn glebd) bcrlinbd)rift felbs ferne.Oiun bcB fic3ftu, bt-'llliscr initter i'co, luie elin fd)aff unter bcu uuilffcu,»itto.iü,if>.nnb glel)d) mie Xauiel unter ben lauicn, unnb mit Cfyd)iel unter ben icorbiou.|j^"-2fg"'''-äL^ao fauftu ci)uigcr mibbcr f;o üiel loilber iDunbcr, unnb ob bl)r id)ou brel)35 obber oier gclcrte frum (5arbinal ^n Dielen, h)ac' luerc baö nuter fold^cm'.bauffen l)br muftct el)e burd) gl)fft nutcrgat)eu, cl)e l)t)r furuebmet bcr fad)en^nbelffeu. gs ift auß mit beut 'Komifd)cn ftucl, gottis ^oru l)ntt l)bu ubir=fallen ou auffl)oren, ^x ift fet)nb ben gcnun)uen (5oncilii§, er Inill fid) nitunterJue^ßcn noc^ reformieren taffeu, nnb luniuag bod) fei)u Unittenbc' uuc^rift=!"> Sctrogen(' 19 i(!^iiic(J|(er A 39 ABC ^aticn ^iutcv „bod^" nodj ,iiit", io ba);bic Jicaatiou jlocinial in bcnt Saljc ftct)t Ouic int Icrt bic SBittcnbcrgcv öciommlausgafcci


G Wii Si'iibbtiet nii hm »l'apfl "c X. Iö2ü.lt(f)§ lt)OBcn iiit t)inbcrmi, bamit er erfüllet, ba'i sejagt ift Ooit feljncr mutter,•bcr alten 33abl)loneu , .|)tcre. 'älJl)r Ijaben öiel ge^e^Iett an ber S3ab^lonen,nod) ift fic nit gefiinb Jnorbenn, Inljr Inollcn fie faren laffenn'.@5 foUt lool bcljn unb ber Garbinaln Irercf fci)n, bas t)I)r bißem jamcrtücret, aber bie trandetit fpott ber er^nct), pfertt unb Inagen geben nic^t auff=bcn furman: boä ift bie urfad), loorumb C5 mtfr al^ctjt ift lel)b gclDeßcn, bufrumer Seo, bo§ bu cl)nn )öapft tüorbcn faift Ijnn bißer kl)t, ber bu Irolmirbig luevift 3U beffernu l^el)tten Sa^jft fel)n, ber 9{omiid)en ftuel ift bcljnerunnb beljniS glcl)cf)cn nit loerb, ^onberun ber boße geljft foUt bapft fcl)n, berand) gctni^Hc^ mef)r benu bu l)nn ber S5o6t)(onen regiert. '«C V3olt gott, ba§ bu entlebig Don ber e^re (hiie fie es nennen, bci)naller fc§eblid)ften fel)nb) cttluan oou eigner pfrunb ober bel^ncm oetterlic^ennerb bic^ l)alten niocf)ttft! furlnar mit folcfjer eljre foKt bitlid^ niemant benu3ubaa Sd)oriott) unb fei)uiß gletjcfjcn, bie gott öorftoffen f)ütt, gcet)ret ietinn,Senn fag ml)r, too liu biftu bocf) nutj ijnn bem Sapftum, benu ba^ t}be crgcr !•unb tior]n)el)ffelter ift, i)f)e nu'ljr unb ftarcter er betjner gettalt unb titelt tniB=praucfjt, bie leut ju befc^cbigcn an gutt unb feel, fuub unb fc^anb 3U mct)ren,beu glauben unb lnart)ei}t ^u bempfen? C bu aller unfeligft Ji'eo, ber bufittift l}nn bem aller ferlid)ften ftuel, SOerlid), id) fag bt)r bie Uiarliel)t, benuiä) gal)n bt)r guttis. -'o®jo ©. Sernliarb fei)uenn bapft (i'ugcninm flagt, ba ber Sfomifclje ftuel,»nie Jrol er fc^on and) ju ber fclben ijcl)t auff» ergift Irare, bod) nocl) l)nnguter boffnung be§ bcBernife regiert, äßie üiel me^r follen rv\)x bid) flageu,bie lücljl luut bißen brct) bunbert jarcnn bie boBheDt unb ha-i Uorterben B"nnloibberftatlid) batt iui ubir banb gcnummenl ^ft^ nit roabr, bae unter wbem irepttcn btjmcl ift uic^tv evgery, OorgifftigerB, beffigerß ben ber 'Jiomifc^el)off ? benu er inebt ubirtritt ber lurcten untugent, bas e§ »tar ift, 9iom fei)tior|!et)teu gcmcft ei)n pfort beö bt)infl-3, "i'b ift nu et)n rtebt auffgcfperreterrad)e ber belle, unnb lel)ber Cqn foldjer rad}e, ben burc^ gottic- ^orn niemanbtau jn fpcrrenn, önb fel)n rob melir übrig ift, benn %o lrit)r mochten cttlid; 3uluarnen unnb ert)altcn, ba-:^ fie non bem 'Komifc^en rächen nit öorfd^tunbcntoorben.©il^e ba, metin §. Dater, ba§ ift bie urfad) unb bertegung, loarumb ic^%o l)artt loibber bifeenn peftilentifc^enn ftuel geftoffenn l)abe, benn %o gar l)abid) ml)r nit furgenummenn rtibber bel)ne perion ^u lüuttcn, ba-3 ic^ and) gc= 35l)offet bfibe, id) lüurb bei) bl)r guab unb band öorbienen, unb für bel)n befti§gebaubclt erfant Inerben, ßo id) fotd)en bel)nen ferfer, ja beine l)eUe, nur frifd)unb fdiavff angriff, benn id}-? ad)t, a Inere bi)r unb üiclen anberu gutt unb11 „entlebigt" aSittciiBcrflct «ejammtausgobc 21 ubettrifft C 28 ift nur AW(„ift nu" SSittenicrgcr ©eiammtausgolic) 36 für ben SeftiB B „für bcn Btften' aBittentcrgcrÖefammtausgabc ys angrcif C „icf) attjU" aßittcnbcrgcr ÖSciommtauägabc


: fc^anben(yiii Sciibtuiff iiii bell "i'iHift ,iioo X. lö'20. 7felifl alltB, ^va-s alle öovnunfftige gclertc mcnnci loibbcv bte ciUev luufteu iiiuDvbnung bcljni-j undjriftlic^cn t)offs iiovmodjtcu auff,]ubvingen, Sie tl)im fur=mar el)ii luevcE, baö bu foltift tt)un, alle bte foldjem tioff nur aUi§ Ictjb unbaUt» übel tljim, fie et)ren (5liriftuni, alle bie beii l)off auffo aller meljft ,511macf)en, .UiirlUid), fie fcl)n alle gute (?l)rifteii, bie büBc ;Komifd) iel)n.^d) luill nod) lüei)tter rebcii. (?•? mere mir aucf) bafjeUi nie i)nn metjnt)evq htmmen, bac' icf) Iribber ben 'Ji'omiidjen Ijoff liette rnnioret ober ctlnaoDon tjbm biiputiert, ben bie locl)l icf) falic. bao l)l)m nit ;n lielffen, toft unbnu'itie imrloren umre, [)ab \d) i)t)n ooracl;t, ei)n nrlaub brieff gefdjencft unbi" gefugt "Jlbel), liebC' ^Kom. ftincf fnrt an, \va-i ha ftincft, nnb bleflb nnrctjnciii.'--'-'. n-für nnb für, inoe nnreljn iff,' t)ab nüd) al^o begeben i)n ba§ ftille geriigteftnbiern ber l}el)ligen fdjrifft, ba mit id) forberlid) mere bcnen, bei) n^ilc^enid) linmet. ba idj nu f)ie nit nnfrnd)tparlid) bunbelte, tbet ber bofee gel)ft fct)nangen auff nnb linirb beo geloaf)r, bcbcnb crlnerft er mit ei)ner nnflinnigcn!'• ct)rgil?ic!et)t feini biener ;\ol)annem (^eeium, el)ncn fonberlidjen fel)nb (Sl)riftiunb ber uiarlirl)t, gab t)bm elni. bac- er mid) unoorfeben-j riiffe i)nn ci)n bilpu=tation nnb ergriffe bei) eijnem mortlc oon bem 3>apftnni gefagt, bac- mbr qu=gefebr empfallcn ftiar. 2)a loarff fid) anff ber groß rumrebtidjer bellt, fpruetunnb fdjnalobt, al-S bett er mid) fd)on gefangen, gab fnr, er Inolt ju eftreu-•"©Ott unnb preljfj ber hel)ligen 'Komildicn firdjen alle bingt nnigen unb auB=füren, blicfe fid) auff unb oormafj fid) bei)ner gelnalt, Inild) er balm gc=praud)en inolt, ba-? er ber ubirft tbeologn-3 l)nn ber »nellt beruffen luurb, bcöer üud) gelniß loartet met)r ben beß bapftumbÄ, ließ fid) bnncfen, c-? folt X)i}mnit tttenig ba^u furtreglid) fct)n, too er 2)oetor 'n.'utbern l)m l)cerfd)ilbt füret.- Xa t)f)m nn ba-? miBtungen, tuitl ber fop^ift unfinnig loerbeu, bcnn er nufiilet, loie bnrd) fepn fc^ulbt aUet)n bc-3 Siomifrfjcn |tuet§ fc^anb nnb frf)mad)an mi)r fid) eröffnet [)at.l'aß mid) t)ie, .sjeljliger oatter, mei)ne fad) and) eim mal für bir ban=bcln, nnb bir bet)ne red)te fel)nb oorttagen. G--J ift bir on jlneljffell bcnnift,M ioie mit ml)r gct)anbelt t)ab ]n iHngipnrgf ber (^'arbinal B. 3irti,^ bet)u l'egat,furroar, nnbefdjeliben nnb unrid)tig, ja and) untreln, ^^n mildjec- l)anb id)umb bel)ncn tnillcn alle mct)n fac^ alßo ftetlet, ba-j er frib gepietcn folt, id)loolt ber fad)en ein cnb laffen fei)u nnb ftille fd)met)gen, 10 mei)n liiibberfad)erand) ftill ftnnben, iBild)-ö er lel)d)t mit el)nem Inort bett mod)t außridjtcn.35 Za incfet i)l)n ber futsel 5el)tlid)C' runiß ]u fel)cr, Dorad)tet mepii erbieten,nntcrftunbt fid) met)ne loiberfadjcr jnredjtfertigen, pbn nur Icnger failom laficn,unb nU)r ]n mibber ruffen gcpieten, be-ö er fcl)ncn bcfeU) batte. l'Ufjo ift-Jgefc^cl)en bnrd) fci)nen mntnjilligen freüel, baä bie fad; ift fei)nt oiel ergerSSillcn'Bcrger18 TÜmtebtti^ci (' „r^umvcblic^tcr" SBittciilicrncv öcfaiiimtau-igabc '-ix „iibn ml"Ocfammlausgatic'I %l. :bb. VI S. :J2y. -) Il)onui-j («ojctau, (icljc *b. II 5. 1 ff.


8(tili SeiibL'titf nii bni ~i*aplt S.'co X. 1520.liunbeii, bic ]ü bev Ijct)! an djnem glitten ovt limr. Xarumb luas lrtei)ttcrbiirnac^ ift gefolgt, ift nit niel)n, funbern beffelöen (iarbinnlis fc^utbt, bcr nitm\)x gönnen »noUt, bac- id) fd)löcl)ge, Inic ic^ p f)Ocf)li(^ 6att. äßas folt id)ha mc^r tt)un^Sarnac^ ift fntnnicn er (iarol bon "DJltltit!, auc^ beljner .Vt- bottfc^afft,Initc^cr mit Dieler müf)e l)i)nn nnb f)er rcljffenb unb alten öleijfj fnrtuenbcnb,bic fac^ toibber auff eljnen gntten ort ,^u Bringen, S^atJon fie ber (iarbinalt)od)nuitig nnb frebcüd) üorftoffcn f)att, ^u le^t burc^ I)ulff beä bnrd)Ieud)=tigften Ijodjgeborncnn (il)nrfnrftcn .&er|og gribrid) ,',u Sad)icn k. jutoegenbxaäjt, ettlid) mal mit mir ',n beiprec^en.' fgic Ijob id) aber mal-i mic^ laffennlDel)ifenn, unb bcljncm namcn ,^n elircn fd)tt)et)genn , bie fac^ bem 6rpifc^offju Syrier ober S?iid)off ,^u 9himbnrg t)orl)ören nnb fc^eljben ,511 laffen öor=luifligt, lT)ild)C' ol^o gcfc^el)en nnb beftctlet. Sa folt^ö t)n gntter l)offnungnnb frib ftunb, feilet ctjntjcr bcl)n groftcr red)ter fetjnb ^ollonnK- ßccius mitfcl)ner bifpntation yi i'eliptucE, bie er Ijatt l)f)m furgenommen inibber Xoctor(£arlftatt, nnb mit fel)nen Uiettermenbifdjen Inorten ftnbt er eljn funbtlin Donbem S3apftum'b, unb fcret auff mid) nnDorfet)en§ feflnc fanl)en unb gan|je5I)erc,''^ bamit beä furgenommen frib§ furfd)lag gan^ juftorct.^n be§ Jnarttet 6r Garoluc^ bie bifputation gieng fürfid), ^Jiidjtcrtourbcn ertoelet, ift ober niclitj auBgerid)t, hiil:^§ mi(^ nit tminbert, Seuntecf mit fel)nen lugen, fenbbrieffcn unb l)el)mlid)en bractifen bie foc^e nlßoDorpitterct, Doriüerret unb ,5urfc^eUct, bo§, auff mild) fel)tt ba-5 ortel)ll gefallenInere, cpn groffer felür on 3lt)et)ffel fid) erlmnbet Ijettc. Senn er fud)t mmnnb nit bic ltiarl)el)t. Sllfeo Ijab id) al^el)t tt)an, n)a§ mt)r ift auff gelegt,nnb nid)tv na(^gelaffen, bas ml)r ^ntljun gepürt t)att. ^sä) bcfenne, ba'5 an\ibieder urfad) nit el)n fleiju tcljü bes iHomift^cn und)riftlid)cn wcRene ift antag fummen, aber ltiü§ baran Dorfdjnlbct, ift nit mcl)n, fonbernn G-ctii fd)ulbt,3tßilc^cr ct)ncr fad) fid) untcrlnunben , ber er nit manf3 gnug gchicBcn, bnid)fet)n e^r fud^en bie SJomifdje lafter l)nn alle teclt ]u fd)anben gefcljt l)att.Si^cr ift, S). 2>. i'eo, bcl)n nnb bec^ 5Komifd)en ftuel fel)nb, Don fet)nem ct)nigcnercmpcl m.ag cl)nn t)bcrmann lernen, ba^ fct)nn fd)eblid)er fel)nb fei), mcnn el)nfd;met)d)ler. 'iüah batt er mit fel)nem fc^mei)d)lcnn angerid)t, benn nur fold)unglud, bas fel)n tiinig l)ctt miigen juluegen bringenn? 6« ftindt i^t ubclbc'ä 'Ji'omifdjen l)offi§ namen l)nn aller luclt, Xie S8epftlid)e ad)t ift matt, biciHomifdjc un)inffent]cl)t batt el)n bofie ge|d)rel), mild)er fcDnifj tncre geboret,130 (id (sarolic' unb mcljnen furfdjlag bei? fribc' nit l)ctt norrudt. älMlc^s er and)nu felbs empfinb, unb »nie iuol ,5U langfam unb Dorgebenc' uniüiüig ift iibirmc^nc au^ gangene bnd)le, baä folt er Dort)t)nn bebac^t ^abcn, ba er nadj bem5 „l^crr" ftott „er" B unb aiUttentcvger @efammtau§3a%e 7 bic fic^ A^ 9 -^icr^o^ A»31 „benn ein f^mcic^ter" asittcn'6crgct ©cfammtauSgoBc 36 meinem AB .'JS „Valien'fc^lt in atlcn Shiägaben Bor 2Balcf)') ,^11 3l(tcnburg, fiiicbciitncrbn inib *>.'id)tcnbetg. -) Sieljc 9?b. II £. 15:) ff.


CHii Sciibbviff an beii 'fPi^ '^'"^o ^- l-"i-0. 9nun, Uno Li)it mütigc-J 9cl)lcs rof?, l)l)iinnevt, iiiib nid)t-i mcl)v, beim ba-5 iciiiic,mit beiincm groiicn itad)tct)ll titcf)ct. 6v mct]ncttc, ber ct)teU iitüu, icf) Imirbniiif) für bi'ljiu'm namen fiiidjten, t)I)m vatom (affenn iinb fdjlnctjcjen (bcii berfünft unb gcfdjicf (icfclit , tialt id), f)ab er fid; nit tiormcffenn). 5tu ßo er5 ftl)ct, ba-3 id) nod; gctroft bl)n unb mii^ Jncljttcr ()6rcu laffc, fumpt l)t)m bicfpate rein fet)ne'J fretielS, unb U'irt l)nnen (fjo er anberc' i)nneii Inirt), ba»el)ncr l)m IitjmeU ift, ber ben l)od)mntigen loibbcrftnlit unnb bic normeffencgc^fte bemüttgt.®a nu nidjtj burd) bie bifputatiou tinut aufjgeridjt, benn nur grofferI" unetirc SiomifdjcÄ ftucl-J, ^)ft @r (5aro(uö ju ben Hetternn mcl)nf] orbenfs fummcn/rabt begcret, bie fadjc ]u fd)lid)ten unb fdjUieligen , nie bie ben nuff allerImißtift unnb ferüdjft ftunb. Xa fel)n ettlid) tapffere Hon ben felben ^u m\)xgefiinb, bie >riel)ll e-J nit ,5ut)ornu'itten, ba^ mit gelualt gegen ml^r mug dWa-igefd;afft Incrben, foabm fiegcrt, ba-:- id) bod) Uiolte bel)ne pcrfon, fo- 33., ct)reui=> unb mit untertlieniger fdjrtfft betjn unb meljn unfi^ulb entfdjulbigen, lior=meljncnb, cö fet) bie fad) nod) nit l)m abgvunb norlorenn unb lmrl!lrel)ffelt,Irio ber \i. 33. Seo Inolte nad) fel)ncr angeporner t)od) berumpten gütic!et)t bicl)anb baran (cgenn. Xie tuetjU aber id; alkpt t)ab frib angepotten unnb be=gcrct, auff ba-5 id) ftiUem unnb befferu ftubierun lonrttcn mod;t, ift ml)r baäs" cljn liebe frblid) bottfd)afft getüeßen, tjob fie mit banif auff genommen unnbmicf) auffs Iniüigft Icncfen laffen unb für cl)n foubcre gnab ertennet , {50 eäalfeo, Inie lDi)r lioffeu, gcfd)el)en moc^t. Senn id^ aud) auß feDner anbcrurfad^ f50 mit ftardcm mütt, Inorttcn unb fd)rel)ben gclncbt unb gerumort f)ab,ba§ id) bic nt)ber legt unb füllet, bic id) tnol fa()e mpr tueptt ]u gering fel)n.2n 3llßo fum id) nu, .V). 3>. Seo, unb ju bel)ncn fueffcn licgeub bitte, %o cSmuglid) ift, InoUift bel)ne t)enb brau tegenn, bcu fd)mepd)lerun, bie be§ fribsfel)nb fepn, unb bod) frib furgebcn, el)nen ,^ülinn epntcgcnn. Sav id) aberfolt tilibberruffen meV)ne tere, ba Unrt nidjt» auß, barff» l)l)m aud) nicmantfurncbmen, er loolt benn bie fod) nod) l)n el)n groffer geUiprre trcpbenu, ba3u Ijn mag id) nit lepben reget ober maffe, bie fc^rifft aufe^nlegcn, Sie tiiet)t ba^^toort gottiö, ba-? alle frel)bet)t Icrct, nit foH nod) mufj gefangen fel)n. 3i*oml)r bißc 3)Del) ftucf bteljbenn, fjo foU ml)r fonft nid)tÄ auffgelegt tücrbeitn,ba§ ic^ nit mit altem luiUenn tl)uu unb lepbcn UnU. ^sd) bpn beut Ijabbcrfel)nb, luit niemant-S nurcgenu noc^ rcpiien, id) luill aber aud) ungerel)b,it fepn,35 toexh id) aber gereljljet, loit ic^, ob gott toil, nit fprad)lofj nod) fd)riffttoßfein. te§ mag l)t)e bct)nc .Sj. mit lel)d)ten tur^tcu »nortcn alle bifjc t)abbercl),^u i)l)r ncmeu unb auf;tilgcnn, unnb baneben fd)loel)gen unb frib gepietcn,lüilc^§ id) altliept .julibrcu ganli begirig bi)n gelueijcu.S)arumb, mel)n .'0. Patter, looltift l)l)e nit Ijoren bepuc f5"lK"i'^'-'"« finger, bic bo fagcn, bu fel)cft nit cl)n lautter menfd), fonbernn gcmifd)t uüt4 geji^iätiii^ait B 28 nciiiant A 29 gduoirc 1 '') ©ict)e ©. 1.35 iiitt jtjvciljlofe C


?lu (*'iii Sciiblitiet alt bi'it '|iiviftnc- unb fet)nc ftattbaltcr, %o fic bod) alleiDoUen fel)nc ftattl)altcr fei)n, unb id) furlüar furcht, fic fct)cn al^u it)arl)afftigfct)nc ftattbaltcr. Xcnn cl)n ftatbalter ift ijm ablocßcn fetjnes ^crruu etjnftattbaltcr. 3Benn bcn cl)n 3?apft l)m ablneBcn C^tjrifti, ber nit bmi fel)nembertjeu tuonct, regieret, ift ber fclb nit al|u irarbafftig (5brifti ftattt)alterSÖaö mog aber benn clju folc^er I)auffe fcl)u, benn el)n famlung on C^brifto ^Sßa-ö mag aber and) benn ci)n fold)cr ü^apft iel)n, bcnn el)n (^nbd)rift unb'•»•Stbtgott^ iöic Diel beffer tbetten bie l'lpoftel, bic fict) nur fnec^te Cbvifti i)nn^l)n tnoncub, nit ftatbalter bcj ablveßenbc?, nenneten unb fid) nennen ließen!3cl) bl)n niUel)d)t untiorfd)ampt , ba§ id) ein fold)c große büf)c ]xi lerentücrbe nngefcben, fou li)ild)cr bod) i)bcrman foH geleret Inerbcn, unb rtic ettlid)beljucr gtjfftigen fcbmcl)d)lcr bid) auffmerffen, ba-j alle tünig unb rid)ter tbronHon bl)r urtel)l empfabcn. '^Iber id) folge bi)ri)nn 5. U?crnbarb t)nn fcDnembucf) -ju bem ^apft (fugenium, lüilc^-J billic^ foltcu alle Sepft außloenbigfünbcn. ^sd) tf)uc c« bbc nit ber mci)nung, bid) ]u leren, ßonbcrnn auß lautiertrelDlid)cr forge unnb pflid)t, bic l)bcrman billid) ^lüingt, auc^ i)nn ben bingcufür unßcr ncbftcn um betummcrn, bic hoä) fidler iei)n, unnb leßfit uno nitad)t babcn auff luirbe ober unlüirbc, ßo gar Dleljßfig fic rtar npmpt bcc'ncbftcn far unb ungefar. S;ie lr)ct)ll id) bcnn h3cl)B, tnic bet)n .Sp. »oebt unbfd)U)ebt ]ü 9t^om, ba§ ift auff bem bod)ftcu meber, mit un^elid^cn fcrlicfel)tenauff allen ortenn touttenb, unb i)nn fold)em jamer lebt unb erbe^ttct, ba»bl)r and) Inol not ift be§ attergeringftcn (5f)riftcn bulff, Bo f)ab it^§ nit fürungcfd)idt angcfcbcn, 2)ac' id) bct)ncr majcftet ßo lange üorgeffe, biß ic^ briibcr=iidja liebe Pflicht außrit^t. ^c^ mag nit fd)mci)d)lcn i)nn fold)cr ernftcr, fer=14 bicmi'itigcu (. '-i'j tSugeiüum.\-' -K imljcgiicfjcu C


Cviii Seiibbrii'f mi bcii ~|>apft Vcü X. 1520. Hlidjcv l'adjc, l)iiii Unldjcr (50 inid) i'tt(id) iiit UuiUcitu luivfti1)cu, luic id) b(\)nfmuib unb incljv beim iintcrtfian fcl), fjo mirt er fid) IüüI fiubcu, bcr ciStiorftcl)t.3lnt cnb, ba-j id) nit leer fummc für b. §. ßo bviiig id) mit mi)v cl)nbud)te,' unter bcl)ncm namcn aiißgangcn, ju ct)ncm glitten Uninfc^ unb anfangbes frtbs iinnb guttcr £)offnung, baraiiß b. ö. id)nierfen mag, mit \va^ 9e=fc^efften id) gerne luoüt unb and) frud)tparlid| moc^t nmgalin, tuen na)r6 fürbel)nen unc^riftlidjen fd)mel)d)lernn muglid) Inere. (55 ift el)n flcl)n biid)[e,§0 ha-i papt)r luirt angefet)cn, aber bod) bie gan^ fumma et)niß 6l)riftlid)en[eben brl)nnen begriffen, %o ber fl)nn oorftanbcnn luirt. :jd) bt)n arm, l)abnit anbers, bamit id) mei)n bienft ertepge, ßo barffftu and) nit mel)r bcn mitgcl)ftlid)cn guttcrnn gepeffert mcrbcnn. Xa mit id) mic^ b. .*p. befitbe, biel)()m 6ct)Qlt emig ^^tjcf"'^ C^t)riftu«, ^il^JJt(i5i.3u Sßittenberg! Sejta ©cptcmbri?. 152U.2 „wot" fel)lt in B unb in bcv aLMttcnbcrfler öeionimtauc-gabc 1 4 2:ic gonjc ^t'tcfe^It in C; bafür fielen bojcHift bie brci Sui^ftabert „.\. S. W." baä- ift cntlocbcr Cliristus .^alusMe;i ober Christus Spes Me;i.') ©cmtiut ift bie Sdjrift „üon bet ^reiljeit eine^ ßtjrifteiinienjc^en" ; bie äBittenbcrijovöejnmintQUogabc mertt irrig an: ,Liber de captivitate Babylonica^, ebenfo bie 9lltcnburgcr.


35ou bcr evrei()cit eiucc* ^rjriftcnwcufdjeu.1520.9)2it beut „Senbbvief an ben ^l'a^jft l*eo X." gleid),5i.'itig, aber iüd)t bamitUcvbunben, i>vfd)ien Viit^er^ ©c^vift „öon bcr Steilheit cinc^ C^l^viftcnmenfc^en".Sie ift eine bcutfcbf Searbeitiiiig bcö Tractatus de liherlate christiana, nieldjcrfür ben ^papft beftinimt limv. Über il}Vf Piitfie^img fie()e bic G^inlcttung ,511 bcineben be^eidjneten „Senbbvief". Webviuft fonnte fie 5Jli(titj fdjon unter beni1(3. 51oOcniber 1520 Uon (h'fnvt am nn Sßilltbnlb ^J^irrf^etjmer bei-fenben. Überibre 5Bebeiitung fpridjt !i!utber fid) am (5^nbc feines „Seubbriefe" fetbft alfo au«:„e^5 ift ein flein i^üd^le, fo bae 5papier tuirb angefel^en, aber bod; bie gan,^ Summaeines cbviftlittjen l'ebenö bavinnen begriffen, fo ber Sinn üerftanben Irirb." 3öirIjaben in iljr bie britte ber fog. großen 9ieformatiousfd)riften.©cluibmet bat fie 2utt)n in ifjrer bcntfdjen ©eftalt beut Stabtüogt .öermannl'Uilpfort ]u ^^ii'idau, metdjen er aber irriger Söeife '.Oieronljmns' bei^t. (Jmpfotjtenmar i^m berfelbe al* ein IRann, ber „l'icbe unb 1'nft .jn ber Ijeiligcn Sdjrifttrage", Don 3o()Qiiii £l)lPiu6 (SBilbenauer) aus Gger, ttieldjcr ücrmut()lid) umjene ^"^cit (Dftober 1520) ben nut ibm gebannten 9{cformatDr in SBittenberg be=fnd)t I)atte. Vutber moUte nun burd) feine Sßibmung bic „.ftniibfd)aft unb Jreunb^fc^aft" mit JJJülpfort anheben, bie bann and) fortbeftanben §at, bis burc^ firdjlic^c^tuiftigteiten in ber ^t^i^Quer ©emeinbe eine Gntfrembung j)tt)ifd)en i^nen eintrat.Sgl. ^Hiebcrcv, '•Jindjric^ten I S. 170. :^iitt)crs eigene! llrt()cil oben ©. 11. Äöftlin 1S. 387 ff., tno ©. 395 f. eine fut^c ßtjatnttetiftif ber brei großen ilicfottnatioitSfd^tiften. flolbc,"Bkrttn l'uttjcr I ®. 274 ff.3u bciii Sßorimiiu'u 3J}ütpfort>o »gl. ^iifolaii-: .fiausmaimä 35rief an Skptjan dtottj Dom2. SinniiQi; l-'i2G in bot fortgelegten gammlung lion alten iinb neuen tfjeotogifc^cn Sachen1727 S. 10, über Soljann ®i)tBiuo ßijptianl 5)iü^l. llrfiiubeu I S. 451 unb Je SBcttc I ©. -522f= (Jnbctä, ;i!utl)crs 58rief>v)ec|iel II @. 511, Pgl. ©.505), über i.'ut^crs fpäteve Stellung ju9Jiiilpfovt .Höftlin II ©.278 ff.S)aS angebltd)c 'Jlutograpt)«!! .liut£)ev§.i'or ,^cl)n 3taf;rcn warb in ber StUgcmcinen (Jüangelifd)=Vutf)erifd)en .ftird)cn=.^citung (1879 £p. 161) mitgetljeilt, ba^ bas Criginalmanuffript pon ^.'nttjer'j


6t)riften''MlartinnsiUiittcnbcrgae.3>Dn bfv JvvfilKit oiiic-:- Pl)vifti'iiiiii'm'rf)i'ii. l-'>20. 13'Sermon öon ber iVreiVit eitie§ G'f)viftcnmcnfcl)ou' fid) in iBnbopcft bi'finbo, nnb^mnr im (Mcnevalardiiti bcv rtinn(?c[ifd)cn Äivd)c 9(ng5buvgcv .ftonfeifion. Slnf nit'^cveCh'hinbignnfl icitcnc' bor 5H\'battion c\onannter ,Hircf)cn,^ntung (1879


äuffevftenl^nt^ev«,14.35oii bfv Jveifjeit eines (>l)riftonnu'nid)i'ii. 1520.^Pfarrers üon ©perics in Cfacrungain M. 53Jicf). ScTjUiar,', gelangte, bev c« 1852tt)iebcv bem oben 6e,5etd)nctcn @cnerQlovcf)iü ^nm (5)efd)cnf inacfitc."SÖefentlid) ftinimcn mit borftefjenbev 33efc^reibung bie eingaben in bev £cf)rift,A'iitt)CV5 Icftament. i^efprocljen öon t*. ?l. 3^oletct)aü, eü. 'I^farret in ^Bubopeit.Wit einer '|^f)oto(itf)ogrQV^ie bev CviginoInvEnnbe. ^nbapeft, 1881. Svutf öonißictov Ciovm^an^h)". S. 28 f.unb S. 2, nnv ba§ an Icfetcvcr Stelle .ffvcfe ivvig3ot). Gl^viftian genannt teivb.Xa uns bnrcf) bie 2?etmitttnng bes .fiönigl. *|U'eu^ifc()en 'ffiiniftevinme bevgciftlicf)en y(nge(egenf)eiten bie '-Pnbapeftcv .tianbfct)vift juv @infi($t oovgelegen ()at, foevgnn,5en nnb bevicfjtigen miv bie obigen 5}littf)ei(ungen.Sßov bem angefalicf)cn 5Jtannftvipt l'utf)evÄ finb ,^toei 3?lätter miteingebunbcn.9(uf bev Süiffeite bc5 evfteren beiiclbcn ift bie gebvudte ".Itn^eige geftcbt: „4


9)on bcr fvvfitictt cinc-3 Pl)riftfnmcn)c^fn. 1520. |",93ütcv auf bfii £o^n als aiitographon LuÜiPii übevüefcrt lein. 3oI)qiui Sicgnuinb9JIörl mar biirdj feinen 3?ernf anf eine '^irüfnng bee empfangenen G)cfcf)enfc- ge^miefen ober fonnte fie, ba er in beni -JJiittclpunft banuiligcv Vntf)erfovfd)nng lebte,Hon gviinblicfjen .ftennein anfteUen taffen; aber ev bat feinen i^ermevf in bev2d)cntnng*:-nvtnnbe gemadit. ilhevgebcn mir bie folgenben 3?efit5er bcr iöanbfdivift,tt)elci)e an bcv überlieferten 'Jlnficf)t über fie einfacJ) feftgel)alten baben, fo ift fie boci)ju bcr ^Prüfung bes xcftamcnts V.'utljer'S uon 1542, meiere Don einem bnrd) ben6enera[ = .ffonDent ber eDangclifdE)cn .ftirc^e Stugsbnrger .Ronfeffion in Ungarn ein=gefegten .fiomite im ,3a^re 1879 üorgenominen ift, ^injuge-jogen nnb bierbei für„ein au* ben jüngeren 3a^ren l'utber^ ftanunenbee \Hntograpbnm" iintbery erttiirtworbcn, beffeu Sdjriftjüge „anf bicfelbe Aoanb" l)inroiefen unb nur „jugenbtid)cr nnbfrnftiger" feien aU in bcm 2eftonicnt öon 1542 (f. (^. 5t. Solefc^all a. C. 3. 1 f.).xro^ altebcm ift e« burd)auÄ irrig, in ber .fianbfc^rift ein 5(utograpI) S.'ntf)erä,5U erblictcn, nnb e« ift unbegreiftict), baB man fid) fo lange tiinfd)en fonnte. Siefelbft giebt fid) nic^t bafür aus : bie 'Jiotii ^n '.Hnfang 'Pin guets nu^lirf)-? bnet^lin«on D. Üutl^ers eigener ^anh. ' trägt nidjt ibre 3üge nnb i)at feine i^eiociefraft.3n ber votb aufgeführten Überfc^rift '»on ber frel)'^ait ainec- Priften nicnfi^en.'(nid)t 'fret)t)eif unb 'eincS', tnie oben angegeben) fällt fd)on bns boppelte „ai" auf,eine 2d)reibn.ieifc, bie, obg(cid) fic^ aucb „ei" unb „et)" finben, im 2crte üor=roiegt, bie aber fcineetoeg« l'utbern eigen ift. ©erabciu abfd)retfen non ber3lnnabme, bas 2ct)riftftücf rubre öon 's.'utberÄ eigener öanb ber, mußten bie burd)=gebcnb« oorfonnuenben (Vormen „baupft" [= "i^apft] unb „baupftum" [= '|»apft=tbum], „pam" [= '-Bannt, 3?äume) unb „pamen" [= 3?üunien], bebenflid) madjcnbie faft inuner Hcrmiebene Unilaut5be5eic{}nung in „falig", „faligfait", „faUgftid;",foioie baß „Göriftus" nnb bie baBon abgeleiteten Sßüirter, mobi au-jnat)ms(os,obne 't)' gefd)rieben finb. Pnblidj aber finb bie Sc^rift.jüge nict)t im geringftenbie \.'utber-3, meber in feinem Sllter nod) in feiner Qugenb: ber btoße 'Jlnblirf ber=felben überzeugt ben fiunbigen baöon.^So Ijaben wir benn in bcm angeblicbcn 5Iuto(\rapbon SL'utber-; nur eineStbfdjrift, unb ^roar, wie fc^on au§ ben I)ertiorget)obcnen "punften erbeltt, obnegroßen SSertb- &5 finft aber ibre 9?cbeutung noc^ baburd), baß fie nidjt etwanad) bcm wirflid}en Criginat gefertigt ift, fonbern nac^ bem fet)lerbaften 5lbbrucfber llranegabc, welchen wir unten mit B bcyicfjnct Ijabcn: '-Beweis bafür ift bas^ei)Un berfelben SBörter, weld)e in B ausgelaffen finb, fowie bie Übereinftimmungmit einem ^nia^ in B, mögücbcr Söeife jebod) mag ein 'Jiadibrnrf iwn B öor=gelegen baben. ^i\x fprad)lid)er t^bovafter läßt ibren llrfprung in Sübbcutfd)lanb,beftimmter in Scf)Waben, öermutben.Öoc^bcutfd^c'^lusgatcn.]|4>uittcnibergae. ?lnno Tomini 1520. " 'JJiit liteleinfaffung.||12 '-Blätter in Cuart.tnicf i'on ^»oljanii ftrünciibetg in StJittcnbcvg.frlhon') ^roffffov n. fiöftliu in •*>nllc a. S. ift nii* eigener (*iiifirf)t in bio .Sjniibirtjvift bfv=DJIciiiHiifl.


5Uncs|1 ^Iß ä>oii bcr 5rt'il)cit riitcä (>l)riftcimtoiifd)cii. 1520.B. „ison bcv fret){)cl)t el^neg 6I)riften ||mcnfd)cn. ||93lartitiii5 !i_utf)er. || (5^\iißiüttcnbevgf:||3m|1IX. iax. '" '3Jlit litcletnfoffunfl. SÜtelrüdieite(icbrudt. 16 iMättcr in Cimvt, letzte Seite lecv.2riirf Don 9Jiflc()iot i.'ottt)cr in l'fip.^ia- S'nl. 31. ö. Tommcv, l'iitl)frbviirti' k.iS. 90 *Jh.17r).G. „UJon bev frcl)f;e^t ||cl}uee 6f)riftcn \\mm']d)cn. ||^Jjiartimie i.'iitf)cv. 1](VjuiUiittenfccvg : 3m||XI. iar. !|" 93tit liteleiiifafiimg. litclrüctieitfbcbnicft. 16 Jölättcr in Cuart, Ie|te Seite leer.Sriicf üon 5)!elri)iov *v'ott()ev in l'fipjig. Sgl- ?I. B. Sommer, '!.'iitl)i'rbrucff k.


2.jj23on bcr Ji-'ciflfit ci"t--' (>f)viftciimciitrf)cii. 1520. 17I. „93on bcr 5ret)£;cit eljng 6!)rttten mcn)cf)en: i^on |l "lllortiito *,!itt^ev felbsteütfd) gemad^t. ||aStttcnberg. " S;aruntcv ein .t>ol,3fci)iütt. liteUIIrüdfeite bebnicft. 10 '^lättev in Cuart, le^tee Slatt teer,Iitclt)ol,5irf)nitt: yutl)ct (lüdjf eine 5ioiiiic, loie bic (vrlomiev ^tu-igntc, SeiitfrijCSchriften »b. XXVII ®. 175 llx. 16 aitniebt).K. „^jonn fer {yre^l)et)t || el)nii' 6l)riftenn[inienid)cn. ;"^Jtartinus Sut^er.iaSittembergf- ]!1521. " TOit litclcinfaifimg. litrlrüdfcite bebrucEt.12 3?lätter in Cuart, (efetc Seite teer. 'Mi (Jnbe: „^ ©ebrurft tjn2Bittem6ergf burc^||^o^n. örunenbergf. 1521. 'a}nt. 51. Tpmmev, l'iitlicvbriicft jc. ®. 101 'Dir. 19o.ü.bcr 5rel)^cit ct)nt'5 (itjriften menfd)en. Ij 5)iartinu5 L. „4'on ||Vntl)cr. -i'uittcn^bcrgae. -Ml.Ss.Jliri. "i itctrücffeitc bcbrutft. 1-1 'J?(ättcr in Cnart,le^te Seite leer.Sriict Doii 9JJe(cf)tor Vott^cv in SiUttcnbcvij, firij im (»iecicnial! »ou B nnb ('jpvocf)Iic^ eng an A l)altcnb.M. „4*on bcr frc^fiaiti]ain# Sl^riftcn |jmenfctjen. 1|'"Kartinuä i^nt[)er.|| TSf'M.D. XXI. ;" Wd iitctcinfaffung. U iBtättcr in Cnart, (cfetes2?lntt leer.Trnct Don Sitönn Ctmav in ^Ingsbnrg. S^gt. 51. v. Sonimcv, yntf)ov=jc. bvncfe S. 102 Tix. V.H.N. „5}onfetbeber frel)(;cit ||cin§bütfc^ gcniadjt.ß^rifte3"men fc^en: Üon llJar^|| H tino ^s^ut^erSßittenbcrg 3m .XXI. iar. "i;itel=\\ || jjrücffeitc hebrutft. 16 Slütter in Cnart, Ic^tcs 3?latt leer. Stnt 6^nbe:„(Sebrurft jn 33afel burd^ ||Slbam "l'ctri. "^iflnjer, 5lnnalen bev älteren beutjc^en Sttteratur II 9iv. 1069, unb (Jrinngcv9tu*gnbe, S^entfc^c ©cf)viften a?b. XXVII £. 174 *)tr. 7, geben unabhängig uoneinanber 3' » iSogen in Cnavt nn: fic idjcinen ein befeftcä ©reniplav bcfctjriebcn^n Ijaben.O. „5i)on ber ^rei)f)eit |1ci)nee Pf)riften \\nicnid^en. ||S). TOartinu5 Suf^er. :UJuittcmberg. ||531. 2;. 3:riii." -3JHt iitckinfaffnng. iitclrüif leitebebrucft. 14 ißlätter in Cuart, lefete Seite teer.£tucf oon 9]JeLd)ior ßottl)cv in äBittenbcrg. i^gl. 51. H. Jommev, i'ntl)et=bvnttc JC. S. 171 5h-. 324.^arboe fü^tt in bem „ScrjeicfiniB einer Sammhing uon Autoj^raiihisTiUtheri" bei @. ©c^ütie, £. 5J}attin 8utf)er-> bi-sber ungebtudte abriefe 5?b. IIIS. 301 9tv. 43, folgfiben iitel onf: „S8on bev fret)f)eit et)neä (Hjviftcn meni(^ertJ. 9JlQttinii-ö Snt£)er. äöittemberd) M. D. XXIII." So aber .»3arboe loenigiorgfältig üettäf)vt, (o mag er O meinen. SÖJii mögen bal)er nid)t, mit ber tn;langer 9ln*gabc einen bejonbetcu 2rnrf bavaus ju machen.P. „iJon ber 5rel)= ^eit ciniß (^i)xu ften inenfrfje. 2: 53lorti: Sutljer:\'.3S5ittemberg: 1524. "^it iitcleinfaifnng. litelrüct)eitc bebrucft.]|16 33lättcr in Cuart, bic brei testen Seiten leer. 'Jtnt (Jnbe: „6e=brurtt l)n ber d^urfüijttic^en Stat||^'i'icfaiy burd) ^bxq, ©aftcl. 3niüier onb jmen^igfteu 3ar. "unb barunter ^iniidjen einer iKanbleifteoben unb einer 5)ianblciftc unten .jniei 'öül.^fiiinittc neben einanber.^oljidjnitte am £cf)luiie ä nnb 3. 'Jicttn*!ibn ^Jiartino intifciQ. „U>on ber frel)^cit ||eines (it;riftcn nienfc^en, ]|fetbö ieütfc^ gc= madjt. ''JJt. 3). Oiiij. " ]| |!lUit liteteinfaffung.Sntber? SBcrte. VII. 2


'";iM.D.XXVl.fünfft)unbcrtSienftbavfcit eine« ij 6f)riften '']JJenfcf)fn. 1,Söae?(inc5menfdjcn.3ig1218 33on bft fVtfi'K't fiiif* C*"t)viftenmEnict)en. 1520.28 5BIättev in Otto», bic brci legten ©eiten (ecr. 9(Tn 6nbe: „c 3"Strapiirgf ||UX) SBoIff I|Äöpffetn. " iinb borimtev ein SBIöttc^cn,folnie bie Signatur „biij".R. „i^on ber J^tet^'^eit eines Pf)viften 9]Jcnfc^cn, jMaii. Lutli. SBittenb. ir)2.'>."3n Cftati. unb 58» bns SBotmort.3*1. 3^'' unter bot Übcrfdirift „3!oii bct g'^ciljcit Eines Pfiriften 9J}en?(^en."t'utf)erä £c()rift hü m. W]^- 5?I. ?y4a ba? 9}at^h)ort.Ilaä) 3opf, 3(ugs6urg5 33ud)brucfcrgefd)icf)tc II


3?cin bcv fftcitjeit ciiieö Pt)viftfninfnicöcn. 1520. 19"üJnnaUn k. II ^Iv. 1046, .^ufaniinengcftücftee 'l'rohiitt niie, bae fein unfein ivgeiibeinem 33evie^cn berbantt.51ieberbeutfcf)eÜbertragung.„i*an bev fr^I)ct)t ctjnee |16f)riften nii)nii:t)en. S. Martinuö Siit^cv. :;1|»ittemberd^ 3m rriij. 3are. " TOit litcleinfaffung. litetrüdfeitc||bebrucft. 12 Siätter in Cuott, le^teä 58Iatt leer.Srucf i'on Tielc^iot Sott^er in aBittcntcrg. Jic SPeic^veibung bicfcS Sntcfcäuon ,!pat6oc a. C. 'Dh. 44 Bcftätigt iniicr unter gefällte?- Uvttieit über fein„SJerjcic^niB".Ta« 9}erl)ä[tniB aller 9(u5ga6en ,511 cinanber Bcrmögen toir nicf)t feft^nftellen,ba fie uns ,iuin I^eil nic^t mef)r tjorliegen; trir belci)rnnfen un« auf eine gröfjere3a^l berfelben, tcetcbe juglcicf) bie trid)tigftcn enthält.A ift ber UrbnicE; barauf beritf)en B, D, K, L unb M. 'Hu^ B ftaninienc;, H unb N. gür E unb G tjat D .^u ©runbe gelegen, für bie nicberbcutfd)cÜbertragung K. 3(uf L ge^t ,^urüt!.35on ben ©efammtauSgaben bat bie ^enatx unferc Schrift nic^t aufgenommen;barum {)at ftc Sotiann 'Jturifaber feiner th-gän.^ung^auegabe, (fialeben 1564 ISl. 9"— 16", einöerletbt. Sonft finbet fie fic^ nodt) in ber Söittenbcrger VII 15.5458t. 60» — 67», in ber 9tltenburger I S. 358 — 367, in ber Seipjiger XVIIS. 382 — 392, in ber Söalcbfcben XIX Sp. 1206-1235 unb in ber (frtanger,Scutfc^e Scbriften XXVII £. 175 — 199. Slu^crbem bringt fie nod; A getreu inSc^rcibttjeife unb ^nterpunttion, nur mit 5Befeitigung ber ^etiler barin, bas obenS.3 bcfd^ricbenc ^^eft (*){r. 18) ber 3teubrurfc beutfcficr t'itteraturlperte k. S. 17 — 39.3n ber lertttiiebergabe folgen mir A als bem llrbrud, berücfficfjtigen burci)=gebenbS B, K, L unb geben öcrcinjelt aucb Seearten anberer \?Iu5gaben; bns58ubapeftcr 51tanuffript bat nad) unferer obigen 5;artegung feinen 3tnfprucb auftoeitere 9?eacl)tung, mir toerben ei jebocb bin unb loieber anfübren. Sei B aberbeben trir öorweg fotgenbe '.fünfte beiöo^, bie wir bann öon ben ^toten aii^^fcbliefeen: 1. 5ür „nu" in A ftebt in B überall „nun", für „fonbern" ftet§ „fonber",für „S." ober „fanct" öoUauägefcbrieben nur „fant", für „fonft" faft immer„fünft" (alfo aucb „umbfunft"), für „nebfter" obne 9(u5nabme „necbfter"; 2. nura tontet in e um, nie in ö ober u in ü, bod) finbet ficb „cl)nfIoeffen", „mueffen",„mueffig", „fue§", too aber oe unb ue nic^t aU Umlaute ,5U faffen finb, bgl.5ßb. VI


Soll bcr |vtei()eit ciiit'-> Ft)tiftcninciiid)oii. Iö20. 216l)ii Gliviftcti meufd) ift cljit fvfljcv (icrv utcr nllc hina,iinb iiicinanbt untci-t[)an.tetjn 6[)iiften mcnfc^ ift cijn bicnftpnr fiiccfjt aller biitfiitnb ijbcintQU untei-tl)an.Xißc 3IÜCCH Mci)luB lel)nb flerlid) fatict ^-paiiluö l.Cün-. 1'. ';\d) bt)n ficl)i.^i.n-. 9, 19.qIIcu btngeii, imb [)ab mid; cl)nB t)bevmau fnedjt gemndjt'. ^^tcm iHo. 13. sRöm. 13, ?.1)11';sl)v fott ntemanb ettlnoÄ Povpflidjtct ]e\)n, bcn ba-3 Ijr ciid) imtcvnaubevliebet'. Sieb aber, bie ift bienftpar uiib iinteittian bom, boc- fie lieb liatt.'.Jllßo Qud) bort (5.l)rifto ©al. 4. 'Sott bntt febuen ßon nuBgefnnbt, bon ebnem «"i. 4, 4.1" liiei)b gepoven uiib bem gefeti imtcrtban gemadjt'.6311m anbern, Xiße ^tuo rtibbcrftenbige rcbe ber fici)t)ei)t imb bieiift=parfcljt 3ubornel)meit, follen Inir gebenden, bn-? ebn bgHd) (St)viften menfd) ift^lüel)erlcb natiiv, gcl)ftlid)ev nnb lebblidjev. l'iad) bcr feelcn luirt er cl)Ugcbftlid), nettt, l)nnettid) menfd) genennet, und) bem flcbfd) iinb blut tnirt eri''ebn lebplid), allt unb enBerlid) menfd) genennet, llnb umb biße-j untcridjicbißloilien luerben bon l)t)m gcfagt bn ber fd^rifft, bie bo ftrnd-;' liiibbcrnanberfebn, tuie ic^ ild gefagt , bon ber frcl)bcbt unb bienftparfeit.G,5um britten. So nftemen mir für unc- ben bnmenbigcn gebfttidjeiimcnfd)en, ,5u|cl)en Xoai ba|u geljore, boa er ebn frum, frei). Öbriften menfd)3'j feb nnb bcbffc 5o ift-5 offenbar, baä febn cußcrlid) bing mag bbn freb, nod)frnm mad)cn, luic eo mag bmmer genennet luerben, benn fel)n frumfcbt nnbfrcl)l)el)t, Iniberumb fct)n bÖBt)el)t unb gefendfniß, fel)n nit lebplid) nod) cußerlid)."Säac- bilfftC' bie fcclen, bas^ ber lei)p ungefangeu, fvifd) unb gefunb ift, bff^ct,trindt, lebt, Inie er milt? SBibbemmb InaS fd)abet ba§ ber fcclen, ba« bcr2s Icbp gefangen, frang unb matt ift, l)ungert, burftet unb lebbet, luic er nitgerne loott? Sißcr bing rel)d)et tcbniß biß an bie fcelcu, fie ,3U bcfrel)benobct fa^en, frum ober b6§e ju mad)en.6,5um bierben, ^Ußo bilffct cä bie fecle nid)ti?, ob bcr lcl)p t)ct)ligcflcl)ber anlegt, U)ie bie prieftcr unb gebftlic^en tl)un, aud) nit, ob er ^nn bcn3u firc^cn unb t)et)ligen ftettcn fei), ''.Jtnd) nit, ob er mit l)et)ligcn bingcu umbgat),'iluä) nit, ob er Icljplid) bette, fafte, IriaHc nnb alte gute Inerd tl)nc, bie burc^unb l)nn bem lcl)bc gefd)el)cn mod)tcn elniglid^. ($« muß noc^ alli§ ctlna»anbcr» febn, bah ber fcclen bringe unb gebe frumfcbt unb frcl)t)el)t. Xeuualle bifee obgcnanten ftud, iDcrd unb locbBcn mag aud) nn fid) fjabeu unbi' üben cpn boßcr menfd), el)n glebBuer unb bt.'ud)ler. "ülud) burd) fold) mefjentei)n anber bold, benn ebttell glebfeuer liierben. iBibbcrumb fd)abet eö berfcclen ni(^t5, ob bcr lel)p unl)ebligc fletjber tregt, an unbcbligen orten ift,5 6cfc§tul K fein ß 5|>aul5 L 1. Gor. 12. A unb cntt))tec§Dni) alle Sciibcrauigaficn, aui)baä 9)l|tr. 7 tiiemab L unttereinonber Ba)lffr. 15 untcvjc^cibcä C It; roibcrcinanbec C^Jljtv.19 bar^u I! „er" fe^lt HCffllflr. 20 So ift C 21 frummigfcljt I! 22 fiopcit K2:i ^ilfft 1. 24 f^abt bo2 bcr B it^abct bcr K 2.5 nic^t gerne K 2760BK Js ^itfftet AKL(Ijitffct l!?Üiifr.i '',!' ftettcn fein L iiiiitigcl)ct 1> unigal) I. :!:i fvunügfcijt 1!


22 äUnt bct f^rcit)eit fiiico (Jf)tiftcitincnid)cn. 1520.l)ßt, tvincft, hjnitct, bettet iiit, iinb leffit alle btc lücrcE oiiftc^cn, bic bicobgeiiQiiten g(cl)§iicr tl)im.(£3 um fünft teil, Öatt bic feele fet)n anbcv bintf, luibber ijn l)t)mc(noc^ auff cvben, botl^nnen fie lebe, fnim, frei) unb (^^viften fei), ben bae i}tt)üa,3oi). 11,«. (ätiangetl), ha^ luort gottts bon 6!)rtfto ge|)rebtget. SBic er fcl6 fagt 3ot)- H- ^'^d) bt)n baö leben unb auff erfte^nng , tuet bo glaubt l)u Tni(^, bev lebet3oi). M. c. ehjiglid^'. ^tem 14. '^ä) bt)n bcr Incg , bic h)arl)el)t unb bas Icbcn\ ^temffliotif). 4,4.5)^att. 4. 'S)er menfc^ lebet nit allel)n öon bem brot, fonbern bon allen Portenbic bo get)en öon bcm munb gotti§\ 80 muffen tüir nu geteife fcl)n, bas bicfecle tan allis bingS empcven on bes UJOitS gotti?', unb on bas Iroit gottis i'jift t)i}x mit fcijncm bing beljolffcn. SUo fie aber ba^ luort tjatt, ^0 barff fieoucf) fet)ne^ anbern bing» mef)r, fonbern fie l)at in bem tnort gnugbc, fpeife,freub, frib, lid^t, fünft, gcrec^ticfeljt , lDarl)et)t, locl5Bl)et)t , frct)f)cit unb aUis*i. ir.i gutt uberfc^lncnglid^. %[%o Icfecn ttiir ^m ^pfaltcr, fonberlid) i)m 118. ^falm,ba§ bcr propl^ct nit mcl)r f^rel)et ben nad^ bcm gottiö toort. Unb t)n i-^?imo»8,iit. bcr f(i)rifft bic aÜer l)od)fte plag unb gotti» jorn gctjaltcn lüirt, ßo er fe^ntBort Hon ben menfc^en nt)mpt, äöibberumb fcl)n groffer gnabe, rtio er fe^n*i. 1U7, SU. tuort i]tjn fenbet, tuie pfalmu« 1U6. ftet '6r ^at fcljn trort au^ gcfanbt, bamiter l)l)n l)att getiolffen'. Unb 6l)riftU'3 umb tet)nä anbern ampt§ toillcn, benju prcbigcn bac- lüovt gotti§, fummen ift. 3luc() alle Slpoftell, a3ifcl)off, priefter 20unb ganzer get)ftlic^er ftanb aUeljn umb bcö loort^ toitlen ift bcruffen unbet}ugefe|t, )Die tüoU c« nu Ic^bcr anbere gat)t.6äum fec^ftcn, gragiftu aber 'Ittilc^ö ift benn ha-j tnort, ba^ fold^groffc gnab gibt, Unb loie fol idjS gebrauchen?' Slntloort: QB ift nit anber§,benn bic prcbigt tion (5t)rifto gefd)C^en, ttiie bae (SPangclium t)nnel)clt. SBild^e 25foll fcljn, unb ift alfeo gctlian, baS bu l)6rift bel)ncn gott ju bir reben, SÖicalle bet)n leben unb Inercf moi. 13, 9. fei) bcr fprut^ Dfee: 'C ;3i'-'Qel, t)n bir ift nid)t5, benn bcl)n Oortcrben, allein auaber t)n mir ftct)t bctjn tjulff'. £)a§ bu aber au% bir unb oon bir, ba§ iftau% bct)ncm Oortcrbeiin, tommen mi'igift, §0 fe^t er bir für fetincn lieben feon3t)efum ß^riftum, unb Icfefit bir buri^ fet)n Icbcnbigs troftli(^5 hjort fagen:S)u folt t)nn ben felben mit feftem glauben bid^ ergeben, unb frifc^ ^nn »j^^n2 oBgcnanten K."jCföangetij AKLMO e»angetmm BCHNSKftr. gbongcli DEG (o'bigcgform ift imfcvc «onjeftuti fogct li 7 gtcm 17. A unb entfprtc^enb olle St)nbctau§=gafien, ouc^ ba§ 2)litv. 9 bie bo gonbt aitftt. muffen K 10 cntpercn on bc§ Wort90ttc§ B 11 botffs 12 gnuge B 13 „loc^g^e^t" im 5mffr. olli« gotc Kjie K fcl^ü16 l^öc^fte K 18


Sioit bcr ("vrciljoit am-; 0>l)viftciimcni(f)i'it. L'i'20.23Hortraiucii. 5o foUcii bir uiiiti bciiclbcii gUuibcno linÜen alle bcl)nc iiiiib lior=geben, alle bci)n oovtcrbcn ubcmninbcn fcljn, uiib bu gcred)!, lüQrl)aff tig , bc=frtbct, frum unb üüc gebott erfüllet foljn, Hon nßen bingen frei) fein. JlMe2. iPauIu-3 lagt ^o. 1. '6in red)tfertiger Ü"l)riftcn lebt nur tion fel)ncm glauben', «om. i, i:Unb 9{o. r. '6f)riftu5 tft bai? enbe unb fülle aller gebot bcncn, bic l)nn t)l)u9föm. lo, 4.glauben'.6,5um fiebcnben. 2)runib folt ba-? billid) aller (^briften eijntgo IncrcEunb ubung feljn, ba-5 fie ba-3 tuort unb C^briftum mol Ijnn fid) bilbeten, fold)englauben ftetig ubcten unb ftercften. £cnn feiju anber Inerc! mag eiincn (i'briftcnmad)en. älUc Gbriftu-j ^of). 'i. ,}u ben ^nbcn fagt, ba fie l)t)n fragten, iDaü"'). «.asf.fie für loercE tf)un folten, bac- fie göttlich unb (Sbriftliii) lücrd tl)etten, Spracher: 'Sa» ift ba-:- et)nigc gotlid)e incrcf, ba» l)f)r glaubt Ijn benen, ben gott ge=ianbt f)att', SiUldjen gott ber oatter allein aud) bar|u Dororbnet bntt.Xarumb ift» gar ein uberfdjlncnctlicl) rei)d)tumb, ein rediter glaub tjn Gbiifto,benn er mit fid) bringt alle feligfeit, unb abntjnvpt alle unfeligfcl)t. äBic^3J}ar. ult. 'Sßcr bo gloubt unb taufft ift, ber mirt feiig. äöer nit glaubt, i'f.m.16,1,1ber lüirt oorbampt'. Tarumb ber bropl)ct i^fi- i"- 2en rel)cf)tumb be» felben jn. ui, 32.glaubenc' anfac^ unb fprad;: '®ott lüirt cl)n !ur^ fumma machen auff erben,unb bie fur^ fumma linrt, löie ein fpnbflut. epnflieffen bic gcrec^tirfeit', ba»ift, ber glaub , barl)nn fur^lid) aller gebot erfullung ftetit , mirtuberfluffigrcd)tfertigen alle bie l)t)n l)aben, ba» fie nid)tC' mel)r bcbutffen, baS fie gered)tunb frum fel)n. 'JllBo fagt 5. !ipauel 9{o. r. '2^0» man Oon bergen glaubt, sHom. lu.uba5 mad)t ebnen gerecht unb frum'.63 um ad) ten, SBie gabt c-i aber ju, ba» ber glaub allein mag frummad)en, unb on alle merct ßo überfc^lnendlid) rei)d)tumb geben, %o bod) fooiEgefe^, gebot, rterct, ftenb unb mebBe un» furgefd)rieben fepn l)nn ber fd)rifft ^•tiie ift flel)fefig ]n mercfen unb Dt)e mit ernft jubebalten, ba» allein ber glaubon alle Irerrf frum, frei) unb feiig mad)et, luie mir f)ernad) mel)r l)oren Iverbeu,Unb ift ]n ftiffen, ba-3 bie gan^e t)cbltge fd)rifft mirt Du ^Uieperlei) inort ge=tel)llet, luilc^e fel)n (Sebot ober gefeb gotti-j unb tiorbel)fd)en ober jufagunge.Tic gebott leren unb fd)rci)ben un» für mand)crlci) gutte Inerrf, aber bamitfel)n fie noc^ nit gefd)el)en. Sie loepfeen Inol, fie bclffen aber nit, leren liiaöman tl)un foU, geben aber fepn fterc! bar|u. Tarumb fci)n fie nur bajjugeorbnct, ba5 ber mcnfc^ brt)nnen fel)e fein unPormügcn ]u bem gutten unblerne an l)l)m felbs Oor^locbffctn. Unb barumb bel)ffcn fie auc^ ba» alteteftament, unb geboren alte ^nß alte teftament, 5ll5, ha^j gebott '£u folt mta.moj.ao.nbofi begirb ^abin', behje^ffet, bo» Irir aUefam^jt iunber fcl)n, unb fein menfd^1 feeitEtbcns Iv ö 3iortio. r. K 7 banunfi li '> übcten K 12 gotlic^ BIv14 übetic^tucncflid^ K 17 ^toi"- V- '^


24 33oii bot 5^tcif)cit eines Pl)ti)teiiiiiciiidjeii. 1520.liornmg, ,511 fein 011 bofec bcgirbc, cv tt)ue troe er Juill, Xaraufe cv leinet nnl)l)m fcKiy liorluigcn uiib anbevßluü ,5u fucf)en Ijutff, ha§ er on bofec begirbfcl), luuib al^o ha-:> gcBott erfülle biirc^ et)ncn anbern, bo« er nii§ l)[)m felbitit üoriuag: al^o fein ouc^ alle nnbeve gcbott um iinmuglicf}.(i,5um nciinben, 2Ben lui bcr mcnfc^ aufe bett gebotten fein unöor= 5mügen getcrnet nnb empfunben l)att, bao l)t)m nii angft rtirt, lüie er bemgebott gnug tf)ue, Seljntcmal hai gebot muß erfüllet fetjn, ober er mu^ bor=bampt fel)n, So ift er rcd)t gcbeniiitigt nnb \u mdjt Inorben l)nn feljnen äugen,finbet nidjte Ijn t)l)m, bnmit er ntüg frum loerben. Xan ^0 fumpt ha-i auberliunt, 3)te gottlid) bort)el)fd)ung unb ^jufagung, uub fpridjt "tt)ittu alle gcpott i»erfüllen, bel)ner bo^en begirbc unb funb loß »rcrben, tvk bie gebott 5im)ngenunb fobbern, v2it)c ha, glaub in (iljriftum, l)n Jüildjem id) bir 5ufag alle gnab,gered)ticEct)t , frib unb frel)t)el)t, glaubftu, fo t)aftu, glaubftu nit, fo baftuntt. £en bau bir unmuglid) ift mit allen Inerrfeu ber gebott, ber bill unbbod) fct)n nu^ feljn muffen, bau Inirt bir lei)c^t unb furti burt^ bcn glauben. 152)cn ic^ Ijab furlili(^ l)n bcn glauben geftcüet alle bing, bm , tnrr l)l)n t)at,fol aEe bing l)aben unb feiig fet)n, loer t)t)n nit i)aü, foE nid)t5 tiaben'. 9tl§ogeben bie jufagung gottiy, toa5 bie gepott crfobbcrn, unb bolnbringen, toaobie gcpott f)el)ffen, auff ba^ cö atti§ gotti'3 cljgen fei), @epot unb erfullung,er l)ct)ffet allein, er erfüllet oud) allci)n. Xarumb fel^n bie 3ufagung gottiö -^hjort bes netnen teftamentci uub gel)oren and) t)n3 neluc tcftameut.ß^um |cl)enbcn, 9hi fel)n bi^e unb alle gotti'5 trort l)et)lig, lDarl)afftig,gereift, fribfam, frei) unb aller güttc botl, barrumb Itcr t)t)n mit el)ncm red)tcnglauben anljangt, be^ fccle Irirt mit l)t)m boretjnigt, ßo gan^ uub gar, bauaUe tugcnt bc5 toortä auä) eligen toerben ber feelen, Uub al^o burc^ bcn 2sglauben bie feele Don bem gottiu Inort l)el)lig, gercd)t, lüart)Qfftig, fribfam,frei), unb aller guttc boll, cl)u loart)afftig tinb gottt§ Inirt, luic ^sol)au. 1.!.fagt '(fr l)att l)l)n geben, baS fie mugen fl)ubcr gottiö loerben, alle bie l)uufcl)nem namen glauben'..Sjieraufe lel)d)tlid) ]u mcrrfen ift, luarumb ber glaub ^0 bill bormag, »"nnb ba3 fel)ne guttc locrd l)l)ni glct)d) fel)n mugen, 2)en fel)n gut Incrd l)augetan bem gottlid)cu loort, loic bcr glaub, tan aud) nit l)n bcr feelen fei)n, fon=bern allet)n baä lüort nnb glaube regiren t)n bcr feelen. SBic baä lüort ift,§0 Inirt aui^ bie feele bon t)t)m, glel)c§ aU bau epffen Inirt gluttrobt Inie basfehsr au^ ber Dorepnignng mit bem felnr. 3llßo fet)cu Inir, bau an bem :!•-glaubenn epn ß^riften menfd) gnug l)att, barff fepui« merrf«, ba>j er frumfep: barff er bcn tcl)ni5 tnertfS mcl)r, %o ift er getni^lid) empunbcn bon allen1 Woi et luot B hjQS cv lubÜ W\lx. 2 oiibevluo K bcgirbe li 11 entpfunben B7 Seljteinmfll B S gcbuenuitigt 'Blftv. 9 niug K 10 loilt bu aUe B 12 forbern B13 fo ^oft bu nicfjt B is ctforbcrn 1! Botbringen B 21 ge'^ÖTen K 26 bc§ feie K27 3oan. i. L 29 feinen BK :il t)ongt K 34 gluttrobt K 3.5 feWet B feroer BSlgo A 30 en Ct)rifteu K 37 ift C5 B cnt)Junben li


4'>tm bi't {^tcifjeit eine? P()rifteiiiiieiijri)eii. 1520. 2r)gcpottcu uitb acKtini: ift er cmpunbcit, feo ift cv gctinfelicf) frei). Sao i)"t bie6()riftlid) frci()cit, ber eljnige glauö, bcv bo :nad)t, iiit ha-i tuiv luiifefig gnl)uober iibcU tt)iin imigcn, fonbcrn baS inir h'qnhi \wxäi beburffcn ^uv fnimfcDtiiiib fcligfcljt ,51t erlangen, baoon mir mel)r liernad; fngen looüen.(i,5um cDlfftcn, Jßetjtter ift« mit bem gtauben al§o gett)au, buv,tritdjer bem nnbcrn glaubt, ber glaubt i)l)m barumb, bas er l)t)n für ci)ncnfrumen, tüarbafftigeu man acfjtet, Uiild)C' bie gräfete etire ift, bic ein menfd)bem aubcrn tljun tan, alc- Inibberumb bie größte fd)mad) ift, ^0 er l)l)n füreijnen lof,cn, Ingentinfftigen, let)d)tfertigcn man ad)tet. %i^o and) menn biefeele gottio Inort feftiglid) glaubt, ^0 Ijelt fie l)l)n für loarliafftig, frnm nnbgeredjt, ba mit fie l)l)m tl)ut bie aller großfifte ct)re, bie fie t)l)m tl)un fann,beun ba gibt fie l)l)m rcdjt, ba Icffit fie l)()m red)t, ba eliret fie feljnen namen,nnb leffit mit l)t)r banbeln mie er mill, bcnn fie itneliffelt nit, er fei) frum,liHirbafftig l)nn allen fernen Inorten. iOibbernmb fan man gott tel)n groffcrcunel)re aufftbuii, beun libm nit glauben, bamit bie feel l)liu für cl)uen untud)=tigcn, lugenbafftigen, lei)d)tfcrtigen belt, unb Boüil au l)i)r ift, l)l)n tiorleuguetmit fold)em Unglauben, unb ein atgott l)l)re& cljgenc- fl)un t)m l)erku Inibbergott auffric^t, alf? Inolt fie eb Keffer lüiffeuu benu er. SlSenn beun gott filjet,ba?- t)i)m bie fecl limrlieit gibt unb alfeo c()ret burd) l)l)reu glauben, ßo cl)reter fie Inibberumt), unb l)clt fie and) für frum unb lnarl)afftig, unb fie iftaud) frum unb limrtjafftig burdj foldjen glauben, benn ba-j man gott bic lt)ar=l)el)t unb frumfeit gebe, ba& ift rcd)t unb Kiart)cit, nnub mndjt red)t unb Uiar=Ijafftig, ®ie meljU d hmr ift unb rec^t, baS gotte bie inarbeit geben loerb.SBild)-:' bic nit tl)un, bie nit glauben, unb bodj fid) mit nielen gutten loerrtcutrcljbcuunb miibeu.6,] um jloblfftcu, ^JHt allein gibt ber glaub }ioml, ba-J bic fecl bemgottlid)en tuort glei)d) loirt aller gnabcn Ooll , frei) unb fclig ,fonbernn Dor=ei)uigt auc^ bic feele mit (5l)rifto, alb el)nc bralot mit l)l)rem breubgam. l'lufslüildjcr cl)c folget, txne 2. ^Hnilu-j fagt, baS (5^l)riftuy unb bie fecl cl)n lcl)b evn. .\ au.locrbcn, ^0 loerbcn aud) bel)ber gutter fall, unfall unb alle bing gemel)n, ba-jloac' C^l)riftuii l)att, baS ift eligcn ber glaubigen fcelc, limö bic feele batt, loirtcl)gcn (5tirifti. ^0 l)att (St)riftuÄ alte gutter unb fcligteit, bie felju ber feelencl)gen. 2o batt bic fecl alle nntugent unb funb auff l)l)r, bic loevben (5brifticl)gen. .s^ic t)ebt fid) uu ber frolid) locd)Bct unb ftrel)tt. Sie liicl)l (5briftnoift gott unb mcnfd), luild)er nod) nie gefnnbigt batt, unb fel)ne frumfcljt un=ubirloinblid), cloig unb almcd)tig ift, fe" er beun ber gläubigen fcclcn funbburd) l)t)rcu braubtring, ba-j ift ber glaub, l)m felbä el)gcn mad)t nnb nitanberä t^ut, benn aii- l)ett er fie gctl)QU, ^0 muffen bic funb l)nn l)l)m oor=1 entpunbcn 11 -2nc^cn Li M ^u bcv fvumigtcit li ju ber fnimfait Sijfv. s fiirein lojcii IJ 12 bo gibt B 1-3 untud6tiQen Iv 22 ftunimigtcit H 2:i got I!2s bic jccl L 29 %'aui 1! -j'i fein fruiiimigfcit li itmibcvMjiiitUc^ il iniubiviuinblic^ K


26 i'uit bft Jtci'Ki' fi'i'''> P()r'l"'f"'"fi'icl)cn. 1520.fc^dmbenn uiib cifcuftt loevbcn, S)cnn fein um'ibtvUniiblicf) 9ciccl}ti9£cl)t iftaUeiiii funbcn .^uftavtf, alfo toirt bie feclc öon allen l)i)xm funbcn, (auteilid)burc^ l)t)ien mnlfc^a^t'j, boS ift be« glnubenö l)nl6en, lebig unb frei), unb k=gabt mit bcr einigen geicc^tirfeit l)f)V5 bveübgamB (il)vifti. 3ft nu i^aä nitein fiolic^e luirtfc^aff t , ba bev vel)c^c, ebtc, frummer breubgam 6t)nftu« bai5 •'arm üorad^te bo^e§ t)urlein jur elje nljmpt, nnb fie enttebigt Don allem ubelt,jicrct mit allen gutern? So iftä nit muglirf), bas bie funb fie üorbampne,bcnn fie ligen nu auff ß^rifto, unb fein ijnn l)l)m Oorfc^lunbcn, fo l)at fie ^oein rcl)rf;e gercdjtirfeljt l)nn l)l)rem brentgam, baä fie abermals loiber alle funbi.eot.i^,s7. befta()n mag, ob fie fc^on auff t)[]x legen. Saoon fagt ^aulu-j 1. üor.'@ott fei) lob unb band, ber uns t)att gegeben ein folcf) übirlüinbung Ijnn(S^rifto 3l)efu, Ijnn Initdjcr Oorfe^lunben ift ber tobt mit bcr funb'.(Sjum brel)t[et)enben, .S^ie fidjftu aber, au^ Inildjein grunb bcm glaubenf^ofil biltic^ jugefc^rieben mirt, ba« er alle gepott erfüllet, unb on aEc anberc1"). i"luevd frum madjt. S)enn bu fibeft l}ie, bac' er ba§ erfte gcpott erfüllet alleine, 15ba gepotteu Inirt 'Xu folt et)nen gott el)ren\ äöenn bu nu el)tell gutt luerdtocrift bi| auff bie Oerfenu, ßo loeriftn benuoc^ nit frum nnb gcbift gott nocf)feljn et)re, unb alßo crfiilliftu ba§ aller erft gcpott nidjt. jEenn gott magnid}t gccljret loerbcn , l)l)m locrb bau lt)art)el)t unb alli« gut ,^u gcfd}rieben,luie er beim lüarlic^ ift, S)ay lljun aber feljn gutte leeret, foubcvn allein ber suglaube bes ()er^eu. Xarumb ift er allein bie gercdjtideit bc-j menfc^en unbalter gcpott crfuünng. Xcn 10er ha-:- erfte l)aubt gepott erfüllet, ber erfülletgelüifelid) unb lel)d;tlid; aud^ alle anber gepott. Xie lucrcf aber feljn tobtebing, funben nit e^reu noc^ loben gott, trie Inol fie mugen gefc^ctjen unblaffcu fid) tl)un gott ju e^ren unb lob, aber Inir fuc^en l)ie bcn, ber nit gc= 2.^tl)an loirt, als bie luerrt, fonbcrn bcn fclbtl)ctter unb ttierdmcl)fter , ber gotte()ret nnb bie Incrd tt)ut. Xai ift nicmant bau bcr glaub bejs l)cr|ien, berift bas l)aubt unb gantü-j lucfecuÄ bcr frumteljt, barumb c§ eljn fcrlid) fiufterrcbc ift, Sßenn man lerct, bie gottiö gcpott mit lucrdcn ^u crfuUcnn, feo biecrfullnng für allen toerrfen burd) ben glauben muß gefd^ef)cn fet)n, unb bie 3uJoerd folgen nat^ ber erfuUung, loie Inir t)6rcnn luerbeun.(Sjum öter^e^enben, Sße^tter ju fe^en, Inaä Icir l)n 61)rifto l)aben,unb h)ie grofe gutt fet) ein rechter glaube, 3!ft i5U toiffenn, ba? für bnb l)un3. Mol. 13,2. bcm altcnu tcftament gott l^^m auß^og unb furbcbiü alle erfte menlic^e gepurtOon mcnfc^en unb Pon tl)ierren, llnb bie erfte gepurt lüar fbftlid) unb tjatt ai.sRoj. 49,3. |h3c^ gioffe fortet)E für aEen anbernn tinbernn, |nemlic^ bie ^irfd)afft unb1 unu6ctloinb(ic§ H unuiirloinblic^ K 'S 2 feel ß o molfc^oös 15 .')ftumni B'iölitr.6 Qvmc B 6o§fi K ^u bev cf)c B 311 ber 6e 5Jiffr. ju el)c I. u6eU K 7 guttern K t)ot=bammc B 10 Ugcii BK 11 ubevreinbung B ubirwinbung K 1.5 crfutt allein B21 gtoub B glouben K bcn meui(^cn L 22 erft B erfutt, ber erfüll B 23 at anber B28 «cfeen K frumiglc^t B 29 lernet B 30 Bor allen B 33 boi Bor B 34 menfd^--lic^e gc^Jurt y.'> erft 36 ^mcn Bor allen B Ijcric^offt BK B B


2>rn bcr grcifjcit einr-3 (5f)tiftemiH'iiicl)cii. 1520. 27pvicftcrfc^afft fbbcr fiinigrcljc!^ imb pvicftcvt[)iim , al^o ba§ aiiff erben ba-jcrfte geporii fncölin \vai cl)n fici-r ubtv alle fet)nc briibev unb ein pfaff obber33abft für gott, l:urt^ tnilc^e figur bcbcutt ift 3t)eius 6t)riftu5, bcr epgentficf)bic fe(6 erfte tnenlid) gcpurt ift gotti-3 oattcrs Don bcr Sunpfralreii 'JJiarie.5 Darumb ift er ein fünig unb pricftcr, boc§ getjftlic^: benn fcljn rcljd) ift nitl)rbni)c^ noc^ pn prbenifd)cn, fonbcrnn pn gepftlicfjen guttern, al-S ba fcpnlüorliept, toeppept, frib, frcub, feligfcpt :c. Tamit aber nit außgetiogen iftjepttic^ gutt, benn es ift pt)m alle bing untertuorffen pnn t)pincll, erbenn unb%tte, hsie tool man pt)n nit fic^t, bo» mac^t, bau er gepftlic^, unfic^tHd) regirt.211^0 auc^ fepn priefterttnim ftelit nit pnn ben cu^ertic^enn gcperbcnn1«unb ftepbern, toie tnir bep ben mcnfc^en fef}en, ßonbcrnn es ftct)t pm gepftunfit^tlid), al%o, bog er für gottie äugen on unterlaß für bie fepnen ftefjtunb fic^ felb opffert unb alli^ tf)ut, tva^ cpn frum pricfter t()un foH. 6rbittet für un-3, 2iMe S. 5]}au( 'Mo. S. fagt. So tcret er uns pnntoenbig pntfRöm. 8,3«.1''f)er^en, tnilcfjs fein |tDep epgentlid}c ret^t ampt cpniß priefters, Senn alfeobitten unb leren üuc§ eufeerlid), mcnfc^licf), |iept(ic^ priefter.ßjum funff^epenben, SBic nu 6priftu-3 bie erfte gepurtt patt mitp^rer e^re unb tnirbiieit, üI§o tcpüet er fie mit allcun fepnen 6t)riften, ba«fie burc^ ben glauben muffen aud) alle !iinige unb pricfter fcpn mit 6f)rifto,m 3öie S. %tru5 fagt 1. 5pct. 2. '3pr fept ein prieftcrticp fünigrepd) unb ein i.-;;ftt. 2,9.tüniglicf) pricftcrttjum'. Unb bas gebt atfo ju, baö ein Ö"tiriftcn menfcf) burc^ben glauben feo poc^ erpaben toirt ubir alle bing, ba§ er aller epn perr hjirtgepftlid}, benn es fan pl)m fein bing nit fc^aben 3ut feligfeit. :3'i f^ i""fet)^m alle» uutertf)an fepn unb pelffen ^ur feligfept, älMe S. ^Paulu« leret3s 9io. 8. "älUe bing muffen Ejelffcnn ben außertnelten .ju pprem beften\ e» fep «öm. s, s«.leben, fterben, funb, frumfeit, gut unb boßeS, "mit man c§ nennen fan. ;^tem1. 6or. 3. "Jltlc bing fepnb elur, co fcp bac^ leben ober bcr tobt, fcgcntücrtigidi.n-.3,3ir.ober 3ufunfftig ?c.' 5Ht has Inir aller bing lepplic^ mei^tig fepn, fie ]u hcfi|enober ,^u brauchen, tüic bie menfcijen auff erbenn, benn tnir muffen fterben30 Icpplid^ unb mag niemant bem tobt entflielien, ßo muffen luir auc^ oicl anbernbingeu unterligcnu, luie mir pu Gprifto unb fepnen pepligcn fepen, Tenn bißift ein gepftlid^e pirfc^afft, bic bo regiert pn ber tepplic^cu unterbrucfung, baoift, id) tann mic^ on allen bingeu beffcrn uai^ ber feelen, ba§ auc^ bcr tobt1 ))rieftett^um6 h 2 crft U tncfilcin B übet B :3 Bor 90t B 4 crffcnemtic^ BCK «Dljfr. trft ncnilic§ H erft menfii|tid| M juncffroWen BL 5Dlotio B ö jcinrcd^t I. nit tirbcniic^ B nit ^rbcniii^ Ulffx. nit ^xbifiJ^ M nod^ ^n ^bEtnijc^cn .\ nod^^nn ^xbniiiiöen L noäi in fttbijc^cn M „noc^ l)n ijrbeniic^cn" fe^It in BCHN^Kifr. aU bo L8 ^m ^ijmeU I> 10 tiricftciti)nni6 fielet B 11 fte^et B 12 00t gotteS B fielet B19 müjtcn K 20 funigrc^d^ K 21 tüniglicf K pricftertfiumb B ge^et B 22 über B23 ^u ber ieligtctjt B ju ber ialigfeitt ^Jijfr. 24 ^u bcr fctigteit B ja ber faligfait TOffr.25 muffen K 2(> frummigteljt B bofe« K 27 fein ehjr B 28 ^u tunfftig K29 muffen K 30 muffen K 32 geiftiii^ ^erfc^offt B 33 on oUen B


28 9^0" tif*^ (Vveil)cit eines Pljrtftciimciiidjcii. 1520.unb {cl)bcit luiiffcii iiiiv bicnen iinb nuljüd} fctjn 5111- feligtdit, ba-:> i|t c\axciti ()ot)c cl)vlicf)c iüirbirteit unb ctju rec^t nlracdjtigc (liifc^ofit, ein 9cl)fttid)cfiinigrcl)d), ba fctjn bing ift %o gut, %o io^i, cä muß mir bienen ,}u gut, ßoid) glnubr, unb barff fciju bod) uit, ioubcrn utcl)n glaub ift mir gnugfam.®if)C h)ic ift ba§ ein foftlid) frcl)l)cl)t unb geluaÜ bcr Ü't)riftcn!(£,^um ied)^ct)enbcn, llbir ba« fei)" l^ir priefter, bü5 ift nod) uil nicl)r,benu !ünig fein, barumb, ba§ bas ))vicftcrttiuni un-5 Irirbig mad)t für gott,iu trotten unb für anbcre ]u bitten, 2;cnn für gottiö äugen ju ftcl)n unbbitten, ge^Jiirt nicmant benn bcn prieftern. "JUßo l)att uns 6t)rtftuä erluorben,bay h)ir miigen gcljftlid; für ein anber trettcn unb bitten, tuic ein prieftcrfür baä UotcE leijpHc^ tritt unb bittet. Sßcr aber nit glaubt t)n CU)rtftum, bembienet £el)n bing ]u gut, ift ein tncc^t aller bing, muß fid) aller bing crgeru.2)fll.!u ift fein gcpctt nit augenel)m, fumpt aud) uit für gottis äugen. Stiermag uu auBbeurfeu bic eljre unb tjbljc ei)nif3 ^briften mcnfdjen ? burd) feiju£iinigrel;d) ift er aller bing medjtig, burd) fein prieftertbum ift er gotti^mcd)tig, benu gott tt)ut luai? er bittet unb Iril, »nie bo ftct gef(^rteben im.!:Pfalter '@ott tt)nt bcn tüitlen ber, bic l)t)n furzten, unb cr(}bret \fyx gcpctt',3U löilc^en el)rcn er nur allein burd) bcn glauben unb burc^ felju locrdfumpt. laraufe man dar fil)et, Inie cl)n (5l)riftcn mcnfd) frei) ift non oEenbingcn unb ubir alle bing, alfjo ba-:- er ferner guttcr Inerrf ba^u bcbarff, baser frnm unb feiigt fcl), fonbern ber glaub brtngt-J l)m alles über flußfig.Ilnb mo er bo töricht iuerc unb meinet, burd) ein gutt Inerd frum, frei),fclig obber 6"l)riftcn Inerbeu, %o norlur er beu glauben mit allen biugen,G)lel)d) al§ ber l)uub, ber ein ftud flcl)fd) l)m munb trug unb uad) bem fd}emcni)m lüaffcr fd)napt, bamit flei)fd) unb fc^em Uorlbr.(i]nm ficbentienben, fragiftn 'äßac- ift bcn für ein uutcrfd)el)bt jlnifdjenbcn pricftcru unb lel)cn t)nn ber 6l)riftcnf)cl)t, ßo fic alle prieftcr fcl)u?'5lnttoort: (>•§ ift bem Inortlin 'prieftcr', 'pfaff, 'gcl)ftli(^' unb bei gtel)d)cunnrcdjt gcfd)el)cu, hai- fic öon bem gemcljncn I)auffeu ktjn getjogen auff bcnf(ct)nen l)auffen, ben man iljt nennet gel)ftlid)en ftanb. Tk l)cl)lige idjrifftgibt fel)nen anberu untcrfd)et)b, benn ba§ fic bie gelercten obbcr gclucl)f)etcnnennet miniftroo, fcröoy, occonomoc', has ift, bicncr, fned)t, fd)affner, bic bofolleu ben anberu 6l)viftum, glauben unb ß^riftlidjc frcl)£)cit prebigcn, Sennüb Inir Inot alle glel)d) prieftcr fel)n, %o funben toir boä) nit alle bienen obberfd)affcn unb prebigcn. 5Ufeo fagt 5. ^panlus 1. Cor. 4. 'SBir mollcn nic^tömel)r Don bcn lcutl)cn gcbalten fel)n, benn (s^riftuo bicncr unb fc^affucr bc§ßOangcUi'. 'Hhtx nu ift aus ber fd)cffnere^ hjorben el)n folc§ tneltlic^, cuBer=1 muffen K ^u bcr fctigfeit B ju in fatigfoit SJlftv. 2 Ijerji^afft 1! geifttid^ 15{unigtEljcl K Uicv B 7 tunig K (jvieftcrtftumli B vor got B 8 Bor gottes Bo r;ftctjcn B 10 mugcn K ein onbcrn I, )3 2ax^u KB lö {unigve>)c§ K pvtcftcr=t^umli li IG fielet B -20 über B bar^u BL 2-5 »orlorc B 26 ruficnfee^cnben KB28 loortlcin B 2S) gcmcljii B 31geIcrtenBK 3.5 ^iautg B 3G fd^affncr K 37 cufievlictj B


Slitm bcr fvrcUicit eine-? (>l)vi|"tcninenirt)cii. 1520. 20üd)C, pvccf)tigL', fordjtiam t)ivfcl}iifft uiib gemalt, baö \)l)\. bic rcd^t tueltlid}macf)t i]nu fcijncn lucg mag glcl)cf}en, gevnb ai-i tocren bic lct)en ctltta-j anbcv-3beim 6()vi|"ten(entt), bamit t)l)ugctuitinnen ift bcr gaiitj foiftanb (5t)rii'tlid)ergnob, ficl)l)cit, glnubenc-, itub nUi-ö luaö Iniv Don (5t)rtfto f)akun, iinb 6t}rt)tii»:.felbv, [)abm bafiiv iibtifummeu niel menfctjcn gcfel! unb Wxd, fc^n gan^ tmäjtiDorbenn ber aller untürf)tig|"teit leiitti aiiff erben.(Sjum act)tl!cl)enbeii, '^luft bcm allen lernen mir, baö ee nit gnugfei) geprebigt, Sl^cn man Ü"l)rtftuc' leben nnb mcrtf oben Ijljnn nnb nnr ai-iein l)iftori unb Gronidcn gc)c()icl)t prebigt, ic^mel)g bcnn, ßo man fetjn gar10 fdjmetjgt, unb baö gel)ftlid) redjt ober anbcr mcnidjcn gcfe^ unb lere prcbigt.@r ift auä) öill, bie (Sl)riftum alßo prebigcn unb Icßcn, büä fie ein mit letjbeuubir l)t)n I)a6cnn, mit bcn .^nben ^urneu obber fonft me()r ftjnbifd) mepfjbri)niien üben. 3lber er foll unb muß al§o prebigt fein, ba§ mir unb birber glaub bran§ ermac^fe unb ertialten merb. SÖildjer glaub ba burd) ermedjftli uub erhalten mirt, SSen mir gcfagt mirt, SlVirumb (^"liriftuö fummeu fep,mie man fein brand;en unb uieBcn foU, ma-i er mir bradjt unb geben t)at:ha5 gefi^id)t, mo man rcd)t aufelegt bic Ö"l}rilt(id) freljlieit, bie mir üon Ijlim^abeu, unb mie mir fünig unb pricfter fepn, aEer bing medjtig, Unb olli-jma-j mir tl)un, bac' für gottio äugen angeuet)m uub crl)örct fcl), mie id) biß2u t)n gcfagt t)ab. £ann mo ein tiert; alßo Üljriftum l)bret, ba« muß frblid)merben Don ganzem gruub, troft empfat)en, unb fiiß merben gegen (5firifto,l)f)n mibberumb lieb juljabeu. Sat)pn e-5 nt)mmer mel)r mit gefcticn obbermercf fummcn mag, Xenu mcr mit epnem foldjcn t)ertjen fd)aben tt)un obererfc^recfcnn ^ feit bic funb unb ber tobt baljer, fio glaubt e-;, (>l]riftuc' frum=2:. feit fei) fein, unb fein funb fein nt)mmcr fein, fonbcrn (5f)rifti, ßo muß bicfunb öorfd)minbeu fnr 6t)riftuo frumfcit pnn beut glauben, loic broben ' gcfagtift, unb lernet, mit bcm 3lpofteU bcm tobt unb funb trot; bieten nnb fagen'äßo ift nu, bu tobt, bepn fig^ '-Il^o ift nu, tobt, bcin fpicß? bcl)n fpicBieo»-ift bie funb. '-^Iber gott fcl) lob unb bauet, ber un-5 bntt geben ben fieg, burd)30 ^^efum ß^riftum unfern I)crrnn. Unb bcr tobt ift erfeufft pnu fcl)ncm fieg jc.'CVjum ueun^ef)enbcn, Xaä fei) nu gnug gefagt Imn bem l)nncrlid;cnmenid)cn, oon fepner frel)l)eit nnb ber tjcubt gercd)ticfeit , mild)tetjim gcfepnoc^ guttcn mcrcfC' bebarff, l)a l)l)r fc^eblid) ift, fo i)cmaut ba burd} loolt red)t=fertig ]\i merben f'd) bornieffcnn. 9iu fummeu mir auff-i anber tcpll, aiiff3-. bm eufeerli(^cu mcnfd)cn. fok InoEeu mir antmortcn aUcn bcncii, bie fic^ergern au% bcn öovigen reben unb pflegen ,5ufprec|en '(Si) fo beun ber glaubI ()evjc^offt H 4 geimb )! ö uBctfummen B a (jiftovia B9)ljfv. fo manin flar L 12 xibtx 1! 3urnn .\KL twie o6en oufjiilöjtn, jloar jelten in aBittenfeergev,I)äufi9 bntifgeu in jiibbcntj^en 2vuc£fn »otfotnincnbe abtiirjnng) l'-i batljnncn H 14 baraiife 15bnirbuvrfj 1! 1 9 »ov flotc^ r. 21 entpfatjcn I! 24 bof)ev 1! fvummigtfljt 1! 2t; frummigfcljt Bbatobcn I! 2S „hii" fff)tt in L :lo uniicr L :12 gcktj I- :l:i Ijmanbt bavbnvrtj B tcrt)feitig A'; 3. •3'T-


30 ä'O" ^ft 5rcif)cit ciiiee (>{)rifteiimenid)En. 1520.nEe biitg ift iinb gilt oCetn gnugforn fvum jumad^en, Sßarumb fein benn biegutten luercf gepottcn? fo tooüen toiv guttcr bing fein unb nic^t» tf|un'.5tel)n, lieber mcnf{|, nid^t alfo. 6» lücr lool otfo, tuen bu allein ein Ijnneiiic^mcnfc^ h)crift, unb gan| get)ftUd^ unb Ijnnerlic^ Itorben, tnild)» nit gefc^id^tbiß am 3i»ngl"ten tag. 6-ä ift unb blel)bt auff erben nur ein anheben unb s«Rom. 8,23, jii net)men, ft)ild)5 Inirt in t)^cner loelt öolnbrac^t. Sa^er ^eljffet--' ber 2tpofteIIprimitiaS fpirituö, ba^ fein bie erftcn friici^t bc§ gel)ft§, brumb gel)6rt l)ie()er, baä brobcn' gefagt ift '6in 6f)riften menfc^ ift ein bienftpar !nec^t unbl)bernian untertt)an', glcl)c^, 'wo er frei) ift, barff er nic^to t!^un, tno er fnec^tift, inu^ er allerlei) tt)un. äßie ba§ ,5ugat)c, hjoHen luir fet)en. i6,^um 3ftien^igften , Ob h)ol ber inenf^ tjnlüenbig nad) ber feelenburd) ben glauben gnugfam red^tfcrtig ift, unb altcS l)att loae er ^aben foü,on ba§ ber felb glaub unb gnugbe mu§ l)mer ,5unel)men bi§ l)nn t)t)ene§ leben,So blel)bt er bo^ nod) l)nn bifeem lct)f)lic^en lebenn auff erbenn, unb mn^fet)nen etjgcn lct)p regicrn unb mit leutben umbgal)en. S^a ^ebcn fic^ nn bie n,ttierd an, l)ie mu^ er nit nn'ifefig gebn, ba muß furtnar ber le^b mit faften,lüac^cn, crbct)tten unb mit aÜcr meffiger jud^t getrieben unb geübt fein, ba§er bem t)nnerlic^en menfd^en unb bcm glauben gel)orfam unb glel)c^formigloerbe, nit l)l)nbere noc^ toibberftreb , lr»ie fein ort ift, )üo er nit ge|h)ungenInirt, benn ber ^nnerlid^e menfc^ ift mit gott el)ni§, frolid) unb luftig, umb soß^riftuö tniUen, ber l)l)m ^oöil t^an l)at, unb ftctt alle fet)n lu§t barl)nn,ba§ er tuibbcrumb moc^t gott auc^ umbfonft bienen l)nn freier lieb, |o finbter ^nn feljuem fteljfc^ et)nen toiberfpenftigen rtilten, ber tüil ber toelt bienenunb fuc^en iüa§ ^l)n lüftet. S)a§ mag ber glaub nit let)ben, unb legt fic^mit lufet an fel)nen t)al§, l)t)n ju bempfen unb loeren, SÖie S. 5pauel fagt 25sjüm. 7, 22!. 9io. 7. '3id) l)ab ein luft t)n gotti» luillen nac^ mel)nem t)nnernn menfc^enn,%o finb id) el)nen anbernn »rillen l)nn meljnem flel)fd), ber teil mid) mit funben1. i£ov. 9, 27. gefangen nef)men'. ^km 'iä) 3ud)tige metjnen letjp unb treib t)l)n 3U gcl^orfam,L»ni. .5,24. auff ba§ id^ nit fclbä Oortoerfflid) Joerbe, ber bie anbern leren foE'. i^ttm &ai. 5."Jllle bie ß^riftum angel)6ren, creu^igen t)i)x flel)fc^ mit fel)nen bofeen lüften', so(5,jum el)n unb ,5>üen|igften, 5lber bie fctben InercE muffen nit gc=fd)e^n t)nn ber meljuung, ba§ ba burd) ber menfc^ frum Inerb für gott, bennbie falfc^ mel)nung !an ber glaub nit lel)ben, ber allet)n ift unb fein mu§ biefrumfe^t für gott, fonbernn nur l)n ber mel)nung, ba§ ber lel)p gel)orfamloerbe unb gereinigt öon fel)nen bofen lüften, unb ba? aug nur fet)e auff bie 35bofen lüften, fie au| jn treljben, 3)enn bie U)el)l bie fcel burd^ ben glauben3 nit atfo K 4 toeteft L 5 junaften K 6 öotbrac^t B Bci|)Tod^t 5}|f{t. ^ciffet I?l^oijfct lllfh. 7 „bie" fe^tt in K barumb 15 8 baroien B 10 ^uge^e B 1,'> iim6=ge^n B 16 9cl)en B 17 «tieften B 2> finbct K 2.3 iiaiil« 15 $oul KL30 bo|en (uften K 31 muffen K gefd^c^en BK .'52 bnrbiitc^ 15 Bor got B :i4 frummiglet)töor got 15 fjunbevnn L :i.j lüften, unb K ;!C lüften K') ®. 21.


.=.iiaäSaä9}ou ber (Vicihcit ctnc-5 &f)Tiltoitmeiifd)en. 1520. 31veljn ift unb gott Hebet, Uiolt ftc gern, bai- aud) alfo alle bing rel)n lueren,3ut)or tit)r el)gen lel)p, unb ijberman gott mit l)f)v tictt unb tobt. So ge=fc^tdjt-j, bac' ber menfcf) fetinS cl)gen tetip-:' Ijalben nit fon muffig get}en, unbmuß üil gutter locrd brobcr üben, ba>:' er ijbu ^rt-iinge, unb bocf) bie »nevcl nitred)te gutt fct)n, bation er frum unb geredet fei) für gott, ßonbern tbucfte auß frcl]er lieb umbfonft, got ,5U gefallen, indjU- bürt)nn anber-J gefui^tnocf) angefct)en, bcnn bae e-j gott alfo gefettet, Inilc^v nnllen er gerne tt)etauff-5 atlerbefte. Tarauß benn ein Ijgtidjer fan fe(b>j netjmen bie maß unbbefc^eljbcnbeit , ben tel}p .yt gofte^en, S^enn er faftct, Irac^et, erbel)t, feoOieE10 er ftc^t bem lelip nott fel)n, fel)nen muttlinllen ju bem^ffcn. lic anbernaber, bie bo met)nen mit loercfeu frum ju Inerbeu, t)aben fel)n ad^t auff biecaftcr)ung, fonbern feben nur auff bie Inerd, unb meinen, toenn fie ber felbcunur oicl unb groß tt)un, ßo fei) ec- lool tban unb fie frum Inurben, 5U lnei)llenju bred)en bie fbpff unb öorterbcn i)br let)be bruber, bae ift ein große tor=IS i)it}i unb unüorftanb Ct)riftiid}'3 lebcno unb gtaubens, ba-5 fie on glaubenburc§ toercf frum unb fclig Uicrben inoUcu.63 um ^mel) unb 5roent[igftcn , tüir bc'j etlic^ glel)c§mfe geben,Sott man bie mcrcf el)ni5 b"t)i'iften menfdjen, ber burd^ fet)nen glauben unbauß lautern gnabcn gotti^ umbfonft ift red)tfertig unb feiig Sorben, nit20 anbern adjten, bcn toic bie Inerd 5lbam unb (i-oe l)m parabiß gelneßen Ixieren,Saüon (Sen. 2. ftett gcfcl)ricbcn, S)ac' gott bcn gefdjaffcnen mcnfd)cn feljt Ijnß 1. ajjoi. 2, u,tiarabif], ba;- er baffelb erbel)tten unb l)uttcn folt. 51u loar 3lbam öon gottfrum unb mol gefdjaffen, on funb, ba-J er burd) fet)n erbet)tten unb buttennit burfft frum unb rechtfertig merben, bod) ha-i er nit muffig gieng, gab2s ^^m gott 3U fd)affen, ba^ paxabct)i- 3U pflank'n, balncn unb bemarenn. Si}ild)§loeren el)tett frei) merd gelneBcn, umb fel)nß bingC' miüen getl)an, benn attcingott 3u gcfatten, unb nit umb frumfel)t 3U erlangen, bie er 3utior bett, Inild^unc' aud) atten naturlid) Inere angeborn geuicBcnn. %[^o aud) (t)xm glau=bigcn menfd)cn merd, ttiild)cr burd) feljuen glauben ift loibberumb bnß parabiß3u gefe|t unb Oon nelücn gefd)affcn, barff fet)ner tncrd frum 3U Irerben, fonbernba» er nit muffig gat)e unb fcl)neu let)b erbelitt unb ben^arc, fet)n t)l)m folc^efre^c toerd 3u tl)un attel)n gott ju gefattenn befolben.3tem glel)d) iuie el)n getrel)betcr 23if(^off, tuen ber firc^en toel)bet, fertneltober fonft fel)niv ampt-^ inerd übet, ßo machen l)l)n bie fclben toerd nit 3U3-.ct)nem bifd)off, :^iia Joenn er nit 3uOor ein ^öifc^off geluepl^et tnere, %o tud)tcber felben merd feljuiß unb Inere el)tett narrnn Inerd. ?llfeo el)n öbtiften,ber, burc^ ben glauben geh)el)bet, gutte luerd tl)ut, Inirt burc^ bie felben nit4 botoBet B 5 öor got B a arteijt B 13 woiben BL U lcl)6 bavitfccr B20 eeoe K tiarabel)6 B 21 bo »on B fielet B gcjcSaffen B gcfcfiaffnen T- 22 paro=bel)iii B cirtaittcn B 23 ortaittcn B 27 friimmigtc»)! B ftumtfeit L „ci" ff^tt in KWillig? K 28 naturlid^ K ongcfiorcn L 29 ))ar(ibf>)B B 31 miiilig K gef)e Botbeit B 32 got jubefattenn I- 33 tDel)f)fl)t .\B 3(; nnrrcnn 1.


32 ä'Oii bcr 5reil)cit cinc-J 0'l)tiftfitmciiici}fii. 1520.beifcr ober mcl)r gctocl)l)ct (luitd) nit beim bc'3 glauben melirung t^ut) 511cl)neni (il)riften, ;3'i tvmn er lüt iiiPov glaubet uiib 0' Triften »üevc, ßo gultcuoUe fel)ne lüerd nid)to, fonbern toercn etjteÜ nerrifd), ftreffüd), öorbamplic^ funb.(53um brct) unb ,^lrent,igftcn, S^rumb fetju bie Tineen iprud) Inar'OJutte frum lüerd mad)en nljmmer mef)r ein guten frumcn man, fonbern et}n sgutt frum man mad)t gutte frum Inercf, '-Boße Inerd matf)cn ntjmmer me[)rct)uen bogen man, fonbern ein boßer man mad)t boße Inercf', alßo, ba« aUlocgbie perfon ,5ulior muß gut unb frum fein bor allen gutten lüercfen, unb guttetoercf folgen unb außgat)n bon ber frumen gutten perfon. ©lel)d) tnie ül)riftuC'siatu). 7,18. fagt 'Sin bofeer balom tregt tet)n gutte frudjt. ©in gutter balüm tregt fel)nn mboße fru(^t'. 5fu ift-J offenbar, ba§ bie fruc^t tragen nit beu balom, feoh)Q(^|en aud^ bie bolum nit auff ben frudjten, fonbern loiberumb, bie botomtrogen bie fruif;t, unb bie frud)t tnat^Ben auff ben batomen. Sßie nu biebalnm muffen efie fel^n, ben bie frurfjt, unb bie frud)t madjcn nit bie balnmluiber gutte nod) bofe, fonbern bie balom madjen bie frudjte, 311^0 muß ber i^'nicnfd; Ijnn bcr perfon ,]ubor frum ober boßc fet)n, e^c er gutte ober boßeftierd tl)ut, Unb fet)ne loertf machen t)i}n nit gutt obber boße, fonbern er moc^tgutt obber boße luercf. Te'J glcl)c|en fel)eu toir i)nn allen l)anbn)erdten. ©ingutt ober boße Ijauß mad^t teljnen gutten ober bogen jljmmerman, fonbernein gutter ober bofeer ^Ijmmerman mad}t ein bog ober gutt l)aufe, fel)n loerif 2"mac^t el)nenn mel)fter, barnad) ha^ Inerrf ift, fonbern loie ber mel)fter ift,barnad) ift fein InercE aud^. 3Ilßo fel)n bie löercE be-S menfdjen auc§, toie e§mit l)f)m ftett l)m glauben ober Unglauben, barnac^ feinb fetjne teertf guttober böge. Unb nit loiberumb, Itiic feljne Ivexä ftcl)n, barnad) fet) er frumobber gläubig, bie loercf, glei)d) inic fie nit glaubig machen, go machen fie ^.^aud) nit frum. 'Jlber bcr glaub glcljd} loie er frum madjt, go mad)t er aui^gutte toerrf. So bann bie loerd nicmant frum nuidjcn, unb bcr menfd) ,]ubormuf? frum fein, el)e er lüircft, fo ift-J offenbar, hav allein bcr glaub auglauttern gnaben, burd) (5l)riftum unb feljn Inort, bie perfon gnugfam frumunb felig machet. Unb ba§ fcljn Wcxd, feljn gepott djucm (5l)riftcn nott fe^ sojur feligfeit, fonbern er frei) ift bon aUen gepotten, unb aug lauterer frel)lieitninb fonft tl)ut aH-S, Inas er tt)ut, niäjU bamit gefndjt fcpncg nulv oberfclicf'eljt, 5)enn er fd)on fatt unb felig ift burd; fetjuenn glaubcnn unb gottic'gnaben, foubcrnn nur gott barbnnen gefallen.6jum rriiii- SlUbberumb bem, ber on glauben ift, ift fein gutt loerdf 3-'furberlid; ^ur frumfcljt unb feligfeit, SBibberumb fetjn böge loercf i)^n böge2 „er" fel^tt in B3)lffv. :J »orbomlid^ B 4 baruniB B :> fvume wcrd Bftume Wevdf B 7 etjn Soßen man, jonbet B ctjncn bogen man, fonbern K 9 oiifeacljen 1!bcr gutten fnimmen perfon K 11 liöge K ift offenbar B früd^t tragen nit bie barem K12 fruchten K 13 bie friidjt, unb bie friert K 14 bie friic^t, unb bie früc^t K IG tofe KITobcrbofeB 19 60B f)aufe B 20 ein gutter ober böfeer K bofe ober gutt K 2:; ftcljet Bfein feine B 24 ftel)cn 1! 31 tju ber feligteljt B ju ber faüigtait TOffv. lautter L34 Souber mit [sie] got bar,3nnen 'Mffr. 30 tjn ber frummigfetjt B'DJlffr. i)l)n böfc K


9}on bcv 3i''''')f'' "'"'•' ('(jviftfiimcnfrijfit. ITiSO. 33unb öorboniVt machen, fonbcvnu bcv uitfllniib, bcr bie pcvion imb beu ha\mnbofe inadjt, bcv tl)utt boßc unb uorbampti- tucvrf. Xavunib tum man fvumobber bofec tuirt, bebet fid)v nit an bcn Incrden a\\, fonbcrn an bem glauben,''Mk bev 3Bel)Bc man fagt 'Einfang aller funb ift bon gölte li3ebd)en unb tjbm S''- "mjir.nit tvalnen'. 'Klfo Icvet üud} (sl)vt|"tuÄ, Irie man nit nn ben lucrden mußanl)cben, unb fagt '(Jutlncbcr madjt ben balnm gutt unb fet)nc ii-urf)tc gutt,'ii


34 3.'oit bti (^Tfiljfit fiito« (»l)viftciinifiiicl)i'ii. ir)20.\vtxä nit umb tji^tm JriÜen, ^onbernn umb be§ fclbeii bo^en jufap unbfotfc^cr Ooilevter tnel)imng rtiEen, äßilcfjc macf)t, ba§ fic nur gutt i(^el)nen,unb feljn boc^ nit gutt, bctricgcn fi(^ unb t)bcrman bamit, glcl)d) tüic bic rel}fienbtrolff l)nn fdjaffS f(ct)bcrnn. ^^tbcr bev felb boßc ,5U)al} unb öorfetcte mcl)nungl)nn ben Ipcrdfenn ift unubirlntnblid}, \vo ber glaub nit ift. (Sr mufe fein &l)nn bem Reiben lüii'dtficijlignin , bi^ bcr glaub tum unb Dorftore l)t)n, bienatur öovmag Ij^n öou t)t)r fdb nit qu^ treljbcnn, 2iß QH^ nit erfcnncn,fonbernn fie Ijclt t)l)n für el)n f6[tti(^, feiig bingt, brumb luerbcn l)f)v aud)^0 biet ba burd) boifuret. Dcrt)alben, oby tuoll gutt ift, Don retocn, bcljdjten,gnugtt)un fd)vel)ben unb prebigeun ,§o man aber nit Uicl)ttcv fcrct bi§ 5um loglauben, fein-e§ geloi^lid) eitel teuff elifrf;e , Oorfuvifcf)c lere. 'JJJan muß nitel)nevlel) aEein prebigcn, fonbernn alle bcljbe ioovt gütti-!'. Sic gcpot fol manprebigen, bie funbev ^uvfdjreclenn unb t)t)v funb ju offenbarnn, ba§ fie reh)e^oben unb fid) befeveu. 5lbcr ba foU e§ nit btct)ben, man mu^ baä anberlüort, £iic ,^ufogung bev gnaben, and} pvcbigen, ben glauben 3U leren, on »^tüildjenn bie gepott , rein unb aÜi^i anber borgebenfe gcfd)id)t. (^v fein iDotnod} blieben prebiger, bie reJo bcr funb unb gnab prebigen, ober fic ftrel)(^enbie gepott unb 3ufagung gotti? nit aufe, ba§ mau lere, Inobcr unb tvu bierelü unb gnab funime. £)enn bie rclu fleuft aufe ben gcpotten, bcr glaub au§ben 3ufagnng gottis, unb al^o Inirt bcr meufd) burd) ben glauben gotlic^er 20Irort gcredjtfcrtiget unb evljabcn, bcr burd) bic furdit gotti« gepotti-? gcbemii=tigct unb ^nn fcl}n ertentnife fummen ift.6,5 um jrbi. S)a>ö fet) Don ben toerdcn gefagt Ijnu gemepn unb bie einKt)riften menfc^ gegen fel)uem cljgcu Icpbc üben fol. ^Jh: Inollen rtir nou me^rtocrden fagen, bie er gegen anbere menfd)cn tbnt. S^cnn bcr meufd) lebt nit 25allein l)nu felinem lcl)bc, fonbern aud) unter anbernn mcnfdjcn nuff erbenn.S^arumb tan er nit ou luerd fein gegen bie fclbcnu, er mufj l)[)e mit l)f)n \ureben unb 3U fdjaffcii f)abcnn, Inic luol pt)m ber felbcu lücrd fel)u5 nobt iftjur frumfeit unb feligfel)t. Srnmb foU fet)nc mel)nung l)nn aücii loerdennfrei) unb nur bal)t)nn gcrid)t fet)n, ba§ er anbernn leutten bamit bicne unb sonu^ fei), Taä)U anberä l)l)m furbtlbe, benn \va§ beun anbernn nott ift, ba»l)el)ffit benn ein Uiarl)afftig 6f)riftcn leben, unb ba gel)t ber glaub mit luft, G.unb lieb ^n^ toerd, aU S. ^autuS leret bie ©alataei. 3)enn ju ben 5pt)i=3 te^ffenbe I? 4 bei: feibe L „jclb" feljtt im Witx. vox teretc A r, unubct--loinbtic^ BL


SBon bet 5«'')E'' f""'* 61)viitcnmciitcf)cn. 1520. 35Itppern, bo er fic geleret t)Qtte, tüic fic oUc c\mib uiib gnitgbe f)ettcnn burd)tjijxm glauben ijn Gtiriflo, Icret er fic mcljttcr unb jagt ':3d) tiormon ciidj iüiu. 2, 1 ff.alli§ trofts, bcn Ijtjr Ijnn 6t}rifto liabt, unb nlliv troft^, bcn t)f)r f^abt Oonunßcr liebe 311 cud), unb aller gcnieinid)afft, bic l)t)r tjabt mit aüen geliftlic^en5 frutncn (il)riftcn, l)tir toolt mct)n berfe erfrelfen Oolfomlidj , unbba-3 bamit,haä t)l)r btjnfurt luollct eijniß itjnneö fetjn, etjner gegen bem anbernn lieb er=|el)gen, eigner bem anbernn biencn, unb ein ijglic^er ac^t ijabm nit auff fid^nodj auff hai> fel)ne, fonbernn auff ben anbernn, unb Itiae bem felben nottfei)'. @if)e ba bat 5paulu§ flerlid) ein 6t)riftcn(id) leben bat)l)nn gefteUet, ba§11) alle toerdE foHen gerid}t fel)n, bem nebften ^u gutt, Sie loet)! ein liglidjer fürfid^ felb gnug batt an fel)nen glauben, unb alle anberc Inerd unb leben t)^mübrig fe^n, fernem nebften bamit auß freljer lieb ju bienen. Sarlsu füret erein ßbi'iftum -5" etjnent erempcE unb fagt: 'eel)t atfo geflinnet, toic t)t)r-? fel)t«i)ii.^n 6l)i-'iflo'- äßitc^er ob er tnol öoll gottlidjer form Inare unb für firf; felb15 gnug botte, unb l)bnt fein leben, Unrrfen unb lel)benn nid)t nott Uiare, bo§ erba mit frum obber fcligf Inurb, Tennod) bott er fi(^ bec' alle» geentert, «nbgeperbet loie ein fnec^t, allerlei) getban unb gelibenn, nid)tv angefeben, bennunfeer befetiö, unb alßo ob er tool frei) Inare, bod) nrnb un^er luiüenn einfncd^t loorbenn.30 (53um rjbij. SUbo foll ein (Sbrtften menfd), Inic Gbviftn-;, febn bfiibt.Doli unb fatt, l)^m and) benugcn laffcn an fcbncnt gloubenn, bcn felben Ijmermebrcnn, luildjcr fet)n leben, frumteit unb fcUgfcbt ift, ber l)bm gibt alti»nja§ ÖbriftuÄ unb gott b^t, Inie broben ' gefagt ift, Unb ®. -^.^aul @al. 2. ©m. 2,20.fprid)t 'äöflä id) nod) l)nn beut corper lebe, ba-ä lebe id) l)nn bem glauben2.-.61)rifti, gottiÄ fobn', Unb ob er nu ganti frei) ift, fid) lüibberumb loiHiglid)el)nen biener mad)en fet)nem nebften ]U betffenn, mit l)t)m faren unb banbeln,loie gott mit l)bi" burd) (Sbriftum bi.i"blct b'^tt, unb bas alli^ umbfonft,nid)t§ barl)nnen fud)en benn gottlid)e--' luolgefatlenn, unb alBo bcncfenn 'äßolanmel)n gott i)att mir unloirbigen Oorbampten nicnfdjcn on aüc öorbienft,30 lautcrlid) umbfonft unb auß et)tel barntber|ideit gebenn, burd) unb l)nn(ibrifto, Hollen rel)d)tumb aller frumfeit unb felicfcit, bas id) biinfi'i'l nid)t«mebr bebarff, benn glauben, es fei) alfo. Ql) fo Inill id) fold)cm Halter, bermic^ mit fel)nen uberfd)lt)englid)cn gutternn alßo ubirfd)uttet bott, Inibcrumbfrei), frolid) unb umbfonft tbun loa? l)l)m liiolgcfellct, Unnb gegen mel)nem3i nebften aud^ Irerbcn ein 6[)tiftcn , loie (5t)riftu-i mir loorben ift, unb n\d)U•.-, sjf.9 „^at" feifü in L e^rifttidf) K 11 feinem H 13 ijv jeljt B ir iec§t fflljtr.18 unjjer? 6cftiij L 22 frummigleit 15 2:1 baroben 1! ®al. 1. A unb enti|)vcd§enb bieübrigen gonberauSgaben, audf) bol TO|fr. 24 3Bo§ id) nacf) K on bem 6orper Wffr. 27 ge--^anblet ijat b geftanbett f)at ^lijtr. 29 unreirbigin K ::i inimmigfeit B „idj" fefttt in K33 uierfd^uttct B 35 nebften L nid^g B)®.25f.


36 3^0" 'X'i-' Jfvfiljcit eiiir? (iliTiftcninenid)«!. l.")20.jnet)r t()iin , beim ltiQ§ iä) nur ict)e l)£)m iiott , nü^litf) unb feliglic^ 1el)n , btetDel)l iä) bod;, burcf) inel)ncnn glauben, alli« btngS t)n (vfitifto gnug \)abc\Sil) aljo flcuffct nii§ bcm glauben bic lieb unb luft 5U gott, unb auß bcrlieb ein ftet), tinllig, fvoltd) Icbcnn bem net)ftcn ]u biencn uniblonft. 5)enn3U glelic^ tok unicv nclift nott lcl)bct unb uuBct-? ubrtgcnn bebarff, alBo baben 5Jüir für gott nott gelibcn unb fciincr gnaben bcburfft. Javumb ttiie un» gott^att burct) 6l)riftum umbionft get)olffen, alßo foUcn mir burcl) bcn lel)p unbfebnc ttieic! nit anber§ ben bcm ncbftcn bdffcn- ''Ufo ftl)cii h'iv, Inie e^n bo(^ebliß leben fei) nnib ein 6f)tiftlict) leben, bac- lel)bcr nu t)nn aller loelt nitallein ntjberligt, fonbernn and) nit metjr befanbt ift nod) gcprebigt loirt. m•11C.2, 22ff. (S^um iTüiij. 511^0 leßcn ioir Suce 2. S?av bic ^unpfrato l'taria ]urtirdjen gieng nad) bcn fed)-? iroc^en unb ließ fid) reinigen nad) bem gefe|,luie atte anbcr tveljber, %o fie boc^ nit glel)d) mit l)t)n unret)n mar, nod^fc^ulbig ber fetben rcljuigung, bcburfft l)br and) nit. 3lber fic tbctte auBfrcl)er lieb, baS fic bic anberc Ineflber nit Ooradjtet, fonbernn mit bem liauffcn 15ip9((fi. 16, 3. bliebe. Sllßo ließ 5. ^hiucI S. 2imotl)cum bcfdjncljttcn, nit bae c^ nott mcrc,fonbernn bao er bcn fd)ix)ad)glaubigen ^nbcn nit urfad) gebe 5U bofen ge=®ni. 2, 3. bancfenn , bcr bod) luibbcrumb litum nit moüt lülfen befd)nci)tten, ba manbrauff bringen »oolt, er muft befdjuittcn fel)n, unb Incrc nott ,3ur fcligfeit.aMi.tii)- 17, Unb (5:^riftuÄ iUatt. 17. Sa üon fel)nen 3ü"S'-'vn loarb bie |inB Pfennig gc= 20fobbert, bifputicrt er mit 6. ^^cter, ob nit fünigc' ft)nbcr frei) toeren ]Xjn% jugeben, Unb fanct Steter 'ja' fagt, Aoic^ er tjijn bod) l)i)nn gcf)cn an ba» mel^runb fprac^: '5luff baä loir fic nit ergernn, Bo gang f)»)"/ ticn elften fifd^ bufct)ift, ben nl)m, unb l)n fcljucnt mautl toirftu finben el)nen Pfennig, ben gibfür mid^ unb bi(^'. S;a§ ift ein feljn crempeU ju bißcr lere, ba (J^riftue 2.=,fid^ unb bie fel)ncn frel)e fünige Ünbcr nennett, bic Icpni» bing-j beburffen,unb bod) fid) unterlcffit loiUiglic^, bienet unb gibt bcn l^nß. SBie Pill nuba^ loercf Gt)rifto nott loar unb bienet t)att ]n fcl)ner frumfeit ober fcligfeit,fo Pil fein alle anbcr fein unb fel)ner 6l)riften toexä pl)n not jur fcligfeit,fonbern fein alli§ frei) bicnfte, ju Itillen unb befferung ber anbern. 3ltfo 30folten auc^ aller prtcftcr, flbftcr unb fttfft »oercf gct^an fein, ba« ein ^glic^erfepnic' ftanb-J unb orben-5 loercf allein barumb tbet, ben anbernn 3U loilfarenunb fel)nen leib ju regieren, ben anbernn erempcU 3U geben and) alfo jutl)un, bic aud) beburffenn l)^rc lel)b ju .jlüingenn, boc^ al|eit furfe[)en, ba§nit ba burc^ frum unb feiig locrbcnn furgcnommen löcrb, äßilt^ä allein be» 351 nu^tic^ K ieligüci) jcl) A unb entjptcd^cnb bic onbcvn SonbcrauSgabcn ibie Celart im Jcrtoben ift fjjvac^tic^ not^lnenbig) 3 @t)^e alfo B 4 frolic^ K ned^ftcn L 5 nec^fter BÜJljIr.(i Bot got B 10 muvt B 11 jundtvom BL §u ber fiteren B ju bcr fird^en -DUfr.13 onbcrc B 14 ücborfft B 16 $aull B ^Jout K 19 barauff B bcja^nit AK^u ber (eligteit B 311 bcv jaligfait 5)lftr. 20 2o K jungem K Pfenning B geforbcrt B21 funig? K 23 fif^ bcn bu fe^eft B 28 frumniigtct)! B 29 (ju bcr fcligfct)t B ju berfotigfait TOffr. 33 Ict)^ regieren K 34 bo^ aüc tjeit B bod^ aüe jeljt ffllfh. 35 barburd^ B


3[!on ber grei^ett eines Pfitiftenmenfc^en. 15'20.37glaubend üormugrn ift. 3luff htc UicDfjc gcpcut nud) 5. ^^aul 5Ko. 18. unbisi'm.is.iif.lit. 3. Tac' )ic foUcu Uicltiidjcr gciiialt iiutcitt)an iinb bciel)t fein, nit baöitt-s, i.fic ha bind) fvum iticrbcii loUcii, foiibcni ba-j fic bcii aiibcvnn unb bet ubirfcitbn mit frei) bicnetcn, unb i)l)vcn ItiiUcn tlictten auß lieb unb frcl)t)eit. 3i>ev5 nu bijjen iiovftanb lictte, bev funb lcl)rfjtlid) fid) rid)tcnn Ijnn bic un|;eUid)cngesotten unb gefefecn bcö S^abft-^, ber '-yifdjoff, bcrfloftcr, ber ftifft, ber fnrftenunb t)crrnn, bie ctlid] toUc prclaten nlfjo treiibcu, aU Ireren fic nott gurfcligteit, unb l)cl))ien C'i aepott bcr firdjen, Inic luol unredjt. 2)enn ein frciicr(51)riltcn fprid)t (Ußo: '.^s^ »nil faften, betten, biti unb bas tl)un, Wa-i gepottenIM ift, nit haä id)s bcbarff ober ba burd) luott frum ober fetig luetben, fonberuii) loilu bem iöabft, S^ifdjoff , ber gcntcl)u ober meljnem mit brubcr, t)crru ;,uhjillcn, epmpet unb bienft tl}un unb lel)bcnn, gtei)d) tnic mir (ibriftno tiietgroffcr bing ]ü mitten ttjan unb getiben tjatt, beo i)l)m Hill tnenigcr nott mnre.Unb ob fc^on bie tijranncn unredjt tl)uu fotdjö ,^u fobbern, feo fc^abcte miri:- bod) nit, bic toel)! e§ nit toibber gott ift\öjum rjix;. öieraufe mag ein ijglidjer ein geloife urtet)l unb untcrfd)ei)btnel)nien unter alten Inerdcn unb gepottenn, aud) mild)-:' blinb, toEe ober rcd}tft)nnige pretaten fein. Tenn tnildio tücrd nit bal]l)nQU^ geridjt ift, beut anbcrnnju bicncn ober fepncn Initlen ]n lel)bcnn, fso fern er nit ^luing, Inibcr gott211 3u tt)un, ßo ift-3 nit ein gut 6()rifttid) luerd. Tatier fumpts, ba»? id) forg,tücnig ftifft finden, ftbftcr, attnr, meß, teftament (ilu'iftlid) fcinn, 2)a|u and)bic faften unb gcpett, ctlidjen Ijcljligeu fouberlidj getban. 5)enn ic^ furdjt,bac' l)uu ben allen fampt ein i}glid)er nur bao feline fud)t, liormel)nenb, bamitfein funb ^u biiffeu unb fcligf Inerben, ÜLMld}':? alliy fumpt au^ nntüiffcnljeit2''bc§ glaubcnS unb (5l)rifttid)er frel)l)eit, Unb ctlidj blinb prclatcn bic leutt) bal)l)nn trcl)bcun unb fold) tt)ef3cn prepffen, mit abta-S fd)mud'en unb ben glaubennl)mmer mebr leren. .Jd) rate bir aber, iinttu etlnao ftifften, betten, faften,fo tt)u CÄ nit ber mepuung, ba-j bu iiiollift bir cttuaS gut-5 tl}un, fonbcrn gib»ba^in frep, bai- anbcrc leutt) bcffelbeu gcnißcn mugcn, unb tl)u c§ l)l)n y: gut,30 fo biftu ein red)ter (^driften: Inae foUcu bir bein gütter unb gute tncrd, bicbir übrig fein, bein lepb ]u regieren unb Porforgen, fo bu gnug Ijaft amglaubcnn, barpn bir gott alle bing geben f)at ? ©il)c atfo muffen gottio gutterftieffen an% cpnem l)n ben anbern unb gemepn tnerben, ba§ ein pgtid)cr fid)fct)niö ne^ften atfo annet)m, als Incrc cr^ fclb. 3lufe ßbrifto ftieffen fie ^n•''un§, ber fic^ unfer ^att angenommen l)nn fcpncm lebeun, als tncre er ba§gelrefen, ba^ h)ir fein. 91ufe uuc' foüen fic ftieffen l)n bic, fo pr beburffcn,?lud) fo gar, ba^ ii) mufj aud) nicpucnn glaubenn unb gererfititfept fürnu'puenn net)ften fe|en für gott, iepne funb (u berfen, auff mic^ nehmen unb1 $auIS U


38 ä)on bet J'^eitjcit eine? Pt)riftcnmeiiid)en. 1520.nit anbnB tijün, benn als loeien fie me^n eljgcn, eben inie ß^riftug uni oEent^an fiatt. ®id^ ba§ ift bie natut bet Iie6e, hjo fic Jriavf)affti9 ift, Sa iftfte aber tt)ar[)affttg, h)0 bet glaub loat^afftig ift. 3)avuTn6 gibt bet t\etil\a,5tpo[teII bet Heb ju eljgen 1.6ot. 18. 3)a5 fie nit fuc^t bas l)£)te, fonbetn. eov. 13, 5.loas be» net)ften ift.^ßjum ;'5J. 5tii§ bcm allenn folget bet befc^lu^, bao eljn G^tiften mcnfd)lebt nit l)nn t)i\m fclb, fonbetn ijnn (5l)tifto unb fetjncm neliftenn, l)nn Gbtiftobutd) ben glauben, l)tu ncbften butc^ bie liebe: butd) bcn glauben fetet etübet fic^ t)n gott , auß gott fetet et toibbct nutet fid^ butc^ bie liebe , unbblel^bt bod) l)mntet t)un gott unb gottlirfict liebe, Ö)lel)d) toie C^tjtiftue fagt lo3oi). 1,51. 3o^an. 1. '3l)t rtlerbet noc^ fel)eu bcu t)t)mcß offen fte^n, unb bie ^ngell auffunb abfteljgcnn ubit ben Sun bc5 mcnfc^cnn'. Sil)e bac' ift bie teerte, gel)ft=lidje, Gl)tiftlict)c frel)f)el)t, bie ba« f)etti ftel) mac^t Oou allen funbenn, gefe^enunb gepottcn, luilcf) alle anbete ftel)l)el)t nbitttifft, lüie bet l)l)mell bie etbenn,äßilc^ geb un-3 gott tedjt juODtfteben unb be^altenn, 5l''Fc69}. 's3 hja bet glaui L 7 ncc^flcnu L 9 übet fic^ K 1 1 3oon. i. I. flehen B12 übet B iou B H witcljc alle K übertrifft B 1.5 |u»orfteit B juBorftebn L%m Sc^luffe fügen V unb bie boBou abhängigen %nidc noi^ ^inju „3^efu6."


^cADLEONEMM.D.XX.TÄTEEpistola <strong>Luther</strong>iaiia ad Leoneiii Deciimiiiisuiiiinuiu poutiflcem.Tractatus de libertate christiaua.1520.(irft mit nadjfte'^enben jlrei Sd^vtftcn in (atcinifcfjer Sprache ^at 2üti)ixjeiii i'crfprcdjcii ,^u bcm cv ftd) in bcv i'cr^anbtnng mit lllilti^ ju Sii^tcnbcrgtievftanbcu, üoüfoininen cvfüUt. Sic '^»rclfe tjabcn fic crft nndj tf)ver fd^on nut=gcttjeittfu bcutfc^en ^Bearbeitung tievla))cn. 'DJHlti^ bezeugt bei bcv Übcrfenbungber le^tevcn au äöillibalb ipivcf^el)mer beu IG. 'JioDembev 1520 ausbrücf lid} , bevtractatus de libertate cliristiana fei „md) uid)t gan,5 gefertigt im latino".äSgt. unjcte Einleitungen ju bem „Scnbbticf nn ben ''^'apft l'co X." S. 1 f.unb 311 bevSdjvift „Don bet 5reif)ett einc-s fffjriftenmeiifdjcn" ©. 12f., funiic ;Kicbcver, 9iad)tid)tcn ic. I ®. 170.Über bas 3)erl)ättnife beiber 2ertc bcs Iroftati? ^u eiuanber urtljcilt 2. Siemnie,bafe ber öon Sut^er felbft Bcrfaßte beutfc^e Vhtg^ug uid)t nur an 9(u5fü^rtic^feit,SoIIftänbigteit unb Überfid)ttid)!eit, fonberu namentlid) aud) an .J^tartjcit, Sdjnrfeunb (Mcfditoiicnbcit ber (Mebanfen rtieit binter bcm latciniid)cn Criginal ,^urücfftet)c.@(eid)rool;I ift bic größere ÜÖirfung Bon ber beutld)cn ©c^rift ausgegangen, bie,oft tcieber aufgelegt, oud) bcm uugelcdrtcn i'otfe „bic gan.^c Summa eincö d)rift=liefen i'cbcn«" bot. 3}ie barin entmirfcltcu Wcbanfcn fiubcn fid) aber fc^on früberbei bem ^Reformator.Sgl. 8. ?cmmc, Sie btci großen 0{eforinQtion»|d)viften Vutfjer* Born ^üi)xt 1520, ÖSotda1875, ©. 215.Satetntfc^e 5lu§goben.A. , EPISTOLA LVTHERIANA LEONEM DECIMVM SVM= MVM]] ||PONTIFICEM. TRACTATVS DE LIBER--II ||TÄTE CHRISTIA--1|NA.


LEONEMPERTÄTELVTHERIANATÄTENEMREMLVTHERIANATEDISSERTATIOLIBERM.D.XXI.TOREMSVMMVM^COGNITA.iterum,GNITA.PONTIFIGEM.DEGIMVMPHILIPPIDEGIMVMEPISTOLAEPISTOLATIFIGEM.TIOM.D.XXI.M.D.XXI.SGHOLIA40 Epistola <strong>Luther</strong>iiina ad Leonem Decimiim suunuum pontiiicem. 1520.D. ,^ EPISTOLA AD LEONEM SVMMVMII|| ÜPONTIFIGEM. DE LIBERTATE CHRISTIANA|1IIPER AVTO RECOGNITA. VVITTENBERGAE.ji I," 26 Slättcrin Quart, Ic^tee »latt teer. 3lm enbe: , ANNO DOMINI ji ;,''Siuä tioii 9[bam *4?etti in a3afc(.E. , EPISTOLA AD LEONEM SVMMVMII || i|PONTIFIGEM. DE GHRISTIANA LIBER=II ||täte, continensrumiiiam Ghiirtian* doctri= ||nse, quo ad formandam mentem, & adtelligendam Euägelii vim, nihil abfolu ||tius, nihil cöducibiliusjinIIne(j a veteri=||bus, necj a recentioribus fcriptori ||bus fditü efl. TuGhriftiane lector, relege iterum atcg|[& Chrittum imbibe. r-^jRECOGNITVSVVITTEMBERGAE.!« litclrücffeitc bebrucft. 22 »lätterin Cuart, Ic^teä Statt leer. 9lm ©nbe: ,ANNO DOMINI ü"jjIxud üon 5J!eId;iür Sotttjei in Sßtttenfaetg. Sgl. St. D. kommet, Sut^er=brucfe jc. S. 102 9h. 19.5.F. ,DE LIBER||GHRISTIANA DIS- 1|SERTATIO MARTINI LV-|jTHERI, PER AV RECO|! || EIVSDEMjjAD DEGIMVM PON «II || || 9Jlit2itcleinfaffung. 26 Slätter in Cuart, (efete^ Statt leer. 3lm gnbe:,ANNO DOMINI "|]Srurf BetmutfjHcf) tion Slbnm '•^>etti in Sönfcl. Ügt. 31. ». Xomniet, Cutl)«;btucte JC. ©. 102 9tt. 196.G. ,DE LIBERTA= GHRISTIANA DISSERTA= MARTINI LV-|| ||THERI AVTOREM RE-II ||EIVSDEM||AD LEO= DEGIMVM SVMMVM ' II|| 2tte(=rüdffeite bebrudt. 27 Slätter in Cttati, te^te ©eite teer.(*•:• ift bo'3 Ic^tc Stücf in bct ^b. VI S. 490 nnter G bffdjtiebenen fleinenSammlung unb umfafit barin Sil, y 8 bi-^ Sl. T lu, l)Qt abex auf 181. Q 8»ben üorftE'^cnb gegebenen bejonbeten Jitel.H. ,DE LIBER||autorem ||recognita. ||ITEMDEIICHRISTIANA DISSER||ORATIO]| |1tatio Mar. Lulheri, perMELANGH.||i|EIVSDEM IN DEGALO giuu,||qui||habetur||Exo. xx. ||NOREMBER-GAE, ANNO M.D.XXIIII. ,«II-35 Slätter in CUM.2;cm Bon uns benu^ten (Jj-cmpliu fetjlte ba§ Ic^te, öermutl)lii^ leere SSlatt.3; er 2? tief an Meo X. ift nitl)t aufgenommen; bic Schrift de libertate christianateidjt tion 331. A 2» bi« D 2''.ftcnli(^ lebe, gemact)t burif) S^octor SSlax=||ftoffel Sroft^oucr, jmjjSeutfc^e Überfelung.fru($t= [|bare önbertt)t)lüg tttae „6in nutjli(f)e ba|| ft) ber gtoub üR eintDor d)riftenlic^IIIcBcn, gc ||niact)t burd) .'^. 5)lartinum\\ ||l'uf^er. |!""JSUi litclcinfaffung. ütetrücffeitc tiebrucEt. 34 Slätter in Cuart.3lni (5nbe; „|)ie cnbct fid} bic fruc^tbor jjünbcrnjl)fung was ba fl) bergloub, tinb ein tuor (?^ri=tinum ßutl)er,II©ctrutft jn Sürid) burc^ (F'^ri=jar nad^ («Ijri || fti geBurt. 531. 3). XXI. ||"9luf ber liteltiicffEite nnb 331. 9tija fteljt bas SBibmungjfc^reibcn bes Über:fe^ev-i Sco ,3"^ on bic Sionneii „bct Om unb 9lllbccf sü (Jiinfibtcn" ; bann folgt


Tractatus tle übertäte christiana. 1520. 41bic Übetfe^ung foh)of)l be* Srieteä Sutfjets an 8ed X. Sgl. %i\^ bü 58 i*> als berSii^tift tle libertate christiana 3*1. g» big ,f) 6^'. Um eine ^ftobe Bon feinem3"eutid) ju geben, Inffcn loir eine Stelle nus bcni ^Jlnfong bei: letitctcii hier folgen:„Xa mit i(^ aber ben einfältigen, )cf)(cd)ten, unboifummiien (iimb beten »illenid) bns fdjrib) ein lid)teu Ircg anjeig, feh id) l)ie (infcnflid) jnicl) l)DHbtitiirt iitsein gtunb nnb l.ifl)nient bijcr gcinjicn niaterlj, Xivs crft: tfiii Gljriftcn mcnfd) iftallev bing fri)ev l)ctv, nicman nnberraorffen , lav anber: (Jin (il)tiftcn nicnidj iftein fliiifiget biencr unb fncd)t aller, allen unberhjorffen".©ngltfc^eUbcvfclung.,A Treatife, ||Touchiiig the Li- ||bertie of a Chri- ||llian. ||VVritten inLatin ||by Doctor Mar- ||tinc <strong>Luther</strong>. |jAnd Tranl'lated ||into Englifhby Iames Bell.II ||At London, ||Imprimed by Ralph Nc\v=||bery andH. Bynnenian. ||Anno 1579. !" ^Mt iiteteinfaffiing. ()2 SBtättevin .ft(ein=Cftnti {nui)X Sebej).ißon bem Urbrurf A ift B unb iüat)vfd)cinlid) aud) C biofeer 5iad)brucE.D bis H bc^eic^nen fid) ate tioii )i'utf)cv felbft burdjgcfeficn. Won fönnte geneigtfein, in E bic ',?(u5gQbe ]u erblicfcn, lin-lc^e fid) bet beffernben .öanb bes *-üer=faffcrä ,5u erfreuen gel)abt i}abi', \vnl fic au feinem SBofinortc erfdjicncn ift: fo iftes aud) in 5lr. l!S ber „'•^Jeubrutfe beutfc^er i'ittcraturircvfc bcs 1(3. unb 17.3at)v=l)unbert5" S. iv augeuoiumeu unb ba'^er bort bic Stellung öou Ü iufofcru etgcu=tfjümtid) genannt, nie bicfer Svud meiftene ber iCottfierfdien , btStrcitcn aber im©cgcnfo^c .ju i'^r ber ©rünenbergfd)en ^(uegabe folge. Slöetn bte iüceartcn ergeben,ba§ E fid) auf D ftü^t, nid)t umgefcbrt D auf E; bod) ,5cigt E aud) einige ,ffor=retturen bcs lertc* Bon D. ^nttiiefcrn Vutfter felbft bei D ober E betfjciligt ge=ttjcfen, ift nid)t tlar; üicUcidjt ift ber betrcffenbc ^ufafe im Ittet nur eine bu(^=T)änb(crifd)e ^gefunbung, bafe bic i^orlagc übcrljaupt eine ®urd^fid)t erfal)reu "^at,mie biee bei 1) in 3?c3ug auf A unb bei E in "-Bcjug auf L» ber ^aü ift, of)UCba| jebod) Sutl)cr fic oorgenommen t)a&cn bürfte. F, G unb H ftel)en in nät)ererober entfernterer SBc^iet^ung ,^u D.9luf ©runb ber S)rurfe A unb E bietet bie Epistola ad Leonem X. berTom. II. omnium operum Martini <strong>Luther</strong>i, Witebergae 1.546 iBI. 1"— 3*; barauäl^at fie ber Tom. I. omnium operum M. L., lenae 1556, SL cucclx'' — ficccLXm''entnommen; in <strong>Luther</strong>i opera latina varii arguinenti, vol. IV Francofurti ad M.1867 (fog. (frlonger «umgäbe) ©. 210-219, fte^t fie naä) A unb E, icbod) o^neforgfättige SIngobc ber i^'cearten: aufeerbcm finbct fie fid) in Epistolarum D. Martini<strong>Luther</strong>i Tom. I. a loanne Aurifabro collectus, lenae 1556, 331. 255* — 261"', t)er=mut{)lid) nad) ber ed. Witeberg. , aber in red^t nad^Iäffigcm 9tbbrurf, unb beiSc Söette, ffltartin l'utt)cr« »riefe k. I^. I S. 497—505, lucfcntlid) nad) E, boc^uod) ,5U abt)öngig Hon Jturifaber. 3)en Tractatus de libertate christiana bringen nad)ben glcid)en Üorlagcn bie obgenanntcn Wefammtausgabeu in unmittelbarem 9ln)d)lu6an bie Epistola, unb .^war bie ed. Witeberg. II 1546 831. S*» — 12'', bie ed. len.1 1556 SI. ccccLxiiii" — ccccLXXiii* unb <strong>Luther</strong>i opi). lat var. arg., vol. IVFrancofurti ad M. 1867 S. 219 — 255; in§ 2)cutfd)e ift er neuerbingS iiberfe^töon 2. Stemme, S)ie brei großen flfeformationefd^riften ßut^erg bom 3o'^re 1520,@ott)a 1875,


;42 Epistola <strong>Luther</strong>iana ad Leonera Decimuui summum pontificem. 1520.)tct5 toiebevtc^venbcn (formen qiiidquid iinb quidquaiii nic^t öev^cic^ncnb ; bei bcrEpistola ad Leoiiem X. geben luiv aui) bic l'ceavten ber iBricfjammlungcn öon9üivtfabev unb S;e SBette.3(6fütjungen: T. B. = Tua Beatitudo. B. T. = Beatitudo Tua, B. P. =Beatissimus Pater, natürlid) in beni burd) ben ,3uianinienf)an9 crforbcrten Ma\m.93on gegnerifc^er Seite tonrbc t'utfjevs ©cf)rift eijt fpät befänipft. 3(nt 20.3annar1521 üollenbcte jttiar ^o^onn &od)(cu5 feine Invectiva in diias epistolas <strong>Luther</strong>iad Leoneia Papam X., in «jelc^cr er bie Sßibnmngebriefe l'utfiers ^u ben Resolutionesdisputatioiuim de iiidulgentiaruiii virtute unb ,^um Tractatus de libertatechristiana bui(i)l)ed^elte, tonnte fic jebod^ erft 1545 in feinen Miscellaneorum libriIres öerbff entließen, i^ni^ci: fd)Dn erfd)ienen ^atob ^oogftratene Epitome de fideet operibus adversus chimericani illaiii atqiie luonstrosam Martini <strong>Luther</strong>i libertatem,quam ipse falso ac peidite Clhristianam appellat. Coloniae 1525, unbAdversus pestiferum Martini <strong>Luther</strong>i traclatum, qui de Christiana libertate inscribitur,Antverpiae 1526. Sie üevmodjteu jcbo^ bic tiefgrcifenbe Slßirtung ber©dirift üiutl^ere nic^t nie^v ^u £)einnien.EPISTOLA LVTHEßlANAAD LEONEM DECIMVM SVMMVM PONTIFICEM.IHESVS.Leoni Decimo Ponliüci Romano Martiuus <strong>Luther</strong>us salutcmin Christo Ihesu domino nostro. Amen. 5Nter monstra huius saeculi, cum quibus mihi iam in tertiumannum res et bellum est, eogor aliquando et ad te suspiceretuique recordari, Leo pater Ijeatissime, immo, cum tu solusmihi belli causa passim habearis, non possum unquam tui nonmeminisse. Et quauquam impiis adulatoribus tuis in me sine 10causa saevientibus cuactus ftierim a sede tua ad futurum provocareConcilium/ nihil veritus Pü et lulii, tuorum predecessorum,vauissimas eonstitutiones , idipsum stulta i^Tanuide prohibentium,Dou tameu unquam Interim auimum nieum a tua beatitudine sie aliena\n, utnon totis viribus optima quaeque tibi sedique tuae optarim eademque sedulis isatque quantum in me fuit gemebuudis precibus apud deura quaesierim.1 f. Sie Übcrjc^tift ift bem Sitel Don A entnommen, fie fe^tt l)ter in ben Sonbcrbrudcnbie ed. Witeberg. ^at: ,KPIST01A LVTHEKI AD LEONEM X. KO. PONTIFICEM: LI-BELLO DE LIBERTATE CHRISTIANA PKAEFIXA." unb il^t folgen ed. leii. unb Aurif..3 IHESVS fe^lt in D unb E 4 Romano Pontifici Slartuius Witeberg. leu. Aurif.11 coactus fui Aurif. 16 et quantum Aurif.')


Bpistola <strong>Luther</strong>iana ad Leoneni Deciraum summum pontifieem. 1520. 43Atqui eos, qui me autoritatis et iioiiiiiiis tui maiostate hacteiuis tt-rrere couatisunt, pene conteniuerc ac triumphare coepi: iinuiu supcresst' video, quodcontemnere non possum, quae causa fuit, ut denuo scribereui ad T. B. Haecest, quod accusari me et maguo verti mihi \-itio intelligo ineatu temeritatem,ö qua nee tuae personae pepereisse iudicor.Ego vero, ut rem aperte confitear, conscius mihi 8uin, ubicunque tuael)ersonae meminisse oportuit, non nlsi maguifica et optima de te dixisse. Sivero a me secus factum esset, ipsemet nullis modis probare possem et iilorumde me iuditium omni calculo iuvarem, nihilque libentius quam paliuodiamlu huius temeritatis et impietatis meae cauerem. AppelJavi te Danielem inBabylone,' et innocentiam tuam iusiguem adversus eontaminatorem tuumSylvestrum - (juam egregio studio tutatus sim, quivis lector iutelligit abunde,Scilicet celel)ratior et augustior est iu onuii terrarum orbe tot tantorumvirorum literis cautata opinio et vitae tuae iueulpatae fama quam ut a quovisli vel maximi iiomiiiis possit quavis arte impeti. Non sum tam stultus, uteum iucessam, quem nullus non laudat: quin et mei studii fuit eritquesemper, nee eos iucessere, quos publica fama foedat: nullius enim delectorcrimine, qui et ipse mihi satis conscius sum magnae trabis meae in oculomeo, nee primus esse queara, qui in adulteram lapidem mittat.2u Communiter quidem in impia.s doctrinas iuvectus sum acriter, et adversariosnon ob malos mores sed ob impietatem non seguiter momordi,cuius me adeo non poenitet, ut animum iuduxerim, contempto hominumiuditio, in ea vehementia zeli pereeverare, Christi exemplo, (jui geuiminaanatts. 23,33.viperarum, caecos, hvpocritas, filios diaboli suos adversarios pro zelo suo Sdö. 8. 44.25 appellat. Et Paulus filium diaboli, plenura omni dolo et malitia, Magum «W. 3, 2'., , . T-, . . , 2.eotn,i3.• •cnmmatm', canes,111subdolos, cauponatores quosdam traducit. Lbi si dess-Sot. 2, n.molliculo.s istos auditores, nihil erit Paulo mordatius et immodestius. Quidmordatius prophetis? nostri sane saeculi aures ita delicatas reddidit adulatorumvesana multitudo, ut, quam primum uostra non sentiamus probari,30 morderi nos clamemus, et cum veritatem alio titulo repellere nequeamus,raordacitatis, impatientiae, immodestiae praetextu fugimus. Quid proderitsal, si non mordeat? Quid os gladii, si non caedat"? maledictus vir, qui ?". Js. 10facit opus domini fraudulenter. Quare, optime Leo, his me literis rogoexpurgatum admittas, tibique persuadeas, me nihil unquam de persona tua35 mali cogita-«se, deinde, me talem esse, qui tibi optima velim contingereinaetemum, neque milii cum ullo homine de moribus, sed de solo verboveritatis esse contentionem. In omnibus aliis cedam cuivis : verijum deserere1 tue A tuae Witeberg. 2 cepi K (= ouepi) 13 angustiur A 14 inculpataWiteberg. len. Aurif. 16 incessem Aurif. 18 mihi latis Aurif. 19 in alteram Aurif.24 caecos hvpocritas DE 28 mores ila delicatos AD 2e SBcttc (oBigc Seäart in V, Witeberg.leu. Aurif. »iib geftü^t buxä) bcn bculfc^cn Scjt S. 4i .32 morderet Aurif.') ©ie^e ©.44. } ©ilteftct IJJrictas, jict)e bie betteffenben ©i^tiften Söb. I, II unb VI.


'Interim16.44 Epistola <strong>Luther</strong>iana ad Leonem Decimum summum pontiflcem. 1520.et negare nee possum nee volo. Qui aliucl de me sentit aut aliter meahausit, non recte sentit nee vera haiisit.Sedem autem tuam, quae Curia Romana dicitur, quam neque tu nequenllus hominum potest negare corruptiorem esse quavis Babvlone et Zodomaet, quantum ego eapio, prorsus deploratae, desperatae atque couelamatae im- "pietatis, sane detestatus sum indigueque tuli sub tuo nomine et praetextuRomanae Ecclesiae ludi Ciiristi populum, atque ita restiti resistamqne, dumSpiritus fidei in rae vixerit, non quod ad impossibilia nitar et sperem, measolius opera, tot repugnautibus furiis adulatorura, quicquara proraoveri inista Babylone coufusissima, 8ed quod debitorem mc agnoscam fratrum lomeorum, quibus consuli a me ojiortet, ut vel pautiores vel mitius a Romauispestibus perdautur. Neijue euim aliud e Roma iam a multis anuis in orbeminundat (


Epistola Lutbeiiana ad Leoiiem Dociimim summiim pontiticem. 1520. 45animas, ad multiplicanda scelera, ad opprimendam fidem et veritatem cumtota Ecclesia dei? O revera iufoelicissiiue Leo et periculosissimo sedenssolio: veritatem enim tibi dico, cjuia bona tibi volo. Si enim Bernhardussuo Eugenio compatitm-, cum adliuc meliore spe Romana sedes, licet tum' quoque corruptissima, imperaret, Quid uos non queramur, quibus in trecentisannis tantum aecessit corruptionis et perditioni^? Nonne verum est, subvasto isto coelo nihil esse Roniana Curia corruptius, pestilentius , odiosius?incomparabiliter enim Turcarum vincit impietatem, Ut revera, quae olim eratianua coeli, nunc sit patens quoddam os inferni, et tale os, quod urgente10 ira dei obstnii non potest, uno tantum relicto miseris consilio, si queamusaliquot a Romano (ut dixi) ' isto liiatu revocare et servare.Ecce, mi Leo pater, quo consilio, qua ratione in sedem istam pestilentiaedebachatus sim: tantum enim abest, ut in tuam personam saevirem,ut sperarem etiam gratiam initurum me et pro tua salute staturum, si carceremii istum tuum, immo infernum tuum strenue et acriter pidsarem. Tibi enimtuaeque saluti profiieiit et tecum multis aliis, (juiequid in impiae huius Curieconfusiouem moliri potest omnium iugeniorum Impetus. Tuum officiumfaeiunt, qui huic male faciunt : Christum glorificant, qui eam omnibus modisexecrantur, Breviter, Christiani sunt (pii Romaui nou sunt.20 Sed ut amplius loquar, nee hoc ipsum unquam super cor meum ascendit,ut in Romanam Cm-iam inveherer aut quicquam de ea disputarem. Vidensenim desperata omnia salutis remedia, coutempsi et dato repudii libello dixi^ad eam 'Qui sordet, sordescat adhuc, et qui immundus est, immundus sit Offb. S2, 11.adliuc', tradens me placidis et quietis saci-arum literarum studiis, quibusi"i prodessem fratribus circum me ageutibus. Hie cum non nihil proficerem,Aperuit oculos suos Satan et servum suum lohaunem Eccium, insigneraChristi adversarium, exstimulavit indoniita gloriae libidine, ut me traheret inharenam iusperatam, captans me in uno verbulo de primatu Romanae Ecclesiaemihi obiter elapso. Hie Thraso ille gloriosus spumans et frendens3" iactabat. Pro gloria dei, pro honore sanctae sedis Apostolicae omnia seausurum, et de tua hiflatus abutenda sibi potestate nihil certius expectabat([uam vietoriam, non tam primatum Petri quam suum principatum interTheologos huius saeculi quaerens, ad quem non parvum momentum habereducebat, si <strong>Luther</strong>um duceret in triumpho. Quod ubi Sophistae infeliciter3' cessit, incredibilis furia liominem exagitat: sentit enim sua culpa soliusfactum esse, quicquid Romanae infamiae per me natum est.3 Bernardiis DE VViteb. len. S)e SBcttc 4 suo Anastasio A ifictje jeboc^ ben bfutjc^enZtjcl S. 6) Romana sedes fcl^tt Aurit. 9 poteiis quoddam Aurif. 13 debacchatus EWitebeig. leu. Auril'. Se SBettc 16 huius seculi curiae DE 20 ne hoc E 22 contemsiSie SBettc 26 loaiinem D Eckium Witeb. 27 extimulavit DE Witeberg. len.Aurif. libidines A 28 arenam E•) @ie^e ®. 44. ») mf)t »b. VI S. 329.


4G Epistola Lutlieriiuia ad Leonem Decimuni suiiiniiiiu pontificem. 1520.Atqiie siue me, quaeso, optime Leo, hie et meam aliquando causamagere verosque tuos hostes aceusare. Notum esse arbitror tibi, quid mecumegerit Cardinalis S. Sixti,^ Ijegatus tuus, imprudeus et infelix, iramo infidelis,In cuins manu ob tui nominis reverentiam cum me et oinnia mea posuissem,non hoc egit, ut pacem statueret, quam uno verbulo potuisset facile statuere, scum ego tum promitterem silentium et finem causae me facturum, si adversariisidem mandaretur. At homo gloriae, non contentus eo pacto, coepitadversarios iustificare, licentiam aperire et mihi palinodiam mandare, id quodin mandatis prorsus non iiabuit: hie sane, ubi causa in optimo loco erat,illius importuna tyrannide venit in multo peiorem, iinde quicquid post haec losecutum est non <strong>Luther</strong>i, sed Caietani tota culpa est, qui ut silerera etquiescerem non est passus, quod tum summis viribus poscebara: quid enimfacere amplius debui?Secutus est Carolus Miltitius, et ipse B. T. nuncius, qui multo etvario negotio, cursans et recnrsans nihilque omittens quod ad reparandum i''causae statum, quem Caietanus temere et su])erbe turbaverat, pertineret, vixtandem etiam auxilio lllustrissimi principis Friderici Electoris effecit, utsemel et iterum familiariter mecum loqueretur,^ ubi denuo tuo nomini cessi,paratus silere, acceptans etiam ludicem vel Archiepiscopum Trevirensem velEpiscopum Numburgensem , atque ita factum et impetratuni, dum haec spe 20bona aguntur, Ecce alter et maior hostis tuus irruit Eccius cum disputationeLipsica, quam instituerat contra D. Carlstadiura, et nova accepta de primatuPapae quaestione in me vertit insperatura arma ' et penitus hoc consiliumpacis dissipat. Expectat interim Carolus Miltitius: disputatur, iudices eliguntur,nee hie aliquid decernitur, nee niirura, quando Eccii mendaciis, simu- 25lationibus, technis omnia ubique erant turbatissima, exulceratissima, eonfusissima,ut, quocunque inclinasset sententia, malus esset exorturum inc^ndium:gloriam enim, non veritatem, quacreiiat. nihil etiam hie omisi, quod a mefierioporteret.Et fateor, hac occasioue non parum venisse ad lucera Romanarum socorruptelarum, sed in qua siquid peccatum est Eccii culj)a est, qui onussupra vires suscipieus, dum gloriam suam furiose captat, ignominiam Ronianamin totum orbem revelat. Hie est ille hostis tuus, mi Leo, seu potius curiaetuae: huius unius exeniplo discere possumus, non esse hostem adidatoreuocentiorem. Quid enim sua adulatione promovit nisi maluni, quod nullus 3bregum promovere potuisset? foetet enim hodie nomen ßomanae Curiae in6 causae nieae täcturum DE Witeberg. len. Auiif. 3)e SBette 14 B. P. nuncius A19 Treverensem DE Witeberg. len. Aurif. Sc SBettc 20 liac spe len. 21 EckiusWiteberg. 23 coneilium DE 25 Eckii Witeberg. 27 exoriturum Witeberg. len.Aurif. 3)e äßette 31 Eckii Witeberg. 3C hodie Ronianae Curiae nomen iu orbc Aurif.') 2r^oma? ßajeton, fieijf S8b. IT ®. 1 ff. -) 3n ^tUenburg, ÖiebetittiPTba imbl>iic^tenberg. ^) ©ie^c iSb. 11 S. 153 ff.


.'.emissariusEpistola <strong>Luther</strong>iana arl Lcnnen\ Doiiimnn snmmum pontificeiii. 1520. 47orbe et languet papalis autoritas, faniosa inscitia male audit, qiiorutii uulhiniaudiremns, si Eccius Caroli et meum de pace consiliiim non turbasset, idquod non obscure et ipse sentit, sero et frustra indignatus libellonim meorumeditionem. lioe debebat tum cogitare, cnm totn.s in gloriam sicut liinniensinsaniret, ueque alia quam sua in te, tuo tarnen maximo periculo,quaereret. Sperabat homo vanissimn.« me formidine nominis tui cessuinunet taciturnm: nam de ingenio et eruditione non credo quod praesumpserit.Nunc cum nimio me confidere et sonare videat, sera poenitentia temeritatissuae intelligit esse in coelo, qui superbis resistat et praesumentes humiliet,10 si tarnen intelligit.Nihil itaque hac disputatione promovcntibus nobis nisi maiorem confusiouemRomauae cansae, iam tertio Carolus Miltitius patres ordinis capituloeongregatos adit,^ consilium petit componendae causae, quae iam distur-V>atissima et periculosissima esset. Mittuntur hinc ad me, cum viribus ini'> me (dco propitio) non sit spes grassandi, aliquot celebriores ex illis, quipetunt, ut saltem tuae beatitudinis personam honorem et literis humilitatisexeusem innocentiam et tuam et meani, esse adhuc rem non in extremodesperationis loco, si Leo deeimus pro sua innata bonitate manum admoveret.Hie ego, qui semper pacem et obtuli et optavi, ut placidioribus et utilioribus20 studiis inservirem, cum et in hoc ipsum tanto spiritu sim tumultuatus, uteos, quos mihi longissime impares esse videbam, magnitudine et impetu tarnverborum quam animi compescerem , non modo libens cessi, sed et cumgaudio et gratitudine acceptavi ut gratissinium benefitium, si dignum fueritspei nostrae satisfacere.35 Ita venio, Beatissime pater, et adhuc prostratus rogo, si fieri potest,manuni apponas et adulatoribus istis, pacis hostibus, dum pacem siraulant,frenum iniicias, porro palinodiam ut eanam, Beatissime Pater, non est quodullus praesumat, nisi malit adhuc maiore turbine causam involvere. Deindeleges interj)retandi verbi dei non patior, cum oporteat verbum dei esse nonso alligatum, quod libertatem docet onuiium aliorum. Hiis duobus salvis, nihilest quod non facere et pati possim ac libentissime velim. Contentiones odi:neminem provocabo, sed provocari rursus nolo, provocatus autem, ChristoMagistro, elinguis neu ero: poterit enini T. B. brevi et facili verbo contentiouibusistis ad se vocatis et extinetis silentium et pacem utrinque mandare,35 id quod semper audire desideravi.Proinde, mi Leo pater, ca\'e Hyrenas istos audias, qui te uou purumhominem sed mixtum deum faciunt, ut quaevis mandare et exigere possis.2 Eckius Witebeig. 3 indignatus in libelloium DE Witelierg. len. Auril'. %t SBcttepraesuniserit te SBcttc 20 ipso tantunj .\urif. 2)e SBettc 23 gravissimum beneficium7Aurir. 30 His DE Witebeig. len. Auiif. te SBette 34 utrinique Aurif. * 3G miPater Leo Witcberg. len. Aurif.') ©iefie S. 1.


'48 Epistola Lutheviana ad Lponein Decimum summum pontilicfiii. 1.V20.Non fiet ita, uec praevalebis: Servus servoruQi es et prae oninibus hominibusmiserrinio et perieulosissimo loco. Nou te fallant, qui te domiuum mnndifinguut, qui sine tua aiitoritate nulluni christianuin esse sinuut, qui te incoeluni, infernum, purgatorium posse aliquid garriunt. Hostes hi tui sunt et3fi. 3, 12. aniiuam tuani ad perdendum quaeruut, siout Isaias dicit 'Popule nieus, qui ste beatum praedicant, ipsi te decipiuut'. Errant, qui te supra Coneiliinn etuniversalem Ecclesiam elevant. Errant, qui tibi soli scripturae interpretandaeius tribuunt: suas enim hi omnes impietates sub tuo nomine statuere inEcclesia quaeruut, et prohdolor mulium per eos Satan profeeit in tuis praedecessoribus.Sununa, uullis crede, qui te exaltant, sed qui te huniiliaut. Hoc loS!iic. 1, 52. enim est iuditium dei 'Deposuit potentes de sede et exaltavit huniiles'. Vide,quam dispar sit Christus suis successonbus , cum tarnen omues velint eiusesse vicarii. Et uietuo, ne revera plurimi eorum sint et uimium serio Vicariicius. Vicarius enim absentis principis est. Quod si pontifex abseute Christoet non inhabitante in corde eius praesit, quid aliud quam Vicarius Christi '•'est? At quid tum illa Ecclesia nisi multitudo sine Christo est? Quid verotalis Vicarius nisi Antichristus et Idolum est? Quanto rectius Apostoli,(pü se servos Christi appellant praeseutis, non Vicarios absentis!Impudeus forte sum, tantum verticem visus docere, a quo doceri omnesoportet, et siciit iactant pestilentiae tuae, a quo iudicantiimi throni accipiunt 20sententiam : sed emulor sanctum Bernhardum in libello de Consyderationead Eugenium, omni pontifici memoriter uoscendo. Neque enim docendistudio, sed purae fidelisque sollicitudinis officio hoc facio, quae cogit nosetiam omnia tuta vereri proximis nostris, uec patitur rationem dignitatis autindignitatis haberi, solis periculis et commodis alienis intenta. Cum enim 2.1sciam T. B. versari et fluctuari Romae, id est summo mari infinitis periculisundique urgente, et ea te miseriae conditione laborantem, ut etiam cuiusqucuiiuimi fratris minima ope indigeas, non videor mihi absiu-dus, si Interimmaiestatis tuae obliviscar, dum officium charitatis implevero: nolo adulai'i inre tam seria et periculosa. in qua si amicas esse et plusquam subiectissimus 3otibi non intelligar. Est qui intelligat et iudicet.In fine , ne vacuus advenerim , B. P., mecum affero tractatulum huncsub tuo uomine editum veliit auspitio pacis componendae et bonae spei, inquo gustare possis, quibusnam studiis ego malim et possim fruetuosiusoccupari, si per impios adulatores tuos liceret et hactenus licuisset: parva »^res est, si corpus spectes, sed summa (nisi fallor) vitae christianae compendio2 miserrinios Aurif. i purgatorium aliquid posse garriunt Aurif. %e äBette 7 interpretandiAurif. 10 sed iis qui DE Se Sßettc 18 qui servos Christi se appellaut Aurif.21 Bernaidum DE AViteberg. len. 3)e äßctte 23 sollieitudine D 26 medio mari EWiteberg. len. Aurif. Se SBctte 32 B. T. mecum DE Aurif. Se SBette 36 ni fallorWiteberg. len. Aurif. Se SBBettc') ®emeiitt ift bcr nad)ftel)enbc Tractatus de libertate christiana.


Traetatus de libertate ehristiana. 1520. 49congesta, si sententiam captes. Xeque liabeo paiiper aliud quo gratificer,nee tu alio eges quam spirituali dono augeri. Quo et meipsum paternitati etBeatitudini tuae commendo, quam dominus Iliesus servet imperpetuum. AiMEN.Vuittembergae sexta Septembris, 1520.MAR. LYTHERI TRACTATVSDE LIBERTATE CHRISTIANA.Arilis res multis est visa Christiaua fides, quam et non paueiinter virtutes ceu socias luimerant, quod faciunt, quia nulioexperimento eani probaverunt, nee quantae sit virtutis unquamgustavei'unt, cum fieri non possit, ut bene de ea scribat autrecte scripta beue intelligat, qui non spiritum eiusdem urgeutibustribulationibus aliquando gustarit. Qui autem vel paululumgustavit, non potest unquam satis de eadem scribere,dieere, cogitai'e, audire: fons enim vivus est saliens in vitam aeternam, ut15 Christus lohan. 4. appellat. Ego autem, quanquam de abundautia non glorier;sciamque quam sit mihi curta suppellex, spero tamen nonnullam guttamfidei, magnis et variis agitatum tentationibus, me consecutum posseque, sinon elegantius, certe soHdius de ea dieere quam literales illi et subtilesnimirum disputatores hactenus disserueruut , sua ipsorum non intelligentes.20 Quo autem faciliorem viam rudibus (nam iis solis servio) aperiam, duo haecThemata praemitto de libertate et ser\'itute Spiritus:nulliChristiauus homo omnium dominus est liberrimus,subiectus.Christianus homo omnium servus est officiosissimus,25 Omnibus subiectus.Haec quanquam pugnare Nndeantur, tamen, ubi convenire inventa fuerint,pulchre facient ad institutum nostrum. Sunt enim ipsius Pauli utraquedicentis 1. Cor. 9. 'Cum liber essem, omnium me servum feci', Ro. 18. 'Nemini J3 servet in pcipefuum E Witebeig. len. Auiif. Sc SBette 4 VVITTENBERGAE..SE.XTA SEPTEMBKIS. ANNO M.D.XX. D unb ebenio E, nuv bag {|iet VVITTEMBEKGAEfte^t. Wittembergac, .anno MÜXX, sexta Septembris 2e äBctte Vuittembergae, Anno M.D.XX.VI. Aprilis. Witeberg. uilb Ten. Vuittembergae, Anno M.D.XX. ß. Aprilis. Aurif. SBo^cv ba§2otum ,G. Stpril 1520." in bie ed. Witeberg. gctommen, ift unertlätlid^ ö MAU. LVTHERITRACTATV8 fef)It in A Witeberg. len. 9 nunquam A 12 aliquando gusfaverit len.14 müus est A 15 loau. iiij. D 18 de ea rc dieere Witeberg. len. subtiles nimio UE28 l.Cor. 12. A tmb enti>rcd^cnb bic übrigen ©onbctouSgaben2utf)eT§ aSctfc. Vit. 4


50 Tractatus de libertate cliristin.na. 1520.quicquam debeatis nisi ut invicem diligatis'. Amor vero natura sua officiosusest et obsequens ei quod amatur: sie et Christus, quanquam omnium do-®(ii. 4, 4. minus, factus tarnen ex miüiere, faetus est sub lege, simnl liber et servus,sitnul in forma dei et in forma servi.Altiore et crassiore petamus ista principio. Homo enim duplici eonstat snatura, spirituali et corporali: iuxta spiritualem, quam dicuut animam, vocaturspiritualis, inferior, novus homo, iuxta corporalem, quam camem dicunt,•i. eor. 4, 16. vocatur carualis, exterior, vetus liomo, de quo Apostolus 2. Cor. 4. 'Licet isqui foria est noster homo corrumpatur, tarnen is qui intus est renovatur dedie in diem'. Haec diversitas facit, ut in scripturis pugnantia de eodem lohominc dicantur, cum et ipsi duo homines in eodem homine sibi pugnent,®at. 5, n. dum caro concupiscit adversus spiritum et Spiritus adversus carnem, Gal. 5.Primum autem interiorem hominem apprehendimus visuri, quanam ratione iustus, liber, vereque Christiamis, hoc est spiritualis, novus,interior homo, fiat. Et eonstat, nullam prorsus rerum externarum, quocunque iscenseantur nomine, aliquid habere momeuti ad iustitiam aut libertatemChristianam, sicut nee ad iniustitiam aut servitutem parandam, quod inductionefacili persuadetur. Quid enim prodesse queat animae, si corpusbene habeat, liberum et vivax, edat, bibat agatque ut libuerit, cum iis rebusfloreant etiam impiissimi omnium scelerum servi? Kursus, quid obfuerit 20animae mala valetudo aut captivitas aut fames aut sitis aut quodvis incommodumexternum, cum iis i-ebus vexentur etiam piissimi puraque conscientialibeiTimi? Neutra harum rerum pertingit ad animae sive libertatem siveservitutem. Ita nihil jjrofuerit, si corpus sacris vestibus more sacrorumornetur aut locis sacris versetur aut officiis sacris occupetur aut oret, ieiunet, äsabstineat certis cibis et faciat opus quodcunc[ue per corpus et in corporefieri potest: longe alia re opus erit ad iustitiam et libertatem animae, cumea quae dicta sunt geri possint a quovis irapio nee hiis studiis alii quamhypocritae evadant. Ediverso, nihil oberit animae, si corpus vestiatur prophanis,versetur locis pvophanis, edat, bibat communiter, non oret voce, 30omittatque omnia quae per hypocritas superius dicta fieri poterunt.Et ut omnia reiieiamus, etiam speculationes, meditationes et quicquidper animae studia geri potest nihil prodest. Una re eaque sola opus estad vitam, iustitiam et libertatem Christianam. Ea est sacrosanctum verbumSoi). 11, 25. dei, Euangelium Christi, sicut dicit loh. xi. 'Ego sum resuiTectio et vita, 3.sSSoti. 8, 36. qui credit in me nou morietur inaeternum', Item 8. 'Si filius vos liberaverit,OTnith. 4,4. vere liberi eritis'. Et Mat. 4. 'Non in solo pane vivit homo, sed in omniverbo, quod procedit ab ore dei'. Certum ergo habeamus ac firmiter positiim,Animam posse omnibus rebus carere excepto verbo dei, sine quo uullis9 tarnen iis qui ü 16 haberi D 18 t'acile leii. 19 vivax sit, edat DEWitelicrg. len. 28 iis studiis DE his studiis Witelieig. Jen. .37 veri D


Tractatus de Hbertate chriatiana. 1520. 51prorsus rebus est illi consultum. Habens autem verbum dives est, nulliusegens, cum sit verbum \'itae, veritatis, lueis, pacis, iustitiae, salutis, gaudii,libertatis, sapientiae, virtutis, gratiae, gloriae et omnis boni inaestimabiliter.Hoc est, quod propheta octonario ' toto et miiltis aliis locis tot gemitibusW- 119.5 et vocibus suspirat et invocat verbum dei. Kursus, nee sae\ior plaga iraedei quam dum mittit famem auditus verbi sui, ut in Arnos dicit, sicut nec^'"'»««' >•'maior est gratia quam si emittat verbum suum, ut ps. 106. 'Misit verbum W-


52 Tractatus de libertate christiana. 1520.est, hominem interiorem prorsus nuUo externo opere vel negotio posse iustificari,liberum et salvum fieri et opera quaecunque ad eum nihil pertinere,sicut econtra sola impietate et incredulitate cordis reus fit et serviis peccatidamnandus, nullo externo peccato vel opere. Quare cuiuslibet Christianiprima cura esse debet, ut posita operum opinione solam fidem magis ac smagis roboret et per eaudem creseat in coguitione nou operuiu sed Christii.^Pctr. 6,10. Ihesu pro se passi et resuscitati, ut Petrus 1. Pet. ultimo docet, cum nullumSoft, c, 28 f. aliud opus faciat Christiauum. Sic Christus loh. 6. cum ludaei interrogarent,quid facerent, ut operarentur opera dei, operum multitudine, (|ua illos videbatturgere, repulsa, unum eis praescribit diceus 'Hoc est opus dei, ut credatis loin eum, quem misit ille, hunc enim pater signavit deus'.Hinc recta in Christo fides incomparabilis thesaurus est, secum habensTOnvc. 16,16. universam salutem et servans ab omni malo, sicut Marci ultimo dicit 'Quicrediderit et baptisatus fuerit, salvus erit. Qui non crediderit, condemna-3ci. 10, 22. bitur'. Quem thesaurum Isaias intutus praedixit 1(J. ' Verbum abbreviatum iset consumans faciet dominus super terram, Et consummata abbreviatio inundabitiustitiam', quasi dicat 'Fides, quae est brevis et consummata plenitudolegis, tanta iustitia credentes replebit, ut uulla alia re ad iustitiam opusMUm. 10, 10. habeant'. sie et Paulus Ko. 10. dicit 'Corde enim creditur ad iustitiam'.Queris autem, qua ratione fiat, ut sola fides iustificet et sine operibus 20tantorum bonorum thesaurum praebeat, cum tam multa opera, cerimoniae,leges in scripturis nobis praescripta sint. Respondeo: Ante omnia memoresto eins, quod dictum est, solam fidem sine operibus iustificare, liberare etsalvare, id quod clarius infra faciemus. Interim signandum, Vniversamscripturam dei in duo partiri, Praccepta et promissa. Praecepta docent 25quidem bona, sed non statim fiunt quae docta sunt: ostendunt enim, quidfacere nos oporteat, sed virtutem faciendi non donant: in hoc autem suntordinata, ut hominem sibi ipsi ostendant, per quae suam impotentiam adbonum cognoscat et de suis viribus desperct. Qua causa et vetus testa-2.!D!oi. 20,17. mentum vocantur et sunt. Exempli causa: 'Non concupisces' praeceptnm est, soquo nos omnes esse peccatores convincimiu-, cum nemo possit non concupiscere,quicquid contra molitus fuerit: ut ergo non concupiscat et praeceptumimpleat, cogitur de sese desperare et alibi ac per alium quaerere auxilium,iioi. 13, 9. quod in se non invenit, sicut in Oseae dicit 'Perditio tua, Israel, tantum inme auxilium tuum'. quod autem hoc uno praecepto agitur, ideni omnibus ^^agitur: aeque enim simt impossibilia nobis omnia.Ubi vero per praecepta doctus fuerit impotentiam suam et iam anxiusfactus, quo studio legi satisfaciat, cum legi satisfieri oporteat, ut ne iota7 Petrus fe^It in E 9 nperantur A 14 l)aptizatus DE 16 abbreviato D19 dicit fe^ft Witeberg. len. 21 cerenioniae Witebcrg. len. 34 sicut Oseae DE sicutiu Hosea Witeberg. len.


•eupiscere,Tractatus de libertate christiiina. 1.S20.53quidem aut apex praetereat (alioquin sine ulla spe clamnabitur), tum verehumiliatus et in nihilum redactus coram oculis suis uon iuvenit iu seipso,quo iustiticetur et salvus fiat. Hie altera seripturae pars adest, Promissadei, quae annunciant gloriam dei et dicunt 'Si vis legem implere, non con-sicut lex exigit, En tibi, Crede in Christum, in quo promittunturtibi gratia, iustitia, pax, libertas et omnia, si credis, habebis, si non credis,carebis'. Nam quod tibi impossibile est in universis operibus legis, quaemulta sunt et tarnen inutilia, tacili compendio implebis per fidem. Quiadeus pater omnia in fide posuit. ut quisquis hanc habuerit omnia liabeat,1" qui non habuerit nihil habeat. Conclusit enim omnia sub incredulitate, utomnium misereatur, Ro. 11. Sic promissa dei hoc donant, quod praecepta SHöm. n, 33.exigunt, et implent quod lex iubet, ut sint omnia solius dei, tarn praeceptaet plenitudo eorum. Ipse solus praecipit, solus quoque implet: ideo promissadei pertineut ad iiovum testamentum, immo sunt novum testamentum.15 Cum autem haec promissa dei sint verba saucta, vera, iusta, libera,pacata et universa bonitate plena, fit, ut anima, quae finna fide illis adheret,sie eis uniatur, immo penitus absorbeatur, ut non modo pai'ticipet sed satureturet inebrietur omni virtute eorum. Si enim taetus Christi sanabat,quanto magis hie tenerrimus in spiritu, immo absorptio verbi omnia quae20 verbi sunt animae eommunieat. Hoc igitur modo anima per fidem solam,sine operibus, e verbo dei iustificatur, sauctificatur, verificatur, pacificatur,liberatur et omni bouo repletur vereque filia dei efficitur, sieut lohan. 1. dicit^on. 1.12.'Dedit eis potestatem filios dei fieri, iis qui credunt in nomine eins'.Ex iis facile est intellectu, Unde fides tantum possit et cur nulla nee25 omnia bona opera eam possint aequare, quia nuUum opus adherere verbodei nee in anima esse potest, sola autem fides et verbum in ea regnant : qnaleest verbum, talis ab eo fit anima, ceu fen-um ignitum candet sieut ignispropter uuionem sui et ignis, ut elanim sit, homini Christiano suam fidemsuffieere pro Omnibus nee operibus ei opus fore, ut iustificetur: quod si ope-30 ribus non habet opus, nee lege opus habet: si lege non habet opus, certeüber est a lege, verumque est 'iusto non est lex posita'. Atque haee est 1. Jim. 1, 9.Christiana illa libertas, fides nostra, quae facit, non ut ociosi simus aut malevivamus, sed ne cuiquam opus sit lege aut operibus ad iustitiam et salutem.Haec prima fidei virtus esto. Alteram quoque videamus. Fidei enim35 et hoc oflficium est, ut eum cui credit omnium piissima et summa colatopinione, nempe quod eum veracem et dignum habeat, cui credenduni sit.Neque enim alius est houor similis veritatis et iustitiae opinioni, qua honorarauseum eui credimus. Quid possumus tribuere ulli malus quam veritatemet iustitiam et absolutam prorsus bonitatem? Ediverso, summa contumelia*o est opinione mendacii et iuicjuitatis quenquam celebrare aut suspeetum habere,1 alioqui Witeberg. leii. U gratiam. iustitiam, paceni, libertatem A 24 cur ulla O


54 Tractatus de übertäte christiana. 1520.quod facimus, dum non credimus ei. Sic aniraa, dum firmiter credit promittentideo, veracem et iustum eum habet, qua opiuione nihil potest deopraestantius tribuere: hie summus cultus dei est, dedisse ei veritatem, iustitiaraet quicquid tribui debet ei, cui creditur. Hie paratam sese praebet in omnesvokmtates eius, hie sauctificat nomeu eius et secum agi patitur, sicut placitumfuerit deo, quia promissis eius inhaerens non dubitat eum, verum, iustum,sapientem, omnia optime facturum, dispositurum, curaturum. At nonne talisanima hac fide sua per omnia obedientissima deo est? Quod ergo praeceptumest reHquum, quod talis obedientia non abunde impleverit? Quaepleuitudo plenior quam omnimoda obedientia? at hanc non opera, sed sola lofides praestat. Contra, quae rebellio, quae impietas, quae contumelia deimaior quam non credere promittenti? Quid enim aliud est quam deum autmendacem facere aut dubitare veracem esse? hoc est, sibi veritatem tribuere,deo autem mendaciuni et vanitatem, in qua re nonne deum negat et seipsumsibi Idolum in corde erigit? Quid ergo prosunt opera in hac impietate isfacta, etiam si Angelica et Apostolica forent? Recte ergo deus non in iraaut libidiue sed in incrediüitate omnia couclusit, ue qui castis et mausuetisoperibus legis fingunt se implere legem (ut sunt politicae et humanae virtutes)salvos fiituros praesumant, cum in peccato incredulitatis comprehensiaut misericordiam quaerant aut per iustitiam damnentur. 20Ubi autem deus \'idet, veritatem sibi tribui et fide cordis nostri sehonorari tanto honore, quo ipse dignus est, Kursus et ipse nos honorat,tribuens et nobis veritatem et iustitiam propter hanc fidem. Fides enim facitveritatem et iustitiam, reddens deo suum, ideo rursus reddit deus iustitiaenostrae gloriam. Verum est enim et iustum, deum esse veracem et iustum, 2si.Sam.2,3u. et hoc ei tribuere et confiteri, hoc est, esse veracem et iustum. Sic 1. Reg. 2.'Quicunque honorificat me, glorificabo eum, Qui vero contemnunt me, erimtsöm. 4, 3. ignobiles'. Sic Paulus Eho. 4. Abrahae dicit suam fidem esse reputatam iniustitiam, quia per eam dedit plenissime gloriam deo et nobis eadem causareputandam ad iustitiam, si crediderimus. 3uTertia fidei gratia incomparabilis est haec, Quod animam copulat cume»)ii. 5, 30 ff. Christo, sicut sponsam cum sponso. Quo sacramento (ut Apostolus docet)Christus et anima efSciuntur una caro. Quod si una caro sunt verumqueiuter eos matrimonium, immo omnium longe perfectissimum consumatur, cumhumana matrimonia huius unici figurae siut tenues, Sequitur, et omnia eoruni 35communia fieri tam bona quam mala, ut, quaecuuque Christus habet, de iistanquam suis praesumere et gloriari possit fidehs anima. Et quaecunqueanimae sunt, ea sibi an-oget Christus tanquam sua. Conferamus ista, etvidebimus inaestimabiiia. Christus plenus est gratia, vita et salute, Animai paratum DE Witeberg. len. 15 Quid rogo prosunt DE 19 salvos se futurosDE Witeberg. len. 21 nostri a se A 26 l.Reg. 5. A unb cntftircd^enb bic on=bcrn ©onberauSgaten, 1. Sam. 2. Witeberg. len. 33 verum inter DE Witeberg. len.


Tractatus de libertate christiana. 1520. 55plena est peccatis, morte et daiuuatioiie. Intercedat iani fides, et fiet, utChristi sint peccata, ruors et inferuus, Auimae vero gratia, vita et salus:oportet enim eiim, si sponsus est, ea simul quae sponsa habet acceptare etea quae sua sunt sponsae impartire. Qui enim corpus suum et se ipsum5 illi donat, quomodo non omnia sua donaf? Et qui corpus sponsae accipit,quomodo non omnia quae sponsae sunt accipit?Hie iani duleissimum spectaculum prodit non sohuu commuuiouis sedsalutaiis belli et victoriae et salutis et redemptionis. Cum enim Chi'istussit deus et homo eaque persona, quae nee peccavit uec moritui- nee damnatur,10 sed nee peccare, mori, damnari potest, Eiusque iustitia, vita, salus insuperabilis,aeterna, oranipotens est. Cum, inquam, talis persona peccata, morteai,inferniun sponsae et jjropter annulum lidei sibi commuuia, immo propriafaeit et iu iis non aliter se habet quam si sua esseut ipseque peccasset,laborans, moriens et ad inferiium descendeus, ut omnia superaret, pecca-15 tumque, mors et infernus eum absorbere non possent, necessario in ipsoabsorpta sunt stupendo duello. Nam iustitia sua omnium peccatis superior,vita sua omni morte potentior, salus sua omni Inferno invictior. Ita fitauima fidelis per arram fidei suae in Christo, sponso suo, omnibus jx'ccatislibera, a morte secura et ab inferno tuta, donata aeterna iustitia, vita, salute20 sponsi sui Christi. Sic exhibet sibi sponsam sine macula et ruga gloriosam,mundans eam lavacro in verbo vitae, id est per fidem verbi, vitae, iustitiaeet salutis. Sic sponsat eam sibi in fide, in misericordia et miserationibus,in iustitia et iuditio, ut Oseae 2. dicit. .'sioj. 2, 19 f.Quis ergo has nuptias regales satis aestimet? Quis divitias gloriae2s gratiae huius comprehendat ? Ubi dives et pius hie sponsus Christus ducituxorem haue pauperculam, impiam meretriculam, redimens eam ab omnibusillius malis et ornaus omnibus suis bonis. lam enim impossibile est, utpeccata sua e;uu perdant, cum super Cluistum posita sint et in ipso absorpta,iiabeatque ipsa eam iustitiam in Christo, sponso suo, de qua ut sua30 propria praesumat et adversus omnia peccata sua contra mortem et infernumpossit cum fidutia illam opponere et dicere 'Si ego peccavi, at Christusmens non peccavit, in quem credo, cuius omnia mea sunt et omnia meaillius', sicut in Canticis 'Dilectus mens mihi et ego illi'. Hoc est, quod i-""*!:'- i. is-Paulus dicit 1. Cor. 15. 'Deo gratias, qui dedit nobis victoriam per Ihesum isor. 15,57.35 Christiun dominum nostrum,' Victoriam autem peccati et mortis, sicut illicieot. 15,56.inducit 'peccatum Stimulus mortis est, virtus vero peccati lex'.Ex iis iterimi intelligis, qua causa tantum tribuatur fidei, ut sola impleatlegem et sine ullis operibus iustificet. Vides enim priraum praeceptum,quo dicitur 'Unum deum coles', sola fide impleri. Si enim etiam ipse aliud12 sponsae propter UE Witeberg. len. \'-i nee in iis aliter DE 16 iusticiaeins DE 17 vita eins DE salus eius DE 23 Hos. 2. Witeberg. len. 24 gloriae,gratiae DE 26 impiam, meretriculam DE 36 vere peccati A 39 quod dicitur DE


56 Tractatus de libertate christiana. 1520.non esses a planta pedis ad verticem quam bona opera, non tarnen iustusesses nee deum coleres nee primum praeceptum inipleres, cum deus coli nonpossit, uisi tribuatur ei veritatis et universae bonitatis gloria, sicut veretribuenda est: hoc autem opera non faciunt, sed sola fides cordis. Xon euimoperando sed credendo deum glorificamus et vei'acem confitemur. Hoc nomine 5fides sola est iustitia Christiani hominis et omnium praeceptorum plenitudo.Qui enim primum implet, caetera omnia facili opera implet. Opera vero,cum sint res insensatae, non possunt deum glorificare, quamvis ad gloriamdei (si fides assit) fieri possint. Verum nos hoc temporis quaerimus nonea quae fiunt, qualia sunt opera, sed eum qui facit, qui glorificat et opera 10producit. Haec est fides cordis, caput et substantia totius iustitiae nostrae.Unde caeca et periculosa doctrina est, quae per opera impleri praeceptadocet, cum ante omnia opera oporteat praecepta esse impleta et plenitudinemsequantur opera, sicuti audiemus.Ut autem hanc gratiam, quam in Christo habet interior ille hom» isnoster, latius videamus, sciendum, quod deus in veteri testamento sibisanctificabat omne primogenitum masculinum, Eratque primogenitura magnii.iPioi. 49,3. precii, duplici honore praeceteris pollens, sacerdotio et regno. Erat enimfrater primogenitus sacerdos et dominus omnium aliorum, qua figura Christuspraemonstratus est, vere et unice primogenitus dei patris et virginis Mariae, 2»vereque rex et sacerdos, non secundum carnem et terram. Regnum enimeins non est de hoc mundo. In coelestibus et spiritualibus ipse regnat etconsecrat, quae sunt Iustitia, veritas, sapientia, pax, salus &c. Non quodnon omnia etiam terrena et inferna subiecta sint ei (alioqui quomodo possetnos ab illis tueri et salvare?) sed quod non in iis nee ex iis regnum eins 25constet. Ita nee sacerdotium eins coiisistit in vestium gestuumque pompaexterna, quäle fiiit humanuni illud Aaronis et nosti'uui hodie Ecclesiasticumsacerdotium, sed in spiritualibus, per quae in coelis invisibili officio prouobis interpellat apud deum, ibique se ipsum offert et omnia facit, quae^cbr. 6 r- sacerdotem facere oportet, sicut eum describit Paulus ad Hebraeos ex figura 30Melchisedech. Nee solura pro nobis orat et interpellat, sed et intus inspiritu nos docet vivis doctrinis Spiritus sui, quae duo sunt proprie offitiasacerdotis, quod in carnalibus sacerdotibus figuratur precibus et contionibusvisibilibus.Quemadmodum autem Christus primogenitura sua has duas dignitates s"'obtinuit, ita impartit et comunes easdem facit cuiUbet suo fideli matrimoniipraedicti iure, quo sponsae sunt quaecunqiie sponsi sunt. Hinc omnes inChristo sumus sacerdotes et reges, quicunque in Christum credimus, Sicut1. !Bctt. 2, 9. 1. Pet. 2. dicit 'Vos genus electum, populus acquisitionis, sacerdotium regale3 veritas Witeberg. len. 8 quam ad gloriam A 9 adsit Witeberg. len.10 qualia sint opera E 14 sicut Witeberg. len. 20 vere unice A 26 gestiumquepompa AD 30 Ebraeos Witeberg. len. 31 Melcbizedek Witeberg. len.


Tractatus de übertäte christiana. 1520. 57et regniim sacerdotale, iit virtutes enarretis eins, qui vocavit vos de tenebrisin admirabile liimen suum'. Quae duo sie se habcnt: Primum, quod adregQum pertinet, quilibet Christianus per fidem sie niagnifieatur super omnia,ut spirituali potentia prorsus omnium dominus sit, ita ut nulla omnino rerums possit ei quicquaui nocere, immo omnia ei subiecta coguntur servire adsalutem. Sic Paulus Ro. 8. dicit 'Omnia cooperantur in bouum electis'. möm. s, js.Item 1. Cor. 3. 'Omnia vestra, sive mors sive vita, sive instantia sive futura, i eot.3,22t.vos autem Christi'. Non ,quod coqjorali potentia quisquani Christiauorumsuper omnia coustitutus sit possidenda et tractanda, quo furore passimHl Ecclesiastici quidam insaniuut (hoc enim regum, principum et hominum estin terra), qiiando ipso vitae usu videmus nos omnibus subiici, multa patiatque adeo mori, immo quo Christianior quisque est, hoc phiribus subiectusest malis, passionibus et mortibus, ut in ipso principe primogenito Christoet omnibus fratribus suis sanctis videmus. Potentia haec spiritualis est, quaeIS dominatur in medio inimicorum et potens est in mediis pressuris, quod estaliud nihil quam quod virtus in infirmitate perficitur, et in omnibus possumlucrum tacere salutis, adeo ut crux et mors cogantur mihi servire et cooperariad salutem. Haec est enim ardua et insignis dignitas veraque etomnipotens j)otestas, spirituale imperium, in qua nulia res tarn bona, nulla10 tarn mala, quae non in bonum mihi cooperetur, si modo credidero. Nullatarnen milii opus est, cum sola fides sufficiat ad salutem, uisi quod fides inea virtutem et imperium libertatis suae exerceat. Ecce haec est Christianoruminaestimabilis potentia et libertas.Xec solum reges omnium liberrimi , sed sacerdotes quoque sumus25 iuaeternum, quod longe regne excellentius, quod per sacerdotium digui sumuscoram deo apparere, pro aliis orare et nos invicem ea quae dei sunt docere.Haec enim sacerdotum officia sunt, quae prorsus nulii incredulo concedipossunt. Ita Christus nobis obtinuit, si in eum credimus, ut, sicut confratres,cohaeredes et correges, ita et cousacerdotes ei simus, audentes cum3u fidutia per spiritum fidei coram deo prodire et clamare 'Abba pater' et alterpro altero orare et omnia facere, quae videmus visibili et corporali officiosacerdotum geri et iigurari. Qui vero non crediderit, huic nihil servit autiu bonum cooperatur, sed omnium ipse servus est et omnia ei cedunt inmalum, quia omnibus impie utitm- in sua commoda, non iu dei gloriam.35 Ita nee sacerdos est, sed prophanus, cuius oratio fit hi peccatum, nee coramdeo unquara a})paret, quia deus peccatores neu exaudit. Quis ergo comprehenderepotest altitudiuem dignitatis Christianae, quae per regalem suampotentiam omnium dominatur, mortis, vitae, peccati &c., Per sacerdotalemvero gloriam apud deum omnia potest, (juia deus facit, quae ipse petit et1 narretis len. 12 Christianior quisquani A Witeberg. len. 19 in quo DKWiteberg. len. 2.5 qund fc^lt DE Witpherg. len. per sacerdotum digni A per sacerdotiumenim digni DK Witeberg. len. 28 Isla Christus Witeberg. leu. 29 conreges Witeberg. len.


:58 Tractatus de libertate christiana. 1520.?i. 145, 10. optat, sicut scriptum est 'Voluntatem timentium se faciet et deprecationenieorum exaudiet et salvos faciet illos'? Ad haue gloriam certe nullis operibussed sola fide pervenit.Ex iis clare vldere potest quilibet, quo modo Christianus homo überest ab Omnibus et super omnia, ita ut nuUis ojjeribus ad hoc indigeat, ut.=.iustus et salvus sit, sed sola fides haec omnia largitur abunde. Quod si siedesiperet, ut per ullum opus bonum praesumeret iustus, liber, salvus, Christianusfieri, statim amitteret fidem cum omnibus bonis, quae stiiltitia pulchrefigm'ata est in fabula illa, Ubi canis in aqua currens et camem veram inore gestans, deceptus umbra carnis in aqua pareutis, dum eaudem aperto lorictu petit, veram carnem simul cum imagine perdit.Hie quaeres 'Si omues, qui in Ecclesia simt, sacerdotes sunt, (pionomine discernuntur ii, quos nunc sacerdotes dicimus, a laicis ?' RespondeuVocabulis istis 'sacerdos', 'clericus', 'spiritualis', 'Ecclesiasticus' iniuria factaest, dum a reliquis Christianis omnibus translata sunt ad paucos istos qui isnunc usu noxio Ecclesiastici dicuntur. Scriptura enim sancta nihil discernitinter eos, nisi quod ministros, servos, oeconomos appellat, qui nunc Papae,Episcopi dominique iactantm-, qui caeteris serviant ministerio verbi addocendam fidem Christi et libertatem fidelium. Nam etsi verum est, nosomnes aequaliter sacerdotes esse, non tarnen possumus nee, si possemus, 201. i£dv. 4, 1. debemus omnes publice ser\nre et docere. Sic Paulus 1. Cor. 4. 'Sic nosexistimet homo, sicut ministros Christi et dispensatores mysteriorum dei'.At dispensatio ista nunc in tantam pompam potestatis et terrificamquaudam tyrannidem evasit, ut nee gentium nee ulla mundi imperia queantei conferri, quasi laici aliud quiddam quam Christian! sint, qua perversitate 25factum est, ut penitus interciderit scientia Christianae gratiae, fidei, libertatiset totius Christi, Succedente in locmn eius humanorimi operum et legumsidfici 1, 11. intolerabili captivitate, factique sumus iuxta lamentationes Hieremiae servihomiuum vilissimorum, qui in terra sunt, qui nostra miseria abutimtur inomnes turpitudines et ignominias voluntatis suae. 3«Redeundo ad id, quod coepimus, puto per haec darum fieri, Non essesatis nee Christianuni, si Christi opera, vitam et verba praedicemus historicomore, ceu res quasdam gestas, quas nosse satis sit ad vitae formandaeexemplum, quo modo ii, qui nunc optimi sunt, praedicant, Multominus, sipenitus taceatur et leges hominum decretaque patrum %'ice eius doceantm-. 35lam sunt non pauci, qui eo studio Christum praedicant et legunt, ut aifectushumanos moveant ad condolendum Christo, ad indignandum ludaeis, et idgenus alia puerilia et muliebria delyramenta. Oportet autem, ut eo finepraedicetur, quo fides in eum promoveatur, ut non tantum sit Christus, sedtibi et mihi sit Christus, et id in nobis operetur, quod de eo dicitur et quod 4010 in aqua pafeutis ADE 28 lactique sinius DE leremiae Witeberg. lea.


ITractatus de übertäte christiana. 1520. 59ipse vücatur. Haec autem fides uascitur et servatur ex hoc, si praedieetur,quare Christus venerit, quid attulerit et dederit, quo usu et fructu acceptandussit. Hoc fit, ubi recte docetnr Christiaua libertas, quam ex ipso habemus,et qua ratione orunes Christiani reges et sacerdotes sumus, in quo omniumh domini siunus et quicquid egerimus coram deo placitum et acceptum essecoufidimus, sicut hactenus dixi.C'iiius enim cor, haec audieus, iioii fotis medullis gaudeat et tautosolatio accepto uoii dulceseat iu amoreiii Cliristi? ad quem amorem uullisuaquam legibus aut operibus pervenire potest. Quis est qui tali cordi10 nocere possit aut ipsum pavefaciat? Si irruat couscientia peccati aut horrormortis, paratum est sperare in domino, nee timet ab auditione ista malanee commovetiu-, douec despiciat inimicos suos. Credit enim iustitiam Christisuam esse et peccatum suum iam non suum sed Christi esse. At a facieiustitiae Christi omue peccatum absorbeatur, uecesse est propter fidem15 Christi, sicut superius ^ dictum est, discitque cum Apostolo morti et peccato i. (Sov. 15,insultare et dicere 'Ubi est, mors, victoria tua? ubi est, mors, .Stimulus tuus?vStimulus autem mortis peccatum est, virtus vero peccati lex. Deo autemgratias, qui dedit nobis victoriam per Ihesum Christum dominum nostrum'.Absoi-pta enim est mors victoria non tantum Christi sed et nostra, quia per20 fidem nostra fit et in ipsa et nos vincimus.Haec dicta sint de interiore homiue, de eius libertate et de principeiustitia fidei, quae nee legibus uec operibus bouis indiget, quin noxia ei sunt,si quis per ea praesumat iustificari.Nunc ad alteram partem revertamur, ad externum hominem.25 Hie enim respoudebitur illis omnibus, qui verbo fidei et iis, quae dicta sunt,offensi dicunt 'Si fides omnia facit et sola ad iustitiam satis est, cur ergopraecepta sunt bona opera? Ociabimur ergo et nihil operabimur, fide content!'.Eespoudeo: Non sie, impii, non sie. Vere quidem sie haberet resista, si penitus et perfecte iutemi et spirituales essemus, quod non fiet nisi30 in novissimo die resurrectionis moi-tuorum : douec in carne vi\'imus, non nisiincipimus et profichuus, quod iu futura vita perfcietur, propter quod ApostolusRo. 8. appellat primitias Spiritus, quod in hac vita habemus, accepturi scilicet siöm. s, 23.decimas et plenitudinem sph-itus in futm-o. Ad haue partem pertinet, quodsupra^ positum est, Christianum esse omnium servum et omnibus subiectuni.35 Qua enim parte über est, nihil operatur, qua autem servus est, omnia operatur:quod qua ratione fiat, videamus.Quanquam homo (ut dixi) •* intus secuudum spiritum per fidem abuudesatis iustificetur, habens quicquid habere debet, nisi quod haue ipsani fidemet opulentiam oportet de die in diem augescere usque in futuram vitam,4 sacerdotes simus DE \Yiteberg. len. 10 irruit DE 18 gratia DE Witeberg. len.19 mors in victoria len. 20 fidem nostram Witeberg. leu. 24 extremum hominem ü') ©. 55. "-)©. 49. ^) 6. 58.


60 Tractatus de libertate christiana. 1520.tarnen manet in hac vita raortali super terrani, in qua neeesse est, ut corpussuum proprium regat et cum hominibu.s conversetur. Hie iam incipiuntopera: hie non est oeiandum: hie certe eurandum, ut corpus ieiuniis, vigiliis,laboribus alüsque disciplinis moderatis exerceatur et spiritui snbdatur uthomiui interiori et fidei obediat et conformis sit, nee ei rebeilet aut ipsum simpediat, sicut est ingenium eins, si coercitus non fuerit. Interior eninilionio conformis deo et ad imaginem dei creatus per fidem et gaudet etiucundatur propter Cliristum, in quo tanta sibi coliata sunt bona, nude et hocsolum negocii sibi habet, ut cum gaudio et gratis deo serviat in libera charitate.Hoc dum agit, ecce in carnc propria offendit voluntatem contrariam, i"quae mundo servire et quaerere quae sua sunt nititur, Id quod Spiritus fideiferre non potest ueque valet, et aggreditur hilari studio ad opprimendam etcoercendam eam, Sicut Paulus dicit Ro. 7. 'Condelector legi dei secundumfflbm. 7. 2af. interiorem hominem.Video autem aliara legem in membris meis repugnantemlegi mentis meae et captivantem me in legem peccati', Et alibi 'castigo is1. Cor 9, j?. corpus meum et in servitutem redigo, ne forte aliis praedicans ipse reprobusefficiar', Et Gal. 5. 'Qui Christi sunt, caruem suam crucifixerunt cum con-®iii. 6, 24, cupiscentiis suis'.Verum ea opera oportet uon ea fieri opinione, quo per ipsa coram deoiustificetur quisquam: haue enim falsam opinionem fides non feret quae sola 2üest iustitia coram deo, sed solum ea opinione, ut corpus in servitutem redigaturet purificetur a coneupiscentiis suis malis, ita ut oculum non nisi vertatad concupiscentias expurgandas. Cum enim anima per fidem purgata sit etamans dei facta, vellet omnia pariter purgari, praecipue corpus proprimn, utomnia secum amarent et laudarent deum. Ita fit, ut homo exigente corporis 25sui causa ociari non possit cogaturque ob id multa bona operari, ut in servitutemredigat. Nee tamen opera ipsa id sunt, quo iustificetur coram deo,sed gratuito amore ea faciat in obsequium dei, nihil aliud intutus quamdivinum beneplacitum, cui per omnia vellet obsequi officiosissime.Hac ratione quisque seipsum erudire facile potest, qua mensura aut 3odiscretione (ut dicunt) corpus suum castigare debeat: tantum enim ieiunabit,vigilabit, laborabit, quantum satis esse viderit ad corporis lasciviam et concupiscentiarapremendam. Qui vero praesumunt operibus iustificari, observantnon mortificationem concupiscentiariun, sed ipsa tantum opera, arbitrantes,si modo quam plurima et maxima fecerint, sese bene habere et iustos 35factos esse, aliquando et cerebrum ledentes et natiu-am extinguentes aut salteminutilem reddentes. Quae est ingens insipientia et ignorantia Christianaevitae et fidei, velle sine fide per opera iustificari et salvari.6 cobercitus Wite})erg. leu. 12 rolet Witebeig. Jen. 13 cohercendam Witeberg.len. 14 aliam lege A 27 Haec tamen DE Witeberg. leu. ipsa nou id ADE Witeberg.len. (ba§ non jnug aber bei bcr SeSatt Dörfer Nee tamen not^tocnbig iDegfaUcn) -'i? ignotia D38 per fe^U A


Tractatuä de libertato chrUtiana. 1520. 61Ut autem ea quae diximus faciliiis capiautur, similitudinibus ea nioustremus.Debent opera hominis Christiaui per fidem suam ex mera gratuitaquemisericordia dei iustificati et salvati aon alio loco haberi quam operafuisseut Adae et Evae in paradiso et omnium filiorum, si non peccassent, deö quibus Gen. 2. sie dieitur 'Posiiit deus hominem, quem formaverat, in para-i.aJfoi. 2,15.disum, ut operaretur et custodiret illum'. At Adam erat iustus et rectus adeo creatus sineque peccato, ita ut per suam operationem et custodiam nonopus habuisset iustifieari et rectus fieri, sed ne ociosus iret, dedit ei dominusnegotium, ut paradisum coleret et servaret. Quae fuissent opera vere liberrima,10 nullius gratia facta nisi beneplaciti divini, non ad iustitiam obtinendam, quamiam habebat plene, quae et congenita fuisset nobis omuibus.Ita et credentis hominis opera, qui per fidem suam denuo repositiisest in paradisum et de novo recreatus, non eget operibus, ut iustus fiat autsit, sed ne ociosus sit et corpus suiun operetiu- et servet, sunt ei opera15 eiusmodi libertatis, solum intuitu divini beneplaciti, facienda, nisi quodnondiun plene recreati sumus perfecta fide et charitate, quas augeri oportet,non tarnen per opera, sed per seipsas.Aliud: Episcopus sacer, templum consecrans, pueros confirmans autaliud quippiam officii sui faciens, non consecratiu* iis ipsis operibus in Epi--'0 scopum, immo, nisi ante esset consecratus Episcopus, nuUuui istorum operumquicquam valerent essentque stulta et puerilia et ludicra. Ita Christianusper fidem suam consecratus bona facit opera sed non per haec magis saceraut Christianus efficitur: hoc enim solius fidei est, immo nisi ante crederetet Christianus esset, nihil prorsus valerent omnia sua opera essentque vere25 impia et damnabilia peccata.Vera itaque smit haec duo verba 'Bona opera uon faciunt bonumvirum, sed bonus vii- facit bona opera. Mala opera non faciunt malum vii-um,sed malus vir facit mala opera', Ita ut semper oporteat ipsam substantiamseu personam esse bonam ante omnia opera bona et opera bona sequi et30 provenire ex bona persona. Sicut et Christus dicit 'Mala arbor non facit mattfi. 7, is.bonos fructus. Bona arbor non facit malos fructus'. Ciarum autem est, quodfructus non ferimt arborem nee arbor crescit in fructibus, Sed ediverso arboresferunt fructus et fructus crescunt in arboribus. Ut ergo necesse est, arboresesse priores fructibus suis, et fructus non faciunt arbores neque bonas neque35 malas, sed econtra arbores tales faciunt tales fructus, Ita necesse est, primumpersonam ipsam hominis esse bonam vel malani, antequam faciat bonum velmalum opus, et opera sua non faciunt eimi malum aut bonum, sed ipsefacit opera sua aut mala aut bona.Similia videri licet in omnibus artifieiis. Mala domus vel bona non40 facit malum aut bonum fabnim, sed bonus aut malus faber facit malam aut4 Hevae Witeberg. len. 6 oparetur [[ol] A operetur Witeberg. leu. 16 quamaugeri A 33 ferunt fructus, fructus crescunt Witeberg. len.


62 Tractatns de libertate chvistiana. 1520.bonam domum. Et in Universum, nulluni opus facit artificem talem, quäle estipsum, sed artifex facit opus tale, qualis est ipse. Ita res se habet et inoperibus hominum : qualis est ipse sive in fide sive in infidelitate, tale estet opus eins, bonuni, si in fide, malum, si in infidelitate factnm fuerit. Nonuutem id convertitur, ut, quäle sit opus, talis fiat et homo in fide vel infi- sdelitate. Opera enim ut non faciunt fidelem, ita nee iustuni. At fides utfacit fidelem et iustum, ita et bona opera. Cum ergo opera neminem iustificentet hominem oporteat esse iustum, antequam operetur bonura, manifestissimumest, solam fidem esse, quae ex mera dei misericordia per Christumin verbo eins personam digne et sufScienler iustificet et salvet, et nullo loopere, nulla lege Christiano homini opus esse ad salutem, cum per fidemüber sit ab omni lege et ex mera libertate omnia gratuito faciat, quaecunquefacit, nihil quaerens aut commndi aiit salutis, cum iam satur et salvus sitgratia dei ex fide sua, sed solum beneplacitum dei.Sic et infideli nulluni opus bonum prodest ad iustitiam et salutem. läEdiverso, nulluni malum opus facit emii malum aut damnatum, sed incredulitas,quae personam et arborem malam facit, mala et daranata facit opera.Unde, dura bonus aut malus quisquam efficitur, non hoc ab operibus, sedSir. 10, 14 f. a fide vel incrediilitate orditur, sicut Sapiens dicit 'Initium peccati apostatare§ebr. 11, (,. a deo', et id est non credere. Et Paulus Heb. xi. 'Oportet accedentem cre- 20TOattf). 12,33. dere'. Et Christus idem dicens 'Aut facite arborem bonam, et fructus einsbonos, aut facite arborem malam, et fructus eins malos', ac si dicat 'Quivolet fructus bonos habere, ab arbore incipiet et hanc bonam plantabit'.Ita, qui vult bona operari non ab operando sed a credendo incipiat, quodpersonam bonam facit. Non enim personam bonam facit nisi fides , nee r:,malam nisi incrednlitas.Hoc sane verum est, operibu.s fieri hominem bonum aut malum coramhominibus, hoc autem fieri est idem quod osteudi et cognosci, quis sit bonusOTnitt). 7, 20. aut malus, ut Christus Matt. 7. dicit 'Ex fructibus eorum cognoscetis eos\At hoc totum in specie et extra manet, qua in re plurimi falluntur, qui soscribere et docere praesumunt bona opera, quibus iustificemur, interim fideine memorentur quidem, euntes in viis suis falsi et fallentes semper, proficientesin peius, caeci caecorum duces, multis sese operibus fatigantes, ettamen nunquam ad veram iustitiam pers-enientes, de quibus S. Paulus2.iim.3,5.7. 2. Timo. 3. dicit 'Habcntes quidem speciem pietatis, virtutem autem eins ab- 3snegantes, semper discentes et nunquam ad scientiam veritatis pervenientes'.2 habet in operibiis len. 3 tale est opus eius Witeberg. len. 4 malum si idinfidelitate Witeberg. len. 5 vel in infidelitate DE Witeberg. len. 12 mera liberalitateDE 13 salvus fit DE 16 facit enim malum A 19 aut incredulitate Esicut S}Tacb 10. dicit Witeberg. leu. apostotare AI) 20 et »or id est fe^tt E Witeberg. len.Ehr. 11. Witeberg. len. 31 iustiticentur DE Witeberg. len. .S4 S. fel)tt DE 3.5 1. Timo. Aunb entf))te^enb bie üfirigen Sonbetbrucfc, nuc^ Witeberg. leu.


Tractatus de übertäte christiana. 1520. 63Qui ergo cum istis caeci;; non voliierit errave, oportet, ut iilterius prospiciatquam in opera, leges aut tloctrinas operum, immo averso ab operibusintutu personam inspiciet, et qua ratione illa iustificetur, quae non operibusneque legibus, sed verbo dei (id est promissione gratiae suae) et fide iustihficatui- et salvatur, ut stet gloria maiestati divinae, quae nos non ex operibusiustitiae, quae fecimus nos, sed secundum misericordiam suam per verbumgratiae suae salvos feeit credentes.Facile ex his cognitu est ,qua ratione sint opera bona reiicienda autaniplectenda, et qua regula intelligendae sint omnium doctriuae de operibus10 datae. Si enim opera comparentur ad iustitiam et perverso leviathan ^ eaquefalsa persuasione fiant, ut per ipsa iustificari praesumas, iam necessitateniimponunt et libertatem ciuii fide extinguimt, et hoc ipso additaiuento bonaiam non sunt vereque damnabilia. Libera enim non sunt et gratiam deiblasphemant, cuius solius est per fidem iustificare et salvare, quod opera non15 potentia praestare, impia tarnen praesumptione per nostram hanc stultitiamaifectant, ac sie in officium gratiae et gloriam eins violenter irruunt. Nonergo opera bona reiicimus, immo maxime amplectimur et docemus : non euimpropter ipsa sed propter impium hoc adcUtameutum et perversam opluionemquaerendae iustitiae ea damnamus, qua fit, ut solum in specie appareant20 bona, cum revera bona non sint, quibus falluntur et fallunt ceu lupi rapacessub vestimentis ovium.Hie auteni leviathan et ])erversa opinio in operibus insuperabilis est,ubi deest syncaera fides: abesse enim non potest a sanctis Ulis operariis,donec fides vastatrix eins veniat et regnet in corde. Natiu-a per seipsam25 non potest eam expellere, immo ne cognoscere quidem, quin eam ducit locosanctissimae voluntatis, ubi, si consuetudo accesserit et hanc natui-ae pravitatemroboraverit (sicuti factimi est per impios Magistros) incurabile malumest et infinitos irrecuperabiliter seducit ac perdit. Quare etsi bonum est depenitentia, confessione, satisfactione praedicare et scribere, si tamen hie30 sistatur et non ad fidem usque docendam procedatiu-, sine dubio deceptoriaeet diabolicae sunt doctriuae. Sic enim Christus cum suo Johanne non solunidixit 'poenitentiam agite', sed addidit verljum fidei dicens 'appropinquabit üJiQttti.regnum coelorum'.Non enim alterum tantum sed utruuque verbum dei praedicandum est,35 nova et vetera profereuda de thesauro, tarn vox legis quam verbmii gratiae.Vocem legis proferri oportet, ut terreantur et in suorum peccatorura notitiamreducantur, et inde ad poenitentiam et meliorem vitae rationem convertantur.Sed non hie sistendum : hoc enim esset solum vulnerare et non alligare,2 opera legis len. 3 inspiciat Witeberg. len. lö praesumpsione A 16 ac.31 loanne DE 32 addit DE 38 Sed iiou sistendum DKsis A Iiic')leviathan = additamentum.


64 Ti-actatus de übertäte christiana. 1520.percutere et iion sanare, occidere et non vivifieare, deducere ad inferos etnon reducere, humiliare et non exaltare. Ideo et verbum gratiae et promissaeremissionis ad docendam et erigendam fidera praedicari debet, sinequo lex, contritio, poenitentia et omnia alia frustra fiunt et docentur.Siipersunt quidem adhuc praedicatore.« poenitentiae et gratiae, sed non 5explicant dei legem et promissionem eo fine et spiritu, ut disci queat, undepoenitentia et gratia veniant. Poenitentia enini ex lege dei, sed fides seusftijm. 10, 17. gratia ex promissione dei proveuit, sieut dieit Ro. 10. 'Fides ex auditu,»läj.auditus autem per verbum Christi', quo fit, ut homo per fidem divinae promissionisconsoletur et exaltetur, qui per minas et timorem legis divinae lo:)o, 6. humiliatus et in sui Cognitionen! perductus est. Sic ps. 29. 'Ad vespernmdemorabitur fletus et ad matutinum laetitia'.Haec dieta sint de operibus in genere et simul de iis, quae Christiaiiusin proprium corpus exercet. Ultimo et de iis dicemus, quae erga proximumsuum operatur. Non enim homo sibi vivit soli in corpore isto mortali ad isoperandum in eo, sed et oranibus hominibus in teiTa, immo solum aliis vivitet non sibi. In hoc enim corpus suum subiectum facit, quo syncerius etSRöm. H, 7j. liberius queat aliis servire, .sicut Paulus Ro. 14. dicit 'Nemo sibi vivitet nemo sibi moritur, Qui euim vivit, domino vivit, et qui raoritur, dorainomoritur'. Ideo non potest fieri, ut sit ociosus in hac vita et absque opere suerga proximos suos. Necesse est enim, ut loquatur, agat et conversetur cumhominibus, sicut Christus in similitudinem hominum factus habitu inventus»ariirfi 3, 38. est ut homo et conversatus cum hominibus, ut Baruch. 3. dicit.Nullo tarnen horum opus ei est ad iustitiam et salutem. Ideo inOmnibus operibus suis ea debet opinione esse formatus et huc solum spectare, 25ut aliis serviat et prosit in omnibus quaecunque fecerit, nihil ante oculosept). 4, 28. habens nisi necessitatem et comoditatem proximi. Sic enim Apostolus iubet,ut manibus laboremus, quo demus necessitatem habenti, cum potuisset dicere,quo DOS ipsos alamus, sed 'det', inquit, 'necessitatem habenti'. Nam et inhoc ipsum corporis curam habere C-hristianum est, quo per eins salutem et 30comoditatem laborare, res quaerere et servare possimus in subsidium eorum,qui indigent, ut sie membrum robustum serviat membro infirmo et simusfilii dei, alter pro altero sollicitus et laboriosus, in\ncem onera portantes etsie legem Christi impleates. Ecce haec est vere Christiana vita, hie verefides efficax est per dilectionem, hoc est, cum gaudio et dileetione prodit in 3.'.opus servitutis liberrimae, qua alteri gratis et sponte servit, ipsa abundesatura fidei suae plenitudine et opulentia.>?^ii. 2, iff. Sic Philippenses cum Paulus docuisset, quam divites facti essent perfidem Christi, in qua omnia obtinuissent, docet eos deinceps dicens 'Siqua11 Psal. 30. Witeberg. len. 14 de his UE 22 liomiimm fc^lt in XD Wifcberg.leu. 29 sed et, inquit, necessitatem Witeberg. leu. 37 satur ADE


Trnotatus de libertate ohristirtna. 1520. 65consolatio Christi, siquod solatiuni charitatis, siqua societas spiritii.s, iuipletegaiulium ineum, ut idem sapiatis et eandem charitatem habentes, unauimes,idipsum sentientes nihil per coutentioueni ueque inauem gloriaru, sed inhumilitate superiores inviceai arbitrautes , non quae sua sunt singuli conssiderantes sed ea quae aliorum'. Hie clare videmus, Vitam Christianorumab Apostolo iu hane regulain esse positam, ut oninia opera nostra ad aliorunicomoditatem ordinentur, cum per fideni quisque suam sie abuudet, ut omniaalia opera totaque vita ei superfluant, qnibus proximo spontanea benevolentiaserviat et benefaciat.10 Ad hoc indueit Christum pro exemplo, dicens 'Hoc sentite in vobis,*iiii. •.',.•> ff.quod et in Ciiristo Ihesu, qui, cum iu forma dei esset, non rapinam ai-bitratusest, esse se aequalem deo, sed exinauivit semetipsum, formam serviaccipiens, in similitudineni hominum factus et habitu mveutus ut homo,factus est obediens usque ad mortem'. Hoc enira verbum Apostoli saluisberrimum nobis obscuraruut ii qui vocabula apostolica 'formam dei', 'formamsen-i', 'habitum', 'similitudineni hominum' prorsus non intellexerunt et aduaturas di\'initatis et humanitatis transtiderunt, cum Paulus id velit, Christum,cum esset plenus forma dei et omnibus bonis abundaus, ita ut nuUo opere,nulla passione indiguerit, ut iustus et salvus fieret (habebat enim haec omnia•20 statin! ab initio sui), non tamen iis inflabatur nee super nos elevabatur etquandam poteutiam super uos sibi arrogabat, licet id iure potuisset, Sedcontra sie egit laborans, operans, patiens, moriens, ut similis esset caeterisliominibus et habitu et gestu non aliud quam homo, quasi iis omnibus egeretet nihil haberet formarum dei, quod tamen totimi propter nos foecit, ut nobisih serviret et nostra fierent omnia, quae liac forma servi operai-etm-.Ita christianus, quemadmodum caput suum Christus per fidem suamplenus et satur, contentus esse debet hac forma dei per fidem obtenta, nisiquod (ut dixi) ipsam hane fidem augere debet, douec perficiatur. haec enimvita, iustitia et sahis eius est, persouam ipsam servans et gratam faciens30 omniaque tribuens, quae Christus habet, ut supra dictum est, et PaulusGal. 2. confirmat, dicens 'Quod autem in carne vivo, in fide filii dei vivo'. ©ai. s.m.Et quanquam sie liber est ab omnibus operibus, debet tamen rursus se exinanirehac in libertate, formam servi accipere, in similitudineni hominumfieri et habitu inveniri ut homo, et servire, adiuvare et omnimodo cum35 proximo suo agere, sicut videt secum actum et agi a deo per Christum, ethocipsum gratis nulloque respectu nisi divini placiti, et ita cogitare 'Eumihi indigno damnatoque homuntioni citra omne meritum mera gratuitaquemisericordia dedit deus mens in Christo omnes divitias iustitiae et salutis,ut amplins nulla re prorsus iiidigeam, nisi fide, quae eredat lioc se sie habere,29 gratiam t'aciens DE 31 (Jal. 1. A unb cntfpvcd^cnb bie übrigen ©onberbiudtc,Witeberg. len. 33 hac libertate A iu hac libertate D 34 homo, servire len.Sut^et? äBette. VU. 5


66 Tractatiis dp libertate christiana. 1520.huic ergo tali patri, qiii iiie suis his inaestimabilibus divitiis obruit, cur no»liberaliter, hilariter, toto corde spontaneoque studio omaia faciam, quaeciinquesciero placita et grata coram illo C8.se? Dabo itaque me quendam Chri.stumpro.xitno meo, quemadmodum Christus .sese praebuit mihi, nihil facturus inhae vita, nisi quod videro proxinio meo necessarium, comoduni et salutare sfore, quandoquidem per fidem omnium bonorum in Christo abundans sum'.Ecce sie fluit ex fide charitas et gaudium in domino et ex charitate'-hilaris, libens, liber animus ad sponte serviendum proximo, ita ut nullamhabeat rationem gratitudinis, ingratitudinis, laudis ac vituperii, hicri autdamni. Neque enim agit hoc, ut iiomines sibi dcmereatiir, nee inter amicos loinimicosque discernit, nee gratos nee ingratos suspieit, sed liberrime libentissimequedispergit se et sua, sive ea perdat in ingratis sive mereatur. Sicenim et pater eins facit, omnibus omnia distribneus abundanter et liberrime,faciens solem suum oriri super bonos et malos, Ita filius nihil nisi gratuitogaudio, quo in deo per Cliristum delectatur, tantarum renmi largitore, facit i.^et patitur.Vides ergo, si cognoscimus ea, qnae nobis data sunt, maxima et preiRbin.5, 5. ciosa , ut Paulus ait, mox per spiritum diffundi in cordibns nostris charitatem,qua liberi, hilares, omnipotentes operatores et omnium tribnlationumvictores, proximorum servi, nihilominus tamen omnium domini sumus. Qui sovero non cognoscunt donata sibi per Christum, iis Christus frustra natusest, per opera illi incedunt, ad istarum rerum gustum et sen.sum nunquamperventim. Igitur sicut proximus noster necessitatem habet et nostra abundantiaindiget, ita et nos coram deo necessitatem habuimus et misericordiaeius indiguimus: ideo sicut pater coelestis nobis in Christo gratis auxiliatus 2,'.est, ita et nos debemus gratis per corpus et opera eius proximo nostroauxUiari et unusquisque alteri Christus quidam fieri, ut simus rautuum Christiet Christus idem in omnibus, hoc est, vere Christiani.Quis ergo comprehendere qneat divitias et gloriam Christianae \'itae?quae omnia potest et habet et nullius indiget, peccati, mortis, infemi domina, sosimul tamen omnibus serva et obsequiosa et utilis, Sed quae proh dolorhodie in toto orbe iguota est, nee praedicatur nee quaeritur, adeo ut prorsusnostrum nomen ipsimet ignoremus, cur Christiani simus et vocemur. certea Christo sie vocamur, non absente sed inhabitante in nobis, idest, dumcredimus in eum , et invicem mutuoque sumus alter alterius Christus faci- 3^entes proximis, sicut Christus nobis facit. At nunc hominum doctrinis nonnisi merita, praemia et ea quae nostra sunt docemur quaererc et ex Christonon nisi exactorem longe prae Mose severiorem feeimus.Eiusdem fidei exemplum prae caeteris praebuit et beata virgo, dumi'iic. ü, 22 ff. (ut Lucae 2. scribitur) purificabatur secmidum legem Mosi, more omninm 403 scivero VViteberg. len. 11 lihentissime dispergit Witeberg. leii. 18 ut Petrusait otte Sfuägoben 20 Qni vere len. 38 jirae fc^tt AViteberg. len.


.i nonTi-actatus de übertäte christiana. 1520. 67mulienim, cum tarnen lege tali non teneretur, iiec puriticari opus illi tliit,snbiecit se tarnen sponte et libera charitate legi, siniilis facta caeterismulieribus, ue offenderet aut contemneret eas. Non ergo iustificata fuit hocopere, sed iusta fecit lioc gratuito et libere: ita et uosti-a opera fieri debeut,iustificandi gratia, cum prius fide iustificati facere debeamus omuia libereet hilariter propter alios.Et S. Paulus discipulum suuni Tiniotheum circuncidebat, non quod sipsi* is, 3opus esset illi ad iu.stitiam circuncisione, sed ne offenderet aut contemneretinfimios iu fide ludaeos, qui necdum poteraut capere fidei libertatem. At10 contra, ubi contempta libertate fidei urgebant, circuncisiouem esse necessariamad iustitiam, restitit et Titum circuncidi neu permisit Gal. 2. Sicut euim ®oi ä. 3-nullius infirmitatem in fide offendere aut contemnere voluit, cedeus eorumvoluntati ad tempus, ita rursus uoluit offendi aut contemni libertatem fideiab induratis iustitiariis, incedens media via, parcens infirmis ad tempus etij resistens induratis semper, ut omnes ad fidei libertatem converteret. Eodemstudio et nostra fieri debeut, ut infimios iu fide suscipiamus, ut Eo. 14. docet, sföm. u.ifi.sed magistris operum induratis fiirtiter resistamus, de quo latius iuferiusdicemus.Christus etiam Matthaei 17. Ubi a discipulis suis petebatur didrachmum, motts. 17,20 disputabat cum S. Petro, an ne filii regis liberi esseut a censibus, et Petrushoc affirmasset, lussit tarnen, ut iret ad mare, dicens 'Ne scandalisemus eos,vade et piscem, qui primo ascenderit, tolle et aperto ore eins inveniesstatherem, quem tollens da pro me et pro te'. Hoc exemplum pulchre valetad propositimi, in quo Christus se et suos appellat liberos et filios regis,25 qui nullius egeant, et tamen sponte se submittit et solvit censum. Quantum vergo hoc opus Christo necessarium aut utile fuit ad iustitiam aut salutem,tantmu valent omnia alia sua et suorura opera ad iustitiam, cum sint omniaiustitia posteriora et libera, tantum ad aliorum obsequium et exemplum facta.Talia sunt, quae et Paulus Ro. 13. et Tit. 3. praecepit, ut potestatibus If,,",;"'-30 subditi sint et ad omne opus bonum parati, non ut per hoc iustificentur,cum iam iusti sint ex fide, sed ut in libertate Spiritus per haec aliis etpotestatibus servirent et eorum voluntati gratuita charitate obsequerentm-.Talia oportuit esse et omnium collegiorum, monasteriorum sacerdotumqueopera, ut quisque suae professionis et Status opera solum in hoc faceret, ut35 per haec non iustitiam, sed corporis sui subiectionem exerceret aliis inexemplum, qui et ipsi opus habent corporis sui castigatione, Deinde ut aliisdimitaxat obsequerentur ad eorum voluntatem gi'atuita charitate, hoc tamen7 circumcidebat Witeberg. len. 8 circumcisione len. 10 circuracisionem len.11 circumcidi len. 20 S. fe^It Witeberg. Jen. 21 scandalizemus DE 2C et salutemDE Witeberg. len. 29 et Timoth. iij. praecepit DE 32 serviient, eorum Witeberg.Ten. .37 duntaxat DE len.


gg Tractatus de übertäte christiana. 1520.semper et summa cura observato , ne vana fidutia praesumat per ipsa quisqiiamiustificari, mereri aut salvus fieri, quod solius fidei est, ut sepius dixi.Siquis ergo hane scientiam haberet, facile se posset gerere citra periculumin infinitis illis mandatis et praeceptis Papae, Episcoporum, Monasteriorum,Ecclesiarum, principum et magistratiium, quae aliqiii stulti pastores isie urgent, quasi ad iustitiam et salutem sint necessaria, appellautes ea praeceptaEcclesiae, cum sint nihil minus. Christianus enim liber sie dicet'Ego ieiunabo, orabo, hoc et hoc faciam, quod per homines mandatum est,neu quod mihi illo sit opus ad iustitiam aut salutem, sed quod in hocmorem gerani Papae, Episcopo, coniraunitati, illi et illi magistratul aut loproximo meo ad exemplum, faciani et patiar omnia, Sicut Christus mihimulto plura feeit et passus est, quorum ipse nullo prorsus egebat, factus propterme sub lege, cum non esset sub lege\ Et quamvis tvranni vim aut iniuriamfaciant, hoc exigentes, non tamen nocebit, donec contra deum non fuerit.Ex iis Omnibus quisque poterit certum iuditium et fidele discrimen '»omuium operum et legum accipere et scire, qui sunt caeci, stulti, et quiveri et boni pastores. Nam quodcunque opus non huc solum dirigitur, utfiat vel ad castigandum corpus vel ad obsequium proximi (modo contra deumnihil postulet), non est bonum nee Christianum. Et hinc ego vehementermetuo, pauca vel nulla collegia, monasteria, altaria, officia Ecclesiastica esse 20Christiana hodie, nee non et ieiunia et preculas peculiares de certis sanctis.Metuo, inquam, in his omnihus quaeri non nisi ea quae nostra sunt, duraarbitramur, per haec purgari peccata nostra et salutem inveniri, et sie funditusextinguitm- liljertas Christiana, quod ex ignorantia fidei Christianae etlibertatis venit. 25Quam iguorautiam et libertatis oppressionem plurimi caecissimiquepastores sedulo confirmant, dum populos in ea studia sollieitant et lu^entlaudando ea et suis indulgentiis inflando, fidem autem nunquara docendo.Ego autem tibi consultum volo, si quippiam voles orare, ieiunare aut inEcclesiis fundare (ut vocant), cave facias eo fine, quo tibi aliquid comodi 3"sive temporalis sive aeterni pares. Iniuriam enim fidei tuae facies, quae solatibi omnia praebet: ideo sola curanda, ut augeatur sive operibus sive passionibusexercita, sed da, quod das, libere et gi-atis, ut alii ex te tuaquebonitate augescant et bene habeant. Sic enim eris vere bonus et Christianus.Quid enim tibi bona opera tua, quae ad corporis ca-stigationem super- ^sabundant, cum abundes pro te per fidem tuam, in qua tibi omnia donavit deus?1 ipsa qnisque A 6 ea feljtt DE 9 uon quod illu mihi sit opus Witeberg. len.et salutem E 10 commuuitati illi et illi iiiagistratui A Witeberg. len, communitati illi,et illi magistratui DE loben unfere ^ntcrpunttion , Dgl. »ot^ci hoe et hoc faciami 16 quisint caeci DE Witeberg. leu. 18 ubi contra DE 21 preculae A 23 nostra, saluteminveniri DE 24 fidei Christianae liberrime o^ne venit A fidei Christianae et liberrimaevenit DE Christianae tidei et libertatis venit Witeberg. Ten. 35 bona et opera ADE


Ti-actatus de übertäte chiistiana. 1520. 69En, ista regula oportet, ut quae ex deo habemus bona fluant ex unoin aliuni et comunia fiant, iit iinus quisque proximum suum iuduat et ergaeum sie se gerat, ac si ipse esset in loco illius. E Cliristo fluxerunt etfliiunt in nos, qui nos sie indnit et pro nobis egit, ac si ipse esset quods nos suraus. E nobis fluunt in eos, qui eis opus habent, adeo ut et fidemet iustitiam raeam oporteat corani deo poni pro tegendis et deprecandisproxiiui peccatis, quae super me accipiam, et ita in eis laborem et serviam,ac si mea propria essent: sie enim Christus nobis fecit. Haec est euimvera charitas synceraque Christianae vitae regula. Ibi autem vera et syncera10 est, ubi vera et syncera fides est. Hinc Apostolus 1. Cor. 13. Charitati i-^"- "• 5-tribuit, quod non quaerit quae sua sunt.Concludimus itaque, Christianum homineni non vivere in seipso, sed inChristo et proximo suo, aut Christianum non esse, in Clmsto per fidem, inproximo per charitatem : per fidem sursum rapitur supra se in deum, rursum1' per charitatem labitur infra se in proximum, manens tamen semper in deoet charitate eins, Sicut Christus lohan. 1. dicit 'Amen dico vobis, deincepsSoi»- i.mvidebiscoelum apertum et Angelos dei ascendentes et desceudentes superfilium hominis'.Et haec de libertate satis, quae, ut vides, spiritualis veraque est, libera A ',20 iaciens oorda nostra ab omnibus peccatis, legibus et mandatis, sicut dicitPaulus 1. Timo. 1. 'Lex iusto non est posita', quae superat omnes alias i. %\m. i, 9libertates extemas, quantum coelum superat ten-am, quam nos Christusf'aciat et intelligere et servare, Amen.In fine propter eos, quibus nihil tam bene dicitiu', quod non depramaleintelligendo, addendum est, si tarnen et idipsum intelligere possint.25 ventSunt quam plurimi, qni hanc liljertatem fidei audieutes mox eam in occasionemcaruis vertant, omnia sibi statim licere arbitrantes, nee alia re ullaliberi et Christiani videri volentes ([Uam contemptu et reprehensione cerimoniarum,traditionum, legum humanaruni, qua.«i ideo Christiani sint, quia30 statis diebus non ieiunaut aut aliis ieiunantibus ipsi carnes comedunt autpreculas usitatas omittunt, suspenso naso jjraecepta hominum illudentes.Caetera vero ad Christianam religionem pertinentia prorsus posthabentes.Quibus pertinacissime resistunt ex altera parte ii, qui sola observantia etreverentia cerimoniai'um nituutur salvi fieri, quasi ideo salvi sint, quia statis35 diebus ieiunaut aut a carnibus al)stinent aut oertas preces orent, iactantespraecepta Ecclesiae et patrum, nee ipsi pili facientes ea quae syncaerae suntfidei nostrae. Utrique culpabiles plane, quod rebus neglectis gravioribus et8 enim nobis Christus fecit leii. 13 aut Christianuiu esse in Clirlstu per fidem DE16 loan. i. D 17 videbitis Jen. 22 quam nobis Al> 24 tam benedicitur AD 26 inocoasionem libertatis vertant A 28 caeremoniaruni Witeberg. len. 32 Caetera vera K34 caeremoniarum Witeberg. 36 sincere E


70 Tractatus de libertate christiana. 1520.ad salutem necessariis super rebus iis leviculis et non necessariis tautotumultuconflictantur.Quanto rectius Paulus Apostolus media via incedere docet et utrunqueMöm. 14, 3. latus damnat dicens 'Qui manducat, non manducantem non spernat, Et quinon manducat, manducautem non iudieet'. Vides hie, quod ii, qui cerimonias »non pietate sed mero cont«mptu omittunt et vituperant, reprehendantur, cumApostolus doceat non contemnere: scientia enim eos iuflat. Rursum pertinacesalteros docet, ut non iudicent illos. Neutri enim charitatem aedificanteminvicem custodiunt. Quare hie audienda est scriptura, quae docet, ut nee addextram nee ad sinistram declinemus, sed sequamur iustitias domini rectas lolaetificantes corda: ut enim non iustus est quisquam, quia operibus et ritibuscerimoniarum servit et addictus est, ita nee iustus ex eo censebitur solo, quodilla omittit et contemnit.Non enim liberi sumus per fidem Chi-isti ab operibus, sed ab opinionibusoperum, idest a stulta praesumptioue iustificationis per opera quae- !•sitae. Fides enim conscientias nostras redimit, rectificat et servat, quacognoscinius iustitiam esse non in operibus, licet opera abesse neque possintneque debeant, sicut sine cibo et potu et universa corporis istius mortalisopera esse non possumus, non tamen in eis iustitia uosti'a sita est, sed infide, nee tamen illa ob id contemnenda sunt aut omittenda. Sic in mundo 2usumus necessitate vitae huius corporis coacti, sed non ex hoc iusti sumus.3oö. 18, 36. 'Regnum meum non est hinc seu de hoc mundo', ait Clnüstus, sed non dixit2. 6or 10, 3. 'Regnum meum non est hie seu in hoc mundo'. Et Paulus 'Licet in canie®ai 2, 20. ambulemus, non tamen secundum carnem militamus'. Et Gal. 2. 'Quod vivo^@al'*2 '3in carne, in fide vivo filii dei'. Sic, quod facimus, vivimus, sumus in 25operibus et ceriraoniis, necessitas huius vitae facit et corporis regendi cura,non tamen in his iusti sumus, sed in fide filii dei.Quare Christiano per medium eundum est et duo illa genera hominumsibi proponenda. Aut enim occurrunt ei pertinaces, obdurati cerimouiistae,qui sicut aspides surdae nolunt audire veritatem libertatis, sed suas ceri- 30monias tauquam iustificationes iactant, imperant et urgent sine fide, qualeserant olim ludaei, nolentes intelligere, ut bene agerent. his oportet resistere,contraria facere et fortiter scandalisare, ne opinione ista impia plurimos secumfallant. In horum oculis expedit comedere carnes, solvere ieiunia et alia prolibertate fidei facere, quae pro summis peccatis habent, dicendumque de eis 35'Sinite eos, caeci sunt et caecorum duces'. hoc enim modo et Paulus TitumOTntts. 12, noluit circuncidi, cum illi urgerent. Et Christus defendit Apostolos. quodI tfimanducat, mauducautem non spernat DE 5 caei'emonias Witebeig. Ten. 6 reprehendanturfe^It A 7 enim bic inflat Ä 10 recte Witeberg. len. 12 eaeremoniarumWiteberg. len. adductis A 23 seu de hoc mundo A 24 Gal. 1. A unbcntjtircc^cnb bie üBrigcn Sonbcrbtucfc , Witeberg. len. 26 caeremoniis Witeberg. len.28 euiidein A 29 praeponeuda A obdui'ati, cerimoniistae A obdurati caeremoniistaeWiteberg. Jen. 30 caeremouias Witeberg. len. 33 scandalizare DE 37 circumcidi E


Tractatus de libei-tate christiana. 1520. 71sabbato vellebant spicas, et multa sirailia. Aut occurrunt simpHces, idiotae,ignari et infirmi in fide (sicut Apostolus vocat), qiii nondum possunt capere Möm. u, i.libertatem istam fidei, etiam si velleut: his jjarcendum est, ne offendantur,et deferendum eorum infiriuitati, donec pleuius erudiantur. Hü enim quia5 malitia indurata non faciuut nee sentiuut ita, sed sola imbecillitate fidei,propter eorum scaudalum \ntandum servanda sunt ieiunia et alia, quae ipsiuecessaria arbitrantur: hoc enim charitas exigit, quae neminem laedit sedomnihus servit. Non euim sua culpa, sed pastorum suorum infirmi sunt,qui liiqueis et armis traditionum suariim eos eajjtivaverunt et male percusse-10 runt, a quibus debuerant liberari et sauari fidei libertatisque doctriua. sieApostolus Ro. 14. 'Si esea mea scandalisat fratrem meiuu, non manducabo stöm. u, i.v. )carnes maeteruum ,Tl •Et iterumtOScio, • .ISOI. 1 /-11 •! •! , . • 8, 13.quod per C hnstum mnu est comime, nisi «öm. u, u.illi qui putat coraune esse, sed malum est homini qui per otfendiculummauducat'.15 Quare etsi fortiter resisteudum est magistris illis traditionum et legespontificum aeriter vituperandae, quibus in populum dei grassantur, turbaetarnen pavidae pareendum est, quam captivam tenent eisdem legibus irapiiilli tyranni, donec expliceutur. Ita pugna strenue contra lupos sed proovibus, non simul contra oves, quod facies, si in leges et legislatores inve-20 haris, et tarnen simul serves eas cum infirmis, ne scaudalisentur, donec etipsi tyranuidem cognoscant et libertatem suam intelligant. Quod si uti voleslibertate tua, in occulto facito, sicut Paulus dicit Ro. 14. 'Tu fidem, quam SRöm. 14,22.habes ,penes temetipsum habe coram deo', cave autem , ue coram infirmisutaris, Rursum coram tyranuis et pertinacibus utere eadem in despectum25 eorum multo omnium constantissime, ut et ipsi intelligant, se impios esse etleges suas nihil esse ad iustitiam, quin eis nihil iiu-is fuisse condeudi eas.Cum ergo haec vita agi non possit sine cerimoniis et operibus, immofervens et rudis aetas adolescentium opus habeat his vinculis arceri et servariet unicuique corpus suum eisdem studiis castigandum sit, prudeutem et30 fidelem oportet esse ministrum Christi, ut sie regat et doceat populum Christiin his Omnibus, ne conscientia et fides eorum offendatur, ne in eis opinioaut radix amaritudinis oriatur et per illam inquineutur multi, ut Pauluspraemonuit Hebraeos, hoc est, ne amissa fide incipiant opinione operum *ci)i i-.ms.inquiiiari, quasi per ipsa iustifieandi, quod facile fit et plurimos inquinat,35 nisi fides constanter simul inculcetur, impossibile autem est vitari, ubi tacitafide constitutiones hominum solae docentur, sicut hactenus factum est perpestilentes, impias, animicidas pontificum nostrorum traditiones et Theologistarumopiniones iufinitis animabus ad inferos his laqueis perü'actis, utAntichristum agnoscere possis.4 Hi DE Witeberg. len. II seandalizat DE 20 scandalizentur DE 22 quam habespeues temetipsuin, habe A Witeberg. leii. quam habes, peues temetipsum, habe D 27 caeremouiisWiteberg. len. 33 Ebraeos Witeberg. len. 35 Impossibile vitari autem est, ubi DE


72 Tractatus de libertate christiana. 1520.In summa, sicut paupertas in divitiis, fidelitas iu uegociis, humilita?in honoribus, abstinentia in conviviis, castitas in delitiis, Ita iustitia fidei in©pt. 6, 27. cerimoniis periclitatur. 'Nunquid, ait Salomon, iguem quis in sinu gestarepotest, nt non comljurantur vestimenta eins?' Et tarnen ut in divitiis, innegociis, in honoribus, in delitiis, in epulis, ita in cerimoniis, idest in peri- ^culis, versari oportet, immo, sicut infantibus pueris maxime opus est foverisinu et officio puellarum, ne pereant, quibus tarnen adultis periculum salutisest inter puellas versari, Ita rudibus et ferventis aetatis honainibus opus est,ut cerimoniarum claustris etiam ferreis teneantur et castigentur, ne impotenseorum animus per vitia praeeeps eat et tarnen mors eis fuerit, si in opinione i«iustificationis in eis perseveraverint, cum docendi potius sint, non ideo sefuisse sie incarceratos, ut per hoc iusti sint aut multa meriti, sed ne malafacerent et ad iustitiam fidei facilius erudirentur, quod prae impetu aetatis,nisi premeretur, non fen-ent.Unde Cerimoniae in vita Christiana alio loco habendae non sunt quam isapud fabros et artifices habentur praeparamenta illa ad aedificandum et operandumdisposita, quae non in hoc parantur, ut aliquid sint aut maneant,sed quod sine iis aedificari aut fieri nihil possit: perfecta enim structura deponuntur.Hie vides, non ipsa coutemni, immo maxime quaeri, opinio autemconteranitur, quia nemo existimat haec esse veram et permanentem structuram. -mQuod siquis tam insigniter desiperet, ut tota vita aliud non curaret quamut haec praeparamenta quam sumptuosissime, diligentissime, pertinacissimedisponeret, nunquam autem de ipsa structura cogitaret, sibi placens et iactanssuam operam in praeparamentis et fulcris istis vauis, nonne omnes eiusinsaniae misererentur et sumptu isto perdito magnum aliquid aedificari potuisse 2siudicarent? Ita non cerimonias nee opera contemnimus, immo maxime quaerimus,opinionem autem operum contemnimus, ne quis existimet illam esseveram iustitiam, sicut fiiciunt hypocritae, qui totam vitam in his studiis figuntet perdunt, et ad id, cuius gratia fiunt, non perveniunt, seu, ut Apostolus2. lim. 3, 7. ait, 'Semper discentes et nunquam ad scientiam veritatis pervenientes'. soVidentur enim velle aedificare seseque parant, et tamen non aedificantunquam: ita manent in specie pietatis et virtutem eius non attingunt. Piacenttamen Interim sibi in his studiis, ausi etiam omnes alios iudicare, quossimili operum pompa non fulgere vident, cum hoc vano sumptu et abusudonorum dei, si fide essent irabuti, grandia potuissent in suam et aliorum s-ssalutem efficere.3 ceremoniis E Witeberg. len. 5 ceremoniis £ Witeberg. len. 9 ceremoniarumE len. 10 si opinione Witeberg. len. 12 sie iu carceratos AD adeo incarceratosE Witeberg. len. H praemerentur DE 15 ceremoniae E Witeberg. leu.25 sumpto DE aedificare DE 26 ceremonias E Witeberg. len. 27 esse vere DEWiteberg. leu. 28 fingunt DE


Tractatus de libertate chvistiaua. 1520. 73Verum cum natura huniaua et ratio |ut voeaiit) naturalis .sit uaturalitersuperstitiosa et propositis quibusque legibus et operibus prompta sit inopinionem iustificationis per ea adipiseendae, his adde, quia usu omniumlegislatorum terrenorum in eundem sensum est exereita et iirmata, impossi-5 bile est, ut per seipsani se exuat a Servitute illa operaria in libertatem fideicognoscendam : ideo oratione opus est, ut dominus nos trahat et theodidactos,idest dociles deo, faciat et ipse in cordibus nostris, sicut promisit, legemscribat: alioquin actum est de nobis. Nisi enim ipse doceat intus hauesapieutiam in mysterio abscouditam, natura non potest nisi damnare eam etlü haereticam iudicare, quia scandalisatur in ea et stulta ei apparet, sicut olimin prophetis et Apostolis vidimus accidisse, sicut et nunc mihi et mei similibusfaciunt impii et caeci pontifices cum suis adulatoribus, quoruni aliipiandonobiscum misereatur deus, et super nos illumiuet vidtum suum, ut coguoscamusin terra viam eins, in omnibus gentibus salutare eins, Qui est beneisdictus in saecula, Amex.1 naturalis, sie natuialiter ÜE 2 prompta siut K 8 alioqui Witeberg. len.10 liaeretica A scaiidalizatur DE 13 nobiscum fc^tt E super eos A Witeberg. len,Sm Cnbe noi^: Anno M.D.XX. Witeberg. leu.


Appellatio D. Martini <strong>Luther</strong>i ad Conciliura a Leone X. innovata. 1520. 75A". tote A^ nur in bcr Übevfd)rift !B[. Aii^ ,CONCILIViM- ftatt ,CON-SILIVM".Slul berfelbeit Cffictn rtie A».B. , Appellatio D. Martini <strong>Luther</strong>i ad Concilium a Leone decimo denuorepetita et innovata". d)ni Crteangabe. 5)ttt Jitclcinfaffung.3n Gnart.So nad) <strong>Luther</strong>i opera latina var. arg. vol. V. Franeofurti ad >[. liog.gtlonget SluSgnbe) 1868 S. 120.^ßoüftänbig abgebrucft finbet fi($ bte Schrift nur in bcr eben angefül^rten6rlangcr ^(uägabe, <strong>Luther</strong>i opp. lat. var. arg. vol. V. Franeofurti ad M. 1868©. 121-131, in ber ed. Witeberg. 11 1546 9?[. 52»— 53» unb in ber ed. len. II1557 S3(. 271''— 272*^ blofe bic 3ufä|e ,5U ber Appellatio ad Concilium Don 1518.aSßir liefern ben 3;eft öon A mit Senu^ung ber ed. Witeberg.NOtumIHESVS.sit Omnibus: Christianis, cjuod ego Martinus <strong>Luther</strong> antea a Leonedecimo Papa legitime et iuste appellavi ad futurum Concilium," iniquisad hoc coactus gravaminibus eiusdem Leonis Papae. Cuius appellationis5, teuer sequitur et est talis:APPELLATIO F. MARTINI LYTHERAD CONCILIVM.X nomine domini Amen. Anno a nativitate eiusdem Mil--imo quingentesimo decimo octavo, indictione sexta, die\ero solis, vigesima oetava mensis Novembris, Poutificatu.sMuictissimi in Christo patris et domini nostri I^eouis diviuaProvidentia Papae decimi anuo sexto, in mea Xotarii publicitestiumque infra scriptorum ad hoc specialiter vocatorumet rogatorum praesentia Constitutus Reverendus P. dominus Martinus <strong>Luther</strong>15 Augustinianus, Vuittembergeusis sacrae Theologiae Magister ac ibidem lectorOrdinarius Theologiae principalis, ac principaliter pro seipso, citra tarnenquorumcunque procuratorum suorum quomodolibet hactenus per eum coustitutorumrevocationem, habens et tenens suis in manibus quaudam provocationiset appellationis papyri schedulam animo et inteutioue provocandi20 et appellandi Apostolosque petendi, dicens, narrans, provocans et appellans2 <strong>Luther</strong>us ed. Witeberg.') S8b. 11 ©. 30 f{.7 -VD CONSILIVM A»


76 Appellatio D. Martini <strong>Luther</strong>i ad Concilium a Leone X. innovata. 1520.certis et legitimis de causis, In eadem schedula contentis et comprehensis,ad Concilium proxime et immediate futurum, saltem in spiritu sancto legitimecongregatum, aliis vero congregationibus, faetionibus et concionibusprivatis penitus seclusis, protestans aliaque faciens, prout in dicta appellationisschedula plenius continetiu", habetur et describitur. Cuius tenor sequitur et 5esttalis:Cum appellationis i'emediuni in subsidium et relevamen oppressoruma iurium conditoribus sit inventum et non solum ab illatis, verumetiam abinferendis et inferri eomminatis gravaminibus et iniuriis iura appellare permittant,Adeo quod inferior de non appellando ad superiorem statuere non 10po.ssit et maniis superiorum claudere, Sed cum satis sit in professo, sacrosaucttniiConcilium in spiritu sancto legitime congregatum, sanctam Ecclesiamcatholicam representans, sit in causis fidem conceruentibus supra Papam,evenit, quod nee Papa in causis huiusmodi, ne ab eo ad Concilium appelletur,statuere possit, tanquam id agens quod ad officium suum non spectat isullo modo, Sitque appellatio ipsa defensio quaedam, quae iure divLno, naturaliet humano cuique competit, neque per pi'incipem auifem possit: Idcircoego frater Martinus <strong>Luther</strong> ordinis Eremitarum sancti Augustini, Vuittembergensissacrae Theologiae Magister indignus eiusdemque ibidem I^ectorOrdinarius priucipalis, principaliter et pro meipso coram vobis, Notario 2upublico tanquam publica et aut«ntica persona, ac testibus hie praesentibus,comparui animo et intentione provocandi et appellandi Apostoloscjvie ))etendiet accipieudi, Praemissa tamen expressa hac et solenni protestatione ,Quodcontra unam sanctam et catholicam et Apostolicam Ecclesiam, quam totiusorbis esse magistram et obtinere pi'incipatum non ambigo, sanctaeque sedis 25Apostolicae auctoritatem ac sanctissimi domiui nostri Papae bene consultipotestatem nihil dicere inteudo. Si quid autem ex lubrico forsan linguaeseu adversariorum potius irritameuto minus recte et non ea qua debeat reverentiadictum fuerit, paratissimus suni illud emendare, sed quoniam is, quivicem dei in terris gerit quem Papam dicimus, cum sit homo, similis nobis, 30licbr. 5, 2. ex hominibus assumptus et ipse (ut Apostolus dicit) circumdatus infirmitate,*(. ne, 11. potens errare, peccare, mentiri, vanus fieri, nee sit exceptus ab illa Prophetaegenerali senteutia 'Omnis homo mendax'.' Nee sanctus Petrus, primus etsanctissimus omnium pontificum, ab hac infirmitate liber fuit, quin noxiasimulatione contra veritatem Euangelii incederet, Ita ut rigida quidem, sed 35®ai. 2, u. sanctissima reprehensione Apostoli Pauli opus habuerit corrigi, ut ad Galathassecundo scribitur. Quo nobilissimo exemplo per spiritum sanctum in Ecclesiamonstrato, in literis sacratissimis relicto fideles Christi erudimur et certi10 de uon ab appellaudo A 22 comparui fe^lt in A »gt. SBb. II @. 36) ©iel)e m. n ©. 37 31nm. 1.


Appellatio D. Martini Lutlieii ad Conciliiim ü Leone X. innovata. 1520. 77sumus, qiiod si quis summus pontifex eadeni Petri vel simili infirraitatelapsus quid praeceperit vel decreverit, quod contra divina militet mandata,non solum obediendum ei non esse, verumetiam cum Apostolo Paulo infaciem ei resisti posse, immo debere, ac velut per inferiora membra infir-5 mitati capitis pia totius corporis solicitudiue succurri. Et in huius exemplipraesentem ac perpetuam memoriam non sine singulari dei consilio factumesse non obscure intelligitiu', ut non solum sanctus Petrus, sed etiam salutariseins reprehensor Paulus sauctae Romanae Ecclesiae iuxta et simulpatrocinarentur et praeessent, ne scilicet solum literis, sed sensibili quoque10 monimento huius summe necessarii ac saluberrimi exempli assidue moneremurtarn ipsa capita quam nos membra. Quod si qua potentium vi arraatiistantum praevaluerit, ut resisti ei non possit, unum certe illud predictumappellationis remedium reliquum est, quo oppressi releventur. Ad quod etego Frater Martinus <strong>Luther</strong> predictus modo et animo praedictis confugiens,15 dico et propono, Quod cum diebus superioribus indulgentiae a quibusdamComraissariis (ut asserebant) Apostolicis indiscretissime praedicarentur inregione nostra Saxoniae adeo, ut ad exugendas populi pecunias inciperentabsurda, haeretica, blasphema quaedam praedicare in seductionem animarumfidelium et summum ludibrium Ecclesiasticae potestatis, praesertim de potestate20 Papae in purgatorium, ut contiuet eorum libellus, qui summaria institutio^vocatur, cum tamen certum sit ex c. Abusiouibus, Papam non habere prorsunilülam potestatem in purgatorium, Deinde una totius Ecclesiae sententia,omnium doctorum consensu Indulgentiae sint nihil nisi remissiones satisfaetionispoenitentialis a suo iudice impositae, ut est clarus textus c. quod25 autem, Satisfactio autem poenitentialis ab Ecclesiastico iudice imposita aliudnon sit quam opera ieiunii, orationis, elemosinae &c. Ideoque clavibusEcclesiae remitti non possit quod eisdem non fuerit impositum, Item quodcertum est ex distinctione trigesima quinta c. Qualis, quod iu purgatorionon solum poeua, sed et culpa remittitur, Culpam autem Ecclesia remitiere30 non potest sicut nee gratiam conferre: Istis autoritatibus nixus cum disputandimore fuissem reluctatus impuris et insulsis illorum dogmatibus, caeperuntilli lucri studio furentes primum publicis declamationibus ad pojudumdeclarare me haereticimi temeritate impudentissima, Deinde apud sanctissimumdominum nostrnm Leouem decimum per quendam dominum Marium de35 Perusiis '^,procuratorem fiscalem, accusare tanquam haeresi suspectum, Et pereundem dominum tandem impetrantes commissionem citandi mei in personasReverendissimorum dominorum et patrum Hieronymi de Genutiis, EpiscopiAsculani, causarum Camerae auditoris, et Silvestri Prieratis, pallacii magistri,per eosdem me citari curaveruut ad urbem ad personaliter oomparcndum.2 quod praeceperit A 11 si (juae A 20 lil)ellus, quae A•) @ie{)c batiibet !8b. II e. 37 ?tnm. 2. '') 3it bet gotm iicf)e 3?b. U ©. 1 ^Jlnin. 1


78 Appellatio D. Martini Luüieri ad Concilium a Leone X. innovata. 1-520.Curaque ego, nee Vuittembergae tutus ab insidiis, tantum iter perfieere nonpossem nee Romae tuto consistere et pauperciilus et imbecillis corpore,Deinde iudices praefati milii multis causis fuissent siispecti, praesertim quodRevei-endus pater Silvester adversariiis mihi fuerit et Dialogum ' contra meiani ediderat et sacris literis minus eruditus quam ista caussa ferre possit,.>dominus autem Hieronymus, in iuribus quoque plus quam Theologia doctus,merito timebatur Silvestrinae theologiae concessurus et extra modum suaeprofessionis haue rem haberem, Solicitavi per Illustrissimum principemdomintim Fridericum, ducem Saxoniae, sacri Romani Imperii Archimarschalcum,Laudgi-avium Thuringiae, Marchionem Mysnae, ut causa ad partes locommitteretur non suspectis, sed honestis et bonis ^^ris: tune illi crassaquadam et insulsa astutia instnicti apud sauctissimum dominum Leonem &c.egerunt, ut causa in seipsos, hoc est in personam Reverendissimi dominiThomae sancti Sixti Cardinalis, tunc in Germania sedis Apostolicae legati,h'ansfcrretiu-, ut qui de ordine Predicatonim et Thomisticae factionis, id est isadversariae, vel primarius facile speraretur contra rae pro ipsis diffiniturusaut, ut verisimile est, carte ut huiiis facie iudicis absterritus recusarem comparereet contumaciam incun-erem. Ego tarnen veritate dei fretus ad Augustamnnüto labore et magnis periculis venieus humaniter quidem a praefato Reverendissimo&c. susceptus sum, Qui cum posthabita protestatione mea et 20oblatione, qua vel publice vel privatim me responsurum obtuli coram Notarioet testibus, denique praesentibus quattuor insignibus viris Cesareae maiestatisSenatoribiis, sinuilque subiicerem me meaque dicta sanctae sedi Apostolicaeet iuditio quattuor illnstrium universitatum, Basiliensis, Friburgensis, Lovaniensis,tandem et studiorum pai-entis nobilissimae Parisieusis, me simpliciter 25.ad revocatiunem urgeret nee vellet ostendere mihi errores meos et quibusrationibus vel autoritatibus error a me intelligi posset, nimio scilicet suaefactionis fi-atribus aifectus et iniquitatis faciem assumens, tandem, nisi revocarem,abiectis precibus et votis discendi et informationis petitionibus, minasdiras ac crudelissimas vigore cuiusdam Apostolici brevis ^ intentavit ac, ne soredirem in faciem suam, imperaAnt. Quibus gravaminibus lesus tunc ab eiusiniqua et violenta praesumptione et praetensa sibi commissione appellavi adsanctissimum dominum nostrum Leonem decimum melius infonnandum,'prout in scedula huiusmodi appellationis plenius continetur. Nunc vero etiamista appellatione (ut dixi) contempta, cum usque hodie cupiam non nisi ut ssostendantur mihi errores mei, quicunque tandem id possit prestare, de quodenuo legitime protestor paratissimusque sün i-evocare, si quid male dixissefuero edoctus, Deinde totam disputationem meam subiecerim siunmo Pontifici,25 parenti linb t)ernod^ Parisien. A »gl. Sb. II S. :i9 29 intbrniatiunibus petitionis A31 imparavit A') Sgl. SBb. I e. 044. -I Sifljc »b. II ®. 23 ff.') *b. II ©. 27 ff.


Apppllatin P. Martini LutliPri ad f'nncilium a Lfnno X. innnvata. 1520. 79ita ut nee ego amplius aliqiiifl in ipsa facere liabeani quam expectare sententiam,quam et usque hodie expecto, Nihilominus tamen, ut audio, et idemReverendissimus dominus Thomas sancti Sixti Cardinalis scribit ad illustrissimumpriueipem Fridericnm/ in Romana curia procedi conti-a me et aucto-5 ritate eiusdem sanctissimi doraini nostri &c. ludices praetensos causamprosequi in damnationem meam non attendentes meam fidelem et superabundantemobedientiam, qua tanta diflScultate comparui Augustae, nee curantesoblationem meam lionestissiniam, qua me ad responsionem publicam et privatamobtiili, Denique contemnentes ovem Christi petentem humiliter doceri10 veritatem et reduci ab errore, sed simpHciter nee audita nee reddita ratione,mera autem tvranuide et plenitudine potestatis urgere ad revocationem sententiae,quam ex conscientia verissiniani iudico, et ad abnegandam fidemChristi et veram apertissimae scripturae intelligentiam (quantum mea capitconscientia) seducere volentes, Cum potestas Papae non contra nee suprali sed pro et infra scripturae et veritatis maiestatem sit, nee potestatem Papaacceperit oves perdendi, in kiporum fauces proiiciendi et in errores errorumqucraagistros tradendi, sed ad veritatem (sicut pastorem et Episcopum, vicariumChristi, decet) revocandi, Ex quibiis me lesum gravatunique sentiens, cumtali violentia videam fiiturum esse, ut nulhis etiam ipsum Christum audeat20 confiteri nee scripturas sacras in Ecclesia sua propria profiteri atque ita mequoque a vera, sana Christianaque fide et intelligentia in vanas et mendaceshominum opiniones violenter protrudi et in seductorias populi Christianifabulas urgeri: Idcirco a praefato sanctissimo domino nostro Leone non recteconsulto supraque dietis pretcnsis commissione et iudicibus et eorum citationej3 ac processu et omnibus inde sequutis et sequuturis et q\K)Hbet ipsorura aca quibusvis exconimimicatione , suspensione et interdicti senteneiis, censuris,penis et mulctis atque aliis quibuseuuque denunciationibus et declarationibus(ut pretendunt) haeresis et apostasiae per eos vel alterura eorum quomodolibetattentatis, factis et raolitis, attentandis, faciendis et moliendis, Ipso-30 rumque nullitate (suis honore et reverentia semper salvis) tanquam iniquis etiniustis, mere t\'rannicis et violentis, Necnon a quolibet futuro gravamine,quod miiii ex co venire poterit tani pro me quam pro omnibus et singulismihi adherentibus et adherei-e volentibus ad futurum concilium legitime acin loco tuto, ad quem ego vel procurator per me deputandus libere adires-T, potero vel poterit. Et ad illuni vel ad illos, ad quem seu quos de iure,pri\nlegio, consuetudine vel alias mihi provocare et appellare licet, provocoet appello in his scriptis, Apostolosque primo, secundo, tertio instanter, instantiuset instantissime mihi dari peto, Si quis sit, qui mihi dare hosvoluerit et potuerit, et praesertim a vobis, domino Notario, testimoniales,40 Et protestor de prosequendo hanc meam appellationem per viam nullitatis.'I 93gt. Lutlieri opp. et). Witeberg. I 1545 581. ccxx''.


80 Appellatio T). Martini <strong>Luther</strong>i ad Concilium a Leone X. innovata. 1520.abusus, iniquitatis et iiiiiisticiae et alias, prout meliii& protero, optioue mihireservata addendi, minuendi, mutandi, corrigendi et in melius reformandiomniqiie alio iuris beneficio mihi ac mihi adherentibui? et adherere volentibussemper salvo.Qua quidem schedula coram me et testibus infrascriptis, ut preniittitur,:•iuterposita, protestatus fuit et protestabatur expresse, se per se vel procuratoremnon posse ad eum accedere, a quo extitit appellatura, tum proptcrmetum plurimorum sibi et vitae suae insidiantium ac eius, a quo appellavit,tum propter \-iarum discrimiua, ideocjue petiit sibi a rae, Notario publico,cum debita instantia Apostolos tales, quales sibi de iure deberentur, dari loatque concedi. Cui quidem petenti dedi Apostolos tales, quales sibi debentur,vel saltem testimoniales praesenti instrumento publico extunc exarandos..Super quibus omnibus et singulis peciit a me, Notario infrascripto, umimvel plura confici atque fieri i)ublicum vel publica instrumentum vel instrumenta.15Acta sunt liaee ^^uittembergae Brandenburgensis diocesis sub anno,indictione, die, mense et pontificatu, quibus supra, Regnante divo MaximiliauoRomanorum iniperatorc, hora tertiarum vel quasi In capella corporis Christi,in Parrochiali ibidem cimiterio situata, Praesentibus ibidem ChristoforoBeehr, sacris Apostolica et Imperiali auctoritate vic€Comite Constautiensi, Et 20Hieronymo Papiss, Curiensis diocesis Clerico, testibus ad praemissa vocatisrogatisque pariter et requisitis.Postquam autem praedictus Leo decimus in impia sua tyrannide induratusperseverat et in tantum crescit, ut me quadam Bulla, ut fertur, nequevocatum neque auditimi neque convictum in libellis meis damnarit, Ad haec 2^concilium Ecclesiasticuin esse in rerum uatura neget, fugiat et vituperet,tanquam infidelis et apostata, suamque tyrannidem illius potestati impiissimaepraeferat, iubeatque im]iudentissime, ut abnegem fidem Christi in sacramentispercipiendis necessariam, atque ut nihil omittat quod Anticlu'istum referat,sacram scripturam sibi subiiciat et conculcet incredibili blasphemia, simque sohis intolerabilibus gravaminibus gravissirae lesus, Ego praedictus Martinußomnibus et singulis in domino notum facio, me adhuc niti et inherere appellationifactae et praedictae eamque legitime coram Notario et fide dignistestibus innovavi et his scriptis innovo et innovatam pronuncio, et in virtuteeiusdem adhuc persevero appellaus et Apostolos petens iure et modo mquibus fieri potest et debet melioribus coram vobis, domino Notario publicoet autentica persona, et his testibus ad futurum Concilium a praedicto Leone,primum tanquam ab iniquo, temerario tyrannicoque iudice in hoc, quod me7 tarnen propter A 12 pracsertim instrumento A 19 Parroehialis A bgl.©.40 26 t'ugiet 27 impiissime ed. Witelierg. :I4 scriptis inunio AII A


Appellatio D. Martini Lutlieri ad Concilium a Leone X. innovata. 1520. 81non convictuiu nee ostensis causis aut informariouibus raera potestate iudicat,Secundo tanquam ab erroneo, indiirato, per scripturas sanctas damnato,haeretico et apostata in hoc, quod mihi niaudat fidem catholicam in sacramentisnecessariam abnegare, Tertio tanquam ab hoste, adversario, Anti-5 christo, oppressore totius sacrae scriptm-ae in hoc, quod propriis, merisnudisque verbis suis agit contra verba divinae scripturae sibi adducta, Quartetanquam a blaspliemo, superbo contemptore sanctae Ecclesiae dei et legitimiConciHi in hoc, quod praesumit et mentitur, Concilium nihil esse in rerumnatura, quasi ignoret, etiam si non sit actu congregatum, tarnen esse personas10 in Ecclesia non nihil in rerum natura, immo dominos et iudices omnium,qui ad Concilium pertinent pro tempore congreganduni. Neque enim ideoImperium aut senatus nihil est, quia Imperator cum principibus aut senatoresnon sunt congregati, quorum interest congregari, sicut hie iiisigniter etcrasse delj-rat Leo cum suis leunculis.15 Horum omnium rationem reddere paratus, offero me pro loco et temporead eomparendum et standum et audiendum, quis contradieat mihi.Quocirca oro suppliciter Serenissimum, illustrissimos, inclytos, generosos,nobiles, strenuos, prudentes viro8 et dominos Carolum Imperatorem, electoresImperii, principe«, comites, barones, nobiles, senatores et quicquid est Chri-20 stiani magistratus totius Germaniae, velint pro redinienda catholiea veritate etgloria dei, pro fide et Ecclesia Christi, pro libertate et iure legitimi Conciliimihi meaeque appellationi adlierere, Papae incredibilem insaniam aversai'i,tyrannidi eins impiissimae resistere, aut saltem quiescere et Bullae eiusmodiexecutionem omittere et differre, donec legitime vocatus, per aequos iudices25 probatus et scripturis dignisque documentis convictos fiiero, in quo sinedubio Christo rem faeient in die novissima emuiilatissima gratia remunerandam.Quod si qui haue meam petitionem contemnentes pergaut et Papae,impio homini, plus quam deo obediant, volo his scriptis me excusatum coraraOmnibus et imiuscuiusque conscientiara hac fideli fi-aternaque monitione requi-30 sitam, obstrietam suoque onere gravatam habere et iuditio extreme dei supereum locum dare. DL\i.Quare cum haec sua gi-avamina in sehedula quadam coram me, publiceNotario, et testibus infra scriptis legisset, Protestatus est semel atquc iterum,se persistere eo animo quo prius a praefato Leone decimo appellaverit, Herere35 sese et uti iure et pati-ocinio legitime })rius a se factae appellationis. Undepeciit sibi a me, Notario publice, cum debita instantia apostoles tales qualessibi de iure debentur dari atque cencedi. Cui petenti tales dedi Apostolesquales a me expectare potuisset, nimirum testimoniales potissimum instrumentopublice ex tunc exarandos. Super quibus omnibus et singulis peciit19 quidquid ed. Witeherg. 24 iudices auditus ed. A\'itel)erg. 35 et tut! iure Afiut^ctg aSertc VII. «


82 Appellatio D. Mai-tini <strong>Luther</strong>i ad Concilium a Leone X. innovata. 1520.a me, Notario infrascripto, unum vel phira confici atque fieri publicum velpublica instrumeutum vel iustrumenta.Acta sunt haec Vuittembergae Brandenburgensis diocesis Anno anativitatedomini et salvatoris uostri lesu Christi MiUesimo quingentesimovigesimo, indictione octava, die vero Saturni, decima septima Mensis Xovem- sbris, Pontificatus beatissimi in Christo patris et domini domini Leouis diAnnaProvidentia Pontificis Romani, Huius nominis decimi, anno octavo, Eegnantedivo Carolo Romanorum Impei'atore, liora decima vel quasi in loco habitationissuae sive in aestuario suo intra muros et septa monasterii Augustinianorumibidem situato, Praesentibus ibidem venerabilibus viris et dominis loD. Johanne Pockmanno, philosophiae magistro de Curia Diocesis Babenbcrgensis,D. Valentine Klochtzer vom Geyr diocesis Mysnensis, Imperialiauthoritate publica Notario, Domino lacobo Seydeller de Neuendoi-fF DiocesisMisneusis, Domino Thoma Kluege a Cygnea diocesis Nmnburgensis, Christisacerdotibus, et Caspare Creutziger e Lipsia, Diocesis Mersburgensis clerico, isTestibus ad pracmissa vocatis pariter et requisitis. Et ego lohauues Agricolade Eyszleben ^ diocesis Halberstadensis, publicus sacra Apostolica autoritateNotarius, Quoniam praedictis appellationi atque appellationis repetitioni etinnovationi, jjrotestationi, iuris sui reservatioui Omnibusque aliis et singulis,dum sie ut praemittitur fierent, uua cum praenominatis testibus praesens 20interfui, Eaque sie fieri vidi et audivi ac iu notam sumpsi. Ex qua hocpraesens publicum instrumentum manu mea propria scriptum ex inde confeci,Subscripsi, publicavi et in hanc formam publicam redegi, signoque,nomine et cognomine meis solitis et consuetis obsignavi, In fidem et testimoniumomnium et siugulorum praemissormn rogatus specialiter et requisitus. 253 Vuittenbergae ed. Witeberg. 10 Praosidentibus ed. Witeberg. 13 Seidelerde Nemiendoi-ff ed. Witeberg. 15 Creuciger ed. Witeberg. 16 lobannes Sarctorde Eisleben ed. Witeberg. (Wo bie Slnbcrung bc§ 3Jamen§ o^nc Swifri in Solgc be§ fpäteien©tveiteä slüiji^en Sut^et imb Slgricola mit 316fi^t gejc^ei^en) 23 redegi 6i§ coiisuetis fc^Itin cd. W^iteberg. 24 resignavi cd. Witeljcrg.') üigl. .(fatücvQU, 3of)niin *2lgricola Uoii ffisictat, SScrlin 1881 ©. 22 f.


II|1.>>^ '•^ 'y* sr> yj^ ^ -J^ J^ 'J^ \^ J^ s^i J-i •J-i yj^ sr> sJ^ sr» »«r» s>-* ^ J^ ^i ^i J^ J^D. 93Mrttn Siitfjcr^ 5(^^cI(atiou ober ^crufuun ttuein cl)rtft(ic^ frei (ioncKium Don bem '•V^a^ft ^eo uubfeinem mired)tcn gretiel Dernenert' nnb re^jetirt,1520.@tcicf},^eitig mit bcr lotcini)d)i'ii Appellatio ad ConcilJiim a Leone X. denuorcpetita et innovata gab !iut[)a" eine beutfd)c 2?earbcttung bcvfetben IjcrauS unterbem litel „St^jpellation ober SJcvufung an ein d)riftlic^ frei G^oncilinmöon bem ^apft Sco unb feinem imred^ten JieDet üerneuert unb rc =pctirt". C^ne ftrenge Seobad^tung ber jitriftifdjen Sform foHte fie meljr eineiBefunbung feines Sc^ritte§ für ba§ nngelcf;rtc Solf ober ben gemeinen


(ation|^||84 D- 2}i. Sut()ct? Slppcllotitin au ein rijriftlid) frei (ioiiciliiim öenieiicit. 1520.C. „Doctorig ^Jlavtini 2uif)ex 3tp||peEatiou ober beruffung an el)n ß^tiftlid^|]frei) tfonci= ||liü 05 bcm 93apft Sco ||Uiinb fcl)nem ön= ||reditem frcuelUornclticvi't ||ünb rcpc |1tirct.]|aßittcnbcrg- ||551. 3). ||XX.rüctfeite bcbriicft. 4 Jßlättcr in Cnart, le^tc Seite leer.\\" ZikUS^riicf be^ .ficitt^ Bon (Jvfiitt, bamnl-.- lool)! noc^ in 9lugäbnrg, jpäter inaBormS. Sgl. ?J. ». S-ommcr, 8ntl)erbtu(fc k. S. 90 9ir. 184.D. „Soctovis 5J}artini £'utf)cv 5lppel= ,obber bevuffnng au ain P^riftlic^frei Gonciün |1öon bem 9?apft Vco j]trnb feine onvec^tn||fveuel Dor=ncmc 11 x-et önb rcpc ||tivct. |]Sßittcinbcvg! ||m.S.||feite bebnicft. 4 SBlätter in Cuart, le^te Seite leer.it. Ü" 2:itelriirf=9luf in litehücffcitc (outen bie ctfteu 3ei'en: i/3t)cfus 1|t^ncm icglic^enfrumincn ßljviflü Ij".SxudE Bon ^ötg SJoblct in SlugSburg.E. 3ni Xitel toie D, nur S- ^ „toittemberg! {{' Xitelrücffeite bebrutft.4 ^(ätter in Duart, te^te Seite leer.9luf bcr iiteltütffcitc lauten bic ctften Seiten: „3^efu? \\9linein iegli^enfrummen Cf)riften |". Stucf üon 3öig yfnbter in Sluglbutg.F. „Soctor 93krtin 8utf)eri apellation||ober beriiffung an ain G^riftetidöfrei) Ö'onciliri bon 1|bem i^apft S?eo önb feinem Unrechtenj|freuet cr=neülDcrt bnb re=|1petiert. jl"Sitelrüctfcite bebrncft. 4 53Iätter in Cuart,letjte Seite leer.y.!cnnutl)ti(i) jErud öon 3örg 9tnbler in Slugsbutg.G. „Soctoriö 93}artini ÜJuf^er 9tppcl= ||lation oS berüffung an cljn 6^ri=||fttid^frei) ßonciliü bon bcm S3a:pft £'eo Dnb feinem bn-|| ||redf)tem frcuelBorneuie= ]|rct önb rcpetiret. \Söittenberg.||m. S). |1XX. " ! Xitet--vürffeite bcbrurft. 4 33ldtter in Cuart, le^te Seite leer.Stucf Hon ÜJiatt^io^ ©teurer in ©traputg.H. 3n bem SSb. VI S. 478 unter D befd)riebenen Srucf Dom 3al)rc 1548fte'^t unfere „^Ippellation" 231. 91 4^ bis i\ »3n A t)aben rcir beu UrbrudE. Sarans finb B, C unb D gcfloffcn. C l)otfür G 3U ©ruubc gelegen, unb D njaljrfc^einlidj für E.9(üe öJefammtau-ogabcn ber Söerfe Sutl^crö bringen unfere Sd^rift, unb ,5tDar bicSÖittenbcrger 2t). VII 15-54 5BI. 58»-59'', bic Jenaer I^. I 1555 *l. 230''-232b,bie «Itcnburger 2^.1 S. 537-539, bic JCeipaigcr 2^. XVII S. 330— 332, bieäBalc^fc^e 2t). XV Sp. 1909 — 1915 unb bie (Srlanger, S)eutfd^e Sd^riften Sßb. XXIV1. 9lufl. S. 28-35, 2. 9luft. S. 31 — 37, Don Uielc^cn bie lefetere fid) am ge=naueften an bcn Urtejt onfd^tie^t.aSir folgen A unb geben bie Sieöarten üon B, C, D, F unb G, fd^lie§enjcboc^ aus: a. bei B olle biejenigen, meiere nur in bem ^Mangel bcr Umlaut5=bc,5eid)nnng bcftcl)en, ba l)ier nie 6 unb ü bortommt, b. bei bcn übrigen bie,Uicld)e Icbiglid) burd) beu 2Bed)fcl Bon u unb u entftanben finb unb nic^t fettenmel)r beu nad)läffigen Srnd olS eine fprad)lidt)e fyorm befunben, c. bei F in berbnrd)ge^eiib5 öorgcnommeucn 9lnbcrung bcr i'orfilbc „Dor" in „Der". Suweilenbcrürffiditigcii U'ir nnd) bie ße)ammtauSgaben.


D. W. Sutf)cts Slppcttation nii ein djriftlid) frei Guucilium Dcvtmuctt. 1520. 85G^l)nctn tg(icf)crt inimmcn (Ffiriftctt fct) Bcfanbt, ha^ iä) £. 'iüJarttiut»8iitf)cr öorf)t)nn, biin-f) rcbltd) 6cfd)luccvung bcluegt, cljit ?IppcIIation tfcf;tltcöunnb orbcnlic^ getlian Don bem ^Bapft t'eo beut tiehenbcn an cljn frei) (5t)rii"tlid^6onci(tiim/ toildje lautö l)l}re§ inl}alty folgt unnb ift bie:3lc^ bem bai^ gottlid), naturlid) unb menfi^tic^ rec^t ]utroft unb fd)n^ ben fovbructtcn erfunbcn unb et)ngcfe|t Ijatt2;ie ^IppeEation obbcv bcruffung öon bem untern ]n bcnruCicrcrnn, Unb !el)n unterer gctoalt fjntt, bl)e feto ^u liierenober bem u6crnn bie tjanb ^u pinbcu, 3{ud) offenbar ift,n.iic cl)n (?t)riftlirf) gemepn Goncilium, BPnberlirf; Ijnn fachenben ßfjriftlidjen g(au6en betreffenb, u6ir ben SBapft ift Unb er, öon \fyman ba^ felb ,5U Slppelliern, feljn gelnalt f)att ju Incrcn, ob lxioI Juliusfecunbus unnb 5pius fceunbu>j mit l)f)ren frebeHn, toUcn gefeljen ficf) bcf=felben tiorgeben§ untcrlounbenn f)abcn, S50 fag id) ^JJartinuc' $3utf)cr,3luguftiner, S^octor ber Ije^tigen fdjrifft gcnent, ]u SIl>ittenbergf jc. für cud;,'^et Slotarie, aU für el)ner öffentlichen glaublinrbigen perfoncn, neben bifjenfegentuertigen |cugen, IniÜenß unb furnet)men§, ju oppeüicren unb beruffenn,Sa», naä) bem pnn tiorgangenen tagen bon ettlii^en 2?epftlid)en (Inie fie fürgaben) aila^ prebigernn pnn Sai^ßen (enber altui ungcfdjidt gcprebigt Inart,3U borfurung unnb befd}ebigung bev ormcn Dolrf-i , unnb id) mit reblid)cmgrunb ber fc^rifften p[)nen toiberftanben burd) etjn frei) offcnttid)e bifputation,S)a fel)n fie touttenb auff mic^ erl)el3t, unb nad) Dielen Icfterungcn, ba mit1 „5'§efu§.'' fe^It in G unb ber aBittcnbcrgcr ©cfantmtaihSgatic 2 jcglidjcn D l)c8!=F 3 tegtii^ [sie] Beiö^toerung C tegtii^ ficfd^ttietung G 4 get^on F ß^tiftcticf) Ftid^cng^riftenlid^ G 5 loeia^e CFG taut F Bolget F ihtüä) CFG notcüvtii^ C(3menf^cn rei^t CG 7 bovbruicn CDG S »on ben untern I) Von bem unbrcn G jubem obcrn C jü bem öbetetnn D jü bem 66cvn F ju bem obren G „ju bem Cbcru" SBittcn=bergcr unb Jenaer ©eiammtauägg. 10 ben oberen C bem öbern F ben oberen G „bem oBeru"SBittenBerger unb S^noer ©efammtauSgg. „§enb" ^fioer ©ejamnitauägabe 1 1 6()riftelicl) Ffunbcrlii^ G 12 ß^riftenliilen FG über CG über F 13 bo§ felbig F abpeüicren F3It)peniren G 14 „fccunbuS" fe^tt hinter „3utiu§" in F l.j »ergebenä F (fo auä) bieSffiittenBerger, Jenaer, SlttenBurger, ßeijijiger unb SBalii^fc^e ©eiommtaulgg. ; bie fieiben 'Jluftogenber Srlangcr "Mafien jtoor „BorgcbenS", aber in bcmietien Sinne gefaxt, ba ei bei iljnen tlein ge=brudt ift: aflein eä ift offenbar f. 6. o. „Sorgcbenä", b. B- fie Ijaben fic^ erbreiftet, bcrgleitfjeuDorjugeben) 16 gefc^rifft G »or ciic^ F 17 all tor F offenließen gtaubljafftigcn F18 gegenwirtigen F gcgenwirbigcn G gejeügen F appetliern D 19 oergangneu F für=goBent F 20 geprebiget F 22 gef^rifftcn FG offcntlidß CG offenließe F bifpution A23 So FG fcinb bie F uff G nocß oielen G barmit F bomit G') S3b. II ®. 36 ff.


86 D. 9Ji. Siitljcvs 91p).icUatioii nii ciit d)i-ifflid) fvct PuiicUium lu-titcucrt. 1520.ftc mid) öon bcii G^antcÜn offciitUcf) iinb ficbcHd) cljnen !e|cr au^gciuffcn,3u Icljt and) für bcm aEcr ^cljUgften l)it gott öattcr Seo bent |e£)cnbcn bor=f(agt buid; ßv 'JJianum be 5penifii§/ unb olfeo e^n (abbricff erlangt, tnid^gen 9iom citirt, ju [teilen für gertd;t, für (Sr .^icronljnio be ©enutii» unbSt)löcftcr 5prteriQ§.'- S)c§ tc^ fiiUid) bcfdjtucret, nemlid), bo» iä) aud) nit |uSßittcmbergt, öicl locniger ju


D. 1'!. *^'utt)Ctc- 3lppflIatioii an ein djtiftlidj frei Coiidlium licviiL'ia'rt. 1520. 87pfaiiöcn. 9l6cv utiangcfc^cn , boa id) mid) crbott Im antttuorttcn offcntli(^iiub Ijcljnilid), iiüc^ aiic^ aitff btev t}ol)e ftfjulen krieff, bvaiig er mic^ fhadö()l)ii 3um luibbcr ipvud), luoÜ and) nit uriad) norf) gninb anljetjgcit, inicf)Ijalff fin)u bitten nod) unterliicrffen: ^ulct^t brctuet ev nU)i; mit el)ucm gvclu^lidjcm bcp|"tlid;em beiiell)6rien/ unb folt nit mel)i- für feljiie augcu fummett,id; tljett beim eljiicu linbberfpriid; , bamit ic^ gejluiingeu Pon foId;er 6cidjlüc=ntng 311 appeUicrnu an bcii aller l)el)(ig|'teit Pater Sco, beßer ju uiitcrrid)tcn,luie bell l)mi berfelbcn '^ippeUation- ineptter ift Dormcrctt.'Jlu aber foWje appeliation fie Poradjteu, unb id) uodj I)cutig§ tagä 16e=gere inepii l)rtl)uiu mpr Iju beiucpBen, imnb id) lüillig tjii iinbberfprcd^enutücre, tüo id) gcl)rret Ijette, beö id) mic^ ^ierpnne bekuge, ba|u id) bie felbntcl)U bifputation bcm 'Stapft itntcr>ourffen, nod) tcgtid) bec' urtepIS tuart, ßol)orc id) bod), nnnb ber felb 9i. Sboniac', Garbinal S. Sirti, jdjrepbt ]u bcmburd)(end)tigften t)errnn 6l)urfnrften ^n Sadjßen jc.,* mie bic obgenanten rid)ter3U ;]iom foit fiiren l)n ber fad), mid) 3uPorbamnenn, nnangcfet)en mepn trertinbirflnffige gcljorBam, baa'^ id) ,311 '^Ingfpurg mit foId)er miüie erfd)i)ncn, tnoUenand) nit adjten mepuiß erbietenß Isnr anttnmrt offeiitlid) nnnb t)el)mlid), l,Viaud) Porfc^melien, mid) armiß fd)aff (ibrifti 3n leren bie tüart)el)tt nnb Imfüren Pon bem i)rtl)nmb, fjonbernn ftracfo l)l)nn nngel)ortter unb unbelnepfeterurfad) auß lauter geUmUt nnb frcuell mid) bringen luim mibberfprnd) berrebe, bie id) bei) mepnem gelniffen )uarl)afftig Ijallte, bamit fie mid) oon bemß()riftlid)em glamben unnb offentiid)cr mepnnng ber fd)rifft Porfnren InoUen.1530 bann bcy '-J^apfte gemalt nit über nod) mibber, feonbernn für nnbunter ber fd)rifft nnb gotlid)er marbept ift, unb er nit geluaUt bntt, bic fd)aff(ibrifti 3U mnrgcn, benn Inolffenn pun beu rad)en ^u tuerffcn, bcu falfd)enlerernn 3U ubirgeben, ßonbernn ju ber luarl)ei)tt tut Icptten, alß benn epueml)irtten, )i3ifdjoff, ber au gottis ftatt fi^t, gcpurt, Sarumb ic^ midj befd)>iieret1 offcntid^ F 2 fc^utcii fienifftc 1" :) 3Ü bem luibcvflJviiif) F wottc F 1 jübcm Ictftcn F juleft G ttoitct F brüwct G grcütid^eit F ö bcue([l)t)vicff F füv finc Gtommcii CF 6 tt)n CG aiti F ^berfpvuc^ C \biä)n CG ficjcfierung G 7 atipeüiereu CFGaUcvl)aiÜ9ifteii F 9 9hin FG foti^c CG ioüicfie F 10 mein irt^umli F „meinen ir=t^umb" aBittcnbcvgei; Öejammtauag. „meine ivt^ume" Sanofi-' ©efammtousg. 1 1 lua idj FIjierinnen F (jietjnne G bargü F bic icltig F 13 1)'ox CG bcv fettig F SKctocren.Zi)Dma§ B aieo. 2^omal F jc^tciBct E 14 butc^leü^tigiften F ^evren CDFG 15 ju»etbammcn F 311 tiorbammen G 16 uBcvflüfiige CG ütevflüjfig F gef)ciriamc F fötcöcv CGjoUii^cr F muc CG m^e^ F tooUcit CFG 17 mcing CG mcincS F ontwutt CGofjenlicf) F 18 ormeä BF atmä CG ß^riftc ACDG 19 l)itl)um G jonbet C junbct Gungcljötter CFG 20 lauterem F ju bcm wibeijpruc^ ber reb F 21 Wor^afftig G22 (5()ri|teutic6en F offentic^er F gcjc^rifft FG IdoUc CG wollen F 23 f8ap\t CGgloalt F jonber CFG 24 ber l)ailigcn gejcfjrifft F ber gi'c^vift G gottic^er CDFGfc^off G 2ü wirgcn roolffen F 26 uiergcBcn CG übergeben F jonber CFG aBFbann F 27 gotcä CFG gpürt CG 2arum G') ©ie()e «b. II S. 23 ff."-)Sb. II S. 27 ff.') ^n A unb D „bcj" ugl. g. 8(i «um. 4.*) Sgl. <strong>Luther</strong>i opp. cd. Witelierg. I 1.545 S5l. ccxxi'. ') Sie^c S. 86 Slum. 4.


88 D. 5J}. 2utf)erf- ^Ippctlalioii nii ein d^rifttirf) frei ^oncitium benteucrt. 1520.iitib Belel)bi9t befinbe (ben bor toel)^ nad) fott§ tool fummcn, ba§ ^^nfurtniemant burfft nuc^ (Sfiriftiim bcfcnnen, nod) bte fieljlige fcf}vifft offenttid^Ic^en, iinb muft al^o öon bcm vci^tcn, iDorcn c^rifttic^em gtolüben unb berfd^rifft öovftanbt l)nn el)ttcü fatfdjc, nienfc^lic^ bundeU iinnb optnion mit ge=rtolt Horftoffcn unb t)nn borfuviicfjc fa^cöcn getrieben luctben), Scr^otben 5%o QppcEier unub beruff iä) mid) mit bißer fdjrifft auff et)n jufunfftig frei),filmet (Soncilium für mii^ unb fuv aEe, bie ml)r onfjangen unb tufunfftiganl)angcn looEen, bon bcm obgcnantcn attcrliclitigften 23a^j[t 8co, bißer fac^nit iDol bebat^t unb üorftcnbigem, quc^ üon ben Dorgebac^tenn riestern, öon^^rem laben, fjenbeE unb aEem bem, bO'S baraufe erfolget unb erfolgen mag, 10bon aEen t)l)ren urteljEe, fentcnt^ unb öon aEen befc^hjcrungen , bie mtjr bontj^ncnn femptlic^ obber ^onberlid) mügcn fummen, al§ bon benen, bie nic^t§,unrecht , f rebelid) unb unbiEidj fe^n , Unb begere tjum erfteu ,|um anbernn,|um britteu, bie 3lpoftolo-5 mt)r ju geben, loer fie ju geben l)att, feonberli(^bon euc^, 5lotarie, Seftimouialey, Unb bebinge, ba-3 ic^ bi^e 5lppeEation tuiE 15au% fnrcnn unb betoelj^en ^l)r nic^tigs, mifepreuc^li(^§, unrec^t§ unb unbil=li(^» furnebmen, Inte ba^ auffS befte mage befc^ef)n, mit borbetjalt, ju mcf)ren,minbernn, JoanbeEnn, bcffern, unb alfe bortet)l5, ba§ bie rechte mt)r, meinenan!^angern unb bie mt)r nod^ on^engenb lüerben, gebenn.5Ju aber ber felb Sapft Seo Ijnn fernem unc^riftlid)en frebel bet)arret, 20bor^arttet unb fic^ meljret, feo faft, ba» er aui^ t)n eigner 58uEen, tüie id) l)6rfagen, miti^ unberuffen, unbor^brct unb unuberhjunben borbampt, ba|u toibbergott unb fet)n !^el)ltg§ Inortt borleugnet, fleucht unb borf priest al^ el)n ab=trinniger unb unc^riften bie geloalt ber 6l)riftlidjen fird^en unb el)ni§ freiengonciliums, 3lud) gepeutt mtjr ben 6l)riftlid)cn glauben offentlidien ju leudcn 25unb mit ungetjorter gottiä Icfterung unterbrudt baä ^et)lig gottiS tt)ort, ©30tlju id^ l)iemit lüiffen t)berman, bivn id) bei) mel)ner borgetl)ancr unb i^t ge=bad^ter 5lppeEation nod) fte^e, unnb bie felb re(^ttic^er Itjetifee für el)nem1 Selaljbiaet F bann ber CG ^oU e§ Wol F tommen CF ^infüt F 2 bürffte F:^ottts F acf^ttft F gfii^iifft (i offenlid^ F 3 cOtifttic^en CG gljiriften(ic§en F 4 ge^fd^rifft FG 9»att F 5 getid^t Werben F ü geic^rifft FG S »öUen CDFG oEer=:^ailigiftcn F 9 fiorftenbigen 1) 10 barug G 11 urta^ten F (bie 5ptutaIform oud^in ben ölteren ©ejommtaulgg.l 12 femptid^ CG ^m^itlidö F funbettid^ G tommen CF13 freBel^ C unMiti^ [sie] C fieger F onbrn, jum G anbevn, unb jüm F 14 toerft) geben F 15 Notarie Testimouialis Jenaer, Slttentutger unb SEiJ)3iger ©eiommtauSgg.16 mi6t>rüi5titf)e- G 17 auff bal Beft F niuge li mag FG fiefc^ctjcn CDF 18 man»belen F alfo Borteljlä CG aUcä »ovtailä F red^t F 19 anfangen werben CFG 20 5lun FGber felfitg F finem G und^riftelic^en F frcBeten G beharret, »erharret F 21 ou(^ G22 unJerifft F unoer^ört F unter^öret G bar äu CG bar^ü F barfeu 1) 23 feljne ^et)tig§ ADfein 5el)Iige§ B feine ^aitige F aitrünniger CG 24 uuiJ^riftner G ghjatt F ß^riftelii^en Feineä CG oin§ F freen C frien G 25 ßoncilium B (Soncilium6§ F oud§ gefieiit G ß]^rifte=ticken F glouBen G öffentlich BF leüdnen CG leugnen F 26 unge^orler CFG gotc§ CFGloftcrung CG gotteS CFG 27 ^iemit jüwiffen F l)eberman FG Bt) m^ner G oor get^onex FGunb Ijetj F gebod^ter G 28 ftee F tDPtjß DF hj^ffc G bor ainem F


D. 5DJ. 8ittt)er? ?(ppe£laHon an ein djviftlic^ frei (Joncilium »erneuert. 1520. 89gcmcljncn f^rcljbct iinb Billid^en |eugen öornetoet ^ab, itnb f)temtt fuv tjbcvmaneornehicre imb öornerterett au§ ruff, nuff unb tjnn cvafft ber felbcn aui) auff-3mW ^ie mit nod^ appellier unnb mid} bcviiff nuff ct)n (Ff)riftlicf| (Fonciliumöon bcm fclbcn iöapft 8eo, 3"!': crften, alfe Hoii el)nem fvcOefen gelralt t)or=5 meffcnem unrccf)tcm ttc^tcr, tjn bem, bos er mid) umtöcrftiunben unb unan=gc3et)gte§ grunba obber beridjt Dovurtct)tIett , S^unanbcvun, alß Oon eljucmborftocfteu , ijrrigcu, t)n alier fd^rifft Horbampten fc|er unb aötrinnigcr, l)nnbem, ba§ er mljr gcpeutt ben d)riftlid)cu glauben l)n ben facramentcn öor=leugnen, 3""^ brittcn, atß Oon et)nem fel)nb, Iribbcrfadjer , unterbrurfer ber10 ganzen t)el)ligen fd)rifft, t)nn bem, ba» er feljn ct)gen Blo^c tnort gegen allegottlid) luortt offcut(id) unb unDorfc^ampt fe^t, 3iit" Dicrbeu, al§ Oon etinemöorad)ter, tcftercr unb fc^mefjer ber f)et){igen ßfiriftlidjenn firdjen unb eljniyfreljen ßoncilii, t)nn bem, ba§ er für gibt unb (cugt mit fet;ncn undjriftlidjenOorfaren Spio 2. unnb 3uIio -, el)n djrifttid) (Joncilium fei) nidjt», ^o er lool15 treffe, ba§, luie Inol e» nod) nit Oorfamfct ift, feo fet)n boc^ bie für [^anben,bie t)un ct)n Ü'oncilium-getjoren, bai ift bie (5t)riftlid) gemet)ne, gtcid) toie ba»atomifd) rel)rf) obber etjner iglic^cn ftatt rab barumb nit fol nic^t-3 f)et)ffen,ob bie furftcn unb t)errn, ^o bret)n gefiorcn, nit Oorfamlet fet)nn. 5Jlitt bi§enunb onbernn alten ftudtcn unb fnrnetjmen id) mid^ furtsufummen unnb |u=20 betoeljfecnn t)ie mitt offenttid^ erbiete.Sitte bertjalben bemutiglic^ bie alter burdjleud^tigfteu, burt^teuc^tigften,l)od^gepornen , tootgcpornen, ebten, geftrengen, toclj^en, furftdjtigen f)errnnßorotum 9{omifc^en !et)^er, 6l)ürfurften, furften, ©raben, öerrnn, Sfitter,Stbell, 'Üabk, ftcte unnb gcmel)ue ganzer beutfc^cr 5Jation, Inolten |ur rebtung25 gotUdjer el}re unb fc^u^ 6f)riftlic^er tird)en, leer unb glauben§, auä) er^al=tunge freljer 6[)rift(ic^er (Soncilia mtjr unnb meljner 3(ppelIation anl^angcnn,be§ Sopft» unc^riftUc^ für net)men mit mt)r abfallen, toibber fte^en unnb1 fd^riiei: G emcütticrt l^a6 F 6ov F ijebcnmn C ()cbevman FU 2 erneütterc FBomutocre G »ornotocret C Berncünjert F Botnunjerct G au^rüffe F u6 rüff G uff unbin G ,ou§ unb in" SBittenberger ,3cnocr, Sllteniurger unb Scipjiger ©cfammtauägg. oud^up (i 3 neu» F uff G ß^riftclic^ F 4 Bemtcgncm F 7 gef(^rifft FG oB=ttüniget CG S e^riftenli^cn F glouien G bcm focramentcn G 10 „ganzen" fe^It CGgefd^rifft FG eigne F attcn F 1 1 götti:^ CG götlic^en F Worten F offetic^ F unticr=ic^cmtJt F 12 l)el)ügen G (Sl)riften(ic^en F eines BCF(i 13 „unb leugct" apittenbcrgev „unbleugnet" Jenaer, SUtenburgev, Seipjiger unb 2Öatc§f(^e ®cjammtou?gg. 1.3 toai^t F Berjamett Ffctnb boc^ bie Borf)annben F 1(5 geljören CDFG ß^riftelic^ gcmoin F 6^riftlic^ gemeinn G17 Sömifc^ CUK SRömic^ G ijegttit^en F borum G IS Ferren F(; barein F geboren CFGBcrfamcU fcinb F 19 anbeten I) fürjütommen CG fürjetomen F 20 offenließ CFG 21 Sit CGbiemütiglid^ C(i nUerburc^teiii^tigiftcn F „Slllcrburc^taudötigftcn" aSalc^ burd^leüd^tigiften F„2uT^[euc^tigen" 3enaer, ?Utenburger unb SeiBjiger (Bejammtauägg. „Jurc^taud^tigcn" Söalc^22 ebetn, ftrengen a Ferren F 23 9iömif(^en CF 9i6tnij(^cr G iHemifd|cn I) .fievren CFG24 Siöbt, gtet F Köbte, Stet G geniain F wöltcn F 2ö gotüd^er CFG gottic^e 1) cer Fß^riftcnlic^cr F et^altung CFG 2G 6§Tifteli(^er (Joncilia F fi^ct Goncilia CG 27 n)ibet=fta^en C wiberfton F »iberftan G


90 D. 3Ji. Sut^et* ?lppcUattoii nii ein c^riffüd) frei Coitcilium ticrncuctl. 1520.icljuctu gcliHiltigcm fvcticll nit folgcnn, obbcv bod) fti[Ic ftcficn, unnb bcr fclbciiiiiidjviftlidjcu SJjiilIcti nit folge tt)un, feo long, bijj id.) unb mci)nc fad) rcblid)kniffen uiiub buxd) unDoxbedjttge vierter Dorljinet , mit giunbtidjcr fdjitfftmibber icgt lucibe. Xas luirt on jlnctjffeU (?t)iiftii» uiiBer i}cxx, bcr ied)tevidjter, et)nem' iglid;cit an fetjnem legten gerieft mit ciuigcr gnabcii xttfdjlid)bemalen.©30 ober tjemanb folc^ mci)nc bitte noiac^ten, fortforen, bem iöapftfolgen hjuvb, toit id) f)ic mit mid) cntfdjulbigt unb fci)n gelüißen, bmd) fold)meljn tvclolid) gctf)Qnc nminung brubcrüd) ^iiuov eifudjt, befd)loetet liobcnunb bem ^ungften gevidjt gottio über i)()n, 33ap|t unb allem iBepftlidjcmIjauffcn valüm laffen.^JJialebiccntiüi,föt tu bencbiccsj.iPi- 109.28. pQ, 108.SScrum cft.1 ftil fton F ftillc ften G 2 folget t^ün I) folgen t^ün O mein foii§ F 3 unoor=bed^tigct 15 octfjott F gcfdirifft FG i »iberfcgt mctb F rcc^t F -5 ,9iic^tct eine^"SBittenfietgcr ©ejonimtouggabc ijegftic^cn F teuften G gnob F 7 föli^c CG bil CFG8 cntjc^ulbigcl F cnjc^utbigl G iö[(^ CG fotic^ F 9 get^onc F bejc^njert F 10 gottcä CFGbcpfttid^en F 14 pg 08. .V'C p.s. so. (i „pä. 108." fe^tt aBittcnbcrger Öciammtausgo6c.Psal. 109. Ooi"^ öcfantmtausgo'bc unb noi^ mit SJctäangabe bic 3lltenburgcr, Seijijiger, SBotc^fc^c,gttonget l.Slufl. 15 „SBctum cft." fcfttt SBittcnbergct, 3cnoer, aitcnburgci: unb Seifjiger@efammiauSgg.') 3n A „cijneä", üg(. 2. 8(; 9lnm. 4.


TIOmäLEONISOMNIVMTHERItorum.DAMNATORVM.M.SEper'92 Assertio omnium articulorum M. <strong>Luther</strong>i per buUam Leonis X. k. 1520.öffentltc^ung nafjc tvax, »reiche bcnn aiic^, toenn nt($t noi^ &nbc Secember 1520,boc^ Jtnfang 3Q"uai' 1&21 ftattgcfunben t)at. %m 16. Januar 1521 fanbte ftel'ut^ev feinem ^reunbc Spalatin ju, ber fic^ bamat« mit bem fiuvfürftcn in 3öorm§auffielt, unb äußerte fid^ babei über if;te Schärfe mit ber Segrünbung: Necessefuit Latinis stomachis aliquid interspargere salsamenti.Sögt, ben Stnfong unfctet ©cfjrift. Se SlBette I l<strong>Luther</strong>i, per BullamLeonis, X. ||nouiffimä damnatorü.|| ^ANNO M. D. XX. Ii'DJ^it 2itetcinfaffung. litelrücEfeite bcbrutft.34 IBlätter in Cuart, le^te Seite leer.2rucf bon 5J!elct)ior Sottfjer in Süittenberg. Sßgl. 31. o. Sommer, Sutf)er:brutfe 2c. ©. 106 9tr. 201.B. „Stffertio omniü 9tr ||ttculorü 9Jl. l'u= 'j tl^eii. per 3?u(= ||lam Seonis ||X.nouiffi^ bQna= i; SBittenberge Slnno 5Jl. .^.l'I. [siel] " 9}iit,]ISiteleinfaffung. Sitclrüdfcitc bebrutft. 34 SBIötter in Cuart, le^teSeiteleer.S)rucf bes ^ans Bon ©rfurt in SBorms.C. ,^ ASSERTIO ARTICVLORVM M.II HLVTHERI, PER||BVLLAM X. NOVISSIMAMII 1| /^^ NONaudis eandem femper canlilenam Lector, propi-||us admoue aures,miraberis inexhauftaj & inuictfe uerita || tis femper noua arma, rurfusimpiorum mendacia femper ||nuda & frigidiffima effe uidebis. ||"SiteMdffeite bebrudt. 42 Slätter in Guart, lefete Seite leer. 'Umgnbe: ,ANNO M.D.XXI. MEN- HSE MARTIO. '"i;rucf bon aibom 5petri in Safel. SßgL ?l. B. Sommer, 8utl)erbructe jc.6. 106 9h. 202.iD. ,^ MARTINI LV OMNIVM ARTICVLORVM nouifßmara||Leonis decimi Bullam impie ||& frigide damnatorum, affertio.|| /^ \\NON audis eandem femper canlilenam Lector, propi- ||us admoueaures, mira beris [fo!] inexhauflfe & inuicta; uerita ||tis femper nouaarma, rurfus impiorum mendacia femper ||nuda & frigidiffima effeuidebis. Ij' Sitelrüiifeite bebrudt. 42 SSIätter in Cuart, le^te Seiteleer. Im (Snbe: „ANNO M.D.XXI. MEN-||Sruct Bon 9lbnm ^dü in3?afel.MARTIO. fA ift ber UrbracE: baraus finb B unb C gefloffen, au5 C ttiieber D.3Son ben öcfammtauägaben bringen unfere Schrift bie ed. Witeberg. IIm. 99»— 120 [fälfcblicf) 119 bejeii^net] >• nac^ A, nac^ i'^r bie ed. len. II15461557 m. 307*'— 330 [mit ber falfd)en Slattjat)! 324] i- unb <strong>Luther</strong>i opera lat.


Assertio omnium articolovum M. <strong>Luther</strong>i per bullani Leonis X. jc. 1520. 93varii argumenti vol. V. Francofurti ad M. (fog. ^vlaiigcr Süisgabe) 1868 ©. 156—237im ©anjcn nad) A, bodj meljrfaci) unhitifc^ öon bev ed. len. 6eftimtnt. S)er aBib=muiigebvief finbet ficf) nocf) in <strong>Luther</strong>i Epistolae studio atque opera Th. G. Strobeliiconlectae quas edidit G. Chr. Rannerus, Norimbergae 1814,


3j 5ßgl. i


Assertio omnium articulonmi M. <strong>Luther</strong>i per bullam Leonis X. jc. 1520. 95ficabatur. Verum, ut dixi, pertinet et hoc ad perversitatem nostraiu etsensum reprobum, iu quem nos tradit deus, ut clerici veritatem damnemus,quam laici amplectuntiu-, et fiant sacerdotes, qui sacerdotes non sunt, laici,qui laici non sunt. Quare visum est deiuceps ad vos laicos, novum genus5 clericorum, sciibere et sub nominis tui foellcitate (quod deus iaxit) foeliciterordiri, asserturus ac mimiturus omnia illa, quae incendiarii illi per Bullamsibi simillimam damnaverunt. tu itaque hoc mouumento me, imo Christiananidoctrinam tibi et universae nobilitati vestrae commendatam facito ac Valo.Vuittembergae M. D.XX. prima Decembris.Uanquam abimde satis prioribus libeUis ' meis rationem reddiderimde articulis istis novissima Leonis decimi (ut vel fingitiirvel fertur) bulla damnatis et ipsi, quicuuque autores eins fuerint,suae damnationis prorsus nullam causam reddiderint, ne iotaquidem e sacris scripturis adducto, Video tamen passim a15 multis desiderari alteram et propriam super eosdem omnes et singulos declarationem,forte quod speciem illam detrahi necesse sit, qua per titulumRomani pontificis et nomina aliquot doctorum adornata biilla apud vulgumnon nihil antoritatis iuvenire posset, qui vanissima persua.sione deceptus, quicquidnomine Papae prodit, statim credit a deo prodire, frustra tot in con-20 trarium exemplis et quotidianis monstris cum fidelissime moventibus. Quibusdamet meae fidutiae magis quam popularis illius ruditatis rationemhabuisse videor, dum contempta Bullae inscitia pauculos nuper ai-ticulosdefendi, quod illi factum videri possit conscientia exhaustae vel impotentiseruditionis.25 Aggredior ergo, illorimi votis obsequuturus, et non quid mihi sed quidillis comodum sit spectaturus, denuo resolutiones scribere, forte non inntiliter,cum hie tractari necesse sit fidei et religionis nostrae summa sacrameiita,quae ut impium est ignoi-are, ita Clu-istianissiraum est sie nosse, ut non modoconfiteri sed et tueri possis, in quam rem (si Christus aspiret) sedulam hoc30 libello dabo operam, quando hoc temporis, quo tyrannidis Sophisticae novissimaonmiimique nocentissima persecutio saevit, non satis est nosse Christum,sed divenditis pera et tunica propter gladium emendum iustructis armaturis2 tradidit C 3 qui sacerdotes non sint A Witeberg. 9 Vuittenbergae M. 1). XX.prima Decembris. C' Vuittenbergae Anno M. D. XX. prima Decembris. Witeberg. Erlang.Vuittembergae, prima Decembris, 1.520. (5tro6et = 9iannet Wittembergae ,prima Decembris,.MD XX. 3)e 2Bctte äwilc^cn 3- 9 unb 3- 10 ftcljt in C unb in ben Sefammtaulsoben :^ierbic Üöcijd^rift, roeti^e loit »or bem SBibmungäbrief gegeBen ^atcn, in ben (enteren olfo jumiWciten 'JMatc U a sacris Erlang. 23 illis Witeberg. Erlang, (in falfc^cr SPcvcftiing aufQuibusdam) 2.5 obseoitunis AYiteberg. Erlang. 29 sedulo C') 3n ben (scfjriften ,Adversus expcrabilem Antichrist! Ijullani* SSb. VI ©.597 ff.unb „*il«ibov bii' 5i*iiUc bo.? Ifnbdjvift^" 3


96 Assertio omnium articulorum M. <strong>Luther</strong>i pev bullani Leonis X. k. 1520.etiaui tueri oportet. Quod ut liberiiis et foelicius efficiam, visum est praeveuireadversarios et praeiuonere, quo campo, quibiis armis et signis mihivelim eos congredi.Priraum scire contestatosque esse eos volo, ine prorsus nullius quantumlibetsancti pati'is autoritate cogi velle, nisi quatenus iudicio divinae scripturae 5fuerit probatus, id quod scio illos vehementer aegre laturos. Sentient enim,hac ratioue sese ad primum statim congressum ruituros, ut qui conscii sibisuut, studia sua contemptis sacris literis solum in autoribus humanis essedetrita, Dicentque illud omnium ore et calamo usitatum, a paucis tarneninteliectum, quod in Canonibus pontificum docetur, Non esse scripturas tosanetas proprio spiritu interpretandas. Cuius verbi perversissima intelligentiaeo processerunt, ut scripturas non nisi proprio spiritu interpretarentur ipsicontra suam ipsorummet sententiam. Nam hine, sepositis sacris literis, soliscommentariis hominum immersi sunt, non quid sacrae literae, sed quid illiin sacris literis sentirent, quaerentes, donec uni homini, Romano pontifici, isnon nisi indoctissimis Sophistis circumvallato, soli ti-ibuerent ins interpretandaescripturae sanctae, etiam de sola potestatis et sublimitatis maiestate,citra omnem intelligentiam et eruditionem, presumenti, fabulantes, Ecclesiam(id est Papam) non posse eiTare in fide. Quare super hac re utile fueritpauca conferre. 20Primum, si nuUi licet sacras literas suo spiritu interpretari , Cur ergonon observant, nee Augustino nee ulli alii patrum idem licuisse? et quiscripturas sanetas secundum Augustinum et non Augustinum potius secundumscripturas sanetas intelligit, sine dubio secundum hominem et spiritum propriumintelligit. Si autera scripturas non licebit secundum proprium spiritum 25intelligere, multo minus licebit Augustinum secundum proprium spiritumintelligere: quis enim nos certos faciet, an recte Augustinum intelligas?Dandus ergo erit alius intei-pres Augustino quoque, ne proprius sj)iritus nosfallat in illius libris. Quod si ita fieri oportet, dandus est et tertio quartusiuterpres, et quarto quintus usque in infinitum, et coget nos propra Spiritus 30periculum nihil unquam discere aut legere, id quod certe impletum est, dumprimo neglectis sacris literis soli Augustino insudatum est, post et hoc nonintellecto et neglecto Thomas Aquinas regnavit. Et hunc alii sine fine interpretessecuti sunt.Error itaque manifestus est, hoc verbo 'non licet scriptura.s proprio 35spiritu intelligere' nobis mandari, ut sepositis sacris literis intendamus etcredamus hominum commentariis. Hanc, inquam, intelligentiam absque dubioSatanas ipse invexit, quo nos a nostris, id est sacris, literis longissime avocaretet desperatam scientiam scripturae nobis faceret, cum sie potius sit25 intelligat? AC Witeberg. Erlang, intelligit? len. (Weber JJonjuntti», noi^ bie grage^form gtelbt ben erfovbcvlic^en Sinn) 30 propriis A


Assertio omnium articulorum ^^. <strong>Luther</strong>i per bullam Leonis X. !c. 1520. 97intelligendum , scripturas non nisi eo spiritii iutclligeuclas esse, quo scriptaesunt, qui Spiritus nusquam praeseutius et vivacius quam iu ipsis sacris suis,quas scripsit, literis in\-euiri potest. Danda ergo fuit opera, non ut, sepositissacris literis, solum humanis patrum scriptis iutenderemus , iuinio contra,5 Primum, sepositis omnium hominum scriptis, tanto magis et pertiuacius insudandumerat solis sacris, quo praesentius periculum est, ne quis propriospiritu eas intelligat, ut usus assidui studii victo periculo ciusmodi tandemcertum uobis faceret spiritum scripturae, qui nisi in scriptm-a prorsus noninvenitur. Hie enim posuit latihulum suum, et in coelis (id est Apostolis)10 tabernaculum suum. Et psal. i. Vir Ijeatus in hoc laudatur, quod die ac*i 2-nocte non in aliis libris, sed in lege domini meditatur. Hinc enim haustospiritu iuditium suum quisque formabit non modo super omnia gentium sedet sanctorum patrum scripta. Scriptum est enim, quod Mosi facies glori-2ffl(oi 34,29.ficata fuit e consortio sermonis domini, non utique e consortio sermonisir. hominum, etiam sanctissimorum, qui tum erant.Praeterea cum credamus Ecclesiam sanctam catholicam habere eundemspiritum fidei, quem in sui priucipio semel accepit, cur non liceat hodie autsolum aut primum sacris literis studere, sicut licuit primitivae Ecclesiae?Neque enim illi Augustinum aut Thomam legerunt. Aut die, si potes, quo20 iudice finietur quaestio, si patrum dicta sibi pugnaveriut. Oportet enimscriptura iudice hie sententiam ferre, quod fieri non potest, nisi scripturaedederimus principem locum iu omnibus quae tribuuutur jiatribus, hoc est,ut sit ipsa per sese certissinia, facilliina, apertissima, sui ipsius intei-pres,omnium omnia probans, iudicans et üluminans, sicut scriptum est psal. c.xviii. *i. 119, 130.26 'Declaratio seu, ut hebraeus proprie habet, Apertum seu ostium verborumtuorum illuminat et intellectum dat parvulis'. Hie clare spiritus tribuit illuminationemet intellectum dari docet per sola verba dei, tanquam per ostiumet apertum seu principium (quod dicunt) primum, a quo incipi oporteat,ingi-essurum ad lucem et intellectum.Iterum, Principium seu caput verborum30 tuorum veritas. Vides, et hie veritatem tribui non nisi capiti verborum dei,hoc est, si verba dei primo loco didiceris et eis velut principio primo ususfiieris pro omnium verborum iuditio. Et quid facit octonarius ille ' totus ^i. 119.quam ut perversitate nostri studii danuiata nos revocet ad fontem et doceatprimum et solum verbis dei studeudum esse, spiritum autem sua spontes,". venturum et nostrum spiritum expulsurum, ut sine periculo theologissemus?Hoc sane verum est, superbis et impiis scripturam sanctam semper essemaioris caecitatis occasionem, sed quae hominum scripta superbis etiam nonsunt occasio maiorura tenebrarum? aut quae res quamlibet optima superbis3 Danda igitur Witebeig. 24 p.sal. xviij. C 25 Ebraeus Wifebeig. Erlang.26 tribuit scripturae illurainationem C') Sici)e Seite .51 9tmn. 1.2ut6ex§ SDäetle. VII. 7


98 Assertio omniuni articulorum M. <strong>Luther</strong>i per bullam Leonis X. jc. 1520.et immundis non cooperatiu* in malimi? Hos fieri in scripturis haereticos,niiiil mirnm, verum eosdem in humanis seriptis plus etiani quam bestiasfieri, nihil novum.Sint ergo Christianorum prima principia non nisi verba divina, omniumautem hominum verba conclusiones hinc eductae et nirsus illuc redueendae 5et probandae: illa primo omnium debent esse notissima cuilibet, non autemper homines quaeri et disci, sed homines per ipsa itidicari. Quod si nonita est, cur Augustinus et sancti patres, quoties vel pugnant vel docent, adsacras literas eeu prima principia veritatis recurrunt et sua vel obscura velinfirma illarum luce et firmitate illustrant et confirmant? quo exemplo utique lodocent, verba divina esse apertiora et certiora omnium hominum, etiam suispropriis verbis, ut quae non per hominum verba, sed hominum verba peripsa doceantur, probentur, aperiantur et firmentur. Nisi enim ea apertioraet certiora ducerent, ridicule sua obscura per obscui-iora dei probare praesumerent,cum et Aristoteles istorum universusque naturae sensus id mon- i5strent, quod ignota ])er notiora et obscura per raanifesta demonstrari oporteat.Quae ergo est nostra tam irreligiosa perversitas, ut sacras literas nonper seipsas et illarum proprium spiritum, sed per hominum glossas velimusdiscere, diverso omnium patrum exemplo, et in hac perversitate gloriemurceu religiosissima pietate? Si enim hoc volumus, Concedemus, scripturas 20sanctas esse obscuriores et ignotiores quam patrum scripturas: hoc autemadmisso, lüterius dabiraus, S. patres suis commentariis nihil aliud fecissequam ut, dum sua probant per scripturas, notiora probarint per ignotiora,et sie tam seipsos quam uos mire illuseriut prorsusque in vanum laboraverint,et erit, ut plus credamus interjiretantibus quam loquenti scripturae. 25qiiis ita insaniat?lam quanti errores in omnium patrum seriptis inventi sunt! Quotiessibi ipsis pugnant! Quoties invicem dissentiunt ! Quisest, qui non saepiusscripturas torserit? Quoties Augustinus solum disputat, nihil diffinit! Hieronymusin commentariis fere nihil asserit. Qua autem securitate possumus 30alicui niti, quem constiterit saepius errasse, sibi et aliis pugnasse, scripturisvim fecisse, nihil asseruisse, uisi autoritate scripturae nos omnia eorum cumiudicio legerimus? Nullus attigit scripturae aequalitatem, sieut nee debuit,quanquam vetiisti illi propius accesserint, quod in scripturis diligentioresf'uerunt. Nemo ergo mihi opponat Papae aut sancti cuius\ns autoritatem, 35nisi scriptm'is munitam. Nee statim vociferetur, me unum velle omnibusdoctiorem videri et scripturas proprio spiritu intelligere. Haec enim nonsunt vociferationes quaerentium dei veritatem sed suam vanitatem, aut eumafferat autorem, quem constet mmquam errasse, scripturas torsisse, aliis etsibi pugnasse, dubitasse. Nolo omnium doctior iactari, sed solam scripturam 4u10 luce firmitate A luce, firmitate C (teic ofceii Witeberg. unb Erlang.) 29 defiuit CWiteberg. Erlang. 39 coustat C 40 doctor C


Assertio ouiniuni avticulorum M. <strong>Luther</strong>i per bullam Leonis X. !C. 1520. 99regnare, nee eam meo spiritu aut iillorum liomioiim iiitcrpretari, sed perseipsam et suo spiritu intelligi volo.In qua re ne iuste videantur vocifcrari, praeclarissimuni exeniplumbabeo Augustini, quem saepius adduxi, et quia surda eum aui-e ti'anseunt5 saepius inculcare oportet, ubi dieit in Epistola ad D. Hieronymum : Eo-o soliseis libris, qui canonici dicuntui', eum deferre honorem didici, ut nulhim eorumscriptorera errasse firmiter credam, caeteros vero, quantalibet sanctitatedoctrinaque praepolleant, ita lego, ut non ideo verum credam, quia ipsi siesenserunt, sed si per Cauonicas scripturas aut ratione probabili mihi per-111 suadere potuerunt. Cur non et hunc Augustinum arrogantiae arguunt, quiprorsus omnes ad unum tractatores scripturae contemnere audet, qnatenusscripturis et rationibus non persuadent, et nobis idem faciendum docet hb. iii.de trinitate, dicens: NoH meis Hteris vehit canonicis inservire &c. Et Hüariusvel inter primos patrum in suo de trinitate Hbro prinio dicit : Optimus15 intci-pres hie est, qui sensum e scriptura potius retulerit quam attulerit, neecogat lioc in dictis contentum videri, quod ante intelhgentiam docere praesumpserit.Ecce hie insignis autor vult e scripturis referri, non afferri inscripturas intelhgentiam. Non ergo hoc est ehicidare sapientiam, de quogloriantur, multa patrum dicta congerere et ex iis scripturam intellectam•M praesumere, sed e scriptura intelhgentia relata et per sui sohus cohationemelucidata illorum dicta iudicare. Sic et beata virgo confereljat verba omniaincorde suo.Quod si, ut iioc auderemus et deberemus, Augustinus et Hilariusaliique non docuissent, uonne Pauhira habemus ad Tiiessaloniceuses dieentem i.^iicü. 5,21.» 'Omnia probate, quod bonum est teuete', Et Gabi. 'Siquis ahnd euaugeh-®ai. 1,8.saverit praeter id quod accepistis, anathema sit"? Et i. lohan. iiii. 'Probate i.joii. 4, 1.Spiritus, utrum ex deo sint'? iias certe Apostohcas monitiones necesse estomnes contemnere, si quaelibet patrum dicta oportet absque iuditio admittere,iuditio inqnam Spiritus, quod nuUis nisi sacris hteris voluit includi et contineri.30 Atque ut latius, quod mireutur, dicam, legimus in actis Apostolorumsi^iiiirf). 17,11.c. xvii. quod ii, qui cum omni aviditate verbum Pauh audierant, quotidiescrutabantur scripturas, si haec ita habereut. Si ergo Pauh Euangehnm seunovum testamentum oportuit probari per veterem scripturam, an ita haberet,qui tamen autoritatem habuit a deo sibi datam, sicut Apostohis, ut eins35 verbo crederetur, quid nos facimus, qui patrum dicta, quonam nuih fuitautoritas nova docendi, sed tantum accepta per Apostolos conservandi, nohmusad scripturae iudicium voeari? Denique, non sohim ipse Pauhis sua omniaper vetus testamentum probat, ut in Epistohs eins abunde videmus, adeout in Proemio Epistolae ad Romanos testetur Euangeh'um suum praedictum mm. 1, i f.40 in scripturis sanctis per prophetas, Sed et Petrus et omnes Apostoh, etiam16 praesumscrit Krlang. 26 i. lohan. iii. AC 32 an liaec C 36 nolumus C40 sed Petrus C


100 Assertio oninium aiticulonim M. <strong>Luther</strong>i per Ijullaiu Leonia X. ic. 1520.apBcfc^ IS, ConcUio congregati Act. xv., per scripturas sna demoustrant, qiiiu et ipseWarn. 3, Christus , omniiim dominus , voluit per lohannis testimouium comprobari etvoce patris de coelo confirmari, adhuc tarnen frequentissime sua persuadetSoll 5, 39. testimoniis scripturae, lubens etiaiu ludaeis, ut scrutentiu- scripturas, quaetestiraonium perhibeant de eo. &Mira ergo nostra perversitas, ut aliis testimoniis ijuam scripturae nostravelimus probare, quando Christus et Apostoli omnes sua volunt in seripturistestificari, imo, quo sit insania intolerabilior, Scripturas, unde testimonia pronobis petenda sunt, vohmuis testimoniis hominum probare et tueri. Nonnehoc est aliud nihil quam velle humanis divina formare et elucidare? Nonne lohoc est gladium Spiritus, quo nos defensos oportuit, obiecta carne brachiinostri tueri? Non tarnen per haec sanctis patribus volo detractam auctoritatemet ingratitudinem pro sanctis eorum laboribus repeusam, sed libertatemSpiritus et maiestatem verbi dei illis praepositam. Sint sancti viri et Ecclesiariimpatres, sed homines et Apostolis atque prophetis impares, et horum isautoritati non praelati nee aequati sed subiecti, ut quos nou ipsi erudierimtaut illustravenmt, sed a quibus ipsi eruditi et illustrati sunt: tantum nobisexemplo sint, ut quemadmodum ipsi in verbo dei pro suo tempore laboraverunt,ita et nos pro nostro saeculo in eodeni laboremus. Una est vinea,sed diversi diversarum horarum operarü, omnes tamen in ipsa vinea, non in 2osarculis aut cultris operariorum laborant. Satis est e patribus didicisseStudium et diligentiam in seripturis laborandi: non onine opus eorum probarinecesse est, siquidem et diligentia pluribus quandoque non dat, quod datvel uni sola occasio et nescio quae Spiritus incomprehensibilis impulsio.Exemplo itaque S. Bernhai-di, si id poterimus, potius ex fönte ipso 25quam ex rivulis bibamus: sie enini de se confitetur, ob id non raro patribussanctis reluctari ausus. Alioqui, si pontificibus aut doctoribus solis fidendumest, nee ad scripturae tribunal vocandi sunt, cur non scripturas sanctas explodimustanquam superfluas et obsciu-iores, quam ut eas possimus consequi?eodem exemplo tandem et patres sanctos repellamus, receptis in locum eorum soapertioribus (ut iactant) Theologis scholasticis, donec et bis abiectis Aristotelemet quo quisque remotior a sacris literis et sanctis patribus fuerit duceshabeamus, sicut revera habuimus et habemus. Tum revera erit, ut scripturassanctas non solum spiritu proprio non interpretemur, sed nihil nisi propriumspiritum, seripturis in totum incognitis, reliquum retineamus et meris opi- 35nionum nostrarura turbinibus et procellis sine fine agitemur, sicut estdieshaec.Haec volui in hoc protestari, ne ii, qui, sanctonuu patruui alicubidictis suifarcinati, praesumunt victoriaui sibi, sese aliquid fecisse putent, si4 ludaeo.s C 7 in Öcriptuia Erlaug. 12 autoritatem C Witeberg. Krlang.22 .Studium diligentiam C 25 ßernardi C AViteberg. Erlang.


Assertio omnium articulorum M. <strong>Luther</strong>i per luillam Leonis X. k. 1520. IQlme adversatum ostenderiut vel unius patris Eeclesiastici unico alicui verbo,quod hacteuus a scholasticis doctoribus ad Ecclesiasticos semper provocarim.Non enim sie ad eos provocavi, ut omuia eoriim vera arbiträrer, sed quodpropiora veritati seuseriut quam sciiolastici, qui fere nihil veri habent reli-5 quum, ut seusim ad fontein ipsum rivulis ducentibus veniremus. Prohibetenim Augustinus, quem semper adhibui, ullius tractatorum quantumlibetsaneti scripta scriptis Apostolorum et prophetarnui aequari, id quod communisquoque naturae seusus proliibet.Istis praemouitis ad articulos veuiamus, quorum10 PKIMVS.Haeretica est sed usitata sententia, Sacramenta novae legisdare gratiam illis, qui non ponunt obiceni.'Scriptura sie dicit Ro. i. et Abacuc. ii. Heb. x. 'lustus ex tide suaf 2!'4*.''vivet', non dicit 'lustus ex sacramentis vivet'.15 Marci ult. 'Qui crediderit et baptisatus fuerit, salvus erit, Qui autem sfnrc. le, is.non crediderit, condemnabitur', etiam si Ijaptisaretur. Neque enim baptismussalvat sed fides baptismi.^'^'"''"' '*'Ro. X. 'Corde creditur ad iustitiam', non dicit 'corpore .sacramenta aftim lo.io.suscipiimtiu" ad iustitiam'.2u Roma. iiii. ex Gen. xv. 'CVedidit Abraham deo et reputatum est illi i.OTof. Is.'e.ad iustitiam'.Ratione sie:Quia in omni sacramento est verbum promissionis diviuae, quod affirmativepromittit et exhibet gratiam dei ei, qui suscipit sacramentimi. Ubi-25 cunque autem deus promittit, ibi exigitm* fides audientis, ne deum faciatmendacem sua incredulitate, quare in sacramentis suscipiendis necessaria estfides suscipientis, quae credat id, quod promittitur.Sic baptismus datur in verbo istius promissionis 'qui crediderit et siavc. le, le.baptisatus fuerit, salvus erit': ergo necesse est, ut baptisandus credat se30 salvum fore, ubi baptisatus fuerit, alioquiu demn in sua ista promissionefacit mendacem, quod est horrendum.Sic in sacramento poenitentiae datur absolutio in verbo istius promissionis'Quodcunque ligaveris super terram, ligatum erit et in coelis'. Quare OTuttii.ie.is.oportet, ut absolvendus credat et non dubitet sese vere absolvi in coelis apud35 deum, dum absolvitur in terris per sacerdotem, ne Cluisti promissionemmendacem faciat.6 tractoram C 9 quoram fe^lt C 10 ARTICVLVS PRIMVS. C PRIMVS EST.Witeberg. 13 Ehr. 10. Witeberg. Erlang. 20 Roman. 4. et Gene. 15. Wit30 alioqui Witeberg.') 6icl)e Sb. I ©. .544 ügl. «b. VI ©. 008. 622.


102 Assertio omnium articulorum M. <strong>Luther</strong>i per buUam Leonis X. k. 1520.Sic in sacramento panis datur corpus Christi in verbo istius promisi.eot.11,24.sionis'Accipite et manducate, hoc est corpus meum, quod pro vobis tradetur'.Oportet ergo manducantem omnino et firmiter credere, corpus Christi noutantum pro alüs sed et pro se esse datum et sanguinem Christi pro sefusiini in remissiouem peccatorum, sicut verba promissionis aperte sonaut: ;alioqui irridebit promissionem istam Christi et iudicium sibi manducabit.Ex quibus evidens est, necessariam esse fidem suscepturo sacrameutuiu,qua credat se consecuturum id, quod sacramentum promittit et donat, ut sieverum sit quod dicitur 'Non sacramentum, sed fides sacramenti iustificat'.Cum enim in omni sacramento sit verbum dei, ut dicit Beatus Augustinus losuper lohannem 'accedit verbum ad elementimi et fit sacramentiuu', Ubicunqueautem verbum dei est, ibi fides hominis in ipsum requiritur. Midti enimsacramentum suscipiunt, et tamen non iustificantur , sed magis damnantur,quia sine fide suscipiunt. Sola ergo fides iustificat, ut praedictae autoritatesprobavere.isQuare haeretica sententia est, quaecimque contraria est huic Apostolicaeet cathoKcae sententiae. At talis est eorum qui dicunt, sacramentauovae legis dare gratiam iis qui non ponunt obicem, quorum autor Scotusest. Quod probo sie, quia docent, non modo non esse necessariam fidem,qua credas te accepturum id quod sacramentum promittit, sed quod sufHciat, 20ut nou pouas obicem. Obicem autem vocaut peccatum mortale vel propositumeiusdem, quäle est homicidium, libido et similia, adeo ut satis sitsuscepturo sacramentum, si desinat peccare et propositura deponat, etiam sinullum bonum propositum formet. Quidam enim ex eis dicunt, nee motumbonum cordis requiri. Haec omnia, quia supradictis contraria sunt, vere 25haeretica sunt. Incredulitatem vero pro nuUo obice habent, scientes, quodnon est in potestate nostra ponere incredulitatem, sed solius dei, qui infimditsolus fidem. Quidam autem ex eis addunt, requiri attritionem et fidemacquisitam, quae duae res quid sint, nemo illorum potuit unquam docei'e.Causa autem, quae movet eos sie docere, est quod alioqui non videatur 30difi'erentia dabilis inter veteris et uovae legis sacrameuta. Yetera enim infide .suscepta iustificabaut, hoc est, iis qui "boni erant utUia fuerunt, sicutdicunt, Ergo uova debent esse efficatiora et prodesse etiam iis qui boni nonsunt, ut boni fiant, cum novi testamenti omnia perfectiora quam veteris testamentiesse debeant. Nos autem dicimus, nee novi nee veteris testamenti 35SHöm. 1, 17. sacramenta, sed solam fidem iustificasse, sicut Paulus dicit 'lustus ex fidemim. 10, 10. sua vivet' et 'Corde creditur ad iustitiam' : ideo ratio istorum nihil est, sicutet omnia quae ex iUa deducunt. Potius diiFerunt sacramenta uovae legisnon a sacramentis, sed a sacrificiis et cerimoniis sacerdocii Aaronici, quod perhaec mundabantur corpora, vestes, cibi et vasa quaecuuque ab imuumdiciis, «2 traditur AVitebeig. Erlaug. 11 super loau. C


Assertio omnium articulorum M. <strong>Luther</strong>i per liullam Leonis X. K. 1520. 103(]iiac ex natura non erant, sed ex lege Mosi: ideo iit uulla promissio, itauulla fides in eis erat. Non euim natura est peccatum aut immuuditia , sicadaver tetigeris aut leprani aut menstruatam : ideo nee 'peccatum' sed 'immuuditia'vocabatur. At per illa uostra sacramenta mundantm* couscientiae5 ab immuudiciis veris, quae ex natura vicia et peccata sunt: ideo promissioet fides hie vigent, quod et in multis aliis signis patrum videre est, quae adcerimonias legis non pertinebant. Verum haec extra propositum.SECVNDVS.In puero post baptismum uegare remanens esse peccatum10 est Pallium et Christum simul conculcare.'Paulus Ro. vii. dicit: Coneupisceutiam nesciebani esse peccatum, nisi aiom- ?. 7.lex diceret 'Non concupisces'. Hie sine dubio claret, coucupiscentiam essepeccatum. at quis est homiuum, qui coneupisceutiam non sentit, postquamadoleverit, quamvis baptisatus, cum hie Apostolus sanctissimus, nedum15 baptisatus, suam concupiscentiam accuset? Unde ergo hoc peccatum, nisiex uativitate carnis etiam post baptismum remanens?Atque ue quis putet, Apostolum in persona aliorum loqui, Gal. v. adsai. s, 25.eos qui spiritu vivebant generali sententia dicit: 'Si spiritu vivimus, spirituet ambulemus'. Quid erat necesse mandare, ut spiritu ambulent qui spiritu20 vivunt, si non superest peccatum carnis, quod crucifigant? Denique dicitc. V. 'Caro concupiscit adversus spiritum et Spiritus adversus camem, Haec ®ni. 5. n-enim sibi invicem adversantur, ut non, quaecunque vultis, illa faciatis'. Quaeautem potest esse concupiscentia Spiritus, nisi charitas? ut et Augustinussaepius interpretatm*. Ubi autem charitas, nisi in baptisatis? Et tamen in25 his pugnant utraque concupiscentia.Et quae esset Apostolicae doctrinae vis et autoritas, si non generaliterad omnes homines pertineret? Non enim absolute dicere debuisset, sjjiritumet carnem sibi pugnare, sed alicjuoruni spiritum et caruem, scUicet malorum.Nunc autem prorsus de omuibns Christiauis dicit 'Quicunque autem simt ®ai. .1,24.30 Christi, carnem suam crucifixerunt cum viciis et concupiscentiis suis': quodquomodo potest aliter iutelligi quam illud Ro. vi. 'Non ergo regnet peccatimi Wöm. e, 12.in vesti'o mortali corpore, ut obediatis concupiscentiis eins'? Cur prohibetobedire concupiscenciis corporis, si non sunt in corpore baptisati? Curregnare vetat, si uidlum adest peccatum? Nisi quod vere in omnibus35 peccatum est et concupiscentia, sed non debet regnare, uec nos ei obedireseu consentire, sed contra pugnare, crucifigere et mortificare. Sicut Gene. iii.idem bellum spiritus et carnis describitur: 'Inimicitias ponam inter te eti- ^io\. 3, 15.27 pertinereut C') Biiijt SSb. II ®. 410 B9I. Sb. VI ©. 608. 622.


104 Assertio omnium articulorum M. <strong>Luther</strong>i per bullaru Leonis X. h. 1520.mulierem et inter semeu tuum et semen illius, ipsa conteret caput tuum, ettu iu.sidiaberis calcaneo illius'.iRüm. 7, 22f. Kursus ßo. vii. 'Condelector legi dei secuudum interiorem hominem,video autem aliatn legem in membris meis repuguantem legi mentis meae etcaptivantem me in legem peccati.' Hoc non dici iu persona nialorum, sed sin persona sua et omnium sanctorum filiorum dei, ex eo patet, quod condelectarilegi dei secundum interiorem hominem impossibile est homini extragratiam constituto, qui potius odit legem dei. Quia c. iii. generali seutentiajRöm. 3, iuff.de Omnibus filiis hominum dixerat: 'Nou est iustus, non est intelligeus, nonest requirens deum, omnes declinaveruut , simul inutiles facti sunt, non est loqui faciat bonum, non est usque ad imum'. At qui delectatur in lege deisecundum interiorem hominem, certe iustus est, intelligit, requirit deum etfacit boniun, nee declinat a deo, cum delectari in lege non sit nisi amantis,et desiderantis legem.Miim. 7,25. Et in fine ait: 'Igitur ego ipse mente servio legi dei, carne autem legi upeccati'. Si euim hoc non in sua persona sed impiorum dixit, dabimus,malos esse servos dei secimdum nobiliorem partem sui, scilicet mentem.Nam servire legi dei est obedire, iu omnes eius voluntates ire et subditumesse deo, quod impiissimum est sentire de impiis, quorum cor et menspenitus declinant a deo, et potius carne et externa specie pietatis ei serviunt, 20^%^'*^_^^{, sicut de hypocritis dicit i. Timot. iiii. et psal. Ixxvii. 'Cor autem eorum nonerat rectum cum eo, neque fideles habiti sunt in testamento dei'. Et iterum«f. 78, 8. 'Geueratio quae non direxit cor suum, nee est creditus cum deo Spirituseius'. Quidvis autem tribui impiis patior. Cor rectum et spiritum fidelem,legis amantem, plane scriptura tota non nisi sanctis tribui cogit. Non enim 25dicit 'Video legem dei in interiore homine', sicut de lege peccati dicit 'Videoaliam legem in membris meis'. Vidit enim et odio habuit, licet carere nonpossit, tarnen fortiter contra pugnavit. At hie dicit 'Condelector legi dei'quod est magis quam vidisse et amasse legem, quod procul dubio includit,cor esse rectum seu spiiitum fidelem et vere pium, quod non nisi de seipso 30et similibus sanctis iutellectum voluit: quare nisi impiis volunuis tribuereomuia, (juae sanctorum sunt, hunc locum uegabimus ab Apostolo in aliorumimpiorum persona dictum.Fateor, si pertinaciam suam nolit quispiam deponere, jjerdurabit neebis flectetur. Et quid mirum, cum nee Christus omnibus potuerit sua per- 35suadere? Haec doctrina, quia sacra et divina est, vult ut, positis propriaesententiae et opinionis studiis, dociles et ductiles sint tam auditores quam«f. 45, ii.tractatores, sicut dicit psal. xhiii. 'Audi, filia, et vide et inclina aurem tuam'.nuUus contentiosus aut per\-icax huc intrabit, imo in quam unquam sententiamquantumvis manifestam veritatis contentiosus et pervicax induci potuit? 401 ipsum conteret Witeberg. Erlang.


Assertio oiunium articulorum M. <strong>Luther</strong>i ]iei- bullam Leonis X. K. 1520. 105Peq)euclat autem quivis haec sedato et libero auimo, seseqiie docilem prebeatdeo, et sine dubio erudietur et siuivissima veritate capietur. Qiiae postuloeo iustius, quod haec uostra sententia verbis bis diviuis traditur. Adversariavero verbis bouiimim humanaque opiuione et uostro sensu tantum5 affertur absque autoritate scripturae divinae, atque hoc ipso suspecta, cum,quod sacris literis vel utcunque probai-i non potest, approbari tutum non sit.Facile quidem est damuare alienas senteutias, sed multo facUius sibi temperata damuando qui praeteutarit, quam difficile sit im[)robare et coufutare,quod damnare praesumit.10 Quanquam ego vehementer admiror haue senteutiam nou esse omuibusnotissiniam, uediun sperassem idli videri damnaudam, quam scimus omniumsanctorum per tot saecula confessione probatam. Quid euim in vita omniumsanctorum legimus quam labores, vigilias, ieiunia, orationes, quibus vehitmachinis spirituahbus pugnaveruut adversus carnem et concupiseentias corisporis sui proprii? Quis eoruni non gerait? non accusat? non laborat incarne sua et concupiscentiis suis? Cum ergo in his omuibus videamus istasautoriiates 'Caro concupiscit adversus spiritum, Spiritus adversus carnem'Et 'coudelector legi dei secundum interiorem hominem, video autem aHamSK'''"-legem in membris meis &c.', Quae causa est, ut haec Apostolum velimus20 non in sua sed impiorum persona dicere, quae iu personis piissimorumvidemus vivacissimis studiis geri? Aut quando vidimus impium, qui hacraolestissima pugna adversus carnem suam militet, coudelectetur legi deisecundum interiorem hominem? piorum ista sunt summa et laboriosissimacertaniina, et uos ea tribuemus iinpiis in concupiscentiam libere et sponte25 ruentibus, imo fiirentibus? Quoties, rogo, S. Hierouymus de iucendiis libidinumconqueritur, etiam tum, cum multo ieiunio et labore contra ea pugnaret,hoc est, dum esset non modo baptisatus, sed et sanctissimus. Experiaturquisque seipsum et referat, si audet, se non habere concupiscentiam, etiamsi ad morbiun usque ieiunet et laboret. Et unde hoc malum furens et indo-30 mitum? Non utique a natura, quia Adam illo caruit ante casum, sed postlapsum sensit in carne et nobis per generationem haereditavit, quod baptismateinoij)it tolli, durat tamen usque ad mortem earuis, licet iu aliis minus,in aliis magis. Unde et ipsi appellaut fomitem, morbimi natm'ae et tyranuum.®i'i s. n.Revertamur ad probatiouem. Apostolus Heb. xii. utique baptisatis et.&cbv. 12, i.35 sanctis scribens dicit: 'Deponamus omne pondus et circuustans nos peccatum'.Hie seipsum quoque iuvolvens docet, deponi omne pondus et peccatum, quodnos circunstat, id est, pertinaciter inheret et instat, mira verbi Emphasisignificans molestam et improbam illam carnis nostrae concupiscentiam etprocacitatem, qua dos assidue soUicitat ad peccatum nee aliquando quiescit,7. 2sf.7 alias sententias Witeberg. 8 quud praeteutarit Witeberg. Erlang. 14 cnrpuri!suis A 34 Ebr. 12. Witeberg. Erlang.


106 Assertio omniuni avticulorum M. <strong>Luther</strong>i per bullaiii Leonis X. k. 1520.nuuc ira, uuuc libidine, nuuc superbia, nunc avaritia iios iuquietaus, Ita iitD. Cyprianus ob hoc ipsum optandaiu ceuseat mortem accelerari, EpLstolade mortalitate dicens: Cum avaritia nobis, cum impudicitia, cum ira, cumambitione congressio est, cum vieiis carnalibus, cum iUecebris saecularibusassidua et iugis et molesta luctatio est. Obsessa mens hominis et undique 5Zabuli infestatione vallata vix occurrit singulis, vix resistit. Si avaritia])rostrata est, exurgit hbido, si libido compressa est, succedit ambitio, siambitio coutempta est, ira exasperat, superbia inflat, vinolentia invitat, iuvidiacoticordiam rumpit, amicitiam zehis abscindit, cogeris maledicere, quodlex divina prohibet, compelleris iurare, quod non Hcet: tot persecutiones 10auimus (juottidie patitiu-, tot periculis pectus urgetur, et deleetat hie iuterZabuli gladios diu stare, cum magis coucupiscendum et optandum sit adChristum subveuieute velocius morte properare. Si tantus martyr de sesibique similibus talia affinnat, quis dubitabit et omuibus sanctis eademtribuere? aut salteni nou uegabit in sanctos quadrare, quod Apostolus dicit is'Condelector legi dei secundum iuteriorem homiuem, video autem aliam legemin membris meis', ne in persona impiorum ista videatur locutus. Quaeomnia ideo urgeo, quod scio D. Hieronvmum per Origenem et alios impidsumalicubi sentire, Apostolum hoc loco in aliorum persona locutum, licet alüslocis econtrarium sentiat. Et D. Augustinus, diu eadem sententia captivus, 20tandem in retractationibus et li. vi. contra lulianum xi. ita revocat, ut negeta se fuisse intellectum antea Apostolum, dum in aliorum persona locutumfuisse asseruisset. Quis non moveatur autoritate principum horimi virorumpatrum? Nihil indiguor, si quis hos patres alicunde pro se adduxerit adversusmeam senteutiam, si temere uno loco eos legerit et in suam sententiam 25sonare viderit. Verum nee iUis nee assertoribus eorum iniuriam facio,dum verba ipsa Apostoli, tum illorum proprias et contrarias sententias eispraetidero.luvant eaudem haue senteutiam et multa alia: Primum id quod Apo-Möm. 12, 2. stolus Ro. xii. praecipit utique sanctis et baptisatis, ut renoventur in novitate 302.eor. 4, 16. sensus sui. Et alibi, ii. Corint. iiii. 'Et si is qui foris est noster homo corrumpatur,tarnen is qui intus est renovatur de die in diem'. At renovari este vetustate in novitatem mutari, Vetustas autem peccatum est veteris hominis,sicut novitas gratia novi hominis. Renovari ergo arguit inesse vetustatem,Goi 3, 9. sicut rursus dicit Col. iii. 'Expoliantes veterem hominem cum actibus suis', 35i.eov. 6, 7. Et i. Corint. v. 'Expurgate vetus fermentum, ut sitis nova conspersio'. Quaeomnia certe afBrmant, reliquum vetustatis et peccati in nobis esse, quod1. Hot. 5, 7. exuendum expurgandumque sit, cum ad eos scribat, qui iam erant (ut dicit)azymi et creati in novum hominem secundum deum.6 infestiuatione Erlang. 7 exsurgit Erlang. IS per fe^lt in ollen Stulgabcn(c§ ift unfere ftonicttur) impulsos C (»etfetjüc fionjeltur, ba alicubi bann ftdttl 20 seutiautC 21 retractiouibus Erlaug. 36 boua conspersio Erlang.


Assertio omnium articulorum M. <strong>Luther</strong>i per bullam Leonis X. jc. 1520. 107Deiude parabolae Eiiaugelii pulchre liuc valeut, Quarum una de Samaritano,qiü i


108 Assertio omnium articulorum Jt. <strong>Luther</strong>i per bullam Leonis X. ac. 1520.quod volo bomim, non facio'. Sic, qui adveuire regniim dei petit, certeSRöm. 7, 23. servum diaboli se exparto confitetur, cum Apostolo dicens 'Video alianilegem in membris mei.s, captivantem me in legem peccati.'Scio autem ,quid hie mihi opposituri sint, scilicet omnia quae dictasunt probare non peccatum, sed defectum seu iufirmitatem in nobis relinqui spost bapti.smum. Sic enini fomitem et pa.ssiones carnis vocant. Respondeo:Si sola nos verbi coutroversia haberet, facile admitterem, ut defectum vocarentquicquid id est mali, quod in praedictis scripturae verbis relinqui innobis probatum est. Frustra enim certatur de nomine, cum de re constiterit.Verum, quod defectum sie appellant, ut peccatum esse negent et non culpam losed poenam tantum peccati esse velLnt, admittere non possum. Neque enimsatis est, quod sine scripturae testimoniis autoritate propria dicunt, omniaista defectus dici, quia deficiant a perfecta legis plenitudiue, Deinde quod nonlicet ulii angeloruni, uedum ipsis hominibus, verba dei pro suo sensu interpretari,ut quod illa peccatum aperte vocat illi defectum interpretentur. is9iöm. 7, 23. Apostolus enim manifeste dicit, se captivum duci in legem peccati et con-SRSm. 7, 18. cupiscentiam , autoritate legis coguitani a se peccatum ,quam iterum vocatpeccatum in carne sua habitantem.Quomodo enim non erit vere peccatum, cum ad hoc, ut verc peccatumesse probet, adducat legem prohibentem concupiscere et fateatur, sese non 20concupiscere non posse ac per hoc vero non defectu tantum sed peccatocontra legem facere? Nam et ipsi met cogentur hoc peccatum dicere, quodcontra legem fit quocunque modo. At defectus ille, quem extenuando peccatumsie vocant, certe contra legem est. Quod si hoc uno loco sie licetverbis dei abuti, ut peccatum non peccatum dicamiLS, Quomodo resistemus 25neganti in Universum omnia peccata in tota scriptura, dicenti, quod adulterium,homicidium, idolatria quoque non sit peccatum sed defectus et poenapeccati? Si ergo iiuic resisti debet, oportet, ut peccatum simpliciter, praesertiniubi legis prohibitio adducitur, cuius comparatione probetur, accipiaturpro vero peccato, aiit eludemus totius scripturae autoritatem. Non est enim sosiöm. 7, 7.poena sed culpa, quando dicit: Concupiscentiam uesciebam esse peccatum,nisi lex diceret 'Non concupisces'. Ergo qui concupiscit, sicut omnis facitbaptisatus, seit, se lege magistra, contra quam facit, vere peccare.Et mii'e placet, ab Apostolo adductum crassissimum genus peccati,quod in uovissimo sensu tactus omnes sentiuut. Quomodo enim persuasisset, 35intentiones et opiniones cordis peccata esse iis, qui nondum persuaderi volunt,concupiscentiam esse peccatum, et contra crassissimum seusum exjierientiaeSHottt 22,37. et apertissimam legem sapiunt? Nam quem non facit reum ista lex 'Diligesdominum ex toto corde tuo'? Quis non parte aliqua magna seipsum diligit?A^erum sciebat Apostolus hoc praeeeptum sublimius esse, quam ut inexer- «6 vocant fel^It in A 21 vere C 34 crassissimus Erlang.


Assertio omnium articulonim M. LutliPii per bullam Leonis X. !c. 1520. 1Q9citati capere possent : ideo assiimpsit, quod praesumpsit, uon posse negai-iab ipsis, nimirum oiuiiium sensu coguitum.Videamus aiitem, qua ratione moveantur, ut negent peccatum dicireliquaui baptismo libidiuera. Dicunt eniui baptismi iniuriam esse, si uon5 omnium peccatorum tribuere dicatur remissiouem, siout habet fides catholicaEeelesiae et sanctum Euangelium. Si ergo remissa sunt omuia peccata, quodreliquum est peccatum dici non debet. Respondeo: Quid hie dicere possum,nisi quod urgentibus eodem arguniento Pelagianis Augustinus dixit? scilicetpeccatum remitti quo ad reatum, sed non quo ad actum, seu ut ipsius verbis10 utar, Peccatum istud reatu transit, actu mauet. Sicut enim, ut idem ait,aliquod peccatum transit actu et manet reatu (sicut est omne actuale), itaecontra hoc originis peccatum transit reatu et manet actu. Ecee non uegatesse peccatum, nee dicit solum defectum aut poenam esse, sed peccatumactu et vere esse. Kursum dicent 'At nos reatum hunc proprie vocamus15 peccatimi, non illud quod remanet'. Respondeo: In re ista seria et sacranon licet arguciis sophisticis cavillari, quibus effingunt reatum esse respectuminter deum et peccatorem, quo hie deputatur ad poenam. Iniuria est gratiaedei, si sohmi istum phantasticimi respectum tollere doceatur, cum, ut scripturaloquitur, gratia dei renovet, mutet et in novos homines transformet de die in20 diem, et res ista serio agatur non respectibus tollendis, sed substantia et vitamutandis. Nam ideo corpus mori et incinerari oportet, ut peccatum expnrgetur:verus est morbus et serius, qui tarn seriam et potentem exigitmedicinam.Haee ipsa enim gratia novi testamenti et misericordia dei est, quod,25 quia geniti sumus verbo veritatis et renati baptismate, ut simus initiumaliquod creaturae eins, interim favor dei nos suscipit et sustinet, non imputansad mortem quod reliquum est peccati in nobis, licet vere peccatum sitet imputari possit, donec efficiamur perfecte nova ereatura; ad finem enimpurgationis patris misericordia respicit, propter quem intermedias peccati30 immunditias statuit misericorditer ignoscere, donec penitus abolcantur. HocApostolus Ro. viii. sie dicit: 'Nihil ergo damnationis est in iis qui suut insRöm. s, i.Christo lesu, qui non secundum carnem ambulant'. Xon ait 'Nihil peccatiin eis est', cum praecedente cap. peccatum asseruisset, sed 'nihil damnationis', «öm. 7.quia, etsi sit peccatum in eis, non nocet, duplici iure, Primo, quia sunt per35 fidem in Cliristo lesu, quo mediatore eis ignoscitur quicquid peccati inest,Secundo, quia non secundum carnem ambulant, id est, pugnant contra peccatum,ut extinguant, quo studio, quia inviti habent peccatum in se, pronon habentibus deus illos habet, non tarnen nisi gratuita misericordia, uesuperbiat quisquara in oculis dei de munditia sua, sed in humilitate suac« miseriae servetui-. Hoc sensu i. lohan. v. dicit: 'Seimus, quoniam omnis qui 1. 50t). 5, is.29 inter medias (' Erlang. 40 I. lolian. 3. Erlang.


110 Assertio oranium articuloruni M. <strong>Luther</strong>i per Imllara Leonis X. k. 1520.natus est ex deo nou peccat, sed generatio dei conservat et malignus non1. 3oi) 5, 1. tanget eum'. At omuis qiii credit, quoniam lesus est Christus, ex deo natusest, ut ibidem dieit. Ita simul verum est, iustum non peccare, et tarnenpeccatum habere seu malum facere.Concludamus ergo cum pulcherrimo verbo Augustini: Peccatum, inquit, sremittitur in baptismo, non ut non sit, sed ut non imputetur. Ecce est etremanet peccatum, sed non imputatur: quare perseverandum est in ususcripturae et antiquorum, et non defectum sed vere peccatum appellanduralibidiuem et alias passiones reliquas baptismo. Et aliud esse omuia peccataremitti, aliud omnia tolli. Baptismus omnia remittit, sed nulluni penitus lotollit, sed incipit tollere, id quod illos fefellit, qui remissionem intellexeruntomnimodam expurgationem , ac sie defectum pro peccato accipere seipsoscoegerunt, ex male intellectu in peiorem lapsi. Nam hac sententia eorumhomines in securitatem et superbam praesumptionem ducuntur, dum, peccatisablatis sibi puri visi, omittunt studia expurgandi peccati, ut cuius conscii i^iam non sunt. Qua impia opinione plurimi pereant necesse est, sed et eopervenerunt insaniae, ut etiam libidinem inevitabilem parentum sanctorum,dum generant, (piantumvis indomitam et summo invictoque furore contralegem dei concupiscentem, defectum vocare sint coacti. Hoc est vere nimisextenuare peccatum, dicere tarn atroeem libidinis impetum esse defectum. 20Sed de hoc satis.TERTIVS.Fomes peccati, etiam si nullum assit actuale peccatum,moratur a corpore animam ab ingressu coeli.^Quamvis hanc conclusionem saepius testatus sim non assertam sed 25disputatam, tamen iam non dispute sed assero eam, postquam nihil videocontra eam produci ab uUo adversario. Si enim vera sunt, quae proximoai"ticulo dicta sunt, foraitem esse vere peccatum, per gratiam dei veram magisac magis purgandum, et nemo possit cum peccato coelum intrare, sicutj.fUctr. .1, 13. ii. Pet. iii. promittit 'Coelos novos et terram novam expectamus, in quibus soiustitia habitat', Puto satis proba consequentia duci, Animam fomite impediriab ingressu coeli.His adde, quod illi fingunt et ego per impossibile jjosui, Fomitem e.s.seposse sine peccato actuali, cum assidue lex membrorum captivet et repugnetSöm. 7, 23. legi mentis, ut Paulus conqueritur. Res enim viva et quotidie moveus est sspeccatum, sicut et ipsa anima, in qua habitat. Nam et iustitia res est vivenset movens. Non enim quiescere potest anima, quin vel amet vel odiat eaquae dei sunt. Unde fit, ut, cum ipsimet concedant, actuale peccatum morari1 conservat eum et malignus Witeberg. Erlang. 23 adsit Witeberg. Erlang.30 exspectamus Erlang.') ©icf)c SBb. I S. 572 ogl. !Sb. VI ©. 009. 023.


promptusAssei-tio oraniiim ai-tioulnrum JI. liUtlieri per liullara Leonis X. jc. 1520. Hlab introitu coeli, cogantur concedere, quod et fomes inoretnr, qui origovivacissima et inquietissima actualium peccatorum est. Omitto hie dicere,quod originale peccatum, ut omnia peccata, ita et incrediilitas est. At nemouncjuam satis diligit, credit, expectat, quam diu est in carne. Spiritus enimest, sed cai'o infirma, etiam in Apostolis: ideo fomes vere estactuale peccatum, actualis privatio sive defectus eius rei, quae adesse debet,et actualis positio seu praesentia infirmitatis et aliorum aifectuum, qui deessedebent, ut vere dixerit S. lacobus, Nos esse initium creaturae dei, nondum 3ac. i, is.complementum, partim iusti, partim peccatores, hoc uno salvi et ab impiis10 discreti, quod peccatum agnoscimus, confitemm- et expugnamus, cui illi potiusobediunt.QVARTVS.Imperfecta charitas morituri secum fert necessario magnumtimorem, qui se solo satis est facere poenam purgatorii, et im-1* pedit introitum regni.^Cum de iis rebus et de universo statu animarum sanctarum postmortem nihil habeat scriptura sancta, sicut nee de jiurgatorio nihil possumadducere pro isto articulo, quem neque asserui. Nimc autem assero etipsum ex praecedentibus infero et probo. Cum enim Johannes Apostolus i 3of). 4, is.20 vere dicat 'Timor poenam habet' et timorem non expellat nisi perfecta charitas,ut idem dicit, darum arbitror hinc fieri, timorem esse in imperfectacharitate, quae eum expellere nequit. Hoc autem vitium charitatis, sicutAugustinus appellat, quid est aliud quam fomes et residuum originalis peccati,quod hominem privavit a recta, secura et perfecta charitate dei? Quare25 verum est, imperfectam charitatem impedimento esse ad introitum regnipropter vitium, quo imperfecta est. Et scio adversarios nihil habere, quodcontra dicant, nisi suas opiniones sine ulla autoritate scripturae.Quis ergo iam neget, timorem istum poenam habentera posse verepurgatorium esse solum, cum non sit maior poena Spiritus nostri quam fuga30 et pavor? nisi quis contra omnium sensum sapere velit. Et scriptura paucislocis ignem, frequentissime autem pavorem tribuit damnatis et impiis, utpsal. ii. 'Tunc loquetur ad eos in ira sua, et in furore suo conturbabit eos'. >Pi. 2, 5.Et omnes fatentur faciem iudieis Christi fortius torturam impios quam ipsumignem inferni. Iam cum ipsimet fateantur, Animas non alD igne, sed in igne3''pati, quam possuut aliam poenam dare quam fugam et horrorem? Sed secureipsi sie opinantur de rebus, quarum nihil unquam gustaverunt et cognoverunt:ideo prompte damnant aliena. Ego autem nitor vcl uni autoritati lohannis, i. Soi». 5, is.1 coguntur Witeberg. 4 exspeetat Erlang. 11 obediant Witeberg. Erlang.19 ipsam AC loannes C 20 expellet C 29 poene A 36 quare nihil Erlang.37 loaunis C) ®ict)e »b. r S. 234. .5.54 ff. »gl. »b. VI S. 609. 023.


112 Assertio omnium articulorum M. <strong>Luther</strong>i per buUaiu Leonis X. H. 1520.qui tiinori poeiiam et timorem dat imperfectae cliaritati. Si tantum et ipsipro stia sententia adduxerint seripturae, paratus ero doceri.QVINTVS.Tres esse partes poeuitentiae, Contritionem, Confessionem,Satisfactionein, nou est fundatuni in sacra seri]itura ncc in au- stiquis sanctis doctoribus.*Malitiose hunc articulum congesserunt. Nou euiru uegavi eoutritionemet coufessiouem, sicut tanieu sonat articulns et ipsi videri nie talia docuissevolunt, sed satisfactioueui uegavi qualem ipsi docent, quod mihi non eritdiffieile prohare. Osteudant, si possuut, ubi iu tota scriptnra unus apex aut loiota scribatur, pro peceato mortali uno debere satis fieri Septem annis : dicant,ubi pro difiereutibus peccatis diifereutes poenas statuat Christus et Apostoli.Nonne haec omnia sunt postea inventa ab Episcopis? imo dent unum exantiquis patribus, in quo legantur quadragenae, septeuae et simiHa: ubifeceriut, libens revocabo. isLegimus saue mnltos a deo propter peccatuni eastigatos, ut David,Mosen, Aaron, Mariam, populum Israel et aliquos eorum, quos Christus ini.Gov. 11,30. Euangelio curavit, Et i. Corint. xi. 'muhi infirmi inter vos et dormiimtmulti'. Sed haec non erat satisfactio, quam isti docent, scUicet remissibilemper claves, ita et modo multos punit deus pro peccatis, quas poenas tarnen 20Ecclesia non potest auiferre per claves. Quare verum dixi, arbitrariam istamsatisfactionem nee in scripturis nee patribus inveniri, inveniri autem poenamsei. 89, 33. irremissibilem a deo impositam, ut psal. Ixxxviii. dicit: 'Visitabo in virgaiuiquitates eorum et iu verberibu.s hominum peccata eorum'.Dicent foi-te, relictnm arbitrio Eeclesiae taxandam poenam pro peccatis. 25Respondeo: Hoc iam uon est scripturas sed propriam seut^ntiam afferre:probetur, quo loco Christus hoc arbitrinm reliquerit Ecclesiae, tibi enim nonüJintti). ifi.i9. credo. Nam ubi dicit 'Quodcunque ligaveris &c.' magis ad culpam quamad satisfactiouem pertiuet. Culpa euim ligari et solvi proprie dicitnr, nonSoll. 20, 23. confessio aut satisfactio. Ita et iUud 'Quorum remiseritis peccata, remittuntur 30eis'. AHoquiu dicere debuit 'Quorum remiseritis satisfactiones, remittuntureis'. Quare divinitus aut mdla est satisfactio aut remitti humanitusnon potest.Hoc libens concesserim, quod Ecclesia mater pio aifeetu praeveutiu^amanum dei castigat filios suos satisfactiouibus quibusdam, ue incm-rant 35flagella dei, sicut Ninivitae operibus suis spoutaneis praeveneruut iuditium dei.Haec poena quidem est arbitraria, non in totum ut illi volunt, sed tamen2 Scripturas Erlang, (mit Slbjc^iuöttjung be^ ©inne§, seripturae Ijängt »on tantum ab)12 statuaut C 17 et alios quos Witeberg. 31 Alioqui Witeberg.>) Bkf)e S8b. I ©. 243 »gl. »b. VI S. 610. 624.


Assertio omnium ai-ticulormn M. Lutlifri per bullam Leonis X. !c. 1520. Hfineoessaria. At nostri indulgentiarii etiain contra Eeolesiani assenint, remittipt'iiitii.s onuieiii satisfactioneni , etiani a iusticia diviua reqiiisitam qnod esterronemn et impium. Nam aul nos aut lioniiues aut deus,pimit peccata,qnod Uli per iudulgentias tollunt oiunino. Coutra haue eoriim fictam et5 falsam satisfactioncni, quam et solani liabent, ego pugnavi, quam ideo soliunfiuxerimt, ut lucra sua augereut et liomiues exliaurirent , fullerent ac perderent,eiuu, si esseut pii pastores, potiiis imponerent pocnas et Eoclesiaeexemplo praevenii-ent deum, sieut Moses eum praevenit occidendo filiosIsrael propter peccatum vituli aurei. Optimum autem fiierit, si nos ipsf)s»0 puuiremus. Hoc autem facinnis, quando ex tote corde vitam totani rautamus:liac enim poeuitentia et satisfactione deus contentus est, quantum pi-ohantscripturae sauctae et praesertim lohaiines baptista Luoc iii. Sie i. t'orint. xi. i.eor.' j'i,'Si nos ipsos iudicaverimus, nou utique indicm-emur a domino: eum autem''iudieamur, a domino eorripiniur, ut non cum hoc mundo damnemur'. Eoeeif) }>oena et correptio prorsus irremissibilis, quae a deo imponitiu' et exigitur.Vehementer autem odi et sublatum velleni hoc vocabulum 'satisfactio',quod non modo in scripturis non invenitur, sed et pericidosum habet sensum,quasi deo quisquara possit pro ullo peccato satisfacere, cum gi-atis illeignoscat omnia. Deinde occasit) f'uit, ut e salutari poenitentiae remedio20 nundinas facerent. Vellem magis, ut disciplina, castigatio, visitatio, correptioaut alio quopiani scripturae sanctac vocabido nominaretur, quo significareturnon esse remissibUem, sicut revera remissibilis uon est, disciplinam domini,multo minus vendibilis et caujxmabüis aliquaudo crederetur, sicut hodievidemns fieri conficta ista nova satisfactione, quae plenarie remittitur, cum25 talis, ut dixi, esse non possit, nedum poenitentiae tertia pars censeri debeat.Unde in sernione meo vernaculo ' insigniter adieci, non esse istas tres partespoenitentiae, ut ipsi morem habent de eis loqui: semper enim volui exceptara30 factionem docent totam in manu Papae positam, etiam iuvita iustitia divina.SEXTVS.Contritio, (juae paratur per discussionem, collectionem etdetestationem peccatorum, qua quis recogitat annos suos inamaritudine animae suae, ponderando peccatorum gravitatem,disciplinam domini, quam esse negavi ab ullo remissibilem, sed tantum imponibileni,ideo aliam necessario fore et nusquam descriptam, quam illi satis-3r, multitudinem, foeditateni, amissionem aeternae beatitudinis etacquisitionem aeternae daranationis, Haec contritio facit hypocritam,irao magis peccatorem.-5 ideo solam Witel)erg. 12 loannes C 13 ipsos iiidicaremtis Witcberg. Erlang.14 iudieamur a domino, corripimur C 24 qua plenarie f 30 tota AC•) »b. I S. 24:'.. ^) 2iei)t »b. I S. :n9 U3I. 4


1X4 Assertio omnium articulonim M. Lutlipri per Ijullam Lronis X. jc. 1520.Quamvis lianc conclusionem ptiam Cassiamis docrat et sensus communisomnium ita in se experiatur, nt snpertiuum sit prol)ari eam, tamen,nt obstniatur os loqueutium iuiqua, sr-ripturas dei consulamus.Primiim, lioc nemo negabit, Contritionem quantumllhet magnam, nisifiat amore iustitiae et (ut ipsimet dicuut) in charitate dei, nou est vera sed 5simnlata. Omnia enim quae extra eharitatem fiuut niliil, vana et falsa sunt,1. öor. 13. ut i. C'orint, xiii. docet Paulus, qnia non fiunt ex toto coi-de. Quod autemanottft. 15, 8. ex ooi-de nou fit, iam hypocrisis est, sicut dicit Christus Matt. xv. 'Coreorum longe est a me'. At contritio per peccatorum collectionom parata sineamore dei et iustitiae, hoc est, sine corde, content: de hac enim locutus losum, quare necessario sequitur, ut faciat hypocritam, qui nee volenter neearaanter conteritur in corde suo. Ego enmi In^jocritam aliter diflSnire nonpossum, quam eum qui id quod facit non ex animo et syncero corde facit.Aniraum autcm talem et cor non dat natura nee collectio peccatorum, sedsola charitas Spiritus. 15Quod si dixeriut se loqui de coutritione in charitate facta, iam aiticnlusnihil ad me. Non enim unquam sie docui, imo quia ut meum damnant, decoutritione naturali et impia extra fidem loqui eos opoi-tet, quam esse hypocrisinsatis iam ex dictis constare puto. Aut opinantur hie forte mediamet neutralem suam Theologiam, quod illa collectio, licet extra eharitatem 20facta sit, non tamen sit ficta, quia praeparat ad gi'atiam proxime, dum facithomo quod est in se. Verimi de ista impietate inferius ^ suo loco. Egoenim peccatum assero quicquid ante gratiam fit in homine, tantum ahest utpraeparet ad gratiam.Secmido, de altera parte, Quod ea contritio faciat magis jieccatoi-em, 25latius dicendum, quo et prior pars maxime nititur. Hie Apostolum invoeo,^mC19' *^1^'' *^'^^*^ ^'^' ^' ^^^' ^cg^Qi abundare peccatum, et Gal. iii. Per legem augeri3i.eor.x5,f)G. transgressiones. Et i. Corint. xv. 'Virtus peccati lex'. Quibus verbis prorsusneutralem illam Theologiam evacuat, quae inter odium et gratificantem amorenimedium fingit naturalem amoreni legis, qui contritionem istam paret. Si 30enim hie amor stat et per ipsum non augetur peccatum, mendax est Paulus,(jui generali sententia dicit, legem esse auctricem et virtutem peccati, ita ute solo Christo pendeat victoria eins. Ergo faciat quicquid potest naturaante gratiam, äuget peccatum, fpiia non potest nou odisse legem. At hocodium est peccatum, imo augmentum peccati, cum non solum peccet contra aslegem, sed odiat non licere peccare, prohibente scilicet lege. Ita fit, ut irritantelege et concupiscentia et peccatum magis placeant et lex magis ac4 (^ontritio cjiiantuiiilibet magna Erlang, (alictn Sutfjet ift im SPväbitat aii§ ber flon=fttuttion gefaUeii, »0 man cvluatten jolltc ,uon esse veiam sed simulatam") G nihil ni.sivana C 12 dofinire Wifeborg. Erlang. 21 praeparet Erlang. 23 pcccatnm sie asseroErlang. 31 stet A Witeborg. Erlang. .37 placeat C) ©. 115 f.


Assertio omniura articulorum M. Luthori jici- Inillam Lconis X. k. 1520. 115magis displioeat: cum ergo colloctio pcccatorum pxtra gratiam non nisi legemsibi praestituat, ad quam peccata sua eonfert, impossibile est (licet metupoenae vcl spe premii fortiter simulet), iit non magis odiat legem quampeccata et magis diligat peccata quam iustitiam legis.5 Et quid faciat impius extra gratiam, cum superius articulo primo'docuerimiis, quanto sudore iusti et saueti viri condelecteutnr legi dei etresistant legi membrorum repugnanti et captivanti? sl illi coguntur nonmodo odisse sed et repngnare legi dei et captivari, quid facient impii, inquil)us ista pugna Spiritus nondum est? Quid faciat caro, ubi Spiritus non10 est? praesente spiritn pugnat contra legem dei, et tu dicis, quod absentespiritu pugnat pro lege dei'.' Caro concnpiscit adversus spiritum et spiritnsadversus carnem, et tu docebis, solam carnem nullo rcinignantc s}>iritufacturam pro spiritu? Quid potest insanius dici et fingi? Malac cupiditatitribuitur, nt faciat opus, contra quod ipsa eadem smnmis viribus pugnat,15 dum praesens est liona cupiditas. Credo liaec factura fidem, per legem nonnisi augeri peccatum, id est, odio haberi iustitiam et amari peccatum, idquetoto jiondere et snmmis viribus, ubi natura sola fuerit extra gratiam, cumin gratia sumniis viribus })ugnet contra legem. Simnl, credo, pateat, nonmodo liypocritam sed et magis peccatorem fieri collectorem illuni contritiouisOD ex ]ieccatoruin et legis iutuitu.Quin eat quisque in cor suum et non mentiatiu- sibiipsi respondeatquemihi. An non cor suum ita inveniat, nt mallet nuUam legem esse? an nonf)diat poenam peccatorum esse? an non sentiat sibi placere volniitatem,gloriam, opes, scientias &c.? Quis est qui bis non ailfieiatur? At affectns25 nonne vellet, non esse prohibita? Quod sicpiis simulet se non multum istacurare, fateatur saltem ex pai-te illis affici. Si non fatetur, non credo eiprorsus, cum omnes sancti id querantur de seipsis et lias repugnantes legesmenibrormn assidue accusent. Quid ergo contra proprium sensum et vitalempulsum experientiae fingimus amorem naturalem legis et odium peccati, quo30 praeparetur liomo ad gratiam, cnm ista sint non in corde nata sed natantiasicut spnma et per vim extorta, sub quibus alitur eo foedius et malus odiumlegis, quo fortius simulatur odium peccati. Horum certe impiorum est illaviolenta conscientia, quam Paulus cauterisatam vocat ad Timotlienm primo. i.Unde ego sentio et doceo, pernitiosum esse genus docendi, quo intuitu35poenamm, premiorum, peccatorum docentur pocnitere. bis enim doctriniscoercentur quidem ab opere et cauterisatam violentamque formant sibi conscientiamseil bonnm propositnm, et maiore malo occultnm illum affectumcontcmptae legis et amati ])eccati nunqnam intelligunt nee observant, imoiis studiis occultant, contcnti satisfecisse istis impiis doatil)US operum,3 forfiter coiitr.a simulet (' 3:{ vocat 1. Timotli. 4. Witelierg.') e? ifJ n)of)l hex ]\ve'\t( XHrtitff gemeint, ficl)c £. 10:! ff- Hfl'- 3. 122 -ihm. 1.


110 Assertio oinnium aiticulorum M. <strong>Luther</strong>i per biillam Leonis X. jc. 1520.cjuibns tameu si libere loqui concedas statim dioent, se non ex animo poeiiitereet, nisi lex infernusque esset, toto imjietu malle explere mala siia, praesertimteutati. Quanto ergo i-ectius saue docereütur istum affeetuni cajiitaleni,Pessimum, occultum aguoscere, et douec ab amore legis incipereut poenitere,sese liypocritas esse seirent et nihil de h_\i3oerisi tali praesumereut, iuio super 5ea magis quam super peecatis, quorum intuitu flr-tum istum dolorem coegeruut,dolereut.Admitto saue, crassos illos et induratos impios, qui noudum eonseientiashabent, terroribus illis sicut servos indomitos urgeri ad poenitentiam , sicutMagistratus gladio coercet seeleratos. Sed ubi couseieutiae sunt, ibi certe 10institueudac sunt, ut a Christo primum incipiant et in misericordiam eiuseredeutes vitara mutent. Tum enim primum poenitentia vera incipit, qnaiidoex amore fluit, sicut et ipsi dicunt. Tunc non amore comodi nee timorepoenae sed aftectu solius iustitiae peccata eolligeut et ponderabunt, ut haecfusius in sermoue de poenitentia ^ dixi. Quando enim de poenitentia doeemus, 15eam doeere debemus, qua fiant Christiaui ex eorde puen^tentes, quod nonfacimus, nisi fidem doceamiLS omnium primo iis qui peccata sua sentiunt,ne praeventa stulta operuni opinione incipiant sahitem a seipsis operantibuset currentibus, et non a miserente deo. Aliud enim genus est docendi induratosillos, feiTeas cervices et ereas froutes, ab exteruis saltem peccatis, 20coercere: etiam si corde invito et coerceri odiente peiores in semetipsis fiantminus tarnen nocebunt aliis.SEPTIMYS.Verissimum est enim proverbium, omni doctrina de Contritionibushucusque data praestantius, quo dicitur 'Optima 25poenitentia nova vita'.*lu Omnibus hominum verbis nihil verius est conuuimiljus proverbiis,adeo ut et scriptura saucta saepius proverbia tanquam verissima citet.Quocirca mirura, (juid illis acciderit, ut contra omnium seusmu et sententiamaiideant damuare, et mea non sit ista sententia, unde et defendendam eam 30relinquo omnibus. Ego autem defendo quod addidi, quo osteudi, id pro-(s)oi. G, li. vei-bii cum scriptura conveuire, ubi Paulus Gal. vi. dicit: 'In Christo enimlesu necjue circuncisio neque praeputium aliquid valet, sed nova creatura.'Hanc sententiam debuerant damuare, «juo stabilivi proverbium, dum nievolucruut damnarc. Plane enim hie Apostolus docet, omuia vana esse, nisi 35simus nova creatura in Christo. At poenitentia, quae sine amore iustitiaeagitur, vetus adhuc est creatura, non plus valeus quam circuncisio aut praeputium.Nam et Paulus cum couverteretur luce subita circuufulsus, eodem17 primo eos C 19 enim est genus docendi C 24 proverbium et omni CSC sumus Witeberg. 38 convertetur C') »b. I ®. ;!20f.') Sie^p »b. I S. 321 »gl. S^b. VI £.


Assertio omniuni articuloruni M. <strong>Luther</strong>i iier buDam Leonis X. ;c. 1520. 117momeuto fliaritatc iiuhiUis est, dicens: 'Duniine, (juid me vis facere?' Haecsnisuft. 9,6.verba nun dicit powiiteutia servilis, quae potiu.s liorret et lugit a i'acie doinini,sicut ludas öcariotli. Charitas sola dicit: 'Domine, quid nie vis facere?'Sis ergo certus, simul dum iiouio conteritur, simul et gratia infiuiditiu-,5 et in medio terrore diligit iustitiam, si vere pocuitet: sin autem non simuldiligit, non vere poenitet. Probavi enini saepius infusionem gratiae lieri cummagna animi concussione, Sicut beata virgo ad ingressum augeli turbataest, et hac ipsa turljatione ad sumnnim amorcm virginitatis impnlsa est.Neque enim vehementius unquam amavit virginitatem quam iiac hora, in1" qua viri persouam solitaria iiitueus metuit violcntiam castitatis. Ita peccator,dum virtute dei compungitur et visitatur per gratiam, vehementer concutituratque hac ipsa coucussione ad odiuni peccati et amorem iustitiae i'apitur.At qui sua vel legis solius virtute poenitet, concutitur quidem, sed tingitodium peccati, quia stat sententia 'Virtus peccati lex': Nollet enim sie con- 1 G"' i^äs-15 cuti. multo magis ii fiugunt, qui sine commotione solis cogitationibus frigidispeccata recogitant.OCTAVVS.Nullo mudo praesumas confiteri venialia peccata, sed neeomnia mortalia, ijuia inipossibile est, ut oninia mortalia cug-20 noscas, uude in juimitiva Ecclesia solum manifeste mortaliaconfiteban tun'Velim doceri, ipiibus rationibus aut causis ista sint falsa et daumanda:ego cogitare non possum, cur falsa esse arbitrentur. Die mihi, ubi est praeceptumde venialibus confitendis sacerdoti? Nonne ipsimet dicunt omnes35 unanimiter, Venialia non pertinere ad confessionem ? Cur ergo sua propriadamnant propter nie? Deitide cum fere ])eccemus sine intermissione venialiter,quis erit finis et modus confitendi? An illud e Decretis adducent c.Omnis utriusque sexus, ubi praecipitur cunctis fidelibus, ut semel in aunoomnium suorum peccatorum faciant confessionem? At quis per omnia peccata3u etiam venialia iiitelligit? Aut quo iure, (jua scripturae autoritate Papajiraecipere potest venialia ad confessionem jiertinere? Vide ergo mirabilesdamnatores, de sola voluntate sua praesumentes, omnium omnibus, etiani suisipsorum sentenciis contradicere.lam impossibile esse, ut omnia mortalia cognoscas, evidentissimum est35 ex Psal. xviii. 'Delicta (juis intelligit? ab occultis meis munda me'. Cur i!j. in, 13.huuc prophetam non damnant, ex cuius ore mea verba fluunt et pendeut?qui et psalmo vii. titulum fecit 'pro ignorantia sua', in quo nou nisi pro^ji. i.occulto et ignorato sibi peccato precatur. Ideni rursus psal. c. xlii. 'Nou *i. i


118 Assertio omnium iitticuloium M. Lutheii per bullam Leonis X. jc. 1520.intres in iuditiutn cum servo tiio, (jiiia uou iustificabitur in con.speotu tuoumnis vivens'. Nee potest hie diei, Delicta oceulta esse venialia, cum noniustifieari lioc ipsum sit mortale et dainnabile. iSi ergo sancti lialjent raortaliapeceata, tpiae ignorant, propter ijuae damuarentur, nisi humili et generalicoufessioue praevenireut miserieordiam dci ignoscentem, (juid uos audemustribuere impiis poeuitentibus ante gratiam, ut omuia possiut cognoscere?O caecitas deploranda! Nounc Clmstus praedixit impios adeo caecosesse, ut etiam occideudo Apostolos arbitreutur sese obsetjuium praestare deo?Et (juoraodo ii peceata sua mortalia cognoscent? (iuomodo Paulus eacognovit Spirans caedis et miuaruui, cum tameu omuia faceret tpiae nosset i"et posset, adeo ut sine querela sese conversatum testetur in ludaismo?Quasi vero etiam nunc non videamus quosdam impensissime bouis intendereSollt, a, 31. vitae studiis et tarnen gravissime errare, et sicut Paulus de ludaeis dicit,Zeliuu dei liabent sectando iustitiam et tamen ad iustitiam iion pen-eniendo.Ve nobis, qui nobis de luee placemus, et has teuebras lucem appellamus et uhomines securos facimus cxtiucto dei timore! Sancti gratia Uluminati ignoi'aresese confitentur delicta sua, et nos horum scieutiam tribuinuis iis, quisancti non sunt et ante gratiam poenitent seu potius poenitentiam tingunt.Fuisse autem in primitiva Ecclesia solimi manifeste mortalia confe.ssionibustractata, satis probant Epistolae Pauli, patrum scripta et historiae, 20(pias si Bulla tarn irapudentcr danuiare audet, suu geuio digna facit. Egode bis mortalibus locutus sum,


Assertio omnium aiticulorum M. Lutheii per bullam Leonis X. jc. 1520. 119enim caruificiiia crueuti.ssiiua, (jiui hacteinis tot misera.« coHscientias torsenintomnium et tiiDgulorum peccatorum ili.scu.s.sionibus et eoufessiouibiis, cum prose uou habeaut ue iota (juidem uJliu.-- scripturae, tyraunide propria haecoiiera importabilia hominibus imponentes.DECIMYS.Peccata uou suut ulli remi.ssa, ui.si remittente «acerdotecredat sibi remitti, imo peccatum maueret, uisi remissum crederet.Non enim sufficit remissio peccati et gratiae donatio,sed oportet etiam credere esse remissum.^lu Ex istius articnli damnatione sequitur Primo, ((uod confe.ssurus nondebet credere, sese absolvi aut remitti sibi peccatiuu, ac per hoc licebit infaciem sacerdotis dicere absolveutis 'Tu meutiris, non absolvor a te neeremittuutur mihi peccata', Secuudo, quod Christus sit meutitus, ubi dixit Winin. le.w.'Quodcunque solveris, sohitum est', imo Cliristus hoc verbo haereticus est,15 (juia haec Bulla incl\'ta maudat, ne quis credat sese absolutum esse, dumabsolvitiu* in virtute verborum Christi. O fiu-or inauditus!Ego autem mea sie probavi,^ Quod Christus Mariam RIagdalenamabsolvit propter fidem, sicnt dicit 'Fides tua te salvam fecit, vade in pace', yuc. 7,50.Et ad paralyticum, antequam eum absolveret, dixit 'Contide, fili, remittuntur siatih. 0, 2.20 tibi peccata tua'. Ita cum in omni absohitione peccatoris proferatur sententiadivina, necessario recjuiritur fides, quae credat huic sententiae, sine quafhistranea est absolutio et tota poenitentia, praesens autem fides sola satisest ad iustitiam et pacem cordis: sicut enim credimus, sie fiet nobis. Corde Som. lo. lu.autem creditur ad iustitiam, Roma. x. Nee fingere potuissem, nedura credere,25 dracouem infernalem tantae imjiudentiae esse in Ecclesia dei, ut haec änderetsonare.VNDECIMVS.Nullo modo eonfidas te absolvi propter tuam contritionem,sed propter verbum Christi 'Quodcunque solveris'. Hie, inquarnj^ntfiie-is-30 confide, si sacerdotis obtinueris absolutionem, et crede fortiterte absolutum, et absolutus vere eris, quicquid sit de contritione.^Vide, quaeso, ut hie nos Buüa doceat super arenam edificare et abiectafide super contritionem opus hominis plusquam super verbum dei confidere.Fhiit autem hie articulus ex praecedeute. Qiiia verbum Clu-isti 'Quodcunque ^'iati'iie.ig.35 solveris' fidem exigit poeuiteutis, ut satis claret, cum sit verbum promissionis,ideo sine fide impleri non potest. Et satis dictum est art. primo,* quodsola fides iustificet et toUat peccata, sicut Act. xv. dicit Petnis 'fide pari- 'ä'i'ai* 15.9.17 Christus Peccatricem Luc. 7. absulvit Witeberg. 31 vere fc^U C 37 tollit A') eicfec m. I S. 543 ügl. »b. VI ©. 627. -) «ict)e »b. I c. 541. ') gictjcS8b. I S. 323 »gl. «b. VI ®. 628. «)


120 Assertio oniniuni Hiticulorum M. <strong>Luther</strong>i pi'r tmllam Leonis X. ic. 1520.Set. 5, 3. ficans corda eurum', Et HitTc. v. 'Dumiiie, oculi tili ref;piciunt }^dem^ lam«(.25,11- et psal. xxiiii. doc«t, non propter ulluni opus nostrum, iiecluni propter contritionemremitti peccata, dicens 'Propter uomen tiiiim, doniine, prupitiaberisMoni. 5, 1. peccato mco : multuni est eniin', Et Ro. v. 'lustificati ergo grati.s per fidempacem haberau.s'. Eece gratis et sola fide iustificaruur et pacem, id est, >remissioneni peccatoriiin, habemus.Qiiare adliuc dico: Cave, cave, frater Christiane, ne unijuani super tiiacontritione confidas: dou huic, sed fidei tuae proniisit deiis remissionempeccatorum. Duo enim sunt verba dei, alterum est praeceptuni, alterumpromissio: praeceptutn opera, promissio fidem exigit, iiec est cogitabile, quo- lomodo promissio impleri siue fide per opus quodcuuque possit.DVODECI]\r\^S.Si i)er impossibile confessus non esset contritus aut sacerdosnon serio sed ioco absolveret, si tamen credat sese absolutum,verissime est absolutus.^isEt hie fluit ex praecedentibus. Nani fides, ut dixi, exigitur in i)romissionisdivinae verbo, (juod, quocuuque modo audiatur, si fide suscipitiir,iustificat. Et quid rairuni, si ioco prolatum et creditum iustificet, quando^BSii. 1, 15. Apostolus Philippens, primo gaudeat et glorietur, quod verbum dei perinvidiani et contentioneni praedicatur? utique (juod credente.s salvi fiant per soverbum, etiam ab invidis et aecusatoribus non nisi ad opprimenduni ipsumannunciatum: adeo tota vis sita est non in luinistro verbi sed in cordeaudientis et credentis. Verum nostri adulatores lualunt remissionem jieccatorumtiibuere potestati miuistroriim, ut in se confidamus, quam fidei, quain dei verbmii credamus: ideo ut se nobis idola faciant et a deo vivo aver- 25tant, damnant fidem verbi dei et suam statuunt potestatem.Dixi autem 'per impossibile', quia satis supra dictum est, fidem sinecontritione esse non jiosse, cum gratia non infuudatur nisi cum magna concussioneaniraae. Yolui enim fidei virtutem declarare et commendare, quamsola faciat ad remissionem peccatorum et iustificationem pacis. Quod dico, .10ne ijuis me putet contritionem seu turbationem illam cordis in cognitionepeccatorum suscitatam negare. Volo eam, sed dico eam non operari iustificationemaut remissionem peccatorum: Fides «nim in verbum dei iustificatetpurgat.*TERCWS DECIMVS. 3.In sacraiuento poenitentiae ac remissione culpae non jilusfacit Papa, Episcopus, quam infimus sacerdos, imo ubi non estsacerdos, aeque tantum quilibet Christianus, etiam si mulieraut puer esset^1 lere. 5. VViteberg. Erlang.') Sictje 33b. I S. 323 Bgt. «b. VI ®. ti28. ) ^iOjt Sb. II S. 716.


Assertio omnium articulovum M. liutheri per hiillam Leonis X. !c. lö'20. 121Cum ex pnit'dicti.s pateat, fjiioil iion potosta.s niinistri, sed fides poenitentisremi.st-iouem peccatorum oporetiir, Vt'litii doceri ab i.sti.s EuUensibus-,quoniitdo [)Iiih l'apa l'aciat quam tjuilibct sacerdos, cum fidem ij).se aecpieiion praestare possit ac (juUibet sacerdos, nee alio verbo absolvat quam illoi 'QutM-leuDque .solveris &l\ quo omuis saeerdos absolvit. Si ergo idemverbum, eadem fide.s utrobique, (piae est differcutia illorum? At casus reservat!hie Papae plus tribuimt? At illi liomiuum statutis iuventi, non Euangelicomaudato positi sunt, nee ad remissioueni culpae, sed ad remissionempoenae tautum valent, ut patet. I'oeuitens enini ac credeus iustus est, licetlu nondum satisfecerit reservatori casuum, hoe est, tyranno violento conseientiarum,qiii reservandi nullum ins unquani habuit.Respundcant autem, An Papa aliud sacramentum pueniteiitiae iiabeatquam tüta Ecelesia. Si idem est ubique sacramentum et idem alj omuibussuscipitur et datur, quid prae eaeteris amplius facit in eo Papa? An forte15 et aliud baptisma et aliara missam habet quam omnes alii Christian!? Siergo una fides, unum baptisma, uuus panis, unus calix, uuus dominus intota Ecelesia, cm* non una poenitentia, ima remissio peee^itorum? An hocsolum sacramentum divei-sum et monstrosa diversitate aliud et aliud prolocorum et personarum diversitate habetur? Valeaut impiae istae draconisffliniiri. i6,i9.20 antiqui voees.Quod autem absente sacerdote etiam puer aut mulier et quilibet Christianusabsolvere potest, Matt, xviii. elare patet, ubi Christus omuibus Christi- Wntifi.is.isanisdicit 'Quodcunque solveritis super terram, solutum erit in coelis'. Haueinvictam autoritatem non mihi subvertent, Qui enim baptisatus est, spiritum25 Christi habet: ubi autem Spiritus Christi, ibi omnium potestas et libertas.QVAKTVS DECIMVS.Nullus debet sacerdoti respondere, sese esse contritum, neesacerdos requirere.'Hoc ideo dixi, quia in iuditio dei haec res consistit. Dicit enim3" Paulus i. Corint. iiii. 'Nihil mihi conscius sum, sed non in hoc iustiticatus i.aot 4,4.sum'. Et X. 'Non qui seipsum commendat ille probatus est'. Et supra dictum 2. eov, ums.est: 'Delicta quis intelligit?' Si ei-go deberet homo res]iondere, se esse con-*(. lo. t3.tritum, cogeretur ad hoc impossibile, ut delicta sua intelligeret et seipsumiustifiearet ac probaret. Nunc autem in miserieordia dei situm est, quae35 contritionem propter fidem aeceptat, ignoscens ubi non satisfuerit. Sie enimfides faciet, ut contritio, quae de se nulla est satis, ue contritio quideiii, procontritione reputetur. Non enim contritio, sed fides reputatur ad iustitiam,Ro. iiii. At isti seductores data opera volunt nos super nostrum opus edi- Möm. 4. s.36 faciat C iiec cuntritiu quidem(.'ue cuiitritiu iiuidem fc^tt in ed. Witeberg.') Sie^c m. I «. 322.


122 Assei-tio omnium aiticulonim M. <strong>Luther</strong>i per bullam Leonis X. jc. 1520.ficare et ad rueudaciuiii cogere. Cum enim uemo siui peccata agnoscat,quomodo potest sese vere contritum asserere ? Imo cum iu primo articulo 'dictum sit, omnes sauctos adhuc iu carne peccare et peccato servire, tulius??). 143, 3. fuerit cum David dicere 'Non intres in iudicium cum servo tuo, domine',et cuufiteri se uon esse digne contritum ac pro hoc ipso gemere, quod sresisteute sibi lege peccati in membris couteri digne non jiossit, ut ad misericordiaepromissionem per lidem confugiat et hac ipsa fide impetret, quodcoutritione impetrare uon potest.Igitur fideiii potius sacerdos exigat et haue asserat poenitens dicendo'Ego credo', fidem autem certissime sentire potest in corde si eam haltet, »out Augustinus dicit, Et Pauhis ii. Corint. uk. 'Vosmetipsos tentate, si estisin fide: ipsi vos probate'. An uon cognoscitis vosmetipsos, quia Christuslesus iu vobis est, nisi forte reprobi sitis? Ecce scriptura docet fidemsentiri, et tarnen uegat omuia peccata intelligi, ac yier hoc fidei tutius ijuamcüutritioni imiitendum est. i-^QVINTYS DECIMVS.Magnus error est eorum, qui ad sacrameutum Eucharistiaeaccedant huic innixi, quod sint coufessi, quod non sint sibiconscii alicuius peccati mortalis, quod praemiserint orationessuas et pr aeparatoria: omnes illi iudicium sibi manducant et 20bibunt. Sed si credant et confidant, se gratiam ibi consecuturos,Haec sola fides facit eos puros et dignos.^1. Gov. 4, 4. Hie Paulus pro me stat, dicens : 'Nihil mihi couscius simi, sed uon inhuc iustiticatus sum'. Ecce omnia reiicit, nisi fidem solam, de (jua dicit9ibm. 3, 2G. Roma. iii. 'lustificaus eum qui est ex fide'. Quare adhuc dico, si fidem 25Mbm. 14, 23. excludas, omnia quae facis deceptiones sunt et peccata, Ro. xiiii. 'Omne quodnon est ex fide peccatum est'. Cum enim iu sacrameuto quolibet sit verbumpromissionis, ut superius ^ diximus, necessario sequitur, quod uou opus ullimi,sed fides exigitur, Quanquam verum sit, fidem non esse posse sine sequentibusoperibus. A^'enim inipii illi uos operibus tum ante fidem, tum sine 30fide raagnificatis perdere volunt: hos tu lupos devita. Crcde primum verbissacrameuti et hac fide purificatus: tum, si libet, praepara, ora et fac quaevoles. Oj)ortet enim accedeutem ad deum credere, et sine fide impossibile^Toc.'iJiest placere deo. Heb. xi. Et postulet iu fide nihil haesitaus, lacobi i.DECIMVS SEXTVS. 35Consultum videtur, quod Ecclesia in communi Conciliostatueret, laicos sub ntraque specie communicandos, nee Boemi9 potius exigat sacerdos et haue (J 1.5 iuuitendum sit C IS accedunt l' Witeberg.23 Paulus stat pro me, diceus C 37 Bohemi Witeberg. Erlaug.») Sictmcljr im ätoeitcn Slttitcl £.103 ff. »fll. £.115 Sliim. 1. -i Sictje «b. I©. 330 f.») ©. 101.


Assertio omninm articuloiutn M. <strong>Luther</strong>i per bullam Leonis X. jc. 1520. 123sub utraque specie coiuimiuicautes siiut haeretici et schismaticL'Hiuif articuliini revocavi libru de captisitate Babvlonica ^ et iterimihis scriptif^ re%'oco et dico; Boemos et Graccos in hac parte uec haereticos5 nee schismaticos sed Christiauissimos et Euangelicissimos esse, qiios et hisverbis oro et obtestor iu domino, ut in ea senteutia tirniiter penuaueant, cumpro se haljeant expressum textum Euangelii, longevimi et apud Graecos iniiiinc dieiu servatum catholicum usimi Eeelesiae dei, uec moveantur tvranniillius Roraani et Antichristi vastatoriis et impiis decretis, quibus alteram10 partem sacramenti per vim abstulit iis, quibus Christus ipse donavit, quicum sacerdotibus imperet utranque specieni sumere, causatus, unum sacramentumesse utranque speciem (id quod verum est), rursiLS laicis uuam prohibens,itenuu pro libidine causatus mendatio sibi ipsi contrario, integrumsacrameutum uuam speciem esse, sie aliud sacramentum laicis et aliud sacer-15 dotibus partitur, sicut et poenitentiae sacramentum superius' aliud Papae etaliud totius Ecclesiae fiuxit.iSecundo dico, Haereticos et schismaticos esse Papam et omues quiidolum hoc Romanum adorant, nisi forte laicos et rüdes excuset iguorantia,simplex fides et violenta huius Aji^sur captivitas, quia Euangeliimi Christi20 plane extinguuut et suiun eaput sequuntur, suumque sensura statuunt adversuscatholieam Ecclesiam dei, ut in multis aliis, ita et in huius sacramentiusu et sacerdotiuu coelibatu. Hi enim sunt haeretici et schismatici,qui terminos quos patres posuerimt transgrediuntur et a communi catholicaeEcclesiae ritu seipsos segregaut propriosque ac uovos ritus pro mera libidiue25 adversus Euangelium excogitant, id quod tacit et fecit Romanus ille Antichristus,nee veretiu- tamen impudens et blasphemum os suum in coelumponere et Graecam Ecclesiam ai'guere schismatis, quod ipse et nullus aliuscoepit primus et solus.Consultum itaque videtur milii nime, ut uon modo per Concilium sed30 per quanque diocesin quilibet Elpiscopus, etiam invito Papa, Christum secutusin Euangelio, rm-sus utranque speciem laicis daret. Quam diu, rogo, siuimusnos illudi humanis istis figmentis et statutis? An ignoramus, deo magis) @tc()c !8b. II «. 742 iinb VI S. 79 f.-) S^fll. «b. VI @. 505. ") Sgt.Ä. 121.


124 Assertio omnium articulorum M. Lutht'ii per bullani Lconis X. jc. 1520.ad deiim, quod nostri« peccatis luerentibus digui facti .suimifs, (jiiibus impiiadversarii veritatis alterain parteni sacranienti auH'erreiit et nus nostro sacramentospoliareiit. Nam hoc egü dico, si quis sciens omittat desydcraresalteui alteram etiani partem sacranienti, licet neutra necessaria sit, cum fidessola hie suffieiat, iiupiiim euin esse et Christum ab eo negari. Nee cavillis siiiorum uioveatur, qui garriuut, sub pane omuia accipi. Christus etiamsciebat, suh })aue onmia accipi, uihilominus tameu vinum instituit. Sciebat,uiunia sula fide percipi, et tameu sacramenta ordiuavit. Quo iure servusliomiiii sui mutat t)rdinationes? Ciu- sacerdotes uon etiam umnia sub paueaccipiuut? Nonne unus pauis et mium corpus sunuis omues qui de uuo loi.eor. 10, 17. paue et de uuo calice participanuis, ut Apostohis i. Corint. x. docet apertissime?At Papa laicus ab hoc uno corpore exchidere conatur, ckmi nontmines de uno calice vult participare, resisteus tum Christo, tum Paulo etuniversae Ecclesiae dei, tantum ut mysterium iuiijuitatis suae uperetur filiusille perditionis et hoiuo peccati. isDECIMVS SEPTIMVS.Thesauri Ecclesiae, uude Papa dat Indulgentias, uon suntmerita Christi et sanctorum.'Huuc jirobavi sie, Quia merita Christi suut res vivae spirituales etrsoi). fi. 5». sacrae, quae iustificant cor: 'Qui euim manducat carnem meam et bibit san- ;oguinem mcuni, vivet ineternum'. Verba et opera Christi omnibus sunt salutariaad vitam, quicunque ea apprehenderint, nee possunt uisi fide apprehendi:ideo nee ullus hominuui habet ea in potestate sua nisi solus ipse. Indulgentiaeautem suut remissiones satisfaetionis, quae niliil faciunt ad iustificationem:ideo insignis est blasphemia, merita Christi in hoc sordidum 25opus mortis ponere. Praeter haec, nullis scripturis sua probant, sed solaimpia illa extravagante Cle. vi. ex opinionibus Thomae insulsissimis et merisligmentis concepta.Ad haec, merita Christi sunt necessaria et jjraecepta haberi, siciit etI. eoi. 1, 18. fides: sie i. Corint. i. dieit, nobis Christum esse dei virtutem et dei sapien- 302.".....!Hijm. ,., 9. tiam, et Ro. v. nos in solo sauguine eins iustificari, et Ko. iü. ipsum ijositimi3Jöm. 3. . . . " o 1 • 1 . • •in propitiatonum in sanguine suo. nea mdulgentiae nee necessanae neepraoceptae sunt, sicut nee fidem habeut: ideo nihil faciunt ad salutem prorsus.Quod vero dicuut, merita Christi accipi dupliciter, uno modo permodum sati.sfactioni.s, alio per moduni iustificationis, Resjwudeo: Quid mihi 35et istis figmentis? scio, merita Christi etiam accipi hodie j)er modum pecuniae.Et in quo scelerum abusu non praetexuntur hodic merita Christi? Hacfingendi libidinc quidvis e (juovis faeere licebit, etiam deum ex ipso Satana,quod et faciunt atque fecerunt inipii isti indulgentiarii adulatores.©te^E 33b. 1 @. 280.


Assertio omniuni articuloium M. <strong>Luther</strong>i per buUam Leonis X. jc- 1520. 125DECIMVS OCTAVYS.Indnlgentiae sunt piae fraudes fidelium et remissionesbonorum operura, Et sunt de numero eorum quae liceut, et nonde numero eorum quae expediunt.'5 Erravi, fateor, ubi dixi, Indulgentias esse pias fraudes fidelium: sieenim a multis proverbio dici audieram, quos tune imitahar. Revoeo ergo etdieo, Indulgentias esse inipiissinias seeleratissimorum pontificum fraudes etimposturas, quibus et res et auiraas fidelium fallunt et jierdunt. Sed et hanepropositionem cum praeeedente et quattuor sequcntibus revoeavi libro de10 oaptivitate Babvlouica.'^Probavi enim superius,-' satisfactioucui aut iinllam requiri a deo autpi'orsus irremissibilem esse ab homine, quam requisierit, ideo indulgentiasistas prorsus nihil esse. Sic enim Adae et Hevae omnibusque nobis inqiosuitlaborem et mortem: sie oecidit et percussit multos in scriptura sanota15 pro peccatis: sed et P.salmo Ixxxviii. dicit 'Si peccaverint, visitabo in virga*i- s;iniquitates eorum'. Ideo merum figmentum est, quicquid de indulgenciisdictum et creditum est. Non enim Papa potest hoc verbum dei tollere.Damnent ergo psalmum istum, tum credani indulgentias aliquid esse. Sedet Haebreos xii. doeet Paidus, nos a deo patre disciplinari, et i. Corint. xi. usuv20 iudicari et corripi a domlno, ne damnemur. At sanctissimus ille x-ieariusdei in terris doeet, se posse tollere et remittere quae deus imponit: tampulchre convenit cum principe et rege suo, sicut Belial cum Christo.Si tamen aliquid esseut indulgentiae , quid aliud quam remissionesbonorimi operum essentV Nonne remittunt satisfactiones? Quid auteni sunt25 satisfactiones nisi bona opera bonaeque passiones? ut etiam hac rationcpestilentiores fuerüit indulgentiae, si aliquid essent, ipiam nunc, dum nihilsunt. Quae frans sceleratior (|uam hominibus bona opcni remittere et lieentiamdare pigritandi sub specie j)ietatis ad pecunias taiitum exugendas".'Revoeo etiara, quod dixi, eas esse de niunero eorum quae liceut. Hoe30 enim verum esset, si aliquid essent, Quia quod non est praeceptum nee consultuni,prorsus nee cxpedit nee necessarium est, sed mere licitum et arbitrarium: at tales essent indulgentiae. Nunc autem dico, eas esse de numeroeorum, quae fallunt et perdmit, cum sint nihil nisi fraudes sceleratorumsanguissugarum populi dei.35 DECIMVS NONVS.Indulgentiae his, qui veraciter eas conse((nnntnr, non valentad remissionem poenae pro jieccatis actualibus dobitac apuddivinam iustitiam.*9 revocayi in libro Witeberg. Erlang. 18 Sed ad Ebr. 12. docct Aposfulus Witpberg..Sed et Ebrae. 12. doeet apostolns Erlang. 28 exsugendas Erlang.') Sie^c m. II S. 3,50. 11. »b. I S. 240. ') Sicfjc SBb. VI S. 497 'j Siclje©. 112. «) Sieljc Sb. II S. ^7.


126 Asaoitio omnium aiticuloium M. laitheii per bullam Leonis X. n. 1520.VICESIMVS.Seducuntur credentes, indulgeutias esse salutares et adfructuni Spiritus utiles.'VICESIMVS PRIMVS.Indulgentiae nccessariae sunt solum publicis criminibus, set propriae eonreduntur duris solummodo et impacientihus.^VICESIMVS SECVNDVS.Sex generibus hominum indulgentiae nee sunt neeessariaenee utiles, videliect mortuis seu morituris, infirmis, legitimeimpeditis, bis qui non commiserunt crimina, bis qui erimina loconiniiserunt sed non publica, bis qui nieliora operantur.'Has propositiones, ut dixi, revoeavi antea* rogavique et adiiue rogoomnes tum Bibliopolas tum lectores, ut ea, quae de indulgenciis disputataot scripta a me sunt, exurant: nesciebam enim tum, cum ea laliorarem,Papam esse Anticbristum, qui bis et similibus operationibus erroris, Satana i^i!i. 89, 33. imperante, orbem perderet Cbristianum. Fixa est sententia divina Psal.lxxxviii.'Visital)o in virga iniquitates corum', qua mdulgentiae, quae virgam iniquitatcsvisitantem impiissime praesumunt remittere, fnnditus subvertunturet nibil nisi inane nomen esse monstrantur. Nee curanda bominum reproborum distinctio de cerebro suo couficta de poenis medicativis et satis- 20factoriis. Verba psalmi clare docent, peccata et iniquitates vii-ga visitari,Et nemo nisi insanus queat negare, virgam illam esse poenam pro peccatisinflietam, sive haue satisfactionis sive alterius negocii dixeris. Non ergocredas, etiam si angelus de coelo aliud docuerit, contra tarn manifestamscripturam, nedum si Draco blaspbemus de curia Romana aliud freniat. 25Non remittet bomo, aut tollet visitationem buius virgae.VICESIMVS TERCIVS.Excommunicationes sunt tantum poenae externae, nee privanthominem communibus spiritualibus Ecclesiae orationibns.'Hunc satis firmiter probavi in sermone de excommunicatione, etiam per soipsorummct verba, ubi Papa dicit üb. vi. de sen. excom. Medicinalem et nonmortalem, non erädicantem esse excommunicationem. At si privaret spiritualibuscommunibus bonis, certe moiialis esset, quia animam separaret adeo. P^go autem fortioribus nixus sum, quia in potestate hominis non est,6 proprie (' 1:1 Ijiljliopolos C 22 potest negare C 30 ILiiic AC WiteLerg.Erlang, (ofiige ScSntt ift f^iracötic^ not^toenbig)') ©tet)c aSb. I S. .587. ') gicl)C 'M. I S. 012 imb S. ß09. ') Sicf)c S^b. I©. .552. *) ©. 125 itnb S8b. VI ©. 497. ') ©iff)e »b. I ©. «39.


AssPi-tio oniniuni articulonim M. <strong>Luther</strong>i ppi- liullam Loonis X. jc. ir)20. 127ut quis eretlat vel iion credat. Sola auteni fidcs vel inorcdulitas copulatvel separat aniniam Ecclesiae ilei, sii-ut Chi-istus difit Marci ult. 'Qui cre- othvc. le, i«.diderit salvus erit, qui non erediderit eondemnabitiir\ NuUiis est fere artieulorura,qui luanifestioi-is sit veritatis quam iste, ut ego non possim satis5 laudare divinam pro\identiani, quae draconem istuni antiquum cum Papa etrabidis jiapistis suis sie exeaeeavit, ut in tarn claram veritatem etiam aseipsis statutam impingerent, qua vel una eaeeitatc totius huius Bullae autoritateninon modo mihi sed toti orlii merito contemjitam reddiderunt.VICESIMYS QYARTYS.10 Doeendi sunt Cliristiani plus diligere exeommunieationen»quam timcre.'Probatur, quia ipse Papa dioit eam esse racdieinalcm, non mnrtalem,sed diseiplinantem. Sed id quod medicinale et vivifieans est nemo deliettimere, nisi ii qui haue Bullam oomposnenmt, fiu-iosi seilicet, qui medieinam15 et vitam timere et non amare docent, imo amari damnant et timeri maudant.Neque enim ipsos fnriosos videas sie a communi sensu omninm rerum abhorrere,ut vitalia et medicinalia timenda censeant. Verum digua Bulla suisautoribus.Quis non superbiat damnatus ab his perditis et miscris hominil)iis".'VICESIMVS QYINTVS.20 Romanus pontifex, Petri successsor, non est Christi vicariussuper omnes totius mundi Ecclesias ab ipso Christo in lieatoPetro iustitutus.^Hüne farillime pi'obo per experieutiam. Nunquam enim fuit superomnes Ecelesias totius numdi Homanus pontifex, sed neque adhue est neque25 unquam in futurum erit, ut spero. Quid ergo neeosse est multis in hac redigladiari, cum ipse omnium seusus nobis ostendat rei veritatem? Nequeenim super Ecclesias Graeciae, Indiae, Persidis, Aegypti et Affricae unquamfuit neque adliuc est, quod cum magna querela et dolore confitentur ipsimet,frustra tarn multis studiis in haue rem consumptis.30 Sed dicent 'de iure, non de facto loquimur, et non quid faciant, sedquid facere deberent Ecclesiae illae rebelies, cjucrimus'. Respondeo: Hocpro me facit. Si enim iure divino iustitutus esset hie primatus, esset sinedubio aliquando impletus, cum non praetereat a lege dei uuum iota, quodnon impleatur, etiam portis inferi non praevalentibus coutrarium, et omnia35 quae deus praecepit sunt ab aliquibus saltem impleta, et quae promisit, suntsimpliciter et semper et ubique impleta. At primatus iste ne una qnidem3 vcre articulorum Erlang. 4 possuni A 20 non Cliristi viearhis est superWiteberg. 24 est nee unquam VViteberjj.') Sic^c »b. VI S. 70. •') Sif^c 3


128 Assertio omniurn articulorum M. <strong>Luther</strong>i per buUam Leonis X. k. 1520.hora impletus est uiiqiiam. Impossibile autem fiiisset eiim non impleri, sivel jiraeceptus vel promissus fiiisset. Eligant ei^o quod voliint. Dens primaturaPetri iustitiiit ac promisit, et nunquam implevit. Ei^o raentitus est.Si non raentitus est, nunquam instituit neque [)roniisit. Hanc ratiuncnlamneque solvunt neque solvent unquani onines Papistae in unura cahos oonfusi.••Praeterea quiil non audeant praesiniiere, qui primatnni tribuunt RomanoEpiscopo, si non moventur insii])ei'al)iii et a seipsis confesso arguraento, Qnodoranes Apostoli aecjuaies fuerunt Petro et nulluni eorum ipse elegit, fecit,confirmavit, misit aiit aliquid niandavit? Quid eniin facerent, si semel missnnialiqueni a Petro [lossent ostendere, sicut nos ostendinius ' Petruni ab aliis loaugi*. 8,14. missum, Act. viii.?Miser ille lionKi Komanus Ejiiscopus suam ecclesiam Romanam nequeregit neque pascit, sed neque potest. Deinde Cm-iam snam, omnium seelenimlernam, etiam nntrit ac fovet et totius orbis Elcclesias sibi an-ogat ad regendum,imo nee suara personain regere iain a multis saeculis potuit. Tarn crassas i5tenebras temeritatis adhuc non palpanius, Et liec figmeuta verbonim incompositissimaadhuc adniittimus, vere credentes, cum vere pascere ac r^erevclle aut posse omnes ecclesias, qui suam proxiraara etiam vastat. I^upiisin sno ovili pastor erit in alieuis?Unum hoc ego adniiror, Cur totus orbis hoc primatu carere non )X)ssit, ?ocuius opus et officium nunquam sensit nee untjuam sentire potest? Quidenim principatus sine opere, imo contrario opere? Si ecclesia stat sine illiusoperc et officio, etiam sine ipso primatu stabit, et sine dubio melius stabit:perinde enim est, ac si nullus sit, cuius opus et officium nulliim est. Quidergo garriunt miseri, papatum esse oportere ad regendam ecclesiam uni- 25versalem, ne sit acephala? quando regitur ab illo? Non est acephala, quaecapitis sui neque raotum neque sensum, immo contrarium experitur? Vaelualedictis illis figmentis, quibus tot animas faUunt et perdunt, dicentes'capnt, Caput ecclesiae', cum nulluni sit capitis uspiam indicium. Quam vere2. >uctr. 2, 3. dixit Petrus ii. Pet. ii. 'Et fictis verbis in avaricia de vobis negociabuntur' ! 3"Tarnen quo magis pateat operatio Satanae in errore isto, videamus,qnibus verborum lallaciis et figmentis euni primatum probaveriint.wattd. K,, Primum adducunt illud Mattli. xvi. 'Tu es Petrus, et super hanc petramedificabo ecclesiam nieam, et portae inferi non praevalebunt adversus eam.Et tibi dabo daves regiii caelorimi. Quodcuuque ligaveris super terram Ac' 3'-Hie per petram iutelligunt potestatem Petri seu Papae moiiarchiamillam, super quam aedificari volunt totam Ecclesiam, id est, ecclaesiam snbiiciliuic potestati. Haec adulteratio et depravatio liuius verbi Christi et impiissimaet intolerabilis est. Quod evidenter monstrabo in hunc modum.5 neque solvunt nee solvent Erlang. cliaos Erlang. 29 vere vixit A 30 verbisavaritia Erlang. 32 proljavorini C 33 Mattli. 17. Erlang.') Sictjc Sb. II ©. 203.


Assertio omnium articuloruni M. <strong>Luther</strong>i per bullam Leonis X. ;c. 1520. 129Christus dicit, quod portae inferi non sint praevaliturae unquani adversiishanc sive petram sive Ecclesiam super petram edificatam. Nihil cnim refert,sive adversus petram sive adversus Ecclesiam nou praevalere iutelligantur,immo periculosius est adversus petram quam adversus Ecclesiam praevalere5 illas, cum ruente petra Ecclesiam super petram sitam necesse quoque sitruere, non autem econtra. Cum autem nemo possit negare, Papam et omnempotestatem eius saepius fuisse una cum iis, qui sub eo etiam pertinacissimeagunt, sub peccato et impietate pessimoque abusu, ac per hoc portas inferihorribiliter in eos praevaluisse, eosque occupaverint , maxime in hodiemam10 diem possideant, cum hodie non serNaat ea potestas, nisi ad vastationemEcclesie, ut omnium sensus cognoscit, manifestum est, petram aliud quippiamsignificare quam potestatem illam portis inferi tam horribiliter subiectam etservi entern.Quare impiam et intolerabilem blasphemiam esse dico, per petram,15 qua solus Christus, id est verbum et fides eius insuperabilis, significatur,intelligere potestatem illam monarchicam, Satanae servam et officinam. Solaenim fides in Christum est, quae nullis inferi portis ad ullum peccatum potestsubverti. Patet ergo, quam insigni blasphemia multi pontifices in suisDecretis petram detorserunt ad suam potentiam et verbum 'aedificare' ad20 Ecclesiae externam subiectionom. Si enim edificantur supra petram, quiPapae Monarchiam colunt, necesse est, ut portae inferi nihil in eos possint.Cum vero portae inferi in nuUos homines plus possint quam in eos, quireligiosissirae Papae subiecti sunt (sunt enim omnium, quod videmus, sceleratissimiet impiissimi omnium demonum et vitiorum servi), patet, quod nihil25 minus potestas illa sit quam petra ista et illi nihil minus sint quam edificatisuper hanc petram.Adeste ergo huc, Papa et omnes Papistae in unum, conflate studiavestra omnia in unum, si forte possitis hoc \-inculum dissolvere. Saltemhaec autoritas contra vos evicta triumphataque est. Nonue haec autoritas30 hactenus fuit vcstrum unicum praesidium? Nonne per omnia Decreta iactataceu rupes invieta huius potestatis"? Prorsus in nullo alio verbo vobis credimus,donec hoc mendacium et hanc blasphemiam dilueritis. Suspecti,inquam, eritis in omnihus aliis, semel deprehensi in tam crassa temeritatedepravandi verbi dei. Mitius sane eiTassetis, si per petram intellexissetis35 sanctum Petrum, quem aliquot S. patres fundamcntum Ecclesiarum, sedproptcr fidem suam, non propter potentiam externam, dixerunt. Non enimidem est 'Sanctus Petrus propter fidem verbi Christi' et "^potestas papae sinefide et verbo, .superabilis per portas inferi'. Quotl si etiam aliquot patresin sententia vestra habeatis, frustra eos iactatis, Quia nos darum Euangelii4 ecclesiam non praevalere Erlang. 5 supra petram Wlteberg. Erlang. 7 cum20 super petram t' 21 XIonarchicaT» Cbis C 9 maximeque C 19 detorserint ('23 quos videmus Erlang. :J6 fidcui eius ('Sut^exl aßetfe. VH. 9


130 Assertio ouinium articulorum M. Liitheri per bullani Leonis X. jc. 1520.seusum habemus, merito omnibus praeferenduin. Atque ne alieuis virtiitibusglorier, loanuis Huss, iuiquissime a vobis combiisti, haec est vnctoria in hoeverbo Christi, immo ipsius Christi, ob quem ille exustus est: non enim exmeo capite sed ex illiiis libro de Ecclesia Scripte et a vol)is damnatohaec habeo. 5300.21, 15 ff.Alteram qiioque aöerunt autoritatem loannis ulti. Dixit lesus Petro'Simon, amas me? pasce oves meas' &c. Hie volunt omnes oves Petro etPapae commissas, iterum solita impietate verbuni Christi figmentis suisadulterantes. Christus enim amare et paseere exegit. Uli vero impudentercontra os Cliristi dicunt, non esse necessarium amorem ])astori, cum potestas 10sit ferenda, etiam si in malo sit usu et non amet. Deinde verbum 'paseere'veneno suae giossae exponunt pro eo quod est 'praesidere' et 'superioremesse'. Et sie verbum Christi extinguunt et contrarium sensum sub eodemproponunt.Dico ergo: Si potestas mala est ferenda, hoc non docetur a Christo in 15hoc verbo. Hie non nisi amans Christi Petrus requiritur, qui si amansChristi non fuerit, nihil ad eum verbum istud. Quare sequetur, et Papamnon esse Papam, si non amat Christum, et eum qui amat, etiam non Papa,esse Papam, si hoc verbo papatus instituitur. Amor, inquam, hie instituitur,non potestas, quae sine amore esse potest. 20Secundo, verbum 'paseere' significat non 'praesidere', sed 'servire': nonenim potestatis sed ser\'itutis verbum est, licet et hie suis torsionibus, illusionibuset confusionibus verborum potestatem illam servientera faciant.Verum cum paseere sit Euangelium Christi praedicare et tractare, Impossibileest, ut papatum significet, cum aliud sit esse Papam, ut videmus, et 2,1aliud Euangelii ministerium, ut non possint ambo eodem verbo siguifieari,nisi quo modo petra signifieavit illis papatum et fidem Christi.Eademque ratione concluditur, toties Ecclesiam sine Papatu esse, quotiesPapa nee amat nee pascit, id quod et vermn est. Nam ubi non est verbunidei, ibi non potest esse Ecclesia, cum per verbum uascatur, alatur, vivat et 30servetur. Cum autem Papa raultis saeculis nee amaverit nee paverit, ubimansit papatus et Ecclesia, praesertim cum Ecclesiam sine Papatu, id est,amore et pastu, esse non posse tarn fortiter asserant? verum ad has rationesoculos et aures claudunt, qui tamen, si \'icesimam ]>artera huius roboris prose haberent, caelum et terram clamoribus replerent, cum nee sie voeiferari 35desinant, cum nihil nisi mendacia infirmissima pro se habeant.Reliquum est ergo, Ut sicut Augustinus et ipsimet sentiunt, hunc locumloannis nihil ad monarchiam sed ad generalem omnibus pastoribus Eeclesiarumdoctrinam pertinere. Et eam Ecclesiam quae sub Papa i-egitur, quia2 lohannis Witeberg. Erlang. 6 lolian. Witeberg. Erlang. 13 exstinguunt Erlaug.18 etiam si non papa sit, esse C 30 per verbum paseatur C 31 autem multis seculisPapa ncc C 33 .isserat A Erlang, asseratnr Witeberg. 38 lohannis Witeberg. Erlang.


Assertio omnium articulorniu M. <strong>Luther</strong>i per bullani Leonis X. jc. 1520. 131sine amore et pastii verbi dei regitur, nihil minus quam Ecclesiam esse, Etipsum Papam nihil minus quam Pastorem Ecelesiae dei esse, sed Idolumadversarium Christo et Euangelio eins. Ubi ergo nunc stabit fictitius isteprimatus, postquam duo hi loci, quibus nititur principaliter, prorsus contra5 eum facere conviucuntur? Non ego tantillum curo, quod longitudinem temporis,multitudinem et magnitudineni couspirantiuni mihi obiectant, quodtalibus ai'gumentis muudus contra Apostolos quoque usus fuerit, et tamenab hoc veritatem Euangelii recentem, a paucis et idiotis praedicatam, redarguerenon potuerunt.10 VICESIMVS SEXTYS.Verbum Christi ad Petrum 'Quodcunque solveris superterram &c.' extenditur duntaxat ad ligata ab ipso Petro.'Primum nego, ad solum Petrum hoc Christi verbum esse dictum,neque ego hoc unquam dixi. Interrogavit enim omnes discipnlos, dieens15 'Quem vos me esse dicitis?' Et Petrus omnium persoua respondit 'Tu esChristus': ita et in omnium persona accepit claves. Quare notandum, quodsanctitas sanctissimi domini Papae hoc loco mentitur, sicut est moris einsatque stili.Quod autem potestas solvendi latior sit quam potestas ligandi, aeque20 mentitur sanctissimus ille: non enim hoc poterit probare ullo modo, Quiasicut Christus dicit 'Quodcunque solveris', ita dicit 'Quodcunque Hgaveris', S!attti.i6,i9.utrobique eodem signo universali utens. quare parem esse utranque potestatemapertissiraa verba probant Christi, ut nihil moveant, quae sanctissimus incontrarium blasphemat: non enim ei credimus nuda dicenti, multo minus25 contra apertara veritatem insauienti et blasphemanti.YICESIMYS SEPTIMYS.Certum est, in manu Ecelesiae aut Papae prorsus non essestatuere articulos fidei, imo nee leges morum seu bonorumoperum.^30 Probo hunc sie: i. Corint. üi. Tundamentum aliud nemo potest ponere i. gor. 3,11.praeter id quod positum est, quod est lesus Christus'. Hie habes fundamentumab Apostolis positum. At omnis articulus fidei est pars huiusfundamenti, quare poni alius articulus quam positus est nullus potest, Superaedificariautem potest, ut idem dicit. Et ideo Papa debet nobiscum ponii.aor.3,i2t.35 et super aedificari, non autem ponere: omnia enim credenda sunt in scripturisexposita plene.Permitto tamen, quod Papa condat articulos suae fidei et suis fidelibus,quales sunt, panem et vinum transsubstantiari in sacramento, Esseutiam dei8 ob hoc C Witeberg. 22 utramquo Erlang. 37 suae fc'^tt Witeberg.n Sief)e 58fa. I ©. 53Ü.'-) @ief|c SPb. TI S. 427.


132 Asscrtio omiiium .articulornin M. <strong>Luther</strong>i per )iullain Leonis X. k. 1520.nee generare uec geuerari, Aniniam esse formam substantialem corporisliuraani, Se esse Imperatorein mundi et regem coeli et deum terrenum,Animam esse immortalem, Et omnia illa iufinita portenta in Komaiio sterquiliuioDeci-etorum , ut, qualis est eins fides, tale sit Euangelium, tales etfideles, talis et Ecclesia, et liabeant similem labra lactucam et dignum jiateUa ssit operculura.Nos vero, qui non Papani sed Christian! sumus, seimus, qund nihilest fidei et bonorum morum, quod non abunde in literis sacris sit cxpositum,ut neque ius neque locus sit alia statuendi ullis homiuibus.Porro cerimonias potuit Ecclesia ordinäre, sed eae in arbitrio sunt lo1. Gor. 7, 23. omniiun fidelium, sicut dieit i. Corint. \'ii. 'Empti e.stis precio, nolite fieriUoi. 2, 8. servi hominum', Et Col. ii. 'Videte, ne qnis vos deeipiat per inanera philo-.sophiani et fallaciam secundum traditionem hominum, sceundnm olementahuius mundi, et non secundum Christum\Concedo ergo, Papam habere potestatem condendi leges, Sicut Assur isNimbrod habuit, nt esset ro])ustus venator in terra coram domino, iit extinguatOTiitii).24,4f. libertatem Christianam. Probatur haec potestas per illud Christi Matt, xxiiii.Videte, ne quis vos seducat: multi enim venient in nomine meo die«utesWatii).s4,t.^. 'ego sum Christus', et seducent multos. Et iterum: Cum videritis abominationemstantem in looo sancto, quae dicta est a Daniele propheta (qui 20iKntti). 24,legit intelligat: Surgent enira pseudo prophetae et pseudo Christi et .seducentmultos) Tunc, si dixerint 'Ecce hie aut illic est Chri.stus', nolite credere:dabunt enim signa et prodigia, nt in errorem ducant, si fieri potest, etianii.iini.4,iff. electos. Ecce praedixi vobis. Et i. Tim. iiii. 'Spiritus manifeste dicit, quiaTnii. s, 23 ff . Namin novissimis temporibus discedent quidam a fide attendentes spiritibus 25erroris et doctrinis daemoniorum in hypocrisi loquentium mendacinm etcanteriatam habentinm suam conscientiaui, jirohibentium nubcre et abstinerea cibis, quos deus creavit ad percipiendum cum gratiaruiii actione fidelibuset his qui cognoverunt veritatem'.Ecce non solum hie probatur potestas papisticarura doctrinarum et 30legum, sed etiam admonitio nostri, ut ab iis pseudo magistri.s caveamus, quicerimoniis hie et illic Christum o.stentantibus nos a fide syncaera alienant.et Daniel, viii. praedixit, Antichristum fore regem impudentem facie,hoc est, sicut Hebreus habet, Potentem speciebus, pompis et cerimoniis externorumoperum, extincto Interim spiritu fidei, sicut videmus impletum tot 35religionibus, ordinibus, collegiis, ritibus, vestibus, gestibus, edificiis, statutis,r«gulis, observautiis, ut nnmernm uominum eorum vix recites, quorum nullusEuangelium curat, donec iirita facta sint omnia mandata dei, praesertim10 sed liae C Witeberg. 12 Col. iii. A C:ulIos..ien. üj. (' IC Nimioil Wifeberg.Erlang. cxstinguat Erlang. 19 sed seducent C 2.") discedanf C 34 EbraeusWiteberg. Erlaug. 35 cxstincto Erlang.


Assertio omnium articulorum M. Luthei-i per bullam Leonis X. jc. 1520. 138priiiceps iusticie fides Christi propter traditioues iias liomiuum impioruni.Et haec quideiu milites fecerunt, Et liaec regno Antichristi couveiiiebaiit.VICESIMVÖ OCTAYVS.Si Papa cum magna parte Ecclesiae sie vel sie seutiret,5 nee etiam erraret, adhuc non est peeeatum aut heresis contrariuraseutire, praesertim in re non necessaria ad salutem, donec fueritper Couciliuin universale alteruni reprobatum, alterum approbatum.'Haec in indulgeutiis dixi, minus tuuc rernm peritus. Stulte enim dixi:10 qnare articulum damno ipsemet. cum enim in eo quaestio de rebus nonnecessarüs ad salutem versetur, non debui Papae aut Coneilio tribuere tantumpotestatis, ut e non necessaria re necessariam facere possent. Sed sie debuidicere, sicut et nunc dico: Si Papa et Concilium sie desiperent, ut in rebusnon necessarüs ad salutem determinandis tempus et studia perderent, habendi15 et contemnendi essent pro fatuis et insanis cum omnibus suis determinationibuslarvaHbus, cum tarn midta sint necessaria ad salutem, quae solatractari oporteat. Talis autem fatuitas est, qnod de indulgeutiis, de primatuPapae, de transsubstantiatione panis et infinitis aliis nugis ad rem nihil pertinentibussepius in conciliis determiuaverunt, de quibus Paulus i. ad-u Timo. iiii. 'Stultas autem et anilcs fabulas devita'. i. lim. t, i.Laudo ergo egregiam Bullam istam, quae Papae et Coneilio tribuitnegocinm rerum non necessariarum ad salutem: neqne enim digui sunt alionegotio, quam ut statuaut, definiant, servent alieua, impertiueutia et nonnecessaria ad salutem. Quid enim illis et salutiV Sed et Bidla ipsa, ut25 proles imitetur parentes suos, fere non laljorat nisi in articulis ad rem prorsusnihil pertinentibus. Cum ergo e non necessarüs necessaria faciant et haecneglectis interim fidei documentis pro articulis obti'udaut populo dei, noniutelligimus adhuc eos, operante Sataua, operationibus erroris Ecclesianivastare? Quid enim potest esse nisi error, qiiod, cum necessarium non sit,30 necessarium arbitrio hominum etBciturV ut hominum spem edificent superarenani, ut credant necessarium, quod necessarium non est. O vos impüssimianimarum seductores, quam scelerate illuditis i)opulo dei!Igitur sive Pa])a sive pars sive Cloncilium sie aut sie sentiat, neminidebet esse preiudicium, sed abundet quisque in sensu suo in eis rebus, quae35 uecessariac non sunt ad salutem. In libertatem enim vocati sumus, ut nonsit necesse credere verum, quod alius homo sentit vel dicit, oonteuti eiscredere, quae in scripturis docti sumus. Si vero Papa poterit ullo iota probare,se habere ius condendi etiam minimam legis literam, nedum articulos9 Haec de Indulgeutiis Witeberg. 19 ad fc^tt Witebeig. uiib Erlang. 20 Stultus A') ©te^e gjb. I ©. 583.


134 Assertio omnium aiticulorum M. <strong>Luther</strong>i [ler bullam Leonis X. K. 1520.fidei statuendi, libeuter haec revocabo. Usum et praesiimptionem, quibusliactenus praevaluit, nou curo, Scripturas saiictas qiiaero, quandoquidemomnia, quae in ecclesia fimit, e scripturis sanctis autoritatem et cxeniplumb.Woi 4,2. habere debent. Sicut dleit Deutrom. iiii. 'Nou addetis ad verbum quod loquortsiiiU 2, 7. vobis , Dec auiferetis ex eo', Et Malach. ii. 'Legem dei requirent ex ore 5sacerdotis, quia augehi.s domini exercituum est'.VICESIMVS NONVS.Via nobis facta est enervandi autoritatem couciliorum etlibere coutradicendi eorum gestis et iudicandi eorum decretaet confidenter confitendi, quicquid verum videtur, sive pro- lobatum, sive reprobatum fuerit a quoeunque Coucilio.^Quam maligniter et insidiose sanctissimus ille Christi vicarius captatmea verba! Sic enim pooit hunc articuhim, ac si ego vohierim Concüiisresisti pro cuiusvis libidine. Ego enim docui Conciliis dissentire et resistere,si quando contraria vel scripturae vel sibi ipsis statuissent. Scripturam, isinquam, volo iudicem esse Conciliorura. Quod dixi propter concilia illanovissima, in quibus nihil definitum est iuxta scriptiu-as, sed omnia secundummera hominiim statuta et soninia, si qua optima statuta sunt, ut potiushomiuum conciliabula quam Ecclesiae concilia dicere possis. Nam quidConstantiae statutum sit, videbimus iufra.^ 20Quod si etiam nunc dicerem cuilibet pro libidine licere Conciliis resistere,recte dicerem, quia articulo praecedente confitetur sanctissimus vicariusdei, se in Conciliis determinare ea, quae non necessaria simt ad salutem,eaque posse vertere in necessaria : ideo non solum resisti ei licebit, sed etiamsicut delyrum aut morionem rideri a morionibus oportet, ut qui in rebus 25sacris tanta vel levitate vel amentia etiam iocari et nugari tum audeat ipsetum cogat alios.Adduxi' autem pro mea seutentia Panormitanum de elect. c. Significasti,dicentem, plus esse credendum imi privato fideli quam toti Concilioaut Papae, si meliorem autoritatem vel rationem habeat. Cur hunc non sodamnavit sanctissimus Christi vicarius? Quid in meis verbis odiose criminatm-,quae aliunde pendent? si uni privato plus credendum est quam Concilioin aliquo casu, nonne autoritas Conciliorum quoque subiecta est eidemprivato fideli? Sed finge Panormitanum hoc non dixisse, quid ad Paulum®ai. 1, 8. dicemus, qui Gal. i. dicit 'Si angelus de coelo aliud Euangelisaverit, ana- 35thema sit'? Vide hie, sanctissime Papa, Paulus anathema iubet esse, etiamsi Angelus de coelo aliud docuerit. En quanto magis anathema esse debet,5 Zach. ii. A unb cntftJiec^cnb alle Sonbet= unb ©efammtauägaben 19 quam conciliaEcclesiae dicere C 37 Et quanto C Witeberg. Erlang.') ©iel)e 58b. II ©. 406 unb 404. =) ©. 135 f.') ©ic^e »b. II ©. 10.


Assertio omnium articuloi'um M. Lutheii per buUam Leonis X. jc. 1520. 135si Papa de terra vel C'oucilium de iiiferno aliud docueriiit. Idem i. Coriii. xiiii. i.Gor. u.so.'Quod si sedenti revelatum fuerit, prior taceat'. Nonne et hie Apostolusdoceuti et maiori obstruit os, iibi sedenti et iuleriori aliquid fuerit revelatum,et plane maiorem subiieit miuori? Quid ergo sibi arrogat Papa et Con-5 eilium eontra haec seripturae sanctae exempla et documenta? Paulus etiamrepreheudit Petrum Gal. ü. et lacobus Act. xv. niutavit Petri sententiam.oipjirtT'ls',Nee ipsi Apostoli in suo Coucilio quicquam statuerunt de .sola praesumptione"''Spiritus, sed per scripturas sua probaverunt. At uos incomparabiliter minores,statim ut nobis quicquam rectum visum fuerit, Coucilii titulo in articulum1» fidei vertimus.TRICESIÄR^S.Aliqui articuli loannis Huss condemuati in Concilio Constantien,sisunt Christiauissimi, verissimi et Euaugelici, quosuec universali.s Ecclesia posset damnare.'n Erravi et hunc articulum revocavi^ et adhuc revoco in hoc,


1;3G Assertio oiuniuui articulonim M. <strong>Luther</strong>i per liullam Leonis X. jc. 1520.inulto miuus Papam, ferenduin tameu sicut quem vis alium tj-rannum. Egovero, etiam si sanctus Petrus hodie praesideret Romae, negabo RoinauumEpiscopum esse Papam. Papa enim res ficta est in mundo, neque fuit necjueest neque erit sed fingitur esse. Quare ipsam sedem Bestiae nego, nihilraoratus, sit ne bonus an malus, qui in ea sedet. Sedes, inquam, quae sit ssuper omnes sedes, nulla est in Ecclesia super terram iure divino, sed omnessunt aequales, Quia una fides, unum baptisma, unus Christus, unus pater,qui operatur omnia in omnibus, qui est super oimiia, per omnia et in omepi).4, 6. uibus, Eph. iiii. Deinde Decretales Papae non dico Apom^has, sicut Viglephuset Huss dicere iactantur, sed impias et Christo adversarias, solo •«spiritu Satanae efflatas, qua causa et eas exussi ^ cum fidutia.Fortassis et in hoc peccavit Joannes Huss, quod duodecim ConsiliaEuaugelica fecit, cum non sit nisi unicum virginitatis sive coelibatus. In(jua tamen re deceptus est per impiam Thoraae et Thomistaruin Theologiani.Ita boni isti viri ea, quae in loanue Huss optima sunt, damnaverunt, quae i5vero non bona, probaveruut. Articulos ergo loannis Huss daninatos omuessuscipio, paratus defendere eos per Christi gratiam, invito illo rerum portentoet abominatione , (juae sedet in loco sancto. Verum omnia loannisHuss, et si ab illis probata, non admitto, ut dixi.TRICESIMVS PRIIMA^S.In omni opere bono iustus peccat.^Fiuitis tandeni articulis illis uugalibus, iu (juibus nee pietas nee eruditiodoceri vel audiri potuit, sed de superbia et abusu Romanae abomiuationiscoacti sunuis perdere verba, operas et tempus, revertimur nunc ad resserias et salutares, nempe ad gratiam, libfrum arbitrium, peccatum, de gloria 25hominum ad gloriam dei transeuntes , de quibus rebus et primis articidisnon nihil tractavimus.Hunc autem articiüum ego iu Galatis meis', deinde iu resolutionibus *atque adversus doctrinales damnatores et inceudiarios Lovanienses ' tarncopiose, praeterea eundem duo eruditissimi viri Theologi D. Andreas Carl- austadius ^ et loauues Dolitius' aeditis libris sie declararunt, ut in adversaiüisincredulis nihil aliud videani quam aures aspidis surdae et obturautis auditum2. lim. 4, 4. suum seu, ut Apostolus ait, ad fabulas eos conversos a veritate auditu averso.5 in eo sedet AC 12 lohauues Witeberg. Erlang. Concilia C 1.5 lohaniie AViteberg.Erlang. 16 lohannis Witeberg. Erlang. 18 lobannis Witeberg. Erlang. 30 hinter copiose.fügt C no(i^ tractavi, bie ed. Witeberg. declarayi ^inju, leitete lögt bann o6cr praeterea Bi§declararunt in QtiU 31 fort, »eil ßattftoblä batin lofienb gcbac^t ioitb 33 audito AC') 3tm 10. Secembet 1.520. =) ©ie^e »b. II ©. 416. ») »b. II ©. 587.*) Sgl. Sinnt. 2. ') Sb. VI ©. 190. ») Sgl. Epistola Andreae Carolostadii adversusineptam et ridiculam inventionem loannis Eckii argutatoris, qui dixit Lipsiae,cum urgeretur, opus bonum esse a deo totum, sed non totalitär. 1519. ') Sgl.SSb. VI ©. 171.^


Assertio omnium articuloium M. <strong>Luther</strong>i per bullam Leonis X. ;c. 1520. 1;37Quid illi admitteiit, qui iiubes has testimoniorum sanctorum nou admittunt?2. lim. 4. 2.Attamen iustandum est inandante eodem Paulo oportuue, importune, ob hocipsiiru quod sanaiu doctrinam nehmt sustinere.Quid ergo meum articulum damuant"? daninent ilhid Esaiae Ixiiii. 'EtSn'e«, g.5 facti sumus inimuudi omnes uos et quasi panuus meustruatae universaeiustitiae uostrae', Et ilhid Eccle. vii. 'Non est homo iustus in terra, quifaciat bonum et non peccet'. Obsecro, qui universas nostras iustitias immuiidasdicit, nonne omne opus bonum peccato poUutum asserit? damnenttätet'- 7, 21.et illud Psal. cxlii. 'Non intres in iuditium cum servo tuo, quia non iusti-l*i- U3, 2.10 ficabitur in conspectu tuo omnis vivens'. Deus enim, iustus iudex, bonumopus damnare non potest: cum autem hie dicat, non iustificari uUum viventem,etiam servum dei, planum est, nulluni opus bonum posse iustum iudiciumdei sustinere, quare uec plene bonum est.Et ad ea, quae primis articulis diximus, redeundo, probavimus, hominem15 sanctum spiritu coacupiscere adversus carnem et carne adversus spiritum,esseque per haec duo ciun Apostolo Paulo servum peccati secundum carnem Sioi". ?. 22 f.et servum dei secundiuu mentem, ac per hoc persona ipsa iusti partim estiusta, partim peccatrix. Si ergo omnis persona simul peccatrix est, dumiusta est, quid evidentius sequi potest quam ut opus quoque partim sit bonum,M partim malum? cum Christus dicat et natura monstret, talem esse fi-uctum,qualis est arbor, \'itium arboris certe in fructu seutitur. Nou enim bonaopera faciunt iustum (ut saepe diximus), sed iustus facit bona opera: at taliafaciat, necesse est, qualis est ipse, impertectus imperfecta, iustus iusta, malusmala. Si haec ratio et autoritas non movet, nescio, quid movere possit.2''Forte dicent et admittent, Iustum in opere bono deficere quidem, sednou peccare. A^erum superius* abuude probavi, hunc defectum esse verelieccatum. Est enim omissio illius praeccpti 'Diliges dominum deum ex toto SKnu. 12, w.corde tuo, ex omnibus viribus tuis, ex tota auima.' cum autem caro resistatspiritui, darum est, quod vires caruis non diligant deum, ac per hoc peccant30 in hoc praeceptimi. Si euim sie elabi volunt per nomen defectus, ne peccatumcogantur admittere, Elabar et ego et dicara, adulterium non essepeccatum sed defectum. Qua euim ratione illud carnis concupiscere contraspiritum non est pec^^atum, eadem et adulterari non erit peccatum, quanquam,ut dixi, proprium sit eorum iuveutuni appellare defectum, quod scriptura35 peccatum appellat. Et sicut ipsi faljulantur, suos defectus non esse contralegem, sed defectiones a lege, ita ego quoque negabo, adulterium esse contralegem, sed solum defectum a lege.Et quid faciimt his suis loquutionibus , nisi (juod aliis quidem verbisidem


138 Assertio oinniuin articuloruni M. <strong>Luther</strong>i per Ijullaiii Leonis X. !C. 1520.se post acc-eptam gratiam mimdum esse et iani gratia ad peccati ulteriorispurgatiouem uon egere? id quod propriissime Pelagianum est, sed sub verbiscatholieis propositimi. Ita Christo non habent opus ad iusticiam, nisi inprimo instanti contritionis, nisi quod Pelagiaui nee ipso primo instanti gratiaindigere voluerunt. 5•tiioti 9, 3. Cur non damnant Gregorium super lob. ix. dicentem : Sanctus vir, Quiaomne meritum virtutis nostrae vitium esse conspicit, si ab intemo arbitrodistricte iudicetur, ideo recte subiungit 'Si voluerit contendere cum eo, nonpoterit ei iinuni respondere pro niille'. Nonne articulum hunc meum hie$ioi) 9, 15. Gregorius evidenter docetV Ideni super illud eiusdem 'Si habuero (juippiam 10iustum, non respondebo, sed meum iudicem deprecabor': Ut enim, inquit,saepe diximus, omnis humana iusticia iniusticia e.sse convineitur, si districteiudicetur. Et Augustinus li. ix. confessionum : Ve hominum vitae quautumeunquelaudabili, si reraota misericordia iudicetur! Vides ergo, o miserSanctissime, quorura sententias irapia tua Bulla danuiaris? certura est ciun isbis Scriptiu-ae et patrum sententiis permanere et te idolum abominationiscum fiducia contemnere. Non ergo meus ille articulus, sed Esaiae, David,Salomonis, Pauli, Christi, Augustini, Gregorii inventus est, cum (juibus damnariab Antichristo isto superba gloria est. Hac enim Diabolica damuatiouefirmatur opinio illa, Papam Antichristum et Romanam Curiam sedem Satanae 20et abominationem desolationis esse in Babylone ista mystica. Amplius nonfallit speciae veritatis sicut hactenus fecit, sed prodit seipsam abominatio istapeccati et perditionis.TRICESIMVS SECVNDVS.Opus bonum optime factum est Veniale peccatum.^ 25Hie manifeste sequitur ex priore, nisi quod addendum est, quod alibi^copiosius dixi, hoc veniale peccatum non natura sua sed misericordia dei*f. 143, 2. tale esse. Non enim dixit David 'Non praemiabitur' sed 'non iustificabiturin conspectu tuo omnis vivens'. Non iustificari certe est damnari: ita omneopus iusti damnabile est et peccatum mortale, si iudicio dei iudicetur. Et soAugustinus non dixit 'Ve vitae hominum aliquo modo laudabili' Sed 'vequantumcunque laudabili'. Ve autem istud damnationem sonat et (juantumcunquelaudabilis vita optimam vitam sonat. Et Gregorius non dixit 'lustitiahumana convineitur imperfecta', sed 'iniustitia esse, si iudicio dei iudicetur'.Item non dixit 'aliquod meritum nostmm vitiosum' sed 'omne meritum vitium ssesse'. Quare his patrum et Scripturae rupibus nixus revoco vel moderohunc articulum hoc modo: Opus bonum optime factum veniale peccatum est7 arbitrio C 20 Papam esse Antichristum C 22 specie C Witeberg. Erlang.(nut anbete ©d^rcifitociic, nid^t öcrf^icbene gorm) 34 iuiusticiam esse Witeberg. 36 moderorWiteberg.) eicf)e m. II ©. 008. ') Sgl. 58b. II ©. 410.


Assertio oinnium artieulorum M. <strong>Luther</strong>i per buUam Leonis X. !C. 1520. 139secundum misericordiam dei, sed mortale peccatum secuudum iudiciuui dei.Neque enim ego tarn haeretice suin locutiis, sicut Gregorius, qui totummeritum dou solum vitiosum sed vitium esse asserit. Vide, iu quas palinodiasnie cogit Auticliristi Koiuani nidissima ruditas et impüssima impietas,5 qui cum sit homo peccati et filius perditionis, satisfacturus his suis Dominibuscouatur uobis abscoudere peccata nostra et secum in peceatis iucrassare etad perditiouem trahere. Quid est homo peccati, nisi qui peccare docet, quipeccata abscondit et pro iustitia iactat, qui timoreni dei extinguit et fidutiamoperum erigit, homines superbire et praesumere facit, misericordiam et iudi-10 tiiun dei longe a facie uostra ponit? At hoc facit, qui uegat bonum opusesse peccatum, ne homines iu timore et humilitate ad misericordiam dei,unicum refugium, confugiant. Vae illi!TRICESIMVS TERTIVS.Haereticos comburi estcoutra voluntatem f>pirituK.'15 Priuium ab experientia totius Ecclesiae probo, quae ab initio sui usquehuc uullum combussit haereticum nee aliquando comburet. Mirum autemesset, iu tot saeculis non esse aliquos combustos, si vohintas spiritus hocvoluisset. At dicent 'Constantiae Joannes Huss et Hieronvmus de Pragaexusti simt'. Res]ioudeo: Ego de Haereticis loquor. Nam loaimem Huss et20 Hieronj-muni , viros Catholicos, combusseruut haeretici ipsi et Apostatae etAntichristi discipidi, ut ex superius dictis patet. Quorum exemphim etmulti alii homicidae imitati iu diversis locis sanctos Christi exusserunt etoccideruut, inter quos Hieronymus Savauorola cum suis numerandus videtur.Secundo, ex scriptura Esa. ii. 'Conflabunt ghulios suos in vomeres et Sei- 2.4-25 lanceas suas in falces'. Eiusdem xi. 'Non occident et non nocebuut in uni- Sfi- n. »•verso monte sancto meo'. Et Christus Apostolis nihil prorsus armorumcommisit nee aliam paenam imposuit, quam ut haberetur pro Ethnico, quiEcclesiam non audiret, Matth. xviii. Et Apostulus Tit. iii. Haereticum hominem^j"'"'; ""vitari docet, non occidi iussit armis vel igne. Et ad Coriuthios dicit 'oportet i. cor. 11,19.30 haereses esse, ut qui probati sunt manifesti flaut'. Sed quid hie dicet, domineSanctissime, Sanctitas vestra? Luce ix. ubi discipuli volebant ignem deSuca, s^ff.celo deducere et civitatem perdere, eompescuit eos Christus, dicens 'Nescitis,cuius Spiritus filii sitis? non venit filius hominis animas perdere sed salvare^Hoc est, quod et ego dixi et dico Christo magistro, eos, qui igne perse-35 quuntur homines, non esse boni spiritus fllios. Cuius tunc? mali spiritus,qui erat homicida ab initio.Christus non voluit vi et igne cogere homines ad fidem. Dedit ob i


140 Assertio omnium articulorum M. <strong>Luther</strong>i per biillam Leonis X. ic. 1520.Spiritus, quod est verbum dei, Dominus Papa cum suis Papastris subterscamnum iuter blattas et tineas ])Osueruut, et rnrsum facti sunt robusti venatoreset Nimroddi in terra, qui denuo in deo Chaldeorum, qui Ur seu ignisfuit, omnia quae volunt faciunt, nequid Babylon novissiraa discrepet a Babyloneprisca: illa exussit patres Christi, ista exurit filios Christi, et utriusque 5idem deus Ur semper urit et saevit.Sed ipsi quoque in suis sacerriniis Cauonibus prohibent Clericis arma,et clerieum foro saeculari traditum vohmt per Ecclesiam efficacibus precibusredimi a niorte. A^erum liis verbis hidunt in mortibus innocentum. Naminterim Papa, Clericorum princeps, cum Omnibus regibus crueutissime belli- i"geratur, immo quae strages non illius imperio fiuuf? Quando non invoeatbrachium saeculare et morte utraque terret mundum? Et tarnen interim clericusipse primus non fert arma? tum efficaciter orat pro occidendis, dumiustat, ne mors eorum differatur, ut in omni orbis angulo exquisitissime perquii-antur?O Satan, o Satan, O Satan, ve tibi cum Papa et Papistis tuis, is(jui tarn impudenter in rebus tarn seriis Ecclesiae luditis et auimas cumcorporibus occiditis.TRICESIMVS QVARTVS.Praeliari adversus Turcas est repugnare deo visitanti iiii-(juitates nostras per illos.^ ^.0Et lumc ])robo duplici experientia infelicitatis nostrae. Prior est, (piodhactenus nihil habuimus j)rosperum adversus Tiu-cam, et vires eins atqueiniperium nostris bellis aucta sunt in immeusum. Ubi si deus non essetcontra nos et Turcam non haberet j>ro virga iniquitatis nostrae, longe alitersors cecidisset: adhuc tamen obstinata caecitate opera dei non agnoscimus. 25Praeter haec, non dedit nobis deus hactenus nisi votum et iactantiam I)elliin Turcas suscipiendi. Toties couventum est, toties cousultatum, toties propositum,et palpavimus vota nostra, imperante deo, irrit-a fieri, donec Turcisin fabulam veuerimus, dicentibus, Nos Bullis et literis veniarum bellare.Altera vero infelicitas maioris dedecoris et iguominiae, quod tot iam 30annis passi sunnis nos deglubi per impostores et legatos Romanos, toties adBellum Turchicum indulgentiis ac faeultatibus impudentissime venditispecuniam et substantiam nostrain devorantes, quam vidimus non solum nonvenisse, (juo mendaces illi et fallaces homines venturam promiserunt, sedetiam in tuipissimas eorimi libidines et pompas profusam. Verum haec 35minor querela. Hoc demum omnium atrocissimum et intolerabile, quod nosindulgentiarum negotio fallacissimo Primum in anima ceu bruta pecora falsispersuasionibus occupaverunt et seduxerunt ad uuiversam nostram substantiam5 Christi, iUa exurit C 13 arma, tum AC arma, dum Witeberg. Erlang. H utfel^It in A unb C 15 tuis fel^H Witeberg. 25 fors cecidisset Erlang. 32 TurcicumWiteberg. Erlang. et faeultatibus C') ©iefie SBb. I ©. 535.


Assertio omnium articulonira M. <strong>Luther</strong>i iier buUam Leonis X. jc. 1520. 141compilanclaui, donec eo ventum sit, ut ne altare quidera sit reliqiium, quodnon serviat Romauae Avaritiae seiuper novis excogitatis inipouendi artibus.Sic in vindictam iniquitatis nostrae dedit nobis deus e Roma truculeutiores,cruentiores, insatiu-abiliores Turcas, quam illi imquam fieri possuut,5 adliuc peiores hi Turci nos insensatos praestigiis suis incitaut adversusmeliores Turcas, tantum, ut interim omnia nostra coufiscentur sub titulobelli Tiirchici. Et iu iis omnibus non est aversus furor domini, uec dumintelligimus manum dei, percutientis nos in corpore et anima per hos RomanosTurcissimos Turcas. Quid ergo dicam ego, quando hie video phis10 quam quadringentos prophetas Baal suum Achab circumstare et, ut a.scendat i..9ön. 22.in Ramoth Galaad, suis prophetiis animare et oinnia prospera ei nunciare?Forte sicut Micliaeas, qui et ipse odiosus erat, quia non prophetabat ni.simalum, dicam et ipse meo Achab 'Ite, praeiiamini contra Turcas, ut resistati.svirgae dei et cadatis', sicut et ille cecidit.i.-i Quanto rectius faceremus, si primum orationibus, immo totius vitaejuutata ratione deuui propitium faceremus! Tum idolo illi Romano Caesaret Priucipes modum ponerent tyrannidis, illusionis, perditiouis animarum.Nam ut et ego prophetem semel, licet non audiar, quod scio, Nisi Romanuspontifex redigatur in ordinem, actum est de omni re Chri.stiana: fugiat, sicut Marc, is, u.20 Christus docuit, in montes qui poterit, aut vitam homicidis Romanis cumfiducia oiferat iu mortem. Nihil nisi peccatum et perditionem Papatusoperari potest. Quid vis amplius? At quis rediget cum in ordinem? Christusillustratione adventus sui et non alius. Domine, quis credit auditui nostro?Qui habet aures audiendi, audiat et a Bello Turchico abstineat, donec Papae25 nomen sub caelo valet. Dixi.TRICESIAWS QVINTVS.Nemo est certus, senonsemper peccare mortaliter, propteroccultissimum superbiae vitium.'Si ea, quae dicta simt in tricesimo primo et sccuudo, intelligimus vera30 esse, et hie articulus verus est. Si enim opus lionum iusti peccatum mortaleest, si ad iuditium dei referatur, quanto magis tota vita mortalis est,si misericoi-dia non succurrerit ! Breviter, hie articulus non est mens, sedlob. ix. 'Etiam si simplex fuero, hoc ipsnm ignorabit anima mea'. Et Gre-^Mob 9, 21.gorius ibidem super illo 'Verebar omnia opera mea, sciens, quoniam non .^iob s, 28.35 parcis delinquenti' dicit: Quia quae aperte egerim, video, sed quid intuslatenter pertulerim, ignoro. Idem Gregorius apertissimc in fine moraliuni:Quis inter ista remanet salutis locus, tjuando et mala nostra pura mala sunt6 3ub bello Turchico C sub titulo lielli Tiiicici Witeberg. Erlang. 7 .idveisus Eiluug.9 Turchissimos C 10 Ahab Erlang. 13 Abab Eil.ing. 24 Turcico Witeberg. Erlang.') 3ie()c 33b. I ®. 553.


!142 Assertio omnium articuloruin M. Lutheii per bullam Leonis X. jc. 1520.et bona nostra, quae nos habere credimus, piira bona esse neqnaquani possuut?Quid dicis, Gregori? pura bona non solum non sunt, sed nee essepossunt? Damna, mi Papa, damna hos sanctos viros, lob et Gregorium,


Assertio omnium articulorum M. Lutln'ri per bullam Leonis X. K. 1520. 143Sanctissirue Vicarie Christi, qua sie audeas doniino tuo contradicere ? Tudicis, quod liberum arbitrium possit se parare, ut intret ad gratiam, ContraChristus dicit, quod mittatur foras, ut longior fiat a gratia. Quam piilchreconcordat tua Bulla cima Euaugelio! Christum ergo audiamus, qui palmitis5 excisi ponit quinque perditionis gradus, quibus ostendit eum se non modonon posse ad bonum parai'e, sed neeessario peiorem fieri. Primus est, quodforas mittitm", ergo non inti'omittitur, datur in potestatem Sathanae, qui nonpermittit eum eonari ad bonum: quid enim aliud foras mittere potest significare?Secuudo arescit, hoc est, quottidie peior fit, sibi relietus, atque haec10 sunt opera duo liberi arbitrii, scilicet peccare et perseverare augescereque inpeccatis, foras mitti et arescere. 8i enim aliud potest liberum arbitrimn,Christus certe mentitur. Tres sequentes paenae sunt: coUigunt, scilicet adiudicium, ut convincatur cum aliis, Deinde, data sententia, in ignem mittuntaeternum, ubi tandem non uisi ardet, id est, paenam luet aeternam. Kihil15 ergo posse liberum arbitrium non est, ut illi fingunt, non meritorium operari,sed est foras mitti et arescere. Palmes excisus non sese parat ad vitem,neque enim potest, sed longius fit a vite et magis ac magis perit: ita etlibenmi arbitrium seu impius homo.Gen. vi. et viii. 'Sensus et cuncta cogitatio cordis humani ad maluni i.TOoI. 6,5.20 prona sunt omni tempore': obsecro, qui cunctam cogitationem cordis malamfacit, idque omni tempore, quam relinquit bonam, quae praeparet ad gratiam?An malum disponit ad bonum? Nee est quod haue autoritatem eludat quisquam,quasi cogitationem suam malam possit homo cohibere aliquando. Quaeenim cogitatio hoc facit aut patitur, utraque bona est, sed inter eas, quae25 cuuctae dicuntur, non numerabitur. Si una bona in eo esse potest, mentitm*Moses, qui cunctas malas esse aflBrmat. Insuper textum haebreum sie referrelicet: 'Quoniam quicquid cupit et cogitat cor hominis, solummodo malumest omni die': additur enim particula exclusiva ad 'malum', quam nostratranslatio non reddidit. Nee verbum 'cupit' reddidit, nee pleue verbiim30 'cogitat' seu 'cogitationem' vertit. Vult enim Moses non modo ociosas etspontaneas, sed etiam ingeniosas et eas, quibus homo de industria cogitataliquid facere, atque has etiam non uisi malas dicit, ut nihil faciant Pelagianiisti, qui libero arbitrio tribuunt, si studiose laboret, ad bonum aliquid valere.Itenim Gen. vi. 'Non pemianebit Spiritus mens in homine, quia caroi.TOof. 6,3.35 est'. Si homo caro est, quid potest in bonum? Au iguoramus opera carnispropria Gal. v. quae sunt fornicatio, immunditia, lascivia, irae, invidiae, homi- ®nt. 5, 19 ff.cidia &c. Haec ergo sunt, quae liberum arbitrium facit, dum facit, quodin se est: haec autem omnia simt mortalia. Nam Ko. viii. dicit: 'Prudentia sRöm. 8, 7.carnis mors est et inimica deo'. Quomodo mors ad vitam? Quomodo ini-1 audes C 16 foris mitti AC Witeberg. 21 praepararet C praeparat Erlang.26 Ebreum Witeberg. Ebraeum Erlang. 'A'i lib. arb. AC libenun arbitrium Witeberg.Erlang.


144 Assertio omnium articulorum M. <strong>Luther</strong>i per bullam Leonis X. it. 1520.micitia ad gratiam se disponet? Si enim Spiritus in hominibus non manet,mortui sunt coram deo. Mortuns auteni non vitae sed mortis opera necessariofaciet, opus autem mortis ad vitani non disponit. Figmenta ergo suntomuia, quae de preparatione liberi arbitrii ad gratiam tot libris tractata sunt.3cj. 40, 2.Esaias etiam dicit xl. 'Suscepit de manu domini duplicia pro omnibus speccatis suis'. Quid hie dicent? gratiam dicit a domino non dari nisi propeccatis, scilicet j)ro malis, at(]ue id quod dicit 'omnibus', id significat, quodniliil nisi peceata fecerit ante gratiam seu omnia opera eins jieceata fuerint.iSi autem de manu domini eontingit suscipere gratiam pro operibus congruis,(juae peceata non sint, falsum hie Esaias dixit et gratia dei vilescit, ut quam lonon penitus indignis dedit, sicut Pelagiani docuerunt, a quorum sensu nihilnisi solis verbis distanuis, Siquidem et nos mereri gratiam, licet non de condigno,praedicamus, quod et ipsi coneessissent: neque enim gratiam dei tamvilem habuissent, ut eam digno merito douari dicerent.3fi. 40, 6ff. Idera Esaias ibidem 'Omnis oai'o fenum et omnis gloria eins sicut flos isfeni. Exiccatum est fenum et flos cecidit. Quia Spiritus domini sufflavit iuillud. Verbnni autem domini manet iiiaeternum'. Da fenum et florem eins.Nonne caro, homo seu liberum arbitrium et quicquid est hominis? flos einset gloria, nonne est virtus, sapientia, iustitia liberi arbitrii, unde possitgloriari aliquid esse et posse? Qua ergo ratione fit, ut flante spiritu exic- 20cetur et cadat et manente verbo pereat? Nonne Spiritus est gratia, qua tndixisti libenun arbitrium iuvari et eins praeparationem consummariV Curergo hie exiccatum et cecidissc dicit, quicquid est etiam optimum carais?Nondum vides, spiritum et liberum arbitrium esse contraria? Siquidem illoflante hoc cadit et non manet cum verbo. Non autem caderet et periret, si 25ad flatum spiritus et verbi aptum et praepai-atum esset.3tt. 10, 23. Hieremias quoque x. c. sie dicit 'Scio, domine, quoniam non est hominisvia eins, nee \nri est, ut dirigat gressus snos'. Quid potnit apertius dici?Si via sua et gressus sui non sunt in potcstate hominis, quo modo via deiet gressus dei ernnt in potestate eins? Via enim hominis est ea, quam ipsi sovocant naturalem virtutem faciendi, quod est in se. Ecee haec non est inarbitrio hominis seu liberi arbitrii: quid ergo liberum arbitrium est nisi resde solo titulo? Quomodo potest sese ad bonura praeparai'e, cum nee inpotestate sit suas vias malas facere? Nam et mala opera in impiis deusS()v. 16, 4. oporatur, Ut Prover. xvi. dicit 'Omnia propter semetipsum operatus est 3iSBöin. 1,28. dominus, etiam impium ad diem malum', Et Ro. i. 'Tradidit illos deus in10 non sunt C 12 non de incondigno C Soor licet unb ^intev de condignn feinÄomma A; »or licet, a6er tiic^t ij'mUx de condigno ein fiomma Witeberg. Erlang. 14 caftott eani afle Slii^gobcu (eani unfcrc .ftonjetturi IG Exsiccatum Erlang. 19 institia lib.arb. A iusticia, lib. arb. C iu.sticia üb. arbit. Witeberg. iustitia, liberum arbitrium Erlang.20 exsiccetur Erlang. 23 exsiccatum Erlang. 27 leremias quoque ca. 10. sie Witeberg.Erlang. 34 Dens regit Witeberg. :!.'> Prover. .\i. C :!6 illu Dens Erlang.


Assertio omnium articulorura M. <strong>Luther</strong>i per bullam Leonis X. jc. 1520. 145reprobum sensum, ut faciant quae non eouveniunt'', Et ix. 'Quem viilt iudurat, 9iöm. 9, is.cuius viilt miseretur'. Sicut et Exo. ix. de Pharaone dicit 'in hoc ipsum 2- Moj. ü, i6.exeita%'i te, ut ostendam virtutem meam in te.' ideo enim est terribilis deusin iudieiis et operibus suis.5 Sic rui'sus Prover. xvi. 'Hominis est praeparare cor, domini autem est «pt- ig, i.gubernare linguam'. Hoc est, homo midta seiet proponere, cum tarnen adeonon sint in manu eins opera eius, iit nee verba in hoc ipsum habeat inpotestate sua, coactus mirabili dei providentia et loqui et facere aliter quamcogita\'it, sicut in Balaam monstratum est, Nimieri xxiiii.. Et Psal. cxxxviii.|jfi39,|*'10 'Non est sermo in lingua mea'. Et clarius infl-a Prover. xvi. 'Cor hominis gpv. ig. 9.cogitat viam suam et dominus dirigit gressus snos'. Ecce non, sicut homocogitat, via eius procedit, sed sicut dominus ordinat: ideo et xxi. dicit 'Sicut ©vr. 21, i.di\nsiones aquarum, ita cor regis in mann domini, quocimque voluerit, inclinabitilkid'. Ubi ergo est liberum arbitrium? figmentum est penitus.15 Atque si scriptiira non doceret haec, abunde ex omnibus historiis hancveritatem disceremus, et unusqiiisque ex vita sua propria. Quis enim est,qui omnia quae voluit effecit? immo quis id, quod cogita^-it facei-e, nonsaepius alia statim cogitatioue mutavit, nesciens quomodo mutarit? Quisaudet negare, se etiam in malis operibus saepius coactum aliud facere quam20 cogita^ät? An non putas huius Bullae autores in eo fliisse totis et summisliberi m-bitrii \-iribus, ut pro se contra <strong>Luther</strong>um loquerentiu-? Et ecce,quam non fiierit in eorum arbitrio haec cogitatio et operatio! omnia enimcontra se in caput suum operati sunt, ut nunquam legerim, qui se fediusabominabiliusque dedecoraveriut et in omnem turpitudinem errorum, haeresum,25 maliciarum apertissime tradiderint excaeeati et ignorautes: adeo non est homoin manu sua, etiam mala ojierans et cogitans. Et vere Paulus Ephe. i. dixit:f''|;,,''J.] 5'Dens operatur omnia in omnibus.'Periit itaque hie etiam generalis illa influentia, qua garriunt, esse inpotestate nostra naturales operationes operari: secus rem habere monstrat30 experientia omnium. Et vide nos insensatos, ipsam radicem operum, nenipevitam ipsam, quae caput est omnium operum, scimus omnes nullo momentoesse in manu nostra, et audemus dicere, aliquam eogitationem esse in manunostra? Quid absurdius dici potest? Qui ergo %'itam nostram in manusua retinuit, motus nostros et opera in manu nostra posuit? Absit. Unde35 non est dubium, Satana magistro in Ecclesiam venisse hoc nomen 'liberumarbitrium' ad seducendos homines a via dei in vias suas proprias. Fratresloseph omnino cogitaverunt eum occidere, et ecce ipsa haec cogitatio adeo1 Et xi. Quem AC 2 Exo. xi. C .5 Si rursus Erl.ing. 9 Psal. cxxiiii. ACPsal. l.'iO. Witeberg. Erl.ing. (Witebeig. unb Erlang. TjalJcn ben Sc^tct itac^ bcv fpäter, loitnaäi bet bamofö »on Sut^et ficfotgtcn 3öf)tuns bcr ^fotmcn »crbcffcxtl 12 Sunt divisioncs AC17 qu.ie onmia ijuae C 24 decoraveriiit C haeresium Erlang.SuttietS aßetic. VII. 10


14G Assertio omnium avticuloi-um M. <strong>Luther</strong>i per buUam Leonis X. jc. 1520.nou erat in eoriim arbitrio, iit etiam iu contrarium raox omnia cogitarent,;.!B!d(. 50,20. sicut di.xit 'Vos cogitastis de me malum, sed deus vertit illud in bouum'.Habes, miserande Papa, quid hie oggaunia.s? üude et huuc articulumnecesse est revocare. Male enim dixi, quod liberum arbitrium aute gratiamsit res de solo titulo, sed simpliciter debui dicere 'liberum arbitrium est sfigmentum in rebus seu titulus sine re'. Quia uuUi est in manu sua qiiippiamcogitare mali aut boni, sed omnia (ut Viglephi articulus Constantiaedamnatus recte docet) de uecessitate absoluta eveniimt. Quod et Poeta^^'''"A^''' voluit, quando dixit 'certa stant omnia lege', Et Christus Matth. x. 'Foliumarboris non cadit in terram sine voluntate patris vestri qui in celis est et locapilli capitis vestri omnes numeraii sunt'. Et Esa. xli. eis insultat dicensSfj. 41,23. 'Bene quoque aut male si potestis facite'.i.ftijii. 18. Unde et ego hos liberi arbitrü seu Baal prophetas exhortor cum Helia:Agite, estote viri, facite quod in vobis est, tentate saltem aliquando id quoddocetis, praeparate vos ad gratiam et obtinete quae vultis, quandoquidem udicitis, deum non uegare quicquam, si feceritis quod liberum arbitrium pote.st:vehementer turpe est, ut vestrae doctrinae nullum exemplum adducere, nulhimüjjus vos ipsi praestare queatis et solis verbis sapientes sitis. VerumPelagium sub his .studiis ahmt. Quid enim refert, si neges gratiam ex operibusnostris et doceas tarnen per opera nostra dari? idera mauet impietatis 20seusus, quo gratia non gratis sed ob nostra opera donari creditur. Nequeenim Pelagiani alia opera docueruut et fecerunt, propter quae gratiam darivolucrunt quam vos docetis et facitis. Eiusdem sunt liberi arbitrü operaeoruudemque membrorum, sed alia vos eis nomina et alia illi dederuut:ieiimium, oratio, eleemosynae eaedem erant, sed vos congrua, iUi condigna 25ad gratiam vocaveruut,ubique tamen idem Pelagius triumphator perseveravit.Fallit hos miseros homines rerum humanai'imi inconstantia seu (ut vocant)contingentia : oculos enim suos stultos merguut in res ipsas operaque rerum,nee aliquando elevant in conspectum dei, ut res supra res in deo cognoscerent.Nobis enim ad inferna spectantibus res apparent arbitrariae et fortuitae, sed 30ad superna spectantibus omnia sunt uecessaria, Quia non sicut nos, sed sicutille vult, ita vivimus, facimus, patimur omnes et omnia. Cessat liberumarbitrium erga deum, quod apparet erga nos et temporalia: illic enim, ut3oc. 1, 17. lacobus ait, non est transmutatio nee vieissitudiuis obunibratio. Hie veroomnia mutantur et variantur. Et nos stiüti divina aestimamus secundum 35haec temporalia, ut libero arbitrio praesumamus deum praevenu-e et gratiamextorquere velut dormienti, quoties libitum fuerit, quasi iUe mutari nobiscum7 f. sed omnia sub Deo sunt, conti-a quem nihil possuraus, nisi quautum permittit autfacit ipse. Quod et Poeta Witeberg. 9 Matth. vi. A unb bona^ö C (Bieücic^t tfai Sut^eijo gcfc^vieben unb boBci on ffllott^. 6, 24 ff. gebadet) 13 Elia AViteberg. Erlang. 22 gi-atiamoperari vuluerunt C 37 velit dormienti A')9Jiniiiliit?.


!Assertio omnium articulorum M. <strong>Luther</strong>i per buUam Leonis X. 2C. 1520. 147possit et velit quod aliquando non voluit, idque nostro libero arbitrio operanteet voleute : o furor fiu'orum omnium novissiiuusEt Paulus Ephe. ii. dicit : 'Eramus et uos natm-a filii irae sicut et e^if). 2, 3.caeteri'. Si omnes exti-a gratiam sunt filii irae ex ipsa natura, ergo et liberumarbitrium est filius irae ex natura sua: si ex natura sua, multomagis exOmnibus operibus suis. Quid autem esse potest natura filius irae, nisi quodomnia quae faeit simt mala, non ad gratiam sed ad iram praeparantia, immoii-am merentia? Ite nunc, Pelagiani, et operibus vestris praeparate vos adgratiam, cum hie Paidus non nisi iram iUis mereri omnes dicat. Mitiuserat, si solum dixisset 'Eramus filii irae', sed addens "^natura' certe totum,quod sumus et facimus ex natm-a, non nisi meritum irae, nequaquam gratiaeinteUigi voluit. Yix breviorem et apertiorem potentioremque in scripturisinvenias sententiam adversus liberum arbitrium.Et quid multis agimus? Ex supradictis abimde cognovimus, etiamiustos magno certamine contra suam carnem laborai'e, ut faciant bonum,resistitque eis liberum eorum arbitriiuu et prudentia carnis, summis vöi-ibusconcupiscens contra spiritum, odiens ea quae sunt spüitus et legis dei. Etquomodo possibile est, ut sine spiritu ex natiu-a sua possit pro spiritu concupiseereseu ad spiritum se praeparare faciendo quod est in se? In gratiadum fuerit, natura eins talis est, ut contra gratiam indomitum pugnet, etextra gratiam talis esse poterit natura eius, ut spii'itum iuvet"? Quid insauiusfingi potest? Esset enim hoc monstrum no\-um simile hnic, Si quis indomitamferam vinculis custoditam domare non possit, et tamen insanus iacteteam ante ^inclda et sine vinculis esse tam cicurem et mansuetam, ut spontese dornet seu ut dometiu- laberet. Desistite, quaeso, ab hac insania, miserrimiPelagiani. Si liberum arbiti-ium in gratia peccat et insanit adversusgi'atiam, sicut cogimur omnes sentire et quaerimtiu- Apostolus et omnessancti, certe contra omnem sensum est, ut extra gratiam probum sit et adabsentem se paret, quam praesentem odit et persequitiu*.Necesse est ergo, mera figmenta et hypocrises esse, quaecunque et docenturet fiimt ante gratiam pro gratia impeti-anda: praeveuiri enim nosnecesse est misericordia dei, ut velimus. Sicut et Augustinus couti-a EpistolasPelagii dicit, Quod nolentes deus convertit et reluctantes, Sicut in exemploPauli moustravit, quem tunc convertit, quando erat summo ardore persecutionisinsanus et contrarius gratiae. Et Petrus non respexit dominum, utrecordaretur verbi, quod dixerat ei lesus, Sed dominus respexit Peti-um inmedia et maxima illa negatioue, et sie recordatus verbi flevit amare.Videmus itaque in huius ai-ticuli sententia, quam faUax fuerit opcratioerroris magisti'o Satana. Cmn enim negare non possent, nos per gratiam25 Disistite C 27 quenintur C Witeberjr. Erlang. {obi%t £c§aTt ift boton nur inbn ©^reiBweife, nid^t im Sinne Bcri'cöieben) 29 ^intet persequitur nod^ etc. in ber ed. Erlang.31 praevenire Erlang.10*


148 Assertio omnium articulorum M. <strong>Luther</strong>i per bullara Leonis X. k. 1520.dci salvos fieri oportcre, nee eludere possent haue veritatem, alia via ingressaest impietas ad eludeudum, fingeus, et si nostrum nou sit salvare nos ipsos,nostrum tarnen esse parari ad hoc, ut salvemur gratia dei. Quae, rogo, manetgloria deo, si nos tautum possumus, ut salvemur per gratiam eius? Anparum esse videtur hoc posse, si quis gratiam nou habens tantum tamen svirtutis habet, ut gratiam habere, quando vohierit, possif? Quid refert, sidicas,'^ sine gratia nos salvari, cum Pelagianis, cum gratiam dei iam ponas iuarbitrio hominum? Videris mihi peior esse Pelagio, dum gratiam dei uecessariamin potestatem hominis ponis, quam ille penitus negavit necessai-iam.Minus, inquam, videtiu- impium gratiam in totum negare quam eam nostro lostudio et opere parari ac velut in manu nostra repouei-e. Et tamen jiraevahiithaec operatio erroris, quia speciosa et plaeeus naturae liberoque arbitrio, utdifficüe sit eam confutare, praesertim apud rüdes et crassos auimos.In caeteris autem articuHs, de Papatu, Coucilüs, indidgentiis alüsquenon necessariis nugis, ferenda est levitas et stultitia Papae et suorum, sed 15in hoc articido, qui omuium optimus et rerum nostrarum summa est, dolenduraae flendum est, miseros sie insanire. Tantum abest enim, ut Papa et suidiscipidi mysterium hoc gratiae dei vel uno iota intelligant aut aliquandoagnoscant, ut ante casurum caelum credam. Non stabit hiiius articuli veritascum Ecclesia Papae, non magis quam cum Christo Belial et cum luce 20tenebrae. Papae enim Ecclesia, nisi opera bona doceret ac venderet, autsola gratia nos iustificari syncaere doceret, neque iu haue pompam crevissetneque ad horam, si quo casu crevisset, stetisset. Crucis est enim haec Theologia,quae damnat, quicquid Papa probat, et marbi'i'es facit. Unde etEcclesia, finito martyrum tempore, optima ac pene tota sui parte effloruit. 25Mox pro cruce successit voluptas, pro penuria opulentia, pro iguominiagloria, donec ea quae nunc Ecclesia vocatur ipso mundo, ut sie dicam, mundanioret ipsa earne earualior facta sit. Et ego non habeo aliud contraPapae regnum robustius argumentum quam quod sine cruce regnat. Prorsusnihil pati, omuibus autem abundare et excellere studet, et non est fraudatum 30desiderio suo. Habet, quod voluit, factaque est meretrix civitas fidelis verequeregnum veri ilUus Antichristi.Verbosus iu hac parte fui necessitate i'ei, quae nou modo per hancBullam (quod ne pili quidem fueio) sed per omnes pene Scholasticos doctoresoppressa et extincta est plus trecentis annis. Nemo enim hie non contra 35gratiam pro gi-atia scripsit, ita ut non sit res aeque necessaria tractatu, quamet saepius optavi, ouiissis frivolis illis Papensibus nugis et negociis, quaenihil ad Eeclesiam pertinent, nisi ut vastent, traetare, sed longitudine tem-11 tarnen haec praevaluit operatio C 13 refutare Witeberg. 14 de Papatu,de Concilüs Witeberg. Erlang. 30 fraudatus Witebeig. 35 contra gratia pm gratia C') 6» fd^cint si non dicas gelefen hjevben ju muffen.


Ässertio omniuiu iuticuloium M. Lutlit-ii pfr bullam Leonis X. jc. 15'20. 149poris et magnitiuHiie usus operatio Satauac sie insecUt et errore isto sieliaebetavit animos iiomiuum, ut milliis videaiu, qui idonei sint ut iuteUigaut,uodum ut nobiscum certent: pleua est liarum rerum diviua scriptui-a, Sedsie vastata per nostiami Nabucliodonosor, ut uec literarum Facies et uotitia5 reliqua sit opusque sit uobis quodani Esdrti, qui uovas literas iuveniat utdenuo uobis Bibliam reparet, quod spero uunc geri, effloresceutibus in totoorbe liuguis Haebraica et Graeca. Ameu.TRicEsiMVS sp:ptimvs.Purgatorium uou potest probari ex saera scriptura, quaelu sit in Cauone.'^Satis ridicule sophistae in hac re nugantur, adduceutcs illud Psal. Ixvi. -pf. 66, 12.'Transivinius per iguem et aquaiu, et ediixisti uos in refrigerium': uou enimtautuni liabeut cerebri et solertiae aut cogitantiae, ut videant, si hoc de purgatoriodictum est, omnes martvres totamque Ecclesiam in j)urgatorium ivisse,i.i cum in persona martyrum et omnium afflictoriuu haec dicantm', pro quibusipsimet sciunt iniuriam esse orare. Talibus enim autoritatibus stupida istacapita solent sua probare, solura ut nauseam et abomiuationem faciant püsspiritibus. Tale et Ulud i. Corin. iii. 'Salvus ipse erit quasi per iguem', cum i. nox. 3, is.Apostolus ibi de igue iudicii loquatur, Dicens, diem domiui in igne reve-M landum, sicut et Tessaloniceus. i. dieit, Christiun de caelo revelandum cumaidcfi i,7i.angelis virtutis suae in flamma ignis, vindictam sumentis de iis, qui noucrediderunt Euangelio. Si ei-go bis et similibus locis probatur Purgatorium,vei'e ex scriptura probabitur, prorsus nullum esse purgatorium. Unum locumliabent c. secundo Machabeorum xii. usitatum, quem librum dixi,^ sicut ^- ^"j^^"- '-25 adhuc dico, non esse in Iiac re ullius autoritatis, cum nihil simile neque innovo neque in veteri testamento legatm-.Et quae necessitas est pro purgatorio sie timiultuari, nisi quod PapisticaEcclesia lucro suo timet, quod iuaestimabile trahit ex piu-gatorio? Suoquisque periculo hie credat vel non credat, non est haereticus, si purgatorium30 non credit, nee ideo Clmstianus, si credit. Graeca enim Ecclesia non credit,manens Catholica, nee ei nocet, quod a Papistica Ecclesia, omnium Schismaticissima,criminatur et insimulatur Schismatis solum ob hoc, quia nonsequitur suos nugaces a se repertos ai-ticidos fidei. Ego tamen et credo])urgatorium esse, et consulo suadeoque credendum, sed neminem volo cogi,35 Sicut si non credam Thomam Aquinatem esse sauctum, licet a Papa canonisatum,non sum Haereticus, quando et ii non simt haeretici, qui Thomamnegaut, licet a Papa approbatum et confirmatum in suis libris.7 Ebraica Witeberg. Erlang. 11 Psal. Ixxvi. ÄC Psal. 77. Witeberg. Erlang.20 et 2. Tessalouicen. Witeberg. et 2. Thessal. Erlang. 24 visitatum, quem A 32 abhoc Erlang.') ©ie{)e »b. II ©. 32.3 f.=) »b. II ©. 324.


150 Assertio omnium articulorum M. <strong>Luther</strong>i per buUam Leonis X. )c. 1520.TßICESIMVS OCTAVVS.Animae in purgatorio iion sunt saecure de sua salute, saltemomnes, uec probatum est iillis aut ratiouibus aut scripturis,ipsas esse extra statum merendi aut augendae cliaritatis.^TßICESIMVS NONVS. 5Animae in purgatorio peccant sine intermissione, quamdiuquerunt requiem et liorrent peuas.^QVAD RAGE S IMVS.Animae ex purgatorio liberatae suffragiis viventium minusbeantur quam si per se satisfecissent.^ 10Hos tres articulos disputavi, protestatus me esse rerum istarum ignarum,uec adhuc probatum aliquid inventum, nisi quod illi dictum et factumEcclesiae, id est, Papae et suorum somniatorum, mihi pro regula fidci obtrudunt,quod contemno: cum ergo niliil certi possim liic docere satisque disputaverimalias, merito quiesco consulens omnibus, ut ea, quae aguntur ciun 15auimabus, diviuo iuditio commendent sciantque, Papam cum sua Ecclesiamulto minus de his rebus nosse, quam ullus de minimis fidelium Christi,ideo suas Bullas in hac re vere esse Bullas, immo minus quam Bullas, cumnesciat miser, quid loquatur aut de quibus afiirmet.QVADEAGESIMVS PEIMVS ET VLTIMVS. 20Praelati Ecclaesiastici et principes saeculares non malefacereut,si omnes saccos mendicitatis delerent.*Quam Elegantialis et Rlietoricalis et artificialis et proprialis verequePapalis conclusio articulorum, plane digna, quam sanctissimus Vicarius deiproferat. Saccos mendicitatis delere dicitm* per methaphoram, quia Sacci 25sunt sicut tabidae vel scripturae aut picturae quae deleri possunt. Quidautem, si sacci delerentur mendicitatis, et mendicitas et mendici manerent?forte pro saccis invenient vasa et plaustra. Ego ne iota quidem de Praelatisaut Principibus memini, Sed dixi, me optare, nullos esse ordines mendicantium,ad quod plane nulla esset opus opera Praelatorum aut principum, 30sed sola cuiuslibet Christiana intelligentia. Quare haue veritatem suggessitSanctissimo Vicario dei non nisi paraclitus Ule Papae Eccius, qui tam raromentitur quam invite loquitur.2 securae C Witeberg. Erlang, (oon ottger Seäatt nitt iit bct ©c^tcifilucijc bcrjd^icbcn)4 agendae 28 iuveuireut C iu iota A 31 Cliristiaui C 32 paiacletus CWiteberg. Erlang.') ©tcl)c 58b. II S. 161. 342. ^) ©t# «8b. I ©. 562. ^) ©ic^e S8b. II ®. 340.*) ©tc'^e i8b. VI ©. 42.


Assertio oiunium articuloiuui M. <strong>Luther</strong>i per bullaui Leonis X. jc. 1520. 151Secl si dixissem tarnen, Principes beue facere, si saccos meudicitatisdelereut, iu quam scriptiiram, iu quem articulum f5dei peccassem? Scilicet inveutrem Papae et Ecclesiae Papalis et in regnum Satanae et Autichristi.Quis est enim homo vel gentili, nedum Christiano, sensu praeditus, eui men-5 dicitas etiam laieorum, nedum sacerdotum, non displiceat? Sed vale, scelerataabominatio, tarn stulte simul et impie loqueris, ut indigna sis, propterquam verba fiant, atque hoc insigni articulo palam declaras, quo spiritutotam excreveris haue maledieam Biülam: dominus lesus visitet te propediem illustratione adventus sui, Amen.10 TtXoQ.10 TeXof fcIjU C; in Witeberg. unb Erliuig. fte^^t bafüt FiNis


;^i^siifeltgi^ltis^xgi^^^•il^armu bcv 'sV^a^ftcc* unb feiner jünger ^üdjcrUon D. 9!}Jartiu 2\\ti)cx Uerkauut finb*1520.SJlit belli 2»oII,5U9 bov SaimbuKe toibcr bcii SReformatov beeilte mau fi(^ in2)ciit|ct)tanb, ba§ bod) ,ymäd)[t in SBetrndjt fain, nidjt atlju fct)v. S)ie nu'ütidjenfvürften licfjcn bavin ben i»ortritt ber geiftlidjen Cbrigtcit; Ch-,ibifd)Life nnb '-i^ifd)bfejbgevtcn; bie Uniücrfitäteii lehnten wegen nngeblid;ev (Votiiifcljler il)ve ^Xitnjirtungab; ba§ liolE luiberfe^te fid): lürgenbä faiii eö üorlnnfig ,5U einem entfdjicbenenSd)vitte. Cline bcn (Jifcv eiiieä befonbeveu Kefanbteii Hon ;){om luärc bic Ü3iil(efaft gnnjlidjev 5Ud)tbead)tung öevfatlen. ApievoiUjtnus '.'([eanber hjar e«, ber fpradien=funbige i8orltet)er ber öatitanitdjen ißibliotljef, metdjen bie ^uric 3uv Untcrbvüdmigber lnt{)criid)cn .ficiscici nbovbnete, nad} bem llvtf;eil bes ©ra^mus „ein 5Jlann tuiege(d)affen baju". hieben 53Javino Garacciolo als 'Jhmtiuä nadj S)eutfd)(anb gefc^icft,begab er fid) ber il)m ertt)ciltcu SÖeifung gemft^ gevabcn Söcge au ben faifer(id)eu|)Df in bcn 'Dliebevlanben. fyüv baä geeignetste 5Jlittel, bie Snlle betannt nnb aufba§ Solt ben geluünfditeu ß'inbrucE ju machen, t)ielt cv bie öffenttid^e i>erbveuuungber ©djriften ^C'utl^erä, unb burd) feine „gro^c iBctricbfamtcit unb l!evfd;lagcn'^eit",tiiie cv nad}inal5 fclbft tü'^mtc, erreichte er es, ba§ „fct)Dn am britten löge nod)feiner 9lnfunft in Jtonbern baä baju erforberUc^e taifcrlid)e 2)lanbat crfd^ien, unbba^, cl§e noc^ bem ßaifer nnb feinen JRät(}en ber (Jrla^ bcefctbeu rec^t 5um S3e=Unifjtfein gefommen, Sut^crä Sdjriften unb anbere öcvluorfene 3?üd;er in [ytammcnaufgingen", öor Mitte Cftober 1520 ^n l'öroen. ©einen lueitcrcn 2Bcg nad) SBormäbclend^teten gleidje ©c^eiterl^anfcn in .fi'öln am 12. unb in Jltainj nad) einem tiev=geblid)cn 5ßerfud|c Sage juüor am 29. 5Joüeiubev. Sn^mifc^en b^ttc auf ^o'^ann@cfä nnabtäffigcn ißetrieb anc^ bic Uniöerfität Sngotftabt am 29. Cftober bie SßnlleebenfoüoIIftrecEt.SUcQiibcr« ?tfafcnbung: P. Balau, Monumenta relbrmationis <strong>Luther</strong>anae ©. 4 ff.groämuS lltf^fil übet it)n: Erasmi opp. ed. Cleric. III @p. 592. ScrbrEuming ber Sücl)etSutt)erä, btotjer Stlöäljnutigcn bcrfclben nidjt ju gcbcntcn : $. fialfoff, £te 2epcfd)eii bcs 5f untiusaneonber ©.42 unb ©. lOf. (=31). Sriegcr, 9llcnnbcr unb 8utl)cr @. 47f. unb ©. 17); Erasmiopp. Q. 0. 0., luonad) fie aud) in Siittitf) ftattgefuubeu; Zuinglii opp. ed. Schuler et SchulthessVII ©.157; *^l. ^oraWilj unb Ä. §aitfclbcr, ^tiefrocc^fet bc» ^entuä Si^enonus ©.266— eine t)etftiil)tc 5Jnd)ttd§t übet bcit SBtanb ju Sllatnj Hutteni opp. ed. E. Böcking I ©. 428 —Xi). SBiebcmann, ^otjann @d ©.162 f.gut bie bietl)'^* geljbtigcn 5lugfd§riftcn jenci 3"t 9^=nüge c§ auf bic in Hutteni opp. ed. E. Böcking 111 ©. 451—472 abgcbiudten binjutoeifen.


Söütum bcä ^Hipfteä uiib iciucv ,3iiiigct S^üdjcv Don L>. 3J!. ßiiUjcv iH'vbvaiuit fiiib. 153Sutl^ev njavb batioit nid|t übeuafd^t. 9tod) '^attc cv ntdjt einmal üoii bcvSßevbamimnig feiner 2d)xe fidjevc ^nnbc geljabt, atö er fcljun jene ^^la^rcgel iriberfeine Sdjriften, aber and) feine Vlntttiort bnranf ins 3(uge fafetc. ,Damnenlexurantquo mea", fdjrieb er bereits ben 10. 3uli 1520 an ©corg ©patatin, ,egovicissim, nisi ignem habere nequcam, daiunabo jmblicequo concreinabo ius pontificiumtotuin, id est, lernam illam hacrcsium". ^fim crfd)ien ütjcrijaupt baägeiftlic^e 9icd)t be§ 5popftc5, weil barin „fo tjiel irriger nnb fäljrli(^cr ©cfetje",ttertfj, ba^ man „einen rotljen .f)anfen" baran§ nmdjte.@nbe 5Jobember ^tte er Äunbe öon jenen 4*orgängen in ßbwen nnb ^bln;aber fie bcnnrn'^igten if)n nid^t: ,in qua re", öu^crte er fid) nod) am 1. Sc^cniberin 33etrcff berfetben, ,tantum abest, ut movear, ut nie vehementer misereatcaccitatis et perditionis illorum, iino et puerilis stultitiae". 6rft, ot§ man fie infeiner 5lal^e nadjjnatjnicn bro^te, füljtte er fid) ju ernftcr @)egentf)at gebrimgen.©erüc^tätoeife ücrtantetc, ba^ Ihitfjerä 33üd)er in DJlerfeBnrg üerbrannt tuorben feien,nnb ba§ eä in Scip^jig gteidjfaUä gefd)ef)en fülle. Spatatin berid^tete ben 3. Scjemberan Äurfürft Jriebridj bon »Sae^fen: „Soetor Martinnä (jat Secret nnb SecretaleSjnfammen Derorbnet, bicfelben jn üerbrcnnen, fobatb er in gtanblidöc thfaTjvnngfonnnt, bafj fie ]n l'eip,5ig feine ^üdjer fid) unterftanben ,^n berbvennen", unb erOermnf^etc, bo§ er mit ber i^uUe ben 5pro3e§ öffentlid) anf ber Äan^jct UDrncI)iiu'nUierbc. Cb nnn in Seip,5ig ber in 9(u§ftd)t geftellte Vlft üor fief) gegangen obergftn.jlid) nnterblicbcn ift, miffen nur nid)t; !!i'nt'()ev aber füt)rte feinen ikirfa^ an«.3)nrd) einen 'J[nfd)tag 53Jeland)tI)ons an ber 5pfarrEirc^c ^n SBittcnberg tuavbbie afabenu)d)c Sugenb, unb mer bie eüangelifd)c aöal)rf)cit lieb ijabt, amlO.Sejember1520 anfgeforbert, fid) nm nenn Ut)r bei ber iJapelle bc5 f)edigen A?ren,ieö an^erl^albber ©tabt cin^uftellen, mo „nad) altem, apDftülifd)em 33raud)" bie gottlofenS8üd)er päpftlid)er So^nngen nnb fd)t)laftifd)er 2t)eütugie Derbrannt n^erben füllten.3n ©djaarcn ^og man f)inan0 tjor bae 6lftertl)or. Sort errid)tcte ,^nr be,ieid)netenStunbe ein 'DJlagiftcr ben Sc^eiterl)anfen nnb .^ünbete if)n an. 2ntt)ex felbft legtebann bie päpfttid)en ;^ed)tebiid)er unb anbere ©d)riften baranf nnb luarf in bietobernben (yiammen bie feine £el)re berbammenbe 33nlte l'coä X. mit ben Söortcn:„aSeil bn ben .^eiligen bcs .'pcrrn betrübt 'l)aft, fo bcr,5e'f)rc bic^ baö ctoige ^cni-'r".'.ipieranf tel)rte er, begleitet Don Dielen Siottoren, 53fagiftern unb \)lnbercn, in bie©tobt jnrürf. ?lu ben meiteren l^orgängen im i'aufe beS Sageö '^at er feinen2^cilgel)übt.S)amit l^atte ber 'JJeformator feine förmtid)e Slbfage üom '^»apft=f^nm boltjogen.Sgl. Xe aißEttc I ®. 4(36 (= (Siibctg, 2uf()ctäi 58ricfH)ed)fct 11 S. 433). llnfcvc Ö5ofQmint=ausgäbe VI ©. 443. Sc Slßcttc I S. 527 (= gnbctd a. a. O. II ©. 532). aöibmuitgSbvicf jii berAs.scrtio ouinium articulorum &c. oben ©. 94. 3fi'fd)rift füt ftivdjcngi'fdjidjtc, IjcvnuSg. Wuii2^. Stieget, II S. 119. 122. SLen Slnfc^lng f. »ocitct unten ©. 183 Seigabe I. Übet ben -Mtfelbft bgt. 2)e aBette I ©. 532 (= giibetä q. o. O. III @. 18f.) unb unten ©. 184 ff.Scigabc II.Sut:^er tüar fid^ ber aSebentung feiner %1)at beinu^t. Wit tiefem ßrnft fprad)er über fie am näd)ften 2age öor ^Beginn feiner ^"falterüortcfnng ju feinen .8u=') Cntnommcu aui ^of. 7, 25 unb ben Sctljiiltuijfeu entfbtedjenb geäiibeit nad) l'intc. 1, 24unb Slpgfc^. 2, 27.


.F.154 aSntuni bcä ^^npftcs unb jeinct Sünger Sucheti^oicrn. ©ie tcburftc aber auä) einer öffentlichen Sted^tfevtigung, unb biefc gab erbeutfd; in bcr Sd)rift „Söarum bc§ *papftc§ unb fcinev jünger 5J3ii^crDon S). lllavtino Vutljcr berbranut feien k." 9lm 27. Scjcmbev fci)icftc33crnf)avb bon .f)irfd)fclb baöon bent 'Jtürnberger *patricier 9(nton 2ud)er einen Svucf.3n ber ©vtanger 9hi«gabc ber 2öerfc SutljerS unb üon 3. ßöftün mirb nu=genommen, bo^ Sut^er feine iRedjtfertigung pgtcic^ loteinifd) l^abe ausgcl^en laffen,nnb it)nen ijat fid) neucrbingä C. 9((bred)t ongcfdjloffen. 9JÜein njir fjoben feinfid)cvc5 3c"9"ife bafür, unb »uir tennen feine in SBittenberg erfdjienene Sonbev=anägabe bct^ lateinifdjen SertrS. SScnn aber C. 9Ubrccf)t gcttenh mac^t, bnß „nmndjeungelenfe 9Benbungcn unb S(^nd)tc(cien im 5periobenbau bcn ßinflufe bcv Iateinifd)en2ejtreccnfion, lucld^e in biefem i^aUc mit ber beutfcfjen genou übereinftimme, er=tennen laffen", fo ift, toenn man bon einer getoiffen tt)atfäd)Iid)en ^lüc^tigtcitim ©nttoutfe abfielet, bieg Wefül^t ttJol^t mefir aus ber SJorausfe^ung öon einerburdj Vutf)er felbft üeranftalteten lateinifd^en 9Ü!5gabe geftoffen; bie genaue Über=einftimmuug beiber 2erte fprid)t eljer bafür, ba^ bon S'utl^cr nur ber eine au§=gegangen ift, unb bics ift jcbenfalls bann ber bcutfc^e gewefen. SBir l^aben übrigens,5toei tatcinifd;e Überfe^uugen au§ bem Sentfcfjen: bie eine, tteti^e auc^ in t'ntf)erS3öcrfe übergegangen ift, bürftc ein recf)t5tunbiger yreunb be§ 3Jeformator5 auf bem9ieid)5tage ,5n äßormä angefertigt t)abm; benn wir fennen nur einen S^rud Bonil^r, ber einer bortigen iprcffe entftammt. [Saö Sorl^anbenfein jmeier [ateinifd}crRaffungen fpri^t für fid^ nid)t entfd)eibenb, mol^I aber bie anberen @-rtoägungenunterftü^enb bafür, ba'^ nur bie beutfd)e Raffung öon Sutl^er ausgegangen ift. 5p. 5p.]a«gl. unlcn S. 186 Scigabe II. Kjeologifcfjc ©tubicn unb ftritifcn 1882 ©. 096. jjöftlinI ©. 406 ff. 9llbtc(^t, Sutljetä SBcrte für bnä d)riftl. ^aul IV ®. 101, mit §inteil auf 6. grante,«runb,iüge bct ©cfjtiftfprQdEie 8utt)cra S. 220. %f). fiolbe, TOatlin Sut^et I S. 289 f., gebcnftunfevet ©c^tift gar nid)t.3lu§9a6en be§ beutfc£)en S^cjte».A". „SSarumb be§ SBapfte bnb fe^= 1;ner ^ungern buc^er bon ||Soct. ^Jlartino2üiltt)cr öorbrSt||fetjnn. |1Sofj aud) ancjeijgen tocr bo ]] tt?il. toarumbfie S). ßu=IItl)er§ buc^er bor=||prennet ^a= \\ben. ||SBittembergf.1" 8 iBIätter in Cuart, le^teS Slatt leer. 31m gnbc:2). «m. yj.„1 eScbrndt 3U SBittcmbergt burd^ 3op. ©runenbergt ||lla^) gl^riftgepurt, 1520.|139t .9} [sie] "auf bem ©jcm^jlQi: bcr ßnnafcfc^cn ©Ig. finbet fic^ bie '^Qnbfe^riftlic^c aBib=muitg: ^Gloriofo. tlno. Eccio D. jicejitori fuo colendiJT: I I. Z. P. A.' a3gl.Ättd^cn^iftot. 9lrd)ib 1825, ©. 185.Ab inte A\ aber bie le^te 3eile be§ Simprcffums „3 91 9t. ||"3m Snnetn nur SBI. S» 3- H f- Derfi^iebni, Ujo A" i)at: „pticfter, bie fc^luffcllIjabcn, brc^ nit ntle fcljfet fcljnb öbit !)>): Itfd) luib ijrbcmfdj rctjd)." A'': pricfter, bie fd)(uffell '^obcn, boc^ nit alle (etiler (eijnb öbir1^tjmüfd) bnb »)tbcnif^ret)d). i" 93otf)Qnben ift A^ in bcr i?nantcfd)cn ©ammlung, A^ in iBerlin (Sut^cr1444); A" ober Ai> in 3ttnftobt, 5ölünftct.B\ 3m litel wie A. 8 Slätter in Cuart, Ie|te5 Statt leer. 9Im 6nbe:„^ ©ebrudt 3U SBittemberg! 3laä) (J^rift gepurt, 1520. ai9l9i. "|j ||Slufeer im 3mpreffum unb SBIatt S'' 3-17 mit bcmfclben ©ob loic A».58'' 3- 1'^ tautet in Aab; ,,3;q5 fc^n Dnnü^ gefe^, gle^c^ mad^t ben Guagclijs bnb


;i||\\Bon D. Siattitt yiitijct bcibtamit finb. 1520. 155\jti)-- 1", in B»: „®a§ er feijn bnnü§ gcfe^, gleljd^ mod^t ben euägclij? Dil '^el) |"3)tu(f hon So'^ann Srüiienbctg in aMUeiibevg. ffigt. 91. U. Sommer, Sutficrbruttc k.©. 97 9h. 18.5.ßo toie B», aber Sl. 33» 3. 11 f. toic A^B"= tote B'', nur mit ber Signatur „Sij" auf bem ^tocitcn Statte bcr Sage 3?,too fold^e in ben öorl^erge'^cnbcn Svucfen fc'^tt.Sor^Qubeit ift B» in bcr finnntcjdjcn Sammhing unb Scrlin (Sutf)ct 1443),ßi» in Dr. ßnnafc?' 'ipniiatfefi^, B^ in äjcrnigcrube, B» o. B>> o. Berg U., Seipjig St., SDlündjen II.,SBcimar, Sßittcwbcrg, SBürätiurg, ^ü'^it^- Slficfon.G. „SBaruuib beä 3?apft» ünb fet)= ||ner Sungcrü budjcr Don ||Soct. ^Jtavtinoi?uIt^cr borbrät1|feljnn. j; 2a)i aud) ancjcljgen ircr bo || toi(. »uaninib.m. S. sr.'" 8 23Iättcr in Cuart, le^teä S^Iatt leer. 3[ni ßube:II II„n ©cbrudt in SSittcmbergt 'ilad) \\&iri|t gcpurt, 1520. 3919{. |i"||2rucf oon Johann ©rünenbevg in aSittcnberg. a]orI)anbi'n in Serlin (5ut()er144o ljis\ ®otI)a, fiaficl, £ommcrt)nufcn, Strn^bnrg.D. „SBariintb bei 5Bapft§ ön fcljncr|1Sungcrn buctjcr bon Soc. ||litartinoi^uf^er bor=Ijbraut fel)n. jj Safj auc^ an^eljgcu mcr bo mit ||toarunibfie S)DC. 2ut^t\^IIbud)cr oorbrcnnct Ij '^aben. 'j Söittcnbcrgf. |1S). ''M. 2..j;. W"iitctrüdfeite bcbrucft. 8 3?Iätter in Cuart, Icljtc Seite teer. 3(mßnbe: „c Sebructt tju aSitteubergf -Piac^33l3{.|i"6f;ri)ti gepurt. 9.11. 2;. XX.||Srud bon ÜJJetdjtor 8ottf)cr in aBittenberg. Sgl. 91. «. S'ommcr, ßutf)cr=brurfe K. ©. 97 9ir. 186. Sie fctjler^afte Eingabe im Sitct borlc^te 3cif' iftoffenbar au^ SRiSbeutung ber gleichen S"k in A cntftanben. 2}orl)anben in berÄnaateidjen Stg., 9lrnftnbt, Scrlin £t., iBrestau II., Sre-Sbcn, ßifenad), ©ötli^,.^alle, .fiamburg, 3'l)nca, fiöntg-:-berg 11., Sonbon, SSolfenbüttel, oüt'^-E. „3Borumb bei SBopft bn ferner ||Siungevn buctjer bo Soc. ||53lartinoSutl^crIIborbrant.||fein. || Saf] oud) an^eljgen mcr bo jjwiU. loarunibfiC S)oct.IISuf^ers buc^cr bor=||brennet l^aben.||Sßittenbergt.i|2. II"8 astätter in Cuart, (e^tei «Blatt leer.2). 531.2rucf »on a}alentin Sd)nmann in Seipjig. 53DrI)anben in a?crlin, SBtcMan St.,§onno»cr, Seipjig U. unb ©t., Stuttgart, SBitteuberg.F. „Söarumb beB Sopfts bnb fei) ||ner Sungcrn buc^er bon ||S)oct.Su=IItf)er borbrat fet)nn.i|i'afj and) an|cl)gi; wer bo ||mi. ttiaruiub|]fie S). 2u=IIt^er§ buctjer bor=|1prcnuct i)a= jjbeS. jjwittembergf1|2).m.II" 8JJ-.SWtter in Cuart, le^tcS S^tatt leer. 9(ni ©nbe: „c @e--brudt iii aSittembergt ^laä) \\C^rifti gepurt, 1520.jjS?(C. [sie] Ij"3lttel gani in .fjolj gefc^nittcn. Iroh bem SniprcJinm fein Srntf ans aSitten=Berg, and) nidjt oon Sobft ®nttncd)t in 9iürnberg, luie ß. finnate in „*)tcnbru(fcbeutfdjer SitteraturWerte be« XVI. unb XVII. 3al)r()unbertä 9ir. 18." ®. X meinte,fonbern, tta? er jeitbem fdjon fclbft ertannt I)atte nnb 91. ü. Sommer, Sutf)er=brurfe K. ©. 98 5Jr. 187, .^nerft üusgefprodjcn "^nt, Bon Sorg ^Jabler in 91ugf-bnrg.Horljanben in bcr finaofeldjen Slg., SBajcI, S^ertin, Sref-ben, (ftlangen, .^lamburg,Sonbon, 5Dtünd)en II., Strasburg, Stuttgart, ii?eimar, SBien, iffiittenberg.


IIaBarumbIIIIV'ntl;er berbrant feljnbt.ijcc•.SBittenberg.Va^156 SBaviim bc-3 ^'npfte-ä uiib jciitct Si'i'Qfi^ SPüdjctG*. „aSanniib bcS 33a6ft§ bnb fet) ||ner SfungcxTii biidjer bö |1jDoctor TOai=tino£'11=tljcr boi-brantt||fe^n. || 2af,5 acnl) [sie] aii^ctigcu wer bojuiill. umniiiib ftj !J). £'u- ||tl^cv§ bucljci' t)or=||pituuct l)n- ||beim- [Uiitteitbcvgt ®. 9Jl.|| ||X 2i. [" 8 SBIätter in Ciiart, te^teä iBtatt leer.3lm 6nbe: „1. otrt in 3


111.:Don D. ÜJtortiii 8utf)et Dctbvamit |iiib. 1520. 157?lu§gaBen ber latetntfd^en Üterfefeungen.91. „Cuarc 5pontift= |[ct§ Ütomani et bi fcipiitorü cius 2i bri a S). ?3lavtinoIISuf^cvD cö= buftt flnt-II||ßomoiiftret üicilfim quifqui« ||Dolotcur. S). ^^ut^eri 'libvos eruffe= 'rint. SBittenbcrg " Wit iitctciiifaflung.2itclrütffcite bebrucft. 6 93lätter in Cimrt.Sxurf bc? §nn5 Bon Erfurt in SEBorm?-. 3}orl)anbcn in bcr ßnnafcfdjcn ©Ig.,Scrtiit, TOünc^en ^®t., Straßburg, ©tiittgurt.a. „Oimrc 5pape qc Sifciputovum eiu§ ||libri a Soctore lllavtino 2u=\\tljerocombiifti fint. ] Cftenbant ctiam ipfi quare SoctovtÄ :| "Fiartiiü tibvo»combuflerint aSittenberge. 2). II. " 2)lit1 Sitelcinfaifung. S 93tätteriin Cuart, Ie^te§ Statt leer.3cbenfaEä fein Sßittenbcrgev Snitf. 91. ti. Sommer, 8utf)erbrucfe k. S. 995ir. 188: „6s liegt nnf)e, an 3Jlid)ael §illeniiis [in 9(ntttierpcn) aU beu Sructcv,5U bcnfcn." llnfcte 2il)rift xeid)t bi^ SI. 33 2''; 331. 3?3af. ftet)t al§ 3Jnf)nngSuttjets SSovtoort jiir Resolutio <strong>Luther</strong>iana suiier propositione XIII. ilopotestate papae 1519, f. uitfere Sejammtaulgabe II ©. 183 f. 33or'^Qnben inHamburg, 3Bien.Sin fteld&er 9(u§gabc l]aben ttir ben Urbrncf? 9J}e(d)ior Üottfjer in 3öittcn=berg (D) liefert if)n nic^t: ba5 'ijat aud) 3t. b. Sommer angenommen. Somitfommen nur A, B nnb G bei unfcrer tyrage in ^Betradjt. 5ür B madjt 91. D. Sommergeltenb, baß bcr Srncfer fic^ nidjt genannt ^ahe. Sie« loürbe ebenfo für C fpred^en.3n fcinimttic^cn G^rcmptarcn Bon A unb B, bie uns öorgclegen t)aben, ift 53ogen 91bi§ aufs einjelne '^^ünttd^cn berfelbe Sa|, in C, teie fdjon ber Xitel ^eigt, einonberer; bei Sogen 33 liegt aEen 6rünenbergid)en 9Xuägaben (A — G) berfelbe Sa^3U Srunbe, ber nur wiitjrcnb be§ S)i"udeS toiebcrtjolt an einzelnen ©teilen geänbert»arb. 9tllein in oben anfgeftellter Steifjenfotge erftärt fic^ uns ber (bang be§Srutfes in jener Spreffe: bamit ift auc^ bie Srage nod} bem llrbrud entfc^icben.Sßeiter flammen üon B unmittelbar ab D, F unb G, BtcEeic^t and) 1 unb K;bagegen ift E nad) D, H nac^ F, L nad) I ober K abgebrudt. i'on bem niebb.Srude M läßt fid) mit 33cftimmtf)eit eigentlich nur fageu, ba§ er nidjt ober boc^nic^t aEein auf einem ber aSittenberger berufen fann.Scutfd) finbet fic^ unfcre Schrift in ben ©efammtauSgaben öon Sutl^eräaöerlen aSittenberg VII 1.5.54 581. 138^— 141^ Sena I 1555 Sl. 394^-398'>[= a?l. 9)?)t)iii'^-333'^], 3lltcnburgl ©. 540-.544, geipjig XVII ©. 333-338,bei aSatd) XV gp. 1927 — 1941, erlangen, beutfc^e Sd^riften, 1. 9lufl. XXIVe. 1.52-164, 2. aiufl. XXIV S. 151-166, auc^ bringt fic ba§ oben ©. 3 bc=td)riebenc ^eft (9ir. 18) ber Dleubrude beutfc^er Sittcraturmerte k. ©. 41 — 54.aion il)nen finb bie 2Bittenbcrger unb bie Jenaer, jebe für fid), einem bcr altenS)rude aug SBittenberg gefolgt, ber Jenaer miebcr bie 9(ttenburger, ber ".llltenbnrgerbie Seipjiger; SBatd) Ijat mit ber Jenaer bie SÖittcnberger üerglid)en; bie (SrIangcrl^ält fic^ in ber erftcn 9tuf[oge an F, in ber .jmeiten an A; in ben Sleubrudenift A getreu in Sd)rcibmeiic unb Snterpunftion, nur mit Sefeitigung ber Srud=fe£)Icr, lüicbergcgeben.


158 SBnntm bc? !).)npfte-3 imb |einet Siingct SucherS)en tateinijc^cn Sejt liefert bie ed. Witeberg. II 1546 581.125^—128'' =II 1551 SI. 119''— 123» mit me^rfad^er änberimg naä) 91; bie ed. len. II 1557SI. 333'' — 337'' begnügt fidj mit einem Slbbrucf ber ed. Witeberg., lüäljrenb inD. Martini Lulberi opera latina var. arg. vol. Y. Francofiuti ad M. (fog. Gvtangcr?[u6gabe) 1868


öon D. 3Jiartii! Sittf)ct üctbtmtnt finb. 1520. 159getü6b, übet. Über ben Umfang ber Uiiifaute ift fotgenbeg ju bemev!en: b ftefjtübereinftimmenb in l^oveii (boc^ l^orten Im. in L), bbfe, :^5'^er, grb||eft,atomifd}, jerftbren; Äblner, bagcgcn Souener (nur in G ßoucner), otfcnt=lic^, 33ifd)offen (St. Pur.). 5Jtci|"t oberer, obrift, nur in GH audf) bb(e)rift.ünt;bftti^ ABC 164,7 = 'nidjt ju t)offen' ift nur in GL burd) butjofflid) crfe^ttoorben. — ü ftef)t burc^meg in geföünfdöt, gepürt, fdjlüffel, tünig, fürft,öngtücE, bürb, getübb, fdiü^en, crmürgt; ii in füren, riiren, teuft,bemutig ufw. Ser Umtaut fetjtt überalt in gutben (Sllünje), (ent)fc^ul=big(en), ftucfen (S}>'"i-'-). rüden, tugen, Oertrudt. jünger ft. junger 'ijatnur H unb nur im 2itel, jübifc^en ft. jubifdjen nur L, mutig ft. mutignur G, wo auä) mutwittigeu. dagegen alte bemütig. Sem ünnu^ (^H-)HIK ftef)t ünnü^ GL jur ©eite. 9Jle^r nur ortl;ograp'^ifd) ift motjl über nebenüber. 5ßefonber5 ^crüorgef)oben fei fc^Iie|lic§, ba^ fürdarOn unb furdarjan, biein ABC (wie übcrf)aupt in £'utfjer5 Schreibung) ju fobbcrn jufammengeftoffenfinb, in ben 5tad)brudcn tt)eitnieife auscinanbergel^alten Werben. SBir finben 1G9, 1.5in G fbbern, in H fürbern; bagegen 166,14; 173,4 in G fobbern, in FIüorbern. DEIKL f)aben überalt forbcrn. M '^at an er-ftcrer Stelle übrberen,cbenfo öorbert 173,4, bagegen Dorbern 166,4.So öiet über ben Umlaut. U>on anbercn burd}gel)enben ort^ograpljifdieu oberfprad)lid)en 5lbweid)ungen ber 9iad)brude FGHIKL feien nod) folgcnbe erwüljnt:F mifc^t unter et) als geilten bcä otten Sipl}tl§. auc^ ai: ain, fain,t}ailig, ftaifc^, boi^ regeUoS. G "^at nur ei, et) für ben S)ipt^. beiberlei ^cx^fünft, HIK '^aben ai für ben alten Sip^tf). burd§gefül)rt. ^n IK finbet e» fid) t)er=cin,5elt auc^ an unredjter Stelle: main büd^te 163,15; mainer artidet 180,11.Sie alte Sänge ift in IK üereiujelt bclDat)rt (,;. 3?. m^n, Wljfcn, bl)), mcift fieletet). L '^at ei für ben alten S)ipt)tl). unb fennt ben neuen gar nii^t. — 33e,iüglid)ber anbern Sipbtt). tjer^lten fid) IK unb L ganj ebenfo. IK I)obcu Berein^eltet)|, t)ff, üdi neben überwiegeubcm au eü, in L ift ü ü bewal)rt: brud), tufent;Überzügen, fd)ül)et ufw. 5Der alte S;ipl;ton9 ift in IK burd; au, in L bnrd^DU gegeben. —ü ift in GHIKL o()ne irgenb Weld)e crl^eblid^e 3lu5na'^men burd^gefüljrt. 3"F ift ü unb ü nicl)t immer fieser ju unterfc^eiben, ii fte^t ober 5tueifeltos fel)rl^äufig = uo: ju, t^un, gi:t ufw.Sa» ort^ogr. ie ift in G meift, in HIKL ftet§ burc^ i erfe^t: fribe, Dil ufio.2lud) fie ift in allen leiten an^er F ju ft) geworben.Sa§ Setinungä^)^ ift mit einzelnen Sluäna^tnen (wie ttin^n in GH) be=feitigt, für e"^ ift in L oft, in IK feltner ee eingetreten: meer, toccren. — ^mlHnfd)lu§ baran fei ge'^eu, fteljen unb ferner l)l)e erloo^nt, bereu l) in (iHIKLgetilgtift.Sa§ i ber ß^nbfilben ift au§er in F burc^ e erfe^t.Sie Wittenbcrgifc^e Sopplung bb ift in F bctoa'^rt, in G meift, in IIIKLWol)l ftete öereinfac^t.9tnlautettbe5 p für b, ba» ABC rcid)lid) aufweifen (tjorprenneu, prand),gcprec^lic^, angcpcttct, gepürt, gepeutt ufw.) ift nur in H bcwaljrt, inGIK meift, in L ftet§ in b tierwonbelt.


1(50 aSSaviim bca 5pnpftc9 unb jcmct 3imger Slüc^ctmi[c^> toelc^ GHL, tuolc^ IK. - |dI^> fold^ G, folic^ L, foUlidjH. — öntcr> önber HIKL. — fonbern> fonber H, funbct IKL. —l3ov-> ticv= HIKL. - |^rifft> gel^rifft H, gfc^rifft L.3m Übrigen finb wefentlic^ete fpvadjtic^c 9lbtpcicf)ungcn , be{otibcv§ im 9(n=fange unb gegen (Jnbc, in beu Se§arten öcvjeiifinet. Tiatüvüc^ fxnb and) bicfonfligen Slbmeicijungen angegeben. ?ln§ bcm nieberb. Srude M finb nni- Ijic unbba einige Seeavten angefüf)rt, mctdjc geeignet evfcf)eincn, auf bereu uic^t ganj tlare§Jlbfjängigfcit^tierl^ältnie einiget Sirfjt ju tiierfen.D. ^. Snaafe. Dr. ^. iPtctf(^.


Uon D. ÜJioTtin Sut()ei: ocirbvannt fiitb. 1520. 161'It^animO bee* 3?a^^ mib )ci)ucr Cvmiöcnm önrfjcrUon '2)oct ^IKavtino Sutfjcr Dorlirant fcijmi/8(1)5 au^ rtitcjcijgcu h)cr bo nii(, mniumö fic S). Sut^crs Dut^crüor^rennet fjnkun.2l\icn Itebijabernn Ctjrijllidjer lüarl^eyt \c\ acuninfd^tgna^ u^^ frieb noti gott.36f) ^Icartiniis 8utl)er, genant Soctor bcr fjcljtigen fc^vifft, 5tugufttncv|n aSittcnbcrgf, fug nicntgltd) ^n tuiffenn, ba3 bnrd) mcljn loiUcn, rabt1" unub jut^at auft niontag mä) Sanct 9Iicolai- l}m 5]t.3).rj,-. ^ax üovprennct1—4 Sie Ü6crfaOtift nod^ bcm Site! fion ABC 5 „35e[u§" fe^U LM äBittcnficta-G griftcKcöcr H . 7 ftic^bt E fvtjb G 8 scWtifft H ofcövifft L 9 Bittcmbcrgt C10 unb t^at H] fcP M mcntng L nac^ EIIIKL jant DEI] §. G ©. H, fcP LMl)or6icnnet G »ctprcnt HIKL') fe^nn tjabm bic Stiicfc A— G, roä^tcnb HIKL bic jiüctfcUofe gotm bc-i ^nbifntiöäeiiifc^en. SBit ^abcn bicfen in unfcrin iitcl geie|t, lucil im Scjtc Uon ABC je in (loie jaoud) jonft Bei fintier unb noc^ f)cute in tiefen 3)htnbarlen) a[§ ärteifelloje SnbitatiDform gc;braucht iDixb (1(39,4; 176,4 ügt. auc^ 178,12; 180, 8j unb eine anbete Snbifatiüform (jeinb)banoben nur einmal (165,5) ctjc^eint. 5p. ip. -) S. DJicoIai, bcv 6. £ccember, fiel 1520auf ben S^onnerstag.Quare Pontificis Koiiiaiii et (liscipuloi'iiin eins Libria D. Martiuo Liithero coiiibusti siiit.Commonstret vicissim quisquis volet, cur D. <strong>Luther</strong>ilibrosexusseriiit.1 • Ih e s u s.Omnihus Chri.stiauc veritatis cultoribiLs et stuclio.sis Gratiamet pacem a Deo Opt. Max.EGoMartinus <strong>Luther</strong>, dictus Doctor Theologie, notifico in UniversumOmnibus, mea vokuitate, consiho et opera die Lune post Natalem sancti20 Nicolai Anno M. D. xx. exuslos esse Pontificis Roniani libros et nonnullonim11—14 Sie Ufictfc^rift ift bem litel »on 31 entnommen. 17 .kI Dco Opt. M.-ix. VIa Deo Patre et Domino Ihesu Cliristo ed. Witcb. 18 Lutlicrus ed. Witob. 20 AnnoD.M. XX. a Anno Doniini M.D.XX. edd. Witob. Eil.eutf)cr.3 Söcrtc. VII. 11


1G2 äBarum bcä 5|}npfle-j imb fciiitt Si'i'S« S'üdjcvfeljn bte SSud^er be§ SPaBft§ öon SJ^om unb ettlic§ feljnev Sunsernn. ©30l)cmanb ftc§ bc§ bortounbcinn , lote ic^ nii(| Inol öorfc^e, fragen hjurb, oufeliui'3 uvfad} unb Befel^ id) ba§ t^an Ijafie, ber la% tjijm. f)te mit gcQnt=iüortfet)n.6jum ei'ften 3ift» et)n alt I^erfumner ^jrau^, tiovgtfftig, 60^ Bücher 3U= 'vip


Boit lt. lliartiit l'iitijct Uerbtnmit fiiib. 1520. 16363um bvittcn ©ctt icf) midj foIdjcS tncrcES bcnnocf) nit imtciluiinbcn, troid) nit fjett cvfaren imb gcfcticn, bao bcr '^Hifift mib bie SBcpftif^cn öovfurcrnit nßctjn ijiretcn unb tiorfurctcn, ionbern narfj oictcn noigckn^ bon ml)v9cid;cf)cncn unterric^tungcnn ijnn l)l)rcni nncfjiifttidjcn t)rtf)um unb fecl t)ov=5 tcrOcnu algo gar tioiftodt unb t)ovl)avttct fctjun, baö fic nit aUctjn nit looUenfid) tocl)icn nod) (evcn loffen, foubcru blinb f)l)un mit öorftopfftcn oren unbaugcn bic (ftiangelifdje tcvc Oovbamncn unb Oovprcnnen, l)f)r (Snbdjriftifdjc,tcuffliidjc icre ]n ficftetigcu unb cvfialtcn.Gjuni öierbcn, :^ä) glaub aud) nit, bas fte bc3 bcfcl^ f)aBen tion beutI" 33ap|t £'co bcm ^et)cnbenn, ßo öict Ca au fcljncv perfon tigt, ic^ cvfar cö bcnnoi^ anbcrg, 2Bi[d;cm tc^ auc^ [)off fotd) Hör nüjr' tiovpranten, Iric Inol fcljucröorforn, budjer fct6§ nit gefallen, unb ob fic ijfjm geficUcn, ml)r barumbnichts bvan gelegen, ^d^ 'met)% andj, unb i)ab bcy gctniBe lunbtidjafft, bo»bie Äölner unb SoPencr, toitc^ fid) rumcn, fic ijabm Äctjficrtic^cr DJ^ajeftotUrlaub unb befel^ raeljn bud;lc juöovprcnncun, bcr loar[)Cl)t fparcnn, bcnn ficli1 §at IK \oä)tS G |oni(5e§ H fötii^ä L bennoc^t G bannoc^t IIL baiinocfj IKtoa HIK 2 ctfovn H Sopft HIKL oorfurten DE Bevfurten HIK »erfuren L»oruorebcii M funbcrn E fonbct (ill funbei: IKL nad^] auäj H 4 gejö^e^en DE 90=fc^efincn H gcfd^cd^nctt L ircn imdjviftctid^en H 4 -5 BcrbevSen .5 bovftucEt EHIKLterftopt H BcrfjcrtEt H Betljarvct IKL Bovfjovbct XI feinb H finb L toottcn G (3 lernen (;teeren L fonbcr GH funber IKL Borftupften E 7 Icr IHK S teiiffeliji^ G] fefilt LIcrlHK Beftetisen] fcefcftigen L 9 jl) D ba§ tcfctdö IK 10 Bit D 10,11 benna^tanbeft G 11 folidö H iotic^ L Borpranten] Berprennen II IbU IboI] Wie hjol itn II12 nütt IKL 13 baran HL be§] ba§ IK 14 Söuener G Isotc^e IK hiet^e Lromcn G ficljgcrli^ C 15 örlob L 6cuetc§ GHIKL meine tuc^tein H bann L') öor ml)t b. t. 'in meiner ©egenlnart' gibt guten Sinn, aber eS ift bod) tDaf)rict)ein=tit^er, bQ§ öon mljr gemeint ift. äSgt. ben Jitel unb and] bic tat. Übcrfetiung.Tertio, Neque tarnen hoc bperis conatus essem, nisi expertus vidissem,Papam et pontificios corruplores et seductores non solum errare et seducere, seilotiam eos post miiltas instnictiones a me frustra factas in suis impiis erroribiiset perditionibus animarum adeo prorsus induratos et obstupefactos, ut non solum20 non patiantur vel duci vel doceri, sed etiam cecos obturatis auribus et oculis2.-, mcEuangelicam doctrinam condemnare et exurere ad suani Antichristianam et diabolicameruditionem confirmandam et conservandam.Quarte, Nee credo eos mandatum habere a Leone x. Pontifice Rhomanof|nantum per eins stat personam, Nisi secus intelligam. Cui etiam ipsi spero acombustos libros, quanquam ab eius predecessoribus conditos, non placere,Quod si ei etiam placeant, nihil hoc mea retulerit. Ad hec scio certis hocnunciis edoctus, Golonienses et Lovanienses iactantes sese habere Cesaree Maiestatisveniam et mandatum meos Codices comburendi parcere veritati. Nam id19 induratos et fascinatos ed. Witeb. 20 patiantur se vel duci cd. ^^itcl).21/22 ad suas Antichristianas et diabolicas abominatioues conörmandas et conscrvanda.«cd. Witeb. 28 mandatum in eos Codices St concremandi parcere ed. Witeb.11*


1G4 SEßaTiim bc? ipapftc? imb feiner Süngtic 9?ü(^crfoWj furnct)mcn mit biclcn tnufent gulbcn Incib gefcf^encf öon ctti^cn ampt(cuten crfinifft tjabcn.6311111 fiinfftcn, Sic tDcljn bann burcfi l)^r joI(f) buchet borprcnncn bcvlünrljet)! ct)n gro^ nad)tct)l unb bei) bcm jdjtccfjten gcmct)ncnn öolcf el)n ltiat)nba biivrf) erfolgen inocf)t ,5n nic(cr feclcn liorterbenn, ,6ab id), burc^ anregen(lüie \d) f)off) bc§ gcijftcä, bic jelbenn 3n ftcrcfcnn unnb erfialtcnn, ber lt)tbber=fadjer budjcr loibbernmb liorprennct, angefef)cnn ij^r nnfjoffUd^e bciferungc.S)ariimb hiolt cljn tjglidjer fic^ nit laffenn beltcgenn Sie fjo^en tttcß,namcn unb gcic^rcl) beS S?epftlic^cn i'tanb§, be§ gel)ft(ic^cn rei^tC', be-5 tang=loerigcn ))raud)§ bifer Oorprantten bnd;er, fonbernn £)6r ju unb ief)e juOornn, Uiaä ber Sapft l)n feljiien buc^crnn gclerct, unb lDa5 l)nn bem f)et)ligenngel)ftlirf)enn rcc^t Horgifft unb grcutid) lere ftc[)en, unb Inaö Unr bißfjer f)abcnangekettet an ftatt ber tr)arf)el)tt, Unb ridjtc ai^ bau fre^, ob ic^ redjtlic^obber unrcc^tUd^ biße budjcr borprcnnct fjab.1 follic^ IK tauicit G gulbin IKL gqcöenat GIKL geid^cniln M 4 gtojfcr II„groü" fe^It L raon L 5 bor burd^ OH moc^ti: H oerbcrSen HIKL onrcgen]onrciljen L C goljftl H „fcI6cnn" fetjtt L ftcrden » erfjaÜEn [so] L G/7 lt)iber=fäc^cr II irubcrjedöer IKL 7 wibcrum E »orjjrcnncn G »crtircnt HIKL »n'^oftid^ G»n^oftidöc L fccfjcrung GIIIKL 8 Sarum E ttjolt F Ijcgtidöcr HIK ^ctlic^er L9 vccl)tcn§ II 9,10 langtuirigen GL 10 »crprentcn H Bücher C funbcr HC fi^c Hfit^ L 11 iuc^ernn C gclert IK geteert L 12 tcr HIK teer fteen fton HL Fftcn IK ftonb L tiifjljar IKL 13 nngcticttet H rc^tlii^e C 14 Butler C t)et=prent HL BorBrant IKpropositi aliquot millium aurcorum munere a nonnullis magistratibus coe- 15mei'unt.Quinto, Postquam ergo eiusmodi combustione librorum veritati magnaimminere iactura et apud imperitam plebem suspitio inde ad multarum animarumperniciem nasci posset, ego vicissim instinctu, iit spero, Spiritus ad confirmandamet conservandam veritatem Christianam et vulgus, adversariorum libros conbussi 20inspecta eorum insperabili emendalione et correctione.Itaque nemo se permittat commoveri sublimibus titulis, nominibus etclamoribus Pontificie conditionis, Canonici Iuris, diuturne consuetudinis horumcombustorum codicum, sed prius audiat et videat, quid Pontifex in suis librisdocuerit, quam venenatas et abominabiles doctrinas sacra spiritualia Iura con- 25tineant et quid hactenus loco veritatis adoraverimus, Et tum libere iudicet, iuste nean iniuste liuiusmodi libros combusserim.ed. Witeb.17 cinsniodi corum combustione ed. Wifeb. 20 libros .idTersaiioram cnnibnssi


,Bon D. Siottin Sutfjct Dctbtannt finb. 1520. 1655(rti(fcUminb i)rtum()i) n it ö c !^ g c i) ft l i d) c u r c d) t v ii ii b 35 c )) ft It rt) c ii ii d) c r nbarumb fte biUtt^ 5ul)or))rciuicu lutb 511 nicijbcit fci)u.Ser elfte.3)ei- iönp[t uiib bie fcljnen fcljiib iiit fdjulbig, gotti» gcpottcnitntcrtljan unb gcljorfam jit fel)it.2)tie grclxiltct; lere fcfjrcljbt er flcrlid) t)u bcm cnpitcl 'Sollte', bc majori^täte et obebiciitia/ ba er fanct -IVtciä looit, ber bo fagt ':3f)i; folt aller uBtr^i.nctv.s.is.Ifeljtt uutevtf)au feljii', a(&o auflegt, 5. '4>i-'ter l]ab nit \id) nod) fcljii nad;ioIgcv,fonbevim feljuc untcitf)ancn bamit gcmcljnct.Scran ber.Sy ift nit etjn gepott, fonbcrnn ci)u rabt S. 5petcr§, ba eri.$ctv.2,i3.Icret, alle Gfjriften fottcn benn funtgenn untertf)an icljn. ibibcm.-Scr britte.S)ic ©onnc ficbeuttc 58cpftltd^c, ber ^Jlonatt btc töcltlid;egctoatt t)nn ber 6t)ri[tenl)cl)t.ibtbcm.^2 Büchern C 5 fein D 7 grctutic^c E 8 9 obctifcljt D oBcttcljt GIKL 6ßct=lol)t H 13 tcrct] lere C 15 licbcüt G momü] Biou IllKL manc U') Solitae, 6. de maioritate et obedientia, tit. 33. lib. I. '-)^n ber fölojie boju.') aSßie 9lote 1.Articnli et Errores in libris Iuris Canonici et Poutificii,propter quos merito comburendi et vitaudi sunt.Primus.2u Papa et sui non tenentur preceptis ilci subiccti et obedientesesse.Hanc aboniinabilem doctrinam scribit aperte in c. 'Solite', de maioritate etobedientia, ubi saneti Petri verba, quibus dicit 'Estote subiccti omni liumane i.'e*i..2, 13.creature', sie interpretatur, sanctum Petrum non suos successores, sed eorum25 subiectos intellexisse.Sccundus.Non est preceptum, sed consilium S. Pctri, quando docuit, ut i-t'ftv. 2, 13.omnes homines Regibus essent subiccti, ibidem.Tertius.30 Sole significari Papalem,. Luna imperialem sive secularempotestatcm in Christiana republica, ibidem.


1(3(3 Sfflatuiit bc* ^ßopftes uub feiner Siingci: SüdjerScr üicvbc.2)ci- Sa)3ft unb fcljn ftuel fcl^n nit ftfjulbtg untcrtl)an ijufe^n 6t)viftlic^cu ßonctltiS unb orbiuingenn, cap. 'Significofti',bc clcct.'S)ct junfftc. 5S)ev f8ap\t l)ah l)un fernem fjcrl^cn OoHcn geloalt ubii ollercdjtc. in prolo. ©ejti.^Sei i'edjfte.Sarauö folget, bQ§ bcr Sa^ft mac^t !^q6c, alle (Soncilia unballe orbnung ju reljffen, loanbeln unb fc|en, tnic er bcnn tcglic^ wtf)utt, bo mit !cl)n niac^t nod} uulj ubiiHcljbt bcn GonciliiS unb 6t)iiftlid)enoibnungcn.®cr ficbcnb.S)er ä^apft l)abc rcdjt, ju fobbevnn cljb unb pflidjt Honffliiui). iu,8. JSifc^of fen für t)l)rc nuMitcll c. 'Significaftt'/ contra iUub '(äratiu accc= 15pifti», gratis bäte'.2/3 ^ufin E 10 otbcnimg E U uticrMcljt) E 12 otbcnuugc E 13 [iicnlit D14 fotbctn DEGIIIKLM') Significasti , 4. de electione, tit. 6. lib. I. -) Licet Romanus, 1. de Constitutionibus,tit. 2. in Sexto. ') aBie 5Jotc 1.Q u a r t u s.Papam et elus sedem non teneri subiectos esse conciliis edecrctis. c. 'Significasti' de clect.Qu intus. 20Papam habere in scrinio pectoris sui omnia Iura et plenarapotestatem super omnia Iura, in prologo Sexti.S ext US.Ex quo sequitur, Papam habere potestatem omnia Concilia etomnes constitu tioncs, ordinationes convellendi, mutandi et sta- 2:->tuendi, sicut et quotidie facit, per quod nihil relinquitur neque potestatis iiequeutilitatis ordinationibus et Goncihis Ghrislianis.Sejitimus.Pontifici Romano ius esse postulandi iuramentum et obligationem ab Episcopis pro eorum palliis. c. 'significasti' de elcct. contra 3oSDiutti). lu, s. ilUid 'gratis accepistis, gratis date'.22 c. j. de constit. lib. vj. [ftott in prologo Öexti] ed. Witeb. 25 constitutioues etordinationes edd. Witeb. Erl. 30 de elect. fe^U in ber ed. Witeb.


üoii D. 2)Jnrtin iJutljev uctlrnimt finb. 1520. 167S)crac^tc.aßen bei- SSapft ßo Bo&c lücrc, baä er iiiitielilic^ mcufdjen mitgi-offcu [jauffeu jum tcuffcn füret, biirfft l)l)u beitnod) iticmnntbrum ftraffcn, bif. 4(>. '5i S).^apa'.'ö S)ifiev artiifet, >do er nllcljn Inerc, folt er gniu-) iivjad} fcljn, nlie 5Bnp|"t3biid;cr ^imorpreiinen. Änv^ ioltcu fie nit teiiffcniid), uiidjriftlic^ fiirnenicit,luciiii fie fo(d) gvcfölid) bingf unDorfdjampt Ijalteii uub (creti i Sic ba,ßOrifteii incnfd), lüa§ bid; 9el))"tlid) redjt lere.S)crneunb.lu 5Jet)ft gott ligt bie icUgtctjt bcr gaiiljeit Gl)rtfteti()el)t anbem JBapl't, tbibeui,'- contra illub 'Grebo (Scctefiam |anctant k.' fjo mufftennUc ßfjriften Dorterben, fjo offt bcr 5b\ip)'t boj] ift.Der cjetjenb.Den S3apft mag utcmanb urtct)lcn anff crbcnn, aiic^ nic=15 mant fc^n urtct;l richten, fonbcrnn er foll alle mcnfdjcn ridjtciiQuff erben. 9. q. 3. c. 'ßuncta'.^1 adjt DEII 2 mitjcgticf) G 3 gvofjcm K bciinodjt G boiiln)ocf)t IIL bannocf) IK4 bantml) D G Icuffclid^ä II Dudjviftciiticfjs II Unitfjviffttirf) E 7 unöctjdjcnipt Li jt)ba D %iä} ba G 8 nienfctjcu K Icrct G 10 5ictf)ft U Ikijt^t IKL 13 tjcljcubc E15 junbevn E mcn(i!^c l)') Si Piipa, G. dist. 40. -) 2ßie 9iotc 1.'J C'uncta per munduiu, 17. IX. i.iu. 3.c t a V u s.Si Papa sue ut fraterne salutis ita sit ncgligens, ita inutiliset remissus, ut in numerabiles populosducat secum primo mancipioM gehenne inoternum plagis multis vapulaturus, huius culpas aneminc mortalium redarguendas esse. dis. 40. 'Si Papa'.Hie arliculus, eliam si solus esset, sufficiens fuerit causa oinnes librospontificis comburendi. Quid ergo non diabolicum, quid non abominandum proponuntsibi, tarn abominabiba impudenter et obscrvantes et docentes? Vide,25 Christiane homo, quid te Iura Ecclesiaslica doceant.No 11 u s.Salutem universi tatis fidelium (jost deuin ex pape iiicoluinitatepcndere, ibidem, contra illud 'Credo ccclesiam sanctara &;c.' Ita necesseesset perire omnes Chrislianos, quoticns Papa malus esset.'M D e c i m u s.Neque Papam neque eius sententiam quisquam in terris iudicarepotest, ipse vero Papa omnes homines iudicat. 9. q. o. c. 'cuncta\19 immuuerabiles 31 2.3 combureiidos eil. Witeb. 23,24 piüpoiiaiit ed. Witeb.29 quoties edd. Witeb. Erl.


1(38 SEßarum be? ^papftej imb feiner jünger SBiidjctS)i§cr axtidell tft ber l^eubt artidcE, unb boS er ja tool cl)nfcffe, ift etgav burc^ öicl capiteltt unnb na^cnb buvc^§ gantj 9ct)ftlic^ xtd)t ijnimer anunb angezogen, baS tool fi^cljnct, toic bai- gct)[ttid) vcc^t nur baruinb fei) er=ticktet, ba» bcr S5apft frei) moc£)t tt)un unb lajfcn, itaä er toolt, nr(au6 jufunben unb ^t)nbcrni^ jum guttcn geknn. S3eftcl)t bifeer artidcÜ, ^o ligt 56t)ri[tu5 unb feljn Itiort barnl)ber, SScfte^t er aber nit, ^0 Itgt ba§ gan^get)ftlicO rcc^t mit bem 23apft unb [tuel barnljber.1. fpctt. 5, 5. 5hl Befte'^ct er t)f)c nii^t, bann ©. 5petcr gepeutt 1. 5]Jet. 6. '^ijx foUetiRöm. 12, 10. qUc gegcnanbcr bemutig fcl)n', llnb @. ^\iucl 9io. 12. '^in l)glid^er tjalt ben36Wii'ii!n! onbernn [)6t)er bann fi(i)', Hub 6()riftu§ Hiel mal fogt 'Sßer bcr großfift fel)n w®ni.2, uff. tüill, ber fet) ber geringift'. S)cr ma^en ftraffet 6. $aulu§ ©. 5ßctrum (Sal. 2.SIPO- 8, 14. ba§ er nit rec^t toanbelt nad) bem ßtiangclio, Unb 3(ct. 8. inart S. 5petermit S. 3of)an^ au^gefanb öon ben anbernn 5tpoftoIen al§ cl)n bntcrt()cniger.S)arum6 ift§ unb mag nit loor fcljn, ba§ ber Sapft nicmant unterlnorffennoäj 5u rid^ten fei}, fonbern er foü l)berman untcrt^an unb ju ridjten fcljn, 15bie toe^I er ber ubirft fel)n tüiH. llnb bas gcl)ftli($ rcc^t, mel)l bi| fel)ngrunb unb ganp loe^cn ift, ftrcBt c§ ijnn aEen ftudenn lüibber ba§ (Söangetium.®§ ift iDol inar, ha5 tneltli^ geloalt ijljren unterem nit fol untcrt^an2 na^enb] naäj L 3 „unb" fc^Ü L 5 t)inbernu6 G feu sutten E „ß^tiftuä"„§o ligt" fe^tt FH 9 oI H gegen einonbei: DH biemütig G fant *lJaul Utiä D10 gtoft H 11 5PauI§ D ?ant ^ßet« D 13 fant D 2ipoftetn D Slpoftten L16 ofievft D öfiiift G ofiexift H oSrift IKL bife] ba§ IKL 17 ganlj D gan^eS IKLWibcr D IS »nbcrn HIKL] tintetften D »ntcrt^on DHie articulus est Capitalis articulus, qui, ut bene radices ageret, per multaCapitula et pene per totum ius Canonicum semper repetitus est, Ut facile appa- 20reat ius Canonicum in hoc unum esse confictum, ut Papa libere posset et facereet delincpicie quicquid vellet, licentiamque dare peccandi et impedire bona.Stante enim hoc articulo iacet profligatus Christus et eins verbum, Eo vero nonstante iacet totum ius Canonicum una cum Papa et eius sede. Sed stare non^^^"•j^'jß potest. Nani S. Petrus precipit 1. Pet. 5. 'Omnes honorate' Et Paulus ad Ro. 12. 2520. 'Invicem honore prevenientes'. Et Christus sepe dixit 'Qui vult maior esse, sitpl""^-®(ii. 2, 11 niinor'.ff.Simihter S. Paukis S. Petrum ad Galatas 2. reprchendit non ambulantemaH)g. 8, u secundum Euangelium. Ad hoc S. Petrus una cum S. lohanne ab aliis apostolistanquam subiectus mittebatur. Ideoque neque est neque potest esse verum,Papam nemini subiectum esse et a nemine iudicari posse, quando ipse supremus 30omnium esse contendit. Et ius Canonicum, cum hoc sit eius fundamentum ettota ratio, repugnat in omnibus suis articulis et partibus Euangelio. Hoc quidemverum est, secularem potestatem suis inferioribus non esse subieclam. Sed19 articulus regni Antichristiani, qui ed. Witeb. 21 convictum ed. Ei-1. 22 quidquidedd. Witeb. Erl. 24 eius pestileute Sede ed. Witeb. 25 l.Pet. 6. St 1. Pet. 2.edd. Witeb. Ed. et S. Paulus edd. Witeb. Erl. 28 Ad haec ed. Witeb. 29 Ideo nequeed. Witeb. 30 ut a uemiue iudicare 3t 33 est, ut secularem 31


coli D. OTattin ?utt)er öetbvnimt finb. 1520. 169icl)ii, aber 6£)riftu§ fcrct unb toanbclt bn§, unb fprtd^t '^i)X folt nit ict)n,aiic. 22, ssf.lüic bic tocttüc^cn itHr^crrnn', unb IniU, baS fd)nc5 öoIt!§ ubcrftcn foEonIjbci'inan imtcitfjon fcljn unb öou l)()n gericfjt Idjbcn. Sßic er fagt Succ Xi'ii-'Sic f^urftcu bcv öeljbcn icljn gclualtig ubir fic, l)f)r foUct aber nit ^0 fel)n, suc 22, sm.5 üonbcrnn locr unter eud^ inill ber ubirft iel)n, foH ber untcrift feljn'. äBicmag er aber unterer fcljn, toen er niemant ubir ficfj toilt ri(})ten lafjenn?Sßil man 6f)ri|"tuy ioort .^tningcn (lote cttlid) tfjun), er foE \)m fjerljenfid) ben untersten acfiten, nirfjt eu^erltc^ alfo crljcljgen, %o muß man aucfjtagen, ba» er l)m fjer^cn foU ficf) bcn ubirftcn fjalten unb nit cuj^crlid) fid)w alfjo er|;et)gen, Unb alfo entlüeber betjbeC' geljftlicf; t}m f)cr^en tjattcn oberbeljbcS cußerlid) erljetjgenn, ba-j dfjriftuö luovt beftcf)cn mugen.Tiß ift ber artideE, ha aEc unglud auß tummcn ift l)nn aEc tüclt.Sarumb ba§ geljftlid) rec^t, alu el}n Horgifftig bing, biEicf} ^uüortifgenn unbju mel)ben ift, San barauß erfolget, luie ian erfolget ift, offentlidj Ijberman," S)a§ man tctjncm boßcn tüeren, teljn gutti» fobbern tan, unb \v\]x ju fel)en§muffen baa dbangelium unb glauben taffen unterga^n.2 tnettlii^e E tBit^crenn C -l^ctrin F oBcr^cttcn GH'KL ofierftcn D oiriftcn Göficrftcn H (cücnjo unten 3- 9) 4 "it olf" I' ,MW fc^tt L 5 funbcvn E foler ber D ünberft D 6 Unter C niinant D 7 ijm ^n^em E (eüenfo 3- li^)9 Ijm fjtx^i 5at'e f"' E 10 ettocbcr E aintluebcr II oiitweber IK eintWeberS L „Ratten"fe'^a E 11 6cfto:^n G tnüge G 12 aUe§ bnatk DHL] alter Unrat ^en. SUtcnt).Scipjig SBald^. 14 Wij D 15 leinen fiofen Wcgercn E gut§ H forbern DE fobern Gfürbern II jufc^cn HIK jü (e^en LChristus hoc vertit et mutat dicens 'Vos autem non sie', Volens superiores suisuc. 22, 25f.populi esse omnibus subiectos et ab eis iudicium pati, Sicut dicit Luce 22. suc. 22, 25f.'Reges gentium dominantur eorum et qui potestatem in eos habent beneficivocantur, vos vero non sie. Sed qui maior est in vobis, fiat sicut minor, etqui precessor est, sicut ministrator'. Quomodo autem potcst ipsc esse inferior,si a nemine patitur iudicari?Quod si velis verba detorquere, ut nonnulli faciunt, debere in corde seinfimum exislimare, sed extrinsecus secus et diversum exhibere, neeesse etiamerit diccre, ut in corde se pro supremo habeat et exterius se aliter exhibeat,Et ita vel utrunque in corde observare vel utrunque exterius prestare, ut verbaChristi constent. hie est ille articulus, ex quo omnis infelicitas in totum orbemfcrrarum irrupit. Qua propter ius Canonicum ut res venenata merito extinguendumet vitandum est. Nam ut omnibus claret, inde consequitur, ut nulli malopossis oceurrere, nihil etiam boni, nihil virtutis provchere, ut cogamur videntespati et Euangelium et fidem occidere atque interire.18 Luce 21. 31 edd. Witeb. Eil. 19 Hegis % 22 patitur se iudicari ed. Witeb.2.3 93on Quod si 6iä constent 3-27 fe^tt in ber ed. Witeb. 26 utrumque ed. Erl. utrumrjueed. Erl. 28 terrarum Luuudavit ed. Witeb.


170 aBorum bco 5f>apflfii unb iciiict ^inui« fflüdja-S)crct)Icrtt.S)ev Ütomiftf) ftiicl gibt tool mac^t unb crafft allen rechten,nbcr cv tft l)f)r fcljncm iintcrtfjati. jrb. q. ].' ®nö ift fo öic[ gcfagt:Sßaä ex toill baS ift tcd;t, bocf) tft er bcr fL'l)tuf5 fdjulbig Ijutiattcn. likn«Diaitii. •.3,noic 6t)riftiiä *)JIatt. 23. fngt üoii bcn S'ubi)cf;cii ':pf)avifccn 'Sic loben fdjtocrcbiirbcn au ffbei" mcnfdjcn niden, aber fie luodcnfi lüt mit cljncm fingcr nn=ö.u. .',, 1. iiircn'. ®a luibbev fagt «5. ^pauel @al. G. 'Stcljt ^nii cltr fveiy[)el)t unb fel)tnit untcrtf)an mcnfdjenn gefc^cnn'.Sei cjtüolfft.Gf)iiftua ''JJtntt. 1(3. fetjnc TOattfi.io.is. S)ev fcl§, ba tirdjcn auff bnlüett, mIjeljffit bcr 9{omif(f;c ftucl, bif. j;ij:. cum pvojimiö fniö,- So bod) aKcling^viftu§ bei fclb fclfe ift. 1. 6ov. 10.i.isov.iu..2)erbreljcjc'^cnb.OTottii.is.is S)a§ bic fdjluffell fct)n altelju ©. 5|3etro geben, ^ ^o bod) 'JJlntt. 18.6!^viftu§ fie ber ganzen gemeljn gibt. 151 e^tfft DEGH] 3t"j IKL 2 ftul DlilllKL 3 joiiil L) gcjog E 4 tcinjj U5 tut) 1) bcn] bem K ^fjoviicictn 1) 7 So Wie bcr fagt E cwcr 1) culucr IHK üwct L10 6oWet iuloct L 11 f|ai6 II Ijaift IKL ftut D 14 jiijlüffel C') Confidimus, 1. XXV. qu. 1. unb Meo pcnuittente, 16. XXV. qu. 1. ') S}gt.Ita Dominus, 7. dist. 19. In novo testaniento, 2. dist. 21. Quamvis universae, 3. dist. 21.Sacrosaneta Rouiana, 2. dist. 22. ') SSgl. Sacrosancta Romana, 2. dist. 22.U n d e c i m u s.Roinana Sedes concedit Autoritatem omnibus luribus et legibus,Scd ipsa nullis corum subiocta est. 25. q. 1. Quod tantuiii est dicere'Quod vult, iuslum et equuni est, Interim tarnen non obligata quicquam eoruraTOciuii. J3, 4. observare', Sicut Christus Matt. 23. dixit de Phariseis, hnponcre gravia onera 20iiominum humeris, que ipsi ne digito quidem movercnt, Contra que S. Paulus®ni. r-,, Iad Gai. 5. dicit 'State et nolite iterum iugo scrvitutis contincri'.Duode cimus.


Don D. SJnvtiit Sutljct Hcrbramit finb. 1520. 171Scr öicrc3c{)cnb.£a§ ß^viftu» pricftcitfjum fcl) Ooii l)f)m auff 5. ^ctntmöorfc^t, be conftit. c. tianflato'.^^^^ ^®a toibcv faqt £atitb pS. 109. unb 33aiiliiC' ut bcn öebrcern, ba-i 6l)iiltus«'cLn-:.', g...^ J er6,''ü 7, 21 lt.cl)n cljntgcr ctoiger pvicfter fcl), Sßitd^-j pncftcrtt)um lUjnimcr mcljr öov|c|t lücrbe.Ser iunffc3el)enb.Sa-3 bcr S3apft gclöalt ^ab, gefc^ ju machen ubir btc 6:^i-t[t=lid)c £ird)C. kD. q. 1. 'ibco pcrmittente'.^ ®Q Intbcr 8. ^auluä fagt ©al. S.em-s.ia.'3f)v fc^b i)nn ct)n fret)^cl)t öon gott Bei'uffcn'.Scr f eificjcfjcnb.Sa» er ben fprud^ 'üuobcunque ltgat)ert-3 jc.' baf)t)uu beutlet, i'i'HtniG.i'j.ha^ er gctDallt "^ab, bic gan^ 6f)riftenf)ci)tt mit fcl)iicn mutt=toitttgen gefe|en ju bcfc^lucrcn, ßo hod) (ifjiiftiiÄ bamit nit anberfeluiE, beim bie funbcr äui' ftvatf unb pu§ trcl)6cn, unb gar nii^tS bie anbernnunfrfjulbigen mit geie|en bctaben, toie bic Inort ttar lauttcn.3 „Sronätatio" alle gonberauäg., SBittcnli. 6vt. 5 Boriclj E 7/8 IS.ijx\\t=üä)ti G 8 üte^e D 9 fte^s^El)t G ficvufft UIKL 12 feljncm G 13 onbcrft G14 tju EL') Transliito, 3. de constitutionibus, tit. 2. lib. I. -) Ideo pennittcnte, IG. XXV.qu. 1. Bgt. Sunt quidam. 6. XXV. qu. 1.Xiii.j.Christi saceidotium ab eo in sanctum Petruni esse tianslatum,de constitu. c. 'translato'. Contra quod dicit David ps. 109. et Paulus *( iiü.i.ad Hebreos, Christum unicum esse eumque sumnium Pontificein sive sacerdotem, 'eVu' 7'^,M cuius sacerdotiuin nunquam transferatur.XV.Papaiii habere potestatem condendi iura et legcs EcclesieCatholice. 25. q. 1. 'Ideo permittente'. Cui rcjiugnat S. Paulus ad Gal. 5. 'Vos «ai. sis.estis vocati in libertatem'.2.S XV i.jjQuod lianc sententiam 'Quodcunf|uc ligaveris super tc rrani,erit ligatum et in celis' eo trahit, quod habeat potestatem totamEcclesiam Catholicam onerandi legibus suis temerariis, cum Christuseo nihil aliud velit, nihil aliud sequatur, quam ut peccatores ad penam et peni-30 tentiam adducat et nihil minus quam ut relitjui innocentes legibus graventur,ut verba clare sonant.ü-'futii) ir,, is.18 Psal. 110. edd. Witeb. Eil. 19 Ebieos edd. Witcb. Erl.


172 Sßarum bes 5ßapftes itnb feinet junget SPüdjetS)cfnc6cnc3ct)cnb.S)aS er fiel) Bann unb funb gc^cntt, cttüc^ tag nit ttcl)f(i^,cl)ei', fiuttcr, bi^ unb ba§ ju cff3cnn/ go er boc^ bcö !eljn gc»üalt Ijat,unb nur fveuntlitf) balju öornmncn folt, ct)ni§ ijglic^cn frct) toiücn unb un=Bcbi'uugcn lalfcnu. sS)cr ai^cje^cnb.®a§ er bcm ganljcn pricftcrftanb bic cf)c borpottcn ()att-, ba=burd) nicl funb unb fdjaub ou m^aä) gcmcl)rct, äßibcr gottiy gcpott unbß()rii"tlicf)cfrel)()ci]t.Ser neunbc,}cl)cnb. i"®a§ bcr 23apft 9ltcoIau§, ber brttt ober ütcrb, Ijnn fernem enbßfjriftliiljen bccrctat unter ütelen fiofecn ftut!en ieljt, 6[)riftn5t)afi mit bcn fc^lüffeln ©. 5petro unb feljucn nadjf onimcnb gebengclnalt be§ Ijtmtifd^cn nnb i)rbcnifd)en rclji^y/ So ijberman \vo\iaof). G, 15. toel)^, Joie ß^riftua boS ^rbenifdj rel;i^ ftoc^, unnb aUe prtefter bie fdjtuifeE i^l^afien, boc^ nit aUc tctj^a fet)nb ufiir '^^mUfc^ unb ^rbcnifc^ retjtf).3 fcuttcr] oniicn L big GHIKL 4 nur] nun L fiüntüc^ GL barfeu DEDEf «tie (ftljcn M) loiüen DEM f retiitiilligen G 4 ö ongcbtungcn DE Dngcbtungen Mei)nE§8 gemeiert DE gotc§ DE 10 neunlje^cnb DEG ncunb^c'^enb V XIX HIKL 13 fernem Enod^tommenbe D noc^Iotnmcn GlI natf)£ummcn IKL 14 gtualt D ^rbifc^en GHIKL15 irbijcö HIKL 16 nic^t D ^\)=\\ü\i^A^ irbifi^ II ^rbnifc^ IKL') Sgl. Dcnique Sacerdotes, 6. dist. 4. -) Sgl. Prosbyteris, 8. dist. 27. Diaconquicunquc, 8. dist. 28. Presbyter, si uxorem 9. dist. 28. ') Omnes, sive Patriarchii,1. dist. 22. (öon 9litolaui II.) ögt. De Elect. Fundamenta. Hb. 6. (Uon 9ii!o(aug III.).XVi.j.Quod siib Excommunicatione et peccato precipit certis dicbuscarne quadrupedum, ovis, butyro et aliis lacticiniis non essevescendum, Cum tarnen talium nullam prorsus habeat potestalem Et ad hoc 20tantum aiaice et paterne admonere deberet relicto unicuique arbitrio suo libero.XViij.Quod toti Sacerdotio intordixit matrimonio prohibens sacerdotesducere uxores, Unde miilta peccata, scandala et vitia sine causaaugentur, contra dei precepta et Christianam libertatem. 25XiX.Quod Papa Nicolaus, sive tertius sive quartus, in sua AntichristianaDecrctali inter multa mala ponit, Christum clavium traditionepotestatem dedisse celestis simul et terreni regni, cum tarnenSuf). G, 15. omnes probe sciant, quomodo Christus terrenum Regnum fugerit et omnes 30Sacerdotes claves habeant, et tarnen non omnes Imperatores sunt celestis etterreni regni.19 alii ?l 24/25 siue causa nata suut et quotidie augentur ed. Witeb.


iltlll. 0, 19.üon D. ^Jiartin Sut()cr Bcvbrniint finb. 1520. 173S)cr u-S)a§ ex bic gvoffc iindjviftltc^ lugen, i>a§ !et)^er 6onftan=tinu§ l)'^m Si^om, lanb, rcljd) unb gctnalt geben ijai auff erben,für loor I^elt unb fobbert,' balniber ßtiriftu? jagt 5Jiat. 6. 'l)[)r foUit nitwnt5 fifjc^ famlcn auff erben', '^km 'tjfjr nutgt nit .yi gleljd) bem gutt unb gott watm. n, ^4.bienen'.Ser i-ji.£)a§ er fid^ rumet, er fei) be§ SRomifc^cn reljd^» er&e, be fcn.et re. iub. c. '5Poftoralt§\^ ©o c§ ijberman toott h)cl)^, bn§ gei)ft(tcf) ampt10 unb tiiettlid) regimcnt fic^ mit el)nanber nit teljbcn, Unb @. 5pQnln§ gedient,Sljn 2?it(^off fot beS Uiort gottiS Inorten.xti. 1,9.Ser i-jij.S)a*3 er leret, @§ fei) bitttd^, ba§ \xä) el)n ßfjriften mit ge=iüallt gegen gctoalt fc^ulje, Joibber unb nBir (F^riftum ^)Jiatt. 5. '3Ber iwatn). 5, 40.15 bt)r ben xoä nt)jn|)t, btm Iq§ anä) ben mantcU'.2 tct)ierä E 4 fovbert DEII fovbfct IKL fott DE J famcleit E 9 iub, c]IKL 10 hjcttttic^ D wcrtticö E 11 »ov^ DE DEet de. ao'cä') Constantinus, 13. unb 14. dist. 96. -) Pastoralis, 2. de sententia et re iudicata,tit. 11. in Clera. lib. 2.XX.Quod Papa magnum et impium illud mendatium, ConstantinumImperatorem ipsi Romam, provincias, regiones et potestatemdedisse in terra et mundo boc Inferiore, pro vero iiidicat et postu-20 lat, Cum e diverso Christus dicat Matt. 6. 'Nolite thesaurizare vobis tbesauros OTntti). g, 19.in terra, ubi erugo et tinea demoHtar, et ubi fures effodiunt et furantur'. Item'Non polestis deo servire et mammone'. SDiattii. n, 24.XXi.Quod Papa iactat se Sacri Romani Imperii heredem esse.25 de sententia et re. ludi. c. 'Pastoralis', Cum tarnen omnes sciamus Ecclesiasticumofficium et seculare Regimen inter se pugnare et dissidere neque se muluo pati,Et Sanctus Paulus precipit ab Episcopo verbum dei tractandum et obser- jit. 1,9.vandum esse.XXij.30 Quod Papa docet, lustum et licitum esse, ut Christianus vimvi repellat, et contra et supra Christum dicentem Matt. 5. 'Ego autem dicoiijntto. .>, 39.vobis non resistere malo. Sed si quis te percusserit in dexteram maxillamtuam, prebe ei et alteram, et ei, qui vult tecum in iudicio contendere et tunicammnttf). 5,40.tuam tollere, dimiltc ei et pallium.18 Romani 3t Rnm.inas edd. Witeb. Erl. 20 thes.aiirisare ed. Witeb. 22 §tntctmammone noc^ bct SufBij : Iteni : Vo.s antein non sie in bet ed. Witeb. 25 cle. Pastoralis Sl2R neque mutno scse pati ed. Witeb. :32 dcxliani ed. Witeb. 34 demifte %


174 aBariim be§ *Pnpftf'-' »"^ 1""" SüfQ" ä


oon D. ÜJiattin iiiitl)cr Bcrln-niiiit finb. 1520. 175S)cvi"rt)ii.6» miige !cl)nev gott bicnen, bet e^^lirf) ift, ^o bodf) ?Un-nl)nmunb ütl ^el)ligen cf)licf) gclr)c§cn, llnb gott bie clje fc(bft cl)ngcfcljt, anlilucljfcÜ.511^0 fteljgt bcr ßnbd^vift ahn u6ir gott.5 Scr rröttj.S)a§ er fci)n itnnül? gcfcii glcijcf) madjt bcn (funngcliis unbIjcljligcr fdjrifft, Inic ba?^ X)m Sccvctt üict mal cv anliciigt.'Der i-sii-.S)a§ bcv S5ap|"t iitac^t tjafie, bie £)cl}ttgeii )cf;rifit nodj fclincm10 el)gen Ititlcn 311 beuttenn unb füren unb ntcmnnt laffcnn biejetben anber» ben er luil benttcn, Santit er ficf) nbir gottiS ioort fcljtunb baffelb jurctiffct unb liortitget, So bod) ©. -^Hiuet 1. (5or. 14 fagt, S)eri.Gov n,3ubcrer foU be§ unterernn ertcuc^tung tticl)d;cn.3)er jsi-.15 S)a§ nit bcr Sapft Oon bcr fc^rifft, fonbern bie fdfjrifft fonl)t)in t)abc glaubloirbigcn bcftanbt, crofft unb etjrc, tuildjy bev t)enbt3 onjttie»)ffel GL on jlueljfcl 11 onjlueljfct IK 4 ßncfjrift CFIK 6 „et" fc^It A»'>9 bl) D U anbctft 1; „er" (Bor „fic^") fc^U G fic D 13 oBer DE otcrer GIKLoberer IT »ntcrn DE Biiberen GII') Sgl. Sic omnes, 2. tlist. 19. Sicut sancti, 2. dist. 15. In canonicis, G. Oist. 1!».XXVij.Qu Oll Papa docet, null um posse deo servire mar! tu 111 vel coningom, cum tamon Abraham et multi alii sancti coniugati fuerint Et dens ipseinalrimonium instituerit. Procul dubio sie iterum Antichristus ascendit supra deum.XXV iij.Qu od Papa inutiles suas leges com parat Euangeliis et sanctescripturc. Quod in Dccrelis sepe repetit.XXiX.Papani habere potestatem sacram scripturam pro süo ari)itriiiet voluntale in terpretandi et docendi et niilli porniittere eandenialiter quam ipse Papa velit in terprelari. Quo se ponit supra verbuindoi, El idem convellit et extinguit, Cum tarnen Paulus 1. ad Gor. 14. dixeritiGoi 14.30.'Quod si ahi revelatum fuerit sedciiti, prior taceat'.XXX.Quod non Papa a scriptura, sed scriptura a Papa autoritatem,vigorem, robur et dignitatem habcat. Qui unus ex principaHbus est26 iuterpretaiuli et duceudi *Jt 2S ;id icl)tt in ber fd. Eil.


176 aBnnim bc§ ipapftc? uiib jcinct junget SBiid)ctattttfel cl)ner tft, barumB er als cljn redetet @nb(^ri)"t öorbicnt, ba§ i)f)n2.j(if[i.i,7ti. g(j);{ftu§ üo:ii ^l)mcl fcI6ft mit fel}ncm rcgiment ,3urftovc, loie ipoulua tioi=fuubigtijaü.3nn btffenn unb bct glct)d^cnn avtidcti, bei un|cf)ltc^ üicl me^r jel)mi,bo(3^ alle ba()l)nn gerieft, bas bcv 5Bapft iibiv got unb menfc^cn fcl), imb eralletin lüemant, fonbcrnn i)bcrman Ij^m, aiiä) gott unb bie cngcK, untcrt()anfei), ba§ fic aud} fclb jagen, fc^ne junger, ber 5öop[t fcl) ein Inunbcrlic^ bing,@r fcl) nit got, fcl) au^ nit inenf(^' {t)iUel)c^t ber teuffcK fclbft), äßirt nui.Jdrfi 2,3 ff- erfüllet ber fpritc^ ^auU, ba er fagt 'G§ loirt erfnr fummcn ct)n meufc^ berfnnbcnn unb c^n fl)nb be§ öortcrbeu^, ber toirt toibbcr ftrebenn unb fic^ er= loI)cBen über aüe», Ica» e^nn gott gec()rct unnb gc^el)ffenn Inirtt, burd) toircfungbc5 boßcn gcl)ftcs jc.' S)a§ er l)f)n nennet ct)nn mcnfcf) ber funb unnb fl)nbbe§ borterfien^, niel)nct er nit fel)nn pcrfon alleljn, bcnn bah Inerc flcl)ncrfc^ob, fonbcrnn ba§ fcl)it regintent nit anberS fcl), bann funbe unb öorterBcnn,unb er nur regiren toirt, ollc Irelt ju funb unb ^cEc ^u furcn. SBic bann i'>2 äutftorä F jurftoß G 2,3 öcrfünt H tocrlünbct HCL 4 artiäcln E »n^cgtic^ Gmcet D tncr E 7 Sungcrn DE 8 nii^t (2) E 9 ^crfur DE ^criir [jo] G14 funbcvn E jonbercn F onbetft G 15 nur] nun L jur fünb G ^u futen] füren G') .^in'ontimiiä SBatbiiä tebcte i-fü. bnt ipa^jft §abrian VI. nn: „iSiäI)cr tnarft bu eingöttlic()ex TOcnjii), jc^t faift bit ein incnfc^lidlcr ®ott gcmorbcn."articulis, propter quem Papa ut verus Antichristus merelur, ut Christus eum una2.a()c(!. i,7fi. cum regimine suo celitus deslruat, sicut S.Paulus futurum predixit.In bis et huiusmodi articulis, quorum innumerabiliter plures sunt, omnestarnen eo tendentes, ut Papa sit et deo et omnibus hominibus superior, et ipsesolus nemini mortalium sed ipsi omnes, etiam deus et angeli, sint subiecti, ut 20Pape discipuli dicant, Papam esse rem mirabilem, Non esse deum, uon essebominem (fortassis diabolum et Satanam ipsum), Nunc impletur verbum illud2.jf)ci|.2,3ff. sancti Pauli 2. ad Thessalo. 2. 'Ne quis vos seducat ullo modo, Quoniam nisivenerit dissensio primum et revelatus fuerit bomo peccati, filius perditionis, quiadversatur et extollitur supra omne quod dicitur Deus aut quod colitur, ita ut 25in templo dei sedeat ostendens se tanquam sit deus'. Quod autem eum nominalbominem peccati et filium perditionis, non solum Pape denotat et putat personani(id enim esset parvi damni), sed quod eins regimen nihil aliud sit quampeccata et perditiones, et eum tantummodo in boc regnaturum, ut totum munduraad peccata et infernum trahat. Sicut facile est ex eiusmodi articulis notare, 3019 Pape 2t 21 Papa discipuli 3t 22 Quo impletui- ed. Wit«b. 23 ad fc^ltin bcn edd. Witeb. Eil. 24 25 que adversatur 21 26 Deus &c. Quod ed. Witeb.27 Papae intelligit et deiiotnt personam edd. Witeb. Erl. 28 esset non adeo periculosumed. Witeb. 28 — 30 ©tott quam peccata 6i§ trabat in ed. Witeb. : quam instrumentuminfinitorura peccatorura et perditionis. In hoc enim solum regnum Pontificium a Satana constitutumest, ut totum mundum in peccata et in aeternara perditionem rapiat et pcrtrahat30 ex f c^U in ber ed. Erl. annotare ed. Witeb.


.".bcfcnnct,. Papeüon P. ÜJhirtiii l'utljcv uevbrninit finb. 1520. 177aufj foldjcn articfcE lüoH ^,u iiicvctcn iinb um tag ift, baö Don bcm S>\4iftnidjty bann fnnb nnb öoitcrticnn l)nn bic incUt himmcn ift, nnb nod) tcglid)incl)vfnnipt.m6'5 fjabcim fie fclb-r-, bie baö gcljfttid) vcdjt ()nltcn, toie InoE l)nn ioindtcU,ha-i c§ ftincE noc^ cljtctl gel)!! unb gcUmlt: biv3 ift aurf; tnav, nnbJucv nit liegen Unll, nuifj bas ßefcnncn, ban tuiltn tDiffcnn mit tut|;cn tüottcn,Ina» Ijm gcl)ft(id)cn rcdjt ftctt, fjo I)6rc ^u. Gc- ift funnna fnmmax'um:Scv Stapft ift ct)n gott auf crbcnn u'bix alle f)^Tnlifd;c,cvbifc^, gct)ftli(^ unnb tücltlid; nnb ift allcS fcl)nn ct)genn, bcmniemanbt bavff fagenn 'Sßaä t()iiftn'?'Sa§ ift bcr grciucn unnb ftanrf, ba (Sljriftuj üon fagt 'DJiatt. 24. 'Sßcni'!ottii.24,is.l)I)v luevbctt fc()en ben ftindenben grcincß, bcr alle bing n^iift niadjt, ba§ erftctt l)nn bcr ()cl)ligcn ftatt, bauen S?anicl gcfagt Ijatt, locr hai- liefet, bcr j>iiii. 9, 27.öorftcf)c cc' iuol jc.' Unnb eanct 5panel '6v »uiit fi|enn l)nn bcm tempcEs.sdcji. 2,4.! gotti§ (bas ift tjnn bcr 6f)iiftcn[)cl)t) unnb fid; bar gcbcnn, al§ fei) er ctjn gott.'S;a§ nu bcm Stapft nicmanb ober toenig Icntf) fold) feljn greUiet f)aknburffcn fagen, ift nit tounbcr, benn cö Hovfnnbigt ift, er Inerb alte bic öov^prennen iaffen , bic Ijtjm toibbcr ftrcben, nnb Incrb ansang alter fiinig unbfurftcn ^aknn. Sßcnn be§ 6nbc^vift§ borfurung fjo groli Ircrc, ba§ fie t}hn=1 atticEctn [fo] H 3 mccr IJE 5 nod^ DEIKL 9 tjtbijd) DK ijrrMcf) (it)rbiicf)C IKL 11 grölDcl G ba «on (51)riftli§ I. 12 gtoroct G U toiftcl)! DICGfallt U 10 grotvicl F 17 ocrfünbt IKT^20 siciit eliam clarissjme patet, a Papa nihil aliud i)rolectiim esse in inuiidum etquotidie ad hiic proficisci quam peccata et perditioues. Taceo, quod ipsi metIuris Canonici observatores, quanquam in angulis, confessi sint, fetere ius Canonicumet nieram avaritiam et vim atque tyrannidem, Id quod etiam verum est.Et qui nolit mentiri, fateatur hoc opoitel. Nam si paucissiniis verbis voles scire.25 quid in Iure Canonico contineatur, audi queso:Summa Summarum totius Iuris Canonici haec est:Papa est deus in terris, superior omnibus celestibus, terienis,spiritu alibus et secularibus, et omnia Papo sunt propria, cuinemo audeat dicere 'Quid facis?'II Hec est illa abominatio, ille fetor, de quo Christus Mat. 24. dixit 'Cum mnm).24,iä.videritis abominationem desolationis, que dicta est a Daniele prophela, stantem 3nn. 9, 2?.in loco sancto (qui legit, intelligat) tunc qui in ludea sunt fugiant ad montes',Et divus Paulus 'Ita ut in templo scdeat' (hoc est in Christiana Ecciesia) 'osten- aXCicd". 2, 4.dens se tanquam sit deus'. Sed vel neminem vel paucos esse inventos, quieiusmodi abominationem ipsius auderent dicere, non est ut miremur. Nampredictum est omnes comburendos ab eo, qui ipsi repugnarent, et habilurumconsensum omnium et Regum et Principum. Si enim Antliichristi seductio tam20 ex Papatu nihil ed. VViteb. 20,21 prulcctuia iu muiKluni esse et quotidie cd.Witeb. 22 confessi sunt ed. Witeb.Sutf)crä aScrtc. VII. 12


•178 aBaruin bes ^l^apftcs unb Jcinct junget 3?üii)etman inoc^t mcvöcn, obber ^o gei'inge, haä bic funtg unb grofjen .§an§en nttbie fiunei)mftcn bil)nncn locrcn, fetten bie prop^etcn unnb ?lpoftcE Oovgeben^^0 ütcl unb {30 evnftljafftig bal'on gcfc^vcljcn unb gcfc^ricöenn.S)a 6f)i-iftu-3 Qufi erben gteng, fpra(i)en bicl leutt, bie fcljnn Itiort t)6retenunb fetin luerc! jn^cn, luibev bic, bic l)()n nit lüoltcn (offen 6()viftum fel)n :3oi). 7, ai.'iticn (5()riftu§ fcfpn tumpt, hjie mager mef)r luunber tfjun, bcnn bißcr t£)ut?"'"iü^o niummeHt man i|it anä): '2ßen ber Gnbcfjrift fc^on fnmpt, tDa§ mag ermef)r 6o§cä tfjun, bcnn bcä 33apft5 rcgiment tfjan ^att unb tegticf) tl)ut ?'3ft c» bod) nit glcUjblii^, 3Bcnn fct)n rcgiment auß gott Iterc, ba-3 er foltatfio Oiel Oortcrbcn unb funb braufj !nmmen, unb bcn Sofcn gel)ft %o gar •"gcloattig brt)nncn regieren laffenn. 91oc^ gtaubcu lol)r nic^t, 6i-3 hc\% )x)t)xborlorcn feljnn, unnb nt^u tengfam' ben Snbdjrift crEennen.&kt)ä) toie öoii anöcgljnn aUer Greaturnn ba§ gioft iibcU ift al^ctjttfummen tion bem beften. Senn l)n bcni ubirftcn fov ber ©ngeH, ba gott am2 baiimcn IKL 9H)oftetn G 3 bouon D ^q^x\}tn DE gcfd^riben DEDE fagen bq bie D mcet DE ilj E l)C^t (i 9 31 boc^ E4 ging ö E 6 7glaiibU^ GIKL fol E 10 batauS DE 11 tcgircn D ^laäj G 12 „unnb allju" bU„crtciincn" fc^lt IKL [aiigjani DEH 14 ben Beften DE o6crften DEIKL öbriften G obriften II') Ieng|nm, ba-:- öon bcn 9Jn(f|btucfen bie fonft jo letbftiinbig uorgcf)enben FGIKL bei=bcljaltcn (jnbcn, ift (nnm aU £ru(ffc()lcr onjuicljcn, jonbern aU eine (niebb.) *)icbenfonn öonIdiigjttin (bgl. ßübbni = 2ijQltf)cr, mnbb. .^»blDtbd). 203=» n. Sicfenboc^ Gloss. lat, -gerra., 573u. tanliis), bic nuj ba* alte Inncseiuii ßnrürfgctjcn Icirb. ^p. ip.crassa esset, ut omnes eani intelligere possent, vel ita tenuis, ut Reges et magni ijloannes non summi et primarii in ea forent, prophete et Apostoli frustra tarnmulta et ita severe de ea clamassent et scripsissent.Dum Christus in terris ageret, multi homines verbum eins audientes et31)1). 7, 31. Opera videiites dicebant ad eos qui negabant eum Christum esse: 'Etiam quandoCliristus venorit, quomodo poterit phira facere miracula quam hie facit?' Sic 'etiam nunc mussatur: 'Etiam si Antichristus venerit, quomodo poterit peiorafacere quam Pape dominalio et regimen fecit et quotidie facit?^ Non enimcredibile est, si regimen Pape ex deo esset, ut tarn multa peccata, tarn multeperditiones ex eo nascerentur, et ut perniilteretur diabolus cum tanta potestalein eodem imperare. Et tamen non credimus, donec sumus perditi et nimis sero 22Antichristumcognoscamus.Sicut enim ab initio omnium creaturarum semper pessima queque ex optimisquibusque nata sunt. Nam in supremo angelorum Ghoro, ubi deus maxime15 — 17 vel tarn iiinoxia et levis momenti res, ut non Reges, summi ac primarii viriper eam multis iam seculis dementati i'uissent, Propliotae et Apostoli non frustra tarnmulta, tarn horribilia de ea clamassent edd.Witeb. Erl. 18 Cum Christus edd.Witeb. Erl.19 Etiam quando fe^tt in ber ed. Witeb. 20 Christus cum venerit, nunquid poterit ed.Witeb. 22 facit et quotidie f'acit 2t ed. Erl. 23 tarn horribilia peccata ed. Witeb. tarnmulta peccata fe^lt in bei; ed. Ei-1. 24 ex ea 31 ed. Witeb. ed. Erl. 9)on et ut 6iäcogno.'scamus 3- 2G fc^tt in ber ed. Witeb. 2'> iu eadem 31 ed. Erl.


Don D. 3Juutin !jiitf)ct fctbraimt fiiib. l."i'20.170grofleun gclütictt f)att, funbigct l'ucifcv itnb tfict groffcn fi^obenn. 3m P«va=be^ß, an bem ei-fteii dcftcn mcnfcfjcn, geidjacf) bic gvoftc funb unb fcfjnbcnn.Sarnod) Sen. G. Si^uc^ßcn bic rt)Bcn unb tijvaimcn oon nicmant, beim üdiii.tooj. g. 4.bcn IjcljHgcn gottiy {t}nbcrnn. Unb (J^viftuÄ, gottt-3 fun, tvaü nit gccvcu|tgt,5 benn ijnn ber ^cl)ligcn [tat §icvu)a(em, ba er am alter met)j'ten geeljrct Inarunb öict Iminbcr t^an fjatt, unb öon nicmant, bcnn tion bcn fiirftcn unbuBirftcn prieftcrn unb attcr gcicrtiften, aller fieiytigftcn. Unb '^nhai' mußtaudj fcljncn geringen, fonbern bcn Slpoftctt ftant öefc^cbigcu. 9l(feo f)att gottauä) fct)n [tott auff erbenn mit ßo Diel gnabenn unb tjcQligen gc[)cncbel)ct,1" alä 9Joma, unb l)f)r mef)r tl)an, ben fel)ncr anber. Srumb nui§ fie auc^ t)Ijmju bancf, toie .öicruiatcm, bcn groftcn fcfjabcnn t^un, unb ber Inelt gcücnnbenn redjtenn fdjebticfjftcn Gnbcfjrift, ber mef)r id^aben tf)ne, benn C^[)riftu§Dor^ljnn gutt» t^an t)att. Unb atgo gaf)t e§ out^ gelüi§(id;, unb baS mu§aHiu unter bem namen unb fd)et)nn 61)rifti unb gottiis ]n gaf)en, bo» e§'5 ntcmanb gfanb , iiß boö er fcl6 lummc unb erteudjtc fo(cf) finfterniB mitbem lic^t fet)ner äufunfft, toie @. $Pauel fagt. liiSr^.^*'1 fünbct IKL 2 jc^abcn] fc^anbe G 4 It)nbercn G 5 bo E maxi G6 get^an D niniont DE 7 obcrften DEIKL ubriftcn G oitiftrn II gcicrftcn DE^citigiften D 8 Beft^cbigen A15CF fieftctigcn C; SBittenb. fieftotigcit 11 Scipj. mala). 6rl.Befd^ebigcn DEIKLM 10 bon DEIIIKL anbctn DEGIIIK aiibvcn L Satiiml) DE12 jd^cbliftcn D jc^ebcliften E fd^äblic^cn L mt^tx D mecr E tnc L tfjüt L 12,13 forl^ljne^riftuS L 13 gat DEGHIKL lö ber felB E futc^ E ir, fnnt DEIK $oiilDEFIIIKLoninium operatiis est, peccavit Lucifer et fecit niasimam iactiuam, in Paradisoin primo eoque optimo homine factum est maximum et peccatum et daninum.Deinde Genesis 6. nascebantur gigantes et tyranni ex nullis aliis quam filiis i- a«oi. o, 4.20 Dei. Et Christus, dei filiiis, non crucifigebatur nisi in sancta Civitate Hierusalem,in qua maxinie omnium honoratus erat et plurima fecerat miracula, Neque abaliis quam a principibus et summis sacerdotum et doctissimis atque sanctissimis.Sed et ludam oportebat damno esse non vulgari ordini, sed Apostolorum cetui.Sic deus nuUam unquam urbem in erbe terrarum tarn niultis gratiis et sanctis25 benedixit ut Romam, cui plus quam omnibus roliquis tribuit. Itaque oporteteam etiam pro referenda gratia, quemadmodum Hierusalem, maximum damnumdare et mundo verum et nocentissimum Antichristum prestare, qui longo pluset mali et incommodi quam Christus prius bonorum contulit. Ita nunc reverafit, ut omnia sub dei et Christi nomine et specie fiant, ut nemo credat, donec30 ipse met veniat abscondita tenebrarum lumine sui adventus, ut sanctus Paulus f eö'J'Vfs*'scribit, illuminaturus.19,20 filüs deorum 91 ed. Erl. 20 lerusalem edd. Witeb. Erl. 21 in qua etplurima fecerat miracula ideoque maxime omnium honoratus erat, Neque ed. Witeb. 24 ItaDeus ed. Witeb. 26 lerusalem edd. Witeb. Erl. 27,28 plus det mali edd. Witcb. Erl.29,30 donec Dominus ipse veniat ed. Witeb. 30 beatus Paulus cd. Witctj. beattisS. Paulus cd. Erl.12*


180 SäJnviini bc? *|5apffcs uiib feiner Süngct 3.Mid)ct1)n nrtitfcß fcl) bifj mal fliiiifl: ift q6cv licmanb bcS -ßnpftv öortünnbtcrunb luftig, bcr imtevluinb fid;, bie fclbcn ,511 fcfjiit'.cn unb Horfccfjtcn, ^0 loilliä) [tc l)()m lool tlcrcv niifeftrctjdjcn unb bcr icl6cii l'icl uicl)v aufföringcnu.©y foEcu bi|lc ctju nufongf bc-j crnftS feljn, bcnn id) bijjfjcv bod; nur gc)djcvWunb gcfpidt ()ci6 mit bc-S Äipft-S iaä). 3^ f)n&'3 t)"'! gottig namcn anfangen,^off, e» fcl) an bcr l^cljtt, ba§ c§ anc^ Ijnn bcm fcl6cn on mid) fid) fctü aufefüre. ,f)ic 6cl) tüiU i^ alle bie artictcü, bie buvd} bc§ ßnbrfjrifty fiottcn il;tl'on 9fl)om l)un bcr Icliten SJuEen Horbampt unnb öorprcnnct fcl)nn, al-ö biebo (vf)riftlidj nnb loar fcljn, begriffen, unb fjooict articEcK bem Sapft auff=gelegt l)a6cn, bie bo Snbd^riftifd) unb undjrifttid) fetjn, ßo uiet ntet)ner artirfeUUorbanipt fel)nn. üDurffen fie incl)n artictcll, ba nietjr (Süangeli nnb gcgrnnbtcrt)cl)Iigen fd;rifft l)nnen ift (bn-J id) on rnm mit loartjeljt fagen unnb temcljfjenluiü) beim l)nn aEen S^apftä 6ud;er, öorprcnncn, f]o norprenn id) üiel t)iüid)cri)l)re und)vift(i(^ red)ty 6nd)er, brl)nnen nid)t gutti-J ift, nnb ob ci)xiaS- gutti-jbrl)nnenn luerc, toie bann id) Don bem Secrct muf] befennen, f;o ift-S bod)alteg bat)l)nn geljogen, ba-i e§ fd)abcn tf)un foE nnb bcn Stapft ftevcfcn l)nnfel)nem 6nbd)riftifd)cm regiment, bartin bcffclbcn fcl)ni-j nt)ntmer toirt gcl)a(tenfür übrigem btet)^, aEc^nu \vai bo\] unb fd^ebtid;, bog brennen ift, ju [)atten.1 Ijmanb DE SBopft E 4 bc§ crnft DE bct crnft HCL ö „Bnb gcfpicU" fe^tt Uangefangen DE 7 l)c^t (i 11 mc^er DE 12 on GIIL 13 ban IKL14 tmc^viftne^c II bart)nncn DEGIKE botiil II ni^tg DEGII nüt IKL gütS niKLgutä IllKL 15 batifi 11 bavljnnc IKL lonv II iBcr IKL ift e§ II ift io^ E17 e-nbdiriftifc^cn E tfnb^riftlicfjem F bjietOc IK bct felbcn L fain§ IK ntjmmcr teine§ OiDÜrt IKL IS »ov II üOerigcm bavin II batljnnen IKLIIIli articuli nunc satis sint. Nam si quisquani papistarum voluptale pruriensconabitiir eosdem tueri et defendere, tum ego eos niulto luculentiiis etclarius depingam atque dcscribam, longa etiam plures eiusmodi producturus. Hionim sint inilium severitatis, Siquidem bactenus cum causa pape lusi tantumet iocalns sum. Causam in dei nomine incepi, sperans esse oportunum cl buiustemporis, ut sese ipsam in eodem nomine citra meam operam perficiat. Interimetiam volo omnes articulos per Anticbristi nuncium iam ex Roma in Bullanovissima damnatos et exustos, ul Ghristianos et veros amplecti et servare etvicissim lotidem articulos Pape imputare ut Anticiu'istianos et impios, quot meorumarliculorum damnati sunt. Nam si audent meos articulos comburere, inquibus plus Euangelii et vere Tbeologie est, id quod sine iactantia et cum verilatcdicere et probare possum, quam in omnibus Pape libris, rnulto maiorenierito et iure impios eornm libros Iuris exuro, in quibus nibil boni inest. Quodsi in iliis etiam aliquid boni esset, ut de decretis fateri cogor, totum tamen eodelorlum est, ut noceat et Papam in sua Anticbristiana et impia tyrannide confirmet.Omitlo, quod nibil eornm pre nimia diligentia observatur, nisi quodmalum et noxium est servasse.22 initium tragediae ed. Witeb. Ol boiii inesset, ut ed. Witcb.


Bon D. aJJaitin Sutljct öctbtnmtt tlnb. 1520. 181.3c^ laß cljucm Ijglic^cn fcljn guttbunöcl, mic^ Bclücgt ha-: am mctjftcn,ba» bcv Stopft iiod) nie fci)n inot ()at mit fcf)vifft obbcr tioriuinfft liubbcx-Iegtctjttcn, bei; tnibbcv l)f)u gcrcbt, gcfdjncbm obbcr gct[)Qn f]att, foiibcni oU^cl)tmit gctoült, bannen, burd) tunig, fuiftcnn nnb tonft an()cnger, ober mit liftcn5 unb fall(^en tiioiten Ooitrudt, öorjagt, tiovpront obbcr fonft ertnurgt, beä id)t)l)n mit allen ()ii"lorien uBirlicugcn luil, fjatt and) barumB nod; nie Ictjn ridjtnod) urteljE (eljben toottenn, al(|cl)t gcplcrrct, er fcl) u6ir aße idjrifft, gcridjtunb getoalt. 5Ju iftä Ijfje toar, ba» bie tuarljcljt unb gcrcd)ticfeit nit fc^etoctbaS gerieft, ja nit licBcrß fjatt, bcnn lid)t unb rii^t, le^fit fic^ gernn anfcfjcnlü unb probirnn. S)tc StpoftcU gaben 3(ct. 4. ba^ urtel)ll i)t)rcn fctjnbcn, unb-iM-


1S2 aBariiin bfS ^JopftcÄ uiib (eiltet 3''iiS« 5*iid)etfiiiib id) 1)1)111 bcnnod; md)tä glaubcnn. Gt)n l)beiiiiau billicf) f)a)jct ha-j finfteigcidicffte, unb liebt has liebt.2l5Jl(S5ft.3ti biefem oEen erbiete iä) iiitc^ ftcf)n ,^u icd;tfür Ijberman.Somfoti Subic. 15.'Sicut feceruitt mifji, [ic fcci ci^.'1 im boc^ nüt L bcniio^t GH bannoä) IK] bodj L iiüt L ^cbcrman UlKLG fjaBt h 'J HCL Qcfdjcfft H tictct licc^t GHUvL biffcn G bifim Lfiafjcn 4IK -5 qUc E erbeut II erbeute IK erbiit 1. fton HL fton ^cbcrman GHIKL6 Sanijon GHLMetiamsi Papa merus esset angelus, tarnen ipsi nihil possem crederc. Unusquisqueenim merito opera tenebrarum odit et diligit lucem. Amen.In bis Omnibus polliceor et offero mc staturumluri coram omnibus.9titi)t. 15, u. Samson ludiciim 15. 'Sieut fecerunt mihi, sie feci eis'.Finis.13 Fiuis fe'^tt in bei ed. Wite))., bafür bort: Apoc. IS. Keddite illi, sicut et ipsa reddiditvubis, et duplicate ei duplicia secuudum ujjera eius.


Don D. ilUntiii Suttjct ücrbtaniit fiiib. 1520. 183SBcigttDc I.m bic iKMttciiöcri^cr Stnbcntcujdjntt, bcr i^crbrcunmii^bcr ;jflVftlirf)cn ^)icc()ty= luib anbcrcr ^^üd)cr bci5uUioI)ncn.'^ki Sd^riftftücf i)at jucijt ofjuc Eingabe bes iUnfaiieva H). fiolbe, Analucta<strong>Luther</strong>ana ©. 2G, au§ 'ipctcr Sdjumanns fjanbldjviftlicfjcii 3(nna[cn (in ber 9}Qtlj§=fd)uIbibüot^cE 511 äroicfauj 1. 121 omiffcutüc^t. Savauf I)at es md) iljni alä„Is.'utl)ev5 'Jlufvuf" 6. 2. ßnbera, £utf)cv5 ä?vicfircd)ict III S. 18, iricbcr abgcbnitft.Sa§ eg aber nidjt bon S^utber Ijerrüfjrt, ergibt fic^ aus i^m lelbft. C. '^'UbiTd)t,Sutl;ev§ SScrte für bas c^riftL •'^iQUä IV £. 90, l)ai e§ ot|iie nähere 33cgiiinbungunb iiioljt nur in Übertragung einer je^igcn ©emoTjnfjcit auf bie bamalige 3c't„einen 3Iufd)(ag am fcblrarjen IH'ett bcr llniücrlität" genannt; es irar üielme'^r oubic ':V«farrfird)c angefc^tagen uiorbcn. Söir geben cc- nad) einer foft gteidj^jeitigcnl^anbfd^riftlidjen ^hifjeidjnung in einem ©remplar be§ 2rucfe§ b ber uad)flcl)enbmitgettjeilten Exustionis Antichristianonini decrctaliinu acta, toetdjeä fidj im JBefi^bei ^Pfarrers Ä. Snaafe befinbct, unb fe|en bie Scharten bei J^otbe baruntcr.PHILIPPI MELANCHTONIS IXTIMATIOWlTTENBERGiE IN yEDE PAROCHIALI AFFIXA.Quisquis es qiii veritatis Euangelicae studio teneris, adcsto sub lioram nonarumodo ad teniplum S. Crucis extra moenia oppidi nostri, Ubi pro Veteri,''••^ etiam apostolico instituto impii pontiticiarum constitutionum et Theologiaescholasticae libri cremabuntur, Quandoquidem eo processit audacia inimicorumEuangelii, ut pios ac euangelicos Lutbeii libros esusserint. Age pia ac sludiosaiuventus, adesto ad hoc pium ac religiosum spectacukiiu: fortassis enim luinclempus est quo revelari avriy^Qiaxov oportuit.^3. 1 unb 2 fc'^tcn 3 es qui fcl^lt tenetur 4 uostri fel^It 4 5 Veteri et[üicKcic§t tid^tig] apostolico ritu 5 6 et scolasticae theologiae libri 7 Luteri libellosEsusserit et studiosa S adesto fc^tt, bofür ftc^t constituito :^intet spectaciiluin9 AnticLristiuu opportuit') 3n bem fienu^tcn feemplor tont Bon betfetben |)anb bnnmtcr nod§ bctmettt: Exustivero sunt Anno a Christo nato M. D. XX. quarto nonas [fct)letT)nft für idus] decembris,praesentibus Martino et Philippe Caeterisrjue eiusdem acadcmiae Viris ac iuvenibusdoctis. Postquam vero impii pontificum libri igne absumpti essent, tota iuventus sublatisad coelum vocibus canere coepit 'Te deum laudamus, te dominum confitemur', etcaetera eiusdem psalmi.


ANTICHRISTIANORVM:DECRETALIVMACTA.184 Sßnnim bi'-;- ':|>apfte-.' imb jtiiu't ;iüngcv S>üd)tr5Bctga6cII.Exustioiiis Aiitieliristijiiioi'iim (Iccrctaliimi acta.25ün biefcv Schrift, bie unä ein ptaftifdjcö iMlb bev iforgängc in aSitteu^bcvg Bei iiiib waä) ber ikvbvennung bcr ;)äpfttid;cn iJ3uUc nm 10. Sqembcr 1520gibt, tcnncu ipir fotgcnbe ,^ti»ci Sonbcvbrudca. „ßjuftionie 2lu ||tidjrtftianovum becvc= ||taUuiii acta .\." litcUudfcitebebruilt. 4 ißlättev in Quart, le^te Seite leer.I). „EXVSTIONISII||1|2Rit Siteleinfoffung. 4 SBlftttcr in Quavt, le^te ©eite teer.in9lm (inten iRanbt jcbcv Scrtfcitc eine SSanbteifte.Stto^bnrg.|1'Stucf bon ^ofiann JtnoWoud)Sin b f)aben luir einen flüchtigen SCbbruct bon a. Sie älteren Ö)efnmnit=ausgaben bou l'utljerä SBcrteu geben benfclben 23erid)t öertürjt um bie (Srjä^lungüon bcn ßreigniffen am ^Jladjmittag be§ 10. Sejember, unb jUjar lateinifd^ biecd. Wilehorg. II 1546 33(. 129-'f. = II 1551 m. 123'' unb bie ed. len. II 1557931. SST-'-SSS'', beutfcf) bie aSittenberger IX 1557 331. lOO^f., bie Senaer 1 1555331. 399^-400% bie 9Utenburger 1 6. 539 f., bie Seibjiger XVII ©. 332 f.unb bieSBalc^fcfie XV


Bon D. Tlaxiin Sutljet öctbronnt fiiib. 1520. 185tantes "Te duum laudamus', Alii exequias dccretalium luanibus celebrabant. Sedquis potent frivola liaec omnia recensere? His omnibus finitis Itum est adprandium.Acto prandio conducebatur plaustruro iugale rusticum, quod insedctuiitö candidati literarum personati, habitu plane scoenico vel quo advenas trivialesscholasticos beanio exuere et gymnasticis initiare solent. Eo habitu et aurigapersonatus impetuoso fremitu libratisque ictibus agebat equos, Atque adeo, ulvel omnium moveret cachinnum. In priore plaustri parte sedebant pueruli quattuorludaica voce praecinentes. luxta quos antesignanus Bullam prolixam quattuor10 cubitorum, quam xx aureis e Rhoma coemptam aiebant, perticae longiori affisam,pro signo erigebat, quam ventus carbasi instar stridentem circumduxit. Stabatitem eodem curru tubicen fictili crepans tuba oculosque omnium in se convertebat,Dextra tubam tenens, Sinistra vero rhompheam bellicam gestans, Incuius mucrone indulgentialis bulla bis transfixa haerens dependente caerata clas-15 sendice conspiciebatur. Vidimus et aliam bullam pendulis sigillis fuste affixamsustolli. Erat qui Ghartam densissimam bacillo a tergo pendulam ferebat, Quagrandioribus notulis Haec verba scripta erant 'In honorem ordinis praedicatorum'.Sub pedibus autem insedentium iacebant ligna fissilia et virgarum fasciculi crcmandi.Spectaculo huic pomeridiano non interfuit D. M. L. neque Philip. Melan.20 neque Garolstadius. Porro plaustrum apparabatur in Vestibulo aedium cuiusdamphilosophiae Magistri cui nomen Vah^. hinc currus oneratus vectabatur in areamgymnasticam, Atque audito classico crepiluque tubali innumera multitudo con-Iluebat. Collatis undique libris et Papisticis et Eccianis, item sophisticis ac vasi,quod currui iniiciebant, intrusis Cursum quem coeperant recta tenebant. Pape25 deus, quanta literatorum frequentia comparebat, certatim post currum nitcntes!Ubique domorum e cunctis foenestris homines semiconspicui prominebant autcapita foenestris exertabant aut in foribus aedium suarum subsistebant. Admirantessclopum Buccinalem ac sonum hebraice cantionis confusaneum et tantumsubsequentis turbae tumultum novitate insuetae rei cuncti favebant applaude-3u hantque comitando usque ad rogum. Ignis enim antemeridianus vires nondumamiserat, siquidem erant qui scandulare tectum domus cuiusdam sive officinaelatericiae spoliantes in ignem scandulas sedulo suggerebant. Ubi Buccinatorclassicum cecinit, conglomerantibus interim assectatoribus relictoque plaustro personaeistae pyram cum vexillis Bullaribus (eodem ritu, quo fieri solet in dominicae35 resurrectionis vigilia) ambibant. Partim audiebatur tritum illud canticum 'Tedeum laudamus', partim 'o tu pauper ludas', partimque 'requiem aeternam', acsi iusta perdendae iam Bullae celebrarent, et canticum quisque suum coepitdepromere. Interea Auriga suggestum illic paratum conscendit audientibus cunctisac cachinnantibus bullam interpretans recitabat, Atque post bullam librum legcnsI" Ochsofardicum - uon sine risu auditorum, Item Eccianum et alios nonnullos,quos e vase depromebant, Tandem iiummos ad Missam concremandorum sontiumemendicans descendit de suggesto et Bullas et libros cum vase ac vexillo coniecitin ignem. Tum quidem aliis pyram proruentibus folia librorum cum favillis5 canditati 17 honore') S8altl)afnt ^n^iitiu? ous 3iad]a. -) Sßon fiictoiiljmuJ 'JiiiigctMjeim auä CdjH'iifurt.


18(j SBariim bc?- fpapfteä imb feinet Siiiiflct ä^iidjct ben V.M. ßuttjer Bcvliraitut fiiib.surgebant in altuin, Aiiis haec Papae ac papastris missitari vocifcrantibus, Aliisalia atque alia canentibus et cineri illudentibus. Ac finitis illis Abicrunl (luisciuedonium siiam.Postridie eius diei Doct. Martinus quum psalterium praelegerct (qui tarnen[jOineridianae exustioni non interfuit) praemonebat omnes auditores, ul sibi 'caverent a papisticis statutis: Parum esse hoc deflagrationis, ex re fore ut papaquoque , hoc est, sedes papalis, concreniaretur, Graviquc supercilio affimians'Nisi', inquit, 'toto corde dissentiatis a regne papali, non potestis assequi vestrarumanimarum salutem', Adcoque diversum esse rcgnum papae a regno Christiet vita Christiana, ut tutius foret in eremo agendo nulluni oninino vidcre homincni loquam versari in regno isto Antichristiano, Caveat igitur sibi quisquis aniraaesuac consultum velit, ne Assentiendo papastris Christum neget, Ideoque aut hieaut vita futura pereundum esse cuique ad sacra hodiernc ecclesiae aspiranti,quin huic operationi erroris contradicere non audet, Sin autem contradixerit,vitae suae dispendio fieri oportere. 'Ego autem", inquit, 'in hoc saeculo peri- isclitari malo quam tantam siientii rationem, quae deo est reddenda, conscientiaemeae imponere. Ob id Rhomanae furiae iampridem dissentiens ex corde abominoristam Babilonicam pestem. Atque haec fratribus meis annunciabo quamdiu fuero. Si animarum tantae perniciei resistere non possim, Servandi sunttamen plaerique nostrates, ne et ipsi ad inferos praecipitentur. Faciant alii quic- t'oquid velint, tempus est ul resipiscamus'.Haec aliaquo in eam sententiam multa Lutthcrus inibi cum nuilta verborumluce et foelici patrii sermonis elegantia recensuit, quae cgo utpote indoclus etelinguis imitari non possim. Vera tamen esse quaccumque dixerit, nemo dubitatnisi trunco sit stupidior, cuiusmodi sunt papastri ad unum usque, Atque palam 25est Omnibus in Christo parvulis, quorum palatum sophistica labe nondum estinfectum nee magnificis huius seculi opinionibus delibutum, cunctisquc innocentibus,Luttherum esse viventis dei angelum, qui palabundas Christi oves pascatsolo veritatis verbo, dormicntibus illis, qui pastoris nomen indigne sibi arrogant.Quantumvis montes seculi ac cedri Libani renitantur panticosi ambiliosique, Non 30possunt tamen Christi oves non agnoscere vocem domini sui per istum nunciuniprolatam, Oves autem alieni pastoris hanc vocem non audiunt. Beati, qui nonoffenduntur ignobilitate hominis, seculi montes tangenlis, qui non fumigare nonpossunt, quia corum natura sese ita habet.ieXo (,•.28 palabundus 29 arrogeut


llJartinifruMtag.,vf, j.f. j.f, j.f, j.t j.f, xf, j.f, yr, VC,X«, j.f, vf, j.f, vf, j.f. >.», > f. j.f, xf, >.r, > f, ,>.f, xf, sljcScnuou uou bcr OkBurt (ifjrifti,gc^uxbiöt am (ifjrifttaö früf)»(25. ^C5cmkr 1520.)^tefe 'iprebigt ift quc^ in bev *po(ianbcvl)anbJd^nft überliefert, eiiimat infurjcr Sti33e (Unf. 9lu§g. IX, 498 — 4:99, Dir. 61) iinb einmal in ausfüt)r(ic^ercr 9incij=f^rift (ebb. 516 — 520, -Ih. 79). Sc^terer fel)lt ober nac^ SluSmeis hes üorlicgcnbcnS)ru(fe^ ein Stüd am (Snbc, ncimlid) 192, 14 fg. Sa bem 9ieba!tor ber gebvudtcnSprebigt offenbar nidjt bie 9tac(}f(^rift be» tpolianbcrcobei; borgelegen ^ot, fo tonntebcr lert be5 Srucfes in sßb. IX nic^t '6crüiflitf)tigt toerben, er nnrb botjcr I)iermitgef^eiÜ. Sagegen "^abcn bei ber gteidjfall^ inä 3ia^r 1520 ge'^örtgcn '^Nfebigt,toel^e bie ^Polianbcr^anbfdjrift auiJ) in boppelten Herten bietet unb beibemal aufbcn ©onntag nad; SÖeil^nad^tcn legt (Unf. Slnsg. IX, 499 — 500, Ta. 63 imb530—535, 9ir. 83), bie unter bem 2itct „9lin Sermon üon bem neuen geBornenÄinbelein ^efu" erfc^icnenen Srucfe bicfetbe Cuelle benü^t roie bie 5polianbcr=f)anbf(^rift, ber 2ert bcr Srurfc burfte baljer bem icrt ber ::po(ianberI)anbfc§rift in §es=artenform "^injugcfügt toerben. Siefc Ic^tcrc *4-^rebigt bc§ Sonntags nac^ 2Bcil^nac^tenlegen bie Srncte fälfd)lid| auf 6l}rifttag Dkc^mittag, für ben ber Spolianbercobejeine gan; anbrc '^-'i'ebtgt ^at. Sie falfdjc 3lnga6c tourbe Diellcic^t burt^ bcn 6in=toei» auf eine Tiadjmittageprebigt Deranla^t, wetd)c bie Srucfc unfrer grü^prcbigt amSc^luffe traben (unten 193, 9 10) tu 33crbinbung mit bcr aöal^rnel^mung, ba§ berSdjlufe ber 6l)rifttag5frül)prcbigt (193, 8) fid) mit bem 9lnfange ber ^prebigt beSSonntags nac^ 2BeiI)nac^ten (53b. IX, 531, 2 fg.) nalje berül^rt.A. „6in fcrmonn,üff ;bcn d^riftag5( umgaben.8u= 1f^er^ Don ber gcpurt ] 6T;rtftt, geprebigetüormit=,1jU Srfforbt bur(^ Wici^el 33üd)fiircrtoittenberge ]," Unten: „©cbrucftjü bcr Söcinrcbcn auff bem 9iünncn=fad. " 93lit iiteleinfaffung. litclrürffcite bcbrudt. 4 58tättcr inDuort. 3lm Gnbe: „••• ,.1523. ," Saruntcr ein Stattornamcut.äSor^nbcn in bcr ftnaofefc^cn ©lg., ©öltiiigen, 3''''tf"U-B. „@in Sermon War tini L'utcrs Po ber geburt Gljrifti, gcprebigct öffben ß^riftag frue Bot mittag Söittcmbcrg. " 53tit ütelcinfaffnug.litelrürffeite bcbrudt. 4 Ißtöttcr in Quart.Ixud Don aSolfgoiig Stöcfet in l'eipjig? a3or()anbcu in ber fiiiaafejcfjcn S(g.,JBctlin, ööttiiigen, Üioftorf.


§ für f unb aunemen für n^nnemen bietet Ḋ. ®. aSudjmalb. Dr. ^4«. fkt\(i^.188 Scrmmi Don bct föcbuxt Ptjrifli, gcptebigt nm eijtifttiig ftü(). 1520.SSon bell Sefamintaiiögaben tvingen iiiifcvn Scnnon Scipjig XII ©p. 821''—324", aSald) XII ©


Scvinon uon ber GiL-tuitt 6()rifti, gcpvcbigt iim G^rifttng frül). 1520. 189biitte, bov bo baä tncnfdjttc^c (jevl} imb glauO in fottfjcn bingcn i}ahm ntoflcti3Ü famrii fomntcn itnnb ein-;' tncibcn. ^d) fage abtx, bü» ba§ crft jciic^eii iftIcidjt 311 gdiuöcn, itnb bctücgt tueiiig mctiit^cn. Sa-3 anbei; ift nocf) Ictjdjtcr311 glauöcn. S)a-5 bvtttc gan^ letji^tlidj auf' bcn forigen jrtictjcn. %bix. bovinncltcl)ct bas rcc^t »ininbei;, ba§ bic juncffvalu -3Jiavia glau&t, baä bifc bingefotten in l)f)r gcfdjeficnn , ba-3 ift fo grof», baC' Wix un§ bavubev nicf;t genugmögen oorlintnbern. Sarumb faget bcr enget ,5Ü ber iuncEfvalücn 'Spiritug «uc. i, 35fanctu-5 fupcrueniet in te et öirtuy attiffimt o[ntmtii'a6it tibi'. Suce. 1. 'I^cvf)eilig geift Inirt Oon oben t)crniber in bic^ Commcn unb bie fvafft bc§ aücr1" ()od)ften tiiivt biet) umb fcl}cttigen\ '^Kfo ift e§ jiigangen, ba-3 fie e§ fclt>-3 nitI)att tonnen Herftc^en unb futen, abtx: glauben. Savumb fagt aiid) ^luguftinuö,ba§ fie Oit gcuabenieic^er unnb fctiger gelttcft fei) in beut, baS fie (i()viftumim f)crlicn (buvc^ bcn gtanbenn) f)at cntpfangcn, ban im ftct)fd), ba§ fie c[)vfein mutter ift Irovben im t)erljcn ban im ftcifcf). 2)ij) njunber,5eicf)en ()att1'muffen am elften in X)f}x geic^:f)en. .öet fie fic^ ber tüortt, bie ber enget jul)f)r fprad;, nid)t af)ngenominen unb für l)f)ren orcn (äffen u6erge()en, fo loerber >üuuber3ci)d)en feijuä gefd)cl)en. ®o fie aber in i)t)r fjer^ gingen unb(jafftcnb, t)nben bifc bing alfo batbt gcfolget, unb ift in t)i)x ttjn fold)crtoanbet gefdjelicn, ba§ e§ fein menfc^ tan auftbendten: öorf)in ift tjijx tuefen») gegen bifcm nid)t-3 getoefen, "^ic ift fie öit rct)ner unb ^eiliger Jtiorbcn.Scr f)alben fo bifc gepurt un§ fol jü nu^c tommen unb ba^ f)erlitüanbelbar mad}en, muffen rtir ba§ ci'cmpel ber juncffralncn in ha% ^erljcbtlbcn unb tjfjr nac^ folgen, bau e§ ift fein anbcr )rcl}f' barju, e§ muf) inunfern l)er|en oud} alfo 311 gcf)cn, loie e§ l)l)r gefc^cl)cn ift. S)if' triunber=25 3el)d;cn mnf' in unn-3 of)n untl)erlaf) üerneloet toerben, ein itilid^cr muf' fid)be§ finbc-i aijw ncmen, ba§ er fag unnb gtaub, ba-S tinb fet) fein, toic bicjnncffraUi tl)ct, bo fie e-3 cntpfangcn ()ct, ein ililic^cr mufi tf)un, al-3 fet) e§i()in allein gcporn, lücr fid) be-3 finbe3 nid^t alfo onnimpt, an bem ift bifcgcpurt gantj bcrlorn. ^Jltfo l)abcn bic propl)ctcn, fonberlic^ Gfaias gcfdjriben3u '*parüulu-3 natu-3 cft nobi3, et fi(tu3 batU'3 cft nobic". Gfa. 9. 'Sin finblcinscj. »,«.ift un-3 geborn, unb ein fol)n ift uno geben'. Sifer nimpt fid) bc-3 ftnbc§ai)\\, g(eid) Itiic bic mutter, unb aHe bic cS ni^t mit l)f)m [galten unb mitl}f)m alfo fagen, bie füllen fid) beferen, ober muffen Uerlorn werben. Seifengcl)ft finben Inir i^unb leiber gar in luenig menfc^cn. Gr ift naf)e gar lier=35 (ofd)cn, üorjeittcn ift er tnol gclnefcn, al-3 in benfelbigcn, bie bcn d)riftlid)cngefand l)abcnn gebid)t '@t)n finbelcin fo lobelid) ift un3 geboren I)eutte' k.San toer baä fal ttjun unb glauben, bn§ bife-3 tinbt gotte-3 unnb ber jund-4 ganlj (ctjc^tlic^oi: bavinne ö ftc^t M) gcnimg 7 »errounbctn 10 311=gongen 11 tönen Bcrftc^n fiilc 13 muffen IG für ofiergccn 17 jt gicngcn21 nnli 22 miiijen Ijetlj 24 .^ugen 25 Wlbtcrloß 20 btj 27 »jcljticftei; 2S bcn29 »ctorn .\ ti'torn 15 bt) 31 gcporn fon ii-i obbcr ocrloren :!C lobelid)37 fot


190 ©crnion Hon bcv (Bctiitt Cfjrifti, gc).ircbigt nin Pfjvifttng früi). 1520.frolucn fein fet), auä) in l)()ni muf) gcpoiit tücrbcn, bo mufi Irarlic^ feingcriiiflcr glniiB fein, ban l)ic {)c[it boS I)cvtj an jü jnppcln. gin folcf)en glauben3oi). 8, r.e. ()nt ?ibra()ani gehabt, al§ 6f)riftn§ öon t)t)m fogt 3of)finni§ .8. '2(bvaf)am [)atbegcrt, bai^ er moctjt fc[)en meinen tag, er Ijat l}f)n gcfef)en (bnrcf) bcn g(anben)nnb ift fvo Itiovben'. Sßic !6nt ein mcnfd) nit lachen nnb freube lio( fein,fo er gnnljticf) in feinem f)evljen glanbt nnb barfür l)ielt, ba§ haS^ ünb feinfei)? Sßan bife frenb bnrd) ben glauben im berljen gefult tnirt, bo tocrbcn'laLlif'loiCi'fntt bic fpiüc^e ßJene. 22. öalat. 3. burdj tvädjc got jügcfagt ^at, Qx tooKcali menfdjen in 5(brn^am§ famcn gcbcncbet)en, baS ift bot genab, bot feligteitInerbcn nnnb aEe§ gut erlangen k.5tlfo gct)et unfcr l)err got fnrlj barmitt umb, @r madjt ein ftud flcifd)5nnb (egct c§ ber jundframen in fcf)o§, nnb mac^t fo biet lunnberS bomit, öonbem einigen finb tonnen alter menfc^en Ijevtjen gcfcttigct Inerbcn, bifcr mel)ftertan mit foldjem fteinem locrcf (alä man c§ an fi[)et) bie gan^ Hielt fpel)fen,bo filiet mann, loaä gro^ öcrftannbt in bifcm el)nfettigen n)ort ücrporgen ift.Solt er mit Uicltlic^em gut fo bil menfc^en fpel)fcn, fo tnurbe e§ tjmmer nnbl)mmer loeniger loerbcn, bife gar nichts mer ba bll)b. Slber an bifcm tinblüirt nit gcminbert, er borffS nic^t ftudlii^ auf'tcilen, fonber e-j blcl)bt gant?nnb löirt einem itjtid^en gan^ gegeben, Iner c» erlangt, ijat etnigc feligteitnnb aüe» gut jc. Sarum toil e§ nic^t in fc^ofe gelegt fein, e§ Inas nichts,ba§ e§ bie inndfratn in armen trug, fic muft c§ jü Oor im ^cr|en tragenn.^l\ä)t unbcr bem ^cr|enn. 2)ur(^ bi^ tragen Inirt fie Inirbig, ba§ fic and)e§ lelj'btid) l)at getragen. S)ife finb ift otlcin barju georbnet, ba§ c§ fol ba§l)ert! fütten, Inan fid) bas t)er^ alfo buri$ ben glauben ergibt, ban finbte, ba^er t)el)ffe cljn fuffcr S^efuS. Sarnac^ crljcbt fii^ ba§ l^erlj in bm batcr, berfo genebig ift, ba§ er baä ünbt in§ Ijertj geben ^at. 6§ ift nic^t au§ jüfagen ober 511 gebencEcn, ba§ cl)n fold) eng bing fo groffen '\ä)a^ in ljt)m l]abcn*i. »1, 11. fal, barumb fagt ber piop[)et 'Silata o§ tuum (corbiS fcilicet) et ego impteboilhib'. 5|Jfal. 80. '6rtoet)tcr bein munbt (beS tjcrljcn) nnb ic^ teil Ij^n füHcn',al3 tüolt er fagen 'bu magft cS nl)mmer iocljt gcnung auff tljun, bife muf»bein tcglid) ubung fein, fo Inirt ban bivj grof' »ounbcrjeid^cn loiber Dcrnctrct,ba non loirt bau l)er^ fnfe, frolic^, getvoft, unerfc^rorfen, nnb f)at frib Oorallem jamer, ba§ il)n anftoffcn tan', ban loas fott feim l)erljen loee gefrfjcen,ton ba§ finb blel)bt, toirt er and) Inol bleiben, bivi l)crl! nnb ba


victmon Uon bct öcbuvt (J()rifti, gcpvcbigt nm 6t)rtittng ftüf). 1520. Kll5hi tft cu \xsax, haä es nicf)t tan möglid) )tt}n, ha§ ficf; ba& f)ev^ bifesfinbcä ali'o Qt)nneinc unb fcf)mccf fcl)ii jufficfctt, Q-i tjab bann jüöor qKc fraibauf) gcfcfjut auifcrtjalb bcm, ba-J nict;t 6()riftiiä ift, ba-5 :^cr|; mufi gar lebiggclaficn' ftcljcn unb troftlof) fein, unb muf' fein l)tlff fiidjen bei) feiner cvcotiir,5 hai- finbt luitl nic^t (etjbcn, bo» fid) bn-j Ijeilj ctloa§ nnberc- alinnimpt. @§tnil allein im fjertien Ifonenn, loiv muffen laffcn fnven aUeä ttmS for unfeinäugen gut ift, tnotluft, vctjffnng ju guttcvn, ecr, unfcr leben, fvumteit, n)el){'=tjeit unb alle nnfev tugent, Umn toiv bao alles ganti übergeben unb un§ be»Oer.]el)l)en, ban fo iompt ba-j linbctein. @§ bringet aber mit fi(^ aEe-3 hiaSin unnfcrnn ".llbam tobet. S)ann fottenn luir alfo inn 6f)nfto tiernctoett Iferbcnn,So miiffcn tniv bie alten [)aut gaub ablnt)cn laffen. £a Ijcbt fid; ber jamer,bo luil niemant £)in, barumb gefdjidjt», ba§ tnir un§ be§ ünbe» nicfjt al)nnemen tonnen. 3tlfo mufi bic juncEfrato iJJaria aud) tl)un, fie iüa-3 arm, ber!6nigflid) ftam Saüib loas oerftoffeu unb uubcrgebrudtt, bie prifter t)etten15 ba§ regiment (irne i^unbt audj) aEein, fonigflid;er unb priefterli(^er getoalt,c» ^ett fein anfe()cn, ba§ öon bifer jundfraluen etluaS folt tommcn. 5lberalfo ^at ber propbet ßfaiaä .11. getagt '60 luirt icagfeu ein l)u6fd)§ junge» 3n- n, ureiß ober ein frifdjer jlneigt Oon bem tlo^e unb ftod' ^effe, ber nid)t mel)rgrünet, fnnber ift faul Inorben, tregt nid^t mel)r, unb auff tjljm tnirt ruljeu20 ber geljft gottij', ber l]cilig gci)ft rut]et auff 6l)rifto, bai ift, burd) 6()riftummuffen tuir all got gefallen, bnrd} it)n luirt got in un§ toonen, iuir muffennid}t grüne ftam fein, ber bo Dil luilbc büfdje tregt, muffen nidjtS anbcr» fein,bau ha^ Wix nidjt^ loiffen bau bcn jtücig unb bie bliunen 6l)riftum, baä gibtun§ aud) ba» (jeuttige ßuangelium Suce .2. bo luirt gcljort, ba§ nie gefdjeeu ift.25 S)er fonig aller fouigc luit nidjt uberEonig ober amptman fein, loitnid)t bon einer reid;en geborn loerben, fonbcr lüirfft fic^ f)erunber unbcr benarmften l)anffcn, n.iil nit anber-3 tl)un, ban allein im l)cr|en »rouen. @rluonet aber nit borinnc, man lafi bau alle biugt faren, luornac^ fic^ fünftba§ l)crl!e fct}neu U)ut. (fr nimpt fid) bey lüefen» nidjt an, ltia§ ber fel)fer30 tl)ut ober biefonige'-, ba-j mau pe fel)e, bü-2 er nidjt tau bleiben bep bcn bicbic äugen anfffperrcn unb grof' mollenu fein in ber loeltt. m toirt alfo nichtsbrauf», mau mup fid; ber Eeinca aljn uemcn, mau muf) laffen rcgireu unbgrof) fein, tücr bo luil'.1 3iu 2 ann^eme 4 fte^n 7 gut tcl)C3un9 311 cljr ftümteit 9 liTbl10 f litten 13 mußt 14 getrucEt pvicftev 15 foiugttc^ev A 17 madjjen l)ü6idj-j19 fonber jm vucn 20 ruet 21 muffen alte t)n muffen 25 fonig 2C gc=tiorcn lourfft 29 nit :J0 obbcv fönige 31 Wollen nic^t^erfe) Sügl. Unj. aiu§g. IX, 380, 5. *polianbet Ijnt a. a. D. 520, 28 29: vacuam et alxlicataiu.^i'oliiinbct tjnt: „9i'i)mpt fid) bc? Qufffoq nicf)t-3 nn". Unf. 9Ju?.g. IX, 520, 15. £er MebnJtot')ber gcbructtcn ^l^rcbigt bejog nlfo ba§ Söort oufffncj hjoljt nidjt auf ba^ (£d)n^Hng9cbitt bcd9lugu|tu-3. äJgl. a. a. €). 3lnm. 'j £cr ^!afj»ä *4>otiaubers 0. n. O. 3«''^ 19 20 fe^lt l)icv.Sie Srgön.ving f|\iil)ii.s ift iifatigcn-5 fiunftötenb unb \n tilgen. 3)cr Sinn ift: äßeit mirJreiiube uflu. iiidjt cntbel)rcu töuueit, Inf;! uu-> lerucu, baf; mir nfm.


192 Sctmoii Hon bcr Üicbiivt ßl)tifti, flcprcbigt am 6f)tifttag ftiit). 1520.äBie >iiol man muf' mit tncttUc^cn bingcn umb gcfjii, boifi fol mnn \xd)ber jclOigen nid)t nfjnncmcn, bau nimpt man fic^y an, fo ift ba-ä f)cr^e anbcvcvbtng Hol nnnb 9cf)ct über, fo mu§ ba» tinb £)craujicn bUt)bmn, ha^5 finblücti^t Oonn feinem al)o fecv, al§ ben bic bo meinen, haä fie öol geved)tig!eitfterfen, bife fndjenn ba§ ünb md)t, )o euffert fid} baä Hnb ttjiber öon i)f)n,baS ift bau bcr propfict fngt 'S^ranfirc fecit Samaria' 3C. ut fupra. Samariauff bcntfc^ ift ein f)ütef)altuug ober funberlid) bieuft, ba» ift bic fird^ oberfamunng ber 6t)rifteu 3C.5Jtau muf) ein (ebige fec( bem tinbc bringen, barumb ift niemaulj gc=•fdjirftcr bar^u bann lüett^er üit not, betrubnuS unb jamer auff tjfjm f)at, uub i"ge()ct nichts naä) feinem fin, boc^ alfo, ba§ er ftitle ftan uub bic lüibcv=Uicrtideit gerne trage, ßfjriftnö ftiirt bir nljmmcr fnfi tncrben, bu feift birbau uor^iu fctber bitter. SÖcv ftc^ nic^t atfo futct, ber mag tool bar öorbleiben \ barumb lüirt ba^i ünb eben 511 ber 3el)t geporn, bo bcr fcifer geteattf)ct, unb er ift nnber bcr getnalt, ba§ ift and) ein argument Inibcr bcs topfte i.-.gcUmlt, baS fie nid)t (5t)rifttic^ fei). @r tuil aücin ber oberfte fein unb regircnunb mit nljmant unt[)crtl)0u fein, oon ntjcmont regirt tücrben, ba» f)at 6f)riftu3nie gctt)on, er t)at fid; aUcjcit bcr tocltlid^er getualt untberloorffcn, mt) tnoler c§ uit bcborfft [)at, borf; ^at er uns bo mit ein ercmpct geben.9luu fage id), ba§ man bife§ aVi(-j nit üerftcn tan, man ^cb e& ban an 20jü Oerfuc^cn. Sjifc geburt bringet niemand gnab, troft unb fcligfcit, banbem, tocldje» f)erlj alfo ein toanbcl entpfinbt, tüie ii^ gefagt ^abe; bifcr ftianbclf}at in bcr jnndfrattieu ^Jlaria aud) muffen gcfd)c[)cn, al-i iä) auc^ öcrtlercti]ab, 6t}riftu§ mutter folt fein ein ii\ä)5 loeib, nic^t ein fi^tc^tc jundframcnbleljbcn. 6r Inolt fo ^cimlic^ l^uu fleifd) unb blnt fommen, ba» e§ ntjcmantj -ssIm'iftc, )t)ie e§ jü gangen toer, bau ^ofepf) unb bic junc^fvalri. 6» inuft nl)c=maut anberS, ban basi finb tocr nac^ naturlid^cr tretjfc öon l)t)rcm cc(id)cnmau fommen, "^et fie ba^ finbt getragen unb feinen man gehabt, ob fief)uubcrt cl)b gcfi^lrioru '^et, loer fie boc^ mit ftcljucn 311 tobe gctnorffeu löorbcn,e§ ^ett nljcmant glaubt, ba» in tjiji ein folt^ über natürlich lüuubcrjeii^en sogcfdjccn folt, 63 tocr ein redjt urteil totbcr fie geincft nad) bem gefe^ unbnad^ ber natur, barumb luas c§ nott, ba» e§ alfo jüging, bas fie ^ofept) fürein eelid) gemalt) ^ilt, tnie inol fie jundfratn ift blibcn. To fi[)et manu,tüic bo§ finbt fo cgfel unub jcrttidj ift, mil aEcin ba§ l)cr^c inne l)abcn, Gsmag nidjtS neben im lcl)bcn, ber juncffralücn l)cr^ muft gaulj üerluaubelt 35lucrbcn. 6-3 uimpt ber juntffralncn ^inlneg ba^^ ebelft gut, baö fie Ijat, tuie2 t)n^ 4 gevcc^titeit 7 ^uttc^altung fonbcrüd^ 10 tictticBnä' 11 gc^tnit fittet 14 roovt IG oicrftc 17 iiicmont »nbcrl^on tBcItlicfjcn1:3 bcn ISmtbcv wie 20 Bcrftcl)nn 24 fei A iundtfroltie 25/20 nimotj »uftc 2G jüiffrah)louft 27 c^üdjen .31 roibbcv für 33 gema^cl 36 cbel32') .Jjicr icOücfet $oIianbct» ?lufietif|mmg.


Sctnion Hon bct ©etnirt ö'fjrifti, gcprcbigt am 6[)rifltflg ftül). 1520. 193ml ba§ fie juntffrQto Ina», bocf) muft fie fi(^ bcr ccre unnb be§ Io6c§, ba§ ficbaröon gcfiabt foU I)a6cn, ticvjificn, muft ficf) bcr nid^t aijn nct)mcn, fonberngar laficrt farcn, bcr glcictjcn luic lüol fic öom cbclftcn uiib foniglicfjcn ftamgcporn iras, boi^ toar fic bco t)alb aud) fiir nicfjtö gcf)altcn, muft fidj atte-3•.Io6i' licr3cl)f)cn, [)ct fic firf; ItioIIcn cttua» at)u ncuicu, incrc fie 311 bcm finbcnl)mmer fommcn. 9hi aber iotrt t)f)r lob burc^ bic gau^c tocrlt gcprcbigct,!an fie nl)cmaut barumb gcnugfam (obcnn, bo liin gc()t, alä iä) gcfagt Ijabc,ba§ gan^ (?uangclium, ha^ ftiir un» nur bei ünbcä allein a^n nemen. 3Üfogel)ct e» aUeS burc^ unb burd) jü, tnie toir noc^ toeljter t)6rcn lücrbcit nad)w mittag in ber na(^foIgcnbei unnb onbern fcrmonn.1 e^te te6e§ A (c6e§ B 2 öcrsei^e 4 für ö tinb 7 §a6 9 gc^t ju') (sincn SPeleg für hiciblic^el SEfdjtedjt bcä gtctnbh30tte-5 fermoii gibt Serer, 9iacf)tr.@p. 3C4. l'gl. ferner: „3ft eine fcfjon lange Sermon" Unf. 9(u?-g. IX, 554, 27 ( 5)>oItanberf)bji^r.),and) öfter in 2itcln gebriicftcr '^kebigtcn ,5. S». ber beiben in biefem 3?nnbe (®. 237. 240) mit:get()ei(ten ^-rebigten am 2reiföntgstagc. Sutljcr fennt ba§ gem. iDotjl nidjt. *(?. 5p.2utf)er? Sßertc. VII


^tuc fur^c (>'Onn bcr 5cf)n GkBotc,eine frn^c Jvorm bcv CsHauBcuv, eine fur^e (V^^i'^ibc§ä>atermifcr«.1520.


"'"||liiiie fitrjc -Jorin ber jet)!! (Ücbotc, bes (blnubeiiä unb be-j iintcvunfct;-. 10",aiiberii, obgkic^ bae jtreite me^v al« 33ctcnntiiiß, bas britte me^v als ©cbet gcf)Qltcnift, regen ]ux Selbi'tprüfiing an. Slnbetert'cits fönnen ffiiv in ber äuiammcnitetlungber brei Stücfe eine 3(rt Äatcc^i'jnuiä crblicEcn, toie bcnn !C'utf)er in ber „i'orrcbc"bie jefjn 6cbote, ben 6Iau6cn unb bas i'atcrunfcr für ben SnBegriff ber i^rift=üä)m 2ei)xt crflärt, luorin „oüe«, idq§ einem Gfiriften notf) ift, ju tniffen", iiefaltfei, unb noc^ 1526 barin bie I)inrcirf;enbcu Scftanbtfjeite eine§ ÄatecJ)iämuä finbet.Über bie 3^'^ Wann t'utfjer im Safire 1520 bie brei StücEe ^ufammcnfierausgegeben l^ot, fel^tt unö näljcre fiunbe: einer ber frü^eften DJac^brurfc ift am27. 3uni 1520 üollenhet reorben; aber barin ^aben ipir feinen weiteren fieberen9(nf)att für ben Urbrucf. Söir l^aben baljer unferem fonftigen i'erfaljren gemä^unferer ©djrift nac^ benen, bie ficf) djronotogifc^ genauer beftimmen laffen, unterbem Sial^re 1520 i§re Stelle angetoicfeu.Sgl. m. I ©. 394ff., IX S. 12-2ff., II ©. 74ff.; I ©. 247ff., VI @. 94ff. Sut^etS Sßcrfeerl. 3lu«g., 2eutfc|c gd^riftcn ffib. XXII ®. 231f. 6. QKöncfcberg, Sie etfte JluSgabe Hon Sutf)ctlf(einem ßatct^i-i-mitä, 2. *JluSg. S. 66ff., in ben ütcratijdjcn Jlngobcn nidjt überoü juücttäffig.ßöftlin I S. 313. 611. Sie foiift fo aufic^liiBreidjc Scf)viit &. Sudjtoatb?, Sie (Jntfte^ung bc?fiated^täinii? 2utl)ev5, bietet Ijict nod) nidjt-!-, lua-S nid)t fdjon befaniit geltiefen.1. .öo($bcuti(^e ©onbevausga'ben.A. „6l)n furc,5 form berj]^cel^en gepott. ||S. 5Jt. S?. ||@t)n furq form beiGJtaubeng. |16t)n furcj form befi ||Satter ünfjers. ||axxo, ji, d, ||xx. ||"Wd 2ite(einfoffung. litetrücffeite bebrudt. 1-t 93tätter in Quart.Sc^te Seite leer. 5hn ^nbc: „(Sebrucft qu äSittenfiergt buri$ Sofjannemßrunenbergt nac^ |1(i^rift gcpurt taufcnt funff |1l^übert ürt ^tfenqig:ftem 3ar.;3n bem gjcinplar bes Süininelbaiibc-:- ber Jibnigl. §of= unb StaatsbibliolljeEju ailünc^en Hom. 1167 ftel)t ouf ber Sitetfeite bon alter §Qnb »ermcrft: „Donü^,']\ patri.s doctoris Martini <strong>Luther</strong>i quod dedit Georgio " Soe fet)tenbcSBort ift beim ginbinben meggcfc^nittcii , ahn naäj onberen ffietmcrfen in bem=fellien SBanbc ..Prenner-' ju ergänjen. ^n SSittenberg Inavb 1515 immatrifulirl„Georgius Prenner de Werften Saltzpurgen. dioc. 12. lunij." (f.Foerstemann,Album acad. Viteberg. S. 57, ögl. ba.ju fiöftlin, Sie SBaccoIaurci unb Diogiflribet SBittenbeigcr pljitofop^tfc^en gocultät 1518—1537 ®. IS» f. 24). äJon Sommer,SutJjetbtucfc K.


Gin'190 Gi'tc futji! gotm bcr äcljn @5ebotc, eine furjc gotm bcs ©(aiibcnS,djen. 5Jlit Sitcteinfaffung. Sitelvüdfeitc bcbrucEt. 14 33Iätter in Cuort.'X!c^tc5 Statt leer. 9Im ßnbc: „SebrucEt jü Sdigfpuvg, burd) SiluanumCttiimr bei) fant SBrfiila ftofter, nm fiticminbjiniQin|igfti'n tag|| |1Sunij.5Bon kommet, Sut^erbrucfc jc. ©. 69 9ir. 138. 33orf)anbcn in bet finaafe(ci)en©(g., Slriiftabt, SScrliii, Sic^beit, ©tfenot^, .^ambutg, ^dbelberg, Sonbon, SttQB=bürg, 2[ßeimar, 3i'i:ii^.D. „ei)n tuvtj form H itx cjcljen geltet |1S). 931. £'. 1|6in futt^ form ||fe§®taufien§.||6^l)n furtj form h^ 93ater Bnfere. ü ANNO, M, D,||, XX, j,"5]iit 2iteleiiifaffung. litctrücffette bebrudt. 14 SBIättcr in Cuart.Se^te ©eite (cer. 9lm (Snbe: „"II ©cbrucft jn '^iurmbcrg! burd) bcn©rfeamen ||-griberic^en ipetipug jn bem iar, atS mon jelt|]nac^ ßl^riftigcpurtt. m. S). önb. XX. ||"II9}on Sommer, 8iitl)erbrude © 68f. Sir. 137, gibt nac^ bem Urcmptnr bcr.£)omburger ©tabtbibliot^et in 3- 1 be« Smprcfjumä „jn (so)"; bret uns Dor=liegenbe ®rucfe ))abm bcutlic^ „311". — Sßortjnnben in ber flnantefdjcn @(g.,9lrnftQbt, 93erlin, Sresbcn, ®öttiugcn, §ambnrg, .^eibelberg, ßonbon, Sioftocf,©tnttgart, Söeirnnr, SÖittcnbcrg, 3''i^itt).E. „(itjw furtj i^orm ber ||tjel^en gcpott ||illortint||8. ||r6i)n turt,^ formbeiII©latobenS. ||r(J^n furtj form bce ||Satter önfjer^. I," 9]Iit2iteleinfaffung. Sitelrüdfeitc bebrudt. 16 Slätter in Cuart. t'e^te©eiteleer.Srucf öon 9)!cI(^ior Sott^er in 3!ßittenberg. äbn Sommer, Suttjerbrucfe !c.©. 67 f. 5ir.l3.5. Sortjonben in ber finoatefcften ©fg., «rnftabt, S^crlin Si.u. St.,33reä(an U., ©reiben, ©otfjo, finmbnrg, ifieibelberg , fiönigaberg, ©trafeburg,F. „@l)n furq form||ber c,5el^en gepot S). ||'D31artini Sutteri. ||(5l}n turt^form bcf,5 ]|Gitaubcnj.|]Gtjn turcj form h-fj [|Uatter ünfjerg." 53Jttüteleinfaffung. Sitelrüdfcite bebrudt. 14 Slättcr in Quart. Se^tcSeite leer. 3lm 6nbe: „©cbrurft ju leljp^d^f, 'ilaä) ßt^rtft gcpurtSaufet funff= ||'^unbert önb ^tt)en|igftcn ior. j,"Snitf Bon SJiortin Sanbäbcrg in Scipjig. SL'on Sommer, ßnt^erbrucfc k.


eine futjc gf"^"" *>«« Satctunfers. 1520. 107I. „3Ü11 !urt,5e fovm ]\bcr setzen gcBot.||S. 5.11. S. || ?(iii fiivtje form ||hes©(aiibeng. 3üii tuvtje form bc5 «atev ünfa-Ä " darunter ein 33tnttd)cn.Wit litelcinfaffung. iitctvüdfcitc bcbnicft. 14 5i?[ättev in Cuavt,Ic^tcä 3?tatt teer.Sturf üoit Stllian Ctmav in 31ugc'biirg. 3"' -iitct nntetfc^eibct fid) 1 iiou Cbiird) ben 515untt am G^nbc bct fünften 3cife unb bnrd) baä anbev?. geftniteteä. Wartini Su. ||6^nfurt,5 formbc§II@Iaubcn§. !|QtjU turtj form bei ]|Sßatter önfer§. ||"^^^ '" 2itct=rüdfeite bebrudt. 18 93(ätter in Cuart. S?c|te Seite teer.^laä) 2BeItcr 5tr. 1514 2rud »on 2i)oma? 20olff in 9?nic(, nad) lion Tommet,Snt()Ctbtnrfe k.


198 Giiic tiirjc Jorin bct 3el)n öicbole, eine furjc gorm bcs fötaubcns,auigcfpi|tcn ©(i)itbe im fd^rtavjen ®ruiibe bie figlaylis mit einem Stvic^ebiird) bcn mittteven SBmfiftQben, fo oI)ne ^»'•''cifct ben Tiomcu ^cfu^ bc=beutet." 64 Slättev in 32".So beid)tcibt 3. 33. Siieberet ben Stucf in einet Slmncrfung bei ßSiefe n. q. C.©. 169 ff. 9kcf) bei: lueitcren 3)littf)eilung bafclbfl entfjält bo« Snd) nnfeer unfctei©ci;tift nod): 1. Vna Cliriltiana pri'paratione quando l'e vole dire il jiatcrnoUer, „anf nid)t liöüigcn 7 ©citen". 2:ies ift, Wa^ Siicberet nid)t ettannt (jnt,eine Überjeljung bct „c^tiftlic^en 35ot()ettad)tnng, |o man Initt beten boo fSatnunfet",f. mifete ^lulgnbc S3b. IX ©.2202. Breue annotatione corae ff.fe debbehauere et exetcitare lo vero Chtiftiano verfo Dio: et lo proximo fuo,„13 nnb ein f)albc? 93tntt". Siiebetet meint, ba? f8uä), in bcm toebet Ott nod)S^tncfet nod) 3'i()t nngejcigt, fei „oljnc aUcn ^i^loeifel" in Italien nicJ)t allju langenadj bet Crigimilnnc-gabe gcbtndt, ücimuttjlid) übet an» betn Satcinijdjcn übctfe^tiDotben. Seine Slngnben teidjen nid)t an», um bie» ju benttf)eilen; nbet ba and)fonft itnlinnifc^e SBüdjet in Sentfdjfnnb gcbtndt tontbcn (»gl. nnfete 9tu»gabea^b.VI S. 400f.), fo bütfte au» bet Sptnc^c allein nid)t» fic^ Vietinntfjcn (offen.Über ba§ äSevl^ältniS bev ©onbernuSgobcn läßt fic^ ^olgenbeS beftimmen:A ertücift fic^ burc^ ben lert aU Uvbrud. 9tuf A berut;t B al§ eine ücrbejfertc3tuflage, bie aüevbingä bancbeu Qiid) einige neue SCetfe^en enthält; auf B einev=feit§ bev britte ®nineubergfd)e Sivuil K, nnbevfeitg bev l'ott^erfcfje Dlac(;brucf E.33ou ben au§evtuittenbergifcbcn Slvudeu geljt D in ,5iem(id^ na\)tm Stufi^luß un=mittelbar auf A .^uvüd, be^gteid^en C, bot^ entfernt fid^ C in Spradje unb Itxt,5iemlid) tueit üon B, tceit nod^ eine anbere „bcr turjen ßrflörung ber y^n ®c=böte" (llnfere 9(ueg. 33b. I, ©. 24:7ff.) öermanbte, üielleidjt f)anbf(^riftlic^e iSortage(fiufluß gehabt Ijat. - Unmittelbar auf B berul^t fobanu F, nur eine faft buc^=ftäblid) genaue a[ßiebcrl)olung Don C ift I. i^on ben nod) übrigen Sruden fc^einenG unb H {iiai übrigens al5 eine fel)r rüdftänbige tl)pograp^ifd)e fieiftung be,5eid)nctmerben muß : bie Sdjrtft ift redjt niangcll)aft unb als ein,5igeg Snterpunftionsjeic^enift ber ^4-'iintt tierroenbet) aus D l^ertjorgegangen, L au8 B. Safür fprec^en Stellenlüie 210,29; 211,6.9. 224,23. — 217,14; 219,28; 222,13; 226,17; 228,8. 18. 6-g gibt aber anbere ©teilen, tuelc^e toenigften§ bie ?lu§fc^licßlid)teit bescrtDät)nten 9lbl)ängigteit'3berl)ä(tniffe5 ^ircifcU^aft mad)en. £o ,5. 3>., um mit einerJiußerlicf)teit ^u beginnen, bcr llmftaub, boß bie Srucfe, bereu nal^e§ i*erl)ältniß jueinanber flar ift (BDEFK), fiimmtlid) auä A ben ^meifpaltigen ©a| ber Übertretungenber (Gebote bettjal^rt, GGHIL i^n gemeinfam aufgegeben l)aben. Slaäj bcr obigen 9ln=nQl)me müßte ba§ fomol)l in G als in G unb H unb L felbftäubig gefdiel^en fein,was bod) toenig mal)rfd)einlic^ ift. Siebenfallä ift h)aljrfd)einlicf|er, baß fic^ alleDicr nad^ bcmfelben iOorbilb rid)tetcn ober einer biefer Xructe für bie anbeten breiba§ Sorbilb war. ?lud) ein3elne Lesarten fd)einen GGHL ober toenigftens GGL ^ueiner Giruppe jufammenjufdjließen. S)o bei biefen SBerübruugen mcift C betl)eiligtift, G aber unb ebenfohjenig fein Spiegelbilb I, nid)t alleinige CucUe irgeub eine§anberen SBrucfes gelocfen fein tonn, fo fönnte man Pielleic^t an eine 9Jebcnbenu^ungüon G burc^ bie Sruder Uon G unb L (unb H) beuten.


eine futje gotm he-i 5lSatctiiiiicv.3. 1520. 109Unter bell öelammtQitögnbcn foinmt bie SGßittcntievgcv Ijiev iiid)t tu Sctvadjt,ba fie iinfevc Sdjrift nur ntä 33cftaubtf}ei( bc5 „^Pctbüdjtcius" bietet, ^n ber 3''nocr1(1555) m. •24-l''-255» (= 33t. SS 6'' -9393 5») ift iebenfall« B ,5U ©ruubc ge^legt, ,5uni Ifjeit ridjtig geänbert, .juin l^ett aber mit fatfdjcr Sdiffaffuug ber bortigcuS)rucffel)lcr unb mit eigenen Si'föfefn. S;ic Stiteuburger 1 ©. 395—407 ift ein3lbbrucf ber Jenaer, iion ber Jenaer i)at bie ^'cip^igcr XXII ©. 29 — 36 uub©. 38 — 42 nur bie Überfdjrift entlebnt, bQ5 Übrige bagegcn auS bem „93etbüd)(ciu"ber 3öittcnberger abgebrncft, fo bofe fie niid) ben ju unferer Sdjrift nic^t gcbörigeii,aber bort öor ber i!atcrunfcr=9ln5legung eingefc^obcnen „Sermon oon bem (viebet"(f. unfere ßjefammtausg. 93b. II S. 174) S. 36 — 38 an gteii^er Stelle miebcrgitt.9öatd) X Sp. 182 — 217 liefert juerft au^ bem „93etbüd)[cin'' bas neue 93orioort,bann einen au« mebteren 9)or(agen geftattctcn lert. S)ie (Jrlangcr 9lu5gabe, SeutfdjeSdjriften 93b. XXII S. 1—32, ttiiü A folgen, ^at aber Uoran bas neue 93orliiovtbcs „93etbüc^(eiu5" aufgeuommcn unb ift aud) fonft bauon abgemicf)eu, otjuc c«anjubeuten.2Bir geben ben iert nad) A mit 9.*er6effcrung Don beffen offcnfunbigeu93erfcben, ,5U ber bie beiben anbern ßirunenbergfdjcn 3rurfe (BK) julBeiteu ifjreUntcrftüfeung getoä^ren. Unter bem lertc tf)ci(en wir bie 9lba'cid)ungen ber SrudeBK üDÜftdnbig mit. £er S;^ottf)crfd)c Skdjbrud E gibt B fel)r genau toicbcr, bieüorfommenbcn 9lblreic^ungen finb üer^eidjuct, foweit fie nidjt in bem gelj^c" QÜcvübergefc^riebenen Umtautsjeic^cn, in ber f)äufigeren Srfe^ung öon ob ber, U'ibberburcf) ober, wibcr unb öon gepeet buri^ gepct beftef)en. 9luc^ bie nur tjinuub Wieber (204, 6; 205, 28 u. ö.) erfolgte ©rfctjung bes öereinjeÜen ai in AB burd)ei ift nii^t bcfonberg Permerft. — 9(u5 ben übrigen 5iacbbrucfen Perjeicbnen miralle§ irgenb wichtigere, fotüeit nic^t bie folgcnben 93cmertungen 3ufammenfaffenbbarüber 9hK'Eunft geben. (?5runbföfelic^ Per^idjtet mürbe nur auf bie öoüftäubigc93er3eic{)nung ber SSe^anbtung bei -e in CI, weit bicfc Srutfc eine all^u gro^eSoiiii Pou Slbroeic^ungcn aufroeifen, fo ba§ i^rer raumraubenben (finjelBerjcic^nungeinige allgemeine 93einerfnngen Porsujieben moren. 93ei DF, bie ficf) Pon i{)reiiSßitten berger 93or(agen nic^t toeit entfernen, fi^ien 93ergteic^ung Pon Stidjprobeiip genügen.9[uBerbcm bemerfcu mir über bie fprac^ticf)en (Srfc^einungen ber "Jcadjbrncfejufamiucnfaffenbfolgenbcs.Ser Umlaut ift in ben ©runenbergfc^cn Srucfeu in ber getoö'^nlic^eu Söeifebejeii^net, ii 6 finb o^ne Äonfequen? angcmenbet, i^re Qaijl ift in B (unb K) fcljrtierme'^rt. Sagegen fel)tcn in bem Sott^erfdjcn Srucfe E 6 ü gan,5.Umtaut bes a ift faft burc^mcg burd) e be,5eic^net, ä finbet iiä) eiujetn inCI (fdjtod^en Pater tid) dngften ufm.), nod) fettener in D (pdterlid) nebenPcterlirf)). Cfter in L: fdnfft- pdterlic^ gebdnrfen Dt. plur., wiberfnd)cvu. bgt. ä ift nur in täg(id), Pätertid} H (neben Petertic^) begegnet, ^-txnabat L frömbb, CI burcbtneg (be)fcf)to6rcn, DEF geigen in le^terem 9i3orte öfteree, aber nur in ber 5orm fd^njeert, mo a(fo offenbar bie unter (Jinftuß bcä rterfolgte 93ertängerung be^eic^net merben folt, baneben toirb audj fd)meret gef(^rieben, ßbenfo toeert neben ttieret D, hjeeret nur einmal in L.Sd^lüantungen in ber 9tu5bel)nung bes Umlautes Pon a jetgen bie3lac^brurfe ,}. 93. in folgenben SSorten: ertjuep, nur F ar^ncp; gcfefe, nur C


200 öiiic f'itje [form bcr jcfjii föebote, eine (urjc gorm bcs ölaubeiis,gcfa^; fcnfftmutigtcljt, nur EF fanfft-; manigf eltigc, nur CD -faltige,bogegen nüc cinf elttgtel)t imb onbcrfcits au^ct G alle: bvc^fattigf ei)t. —CF I)abcn ftets falf(J)ttc(), G fclfd^üc^, bic übrigen fc^lDonfcn. ^üx roibev=fairer Ijat nur L iribevf ec^ev -fdcf)ev iinb an- ticrflager fteljt in allen Sr.cbcnfo luie gvo^macf)er. jenrfen "^aben nur DE au§ AB benjafjrt, bie anbern:fanden. 'DJebcn Dt. plur. gebancfcn erfd)eint nur in L gebenden, gebdncfen.3öät)rcnb fonft (Oorjfielt in ottcn Sr. mcl)rfacf) ftctjt, ift 209, 17. 19 f)attet Anur in G an ber jtpeiten Stelle burd) Ijett crfe^t. 2)en Umlaut in arbct)t(en)l^oben nur DGH 228, 4, an einer Stelle, mo i^n auc^ A auena^meffieife aufroeift.S)er Umtaut bes ä ift gleichfalls meift burc^ e auegcbrürft. G f)atf(i)lt)Qr(lic^) neben f(^tuer, \vax neben leere-, L j. 33. bnbertdnigfeit, Hfälig (2) neben feiig unb fc^ninl)et neben gefcf)med^t. l'Jue A bema'^rt IjobenDEFGL ee neben e in fc^Wecr unb gebeerben. Dtebcn orenblafcr CGI,-blefcr DEL, für leffet nur in L laffet. SemertenSttjert^ ift fd)lie6lic^ loare(verus) 220,5 Aß ufw., uiofür nur Gl bie gewölinlic^e ^onn tüar, L aber biegteid^fallä auf wäri beruljenbe f^orm todr bietet.S)er Um l out beä au beiberlei |)ertunft ift burd) eu (eü G eü GH) be=^eic^net. Gr fteljt burc^lneg nur in euff erlief unb freut er. @r fel)lt tnie auc^fd)on in A in glauben, ttiogegen E für glaubig A jujeimal gleubig fe^t. 5ür^aupt A l^abcn nur DEF einmal an berfelben Stelle I)eu1)t. rauberei) ermongeltin allen S)r. bee Umlaute, Wogegen jaubcrel) (3) in EF fteti, in D ,5roeimal al§jeubcret) erfd)eint. giu' tierfaumen nur E üerfeumcn, bagegen für üer=leudnet nur CGI öerlaugnct.S)er Umlaut be§ o ö. Son ben 9lQi^bruden l^aben tool^l GL bie Um=taut5bc,5cic^nung 6 am fonfcquenteften burc^gefülirt, toöfirenb bie anbern, befonberSF, barin nad)l(iffigcr finb. (^5 ift ba^er nic^t immer mit Sid^er^eit ,5U entfd)eibcn,n)eld)e biefer 2eyte als Saugen bee UmlautSmangclS anjufel^en finb. Sarum feinur Ijcrüorgel^obcn, ba^ gotlid) (3) F, troftlic^ CHI burcbmeg ,^u ftet)en fd)cint,in DFGL neben tröftlic^. frotid^ (2) alle Sr. — Dt. plur. toolffen CFlmblffcn DGHL; noten aUe S)r., f. bifc^offen, nur L bifd)6ffen. — Siefc^m. Sterben l^aben meift ii)x b, fo für (gey^oren nur DF einigemal (ge){)Dren,tobten, crlofen, troften foft of)nc 3lu6naf)me. ißon einem S5ebeutungs=unterfcbiebc ift umgelautctc imb nicbt umgelautete f^orm begleitet in üerftocften(nur L öerftoctten) 209,23 unb geftorft (nur GFI geftodt) 224,28 = 'inben Stod gelegt'. — Statt bo^l)et)t f)ot nur F 205,5 ufm. bie ans 3lbj. on=gegtid^ene iJorm b6^^el)t ou§ AB bettafirt.®er Umlaut beS u unb uo. 3n CHI gilt ü (i) für ben Umlaut bcs u;für ben beä uo in CI u, toöl^renb in H neben öereinjeltern ü (reic^tümer) berUmlaut nid^t be^eic^net, alfo ü gefegt ift. S" L ift ber Umlaut bes u ftets burd^ü (i) bejeii^net, ber be§ uo meift burc^ ii (üe ic), aber aud) ein,5eln buri^ ü: ühct,(Oer)fünen (3), nüdbtern, betrübni^ u. bgt. — 3n DFG fte^t u für beibeUmlaute (üereiuäelt fueffeS G), moneben D einige ü ie für Umlaut be§ u auf=lüeift. 3" F ifl ber Umlaut bc5 u übrigens meift nicbt, ber bes uo meiftbe3eid)net. — Sie Sd)reibung abtrinnig b^ben alle 2r. (auegenommen je ein=mal (;DI) an§ AB beloabrt. — 531angel biefer Umlaute (ö|t fid) tok fonft fcft=fteüen in ftud(en) [5piiiv.], tooneben nur DG je einmal ftud aufroeifen, ferner


eine futje gorm bes S5oteruii|ets. 1520. 2013iub, ,^ü vucf, fd)u(big uiib entfc^iilbigcn, gcbultig (gcbultig D), jiuigft,bundfcn, Uiibcrbrucft. Qu über übet tciftct bie Ijcrtömmtidje Schreibung beöanlaiitenbeu u ber Srejeicfjuuiig bcS Umlautö äÖibeijtaub, fte !^at fidj tu DF be=l)nuptet, in G nur bei ober, in ben übrigen '•Juidjbrucfeu l^at ü (u) gefiegt. —©onft begegnet ftärfere§ ©d^ttjanten 3.33. in füube, füubtict), fünber, fün=bigen, loofür G ftetS unb neben F (f. oben) aud) D öfter junbe ufiu. aufmeift.ferner in FG mcift, in D öfter funff(t) unb erfüllen, -uug. kleben (öer)funcu(üerfüucn DH) finbet fic^ öerfünen Gl öcrfuneu F öerfonen G; tnr^Ud)CFIL neben für|ttd) H fiir^Iid^ DG uftti. |)erborge]^oben fei UDd§ ruffen (6),boä abgefefien üon F in alten DZadjbr. fteljt; uatürlid), bei bem nur D bie Um=Iaut§be,5eic^nung Ucrmiffcn töfet; frünifait, ba» in Gl (3) H (2) D (1) fic^ finbet. —3n A ftc'^t 206,11 fobbere; 206,19 forbere in ber SBebeutung 'förbern', ba=gegen 212, 30 furbert in ber 33ebeutung 'forbern'. (Sine rcinlidie Sd)cibung berbeiben Söorte, wie fie anbericiirt^ begegnet (ügt. in biefem Staube ©. 159) ,;eigt^ier nur E, f. bie Seäarteu.3m übrigen fei nod) folgenbee bemerft:1) Statt ber neuen Sip^tl). feunt nur L i u ü, aber nur neben öor'^err^fc^enbem ei au eu. ©o ftef)t nteift brl) 3»ul)ffel(n), ferner fd^^n, fljren, fl)n=ben, fc^tüigeu, grt)ffcn ufw., ücreinjelt bin(es), fin. i^tmex nteift ü§ bff,aber auc^ grufatu unb ftetS frünb. 5ür bie ölten Sip^tl^. finb ei unb au (ou)gebraucht. — 3>on ben übrigen 5lad)brurfen f)abeu Gl ai für ben alten Sipf^.an5nal):nglo§ burc^gefüljrt. Qu H fteljt nidjt feiten ai, Tjäufiger, aber feinesicegäburd)lDeg in -Ijatt -tait, au^erbeui ol^uc erfenubare Siegel, dagegen ift in Geine folrfje beutlid): wir finben "^ier ftetä -l)ait -fait, fonft in eittjclnen SBövterii:belat)bigen, taib(cr), mal)uung, nal)U, raljnigen, f)at)be, gemain, rain,fain (li'ol)l ftets), altain (meift), alfo nur bor dentalen. Sonft ift nur nod)310 et) er tat) angeinertt unb tat)l(et), bas 3lDeiinat (in Überfdjriften) begegnet.Sagegeit ift ber unbeftimmte 9lrtitel imnter ein gefegt, bal^er bann aiic^ cljnigunb gelegentlid; allein. ABK Ijaben einige ai (bie ja Snt^er in feiner ^v'ü^jeitzuweilen aud) gefi^ rieben '^at), biefe finb auc^ meift in DE übergegaitgen, ba=gegen finben wir 205,28 ftatt '^at)ligen ABDEK in G l)cl)ligen, loie Ijierauc^ fonft immer gefefet ift.2) Ser S)ipl)tl). ic ift in ber Sdjrift überaH beWafirt, nur in D begegnenSdjreibungen wie üb liplid). dagegen ift ba§ ortl)ograpt)ifd)e ie ber 3öitteit=berger Srurfe nur in F 3uweilen beibeljalten, '^ie unb ba aud) weiter burd^gcfül^rt,fonft übcraE öil, fibenb ufw.3) S)er 3)ipl)tl). uo ift al§ fold)er nod) regclntiifeig burdj ü an-Sgebrüdt in GIHL,ii begegnet 3itweilen in G: Wolt^un 224,13; tfiu 225,8. Über bie '-Be.ieidjnungbes Umlauts f.oben. — SSereinaelt '^at L aud§ bai ii für gcmeinbcutfd) u: fun((Hills).4) S)aä i ber ©nbfilben in gottis -ift ufw. ift uitr in EF unb l^in unbwieber in Gl unb D bewahrt. — (Gegenüber AB tjobcn Gl (f. oben) ba# -e faftebenfo oft angefügt als abgeworfen. (Genaueres (5ingef)eu auf bie (JiniclljettenWürbe Ijier einen 9iaum in 3lnfprud) nel)mcn, ber bei beiu geringeren Umfang


202 (-^iiiL' fui-,H' Sonn bct v'l)" Gebote, eine fiirje J^otin bcä Wlnubfns,ber S(f)rift ,^u bcn gigebiüffen iiid)t -int icdjtcu 33cvT;Q(tnilfc ftüiibe. S;af)er feiiiiiv auf unfcvc früljercu ^itusfürjvuiigcn über bicfcii 5punft (Unf. 3(usg. 5öb. 12, 256 f.)ucviincffu iiiib bemcvtt, ba^ aiic^ in Cl bic -e = (yovni bcr 9lbj. bcfonbcrö bannan ©teile bcr -e=Iofen tritt, toenn @5efci)(cd)t ober ^o-^ am ^ngetjörigcn Subft.nid)t erfennbar finb: ögl. j. 33. ouff welche lüeife 215,8; gute toerd 214,0;bciii l)imintifc^e finb 221,9; bagcgen itmgetcl^rt ba5 ^eitlid) öatter=lanb ünb l^rbtf^ erbgut 221,11; baS gro§ önglüd ünb bie fdiwärplag 225,3.5) Sie t'ängenbcäcidjuung ber 93o[ale burd) f) ift in feinem ber auf5cr=tüittcnbergifd^en 5Jac^br. bcibclialten, eö ftef)t Ijier alfo l)ni (jm) ufir., nenien,nicr u. bgl.; für efjrefn) begegnet üiclfac^ ccrc(n). Sonft ift über bie l'ängen=bc.icici^nnng burd) Üerbopptung nur nod) ,5n fagen, ba^ für gebeerben; beetcngcpcct ABK in ben übrigen 2r., cingefct)Ioffcn E, mcift geberben; beten ge=pct(t) ftel)t. Über »neert fc^lueert f. oben bei beut Umtaut uon o.6) 1) in gelten ftefjen erfc^einen in ben '3Jacf|br. of)ne t) als gc(c)n (gan);fte(c)n (ftan). gür el^Iid^ el^brid;t ift metft eelic^ eebric^t eingetreten.7) c;i f)aben 'treüto bcreümet neüföeä bauroen, trauioen iund=frauiuen für treio, beretoet uftt).8) p für b im 9(n(aut fjat auc^ ABK oft. A !^at p im reinen Slntautnur in pu^, purbc, pitten (5). Sonft fte{)t noc^ fdjanb- nu^par; gcpott(meift), gc- üorpotten (8); geporen; gepunben; gepeet (meift), loibbcr^pellen; ge- öorpietcn (2); geprec^en (4), mi^praucf)t, geprodjen. 9llfopl fef)It ganj, nur po pu finb einigermaßen ^öufig. Sie anbern £r. öcrfc^icbcnbieä 4Mlb meift nur in Ginjel^eitcn. 9lbcr 3. 33. pl ^at G mit 9lu5nal;me üoublcl;ben (7) unb H bijllig burd}gefüT)rt. H ^at außerbem bie pi pr ücrmefjrt.L Ijat überall b.9) tinter> ünber burdjUieg in Cl.10) Sie SBittenbcrger Sopplung bb ift in DEF Bielfa^, in ben übrigenIcjtcn ftet^ bereinfad^t.11) fif)t fi'^ft; nel^fter ABK finb nur in E unb .jum Icit in F beioaf^rt,fouft ift bafür fid)t fic^ft ned)fter gefefet.12) SaS 5yorroörtd}en öor- erfi^eint außer in ABK noc^ in EF unb nidjtfeiten in D, fouft ift «er- eingetreten. — gür -niß f)aben CDHI -nuß, G -niiß;L -nüß.13) 1. 3. 5plur. bon 'fein' fdjttjantt in ABK jmifc^en fein unb fettncrcm fcinb.Sie anbern Sr. fpiegcln biefes Sc^manten mcf)r ober minber beutlid) luiebcr unb^njar DP genau, E annä^ernb, infofern nur einigemal finb eingefüljrt ift, unbcbcnfo G, >Do fid^ feiub für fein finbet. L f)at nur feiten fein = AB, bafürmcift feint, fiut. Gl fennen nur feinb.14) fie> fl) Gl burc^toeg, bic> b^ ^ie unb ba in F.15) lpild§> toclc^ außer in E. — fold^> föld^ D.16) ^ber> l)cber, jebcr, außer in EF; l)glicl)> Ijcgflid) (ijetlid) Gl\)t^Uä) G 207, 1) außer in DEF.17) 3n ABK finben loir aber neben Ijöufigerem obber, ferner an neben on= äne. 5ür aber f)abcn ade Sr. (and) E) ober; an ift nur in DEFH bc=


eine furjE ^unn beä Süatetunfcrä. 1520. 20oiraljtt, in II finbct c5 }i^ anä) ftatt on ABK j. S. 217,17. — Umgcfcljvt ift bocöftere11 od) .\BK = uhdi in bcii anbern Sv. ineift aufgegeben unb für bo fc^cnCI 1üdI)I burdjlDcg ha.18) A l^at neben fonbcrn aud) fonber unb üercin,5clt funbern (,v 33. 220,25; 221, -3. 5). BEK fefeen mef)rfad) fonbern für bic Deibcn Ic^teren dornten ein.93on beu übrigen Sr. "^aben CGIL fonber burdjgefül^rt, H fdjicantt äluifdjcn fuu=bern unb funber.19) 3" ABK l^errfc^t nidjt Iric fonft in SÖittenbergcr Srudeu für au5fd)lic6=lic^, fonbcrn e% erfd^eiut bancben fef)r fjiiufig Dor, unb .jmnr (grabe umge!cT)rt tuiel^eute) für öorttiiegenb in bcr 93cbeutung 'ante', üor üortniegenb in ber 33cbcutung'pro'. EF folgen faft burdjmcg ABK. DH bctunbcn infoferu Sclbftänbigteit, a(5fte für = 'pro' burd^fübrcu, GGIL t^un beeglcidjen unb fefeen au^erbem üor ='ante', aufgenommen in fällen, loie 218, 15, too es mit einem i'erbum ber i8c=roegung Dcrbunben ift. 3Sie (ebf)aft übrigens urfprüngtid) auc^ in anbercn gügnngcncntrocbcr 2?ciDegung ober 9JuI)c enipfunben mnrbc, geigen: für bir Uorgeffeu, fürbir poradjten A(BK)F 221,1.9; Por bir CDGHI, aber L für bic^. Jyüranberc i^erbinbungen mit Ücrben fei nod) auf 211, 10; 227,2; 228, 12.20 ber--loicfen. l'gt. übrigens aud^ Unf. 3Iu5g. 12,258; 14,12.20) fyür fd)rifft fefet L gefc^^rifft, ba§ 204, 6; 208, 21 aud) in ABK ftcl)t.D. g. finaofc. Dr. i«. *(?tct|(^.


204 ^i'"-' futjc gorm btt jctjit ©cliott, eine fur^e gotin bei ölaiitaiS,(£n)u hirc5 form bcr 5ccl)cu r\c^ott» 'S), 9Ji. S,(in)u furc5 form bc^^ (sMniibcu':?%($1)11 furc5 form bcf^ 3.^attcr üuf5cr^:^%3.^ r r I) c b c.i9l§ ift nit an ^onbcrlid)c orbcnung gottt§ gcfd)ct)cn, ba§ fürbcn gcmaljucn (5t]viftcn menic^cu, bcr bic ge)d}rifft nit Icfjcnnmg, Hoiorbcnct ift ju Icrcn unb loiffcn bie ljc[)cn gepott, bcnglnnbcn unb üattcr un^cr, in )üi(d;cn brct) ftudcn für lt)nraEc§, tüüy in bcr icfjrifft ftctt nnb l)mcr gcprcbigct tocrbcnmag, oud) aUtS, toaä cljm (if)riftcn nott ift jn Iniffcn, grunblid) unb u6cr=fluffig begriffen ift, nnb mit folc^cr tnrlj unb lcl](^tc tiorfaffct, bns nicmantctagcn noc^ fid) cntfc^ulbigcn ton, cS fc^ jntiiE obbcr juf^lncer ju facljaltcn,tua§ l)t)m nobt ift 3ur felidcljt. 2)on brel) bingf fcl)n nott cljncm mcnfd;cujn »niffcn, bo§ er fclig lücrbcn mugc: Saä crft, bai: er totffe, Iva-i er tl)unnnb laffen foH. 3ui" anbernn, tuen er nu fidjt, boä er e-J nit tt)nn nod)laffen fan an§ fel)nen !rcfften, baS er tüiffc, Iro erß nel)men nnb fudjen unnbfinben foU, bamit er baffclb ttjun unb laffen mugc. 3"'" brittenn, ba-S erUiiffe, toie er e» fnd^en unb I)olcn foH. @tc^c^ alö cl)nem fronden ift jumcrftcn nott, bau er lt)iffc, )r)Q§ feljn frandcljt ift, loa» er mag ober nit magtl)un ober laffen. S)arnad} ift nott, ba^j er linffc, loo bie et|nct) fct), bie Ijljml)elffe bariju, bas er t£)nn unb laffen mug, hiaS eljn gfunber menfd;. S^mxbrüten mu^ er feljn begcren, bas fudjcn unb f)olcn ober bringen laffen. 5Ufeoleren bic gepott bcn menfdjen fcljn frand()eit crfcnnen, ba^i er fit)t unbcmpfinbet, tuas er tfjun unb nit t()uu, laffen unb nit laffen fan, unb ertennetfid) ctjnen funbcr nnb boBen mcnfd}cn. 3)arnad) fjclt t)l)m bcr glaub für unblerct l)^n, loo er bic er|nel), bie gnabcn, finben fol, bic l)l)m fjelff fvumtocrben, bai er bic gcpott l)alte, Unb ljcl)gt t)t]m gott unb fcljnc barmljcrljideljt,in (5t)rifto er^el^gt unb angepotten. 3i'n^ brittcn Icrct t)t)n ba-i Oatter un^cr.1 Sie Ü6eryiiörift ift nod) bem Üitcl Bon A gcgeficn 4 2)ic SBorrebc GHL ] fc()lt CIö orbnung H gjc^c^cn H C gcme»)ncn BEK 7 bcrotbnct H 8 brcljen G brlj LftücEcn B 9 aU \l ftcct GKL gEpvcbigt H 10 einEm L 10,11 übcrfluffig BK11 türtj B tiir^c L 13 t)m E br^ L 14 ntuge BK mag CI toüffc L tl)un] t^onifo auäj i. gotg.) II 15 fol anbeten D Soä onbet hian L nun GlI nun LDnu fid) BF nu fil)t E 16 ncmen D neunte K unb fudjcn] fäci^cn H 17 muge BK 2)aäbvtjt, bo§ L 18 erfi IHi Ijottcn (fo auä) i. golg.) CI ©lic^ L aim IIL 19 £vand=Ijel)t E 20 ct^cnel) K artjncl) Fli 21 mug BK müg CI luaS] aU CGI gcfunbcrBCEKGIKL 21 22 Sunt brüten] 3um Oietbcn K 23 fii^t CUFGI 24 entjifinbet FG26 arijncl) HL gnab CI 2!S crje^get G


eine tiirjc ^p"" i'c--- 93nteriiti|cr-j. 1520. 205lüic er bie felbcn bcflcrcn, fjolcn unb 311 fic^ Bringen füll, nemttcf) mit orben=lidjem benuitiflen troftlidjcm gcpect, %o tuirt-i l)l)m geben, unb toirt al§o burd;bie erffuUung ber gepott gotti-3 fclig.S)q§ icl)n bie brel) bingt in ber gan|;cn fdjrifft. Sorunib ^cben roiv5 am crften an bcn gepotten an jn leren unb er!eunen unfere jnnb, bofetjcit,bn§ ift 9el;i"t(id)c franda^t, ba burd^ U)ir nit t^un nod^ laffen, toie tDtr loollfi^ulbigfet)n.^ic crftc imb rcrijtc Cafdl .iP.ofibegrel^fft bie crften brel) gepott, l^nn toili^en ber mmid) geleret tnirt, too-S erKl gott foK nnb irfjulbig ift ]u t()nn unnb laffen, ba-J ift, tcie er fid) gegengott f)alten foU.2)Q'3 erft gepott leret, toie fic^ ber mcnfd; gegen gott f)ü(tcn foE l)nne=loenbig int tjcit'^"' ^^^ ift' ^"'^ er al|ept Don l)t)m gebenden, i)alten unbachten foll, Dfcmlii^, ba§ er fidj aüe» gute» 5U t)l)m t)orfe()e, toie jn cljnemOatter unb guttcn frcunbt, tjn aller trelo, glauben unb lieti, mit furdjt jn1-,aUcr^eljt, ba-i er pt)n nit kteljbigc, loie el)n finb fct)nen öatter. San baälerct bie natur, bac- et)n gott fcp, ber bo aUe-S gutis gebe unb Ijn aüen übetf)e(ffe, tt)ic ba§ anl^eljgen bie 3lbgotter hit) ben öeljben. Unb lautet alßo:S)u folt nitanbete gotter !^aben.20 Sa» anber gepott leret, tnic fid) ber menfc^ l)a(tcn foH gegen gott euf3er=lic^ l)n loortcn für bcn leut^en obbcr and) t)nnerli(^ für l)l)m fclbij, Dicmlid),bas er gottis namen c^rc, han niemant mag gott Iniber für l)f)m fclb§ nod^fnr ben leuten jel)gen nac^ ber gottlid)cn natnr, fonbern bei) fel)ncn namen,unb lauttctalßo:2.'.S)u folt ben namen beinfj gottia nit unuu^ an nehmen.S)a§ britt gepott leret, toie fic^ ber menfd^ f)atten foH gegen gott eußcr^l)n iDcrcfcn, bac- ift, in gottiä bienften, Unb laut alfeo:lid)S)u folt ben fel)rtag ^al)ligen.511^0 leren biße brel) gepott ben menfd)cn, toie er mit gott foü Ijaubclngebanöcn, löorten, tnerdten, hav ift pn gantj fcl)nem leben.30 i)n1 Bcgern ti „^otcn" fe^tt L ju jm L l;2 otbetid§en L 2 bemugen [StiidEf.] Abemutigem E bemutigem BK ttoftU^ H 4 bt^ L 6 Irandatjt 15 trancE()e»)t EKbatbutd^ G 7 je^n] Wcten U |)intet 7 folgt aß Üficrfdörift: S8f(cgung ber je^en gcbott. I-9 btcü CI bt^ L gelett F ttürbet C'I »üvt h 12,13 »jumuenbig U(;iIL l.'i ftainb (1frünbe L fur^t ÜK forest FGL frui^t DU 17 ba G giitg L aüem K üiel liKüMcn CI 18 ^»)[ffc F 3lbgöttet BK 20 fött U 21 6or (eienjo i. golg.) G fov(ctciijo i. gotg.l L 22 loibber BFK Weber GDGIIIL 23 äcügcn UGil fctjncm GKl,25 gotS h unnii^ BG neffien D n^emen E 20 btitte (iK 27 gotä IIL bienftGGIL lauttct Gl. 29 ^anblcn CI 30 wovtcn unb Wcttfcn (i bo» ift) bj IIganljem CGI!,


20G*Sint' tiitje gorm ber ^efyi Gicbote, eine fiirje gönn bc-i ßilnubcns,l^ic aiibiTC iinb linrljc cCafcll .itJpfil^elt ^nne bie fiben folgenbe gepott, ^nn totlc^eii bev menf(^ gclcrct lüivt, InnSer bcn tnenfc^en itnnb fet)nctn nc^ftcii fdjulbig ift 3ulaffen iinb ii}u\\.3)a§ crft levet, lote man \[d) f)alten foE gegen qITc nbh!al)t, WM) angotti§ ftott fi^en, bvumb folget boffelb fuv anbernn gcpottcn bcn crftcn bveien, :.bie gott jel6 an treffen, al§ fe^nb Oatter unb mnttev, Ijcrrn, geljftlidj unbIneltltd} K., unb louttct al^o:2)n folt bein battcr unb beiu muttcr cf)ren.S)a§ anbere leret, tote man ficf) T^olt gegen fcljueu glel)c^en obber net)ftcnfeljncr c^gen perfonen galten, ba§ man bie feI6c nit Bcletjbige, ^onber too fie lobarff, fobbere unb ^elff, unb lauttet alfeo:S)u fott nit tobten.S)a» britt leret, loie man fid) I)alt gegen be§ ueljften t)Ocf)ftev gut nac^fct)ner eljgen perfonen, baö ift feljn ef)lid) genial)!, Hnb obber frcunb, ba§ manbie fellj nit fc^eubc, ßonberu bei) ef)ren betjaltc, ^o ferne c» l)berman mugücf) !'ift, unnb lanttet al%o:Su folt nit cl) brechen.2)a» oierb leret, tuie mau fid) I)alte gegen bc3 nel)ftcn |et)tlii^ gutt,ha§ man nit nef)mc no(^ ^l)nbere, ^onbcrn forbere, nub lauttet alfjo:S)u folt nit fielen. 202)a§ funfft leret, lüie man fid§ !^alt gegen be§ nel)ften 3el)tli(| et)re unb ,gutt geruckt, baB man baB nit fd)h)ec^c, feonbcrn mel)re, fdjnl^e unb eutl)alte,unb lautt al^o:S)u folt utt falfd^ gecjeugnife reben tnibbcr bet)ncn ne()ftcu.311^0 ift öorpotten, Ijufc^aben l)n aßen guttcrn be§ uet)fteu, unb gc= 25Rotten, bcn felbeu ju frummen. tnan tnir nu ba-j uaturlid) gcfcl^ onfcl)en, fjofinbcn Inir löie billig unnb gleljd) alle bifec gepott fel)n. 2)an ni(^t§ ift t)ie1 anbet G 2 innen G ficbcn E |ic6cnbc K folgcnbcn C'I geletnt F mütt L4 tctt G fegen F attct CDGHI ubirteljt 15 ofieitait « oBritatjt D hinUit GH ubiilcljt Kobtirfeitcn L rvdäjt D(;HI 5 Saiunit) GL not G for L bvtjen L 6 ot§ bofeint L Herten GH 8 (2) L 9 anber GHKL l^olt] Rotten fol legen Fbin Gfeljncm K 10 eljgnen L perfon CI felben CHI felBige G U fübere CHI fubcte Dfurbeve G fiirtere L ^clffc BFKL 13 tert G ^ocöfte? BK ^o^ftenn DH 5oc§ften G14 perfon CI eclia^er CI gemäße! DGHL fxünb L 15 fctbc DGHK jetben CIe^ve E Biljattc B ferr CIL muglid^ B 19 fütber CI fobbevc E futbeve G fiitbere L20 fteelcn CI 21 ^alte G seittictjc C(;i 22 guten CI gute II gut§ L getutetBDFGKL met L jc^ütjc BK evl^altc E 23 tauftet GK 24 faljd^e CGI jeugnü§L ncdjften (cBenfo i. gotg.) CÜFGIHL 25 güttein BK ncc^ften K 2fi WenCGI nun CDGIII nun L natüriic^ BFGK natiitlid^ CHIL 27 getcic^ CI gopott Anii^t L


eine fUTie gotm be* iHitcriiitiote. 1520. 207gcpottcn gegen gott iiiib bem iic()ftcn jit l)ü(ten, ba» lüt ein ijglidj tuoU l)l)mgc()a(ten tjaben, Wn er gott, an gottio nnnb fet)ne» nc^ften ftott tneie.Sie te|ten licet) gepott (eren, Jüic bofe bie notur fet), unb toic retjn tuivDon oUcn begivbcn be-^ flel)f(^e-5 unb gutter feljn foEen, aber ha blcl)bt fvicgunb axhttjt, bie lriel)l tnir ^ie leben, bie lautten olBo:iS)u foÜ nit begeren beine§ ne^ften l^aufj. Su folt nit begeienfel)n-5 tneljba, !ne^t, magb, fi!^e ober toa-i fein ift.Surcäcr bcfc^Iiij? bcr cjc^en gcbott.Spricht G^riftu-S felber:10 SÖqS l)f)r tooHet, bao cuä) bie raenjcfjcn tf)un foUcn, boffelb tl)ut Ij'^raiic^, bai5 i[t ba-3 gantj gcje^ unb att pvoptietcn, DJtatt. oij. San nicmantl)f)nlüitl unbancf (et)ben Dov fein Inol t[)at ober fernen namen el)m anbcrn (äffen.5iiemanbt tuit [)offart gegen t)m er|cl)get fjaben. 5Hemanbt tuil nngcf)ovfam,tjorn, unfcuic(}eit fcl)n-5 iDeljbS, beraubnng feljncr gutter, Hegen, tricgen, affter=reben lct)ben, fonbern lieb unb freuutfc^afft , band unb ()nlf, tr)art)el)t unbi;.trelu erfinbcn üon fctjnem uec^ften, ba§ gebieten aber alle» bie |et)en gcbott.2iic Übertretung bcr fcIOc«.äöibber baS ßrft.2Ber l)n fetjncr inibberlrierticfeit jeuberet), ,fd^lnarltunft teufet» bunb20 gno^en fud^t.SBer Brieff, 3cl)d)en, fveuter, toorter, fegen unb be§ g(el)(^en gebraudjt.SÖer lüunfc^ruten, fc^apefi^lücrungen, criftaEcn fe^en, mantcE favcn,mi((^Ite(en übet.aSer fet)n luercE unb (eben nac^ ertretten tagen, (jijmct-:- ^ctjc^en uunbs.-. bcr li)cl)Bfagern buncfen richtet.SBer fid) fe(b, fcljn Oii^, ()au§, finber unb Qtter(el) gut Dor toutffen,c^fen, fetDcr, traffer, fc^aben mit ertic^tcn gebeeten fegenet unb Bcfd^lneert.1 „nit" fe^tt K t)cttid^§ CI ^c^tii^Ev G hjött G 2 gehalten werben CI 4 guttctHK ic(E^6t G 5 b5 louttcn D G nic^t D bcgcrn G beljniä E Begetn H7 fernes DGHL ' tnec§teä CI 8 gtjn tuv^er L 10 »cUet wotten L, foüen CICbaffctbig G tftuet CI t^üt G 11 gejaö CI aUe L 12 für CHIL für DG oberfernem E c^nem anbrcn I. 13 erjeigt L 14 gutter BK „liegen, Wegen" oüe Sonbcr=ausgaben; „Sügen, .Vfriecfjen" bie Srlanger Stulgobe; obige Seiort in ben übrigen Öefanimtaulgaben14,15 finber reb L 15 fraintf^offt CI f|itff DGHL ^ülff K 16 ne^ften BK 17 bcrfetben] ber jcljen gbott L 19 „SBer" fe^tt ADII fc^raar^tunft G fc^mar^e fünft H20 genoffen DGH 21 »örter BK bei] ber CI geteic^en CDHI 22 »unfc^rüten CHI-ruten DG loünfc^rütcn L fiäöa^befc^morung CI 24 je^'^en K 25 rteiffager CGIgebunden G 2G jelbl CI Bit)C GL fein jtj^t, fein !§au6 L fein ^^aug, Di^e C guter CI»ootffen C'FI »ötffen DCJHL 27 fcrer CGI eljfen, ferner, waffer, fcfjaben] Waffer feWr unbanbern fc^abcn L waffer fc^abcn [or)ne i?omma ba}toifd^enf V. cttlidjcn Al'.K unb oüe y(aii)bru(Ie;obige Seiort nacö Sb. I S. 252 3- 9- fegnct l'.(EF(;inKL bcfcfjwörct (1 befcf)U)crct HK


208 ©ine fiirje gorm bot jc()n ©obotc, eine fiirje ^otm *"' @(auben»,äßer fcl)n unglucf unb UnbberlücrticEcit bcm tcuffet ober bb^tn tiicnfc^cnIjii )iJ)vci)bt, unb nit mit liebe unb (ob qI-5 bofe unb gntt üon gott altcl)ncnuff n\)mpt unb l)()m lüibber t)cl)m trcgt mit bancffagcn unb lüiEigcr gc=Inffcn^^eljt.fertigSßer gott liorfudit unb l)n unnötige ferütfeit (ct)bc» ober fccl fic^ gibt.SBer in jcljner frumteljt, üorftant ober nnbern geljftlicficn gaben ^of=ift.nu^ hJiUenSßer gott unb bie {)cl)Iigen mit borgefjen bcr fcel nott nur umb ^eljtticf)efjret.äßer gott nit öortrotnet allieljt unb in nüen fct)nen hjercfcn nit junor^ftd)t ijcit in gotti» barm^cr^icfct)!.äßer |toct)fielt an bem glauben obbcr an gottiö gnaben.äöer nit anbern toeret ben Unglauben, ^incljffclnn unb Ijclfft fie ba^glauben unb gottil gnabe tratoen, feo öitl er mag.Unb ba geI)oren t)er atle Unglauben, bor^toe^ffclnn, mißglaubcn.SBibber ba§ anber.2Ber an nott ober au^ getoontjeit letjc^ttit^ fd^locrct.SBer falfc^cn e^b fc^lreeret ober auc^ feljn gclubb bridjt.äßer ubed t^un gelobet obber fd)tocert.äßer mit gottie namen fluchet.Sßer nerrifc^ fabeln bon gott fd}iDe|et unb bie trort ber gefd^ttfft tc^d^t=fertig borleret.SBer gottt§ namen nit anrufft in ferner iDibberlDerttÄcljt unb nit gc=bencbel)t l)n lieb unb letjb, l)n gtud unb ungluä.l)el)ligen.Sßer rum unnb eer unb namen fuc^t Don feljner frumfe^t, h)el)B^et)t jc.äßer gotti» namen anrufft fatfcf)lid^, als bie fc|er unb alle ^offertigeäßer gottt» namen nit lobet in allen bingen, toa« ij^m furfompt.äßer nit iceeret anbern, bie gotti« namen uneercn, felfd^lid) braud^enunb burd) ben fclben bo^eä inircfen.Unb ha ija gel)ort bie eljtel el)re, rl)um unb gei)ftli(^er l)offart.2 mit liet E aüe§ CI allein L 5 unnötige BK lc>)6ä L 8 nur G10—15 feP CI 10 ni^t G 12 gotä L 13 3n)et)ffctcn DGH ^ilfft BDEFHK13 14 5i'fft bai fic glauben G 14 gnab DGH 15 geboten K ge^örn H »erjnjc^ffclnunb migglaubcn G migglaben H 16 anbei] anbev gebot CI 17 on nott E 18 ainf alleren L 19 gelobt L fütteret GH 21 netrifa^ä DGH fallen CI ic^rip CIgefi^riefft D gii^tifft L 21/22 Icie^ttia^ CI 22 »ettett L 23/24 gcbenebetjet DGHicnebc^ct L 25 tum, cte CI WeljB^ctjt ic] unb rteifj^cit L 28—31 fe^U CI 28 lobt Lfurtumpt DGIIK 29 hieert D wert GU »ctct L uncrrcn A uneercn BK unb felf(^=liöö L 30 Bog L murilen DGH 31 ba f)cre II gcfiort K cfjre t^un K 3e^ft=liiäöe DGHL


eine futje gorm bc-i l^atcrmifcts. 1520. 209aSibber ba§ britt.SCßer freien, fauffen, fpietcn, tanken, miißgancf, unfeufc^^eit trcljbt.SBev foull^cit, ampt gotttg üovfdjloffcn, öovfcumcn, ipactcien, unmiljfc^loe^cn übet.äi>er an fiinbcr nott ar6cl)t iinb ()anbc(ct.SBcr nit betet, nit Cf)riftt lel)bcn liebcnctt, nit ieine funbc bevcltiet iinbgnnbe bcgcvct, %[^o nur mit deljbcr, cfi]en, ciebcerben cuBcrlicf; fcljret.äßcr nit gelafien ftett Ijn allen ictjncu lucrcfen unb (eijben, ba-j got mitl)ni macf)c Inic cv linl.jutf)un.SBcv nit bcn anbevn aücs biß ]U tt)nn Ijilfft unb tjijn lucict baluibcrUnb ha gc[)oit ^er ti"agfcl)t ju gotti» bicnft.SBibbev baa Oicrbt.Sfficr fitf) armut», gcbicc^en§, Oorac^tung feljnev clbein fc^cmet.2Bcv l)n nit t)!)« notbuifft mit fpct)^ unb c(ct)bcr Hovforgt.ä)it mc^v tncv Ijtjn ftu($t, fd)Iccf;t, nad) rcbct, tjoBJct unb ungcliovfam ift.äöcr nit Hon f)ev|en gvofe oon l)l)n lialtct umfa gotti» gcöott luiUcn.2Ber fic nit etjiet, 06 fie giciitf; unrcdjt unb gctoalt tf)un.Söcr bte gcbott ber Gtjtifttidjcn firdjen nit galtet mit faften, feljven k.Sßer pricftcrftanb uncrct, nachlebt unb bcletjbigt.äOcv fct)ne t)ci-nn unb ubcrfcl)t nit cret, trelnc unb gcf)or)am ift, [icfclju gut obcv boße.§icvl)nnc fetjn aüe fekr, aBtvinnigen, opoftatcn, foröantcn, Dovftorften k.SBcr nit t)itfft ju bi§em gcpott unb loibev ftcljt bcn ubevtretern beffctbcn.Unb ha ge[)ovt t)cr alle fjoffatt unb ungclioriam.2 niuBglud A mÜBgand BKL muBganE EK mü^gang L)H mujfiggeen CGI unleuftfieit E3 Dcrjc^taffen, Bctjoumen C'DGHIL iinnu^ BG 4 übt HL .5 ionbet G ^onblel G ^aiibelt LG nit bo» tcl)bcn 3ciu ß^tifti L jünb L Seremt BK betcut E 7 begeit L nur GHaibern CGI feuxt L 8— 12 fe^tt CI 9 mai^t H 10 ^l^n] jm L 12 geboret E5ccr D 14 annut, gcbtcc^en CI ettcrn CGIL etlcrcn H lö notbüvfft BK noluvfft Enotturfft G mit jpet)6] mittaitlet. bnb mit ipei§ II tlaibeni CGIII IG nod§t rebct D18 rW tu IS ttiunbt L 19 ßbriftcntid^cn CI ^clt G ac. fe^tt L 20 ^jticftcr--idjafft CI piieftcttic^en ftanbt G nac^rcbet G Bclclibiget GL 21 iein CI Reiten DGHubittct)t BEK obcrfotjt CDGHI CbridEEljt L nit extt] nit in ctcn ^ot ober ctct Bnnb fic^ xcä)tgaltet II ttetti H 22 feljcn CHI bog GH 23 ^icriinun CI fi"^ "Qe E jc. febtt L24. 2.5 fc^tt CI 24 ftcct GL ftet DE ubettteter K') Jos in A übctltefctte mußglucf fü{)tt als gcfc: ober 5;riicffe()(er lt)of)t ebenfo leid)tauf muiftQteit benn auf muBgantf. Se^teres ()ict einjufe^en, tann mit bcm SöcrrteiÄ aufUnfcre ?Iu«g. I, 252, 2G getei^tfettigt rocrbcn, für crftcrc? tüärc ins gelb ju fii()rcn, bau i.'utf)crin ber „furjen ©rfläruug" üon 1518 batb barauf 253, 18 in ganj glcicf)em Siil'^wnienOangcmuffigfeit gebraucht unb ebcufo unten nn ber cutfprcdjenben Stelle 210,21). 5^'. ''4>.2ntf|ctl SUcrfe. VII. 14


210 ©ine tuxie g-otm her ,5et)n föebotc, eine tiirae gorm bei GSIaubens,3Bcr mit fcljnem net)ften dornet.SBibbcv boS funfft.


eine fuTjc gorm bc-;- Sntcvunievc-. 1520. 211Söibber baS itefienb.äßer bicbcvct) unb rauBevel) unb louc^er treibt.SBcv falfcf) gelnic^t unb ma% braucht ober büße \mx not gutt niiB gibt.Sßcv unrecht cibgütter unb jinfe cljn nljnipt.5 Sßcr Uovbtenet Ion boif)c(t, unb fdjulbt üorleudEnct.äi>ci- icl)m nc(^ftcn burfttigcn nit borget obber (cl)ct tin nüen aufffa^.^HHe bie geljtitg fel)n unb el)len vel)d) ^u (oeiben, Unb tuie fünft frcmbbgutt bef)attcn ober ju fic^ bracf;t Inirt.äBcr bc» anbernn fc^aben nit iüeeret.10 äßer beu anbern nit toarnet für fc^abcn.$lßer feljua ncf)ften Oorteljt (jinbert.äßcr feinc-j gctoinft üorbricfj t)att.Sßibber ba§ oc^t.SBcr Oor geridjt bie Inorfjeit fc^tocljgt unb uuberbrucft.IS Sßcr f(f)eblic^ (engt unnb betrcugt.3item aüe fc^ebH(^e fc()niel)(f)[er unb orenblefjer, .3tiicl)|ungiger.Sßer bc§ ncf)tften gutt (eben, loerdt unb tüort ubcl au^tegct unb fdjmedjct.SBcr bcn fetbcn bo^en jungen ftatt gibt, f]i(fft unb nit luibbcrftcct.2Ber fel)n Ijungen nit brnudjt 3U entfdjulbigen fel)n§ ncl)ften namcn.2n äßcr nit ftrafft ben affterreber.äßer nit nUeä guti-3 öon ijbcrmnn fagt unb nEe» bo^e» fc^hjcigt.äBer bie tnarljctjt fc^)tict)gt ober nit borfi^t.äßibber bie legten ^)vet).S)te |toel) leiUcn gepott Ijorcn nit in bie beljc^t, fonbern fet)n Ijil unbgefctit, ba tüir l)t)n fumtnen follen, unb tcglic^ burcf) pu§ ha [)l)n orbcliten25 malmit f)i(ff unb gnaben gotti-5, bau bie boße ncljgung ftirbt nit eer grunbüd},biiVj iitt)id} lücrbc bau ju putoer unb nein gefdjaffen.!ric funff ft)nn tuerben el)n gefcf;(offen im ö. unb oi. gebot, Sic üi inerct'bcr bQrm()erlucfcl)t tjm ü. unb tjij., Sic bij tobtfunb, §ott''"-'t '^W i- i'"!^ •!•30 Unfcufc^cit l)m Di. 3ofn unb ^afe tjm ö. gra^ im bi. 2;racf[)cit im iij. unb2 bietcrc»), tautcrcl) CI 3 für G für CUIIIL gute CI 4 innimfit L .5 fier--bicntcn CGI »erbintcn D tcrbingten H »ertaugnct CGI ocvtcugnct HL 6 feinem L ncf)ften l'.lvburfftigen B „nit Borget obber letiet an allen" [gcrabc eine ^ciU in Ali] fe^lt K nit Iciftetober, Borget DG nit leitet. Borget H te^^et CI aü il 7 reie] bie II S ober] unb cl9 nit irenbt ober tticrct !)GIi weret CI 10 oor CGI!. 12 foinel] feine? nctifien OGIIgeluinjj CGIL gloin^ 11 öerbrüfe L 14 gricijt H uerfc^mctjat UGH 16 all ft^ebtitf) IKillalle fdjeblic^ L orcnBtofer CGIII jltieljaungigen L 17 ncfiften I5EK ncc^ftcn CDI 3h:rCI l)a6en l)inter „gutt" tein Snterpunttionljcicfjeu aujitcgt HL fc^mä^et U 20 '^inbctreber L 21 „oUe§" fcfilt L gütä L ofö H Bog CI 24 lefeften G f)orcn l'.Kge^orn CI gehören G in bcr Beidjt E 25 !ommcn CI mit Büß CI 26 got§ H cc CGI28 cingcfcfjtoffen G 29 30 „l)m i. unb" Biä „3fi" fcfld II14*


212 6'nc futje fform bct ,^e^n GSeOotc, eine titrje ^orm bes (SlaiibcnÄ,tnol in aßen. S)ie frembbcn funb jet)nb in aßen geöottcn, bon mit f)Cl)ifcn,rabtcn unb ^nlff Inibbcr aüc gebott gefunbct tan lücrben. Sie ruijenbcn unb[turnen )unb fcl)nb lüibbcr bau D. unb üi. unb Dij. gebott 3C.3n QÜcn bißen tücrcEen fi(^t man nit anber«, bon et)gen Heb, bie basl)f)vc fu(i)t, nljmpt gott luag fein ift unb ben menid)en toa§ berfelben ift, unb sgibt nit nod^ gott nod; men)d)en ctlüQ§ öon bem, bah fie ^att, i§t unb mag, bastDol Slnguftinuy jagt: 3)er anfang aüev funb ift bie cl)gene fel)n§ feI6§ Hebe.^lufe bi^en allen Dolgct, ba§ bie gepott nit anbei» bau liebe gepietcnunb lic6 üovpicten, unb bie gepott nit erfüllet ban lieb, auc§ nit ubeitvit!i!öm. 13. lu. bon lieb. Snintb fpiid)t S. ^anl, ba% bie lieb fei) erfuEung aller gepott, i«@lel)d} lüic bie bo^ lieb ift ubertrettung aller gepott.2)ie erfuUunge bcr feiben.5£)e§ grften.©otti'3 forest unb Heb in rechtem glauben unb al^eit in allen tnertfcnfeft öortrakien, gan| blo^, lauter in allen bingcn gelafjfen ftccn, fie fcljn b6§ !ober gutt.2)a geljort l)er aUe», tnaS in ber ganlien fcfjrifft Dom glonbcn, Hoffnungunb ber lieb gottiC' gcfi^rieben ift, Inilc^s aUe» turtjlid) in bißem gepott bc=griffenift.Se§ 3tnbernn.£ob, eer, gcbcnebeljnng unb anruffen gottiö namen, unb fctjnen eljgennamen unb eer gan| öornic^ten, ba§ aüttjn gott geprel)§et fei), ber alleijn allebing ift unb Itiirdt.S)a gc[)ort l)cr alle», tvah öon gottis lob, ef)re, bauet, namen, freubein ber f(^rifft gclcret ift.-"S)e§ britten.©ic^ ju gott bcrel)ten unb gnabe fndjen, bah gefcfiidjt mit beetcn, TOefeunb GDangelij' l)oren unb 6l)rifti Iel)ben bcbencfen, unb alfeo geljftlic^ jumfacroment geen, han bi§ gepott furbcrt el)n gct)ft arme fcel, bie bo tjijxch nidjtfein bor gott opffert, bo» er tjljr gott fei) unb in l}f)r fctjn» toerdä unb nomen -.i"befome, nad) ben |toel)cn erftcn gebott.2 5ulff K 3 ftunimcnben CCJI b. bj. h 4 nidjt L 4 5 bie ban Ij^re K G nit]nid)ts('I 7 anfong übet alle fünb L aigcn fein CI ictb K 8 nit] nic^tä CT ticj GH9 nichts erfnüet CI nic^t (2) G „auc§ nit ubetttit bon lieb" fe^tt C «Bittrit EK 10 Slat--umb DGHL iant 5>outu§ CI fanct $ouI E fant ifoulä G „baä" fcP G ctfüUung CDEHIL14 liebe L 15 fetjen CI 17 gebotet E 18 iDeld^ä liE »elc^cS DGL 21 cte L an=Tufjnng CT oignen HL 22 gcbteljfct CT 23 njutift G 24 Sa^cr ge^ött L freub K25 gctevt DGII 27 gnab L beten CT 28 ewangeli G ^bten BK 311 bem DGH29 fiivbeit CTIIL ba G nichts CI 30 fein toerdt L SlbelummeG geboten CD(i IUI.') 61 ift ,5ti)cife[lo§ bie nngebeutfdjte O'Oi^'n ßönngcü) gemeint, bie ?. SB. nucf) in „Sriinbunb Uvfnd)" (|. nieitcr unten in bicfcm Söonbc) nl* ©Bangelij ct|cf)eint.


f. SßiHigcreine tiiv.je Jüvm be>> initeviiiiferÄ. 1520. 2132)a geljovt l)cv aUc-3, \va'i luni gottic' bicii[t, picbigct l)incn uiib (-juttciiliH'idcii bcn lei)L) unter bcii gcljft ,511 luciffeit bcfulcii ift, bac' alle unicv lucrtfgottiC' fcljii iinb litt un§cr.a^icvbcii.2)cägcljoriam, bcmiititfctt, iiiibcvtcnitfctt nücr getrau umB gottiSioolgefaUen toillcit, qI§ ber 5lpoftel 6. ipetriiä fagt, an aEc» h)ibber)3CÜen,^-f','g^'''clogen iiiib imirmulen.Sa ge()ort Ijcr aEc», toa-j bon ge()or)aiu, bcmut, uiitertenicfeit, el)V=bictung gefc^ricbcn ift.lu S)c§ fünft ten.Öebnit, fnnffmiittcEeit, guttitfcit, fviblitfeit, 'C)aiiii[)cv^tcteit uiib allerbiiige ein fnfjes, freunblicfjä t)cr|i an aUm l)a^, Ijorn, '6itterM)t gegen cljncmIjglidjen mcnfrfjen, aucf) bcn fel)nbcu.®Q gcfjoven l^er alle (erc öon ber gebntt, fanffmutigteit, frib, el)iiicfeit.15 S)e'3 fed}ftcn.,\!enf(^el)t, ijudjt, fcf}aml)affticfel)t ijn Uicrctcii, luorten, beerben niuib ge=banden, '^liid) me^ideljt t)n cffen, trinden, fdjlaffeii nnb al-J Ina-S ber fentd)el)tfurbertid)ift.35a geljoren l)er alle lere boii ber !eiifd)eit, faftcn, nüc^ler, mcffig fein,20 Beeten, lnad;en, arbeljten, unb h)o mit £eiifd;eit beT)alten toirt.S)e§ fiebcnbcn.?lrnint bcy gel)ftes, milbideit, loittigfeit feljner gutter 3U lel)l)en unbgeben, an aHen gel)!; unb begirbe leben.Sa gel)orcn l)er aüe lere bon bcm gel)!}, unredjtem gut, Unidjev, lift,25 betrug, fdjaben, l)l}nberniB ber nef)ften am ^eljtlidjcn gut.Sca ad)tcn.föin fribfame, {)at)lfamc luinge, bic niemant fdjabet unb Ijberman frummet,bie bie iiiieijnigen funet, bic borlefterten enfdjnlbiget unb borfidjt, baö ift,h)art)cit unb eljnfeltidcit in lüorten.30 Sa gel)oren l)er alle lere bom fd)tt)el)gen unb reben, ba5 beo ncljftene'^rc, ted^t, fad^ unb fclidel)t antrifft.1 Sollet gebort L prebig CDGHIL 2 Mnin Cl tcuol^cn C'I 4 ®c§] Scr ABictbtcn CI 5 SBittigc L ottcm G gluolt l. r> WiUem IC ®. ißctcv CDIII fand$etru§ E (ant !J>etev (J luiberteUcn CI G 7 „an alleä luiberpcUcn, rfagcn Unb muvmnten"Igcvobc eine 3«'c in AH] fcl)lt K 7 nuitmlcn Cl nuirmclcn (i 89 cctcrtictung ('


214 Killt fui^äc gotm bct 5ef)n GSebotc, eine furje gotm bcs ©hüben»,©er legten jtuet).S)a» ift liolfommcnbe feiif(f)eit unb tiornd^tung Ijcl^tlii^ci- Iu[t iiiibguttcr, grunblid), bos aUcljn l)nn gcfjncm (c6cn Dodibrnc^t lüirt.3n aEcn bißcn toertfen ]\ä)t man lüt anbciß bon fvcmbb, gcmcljn, ba»ift gotti§ unb bcs nei)ftcn lieb, bie fu(^t nit tone l]f)t ift, foiibct Itrns gottunb be§ nel)ften, unb ergibt fic^ l)bermQn fret) ju eljgcn, bienft unb tniUcn.©30 fif)ftu, ba§ in ben |ef)cn gepotten gor orbenlic^ unb fur^lit^ be=griffen fetjn oÜc lere, bie bcm menfcljlii^en leben nott fein, Intld^e ^0 er l)ültenlüit, I)at er all ftunb gut Irerd ju t^un, bac^ ijfjm nit nott toere, onberetoerd l^u ertoelen, ^ir unnb bar lauffen, unb bas t^un, ba nii^t» Don ge= wpottcnift.S)a§ olle» ift merälitf; onge^et)gt bo mit, boä mä)th in bißen gepottengelerct ift, tnos ber nienfcf} l)t)nt felb t^un, laffen ober bon onbern begerenfoH, feonbern tnn» er onbern, gott unb ben menfc^en t^un unb laffen foU,bog Jöir eä grcl)ffen mufeen, ba§ bie erffullung ftctt in ber liebe gegen onbern i-^unb nit gegen uu», bon ber menfc^ tf)ut, leffct unb fuc^et l)^m felb fcf;onäubil, ba§ nit 3U leren, fonbern ju lueren nott ift. Sorunib lebet ber omoHcr beften, ber l)l)m felbä nic^t» lebet, Unb ber lebt am aller crgiften, bert)i)m felby lebet, ban ai^o leren bie ^cl)en gepott, borouß man filmet, toteloenig menfdjcn U)ol leben, jo 0I5 el)u menf(^ nicmant mog tuol leben, brumb 20^0 tüir bo» erfenncn, muffen tnir uu leren, too mirä ncl)men foUen, baä toirhiol leben unb bie gepott erfüllen.tcl)let fid} l)n brcl) f)eubtftud, nad) bem bie brel) pcrfon ber l)el)ligcn gottlidjenbrcl)faltidal)t breljn er|clet loerbcn, ba§ crft bem üotter, ba-j onbcr bem fun,boö britt bcm l)ei)ligen getjft 3U 3uei)gen, bau bos ift ber ^oc^ft ortidell ^mglauben, borljnnen bie onbern olle fangen.2 fioltomnc C'I »ottummcnbe G bolfommen L 3 ij^enem CI i^cnem H gc H ncent LBotfitad^t CDHIL 4 nichts CI nic^t L frembe frcmib gemein K 5 liebe LLfonbern K 7 fic^ftu H 8 att H go ct^olten BFK 9 aUc L gute L 10 feucv Wcten A ^cr G 13 getctt G fet6§ CGI bcgctn G 15 e§ Begtc^ffen K fteet CGIlicB GII 16 legt fuc^t GL \tiiä CGH. 17 lebt GL 18 feI6§ CDGIKLGnic^t L GL Met am BEK crgften DGH felb E] fe^tt hU GL [li^t LIcBt 19 L20 borunib DGIIL 21 nun G niin L] nit H leren] lernen CI Unter Seite 22 : giniä L23 3^e|u§] Sic Uglegung bed ©tauBens L 24 gtouB 25 teilt L brcii CI :^au})tfluifCHI ^auptftücE G pcrfonen L BoitSt" t'I 26 brcljfcltigtoit G borcin G er^clit Keräclt L 27 ^ailgcn CI ge>)ft feu el)gnen ^mte GHDGH


2^ bcr erben. ^Xaä ift:eine fiit,ie [Jorm bcc- initcriiiifcrs. 1020. 215,'pic ift 311 utci-ct'cn, ba§ jlneljcrlcl) tucl)^ ßtnubt lüivt, jum crftcii lumgott, baä ift, lucii irf} glaub, ba§ toar fcl), tuaä iitau lioit gott fagt, gleljd)a(§ tocn td} glaub, baä toar fet), toag mau üont lurrfcu, tcuffcl, fjcE fagt.bi^cv glaube ift nic^v ciu ttiiffcnfc^afft ober mctcfnng bau ciu gtaub. 3"i"5 aubcru tüirt 1)U gott geglaubt, ba^ ift, tucu id) uit aücl)n glaub, ba» Waxfc>), toaS Don gott gcfagt luivt, ^oubctn ftiic mct)n tralu l)n l)(]n, bcgcb uubcrtocgc mirf) mit l)t)m ju f)aubclu, uub glaub ou atleu t!lucl)ffcll, cv locrb miralfeo fel)n uub t^uu, itiic mau Uon l)t)m fagt, auff tuild) mcl)ß iä) uit glaubtebem iuicfen ober meufd)eu, luic t)od) mau fcl)u lob pvcljffetc, bau icl) glaubw lci)d)tlic^, ba-5 ein mau fium fet), ic^ loagä brumb uit, auff l)f)u |u balueu.Solct}cr glaub, bcr c» ttiagt auff gott lüic bou l)l)m gcfagt loirt, c§ fei) l)mleben ober fterbcu, ber maä)t allelju ctjmn ßf)riftcu meufcfjcu uub erlaugctnou gott aCe-j toa» er tütl, bm mag !et)u boße falfc^e« Ijerlj Ijabeu, bau baöift ciu Icbcubiger glaub, unb bev hjirt gepotten l)nn bem crfteu gepott, ba-515 bo fagt 'ic^ br}n belju gott, bu folt fcl)u auber gottcr l)abeu\ brumb ift baotoortliu '^nn faft IdoII gcfcM uub mit ülcij^ toar ju ucl)mcu, haB lüir uitfagen '^dj glaub gott bem battcr' obbcr 'bou bem batter', foubcru '3nu gottbcn batter, "^n ^fjefum Ct)riftum, 3u bcu f)el)ligeu gebft'. Uub bcu glaubeufotl mau uicmaut geben, bau allet)n gott, barumb luirt bic gottf)ei)t Zs^)


216 Sine furje Jorm im jcljii Ö5cbote, eine furje gotm i'C'-' Ölaubcii*,;3d^ crtoege unb fe^ me^n trelü allein auff ben bloficn un[i(!^tH(i)ctiunfiegreljffüc^en cljmgcn gott, ber t)^meE unb erben erfd^offen ^att unb ollctjnufair alle cveoture ift.SBibberumS cntfclje irf) mic^ nit ob aüix 6oB^cl)t bei tcuffcla unb icljucrgefclfc^afft, bon mcijn gott u6er fie QÜe ift. 5^ä) glaub nic^tä bc[te menigcv t)n gott, 06 iä) Hon aücn menidjcn tov=laffcn obber ooifotget lucix.3(J) glaub nichts befte tocnigcr, 06 ic^ axm, unOorftcnbig, ungctcvct,üorac^t bt)n obbcr alleö bing-j mangcE.^ä) glaub mcf)t§ bcftc mciügcr, ob ic^ eijn feunbcr bt)n. San bl)Bcr lumcl)n glaub foU unb niu^ fd}n)eben über allcS h)a§ bo ift unb nit ift, überfunb unb tugent unb über atlcS, auff has er tjnn gott (auterli(^ unb rcl)nfic^ ^alte, irte mii^ ia^ erftc gepott bringt.^ä) bcgerc auä) !cl)n l!Ct)d)en Oon t)£)m t)^n juöorfuc^cn.^ä) txaW bcftenbiglic^ tjnn l)f)n, tnie (ang er tior|eugt, unnb fc^e l)f)m1.=.!c^n ^iH, |el)t, ntafe obber trcl)fec, ^onbcrn fteü es aüc5 :^cl)Ui feljncm gott=lid^en teilten l)nn eignem' fret)cn ri(i)tigem glauben.©jo er ban almed^tig ift, tua§ mag mir gepre^cn, ha5 er mir nit gebenunb tl)un muge?©30 er fdjöpfer l)l)mel unb erben ift unb aller bing el)n l)crr, h)cr teilt '-«mir etttea» nehmen ober fcfjabeu ^ ja teie teolten mir nit aEc bingt ju gutttummen unb bienen, tean ber mir gut gan, bcm fie alte gc^orfant unb unter=tf)an feljn?Die tee^ll er ban gott ift, %o mag er unb teel)fe teie ers machen mitmir foll auff§ beftc."S)ie teeljl er üatter ift, feo teil er§ aucli tt)un unnb t^ut cu ^er|[ic^ gerne.S)ic teel)U iä) baran nit äteetjffett unb fe^ me^n trete alBo ijn l)f)n, feob^n ict) geteiß fe^n linbt, bicner unb erbe eteiglid^ unb teirt mir gefc^e^enteie id) glaub.55o§ Stnber Itr^U auUnb l)nn ^^efute ß^riftum, fernen et)nigen fun, unfernberrn, ber empfangen ift non bcm Ije^ligcn gel^ft, geporen Oon berSunpfratoen 5Jtaria, gelitten unter Spontio Sßilato, gecreu^igt.1 tteüm CI BcrtvoWen G trawen DH ttoB K 3 ubix K cteatut DGIILcrcaturcn L 4 entje^ DEüH ab 1. aüe E ö uBit E ubir K aü G 6 bcftert'GHIKL 7 werbt G 8 beftei CGHIL ungetett DGHL 9 bing H 10 gloB Hheftet CGIL beft H 11 uVn otte§ E über oUe§ K ba G 11 12 ubir junb E über junb K12 über oücS K 14 tcljn] ain H \ö tjerjeüc^t CDGHIL ic^t U 19 ntfigc BK•20 fi^öpfcr [io] Ä \ä)op^n BCDFHIKL i(^ot)fer E] ein idjcipffer G :^imcl§ Bnb ber erben CI21 wötten CDGHI 22 gut§ GL 24 ben gott E waifet CIL 2C gercn CI 27 ttoutnen CItrareen G 32 :^erren H cntbfongcn G geborn L 33 SundfraWcn icbenfo i. golg.)13CDEFGH1KL gecreu^iget L


eine tutje ffurm bc* iHiterunfcts. 1520. 217gcftoibctt iinb begraben, Shjbcrgcftigen gu ber I)cUc, am bitttctitag auf fcrftouben Oon bcn tobten, auff geftigen 3um Ijljmcll,St|enb juv rechten gottt-3 bc§ olmec^tigcn irntter, 3?on bannen erjulunfftig ift 5U lichten bie Icbenbigen nnb bic tobten.5 Sa» ift:3cf) glaub nit allein, baJ' 3f)efn§ (sljriftiiy luavfjafftigcr ei)nigci' gottiSfuu ift, l)n eljnev einigen gottlicfjen natuv unb iue^en üon elnidEeit l)mmcrgeporen, ßonbcrn audj, ba§ t)m üon bcm imttcr alle bing untcrtuorffen feijn,unb naä) bcr ntenfd)et)t meljn unb aller bing ein (jerr gefegt ift, bie er mit'» bem büttcr nadj bcr gotttjeDt geidjaffen l)att.IS^sä) glaub, ba§ l]n ben batter glauben unb ju bem batter nicmoutfummen mag, lüibbcr butcf) fünft, rtertf, oornunfft, no(^ allc5 bac- mannennen fan ijn bl)mct unb auff erben, ban allein i)n unb burd; 3l)c'um6f)riftnm fel)nen el)ncn fun, ha?- ift, burd) glauben l)n fcl)nen namen unb^irf(^afft.^ä) glaub feftiglit^, ba-5 er mir ^u gutt empfangen ift bon bcm l)et)ligcngel)ft, on atlcg mcnfdjlic^S unb flet)fd)lidf)§ tnerdE, ou tcljplicben batter obbcrmanfefamcn, auff ba§ er mcbn unb aller bie in l)^n glauben fnnbliif), flel)fc^=lic^, unret)nc, borbamplid) cmpfengniß reljuigete unb gel}ftHc§ mad^ettc burd)20 gnebigen millen fet)n-j unb bc-3 almedjtigcn üatter».^sdj glaub, ba-j er mir geporen ift bon ber retjnen funpfratoen 5Jtarien,25on allen fc^abcn l)tirer lel)plic^en unb gcljftlicfjen junpfrahifdjafft, auff ba§ ernoc^ orbnung fctterlidjcr barmt)erl3icfait mdine funblic^ unb Oorbampte gcpurtunnb üUcr fcl)ner glaubigen gcbenebctjt, unfc^eblid} unb ret)n mad)te.^sd) glaub, ba^ er fcbn Icpben unb crcu^ für mel)ne unb aller glaubigenfunbe getragen l)att, unb ba burd) alle tet)ben unb creu| gefegnet unb nitallein unfc^eblic^, fonbcrn aui) l)cplfam unb tjod) üorbienftlid) gemadjt l)att.3d) glaub, ha^ er geftorben unb begraben ift, mcl)ne funb unb allerfeljnet glaubigen gan^ iu tobten unb begraben, barlju ben lei)plid)en tobtM crU)urgt unb ganl? unfdjcblid), nublid;, l)et)lfam gemad)t Ijatt.!jc^ glaub, baä er 3u bcr liclle npbergeftigcn ift, ben tcuffcE unb aEcfc^ne gchialt, lift unb boBt)et)t mir unb feljuen glaubigen ]u bempffen unb1 :^eHcn G 2 jü ^imel CI ju ben l)l)nicln U o ju ber DGII öatevä ü i ju--BK] Kinfftig CIL 8 gcfiorn G 9 binge L geicij L 11 bem ucttcr Klünfftig12 webet CGIIIL wiebcr D uernünfft G 13 jm ^limcll L 14 ainigen fun CGIL „ift,"fc^lt BEFKL gtafien II Ijn feinem nomen KL l.j fjetjcfjofjt CGHIL 16 ent^ifongcn G17 oll H on H IS monneä G funblic^] fonbettic^ G 19 nnteljn L cntpfcncfnig Grainige fl 20 „unb" fe^tt I 21 53krio CGI 22 iunttfrolufc^afft UDEUIKL junrf--ftofc^oft C iunrffrofdjofft II 23 noc§ CÜEGHIL mcljn UIIKL fnnbtic^e DGH Bcr=bom))t L 24 9c6cnebei)ct K 25 mein (i 29 gteuiigen K tobten BK 30 nuö=tiii^ BK nü^licö unb f)eitiam G (jetjiam [Srurff.] B 31 ^cH IJGH 31/32 oHen fein CI32 gnjatt L gloubigen] glouben (; ji: bemmen CI


218 ^i»f f'ii^.H' '5urm bcr jeljii öebotc, eine fiirje gorm bcs fölauticii-j,gefangen ju ncf)mcn, haii mir ber tcuffcK fjljnfurt nit fdjabcii ton, unbmid) öou bcr l)c[(c pcin crlöfjct, bic fclbcn auä) unidjcblid} unb üorbieiiftüdjgemacht.^ä) glaub, bay er fei) auffcrftanbcn am brüten tag üon bcn tobten,mir unb alle fcljne gläubigen ein ncltiy leben ju geben, unb alfjo mit t)l)min gnabcn unb gcl)ft eilncdct £)att, t)l)nfurt nl)mmcr ,5U funbigcn, fonbern Ijljniallein ju biencn in aEcrlel) gnaben unb tugcnben.i^d) gloub, baä er auffgeftigcn fcl) ,^u l)l)mell unb üon beut Oattcrempfangen getoalt unb e^re ubir aCe engele unb creaturen unb alßo fiijct 3Uber red)ten t)anb gotti§, ba§ ift, er ift eljn funig unb ^err ubir alle gottiv lugutter l)n l)l)meK, f)ett unb erben. S)erl)alben er "^elffen fan mir unb ollenglouBigcn i)n allen unfern nötten, toibber aCe unfjcr loibbcrfadjer unb feljnbt.^ä) glaub, ba§ er lüibber Hon bannen, üon bem ^tjmell, fummen toirtam jungften tag, ju rid^ten lebenbigen, bie bau erfunbcn merben, unb tobten,bic l)nn bcg üorftorben fcl)n, unb alle menfdjcn, aüt engele unb tcuffcU für 1-.fel)n gcrid)t3 ftuH fummen muffen unb l)f)n lcl)plid) fct)cn, mi^ unb oUc fcl)ncgläubigen ju erlbfien üon bem Icljplidjen tobt unb ollen gcprcdjen, unb juftroffeu eiüiglic^ un^cr fct)nb unb toibber fodjcr, unb üon l)t)rer gclualt ctoig=lid) jn erlogen.2io§ dritte ZttiL 203d) glaub ijn bcn l)ci)ligcn ®el)ft, cljne l)el)ligc 6l)riftlic^cßt)rcl)c, el^n gemcljnfc^afft ber tjeljligen, el)uc üorgcbung berfuub, auf fcrftet)ung bcö flcl;fd)C5, Unb cijn cluigeä leben. 5tmcn.3)a§ift:"^ä) glaub nit allein, ba§ ber !^el)lig gctjft ctjn loorljafftiger gott iftmit bem üatter unb fun, §onbern auc^ ijnn nnb |n bem batter burdj ßtjriftnmunb fcljn leben, lel)ben, ftcrbcn unb aÜe» toas üon l)l)m gefagt ift, nicmoutfummen noi^ ettlüoS bcffclben erlangen mog on bc» ^cljligcn gctjftS inercf,mit iinldjcm ber üatter unb ber fun mid) nnb alle bie feljnen ruret, Inecfct,ruffet, Ijeudjt, burd) unb l)nn 6I)rifto lebenbig, l}el)lig unb gcl)ftlic^ modjt, -"nnb olfio jum üatter bringt, ban er ift bo», bo mit bcr üatter burc^ (5f)riftumnnb t)nn 6I)rifto alte§ tuirctt unb lebenbig mad)t.;.•'1 mir] Wir H ^infüro CI ^iiifür DHL (jinjur G 2 Ijctt ÜH unb untoerbicnfttid) II5 allen jcincn CGIL gtculjigen E ncttcä G crlucdt L ^infüro CI [jinfurt G l)iii--firc II ftinfiir L jü fünbcn L 9 cntjjfangcn G iibix K enget CFllI engten Lcreaturn G 10 gerechten L liinig B (ünig K üiit K 11 gutter BK im Ler mir l^elffen Ion mir G 13 lommen CI fe^tt E 15 bic ^nn bei üorftorten jeljn] bie»or geftortieit ?einb CI bic geftorten feint L enget CIL 16 gcridjtftiit CI lommen CImu(|en BK 18 tj^rer] ecr II jvcm L 20 brit HL 21 ain H l^oitge CI 22 cljnUorgetung E 23 aufferftcung BDGK -fteeung CI uffcrftenbnng L ftet)fc^g GL ftoiic^ CIchJigä L 28 lommen CI 29 toitdjen BEK ttetdjcn FHL otl H rurct BK32 luurift G


eine futje gfotm be* 93atetunjctl. 1520. 210^(f) glaufi, hab bo fct) auff evbcn, ^o h)et)t bie luctt ift, nit inc()i- baucljnc fjcijtigc gcmcljne 6f)vtftüd)C !t)vd)c, hjild;c nidjt anberä t|t, bou btc gcmcljncobbev famlung bev fjetjltgcn, bev friimcn, gläubigen mcnfc^en auff erbcu,Sßilrfjc burd) ben felben f)ct)ltgcn get)ft üotiamlct, cif)alten unb regiict tutit,5 uub tcglic^ tjnn beu facromentcu unb tnort gottiv gcine()rct.^(^ glaub, ba§ niemant fan fclig lücvben, ber nit t)nn bifeer gemeljnccrffunbcn toirt, el)ntrc(^tli(^ mit i)()r Ijaltcnb, in cljucm glauben, toort, facva=menten, Ijoffnung unb lieb, unb !el)n ^uibc, ßetjcv, .söcl)b ober junber mit ij^xfeiig loevbe, e-3 fct} ^an ba§ er fic^ mit t)l)v öovfunc, öorcijuigc unb i)t)r gtel)c^=lu förmig iucrbe in allen bingen.3ii^ glaub, ba§ t)n bißev gcmel)nc obbev 6l)riftcnt)ei)t alle bing gcmcljnfcljnb, unb et)n§ l)glic^eu guttcr be§ anbcvn eligcu unb niemant ic^tü ctjgcufct), bavumb mir unb el)nem t}glid}en glaubigen alle gepctt unb gutte tondber gankn gemclinc ju liulff fummcn, betjftetin unb ftercfen muffen, ju aller15 3el)t, l)nn leben unb ftcrbcn, unb alfeo ci]n Vglic^er be-5 anbern pürben tregt,lüie fanct -paulug teret. ©ai. s, 2.3d) glaub, bas bo fei) ijn ber felben gcmei)nc, unb fonft ni)rgenb, tior=gebung ber funb, ba§ aufjer ber felben nit f)elff, Inie Oil unb groß bie gutemerd i)mmer fein mugen, |ur funb liovgcbung, aber tjnner ber felben nit20 fdjabc, Inie oilt, gro§ unb offt gefunbiget tnevbcn mag, |ur üorgcbung berfunbc, luilc^c blei)bt, too unb Inie lange bie felben cljnige gemetjne blel/bt,2Bild}er 6f)tiftu-3 bie fc^luffcll gibt unnb fpridjt llktt. rüiij. 'SBa? i)f)i; Werbet aJ!'i"Disis.auffbinben auff erben, foll auff gepunbcn fciju l)n bem l)l)mell'. Seffelbenglep^en ju bem en|clen 5J>etro an ftatt unb bebeutung ber engten einigen25 ürc^cn llJatt. jüi. 'äßa^ bu toirft auffbinben 2C.' -i'uutii.i.u'.i.3'c^ glaub, ha^ bo julunfftig ift et)n aufferfte^ung ber tobten, t)nntoildjcr burc^ ben felben ^el)ligen gel)ft iuirt toiber aufferinedt luerben alle»flci)fc^, ha-2 ift, alle menfc^en nodj bem leljb ober fleijfc^, frum unh b6§cn,alBo ba§ eben hab felb fleljfc^, ba-B geftorben, begraben, DorlncBen unb manc^cr=30 inetiB umblummen ift, loibber fummen foll unb lebenbig trerben.1 bo G 2 aiit H gmaine U (5f)viftenüc^e CI tit:^ L itid^tä CI nit DGIIgmatne U 3 glafiigEn H i tegicit U tcgirt L 5 unb tcgiidj] tegtidj H motten H7 gtauBen, toort] gto6cn, rooit. gtoBcn. 11 S unb ücfi] ticB 11 i)


:220 ^i"t £111^.51^ (^onn bct jcljn Gicbute, tiiic fut,;e Jotm bcc- öSIaubciiä,3ic^ glniib, hai nod) bcv auffcrftcljiiiig fclju tuivt cl)ii ctoigcs (eben bev{jcljligcn unb etuigeu ftetben bcv fuuber, iiiib jlücljfieH on bem allen nit, bcrunttcr buv(^ ben fun 3.S^@^©U931 Sfjriftum, nn^ern [jerrn, mit unb Ijn bemf)el)ligen gel)|"t Jueib mir bi^c ftucE alle lajfen gefdje^cn, ba-3 ^eljft 3lDJt(25J,boS tft, @5 ift tvetüliii) unb geloiji tnarc. 5§ie naä) folgetbaö l^attcrmiß er.S$orrI)cbe unb Iicrcl)tiiugccju bitten bie fieben bitt öon gott.SSattcr unfeer, bcr bu bift im ^tjmell. 10S)te'!)Jlet)nung£) ntme(f;tigct gott, bie Itieljll bu buicf) beljn giunblo^ baimr)ev^i(!citun§ nit allein ^u geladen, fonbcin aud) geboten unb gelevet l)aft bnvc^ bel)neneljnigen lieben fun, unfern t)crcn 3f)cfum 6f)riftum, baä toir burd) fel)n for=bienft unb niittcß bic^ ctjncn Patter ad)ten unb nennen follen, ^0 bu bod) ubiUid) nad) aller gcre(^tideit eljn geftrenger rid)ter fcljn mud)tift über unßfuuber, bie tuir ßo oiU unb fdjtoerlic^ loibbcr betjuen gottlidjen aller beftenlüiEeu gct[)an unb bic^ erjuvnet ^aben, Sjo gib unß burd) bie jelb barm=l)erljidcit Ijn uußer (jcrlj el)n troftlic^e ^uforfid^t bcljner lictcrlit^en lieb unnbInfe un§ empfinben ben aller lieblid)ften fdjmad unb fu^ifeit ber finblidjen sofidjerljeit, ba^ toir mit freuben bid) einen Datier nennen, !ennen, lieben unbanvuffen mugen l)n alten un§ern noblen, bel)ut un^, bae loir bcl)n ünbcrblcl^ben, unb nit üorfc^ulben, ha-3 loir auf5 bir allcrtiebften Dater eljnen er=fd)redlid)cn ric^ter unb uns felb aufe finber Im fet)nbcn nmdjen.S)u Inilt aud), ba§ Jüir nit allein 'Datcr', funbcru l)n gemcljn 'unßer -•'Dater' bid) anvuffen unb alfo ct)ntrcd)tlic^ für allefampt bitten, üarumbgib un^ ct}n el)ntred)tlid)c, bruberlic^e liebe, bas Inir unS atlfampt lDarl)afftigcbrubcr unb fdjtoefter cvfcnncn unb a


eine tiitje gönn be» Saterunfcr*. 1520. 221fur bi)r Uorgeifcn, funbern, oBgetfian aÜen i)a^, nct)b unb |lüitrac^t, unsflll» bic loaren fviimcn gotti» finbcr unter eljnanber lieben, unb atßo cl)n=ticcfjtüc^ jagen mugcn nit 'mefln imttev', funbern 'unfeer Ontter'.5Iuc^ bie inetjll bu nit el)n let)plicfjcr üattcr bift, bcr auff ber erben ift,1 funbern 'ber bu t)m tjtjmeH bift', ein get)ftlic^er nater, ber nit ftirbt unbungelüiß ift, unb l)f)m felb nit t)etffen mng, loie ber t)rbcnifc^ unnb lei)plid^eöQtter, ba mit bu unS an|el}gift, rtic ubcrmeffig bu ei)n bcffer öatter bift,unnb lereft, |el)tticl) i)attcvi(i)afft, üatter lanb, freunb, gut, flet)ft^ unnb blutfür bl)r üorai^tcn, £30 gib uncv öatter, ba-j tüir aud; bei)n f)l)nilif(^ üub1" fcl)n mugcn, lere unß bcr fcelen unnb be§ £)l)mclifcf)cii erbtel)l§ alleljn lwar=nebmen, Xac> un§ bac' 3el)tlic^e Datier lanb unb lirbifdje crbgut nit betriegc,umbfange, fjtjnberc unb gan^ ju l)rbifc^en ftnbern madje, Xai luir mit rci^tcmtnaren grunb mugen fagen 'C f)t]melifd}er luüter unBer', unb luir liiarljafftigbel)n l)l)mlifd)en finber feljn.15 Sic Cfrftc bttt.@e]^cl)Hget tcerbe bein name.S)ie nxel)nung ift:nlmc^tigcr gott, lieber bt}inelifd)cr Oattcr, bel)n Ijelitigcr namen Inirtauff bißem etenben jamcrtat let)ber §0 manid)feltig oorunljctjliget, beleftert2ü unb gefc^mec^t, Inirt oielcn bingen ju gceligct, ba beljn cre nit nu ift, Joirtaiiä) in oielen ftucfen unb ju funben mißpraudjt, ba^' aud) ba?^ fdjenblid)leben tooi cl)n fdjanb unb uneer betjnc' bel)ligen namcn§ mod)t belJBc». ©jogib un^ bel)n gottlid) gnabc, boy mir un» öor alle bem bcl)uten, ba» nit juecr unb lob bel)nec' Ijeljligen namcn-S ret)d;t. Öilff- ^^^ 'itte jeuberet) unbas falfc^e fegen abgetban nicrbcn. .Sjilff, ba^ allerlei) bcfc^locren bes teuffei» obercrcaturcn burc^ bcinen namen aufff)6re. öttff' tii» aCc mi^glauben unbubirglaubcn au% gcttiur|clt Serben. §ilff, ba§ alle lederet), falfd^e lere, biefic^ Ijn fc^el)n betjns namen bargeben, ju nic^t toerben. §ilff, bai- alter1 »ot CDGHI für bidj L fonbetn BEK abgct^on CI 2 reave L 3 mugen BKfonbcrn BEK 5 fonbctn BEK „bcr" fefjlt F 3m [^Ttutff.] ^»)tneü B jujijmcü K C ie[6§ GLiirbifd) CIL jtbiit^e DGH anjeigft L ubetmejfig K Oeffcrer CI 8 \Uiiä). plut H79 Bov CDOIII für bic^ L bcine DGH ^intlifc^c DGH t)imincüirf)c L 10 mugen BKmuge E jct CI ^l)mtiic§en DG ^imtic^cn H 11 ^cljtüd) E Ijtbijcij DGH ijrbenijct) Kbetrig D Sctticg GH 12 umfange BK umbfa^e CI umfifad) L 13 reatcm L mugen BK:^t)mliic^er DGHL 14 beinc DGH ^»jmlijc^e BCDEGHIKL filimelic^e F IG luexb HLnom L 17 „ift" fe^It DGH IS ^imtifc^ei DGHL nam CIL 19 monnicfifaltig Hgcteftctt CDGHI 20 fieiiftmecf)! L geeigt DGHL e^re E 21 ftudcn BK 22 bcincä DGbincä L nomen CEI möc^t DL modöte GH 23 göttic^c DGH gnob DGHL ntlcm(allen DU) bem CDGIIIL behüten BK 24 namen CI 24 25 ,§ilff" 6i§ „Werben"fe^lt H 25 atterlel)! aüc G Befc^ttern H ober BCDEFGIKL 26 auffftörn CI-^ören DGH 27 ubirgtauben E abcrglauben II überig glauben L auBgenji'irtjelt G2S bcinel DL namen? BFKL \u nickten cl


222 ®''"^ ''"^'H' (^otHt bn ,]cl)n (Scbotc, eine fiir.jc ^Jo""^i-'-^ Öitniibcns,falfdjci- fd)Cl)n bcv lüar()cit, friimfeü, f)cl)licfcit iiicmant bctricfic. §ilff, bnäniemnnt bct) bcljiiem nanicn fc^lücrc, (ige abcv tricgc. ißcljut uns tior aücmfalfcfjcn trol"t, uiitcv betjncm namcn crttc^tct. S3e()ut uii'j Oor aller gcljftlidjcr(joffcut uiib cl)tc(cv cl)V ljcljt(ic^» xiimb-i aber namciK'. §üff, bau \v\x l)nallen unfern nobtcii unnb gcpred;en bel)nen fjetjügeii nameii mugen anvuffeii. i.Öilff, ba» \vix l)n ber angft luifjcrä gelinffen unb am testen [tev6eu beljncnnamcn nit borgcffcn. ^ilff, bas Iniv l)n allen un|3ern guttern, toovtcn unblücrdcn bi(^ aUeljn loBcn unb ecren, uit un§ babon eljn namcn geben obbcvfudjcn, fonbevn biv aEcin, bc§ alle bing allein fct)nb. SBc^ut un§ öor bemfc()cnblid;cn tafter bcv unbancfbarfeljt. ^itft, ba§ au§ unfern guten tocvcfcn munb leben oUe anbere gercljtjt tnerben, nit un», ^onbern bid) in un§ 3U tobenunb bel)uen namcn ceren. §ilff' ^^^ ^^% unfern ßofsen tDcrcfcn obbcr gc=pred)en niemant geevgevt tocvb, bet)n namcn ju unccvcn obbcr bcljn tob nad)3u taffen. 23c^ut unfe, baa loir nichts begercn Irtibbcr .jetjttid) uod) etoig,ba§ nit bel)nc§ namcn» cerc unb lob fei), unb feo luir foldjö hjcrbcu bitten, isluoltcft nnfjcr tor()cl)t nit crl)6rcn. §ilff, ba§ nn^cr leben al^o fei), baö loirnla liiarl)afttig linbcr gottiS erfunben locrben, ba§ bcl)n öattcrlidicr name nitumbfnnft obbcr falfd^tid) über unfe genenbt tocrbe. SCDrcfö^t.Unb in ba» gepett [joren alle pfalmen unb gcpcct, ba man gott Ijnncntobet, ceret, finget, bandet unb ba§ ganljc SlUctnia. 202)ie anbere fittt.^u fomc bein reljc^.S)ie 5Jlel)nung:Sifi elcnb (eben ift ein rcljc^ aller funb unb b6§f)cl)t, barijnnc ein tjcrrcift ber 66f3 gcl)ft, aller bbfj'^eljt unb funb clju anfang unb fjanbtfc^atd. Scljn 2-.retjd) aber ift ein rel)d; aller gnabcn unb tugcub, Darl}nnc ein l)crrc ift3()efuS 6l)riftu§, bcljn lieber fun, alter gnabcn unb tugcnt ein l)oubt unbaufang. S)arnmb fio l)ilff unb gnabe un§, lieber Oatter. @ib nn§ für allenbingeu et)n rcd)tcn bcftcnbigen glauben in 6f)rifto, cljn nncrfdjrodcnc Hoffnung1 fictricg DGII 2 (ieg CI ticgc (i ober BCDFGHI obbcr K] unb E higc D»cfiut UK 3 fotic^cm KL crbii^t CI evbic^tet DGH SBe^ut BK gaifttic^cn CDGI4 citlct CDGIII „c»)teter ti)x" fctjlt L ober BCDEFGHIK 5 nobtcn BK tniigen KG;7 beinc§ iiamen f'I 7 güttcrn BK 8 aifi CI 9 funbern BE Sel^ut BK 10 »n=baiictpartel)t BEFK 12 13 „obbcr ge


eine tutje gorm bc» Sjatctimteti. 1520. 223in bcl)n 6avm£)ev^icfeit totber aEc Mobiifcit iinfer§ funbtic^cn geloiffcn, @t)ncgrunb gutige liebe 3U btr unb nüen nienid)cn. ^e[)utt un§ cor ungloiibenuiib lior^lüdiffctn unb eublidjen ncl)b. öilff im» Don bcr unflctigen tuft bcvunfcuft^cit unb gi6 un§ el)ne liebe ju bev junctfvatii)c^afft unb aUcvlcl)5 fcu)d)eit. öitft unß auß bcr jhitttracijt, tricg unb unfrib, unb laß 3U fumntcnbel)n-5 i-el)cf)-j tugcnt, ben fvib unb eljuicfcit unb ftiHc rüge, .spilff un^', ba-3nit lovn obbev anber bitterfeit in un» fet)n reljcf) ubirtommc, Boni>crn burd}beljn gnnbe in uua regire cinfeltigc fufeiteit unb bruberlicf)e treto, unb nEerlel)frunbtidjafft, miÜicfeljt, ianfftmiitictei)t k. 'pilff, baö nit unorbige bctrubnifj10 unb fdjtncrmuticfeit t)n un^ fei), fonbcr laß ju fommen bie freubt unb luftijn betiner gnabe unb barmtiertjidEcit, Unb enb(i(^, bns alle funbc tion un-jgetuanbt iperben unb ttiir, beljner gnaben, aller tugent unb guter inercf üotl,mugeu beljn rcljd) Inerbcn, hai alle unfjere l)erl3, mut unb fijnn mit allencrefften inluenbig unb außlncnbig bir, bei)nen gcpotcn unb ioiCcn unterteniglic^15 bienen unb fid) aüctjn Don bir regiren laffcn, nit X)t)n felb» noc^ bcm fleljftf),lüclt obber tcuffell folgen, öilff, baä folcf) bcljn xcX}ä), angefangen ijn un^,3unf)cmc unb tcglic^ fic^ bcfferc unb nter)re, ha-j un§ nit uberfaüe bic liftigeboß^eit, bie tragf)cit ju gottiä bienfte, auff ba-S toir nit toibbcr ]n rucfe faEen,fonbern gib un§ et)n ernften furfat? unb Dorniugcn nit aEein an|u^eben frum20 fel)n, fonbern Dil melir fecf(icf) barljnnen fortgcl)n unb Dolnbringen, luic berpropljet fagt 'ßrtcndjt meljn äugen, ha-i id) nit entfdilaff obber faul lüerbcPi- i3,4fl)m angefangen guten leben, unb ber feljnb metju alßo iDtbberumb gclnattigiDcrbc'. §tlff, ba-5 luir alßo beftenbig bletjbcn, unb ba» bein 5ufunfftig rel)d;biBe§ angefangen bein retjcf) befc^licy unb Dolenbc. öilff unc^ auB bißem25 funblidjen, ferlid^en leben, öilff un§ l)f)eneä leben bcgcren unb bißem fet)nbloerben. ,§ilff un-3 ben tobt nit furchten, fonbern begeren. aj}enb Don un§bie lieb unb anfangen bißei lebeus, auff baö alßo bet}n rei)^ ijn un^ aEcrbing Dolnbrac^t tnerbe.Unb in bißc pitt gcf)brcn aEe pfalm, Derß unb gcpect, ba man gnab30 unb tugent Don gott bittet.1 SIöbidEeit BCDFGK btcbirfcit HL Gin II 2 gutige BK tieb DOH »cbut 1!K2/3 ungtaiiben, öcrjmeijtlung unb bor cnbtlicfjcm C'I 3 ber] bcm CIL 4 ein DGHL liebDGIIK junrfftoltfjoft CI 5 jwittacfit C'I 6 tütt) C'I vWc DCJL nie II 7 onbeve Lübitfommc K ubettuntntc DCJH S gnab DCiHL tegicv C'I füßidEeit BK biubevlicöe BK„unb' fcblt H 9 fenfftmuttirfait DCiL fcnfftitait H unotbcnlicije CC;l beti-übnife BK bc--tvügnuB C'I 10 fdjmexmütigteit K fonbern K !uramcn C; 11 gnab L 12 ge=Wcnbt cnciUIL 13 mügen BK 1+ unbcttcnidlici) II lö regieren CI rcgirn L17 übirfaUe K luftig CI IS 6oBl)el)t K bicuft L ju riide BK 19 crften CIOormi'igcn BK „onljulieben" fcl)[t (i 19 20 frum ju fein G 20 furgeen CI forlgcen1)K(;IIL Dolnbrengen BK »olbringcn CDGIIIL 21 meine (i obber] nod^ c; 22 angc=fangnen c; ongfangen L 23 aufunfftig K 24 „bein" fcf)lt G 2.j begcrn c;26 für(^ten BDK fort^tcn CIL forcfiten K(i fürchten II bcgern G 27 anfiang CI28 »olbracfjt c;lXiHIL 29 bo L


:224 6ine tiitje gfoi-'m bcr ,5el)n ßiebotc, eine furjc gotm bei fölaubene,2)te britte bitt.Sein tüiUe 9ef(f)ef)c nl§ im l)t)ineU unb auif bcv erben.3Jtet)nun9linder tniüe, gegen beinern loiUen gea(^tet, ift nt)nnner gut, fonbcvnal^ttjt bofe. Setjn toiUe aber ift all^cljt bcr ficfte, uberaiife auff ba^ f)6d;ftc 53U liefen unb |u 6egeren. S)QrumB erbarme bidj un^er, lieber Oattcr, Unbiafj nit nacf) unfern tniücn etttoaS gcfc^efjn. @ib nnb lere un» re(f)t, grunb=üd)c gcbult t)aben, tncn nnßcr IniEe gcprodjcn Inirt obber bor'^inbert. §ilfi,^0 l)cntanb etHüaä rcbt, fd^Uieljgt, tl)ut ober Icft, ba» unfern Itnücn toibbcrift, biiö tüir nit brumb Ijornigt nnnb boß tnerben, nit ftudjen, nit clagcii, 10nit f(f}rel)en, nit rirfjten, nit Oorbamnen, nit Oor)prcd^en 3C. §i(ff, ba§ toirunfern lr)ibbcrfad)crn unb t)orf}l)nbern unferS h)iUen§ bemutigü^en Inctjdjcnnnb unfern ol^o farcn laffen, bfl§ lt)ir fie loben, gebenebctjen, toolt[)un alsbcnen, bie beljnen gottlidjen aüerbeften Iniilcn triber unficrn millen boln=brengen. 6ib unS gnabc, ba§ Inir aüerlet) fron(iel)t, armut, fdjma^, leljben '^unb lr)iberlDcrtit!eit toillig tragen, unb ertennen, hah baffelb bcljn gottUd^erUnÜc fcl), unfern Inillca 3U (Sreu^igen. §ilff unS, bau ioir aut^ unrcdjt gernelel)bcn, unb beljut nnä öor bcr rad;, lo^ uu» nit boß mit bo^ bcljatcn,gclnalt mit gcloalt liortrel)ben ,fonbcrn in fott^en bcljnen toiüen, bcr un»büffelb jufugt, luol gcf alten l)abcn, bid) loben unb bir banden. £a§ un§ 20nit bcm teuffetl ober bo^cn menfi^en ju rechnen, loan un*3 ctttraä toiberunfjcrn Unllen bcgcgcnt, fonbcrn allein bel)nen gottlidjcn toiCcn, bcr fol(^yaüca orbinct ju unf3er5 lüiüenä l}l)nberniB unb ju mc(]rer felicfcit t)n bcljncmrcl)d). .§ilff un§, baS loir Jcillig unb frolid) fterbcn unb ben tobt in bct)ncmmillcn gerne auff ncl)mcn, bay Juir nit mit ungcbult obber bortjagung bir s^ungel)orfam Incrbcn. .§i(ff, ba^ toir alle un§cr glib, äugen, |ungen,' tjert.en,()cnb unb fucfe, nit l)()rer begirbcn noc^ lüittcn getaffen loerben, fonbcrn inbcljncn lintlcn gefangen, geftotft unb gcprod;cn Inerbcn. 5ßc^ut un» bor allenbofien, fpcnftigcn, Ijarbmutigen, l)al§ftarcEcn, cljgcn fljnnigcn unb eljgcn loillcn.&ib un» ct)n redeten gc^orfam, cijn üolfomenc lebige gclaffenl)et)t ijn allen =t'1 britt H 2 Witt GL geicfjcc^ II auff «ben L 3 Sic tneljnung t'GIlIKin DFG, in ein $iintt. 7,s rc^te grünbtlid^e CI S ltiil= |]4 loill L b Witt L ba§ oüct Ijbc^fte G 6 Begcrn G 7 unjeTtn GL gcj(^cf)cnDGIIKL 7 33a§ fiommo (jintcr „xtäft" ftet)t in aüen aBittenbcvgcv Srucfcn, außetbcm ourfiH L 9 laft L unjctm L10 bontntb CGI tjornigt] jürnen CI 11 „nit fc^tctjcn" fcl)lt G 12 luibErjac^Ern Lucrb'nbtcvn BCIK Bctl)inbexctn DU reißen L bemutiglic^en 13K 13 hJott^n G Woltfjon II14 beinern II „aUcrteften" fel)tt L 14 lö »otbringcn CDGHIL 15 gnab L trontfljeit E17 hjil L gern HL IS be^üt BK 19 »ettvc^ben K fol^e ADGH foldjen I5EFKfolc^em CIL beinern L 20 baSfclbig L „unb" fe:^[t H 21 toenn G 22 begegnetCIIIL beinern G 23 orbnet CIL orbenirt DGH „unb" fc^tt H 24 „unb" (Dor „ben")fef)lt II 25 gern DGHL 2G ung^oriam H 27 ftenbe L „unb" fe^tt H fug K28 beinern IlL gfnngen II gftöift II Sef)i'it HK 29 ^aibmutigen BK bnljjftattften V. cl)ncnfljnnigen BK einfinnigen L oigcnwilligcn CIL 30 redjte OGIIL tolfuinmene IJ(;H tolfomne L


finc tiivjc ^orin bcd aatcvmifcvs. 1520. 225bingcii, gct)|'tlt(f;, luclt(id), clüiglid; iinb |;cl)t(i(f|. SBcfjiit un§ Dor bcm 9tQtr=famcii laftev beg nncfjvcbctiÄ, Dovlcumbcn, afftcvrcbcn, fvetiel rieften, tiovbninncn,öorfprct^cn anbcrcr mcnf^cn. D ba-ä gro^c ungtud unb bk fcf)toerc pdagcfoId)ci jungen tocnbc feine öon uii§, üoiibern leine unS, ba§, hjan tnir etttea»5 fel]cn obber fjoien fticflid^ unb unS miffellig Oon anbern, bas toir baffelbjc^tDcljgcn, tut bccfcn, bii aUetjn clagen unb bcljnem Unllcn Ijetjm geben, unbal§o aüen unfein fc^ulbigern fjeitUid) üoigcBen, mit (cl)bcn mit l)l)n tjnbcn.Seine un-S eitennen, bog un» nicmont fdjaben tf)un mag, ei tt)u l)f)m bnnfeI6§ öortjin taufentmol me^t jctjaben fui beljnen äugen, auff boS luir baifiburc^ mcf)i jur bnimt)ei|ic!cit ubii l)[)n, ban ju |oin beluegt iDeiben, ntefirt)ijn 3U jamcin bau 3U led^nen. öitff una, ba§ hiir un§ nit fialoen, lonne§ übel ge£)t benen, bie unfein lüiÜen nit getf)an, obber leljbe getf)an, obberfonft miBfatlcn ijn l)l)icm leben, 'JUitf; baä Inii uu§ nit betiubeii, Jocn eäl)[)n iDol ge[)t.li Unb in bifje pitt getjoicn nllc pfatm, bei^ uunb gepeet, bo man tuibbcrbie funbe unb fcljnb ijnnen pittet.5^ic üicrbc bitt.Un^er teglid) brott gib un? fieut.Sie 5Jtel)nung:20 3)0» brot ift unf3cr t)err 3it)e|Uy ß^riftuS, ber bie feel fpeljf^et unbtroftet. ©arumb, o f)liutliii^er batter, gib gnabe, bas 6()riftu§ leben, tüort,tneicf unb Ictjbcn un§ unb aller hielt gcprcbigct, bcfanbt unb bel)alten lueibe.Öilff, bai' \xm icl)n ftioit unb lucrct in allem leben für et)n crcfftig erempcUunnb ipiget aller tugent l)aben. öilff, ha-i mir in lcl)ben unb Joibertneitictetjtcn25 un^ burc^ unb in fet)nem Icljben unb (Sieut, fterclen unb troften mugen. §itff,ba§ lt»ir unfeern tobt bur(^ iel)ncn tobt l)m feiten glauben ubirtoinben unbal^o fedlidj bem lieben furgenger in l)l)ency leben folgen. @ib gnabe, ba§QÜe prebiger bein mort unb (Sljiiftum in aller toelt nniparlid) unb fcliglid)prebigen. 'pilff, baä alle, bie bein looit piebigcn Ijoicn, ba-J fie 6t)iiftum31' leicn unb baran fid) reblid; beffern. ®u luolteft and) gnebiglid) alle frcnibbeprebiget unb lere, bo Gl)riftu§ nit erlernet loirt, auß ber Ijeljligen fiidjen1 SBefjut BK 2 BottcumbbDn BEK f)inbcvrcbcn L ucvbanimcn L :) onbcve GL4 roenbt BEK fett CIL tocnn (i 5 fttefli^g (i „unb" fcl)lt H ü fdjweigen, jugcbcnrfcn CIitiiUcn jugcDcn ri 8 tt)on H 9 ooi^in] Bot II Bot DGH 10 ju bct (i] jü L 11 redjcn ('(ilftötocn CI ftettcn DGHL Wenn Gl 12 ubcU Iv gcct CGI gct Uli got L lcl)b DUIl irtjbä L13 fünft C'UGIIIL ticttuticn BK 14 tiljn] jnncn L gcet CGIII gct D gat L lö pjalmon L16 fünb L fct)nbe L >)nnen] jenen L 21 l)5meUfci)ct BEK gnab IJGIIK-'-' gcptcbigt H23 „unb" fc()lt H -'4 roibetwcttifcit II üö Icljbcm E tioftcn mugcn BK 2G ungcttobt BEK im feftcm C in feftem I üDitWinben K „unb" fcl)U H 27 üotgcct DGHgnob II 28 29 „bein loott" 6i§ „ptcbigcn" fc[)it II 28 „unb fctigtiiJ&" fe^lt (i30 woltift K rcöUcft CdlL gnobirfliiljcn L 31 prebig CUCIII ptcbigc L ba (i fitdjc LSutfictS 3Bct(c. VII. !•">


226 Gine fiitje Jorm bet jefin Gicbotc, tine tiirjc govm bej föloubcns,trel)6cii. 6v6armc bid) aller bifc^offen, pric|tcrn, 9Ct)ft(ic^en iinb oücr iibivfcit,ha^i ftc, biirc^ bcljne gnabc cvlcud^t, un-5 vec^t leven unb fiiven mit lüortenitnb guten erempet. Scf)ut oHc ic^luad} gläubigen, baä fie fic^ nit crgevn 06bcm bo^en ejcmpel bcv ubirteljt. 5Be()ut unä üor te|evi|c^cn unb abtriunigenIcvcrn, ba-j luir in cl)nenx tcglic^en brott cljn trcgtic^er lere unnb loort G[)ril"tt 5cl)nv blcl)ben. 2cre un§ burc^ bel)ne gnabe 6[}riftua Iei)ben recfit betrachten,l)cr^lirf) faiieu unb feliglid; t)n unßer leben bilbcn. Saß uns be» f)et)(igenlüarcn Icljc^namß 6()rilti an unfecrm letzten cnbc nit beraubt luerben. öilff,bog nlte priefter ba-i t)oc^linrbig iacramcnt tnirbiglic^ unb t'cHglic^ 3U bcrgautjcn (5'()riftcnl)cit bcfferung tjanbeln unb brauchen. .§ilff, ba§ Inir unb ntle mC^t)riftcn ba§ f)el)lige facramcnt ,3U fet}nev to)t "lit gnaben fcligtic^ empjaben.Unb fumma fummarum, gib un§ unßer teglid) brott, ba» G^riftus in un§unb Juir Ijn l)fim etiiiglid) blel^ben, unb bcn namen, ba-i ton Don t)f)m 6l)riftcn()el)ffen, toirbigtic^ tragen.^n bifje pitt geboren alle gcpeet obber pfatmen, bie man für bie ubir= 15feit pittet, foubcr(id) luiber bie ialji^en terer, für bie 3ul>cn, .ftc|er unb adel)rrigen menid^cn, and) für aEc betrübte unb troftloßc (el)benbe menfc^en.^te fttiifftcbitt.Unb Oorta-j un» unsere fc^ulbe, alv n.ur üorlaffenunBern fc^ulbigcrn. 20S)tc *)]ki)nung:S)i^e bitte t)att ct)n anf)ang unb et)n bebingnng, ba?- Inir jnborn foltenunfern fd^iitbigern borgebcn. Inan baä gcfc^ef)n ift, §0 mugcn Hur bau fagen'ffiorgib un-i unfscrc fdjnlbe'. Unb bau ift oben in ber brittcn bitt gepctcn,ba§ gotti5 tüiUc gcld)cl)e, ber toit, ba3 man aCel gebuttig lci)bcn fott unb nit 25• bog üor bö§ geben, nit rad^e fuc^en, fonbern gut Dor boße geben, als uuferöattcr t^ut l)m f)l)mel, ber feljn fonne left auff gcl)n ubir bie frumen unbbofeen, unb left regen über bie ijljm banden unb bie ij^m nit banden. S)rumb1 obctJait CGI oberleit ÜH übirfeljt K obrirfeit L 2 bein H gnab DGHgcnabc L exUiäjt H 3 „unb" fEf)tt H Scfjut BK glabigen II 4 bcn böjcnejcmpeln DGII obettoit CGI obcrteit DU ubertcljt K obriöEctt L 58ef)üt BK „iinl" fe()lt Habtrinniflcrn A 5 in ct)nem tcgtic^en brott, cljn trcgtic^cr (ein ttcd^tli^ei: G etjn tcgtid^cv BEF)lere, unnb njort ABDEFGH l)nn ebnem tcgliificn brot, cbn tcgtirfje lere, unb mort K in oinemtegliifjen brot, in teglic^et tere unb TOort CIL Setnc BFKL gnab DGHL 10 bonblenCHI 11 cntpfaben G 13 cwigfliiiicn L 14 gcbeiffen L 15 geboren BK gebörn Hgebet H 15 16 obcrtait CI öbricfcit Uli öbrigtait G übirleljt Obrirfcit L IG all HK17 für bie alle betrübte BEF für alle bie betrübte K für bie aller betriebften L „unb" fe^lt L19 unfer H fdjulb CIK 22 Siege] Sie G bitt KL anfang G juoor CIL äuuoron G23 fc^ulbegern A toenn G gei(^een D gef^cbcn GIIL mügcn BK 24 S3or gib ABf^ulb CI 25 gefc^ec^ CI 2G für DGHL xaä) L güt§ L für DGHL 27 fonncn CIiunne DGH gecn CDGHL übir K frommen CI „unb" fe^lt II 28 regnen CIubir E übiv K Srnm D Sarumb CIL


eine tutäe gorm bei ffiatetunfcr». 1520. 227bitten Joir : COattcr, troft iin§, «n^cr gclni^cn i^t iinb an unfevin letztenenbe, tüi((^-:- für unfern fiinbcn iinb bclincm gevidjt giclülid) crfdjricft unbcrfcfjrcdEcn totit. ®t6 un^cvu {)er|en bet)ncii frib, ba§ Intv bcl)ni' gcrid^ts mitfi-cuben erJnartcn niugen. @ang nit mit iinä l)n bie fi^crpfc bcl)n§ gerieft?',''•'i-»s,5 bau bo Inirt !ct)n menfc^ vcc^tfcitig erfunbcn. Seine unc-, lieber Cntter, nitQuft un§cr gute tüercE obber üorbienft un§ öorloffen obber troften, §oubernaUeljn auff bet)nc gvunbloßc 6arml)cr^i(fel)t lauter unb feft unß toagen unbergeben. Sefielbcn glelicf)cn (aß unö aud) nit Dortiagen umb uuBerä ftreflidjvfunbigen leben-S inillcn, fonber bcin bürmber^ttfcit tjober, brctjtcr, ftercfer adjtcn,in han all un^er leben. .Soilff aEcn menfdjcn, bie in tobt-5 nöten unb in beronfed)tnng foldjer t)or3Uieliffelung gcengftet ict)u, unb fjonberlid) beut 5J. obberbem 91. Erbarme bid) aud) aticx armen fcclen lim 5c9Tch-H". fonbcrlid) 9{. unb9i. iüorgib t)bn unb unß aüen unBerc fd)ulbc, trbfte fie unb ni)m fie jugnaben. 6ib unä beljue gute bor unfeer b6ßbet)t, tüie bu unö gepotten ^aft15 ju t()un. Stille beu graufamcn affterreber, anctngcr unb grot;mad)er unfecrl'unbc, ben boßen get)ft, ilit unb an unfern enbe unb in aEcn cngfteu beigeioifjcn, bie lueil toir cini) affterrcben unb ber menfi^en funb groß ]u mad)euun-j cnttjalten. 3iic^te nit uuß nad) anelage be-.' teuffelö unb un^eiy etenbengelDiJien, unb evl)6rc nit bie ftt)mme nnßer fcl)iibe, bie unfe tag unb nadjt2" für bir fd^ulbigen, glet)d) alo ttiir nit l)orcn trollen bie affterreber unb t)or=clager ber anber. 9il)m Hon une bie fdjloerc laft aller funbe unb gcUiiffen,auff bau tüir mit lcl)d)ten, frolidjen l)erl]cu, in ganzer juOorfidjt beiiner barm=fjerljicfeit leben unb fterbcu, lel)ben unb tl)un mugeu.Unb in biße bitt gel)oren olle pfalm unb gepcet, bie umb funb bie-'•barmljerljiteit gottio auruffen.!?ic fcd)fte bitt.Unb nit einfure un§ Ijn Oorfudjuugcu.S)ie 3)(et)nun9:Srel) tiorfud)ung ober anfcc^tung f)aben Unr, ha^ flcijfd), bie Uielt, beu30 teuffcE. Srumb bitten Unr:1 troft BK greiffcn H Ijetj CIL »jc^t H 2 üoi: CDFGI 3 beinc-3 DO 114 mugeit BK @ec G bcinc§ ÜÜL gcric^tS H 5 bo O 7 bcin H ,unb (Mx „fcft")fcpil S.ouii^'feWH umBunfectK fttefti^S] flaijc^? Cl 9 gonbcrnn K 11 Bet=awe^fluns l^GH gccnftiget L 12 „aud^' rWt II U gute BK füt DGHL U, tdon Hl)inbcttcbcr L IG funb DGH ton ben bÖBcn geflftcn L ije^ Cl ijeljt U unfecrm CDGIIIKLITglBificnll ()inbettcbcn L IS ondog DGUL 19 groiffcn H ftimm L iinfevcr Cifcinbt L „unb" fci)lt H JO fut bie f^ulbigen .VC'DGIIIL tioin II «öücn D(ill Weacn L(jinben-ebcr L jO-.'I anclagex K Jl onbcrn CHI bie fc^wärcn (aftei; CI ben frfjlucvcnlaft DGHL funb K.'-' leii^tem fröfi^em CIL 23 t^on H mi'igen K-.'4 pitt Vgehören K pfotmcn L funb] finb L 27 oerfuc^ungc D(iL Bevjuc^ung II 29 ucvjuci^nngenober anfcdjtungen L flct)fc^§ G roclt nnb ben G 3ii 2aniHib 1.l.j*


228 •?'"' f"t.5


eine futje ("vuviii be-3 initcnuiii'ri-. 1520 220manidjfcltige anfcdjtiiiui ftiTtjteu imb avbcDtcii, ftcvcfe, bic bo nod)' ftccii, l)ilffloibbcr aitff bcncii, bie gefallen fcinb itnb Itgen biniU)bcv. Hub gib imji atlctibcl)uc gimbc, bn§ luiv l)n fo(d}cn clcnbcn unttdjcni leben, mit §obi[ ieljnbcitan unberlaß umtgeben, mit cljncm rittcrtid^en fefteii gtanben bcftcnbigtidjen5 fechten unb bic einigen !ron erlangen.2'ic ficljciibc fiitt.Sonbern crlofjc un» Hon bem ubelt.Sie 'Dletinung:T\%c bitt bittet bor alle§ ti6§c ber pet)n unb ftraffe, Inie bau bie Ijeljligelu tixd)C tt)nt in ben litanien: 6v(ofec un§, batter, uon beljnem einigen ijoinunb ber t)cEifc^en peljn. ©rtoße unö Don beljnem gcftrengen nrtcijt Ijm tobtunb am ^ungftcn tage, ©vloße unä bon bem frfjneHen, gef)enben' tobte. iöe()utun§ Oor iDaffer iinb felnr, Oor bli|cn unb £)ageß. 2?ef)nt un§ bor jungerunb telüix jeljtcn. Seftut un§ bor fricgcn unb blnt üorgi)icn. S'efjnt unä15 bor beljncn groffen plagen, pcftitcnt;, fran|oßen unb anbere [djlucrc trnncft)el)t.Sßefjnt unc' bor allem ubeU unb niitcn bec< tcljb-;, 850 bocf), ba» Ijn bißen altenbcljn» namen» ccrc, bel)nv xcljdß mel)rnnge unb göttlicher luiüc fei). ^il'JJiß^l.5tmen.Öilff gott, ba» alle bißc bitt loir unge|loel)ffeIt erlangen, unb Io§ un§2ijnit barau |lDel)ffcUn, bu t)abft unb loirft uns [)l)rl)nncn erl)6ren, baä c» jaunnb nit nel)n obber ^iDcljffcU fei). Sjo fprerf)en luir frolic^ '31'D3169i, SoSift tnar unb gelüife'. StUieDt.1 manigfattige CI manc^faüigi; D monigfEttigc G manigfettig L bo CDGHI flehen K2 toibet B finb E bornibtn G 3 bcin genab (gnab G) DGH fotd^cm DGL unfirfjcrm H4 untcrlog DG unigeien K 7 ertejj H ubell K 9 für DG für HL für att fiogt)cin CI fhoffL 10 Ehx^ L Sctomjeit CGHI grloBc K U gvlö§c K 12 jüngften Gtag KL ettöge BK tie^enben tob CI gcften tobt DGHL «Be^ut BIC 13 fcttjcr DU 6ti^ LSe^ut B U teuren CDGHIL »efiut BK trigcn D tcrgieffcn CGIL JBe^ut B15 anbercr fc^mdrcn CI onbcrn fc^tocren tranct^aljtcn GL 16 SSc^ut BK uOctt K17 bcincd G nomen G bcinc§ DGII ntcrung L IS „?lmcn" fe^tt CI 19 utt=geamifcU L 2U jme^ften CI aloljfeln L f)aft L raerbfl CI -Jl 3>Dt)fcII L 22 919)ISSJfe^U L') 5Jic^t 2rudEfeI)ler ober ffiermiidjuiig üon gcljeii = 'jäfjt'ii' imb bcljeiiben, jo imtjca3ermutl^img ju liegen fc^cint. ^Bieüncljr sparte, beä 3i-'''l""^'f^ juehcn = 'eilen', bnäbiefe(»ie Stimm, SStb. 4,1,1,1147 tion 9i. ^ilbebranb nQdjgcrcicfcn ift) jutrcilen boii ftoiibred^t=Iid)em 35ctfal)ren, fummarijdjcr 9teif|tsBoE|trecfung gcbraudjt wirb unb IdoIjI and) öon 8nt()et inbiefem Sinne gemeint ift. 5p. 5J!.


¥h^M^/M^/h^/äf^M^M¥ä^^Quaestio,iitruiii opera faciant ad iustificationciii.1520.^ie naci)ftef)cube 2f)efciu'ei'^c \mx t)öd)ft )üal)rfci)einticf) für eine disputatiocircularis bcftiiiiiiit, bcuii aus bev il3emevfung, bic 1521 in ba§ Siefanatsbud) bcrSBittenbcvgcr f^eologifdjcn Jafuüät eingetragen ioorbcn ift: Duo sunt disputationisordines, vnus liebdomatim suis vestigijs vadit. Alter est pr^sidencia eorum, quipro gradibus nanciscendis respondent propriumque cursum hie facit. — borf manluot)! fi^liefjen, ba^ bereite im 3af)rc üor'f)cr bie lUertcIjaljrSbisputationcu ein=gcfdjinfcn loaren.') 3)ie 9tngabe, ba§ biefc Sisputation im ^atjxe 1520 üon S^'uttjcrgcTjaltcn rtorben ift, anjiijUieifeln, ift tein @runb ; eine näl)erc 3eitbeftimniung läßtfid) nii^t ermitteln.Sluggoben.A. Christianissinii VVittenbergensis gymnasij multarum disputationum paradoxaetc. MDXXI. (f. Unf. 9lugg. »b.Vl ©.470 unter A) 5BI. aiii^'f.2]otl)anbeit 3. 23. Siütnbctg St., Strajjburg i. S., 33ibIiotf)e{ bcä äßtl^elmi=laiiumg, Sßeintnr.B. Lutliei-i, Mclanch. Carolostadii etc. propositiones. Basileae M. D. XXII.(f. Unf. 9lu§g. S8b. I


(Juaestio, utrum openi laeiant ad iustificationciiu 152Ü. 2olSil bell ©cfamiiitaiiögabeii finbcii Unv bic 2t;cfcii latciiiifd): editio WitcbcrgacI (1545), 33t. CGCLXXI''f.; edilio lenae I (1556),—f&l. C;GCCGXXIl''f.;(Srlangei- 3lu§ga6e Opp. lat. var. arg. IV ©.337f. Seutfc^ fte^cii fie beiSöqIc^ XIX 8p. 1723 f.B iinb ift ou§ A gcfd^öpft; bic SBittciibcvger '.)üisgabe Ijat fid) au G an=gcfc^Ioffen, aiiä bcr Söittciibcrgcr StuSgabc ift bic 3i-'iincr gcflDfieii, U'ätjrciib D bicSßittciibcvgcr iinb 3f"i-ici' 'lusgabcii aU Üoringc bciiu^t Ijnt. Sem 3tbbnicf in bcv&rtaiigcv ^tuc-gabe ticgeii G uiib D ,511 Wvuiibc.aSiv tcgcii G, bell ättcften äBitteiibcvgci; 2viicf, 311 Gininbc.D. ^I'aiil 3)rcuiö.2. lustiticatio propria est fiilei (juarto mudu, siciit et pcccaUiiii incrediilitati.s.nou e.stPi'opositioiies a Slartiiio Lutliero disputataeAinio XX.V. Opera faciaiit ad iustilicationeni.1. Ut nihil iiistiticat ui.si fides, ita niliil [iftcat iiisi iiKTt'dulita>.3. Fides uisi sit siue uUis etiam miuimis operibus, nou iiistiKeat, iiiiofides.4. Impossibile e.st fidem esse sine assidnis, niiiltis et luaguis operibus.5. Nee opera post iustificatiouem facta, iustificant, licet voceutur iiistitiaeinscriptiu-a.6. Nee opera ante iiistifieationein facta, reniii faciant, licet vuceiitiir,peccata in scriptiuis.7. Natus ex Deo 0011 peccat, nee potest peccare. 1. Sof). 3, v.8. Qui dixerit se non peccai'e, mendax est et veritas in eo non e.st. 1. 300. 1, s.9. Quantnm faciunt ad substantiaui arhoris fructus, tantum faciunt adiustificationem et reatiim opera.10. Si in fide fieri posset adnlteriuin, peceatuni non es.set.11. Si in incredulitate adores Deum, actum idoli)]atriae perpctrabis.12. Funditus perdit fides tarn opernm bonorum fiduciam, (juam maloriimdesperatiouem.1 ff. Sic UJcrfd^tift nad^ C; fie toutct in A: „.Vlia [se. disputatio] , sub praesidio<strong>Luther</strong>i habita. V. Opera t'aciaut ad iustificationem'?", in B: „De fide, operibus, adeoqueiustificatione", in bcr ed. Witeb. 1.545 unb 1.5.58, bcr ed. leu. unb in D: „Quaestio (Utrumopera faciaut ad iustificationem) a D. Martino <strong>Luther</strong>o disputata, Anuo M. D. XX." 4 3tlB finb bic (Sö^e mit tömifc^cn Siffcrn numcrirt. 12 C :^at om Sionbc: (Reuiu) Sedincredulitas sine qua nulluni est peccatum; ed. Witeb. unb len. fcljcn Dor reuni a unb anbcn Sianb: a >Sed incredulitas sine qua uullum est peccatum. 13 in Script. AB


2o2 Quacstio, utrum opura faciant ail iustificationem. 1520.13. Fideis niiuuit couscieutiam in peccatis et äuget conscicntiani inmeriti.s.14. Nisi uos omnes mendaces simus, Deus uobis verax esse noü potest.15. Nulloriiiii iucredulitas veritatem Dei evacuat.IG. luicjuitas uostra iustitiam Dei commendat, et tameu iustus est svindex iniquitatis.] 7. Veritas Dei abundat iu nostro mendacio in gloriam eins, et tarnenmerito ut peccatores iudicamur.18. Licet facienda non sint mala, ut veniaut bona.19. Facta tarnen sunt et fiunt mala, ut veniant bona. lo20. Non fides aut iuetitia ex operibus, sed opera ex fide et iustitiaveuiunt.M. D. XX.i nubis fc^It A15 9 ^iocö BD ed. Witeb. unb leii. Licet für Liceat A unb Cbuua: A buua, B l:j Sic ^at)xeSiai)i am Si^tug finbct fic^ nur in C.


Disputatio de excoiuimmicatioue.1520.3i?ic bie jSiSputation über bie gvngc: utriini opera faciant ad iustificationein,fo ift jcbcnfaUs oucf) bie Sieputation de excommunicatione eine 6irciitar=biÄputatioit gelrcfcn (Dgt. ba« 311 jciiet Sispiitation oben ©. 230 33cmerfte). SöirUcvlegen bicfcUic ebenfalls in» .Qaljv 1520. (Sf)e ttjir bie ©viinbe barlegen, bie fürbiefe Satirung ausfdjlaggebenb fein bürften, i)'t es nbt^ig, bie tievfdjiebenen 91b=bructe biefer 2^efenrei^e Borjnfütjrcn.iJtuäga'bcn.A. Christianissimi VVittenbergensis gymnasij multaram disputationuni paradoxaetc. MDXXI. (f. llnf. 9lu§g. S3b. VI ©. 470 unter A unb oben@. 230 A.) m. aijbf.B. Lutlieri, Melancli. Carolostadii etc. propositiones. Basileae M. D. XXII.(f. Unf. 9lu§g. Sb. I


234 Disputatio de excommunicatione. 1520.fc^rift: Disputatio D. Martini <strong>Luther</strong>i de excommunicatione etc. anno 1521. adfuturam feriam scxtam. 3n C fteTjt bie Safjrcejafjt M.D. XXI. unter bcn Kjcfcu,jcbod^ ift bui-d)au§ nid)t QuSgcfdjtoffen, bo^ biefe 3at)( ots Übcvfd)vift äuv folgcubciiSliefenreil^e (Episcopis et diaconis ecclesiae Vuittebergensis de voto religionunidisputantibus, Martinus <strong>Luther</strong>us servus, haec mittit = Themata de votis, Unf.9tii§g.VIlI g.8, 313 f.), bic firfjer in§ Sa'^r 1521 ge-fiört, ju gelten f)at, obwoljl fietäumlict) bev legten Seih unfrer 2fjefenvetf)e näf)er ftef)t nie ber fotgenben. (i'gt. Unf.3lu§g.VI ©. 473 Slnni. ju 3- 1 f-) C^ne jcbe Satirung fte^en bie 2;i)cfen in A unbB. Sßenn nun bie 9(ngabe, ba§ fie inä 3a'^r 1521 gct)ören, richtig njöre, fo niiifetc^'utl^ev über biefe ll^efen in bcn evften bvci lllonaten bes 3q^vc§ 1521 bisputivtIjabcn, bcnn am 2. 9(pvit reifte er naä) 3Borm5 ob, unb in biefem Safjrc ift ernidjt ificber nac^ 2Bittcnberg .jurüdgeWjrt. SÖären bie liefen, toie bie ebenertunljnten de voto religionum, öon Sutl^cr etloa öon bcr SÖartburg tjcrob nad)Sßittenberg gefanbt toorben, fo toürbe bie§ nidjt allein in bcr Übcrfd)rift, fonbcrnaud) in ben gewedjfelten ^Briefen irgenb @rtuäf)nnng finbcn; man tinirbe auc^ mit9fcc^t nac^ einem bcfonbercn 9tnta^ boju fragen. 9ticf}ts Scrartigcs ift nac^jiuucifen.Sicfc 9)lbgtid)feit ift alfo gauj auSgcfc^Ioffen. glätte nun Siuttjer iunerl)alb bc5erftcn S^ierteljatjrcä 1521 de excommunicatione bisputirt, fo Würbe man mit3{cd)t in ben Sl^cfcn etmaä Bon ber (Jrregung fpüren, in bie SL'uf^er burdj feine©rcommunication üerfe^t tuar. 9lber batoon ücrratl)en bic i'^efen feine Spur.£ie paffen gan^ unb gor nic^t in bie Situation, in ber ficf) i'nttjer bamals bcfanb.dagegen bemegen fie fid) in Xon, ©ebante unb lenbcn^ gan,; auf ber gteid;enC^bl^cidagc mic ber „Sermon bon bcm SBann", ber, 1519 gef)attcn, 1520 gebrncfterfdjien (Unf. 9(u5g. 33b. VI, S. 61ff.). .fiicr nnc bort ti'itt Sutf)er, oI;ne jcbcu©ebauten an eigene 23ebrol^ung, fcelforgerlidl über bie loatjrc 33ebeutung bes 33aune5anffläreu. S)ie Sertoanbtfdjaft ift fo grofj, bafj es faum juicifcttjaft fein tann,ba6 fid) bcibe Sd^riftftüde and) äcittidj nalje ftcljcn nniffcn. (Sinige Seifpiele mijgcnba§ ©efagte beweifen:Sermon üon bent Snnn.2;{)cfcn.„ß^unt erften, bas mir nit rad;e noc|1 ,duin per excommiMiicalioneniunfern nuij fndjen follen, mic iljt aüent-vindictam sui et sua quaerunt".'^aUicn el)n fc^onblidjcr prand) ift" (Unf.9lugg. VI, (35, 17 f.).„Sannen ift nit, mie ctttid) mcl^ncn, 4. . . . ,Igitur male scntiunt, qui percl}n feel bem teuffeit geben" (VI, 66, 1 f.).excommunicationem diabolo animanitradi putant".„9ltfjo toildiev Porbannet tnirb, mu6 6. jDeinde nee fratcrnam ab eoentfc^t fel)n beS gemetjncn facramcntiä separavit caritatem apostolus, quem deunb manbell unter ben mcnfdjcn, aber congregatione praecepit separari.'nit barumb üormorffen Pon \fyxix lieb,iftfurbitt unb guten loercfen" (ebeiiba, Off.).„@ä ift ber '-Bann niemant fc^cblid;er 10. ,Iniusta excommunicalio ....unb ferlii^er, bau bcnen, bie l)l;n feilen" non nocet, sed soli excommunicanti.'".


Disputatio de cxcomniunicatione. 15'20. 235Sie Übrigen BevgtcidEibai-cn Stellen feien nur fuv3 angebeutet:3u IMe 1 ügl. VI, 68,12f.; G0,21f.; 72,5; 73,30; 74,28; ju vindida : 70,1.3u 2;:^efe 2 (excommunicationis virga) ügl. VI, 68, 8. 27; 72, 4 f.; 73,81; 74, 28(ogt. auä) I, 641, 28. 30. 33. 35).Sü lijcie 4 (diabolo animas tradere) tigl. VI, 65,23; 67,26; 68, 2 f. (ügL aud;I, 639,33; 640, 2).^u ü^efe 5 (ad profectum spiritus et interioris hominis imiovationem) ügt. VI,65,18.25; 68,5.16; 69,21; 70,2.22; 71,28.3u l^eU 6 ögl. VI, 65, 22 f.; 67, 23 f.3u Ificfe 7 ügl. VI, 66, 14?. 23 ff.; 75, 4 ff.3u 2^efc 8 (signum) tigl. 66, 12 ff.; (excommunicatio esterior, interior) ügt. 70, 7 ff.3u 2f)e|e 9 ögf. VI, 65, 26 ff.32 f.3u i^efe 10 Dgl. VI, 65, 26 ff.; 68, 5 ff.; 69, 26 f. 34. 37 ff.; 70, 23 ff.lllan fiet)t, e§ taffen fi($ in faft jebev ber jc'^n liefen 9(nf länge au« jenem«evnion nadj^eifen. Tiod) fei bemevft, ha% bagcgen ^wifdicn ben Steten unb bemsermo de virlute excommunicationis Bon 1518 (Unf. 9(u5g. I, 638 ff.) eineSJenranbtfc^aft nid^t nac^3Uttieifen ift.Surfte bemnac^ aU fidler anjunefinicn fein, bafe bie iljefen nic^t in§ Ssaf)!-1521, fonbern id)on ine Sa'^r 1520 ju öcrlcgen finb, fo wirb biefe 9(nnal)nicuod) baburrf) beftätigt, baß fic in A unb B üov ber, fti^er bem ^aijxe 1520ange^ijrigen Quaestio, utrum opera faciant ad iustificationem [teilen unb nad)ber i^efenreil^e de baptismate legis, bie efienfatlä in biefe» Sa'^r fällt (Unf.3tu§g. VI,S. 472 ff.).2Bie aber evHärt es ftd^, baß bie aSittenbcvgev unb ^cnacx Jtuegabe, folüieD unfre liefen in« SqIjt 1521 fe|en? 9hif biefe 5rnge tä§t fii$ folgenbe -Mnttoovtgeben: SSiv fagten, ba^ C jWifc^en unfreu I'^efen unb bev näcbftfotgenben :}ici[)cbie 3a:^ve53a^t iM.D.XXI. bietet. Sie gel)övt, ba§ büvfen wir je^t als fid)ei- aui=fpved^en, jur folgcnben Dtei^e unb nur butc^ ein Ungefd)icf bei Svudevi ift fie inucr^ngnisöoUe '3iäbe unfrcr liefen gevücEt worben. Sie |)erauSgebei- ber 3Bitten=berger 9lu5ga6e 1545 be3ogen fie aber auf unfve Sl^efen unb nal^men fie tu bieÜberfdjrift auf. S^nen folgte bie Jenaer 9tujgabe, unb au


23(3 Disputatio du oxioiiiniunicatione. 1520.Disputatio D. 3Iarti. Liithe. de excoiiimuiiieatioiieetc.1. Errant ecclesiariim propositi, dum per excuinmunicatioueiu viudictanisui et sua quaerunt.2. Excommuuicatiouis virga lugentium luimilitate infligi debet, uün saevieutiumpastorum fastu et superbia. 53. Nee satis est, si in re contra dominum formoso scribatur titulo: Indomino mandamus atquerequirimus.1. (£01.5,5. 4. Criminosum in carnis interitum tradi iussit apo.stoUi.s, ut Spiritusservaretur. Igitur male sentiunt, qui per excommunicationem diabolo atiinianitradi putant. lo5. Carnis interitus in poenitudiue et per resipiscentiam fit ad profcctuinSpiritus, et interioris hominis innovationem.2Xi)cfi3,Ht. 6. Deinde nee fraternam ab eo separavit caritatem apostohis, (piem decongregatione praeeepit separari.7. Excommunieandus propter animi malitiam et crimina publica, ante- isquam visibiliter excommunicatur, iam praecisus est.8. Quocirca excommunicatio externa signum dumtaxat est excommunicationisinterioris.9. Excommunicatio e.xterna nou est efücax et infallibile signum interioriscxcommunicationis, sed saepe fallacissimum signum. no10. Iniusta excommunicatio externe excommunicato non nocet, sed soliexcommunicanti et eidem consentientibus.1 Sie Ütctic^rift nod) cd. Witeb. unb Jen., unter SBcgIafjung bc§ irrigen Sufa^eä AnnoM. Ü.XXI. 3« A tautet bic ilbcrfd^rift : „Alia Disputatiu, praesideiite <strong>Luther</strong>o", in B: „Deexcotnmuuicatioue", in D: „Disputatiu D. Jlaitiiii Lutlieri de excoiuruuiiicatiuue etc.auiio l.j21.ad futuram feriam se.\tam. Üüer bie irrige Überfc^rift in C tigl. »orige Seite. 2 3n B fiubbie Sätje mit römijdjcii 3iffci^" numcrirt.


prebigct,l^et)(igen- ft r -; r t ft r -: r •: r ; ft r : o r : o r t o r t o r, ,^ o r ^ o r t ft r;fey T--H- TSi'> T:isi T:is-:; T:: ;'- -T "- T is>TciTJS>.t- "?*:£!Scnuüu f^c^rcbitjt au bcv ()ciL brci ^öuii^c XanDon beut Oicid) (£()ri|ti uub ,s!)crobic%(ö. ^nnuflr 1521.)i^DvUegcnbc iprebigt ift nacf) einer tuvjen 9i;iecf)i)cf) = Iateituid)en Slufjcidjiunu-j'Dlic[ancf)tf)Dng nu5 her *:l^o(ianbe^l)Qnbfc^^ft berette in $b. IX, 501 — 503 al§ Dir. G6mitgctfjeilt toorben. Sie Xrucfe bcjeidjncn fit qIs ^Jtac^mittagäprebigt am Srei=fonigc-toge, ba aber bie übrigen üon ^3le(and)tf)on aufgcjcidjneten 'iprebigten i>or=niittagÄprebigten finb nnb bie unten S. 246 mitgctf)eilte anbere Sreitönigstngprebigtnarf) bem äeugniffe ber ^4.»Dnanbcröanbid)rift a prandio gel^atten ift, fo werben U'irebenfo irie bei ben {?f)rifttag«prebigten Bon 1520 (oben ©. 187) and) fjier bne3engni^ ber Srude al* un^uüerläifig unb unfre 'ij.U'cbigt al§ am i'ormittag gefjaltenanfeljen bürfen. 3n ber Sprod)e [tefjt übrigen« ber Urbrucf biefer -^-'i'i'bigt bemUrbrud ber anbern Sreitönigätagprcbtgt fe^r naf)e, auf einige« 33e|onberc ift bnrdjSlnmerfungcn ^ingeroiefen.31 u s g Q b e n.A. „9ün nutjtic^c Sermon SDocto; 9]iartini Sutl^erS, 3(uguftiner ju 3Bitten='bcrg, ge= an ber f)ai(gen bret) Äünig tag nac^ mittag öon,'bem xnä) Ölrifti önnb 6crobi§. 9Inno. m. S). XX].j^ ; I1iitSiteteinfaffnng. 6 ^Blätter in Cuart, te|te ©eite leer.3ii ber obcrn Ciiettcifti; ber Sitelcinfaifung: M. D. XXI. Srutf tion ©ituanCtmar in ÜIug^buTg. 3}Dtf)Qnbcu in bet finaatefdjcn ®lg., Stmftetbant, Sgetlin (2),Steäben, ©öttiiigcn, ©Dttjn, ijamburg, fibnigsberg U., Sonbon, ©ttoßburg, aBcimnr,SBcviitgetobc, SBittcnberg, 3"'^''l)-B. „@in nü|lid)e Sermon Soctor 51tartini V^ut^cre, 3lu= guftiner jn 3Bitten=berg, ge= prebigt an ber l^citigen brl) .fiünig tag, nac^ mit= tag,Bon bem rcl)d) ü'f)!ifti Bnb


238 Setmon ge^jvebigt n. b. Ijeil. bvei Äönigc Ing ö. b. iMcicf) P()tifti ii. .fiorobis. 1521.3^on ben ©efoiinntaiiegnlicii bringen ben Sermon ©isleben I,


Sermon geprebigt a. b. ^cil. brci flöntge lag ü. b. 3ieid^ ^f)rifti u. fterobi?. 1521. 239mit bcm fc^ltiert lt)a§ eingelegt, barunrt gebärt (Jf)i-ifto atiain ba^ xtiä), aUniiicm uatürlicfjcn erbcu oon bem gcid)lecf)t '^nha. £i]e jlncn tünig liuirimttjir gav fcficirt mit ivm farbcit nußftretjdjcn..sjcrobcc' tüas auBlucnbig niit merf)tigcv fünig, glüdtt'ctig in bcm ftvcl)t,liiol)tn er fc^lüg, gicng cö im luot öon ftattcn, Gr lria-3 tüciß, Oernünfftig,medjtig unb reicf) in aiiBlücnbigen f)enblen, aber imtlDenbig in feinem t)anftlüiiä er gan^ bret^entjafftig, ba t)ett er fain getücf, lüieloot er ain f)üpid)el}ant3tran,icn bct unb id)6ne tinber, fo h3a-3 bod) fain liebe noc^ gunft, al)ohaS- er fein IjauBfralü, frfjnjefter unb tinb tüte baS Didj meliget, ha?- bcr fai)ier^3{ugu)"tu& fprad), er tnött lieber ain fain .öerobi-r' fein bann fein fun. %lioUm§ öerobeC' au^lucubig glücffetig, innmenbig ganli unglucffam.6f)riftu-3 aber, unfer red)ter fünig, tnarb auütncnbig ganlj etlenb, arm,ueradjt unb Dcrlnorffen, innluenbig gan^ Hot aller freüb, troft unb nuitt. 5iuumuffen mir barnad) fed)ten, ba-j un^ ber .'öcrobec' außtoenbig in ber inclt gaui;glücf(id) nit l)intiieg nemm ben reiften gan^ gnebigcn fünig Gljriftum, Unetnolals ain etlenbc', arme-3 finblin in bem tripple ligt, fo muffen loir bal]in, ba§loir bie jtoen h^ibertuertigcn fünig no(^ ba^ fennen unb bcrftanben. ;^sft 511=merdfen, hü5 ber meni(^ t)at jlmi natur, al§ leib unb feel, in ttieWjcn ermüfi frumm fein. So ift bod) ain anbere lueiß nad; bem leib allain frummtiierbcn, al§ ba tl)un bie ba Oit Inirdten, beten. Duften, unb ba^ aufferfiatb bcSredeten glauben» unb jüöerfid^t ]ü 6f}rifto, bereu feinb, bie ba allain üon bcmgefall fingen, fagcn unb prcbigcn, unb furcn bie mcnnfc^cn aüain in Oit Inertf,barein ft) t)offen, unb Hermainen atfo frumm 3Ütoerben, als ba fcinb bie^offertigen Ijailgen, bie gro§tt)cter, teüfelä martrer. Sic allfampt feinb öcrobcSOolcf, als ba latjbcr feinb ber mcertail im gaiftlicfjcn ftanb, bie ba got mitiren ()üpfc^en tnerdcn tooUcn ben t)imcl obpolbern. Xifc glcißncr babcn allain groß anfe^cn öor ber tnelt, als fel)en fl) allain bie gerechten unb frmumcn,unb fcinb alfo auBlncnbig glüiflicf}, toann e» fc^eint fein Por ber loett, aberinnlücnbig geet e-S inen »oic .s^crobi, toann in irem unrntoigen getniffen iftuirf)t-i bann jamer, ongft, not unb nogenb tüürm, ba ift fain frib, fain frolic^ebet gcluiffcn, fonber loie Satiib fc^reibet '^^fat. riij.' 'i'ertüitftuug unnbi;j.unglücf ift in irem weg', fl) Iniffen bie l)utb goteö nit, ft) tüiffen auc^ nit,mie fl) mit gott bran feinb, fl) traulnen got nit, barumb l)aben fl) ain b6§1 tl)d§ B 3 jrnn C 5 Wt)% B 6 ^enbetn Bf 8 ftuBfroumcn B f)aii6=fraulBcn C lieB BC 9 ^außfraulo C »ici^ BC 11 önglüdEfam BC 13 innwebig A10 ttipltn BC müflen BC 1 7 luibciwcrbigcn C IS mcnjdjc C 3100 BC 19 anbve BC20 reürcfcn BC Quffert^olfi B »Bcvtljalfi C 21 fein (' ben C 23 barin BC finb BC24 ^c^tigen BC teiiffljlä C finb C 26 aB fiolbrcn BC 27 aUcin BC 28 fein Cft)n C 29 onruwigen B »nrüiigen C 31 fc5rl)bt 1! fdjreljbt SßcvUjfiftnng B ä>erH)iiftung C('32 tii^t BC 33 finb BC trawen B16. 7 f.) ein.') ©islfben I fetjt ftott bicje§ KttatcS, bo? nur in bot äSiilgota fidj ftnbft, 3ef. 59


240 Strnioii (jeprcbidt a. b. fjcil. brci .ftönicic Inrj B. b. 9(cirf) Gfjtifti ii. .Spetobi^. 1521.flclüiffcn, imb ir fccl {jot iuntocnbig lauter unglücE, luic .öcrobcä in feinem[)au|3. .^icrumö, tooücn lt)ir feiig tocrbcn, ain lauter Uoiiä) geluiffen l)a6cn,muffen Irir beä Eünigs öcrobeS art muffig gon unb ainn anbcrn fünig anun§ nemen, ncmlicf) (f^riftum, ba§ ift, baä »uir un» nit unberftanben außben toercfen frumm ,511 Ircrbcn, aud) tain Hoffnung in ft) fe^en, fonber aüain'un§ in unnfer ()er| einbilben ben gutigen fünig 6[)riftum, bcr ia fompt onaCen ^jomp. Sßann bie lieben l)ailgcn brel) fünig, bo fl) alle menfctjen toerdfunb ^ilff tierlieffcn unb alfo auff bie Oertrauüiung gotes unb anljangung bcranw). 5, 2. ^jrop^ecel) -JJJic^ec. jO. be§ f)ailigen toort gölte» gen Settct)em jotjen, be^enb«M. 13, 38f. fal)cn fl) ben ftcren toibcr. 9llfo fprad) S^aulus jü ben ;3ubcn Slctuum jü. »«'^sä) Derfünb mä), lieben brubcr, ba§ tüä) ahla% bcr fünb burc^ 6()riftumöerfinbt toirt. ^n bem gefalj ''JJIoifi mügcn ir nitt gcred)tfeitigt Icerben,fonber ain tjetlii^cr, bcr ba glaubt in (£t)riftum, ber trürt gerechtfertigt'. ?llfoiwi) 2, 4. fprit^t nuä) Jlbacuc ij. 'bcr gerecht lebt aEain in feinem glauben". S^lun merd,ba§ iBQa ain ftol|c groffc reb unb ain l)arte§ toort ben ftürmenbcn fopffen, 15tnarlicl} ^-Paulus t^üt fjic ha^ maul toeit auff, fo er fpridjt, hasi gcfatj ^atcüc^ nit mügen feiig uiadjcn, »Dann bcr menfc^ Inirt nit frumm, fo er fc^onbie gebot gotc§ l)clt, unb fo er f(^on tain bicb, 6ebrccf)cr, tobtfc^lcgcr 3C. ift,fo loürbt er barmit nit frumm, inann er nit ain gütte§ bertratoen in gott)at unb nit lüaißt, ob er ain gnebigcn got f)at ober nit: er 3lDel)felt l}mmcr 203Ü unb lüaifjt nit, ob C5 got angcncm ift, barumb tnirt er nit fclig, fonberaüain bie ba glauben in (il)riftum aU allain in iren fcligmacf)er, bie lücrbenfclig; loann mcrcf eben, gott jcüdjt bie ^anb nit, er l)att öeftigflid), loas erunua 3Üfagt, lucl(^er bifen l)ailmac§er alfo in bem tjcrtjcn burcf) ben gloubencrgreifft unb in fid) bitbet bie t)ert)aiffung gote» fprcd[)enbe "C got, bu fjoft 253od3, r,.un§ geben beinu fun, loer in annimpt in in jüglaubcn, ber )tiirt fclig' 3of)''^t» iJ-S)cr menfi^ l)at ain frolic^ geloiffcn, bcr alfo nitt Iranctelt an benen loortcn,»ooncfelftu nit, bein gott tnil bir aud; nit Inancfcn, barffft tain ^tücljfcl ^ou;-i!j. m, 1.2. barumb lobt S)aöib bie gütigfait gotteS $pfaL c);oj. fprccf)cnb 'lobent got benl)crrn aHe .'paiben' 2c. 'Inann C5 ift gefterdt über un-ä fein barml)ert^igfait 30unnb bie lDar()üit be-i l)crrn bleibt in einig', al-? Inott £aDib fagen 'er ijatain beftenbig regiment über un6 gemad)t, al§ Oergebung bcr fünb, gnab unbbarml)crl3igfait 3Ü bem cloigcu leben'. Sarbet) teret man bae re(^t reidjgölte», Inaun ba müfe man Dorl)in tommen, got beftenbig antjangen, fo toürtman frumm. S)arumb ift c» ain groffer jamcr, ba§ bie propl)eten fo bil 3,gefdiriben ^aben üon bcr barui^er|igfait gotee, luölc^e ft) nit gnüg f)abenfünben unb mügen loben unb brepfen, unb tcir lapbcr ft) fo faul fctjcn7 6om)) C fceitigen BC oHcr BC 8 bcrtrowiing C 9 -jB. ABC 10 fterne BC12 Dcrliinbt Würt BC 13 l)cgHi(^cr B 15 f offen C IG »ijt B 18 gott§ B tobt=ji^logct B IGtoirtliC »erttoiiWen C 20 jlBciflet 1« ' 20 bciil A bcin BC 28 f)on BC29


Scvmoit geptt'bigt a. b. f)cil. brci lUcmigc Jag U. b. ;Ki'id) Pljrifti ii. .ficrobi-!-. 1521. 241übci-goit': lüarlid^ Itctcn fiiib, c-j ift nin gciicbig vcirf), ba ntt golb, filbcvober 3cl)tlid) gfitt Iniit geben, fouiibev nin fi-ültcf;-3 [idjcic- gelütffen »niber bicfünb, tob, tcüfel unb Ijcll, incld^ey fioHdjC' [)erlj nit bic lüürtfer übcrlommcit,foiiber bie ba got tiertvauloen, im glauben unb lonb ftt^ an im benugen,5 tüicöil jt) unglücf aufelnenbig lcl)bcn. 3IIfo mÜB man in 6{)rifto onfal)cn,lüil man fnimb leüt machen, man borfft nit lücit [)in unnb Ijer lauffen gen9}om, abtapiieff fauffen, gen fant 3acob, gen 5lc^, gen fant SiNolffgüng jc.-Ser f)eir fpridjt ^so[)an. öj. 'bo-^ ift ha-i loerd, ba§ h in in getoubet, ben ber^Miii- 0,29.öatter gefenbt I)at'. 60 liilfft bidj aEe§ uidjtg, hjenn bu fd^on ben SBapft10 gav mit allen feinen S^uUcn freffeft unb öevfd^Iunbeft, unb fafteft bid) toUunb toved)t, fo ift e§ aEe§ öcvgebeu'-', loann bu nit öor lügcft, ha^i bu fvummfeljeft, bas bann gefi^idjt, fo bu in (Sl)viftum al§ in beinu aUerliebften,tveiitneftcn oattcr getaubft, bcr ba berait ift, bid) jutroften unb bir I)e(ffcn inallen loibcvlucrtigtaiten beS 6i-eü|e-j.15 33olgt l)crnad) in bem Snangelio. '^llv balb nun ßf)riftuc' gebovn loivt,bac- ift, loenn man prebigt, hai- Jinr nit frumm toevbcn au^ unfern »oertfen,fonber aUain auB bem glauben in 6l}riftum, aU ^^^aulu-S 3Ü ben Jtomexn awm. 3, 28.fpnc^t am iij. unb 3Ü ben ©alatt). am ij. ca. So balb Unit öerobe-j bold @ni- 2, lobetvubtunb erfc^roden, mag unb tan ba-i nit crleibcu, ba5 bie Inercf uuä20 nit folten feiig mad)cn, tiicrumb luevben fl) Itnitig unb unbultig, unb fonimcnmit iren bonnern unb pliljcn bcß banne» unb toollen bann 6t)riftum, bivi ift,fein tcd)te pvcbig Oon 6t)vifto tobten unub für fc^evifd} fialten. föt) tucr t{)utin bod^, ha§ fl) fic^ al5 toilb ftellen, '^a bofe iöapft, Sifc^off, ^^velateu,Pfaffen 3C. mügcn ba^ in fainn meg evlel)bcn, ft) fpved^en '0 folt bann unfev25 bing nid)t-5 fein?' Sl) hjollcn nit unred)t l)aben, barumb Serben ffl betrübt,fo baä red)t Suangeli gcprcbigt loirbt, »Dann eü rürt allain bie groffcn l^annfenan, unb forgen bann, ir bing gang unber. .sjierumb ctlid) gaiftlid) borgengerleren un-i nid)t3 anberö, bann bie üile-' ber luerd, ben glauben erlenncn fi)gar nit, fl) bermügen mit allen iren Erefften nit ba-J minbeft betrübt t)er|; 31130 ftercEen unb frblid) machen. "Jllfo »uenn man in aubcr» prebiget, er3Ürncn fl),loann flj fürd)tcn, e-ä gang inen ab an irem bettelfad, bann fo ba§ Ooldrcd)t lernetc, bav bie toercE nit feiig madjten, fo murb man ben 33apft lootjüfrib laffen mit feinen fi^rcljbcrn, e-.- lourb 5pergamcn, rot fdjnier, tvadß,figcl unb ber gleid;en gaudlerel; nit als loerb 311 SHom, man Icurb im and)1 gnebig BC 4 Dcttvotten B bcnugen BC ö lljbeii B S gclauljt BC 9 atv BC10 mid^tiinbeft BC foftcft C 12 bcin A bein BC 13 gtoubft BC 14 tuiberWcvtitcitcil BWibcxmerigfcitcn V ßteüp BC 15 nu B mm C geboren BC 20 joüft A luutig BCongebultig BC 22 jljn B 29 6etrubt BC 31 »oviJöten B 32 mac^tn A bem C33 feinem C »itb BC (c^nui- BC 34 hjurb] Witb BC') Sßgl. in ber nnberii Ereitönigc-tagprebigt, unten S. 253, 20/21. 27. -) Der l)ci(i3CSßolfgnng tuurbe Uorne^mlid) in i^aicrn unb sPb[)men uercf)rt. 3]g(. ©tnbter, Boüftänbigc-5.^teiligenleriton 58b. 5, ©. 828i. ') a.'gl. in bcr nitbi'rn SreitöiiigÄtagprebigt nuten ®. 2-")0, :!.Sutf|cr§ aBerte. VII. lij


242 Sermon gcptcbigt a. b. l)ci(. btei .Könige ing B. b. Oicidj 6'l)iifti u. .^erobie. 1521.iiit aV]o abfaiiffcii [nittcv unb ablafeSrieff ; lt»o bann baä geic^cc^, at« eo Wüicf)unb üon rcdjt 9C)d)c()cn fo(t, bas \mx unö oüoin bcs tauff-3 ()tcltcn, fo luurbCC' bann Dtt magerer 3Ügon an bc§ S3apft§ tegiment unnb f)of, a[}o hah ermit aincm fettigen l)er^ (bo» toir teüticf)en narren fiiren) mießt betten gonSbarl'on f)e6t fid} bcr ftreit, haS- .Sperobec- mit fatfrfiem t)cr|en fid} iinberftcet •(5t)riftum anjiibeten, unb Init im bod) ben l)olß abftcd;en. '3llio bie fatfd^enS)octore§ \Vüüm (Sl)ri|"tum onbetcn, unb ba-j man üon im prebige, a&ev fi)liegen unb crtüürgen ba» lieb fiublin, fo fl) bie h)avt)ait, ha-j ift Ü"t)riftuC',uubcrftoffen unb ben glauOcn außtefe^en, unb ba-S ba§ oHerbofeft ift, unberbeni nameu (£t)rifti ;)rcbigen fl) ire Dcrbampten Sccreta unb menfc^cn gefa^, mburd) iDüldjc fi) gar jernidjten bie (inangclifc^eu lere: unb barumb, liebenfinbcr, fec^t cüd) Inol für oor bencn betn'iglid)en .s^erobifdjen prebigcrn, tüonnbe§ ^papft» regiment unb 61)rifti reid) fcinb gtcid) gan| lüibcr ainanbcv, InicInaffcr unb feür, teufet unb 6ngel, man muß ain bom fennen öon feinerfrudjt, tregt er fi^lcl)cn, man nennt in nit ain fetjgen bom: t^üt bcr Sapft i^Uiibcr gotlid;e fd;iifft, fo nennet mon in ain ßnbtc^rift, i>a5 ift, aincn berlüiber (sljriftum l)aubclt-. Sie jloal) reid) fommcn nit ü6crain-5, tnann beSJ^apftS regiment ift gcgrünbet auff Dil luirrfung, 6l)rifti reic^ allain ouff benbeften glauben. Sarumb loil id) mid) cntfd)ulbigt l)aben, fcd)t cüc^ lool für,lernet (5.()riftum redjt Derfton, eö gect nit mit ben Icerden 3U, fonber aüain -"mit bem t)aitigen toort beö ßuangelii, gtau&cn unb jüocrfic^t in 6t)riftum,l)ierumb feinb bie groß narren, bie ba öil geloben, t)in unnb ioibcr jülauffcn,unb adjten barbnrd) frumm jülucrben, für toar e» ift .öerobic' rci(|. 5Ufofol im bcr menfe^ fürlcgen bie barmt)crljigfait gotco, bie er im umbfunft £)atmitgetailt, in bem fol er fein ()er^ üeftncn, unb ba^ aüain Ijauptgut laffen s;fein, loann ba-3 fol baS aCcrfürncmcft, ebetft Inerd fein aineS 6l)riftenlid;enmcnnfd^cn, baö er feinem lieöen 6[)rifto traulue unb im glaub; leer ainanber-j Icrct, bcr leügt, glcic^ Inic .öerobe-S 6t)riftum anbetet. So Irir nunbay ainig locrd bcä glauben-j rcd)t tool Ijabcn, benn fo muffen Inir lüircfen,Haften, bectcu, arbeiten, fird;cngon Jc. unb gar nidjtä feljrcn, lucldje »oerdE ic^ 303 ju gccn C 4 jettigc B fettigem C füren BC mufit BC gcen C faljc^c BC 6 anjüfictn A 9 augtofc^cn B 10 ocrbamptc (' »et^c BCfdlfdöcn 1112 bctrügli^cn BC 13 r^c^ B 14 6üum BC 15 trögt B fct)gn A fel)gcn=bäum BC IG nennt BC 17 ^anblet C 18 gegriinbt BC ttürifung BC 19 Soruiii Acntjc^ulbig C 21 ^eiligen BC 23 baburd^ BC 24 gott§ B 25,26 laffen fon B2


tobtenSermon gcprebigt n. b. Ijeil. brci fiönigc Sog B. b. IKcid) 5f)iifti ii. .Ipctobic-. 1521. 243nit borumb tfju, bai- iä) tool fnimm toerbcn ober ettoa» in bcm tjtmcl fcr=bicncn, fonnbcv nUain hai' ic^ bcn faulen Gicl temme, luonn ber alt "JlbamJuit, ba» man in treib unb unber bie fporn faf-5 unb alio ben faulen fi^clmcnfcftigc, ha-j er gang, toie bie feel gect, unb bas fol üEain bie mainung fein5 gute \vcxä 3ut^iin, ba§ toir ba§ gait ftaifcf) rcgiftricrcn ^3ü bcm anbern, ba§ tnir unferm ncdjften mit biencu; foliic^es luoEenbie prcbiger öerobi-S, ba-3 ift, bc§ SBapftv boten, gar nidjt-S fagcn, fonnberattoin fiercn Dil nierd in ber prebig fprec^cnb 'fo bu ain attar ftifftcft, pfaltcr,rofcntrcu^ beteft, fo fanft bu nit ticrlorn tocrben', Ujer bnt bic^ bo-j gclcrct?'' nit (5l)riftus, fonbcr ber mutig teiifcl, fo man nun ba§ oertoürfft, fo fanman unb tuit e§ nit ktjhcn, tnann bie füllen toit mager Inerben, fo fatjcn»bann an murmeln unb fdjrcljen '€ Inil er unb crft leren, er öerfürt boSDolcf, er öermirfft brüberfc^afftcu, »uallfart unb anbere gute tocrd, er ift berteufet, mit im in baS fcür\ 3üfo muBt 6l)riftuc-, bie luarfiait, an ba§ creü^15 al-j ain mdrber; toarlid), liebe finber, cc- fcinb foft geferlidje ,5eit tjcljunb inbifcr loclt, ec' toar not, Iner auf bie 6au|el Inolt gccn unb ha-i lauter Guaugclifagen, ba-5 er oor mit bem Sacramcut ocrfebcn toer, ftiann bas gottc-S toortgrel)fft bie ^o^cn an, Unber bie mufj mau mit gclualt prebigcu; Unit man6t)riftum rcc^t einpflanzen in bie l}erl! ber ß^riftcumenfdjen, fo mÜB mau-•fil'or mit ernft auBrcl)ten unb ausgraben bcn SJapft unb fein tegiment, haä iftfcfjeinlicfjcn meltlic^en bra^t in gaiftlidjer perfou. %[§ halb man ba§ tijüt,fo teil man un» Oerftainigeu ,unb ucrbrcnnen. -JJuu loolan, tnirmuffen uuä nit frümmer nod) bcffer ad;tcn bann bie -^k-opt)ctcn unb 2lpoftclßljrifti, bie ba all aincc^ fdjcnbtlidjen tobi uon ber nmrl)ait Uiegcn t)onb muffen25 fterben. 5Jun miifi e§ toar fein, bac' ain l)egtlid)er rcdjtcr ßuangelifd^erprebiger muß mitten unber ben toolffcn Umublcn unb aü ftunb luartcn be»6rcüp unb grimmen tobtC', lllatt. ji}. 5lber lieben finber, oit beffcr ift e§matti).io,ii;.ain ftunb brinueu in bifem jeljtlidjem fcür nmb ber Ujartjait Inillen, bannemigflic^ brinnen mit bcuen, bie unber bcm bcdmantcl gaiftlid)':' gelnalts30 (il)riftum mölicn ocrtreljben, barumb fcinb bet)er|t unb ftarcfmutig, ir prebiger,fagt uuerfc^roden bie toarbait, fprcdjt ju ben llaiumutigeu, fcinb gefterdt,nemmet mar, gegcnmürtig ift ain gott, alfo miiB ba^ ßuaugclt geprebigthjerbcn, bah mir nit burc^ bie mcrd frumm unb fetig merben, fonber oüain3 tr^i UV fpoven BC 6 3iim C iicftcnn C 7 IBapft C 8 fiiren HCiprcc^ent V 9 tojentiä^ BC öctioren Bf getcvt BC tüfct B Dctmürfft BClu 13toalfaht C 16 wer BC mott C 17 gotä BC 20 iigvljtcn B uB«l)ten C fljn 1521 jc^ljnlic^cn BC 23 3lpofteIt C 24 ein C ^anb C 26 rootfjcn BC 27 28 c§fcl) ein C 2S )t)tlici^cn B 30 mötlenb C 32 gcptebigct BC') rcgiftticren t)at ücveinjelt nuc^ bie SSebeiitung 'juv Crbnung bringen, untcrbrücfeu'.3u beu bciben SSetcgcn, bie GirimmS SßJtb. 8, 543 4 qii-3 ber ^i'nnierijdjen G^ronif beibringt,tritt ber obige al-i brittcr. SBof)! ein beid)rän£t örttid)er Sebrandj bcä äüortcf- unb fidler nicfjtlull)eriirf). %'. %^.16»


244 Sermon ficptcbiflt n. b. l)eiL btei Äönigc laa, D. b. Oieidj 6t|rifti u. .^»ctobi«. 1521.p^^^^.^'/o'biird) bcn glouBcn 3i0^tin. tij. ö. bj. Vtlfo l)abt iv, ba§ aüain ber oin 6f)rittcn=9{öm. 4, s. jncttf (^ i[t, bcr ba gelnuBt G^vifto, nit, ber ba toirdt allain ab 9ioin. iiij.Utib boy aUain aiii gut loercE, ba>j ba tompt uub flciifet üon atncm rccf)tcngläubigen t)eil5cn. ^llfo gilt ain ftraic^ niiteJ treft^ew in ber fdjeürcn al-itiit üor got, nlä ain 5pfalter tion ainem (Jartf}cüfer gefangen, {)icrum6 mügcntüir ben t)ini(il{:^en Oattcr in faincm toerdt lier)iinen no(^ im gefallen, bannallain in bifem, hvi im gleid) ift, ba§ ift ß()riftu§, fo Irir ine bem öattevfürt)alteu nnb glauben, er l)ab un§ erlogt unb feiig gemad)t. ^n bifemaEain ioerbcn loir erl)alten. Sifen cblen, aücrtoftbarlit^ften fc^at^ (Sl)riftum3iefum loil ber einig Oatter nit üerlncrffeu. 3lEe anbcre lücrd fcinb nid}t§bal)er, unb fo bu fi^on ain tempel aufe ©maragt bife in ben t)imet bauttjctcft,fo gefiel e§ im nit, tnann e» üorljin atö fein ift, er Init nid^tö bann ba§ ia5I)crl5 feinem Inort ansang unb nit jtocifel an (S^rifto; 311 Inelc^cm G^riftouu§ uit^tö tan fiirn bann bcr ftern, ba-S ift ba^j tBort be§ Suangclii, nit be§^'V^.",: Sapft« 3)ecrct k. ?Ufo fdjrcibt *paulu§ 311 litum am ij. unb iij. 'Sicmenfc^tucrbung unb gutiglait unnfer§ l)ailmac^cr§ ift nit erfc^inen au§ unfernluerden' .'c. auff ba§ loir t)inlucg tocrffen foEcn bas un^rifttic^ toefcn, ba»ift, bic uüBtrauVoung, fo loir nit ßtjrifto glauben: alfo lerct un§ 5paulu§,baä Inir bor muffen glauben unb baruac^ frümcftid) leben. D liebe tinb,la^t un» got crenftlii^ bitten, ha^i un§ gott toibcr fein lebcnbig-S toort jiifi^idunub fcinn jorn abftell, ba§ lt)ir nit mccr alfo f)angcn in ber mcnfd^en gebidjt:«Dintm. c, 11. got lüil gebeten fein, barumb l)at er un§ in bem Oater unfcr gclert 'gib un»unfcr teglid) brot', öcrlcirf) unnä rec^t @uangelif(^ prebiger, bie in nit füri^tenbor ben tuolffen bie loar()ait 311 fagcn. 3Ufo ijat ^panluä in aßen G-piftlengebeten, ba» man got bit nmb baö f)imlifc^ brot bcä reiften gote» Inort, unbin^§ man has frolic^ fag bem armen iinfünbigen oold, unangefcljnn, ob esSßapft, Sifd)off ober pf äffen gefall ober nit, unb ob Inir fc^on ain§ tail§muffen ben Ijalß brnmb geben, ligt nit brau, e§ ift noc^ nie fain ^rop[)et(löenig aufgenommen) mit rü gefeffen, er t)att ben l)al§ muffen baran ftreden.6§ ift no(^ nie bc[^ in ber tirc^en geftanben, bann ba bit prebiger ertoürgtlinirben bon bes loort goteä liegen, loenn man ainen erfc^lug, fo ftunben3el)cn barfür auff, unb fc^rt)cn al-i baft, als bcr ben fl) erlDürgtcn, unb fotuir l)cl^unb alfampt in ru IboEen fitten unber guten freünbcn, nnb nit unberben liiolfcn, mad}en loir bie loort ßfjrifti jii nii^tcn, bcr ba gcfagt l^at^lu/"' ^Jhitt^ci am je^cnben 'ir loerbct bcrad)t Ioerbcn unnb ocrloorffen bon ben2 gtauBt BC toüxdi BC 4 Ein§ BC 7 mit jn BC bc B ben C 8/9 bifemaüe V 11 ©maragb BC 13 nit C 14 fuien BC 17 bo§ ir BC foaen BC18 mißtrawung BC Wirt niii^t C 19 fruntfitticö BC 20 ernftli^ BC 21 iein A22 jfln B 23 tägUc^ BC nidfit C \ihxäjtctt B 24 hjölffen liC epiftelen BC25 gcbcttcn B gotg BC 2(i Bnonge(ef)en BC 28 bavum C 29 oSgenutiien Ctum B rüg C 31 gotS BC 32 jcftreljcn BC 33 xm B rfig C 34 (Dolffen BC3.') roerbent BC


(st'tnioii gt^vcbigt q. b. I)ci(. bvci .«öiiigc log li. b. ;)icid) Pfjvifti ii. .fierobis. 1521. 245mciiltf)cir. 1'iVi ift ntii 3aid)cn, bnö luir im vcgimnü Gljiiftt iiit fcljcii luiband) fein luovt lüt pvcbigcii, lueldjcC' bic gvojjcii f)aiinicu ncrbammcu iinb Ik'i=folgen, fpiiber luir fcfjtneten über bic ovcn in bem tcid) öcrobic- '. @ott berl)eir feileid) eii(^ iinb iinC' allen feinen gnift, hai luir in feinem üevacfjtenfcgiment nnb in feinen luortcn gefteidt unb evfnnben liieiben. 'ilmcn.5 i n i 5.6 „Siniä" fcl)U C') fd^tDcben l)icr ctmo = 'jcljiuiiniiicii', ubcv lieffa- iibcvtjaiipt "im aBajjcr fid) bcfiitbüii'.la^ bic ältere Sprad)c jdjluclu'ii and) öuu ber ^eluegmig in ober auf bem äÖoifet bvaudjle,ift liftnmit, tici Suttjcv idjciiieii fid) baboii mit 5iad)fläiige ju finbcit (j. S. ©it. 33, 2; SlpoftcUgefc^. 27, 16). ^. %


"ün,(£iu Scrmou öc^rcbißt am Cbcrftciu(Ü. ^amm 1521.)iDicfc 5pvebigt ift in ciucv fe'^t abtucic^enben Raffung auä) in hex *4.'DÜnnbev=^anhfc^vift übevliefevt nnb naä) bicfcr in llnf. 9(n«g. IX, 547 — 551 al§ '•Rx. 89niitgett;ci(t. 3" bcvicf)tigcn ift bic irrtfjümlidje G5(cic[)ie|ung üon 5lr. 89 mit 9?r. 06,Ic^teve ift bic nnbere SDrcitönigätagpvebigt üon 1521, bie toiv in bicfem iBonbc,S. 237ff. gebvadjt ^abcn. Sa^ nnfcvc ^U'cbigt öcrmutf)lid) nlö bie 'Diac^mittagg^pvcbigt be§ Sveitönigstogel 1521 anjufeljcn ift, bnriibcv fic^e cbenba. Ükv bae5Bcr^ä(tni§ bc§ gcbrudten SejtcS jnr '^nnbfd)riftlid)cn Übcrücfening ögt. IX, 549.2)eni bovt ©efagten fei nD($ jngcfügt, ba^ bcr Xert bcr SJrude in Ijöl^cvcm©vabe aU bie Übevliefcrnng in ber *^^DIianbcl•[)anbf(^^•ift bn§ ©cpräge bce gc=fpvod)enm SBovtcS trägt; öon bcr fd)arfcn 5poIennf !L'utf)fr§ ift in (c|tercr faftgar nidjte jn finbcn. ?Uier im cin,5clnen Vüisbrud ift bod) fidjcr üict llntut^erifdjce.So aBortc tuic Ijcincn, gaffcntretcr, tiener, gcfafft, ^amelftctig, bicwcfentlidj obcrbcntfc^ (tt^ciltncifc öiellcidjt nürnbcrgifrf) f. b. 3fnni.) finb; and)ftaubcnjunrtl)erren bürftc in feinem crftcn 33cftanbtt)cite nicf)t 5.'utf|erifd; fein.Start treten and) 3i'ffi"'""-'"fct3iin9en mit er- l^crbor, bie £ut^cr nidjt jn fcnnenfc^eint, linc ,5.33. erpn^en, crtraticn, ertigen, erlaben, crfriften, lüfttjrenbanbcre toic crfdjinben, crfobcrn, ertanfen nfttJ. fic^ aud) bei t'utl^cr finbcn(ögt. 2!ic^). 33on jenen 3Sörtcrn fte'^t and) feines in ber 5potianbcr£)anbfd)rift.31bcr in anbcren fprad)tid)cn Singen, bic and) nnlntberifct) fiub, berübren fid) bcibcÜbcrlicfcrnngen 3. 58. barin, bafj bic .dnnbfd)rift fi, bi, bcr S)rnc£ bnrc^lrcg fl)(aber bic) l^at, unb befonber« ftcllt fic^ ft)c^en, tüa^cn IX, 548, 15. 25 nehcnwafcn. 3^fiHloS ßnt^erifd)e Söenbnngcn, bie aber gleichfalls in ber 5polianbcr=l)anbfc^rift festen, finb 3. 33. gnabiund^crren unb ba§ abüerbiole lauter(tii^)bei umbfonft (250,22; 253,22; 256,21), ba§ Sutljcr fo fel^r geläufig ift, ügl.5Diefe;Örimni äötbuc^.2lu§ gaben.A. „9ün gute nutjlicbc ||©crmon Soctor 9}iartini l'u- f^cr? 3(uguftiner 511aBitten ||bcrg, geprebigt am .Cbcri=[jften Slnno 93t. 3). Oj.|iainen feiner 1|bifcipel ölciffigtlid)|]gcfamlet.j8 Slätter in Cuart, Ie^te§ 33latt leer.burd)9Jlit Sitetcinfaffung.Stucf Don Silüan Ctmar in 9liigä(mrg. a>'orI)aiiben in bcr ihiQaft'fd)cii 2(g.,9(inftevbam, SBcvlin (2), 'Svcäben, .£)eihctbetg, ßcipjig St., Sonboii, ^iütnberg ®t3lcgcn-!'tnirg, Strafibiirg, SBctnigcvobc, SiMcii, 3'"fli^ 3'ii^'d)-


fcipclan@iit ©crinoit gcprcbigt nm Ctcrftcit. 1521. 247B. „%ui gute luitjlidje fcri|iiion Soctov 5]{avtini SutljcvC' H Sliiguftincv 311SÖitti'iibcrg gcpvcbtgt am Cbcviftcn *,)(miD 5Ji. Sü. .\".^1. [fo] Uiib biird)ciiuc feiner bi=;fU'l)|figfticf) gc[nm= let. " lUit litelcinfaffiing.8 33Iättev in Cuart, (e^tee 33(011 Icev.3ii ber Jilelcittfaiiung oben ein Sd)ilb mit brci jentretljtcn Saiten, unteneine Safel mit bet Sn^teläol)!: Vyj' ^rud öon ^ötg ^fablet in 9lugsbnrg.ajgl. ö. Sommer, Snt^erbrudc, ®. 105, 5ir. 199. SBotl)anbcn in bcv i?nnate5cl)cni£lg., IBerlin, .ftomburg, Sonbon, Sütic^-C. „9linn gute nutjlii^c Sevmonu Soclov 5JIartini 2n- i tljevä ÜlugufliucvI3Ü 2Btttcbevg, gepvebigt||bev l^ctjligcu bvel) fiünig tag. '^Inuo5Jl. S). XXl 5Bnnb burc^ aiueuu feiner bifctpcl uiciffiglicf) gc-- fainlet. j"4 1" 8 SBIätter in Cuart, bie brci testen Seiten leer.S~tucf bon 91bam Sl)on in SPve'Man. iBorljanben in 3?reÄlan 11. nnb £t.D. „&n gute nüt^Iiiiie ©er |1monSoctor Martini l'uHjcräIj9Iuguftiner ,5113Bittcutievg , |igcpvebigt am Cberiften, |1ünnb burd) einen fcl)= Hnerbifcipet fteljffig flid) gefomlet.\\" Wit iitctcinfaffung. litelrüdfeitetiebrudft. 8 Blätter in Cuart, le^te Seite leer.Sind bon Soljann ^«tüfe in Stvnfjburg. i!url)anben in Sarniftnbt, S^tci-ben,§allc, fioffel, aBcimat, iffiicn, Söittenberg, güiiii)-3?on ben ©efammtauggaben bringt bicfe '^'vcbigt nur bie (frlanger, Scutfd)eSd)riftcn SBnnb Mö, S. 221-232.A ift ber llrbrud, fel^r genau fd)Iic^t fid; an {"^n B. BCD Uercinigen fid)burd} eine ;liei()e gcmeinfamer 3lbn'eid)ungcn Bon A ju einer näi)n ücrlimnbtcn(.Gruppe; ögl. 3. 33. bie Oianbgloffen ju 254, 7. 26 28, ferner ,5. Si. 248, 18; 240, 1;250,1; 251,2; 253,11; 254,9. 30; 257,25. 28. 2Bebcr G noc^ D fanubie Cuelle bes aerteS biefer ©ruppe fein, ba jebe bicfer bciben 9(u§gaBen einigeSonbcrleearten I)ot; ba§ B bie CueHe Don C nnb D fei, Inüre alS fidjer an^u^nehmen, Icenn nidjt einige in iljrer ©efammtljeit gcmi^ nidjt zufällige 33crü(}ruugcuBon C mit A (gegen BD) bie 9(nnaf)me eines aus A gefloffenen, nidit BorliegenbcnicjteS naljelcgten, ber f^n bie BCD gemeinfamen ?(t)lDcid)ungcn cntf)iclt. 3(uähiefem hjäre bann einerfeitä C, anberfeitg B, unb föeiter D au§ B gefloffen. Sögt.bie Sanbgtoffcn ju 251,5.6; 252,12, ferner 248, 14; 249,20; 251,5; 258,13.'-Biet mcniger für fic^ Tjätte bie 9lnnal)me, ba| G neben B auc^ A benütjt tjabe.2Sir geben nad^ A ben lert unb fc^en cbcnfaüä nad) A bie iKanbgloffenbarunter. SBä^renb n)ir aber (elstercn bie Slbmeidjungen ber anbern Srucfe berGinfacf)beit I;atber balb einfügen, Bcrjcid^ncn iüir bie 3lbnieid)uugen bc» lerteä ingcmö^ntidjer Sßeife. Sod) wirb folgenbes bier jufammengefafet.9(u§ B fei nur erwäbnt, ba| eä für ü eine meift untlare 3:i)l.ie gcbraudjt,bie me^r u al§ li 3U fein fc^cint. ferner begegnet f)icr bie bamal« nod) feltcne2l)pe ä f.d: Bätterlic^, ängftige ufto. — G '^at ftet§ für, funb f. für, fünb,fonft fte'^t für ü A entioeber u ober ü, u (f. L'e^artcn). ai ift nieift belBatjrt,für 11 meift 11, befonbcrg ju, f^un. S^Iie^tic^ für fl) A '^äufig ft)e. — D %atftetä ei, .jeigt Berein^clt 1) für jüngeres ei (f. ßcsarten), ferner meift Bff, B^.


248t*^'" Si'tmun flcprcbii^t iiin Ctiftftcii. 1521.ü ift iiid)t nur bcumljvt,fonbcru and) cingcfüljvt, luo es A iiidjt fjat, ,5. i\ inäüm. (Vüv nuv ftctjt nur. Sie 2. unb 3. ©g. *43rä. 3iiib. »uirft, loivt ift ftctöbuvd) toiivft, luüvt eifert. 5iu- |l) A ^at D ftctg fic. ^'gt. bcn auö bcrfclbcuSßerfftatt ftanmienbcn Svud B bev anbeten SveitLinigstagpvcbigt, oben ©. 238.D. @. »iidjiüalb. Dr. % ^JJictft^.(^uanöclium !t>Jtatt()ci ii.'Sa .3cfu» geboven tun» in 83ct(]lcem jubc' jc..£'§ !§cüt begangen iuir bvclu löbliche tx-oftlid)e fcft, in ioeldjenfid; bcr t)cn' jcfu§ eröffnet I^nt allen bencn 311 ainenifonberlidjcn troft, bie in mit ftavifcm glanBcn fuc^cn. ^imtcrftcn, ben fünigcn 311 Orient. .3ii bem anbern Sommibcm tauffer, al§ er in bem brct)f)igiften jnr bon im ge=tanfft inarb nnb ber f)ailig gaift unb bie öatterlid) ftimmjcügnuf] gab (St)rifto. 3ii ^cm brüten, all er fein gloriöffnet mit bem lTjiinber3aid;en bcu tocin» in bcr fjodj.jeit,barinn er l)at InoUen ceren ben edieren ftanb, tuiertol er t)e^ laiber bon feinenSicarien unb guabiundt)erren übel .^erriffen, berfd^mec^t unb berlüorffen iftal§ ain eEenber ftanb, ift urfad): Wa^i got auffgcfc^t ^at, ift berfd^met^t bonber lüclt, boc^ bon bem ain anbermal, nun bon bifem erfdjeinen tucüen luirain loenig fogen.3um anbern. 5)tagi, ba§ feinb bie regentcn in ^Irabia, bie lunftreidjen,loeld^e nac^ frci^ait ber erftgcBornen ünber lüuig unb pricftcr hiarben, Sifetucifen, eblcu dürften be§ lanbö, al« fl) ben ftern fa[)en, lamen fl) on bcrjug,füdjten ben l)crren icfnm, loann ba» linb jefuS mit nt(^ten erfunbcn loirtbon uns bann bnrd) ben ftern, bas ift burd) bie mec^tige glauf>l)afftigc an=i.TOüj. 24,17. l)angung ber lüortt be§ Ijailigen ßuangclii, loic bie fiünig burd) trefftigeglaubung ber prop'^ecel) S3alaam in gefüd)t l)onb, loann nit bie finbcn in,bie bcr fdjrifft alfo bol fcinb, ba§ fie bred;cn med;ten, alfo funbcn in bie22 0. Sanbc: 58otoom ^Jiumcri. 24. (14 BD)I 3)}at^ci on bem cljlfften C 2 loorb D .3 bte>) D tvöfttidöe C 4 eröffnet C6 länigen C 7 touffet D btt)fi9ften C 7/8 getäufft D 8 bctetrid^ C 9 jeugtnug 13Ijcuauug (' jcüatnüS I) bcn C bc D 11 Wollen C crcn \) feinem B feine ü 12 guabjunclficrtn D oljri C 14 bljfen lüoUen 16 lunftreic^cn C cbeln BBC BU 18gurftcn C fteren BC ftetnen 1) li) ^evnn B Ijcvn C 2.3 finb U niöcfjten BD


@in Sermon qt-pvcbigt am Cicrftcit. 1521. 249geidjvintgclcrtcu bcr ^uben nit finbcn, uncloo( }\) bie Iricifioguug 5Jlt(i)ee bcn sjü*- m-Gültigen fuiibcn fagcn: barumb gcf)Ln-t mccr bar^ü, fol totv in finbcn inücradjtcn orten, baä in un§ nuffcrftcc bcr ftcrn bc§ ßnangclii in aincmgläubigenf)crt;en.5 3"in britcn fjaben ft) bcm tjcvrn ol'Ü' aeopffci't bvcl) gaben, bavinn fl)kseügt ()aben ainn merfjtigcn glauben, haS^ fl) üevad}tct (jonb ben reichen,gcniaUigcn, f(^6n cvpn|ten fünig öevobeS uub bic gab gebvai^t ainem armen,cEenbcn, Deradjten tinblin, baä bod) tjd} faft iinbcr bcn brand) ber iüclt ift,loann man gibt ailain benen bic Oort)in gniig fjabcn unb fetbs veirf) unnb10 mcd;tig feinb; benen nimpt man baö brot auB bcm munb, bic nid}t5 tjonbbann \va-j fl) Don bcm blutigen fdjlnaife erfvatjcn, barinn toir ha-i cuangclinmlaibcr ballen, ba§ un^ nit gcbotten ift, 'aincm Ijcgf litten, ber ba {)at, bcm5)Mitf). 35,2».tüirt gegeben'.^unt bicrbtcn, barauß Inir lernen, foUcn wir 6t)riftum ecven mitt beni.i Aiünigcn, fo micffen tt)ir füvgon mit befrf}loffnen äugen, aUc5 ttias bo Ijübfd^ift, fd^eint unb gleiffet in bcr locitcn inelt, unb atlain t^ün, tüa-i ba Derac^t»oivt bon bcn groBfd^einenben gleiffnern, unb un-3 in benen tuercfen faft üben,bic ba nid)t'5 fdjeincn bor ber toclt, fonber aUain bor bcm angcfidjt goteö,bann luenn toir uni5 alfo übten, fo tonrben Inir jartag, Digiti, brüberfdjafften,2u attar, foftli(^e mcBgeiuenbcr, ba man f^ilt anl)cndEt, ba§ man Inil gefcl)cnluerbcn, ^km tempcl, capel, monftrankn, fanen, orgcl (be§ ba al§ borf)iujiibil ift) minber aufrichten, ftifftcn unb banlncn: tuann bife menfi^lic^e et=badjtcn totxd laiber l)e| gar faft in bcr toelt ftf^eincn für gan| l)übf^, barumblüit e-3 auä) tjebcrman angreiffen, eä fei) not ober nit, unangefe^en ba» Gfiriftuö25 fpridjt l'uce am rbj. '2Ba-3 ba l)oc^ ift bor ben menfc^en, ba-3 ift ain grctol üur. 1«, i.'..ober bcrlücrffung Dor gof, n3a§ aber got geboten l)at, al-S bie armen, ellcnben,lauten, francfcn, Ijungcrigcn, troftlofcn mcnfd)cn fpcifen, troften unb inent)ilfflid)e t)anbtraid)ung tl)nn, ai-i got fprid)t bnrd) Gfaiam am loii). '--Bridj^fi. i?,T.bcn Ijuugerigen bein brof 3C. ba teil nicmant-i an, toarumb ? eä fc^einet nit30 l)übfd; Dor ber bofen hjctt, barumb glcißt-J nitt, fo gilt eä nit: toielool, liebergfeU, id) l)ic nit gar bcrnid}ten »iE altar, tclc^ unb tcmpel jc. 5Iber ba-i0/6 0. SRonbe: ber grofe gcloub (gtaub D) bcr (bcrr C.l fünig {funig C) 12 a. 9ianbe:Tlaü. 25 15 IG a. iRonbc: Silcrci Wol wie ß^riftuä gcfunbcn mit Werben 18—23 q. Sianbc:außwenbige jc^eincnbc Wcrcf machen (mafjen AC) Bn-ä nitt fetig 25—27 a. SJanbe: Succ. IGSDlcrdE gottc0 Wcrd Mtwirfft man l)efe XÜV 28 a. 3ionbe: (S\a. 58 ABC 29 a. 9!onbc;Slugreb ABCC B 3Ü briten B1 fc^rifftgetcrten BCI) 2 finnigen 3 orten ftere C 5l^erren 1) G Berad^t t' 7 crBu^ten I) funig C S 6ru(i§ D 10 fcinb, unbbenen C ftanb 1) 15 .Sunigen C muffen C muffen 1) furgon C ^utfd^ C16 gicljfit U wietenbe C bo BCI) 17 gteiffenorn c gtt)Bncrn I) utcu C 19 Wütben 1)20 töftlii^e BD foftlicf) C meßgewenbct B mcfägcwänber IJ an fjandt C 23 Wcrtt Cf^^nen D ftubfc^ C 27 trofttofen C 29 ftf)c»)nt 1) 30 ^ubfd^ C glljBt c§ ü31 gcfcU BU


250 (^tn Sermon (icprcbigt nm Cl'cvftctt. 1521.iüolt id), bn§ töir ipvciUucr nit lieber t)etten bniin bcv eblcu teieii, unb bn»iiinn l)tl ftcifftgev aiifjridjtet btc Ivnä bc§ fiiimmeu Üiiiifly 6f)rtfti bann beä!iie(f)tc! ober eEeiibcn boten gefcdcfft, bev ba mit bit ober menge feiner erbidjtenfdjeincnben Inercfen (barinn er nur fein tuc^en fpei^t)' gar nnc^ unbergcbrndtunb Oerbtenbt f)at bic gotlidjen Jöirbigen gebot G^rifti, fo bod^ er JJtott. 0.•D(ntti)r.,23f. luiH, bQ§ man Uor t{)iin foE, loa§ er Jnil, fo er fpric^t 'toenn bu ettuaäI)etteft Iniber bein brüber, fo la§ bn§ opffer ligcn, unb gee I)in unb berfunbid) bor mit im, unb barnac^ fo opfer bein gab'. 5}ierd, 6r fprid)t 'beingob\ nit 'ba§ bu erfd}unben fjaft bon bcn armen, unb hntt mir barnad) aintcmpel, ain feft ober ain iarmardt auffrid)ten, nain ii^ f)a§ bie felbigcn u


©in Sermon geprcbigt am CI)ctftcn. 1521. 251als ^Paulus fdjreibt, lüt ba5 fl) faul ftaiibctiiuniJf)cirn' ober gaffciitvetcv i tsm. o, uhjurbcn, fonbcr ha§ fl) got bcn f)Ci:vcn für um alle tvcülti^ battcn. Sicbcv, i i.m. im.loaä l)ulff bic^ ain gulbine moitftvatilicn gc&cn oiiff bcn altar, uiib barncbciiloficn in l)uiigev, angft unb not Icljbcn iinb fterben ain l)au§ tioljiubci-?b lüirt iiit got fagcn, tute bcr propl)ct ©iaia-ä am .j. fagt 'h)a§ fol nttr bic öilcoci. i, n.cülncr opffcr, lucr t)at bai Donit cüd; crfobcrct, id} it)iä cült)cr feft nhnmcrIctbcn, id) Iriü meine angen üon eüd) »ocnben, l'o ir cülücr gebet merct, l)övetauf übel 3Ü t^ün, lernent icd^t unb tuol tljün, fudjent ba-3 gevid)t, fummenjü Ijilff ben nnbevgebrucftcn, ridjten Inol bem Inaifen, befd)iiraen bie tnittoe' 3C.ui 2)a§ fcinb bie \vaä, bic bcr fievr üon um luil l)aLicn, aber ']o lüir fl^ lier=toerffcu, fpric^t er 311 un-3 'id) erfennc cüc^ nit'. äBarumb ? 'ir bapt na(i)a'iatt().2s,i2.eülnerm toEcn fopff, aigcn IniUen unb erbadjten Inercfcn gelebt, ir l)abt mid),ain brunnen bcv Icbenbigcn ttiaifcrc' öcrlaffcn unb t^abt cüc^ fclbS graben ,5er=riffcn (iiftcrncn k. ba§ ift gctnirdt unb tl)on, bas id) md) nit geboten t)ab, 3cicm. ;, 131:1 unb Dcradjtct ba-5 id} eüc^ fo treulich unb fo offt geboten Ijab, ba^ ir bcn 3iiiuti).2s,4.i.minften auß ben meinen nodj geraten noc^ gel)olfen £)abt ; Ina-S fümmcrt mii^ciirter groffer tempel, altar unb glodcu, Umv luft l)ab id) in eülnerm ftainunb l)ol^? ift nit bcr Ijimel mein ftul unb baS erbtrid) ain fdjcmcl nu'iner iy^;.";;' 49,füfe, lüorumb Ijabt ir nit bie Icbenbige tempel, bie OcrtaBne tnaifen crncrt20 unb auffgcridjt? gect t)tn ir Ijoffcrtigcn gleiffner, ir i)abt ben Ion Oon bcrlüclt eingenommen in cüloern gleiffenbcn loerden, ir tjabt cüd) laffcn Digitiplerren, fclmefe fingen, bas Ijabt ir ertaufft, al§ fei) id) ain framer unb aiubcrfauffcr meinS l)imelrcid^§, ba§ id) umb fünft gib bencn, bie in mic^ glauben,unb ir jüüerfic^t altain in mii^ fetien unb tl)ünb Uia§ ic^ fl) tjaiß: hiann25 'barm^crligtait loill id) unb nit ha-j opffer', ir l)abt mir nit trautoet, l)abtbcrtoorffen bricff unb figel jü bem einigen leben, eüd) gegeben in bem l)ailigcuSauff unb l)abt anber abla^, butterbrieff üon bem Sapft ertra|t, bae^ id)cüc^ gar nit befoll)en i)ab, unb bcn rcd)ten g6tlid)cn ablaßbricff mit meinen2 a. DJanbc: 1. Sit. 2. ö 0. Sianbc: ßfa. i.\V >• a. Sianbc: .fiicrc.U a. SJanbe: TOatt.19—21 0. SJanbc: ßfa.Sr[.1,11'.li. AC tscrcm. 6, 20.ffliatlö. 25,12.2'>. 1:J;14 0. 3Ionbc: Igiext. 2. GJot »crac^t 1.5 0. 3Janbc: 5Dlat. 2.5. scvcm. 2,13.6(5. 9lctu. 7. tcmfct iauiucn. 27 0. Monbe: oHoprieff 2S 0. SRanbc: Sei. 6G. 1.SIVü. 7, 4'.l.2cr tcc^t oHafi maü (5 fjui. D) j 18 a'(iutl|.6,i5;is,35.1 iundfljerven BCD 2 toütbcn D junbcv 1) bcttcnu BCD 3 fjiitff BD giilbinc O(">: unb §ietc. 1;. fagt BD gefox-bcrct B gcfobetet C gcfotbcvt D loi( auc^ euloet C5 am 1uM C tommen D 9 ben D lu D UntcnD7 mctent BCD ftoxent BCD S finb12 culDcrn C 13 Jronnen C 14 gcWürdEt D \ü !umcrt C 17 cutucrn BCD18 crbttcicö D 21 ciilomn B »igit BC oigitg D 22 Uamn BC 23 meines B^(immetv^c^ä D 27 Ijafi C bc§ i(^ D') 2;»e faul ftaubcn juucf [)crrn erinnern jetjr an bns niirnbcrgiicije, 3. 93. bei .gian-:- Sad]ibegegnenbe ^ilbj. .stiultaul (Sd)meIIer MI, 733; 8ejcr II, 1263), baä rto^t richtig ais "unbetteglid),faut loic eine .stud', b. i. "ein 5}fofien, eine Sonic' crtlärt töirb. 6s toärc alfo Dictteit^t eine i'cr:berbniä nul ftubfaul juncfljerrn nnanne^men ober ftaubenjuncfl)errn mii§tc bnrd) Um=beutnng ober SBerjeljcn für fiubenjuntljerrn fteljen unb bieicm SBortc etltm bie Sebeutiing"oornetjmcr et(cnftct)er" eignen. ?tn "Staube' anäufnüpfen, fel)e id) feine rcdjte aJioglidjteit. -]^. 5p.


252(-^iii Si'tinoit flcpvi'bigt nm Clietfton. 1521.hjunbcn, tob unb mavtcv Iicftetigct, bau ift bcrgcbunci uiib iind)(niiiiiig bcriicticnuiciifcficn ntiffcttjat, bcn {)abt ir tut tocllcn nnncmcii, bnntmb fcinb irbetrogen in bcni fc^cin unb hjcibcn clüigftic^ bciliiorficn fein'.^nm fed)feten lernen h)ir, ba» nod) tjcüt bct) tag 6f)rtftu§ rciti^ ift inben Ocradjten Hainen bingcn , unnbgav nidjtS crfunbcn loirt in groffcmfdjcincnbcn bracht, iBonn aU bie Äünig ba§ Ijoficitig preng unb glori bcö.^üngi§ ,§crobi§ unb bev ^jrieftct unb gteifencr ftard fürgiengen unb ^Qim=flickten ba§ bcradjt tinblin jcfum bei) ber atmen muter -BJaria, barinn flj fid)gar ni(^t§ ergcrten bon bem ftaE unb armüt, fonbcr in anbeten alä ain got,alfo joigt un§ 6I)riftu§ oin d)riftlid) leben für in armüt, bred)lid)ait , bcr= mfolgung, tooinen, fingen unb in bem crcü|, aufferf)alb bcr rec^t glaub mit2. iiui.4, II.nickten gelcvnet unb crfüd)t toirt, alfo fprid)t ^^ouluS 'tt)ir merben alle tagffliattfi.io,ic. gctbbtet tJomi Gljrifto tuegen, ^Jlatf^ei am .j. alfo fc^icfet Pliriftuä fein liebjunger al§ bie fc^aften miten unber bie Inolff, alfo mü§ (S^viftu§ mitten nnbev*i. HO, 2. fein fcinbcn Ijcrfc^en, tnic Saüib fprid)t p^. cir. 9lber bie ,5toel)fel^afftigeni''t)oc^nuitigcn djriften itieücn ba§ gar ni(^ts glauben, mainent, hait c^riftlid)tücfen fei) in groffer rült, luft, eer unb fd)ctn, als in bem pvcnd, fc^mutf unbjicrung, blatten, lalJpcn unb fronen be§ Sabft§, bifc^off, pfaffen unb münd)^barumb finben flj (5!^riftum nimmermeer, bie gro^ aufjUienbig fdjeineub larOabetreügt«, ttne bie Mnig in nit in ber ftol^en priefterltd;cn ftat .Sjierufalcm -"bei) bem brndjt §crobi§ unb bcr pt)arifcer funben, fonber bei) ainem ber=fd)med)ten fbldlin ^JJkria unb jofepl} unb f)irtcn, efclin unb oc^^lin, ba toiUß^riftuu gcfunben fein, ba man minft umb tnenet.^um fibenbcn follcn luir aber mcrcfen bcn groffcn glauben bcr iiünig,baö fl) jefum in bem opffer bemutigflid) angebetet l)abcn alä oin fünig attet s'*bing, got unb fterblii^cn menfd)en. '^m golb l)aben fl) befcnnet bie fünigflid)nuiicftat (bnvumb nod) bie fünig gulbin fron tragen) aiä toolten fl) fprec^cn'loir bringen btr golb, nit baä Itir bid) reid) marf)cn, tonnn tiorl)tn golb,filbcr unb oUcä luoä in bcr Irelt ift, ha§ ift bein, aber Inir befennen bid)barburd) ain me(^tigen fünig aller bing\ Sllfo opffern luir 6f)rifto baä rot s»golb, Irtcnn ic^ in befcnn al§ mein fünig unb l)errcn. D ba» ift ain ftardfcrglaub, iraun foH id) in mein fünig erfennen, fo müf3 ba§ reid) mcin§ ItiltcnSunbergon unb gar nid^ts in mir regieren , fonnber iä) müfe atlain 6!^riftum2. (501-.4, n. 12 Q. Uanit: l. 6o. 4. AC 24 a. SJanbe: Ser ftavcE qlau'b ABD 26—28 a. SRanbe:3'" ^"" ^"^^ °'""'fto''^""'S 'teltniic (fcefcnnen D) 29,30 o. Manbe; SPial. 49. ^ggci 2 ca. ABC^"b's'30—33 0. 9Janbc: 3Uio opferen Wir c^rifto ba§ golb ABCI Beftctigt D BorgcBimg C 2 migt^at D motten BU Wollen C 4 x'ijä) D 6 |)rang D7 ftünigg BD Äunig? C .^lerobeS BC 8 Borac^t C 9 ni^tg C 10 Sred^ti^lait BD 1 1 gc=lauBD]•-' »nbetjui^t D 13 getobt D f^idft D liebe D 14 ictjaflenn C fc^äfflin Dwolfl C 15 yweifel^efftigcn BC 16 l^oc^mutigen C Wollen bj nit D 17 i»;D rii Dfe^^n D ISmunc^C 19 finbent BCD 20 Betrcügt e§ D 2 1 p^arifeier C 22 ejctteinBnnb öc^lein C 25 tuntg C 26 firtent D lunigtlic^ C 27 tunig C gülbin DWollen D 30 Innig C opfferen C 31 Innig C ^crrn D 32 tunig C 83 funber D


(?iii Sermon geprebigt am Cberftcn. 1521. 253in mir f)ci-f(^cn lofieii, rtic c§ im gefeit, alfo fpvad) Snöib 'o i}ax, e§ fol bivw- ss.gefoUen, hau bii mid; evloicft', W]o ber auüeliig 'l)cn-, toitt bii, fo magft bii wattn. ^ 2.mic^ rainigen': olfo gor mn§ mein IniU nid)tä fein in mir, bann 6()riftu§ift nit fommen, ba§ er trolt leben nac^ feinem lüiEen, fonber be§ öaters.'lüiUen Uolbringen, barumb anf crtritfj fain geferlid)er bofer bing ift, bannnad) feinem totüen unb gut gebunden leben, >oann ba ift bie prinnig l)ell,loa ba ift ber aigen mill; alfo ift e» nit gnug fagen 'ic^ glaub (iljriftum baäer mein fünig fei)', iä) muß ba-S mit ber tl)at belneifen, ba» id; in für ain!üuig ijab, ba» id) gebultigtlid) leib, ba» er mit mir umbgang, nun mie e>31" in gut bundet, e» fei) mit lieb ober laib, fieß ober faur, luie er e§ mo^t,fo gefett e§ mir luol, er Ijalü mid), fd)lat)c mid}, prcnu mid), Ocrberb mid),ift im aütoeg rec^t; alfo opfferen mir ha^i golb, fo mir unö nit regieren,fonber galten an» in 6t)rifti regiment, toie i^anlus fagt 'ba» fciub bie f'inbcr atom. s, u.gottc», bie ba gebogen toerbcn bon bem gaift goteo'. Sarumb feinb ba» lauter' glei§ner unb t)eüd)ler, bie ba nit mellcn bivi creii^ 6l)rtftt tragen, lüollcn nittbcrüolget, Derad)tet Itcrben, murmeln unb prumlcn barloibcr, molten gernruft) l)aben miber bie natur bc» eüenben jamertal», alfo tiuillen ft) nit, hci56f)riftu» fein l)errfd)afft in in praud), barumb nemen fl) biebifd) 6t)rifto ba»golb, ba» fl) im aufopffern folten.2113i"rt achten l)abcn fi) in bem mel)racf) betent g6tli(^c eer, toelc^e mir imfeien opffern, fo lüir bcfenncn, allco ba» mir l)aben, ba» t)aben hjir Pon imlautevlii^ umbfunft, on allen unfern oerbienft, barumb foEen mir c» im loiber3Üfd)reiben al» bem red)ten grunbberrn, unb glorieren un» gar nic^t» in bengenommen gittern, fonber fud)en atlain fein eer barinn, unnb menn er e» litiber" Pon un» nimpt al» fein aigen gut, fel)en mir lool ,5iifriben, unb in mit bemcMoi. 1, lm.frummen 3ob gebencbet)cn, unnb aEcs unfer ungtüd, gefertidjait unb fd)abenfei) mir let)ben, al» mann eö 6l)riftu» felb» auff gelegt t|et, al» uns bannloarlid) niemant» nichts fdjabcn tan, bann 6()riftu» moE c» t)aben. 2)arumbin aEen angftcn unb nötten fud)en mir fain anbern got nod) t)ilff Pon öejen30 ober teufet, bann aEain begeren mir erloft mcrben bon (ä^rifto, toic unb toannc§ im gefeit, trir fe|en im auc^ fein mafj ober jil, al» Q^iaS t^on ^at, suMtfis.iuf.1 0. Sanbe: Sßfal. 38 2 a. 9ianbe: 2)latt. 8 ca. 3—7 a. Oiatibc; Unfer toitt mug miittt' s, 2.nitt in unn§ i)ix]i)tn. 3o. 1;. Sligncr mit ift bie f)eU. Scut. 12. 12 a. 3ianbe: ßonctuf. .i.oiioi.'ii.'s.13 — lü a. Sanbe: Som. 8. 3)}oti). r. »nb j6j. Su. j. S)lar. »iij. 20—22 0. fflonbc: bann opfern Wntt'li.io.k; ic,24.ftir d^rifto me^rac^ 1. Kot. 4. 2.3 a. Stanbe: ©ebutt 3o6 1 vSob 1 fc^tt B) 31 a. Manbc: i.iäc)v'.4,7. .^iot'i.'ai.'Subit 5. AC Subit 8. 13Ü 3iiö>tiis, lof.4 loolt C funbcr D ö crbtrcic^ I) il bo (_' 7 mo (' 8 tunig ('9 tunig C 10 buncft O fufe C 11 tiawt B ^omoc D ftjtac^ BCO 12 opffern CU13 funbet D finb I) 14 gotä IJ bo (' 15 gtcügner 1) bo (-'möüen (1) BD looUen CWollen (2) BC 10 »cruotgt ober »erachtet 1) reolten iJ 19 auf opfferen B 20 „bent"fct)lt (' Weljrauc^ U 21 fein B fcinb iJ f)af)cn (1) 22 önfetcn BD folten l'.CDA23 griinbtf)crren (' griinbl)crren D nlovicvn lu; 2i; fvömen BD unglutf (^ geferlidjtait BD27 feljcn mir ll)ben D fellift (' 2smol(' 29 BD ()iilff l)ii(ff(' 30 ertofet Bf


:254 'Jin Sctinoii gcptcbi^t am Dbctftcti. l.')21.Suöitiia.iof. bariimb er iitib ^\]xatl gar maifterlic^ gcftrafft Inmbcn öon Siibitt), bnS fl)got am jtl faijti'n bcftimptcr tag, \vddß mccr bcn jorn gottc» crlnccfct bannbic barmfjcrljigfait. S)orumB gctjort C3 aüain 6'^riftü ,yi, ba§ er iinns Ijdff,toann e§ in gut biincEt, unb bann opfern ttiir ba-j ebcl 3lra6ifd) loctjrad)6t)rifto, fo lüir in nottcn niemanbö fliegen nod; bcgcrcn 3u atncm troft bonn6t)riftum. 2)ic ba aber anber f)ilfi fflc{)cn üon jonbercr, bic opffcrn C^ljriftoben ftintfenbcn fdjlncbet, barinn jl) ßl)riftu§ al§ bie, bic in Dcrad^tcn, Unrtelüigftid) ^^renncn, baä jl) im mit traninet nnb glanbt ^onb.3um ncinbtcn ^aben fl) in bem ÜJiljrrcn befennt ainen fterb(id;cn men=fd)cn, loann mit mljrrcn (ber ain [tardcr iiencr geiafft ift au§ ben bomeu "'in 3lrabia fücffenb Inic ain gummi) ^aben ft) ber gclualtigcn corpcr mit ge=fatbt, and) baS fl) nit berlucfcn, alß bann ojjffern toir mljrrcn, fo lt)ir !ref=tittid; glauben, bay ßriftuä burd) feinen tob in feinem fterbüd^cn leib ()atübcrUniubcn unfern tob, fünb, teüfcl nnb [)ell, ha^j ift ber i}oä)\t glaub, bQ§lüir l)c nit baxab jloeljfcln, ch fet) im alfo, o ba ligt Oil mac^t an, ba§ id) i''on 3tocifel gelaub, baä bie l)ell, tob k. Ocrfi^lunben fei) buri^ 6f)riftum, ba=burd) ic^ nod) tob noc^ tcüfel fürd)t, nnb iibt mid) alfo mein leben lang mitbandfagung, ba§ e§ mir nit grcülid) loerb in bem bittern tob, tnann toeld)erbie nil)rren be§ leljbenS Gfjrifti in feinem leib unb feel trcgt, ber tan nnbmag nit unbergcen: ber glaub in (?l)rifto unb haä crcülj nuff bem rndcn, 2"ba§ im fein faulen gailen ?lbom bemmct, laffen bcnfelben fünber nitt crligcn,fonnber erl)altcn in; alfo ain frefftig bing ift e§ nmb ain glitten Heftenmaxc.9. M. glauben, lDetd)cm aüe bing müglid) feinb, 'OJJarci. iy. S)a mieffen mir eruftfürtoenbcn, haä toir mit ßl)rifto l'ou tag ,51: tag in ber begirlid^iit fterbennnb alfo ben alten menfdjcn au^ unä 3iet)en, fo lüir bod) in bem eblen tauff 2;.mit 6()rifto begraben fel)cn nnb alfo geftorbcn nad; bem alten '^Ibam. S)arnmbfoE in un§ aufferfteen 6l)riftu§, ber fol aHain in unfern glibern al§ in bemtempel bes l)ailigen gaift leben. "Sias aber ba^ gefd)cf)c, teret Oil fd)rct)en,fcüfftjen, lüaincn, beten, Hagen nnb min^lcn jü 6l)rifto, ba-i er un§ t)elff bennmiitlüiEigcn, l)amelftetigen ' fc^elnien nuber bie fporcn f äffen, ba^ er nit 30$i. 77, 3.mu. 1, 20. 7 0. ÜJanbe: $fal. 20. (76. BCD) 19 0. 8ionbc: 5p^i(i. I. 20-28 o. Manbe:C£or.2,l2;3,3. 1 6ot. 4 (2 6or. i. BD 2 6oT. 5. C) ßol 1 J 3 (Kolo. 2 et 3. BD Kolo. 2. 3. C) gf^f- 4.ffipll. 4, 24.Gol. 3, 9f. gol. 3. SRom. 7. 28 0. Oianbe: 6or. 3 i li. ABD 2 (Eot. 3. li C 30/8, 1 a. SanbcSRöm. 7, ii.i.(Sov.3,iC;6,i9. 2 Sor. 6. SRom. 6 (ß fc:^U C)2. l£or. 6, IG.3füm. c, 4. 2 tag CD lDcW)c§ BC extotdt D 3 gc^ott C 4 mct)toud^ DG plf B Iiülff C liülff ü opffcren B 8 ^anb C 9 ncünbtcn BD ncimbten C10 loman C 6aumcn D 11 gnjaUtgce C 13 ft)itcm D 14 utetWunbcn C fitnb C^oc^ft C 1.5 DaraB C sWe^ftcu D IC gtaiib D tüfcl tibxä)t D fuvc^tt C17iiBe C mt)n D IS gtuücö C 2l funbcv C 23 muffen C müfjcn D 24 fur=Wenbenn C 2.5 bc (2) A ben BD bem C 28 geiftä D {crct] gebort D 30 mitt=midieren C ^omerftetigen BCD') fjnmcvftetifi BCD ift tt)Dl)[ nur *Jii'benfcirm Bon t)nme[ftctig, bicfe-3 bic iitfpviing=lid)c Jlovm. ®n§ nimmt niiri) (fl)vi«mann an, bcv .3ti'fd)i". f.bcntjcljc *l>l)il. 27, .57 otjnc .ßcniitui>5


'(Jin Sermon gfpvcbigt am Cl'cvftcii. lö'21. 255]ÜQ,a\i lucrb, bic cblcn fcet in bac' fot 'jUlDcvffeii. 5ccf}t, Ikbm finber, alfoift uun|er tauff nid)t-i anbevö baim ain bcgcbniiß bc-5 ftinc!eiibcu '^tbam-ii iiiibain cmifigc f)atliing bi% in unicv grnb bcr fvancEcn ücvlünnbtcn fccl, bnvd)'Jlbnmo fat gclvcncft; alfo t^iit bcr tauff ni^ts anbev-ä, bann ha% man annu-j l)mmei;5u müfj flicfcn unb t)ai(cn, als an aincm öanfcEiflcn l)au§. 5h:nl)a6t ir, luic >uir muffen opffem golb, tt)cl)rai^ unb mt)rvcn, fünft !an unbmag unä nit getjolffeu tocrbcn.3um 3el)enbcn, bic anbev evfc^cinung ift in bcr tauff ung ß^rifti, baviuntüix brcto bing mcrcfcn, 311 bem crftcn bcn f)imcl geöffnet, ba (5t]viftuy gc=taufft toarb, ,511 bem anberu ben t)ailigen gaift, ,511 bem brittcn ain fc^ontvoftlid) loort bcr Dattcrlicfjen ftimm 'ba-i ift mein lieber fun\ Savinn 3ii=S''i!'}r""'' '"merrfcn ift, ba» bcr tauf 6l)rifti nicfjtö anberä ift, bann ba» er all uuferfünb an in genommen l)at unb bic obgejalt, unb ba-j er mit feincC' ^ailigcnIcl)b-j bcrierung rainiget alte loaffer, haä »oclc^cr getaufft lourb in fcl)nemnamen, bet)enb fotten im bic l)imcl geöffnet toerbcn, alfo ift 6f)riftu§ getaufft,nit ba§ er c-j l)ab getürfft , Inann er ift on fünb unb macfel getoefen, fonbcrba» er tf)ct lüic ain gutiger arliet, ber ba üor bem fvancfcn trincft ben bitternfl)rop, ba» in barnacl) bcr fieifj bcfter frcilic^cr trincE on aüe» fc^eüt)cn, alfoijabm luir in bem tauff gebruncfen einige tobtung nnnb auf3lcfd)ung be» '2lbam»,ba§ ift bü» crcütj, ba» un» ßtjriftu» auflegt, er tnil aucl;, ba» mir ba» nitOon un§ iDcrffcn, fonbcr alle tag tragen, fo balb Unr nun getaufft locrben.ajjiuti). 3, 17.n-i:] a. 9ianbc: Matt. 3. 33iav. 1. iiicc. 2. (,5. BD) 3oan. -i. Ic n. Slanbc: (Sja. :,ö.^sIk.Wi]^'1',ßin. 53. BCD Soft. 32.3C1. 53, G.1 £6t C Sc^ct C 2 nüt D onbc§ C Segrctiüig D 4 nüt D ö „jü"onb fjaifcn A 1) muffen (; Wc>)raucö D mivrn 15 9 btel) CD geöffnettrofttic^ (;D »attevtit^cn C 12 „bann" fef)ü C 13 funb W U 6cvuviingCDfc^tt D11gctouffet C miirb U Itj geborfft C 17(-'gütiger avljt BD orlj C IS btftcr„froiii^cr" fet)lt D 19 oußlciic^ung D 21 funbcr Dbcr Scäart non A. iinfcr SUort einer ©rtoiigiing nnterjog, nncf)bem JHaibcr cbenbn 20,50 bicgvage feiner ^ertiuifl anfgcworteii l)atte. Sie iBebeutimg bcä äßortcc- an nnferer Stelle ift.^tticifelloa 'nid)t üon ber Stelle \ü bringen, ftorrig' ügl. bef. 'unbcr bie fporen faffen' nnb nitber ät)nlid)en Stelle ber onberen Sreifbnig-Magprebigt (oben S. 243, 4) 'bnc- er gnng'. ä'onbem älteren hamelstctic = 'abfc^üffig, jertlüftet', ba-j Sejer I nus Cttotar-j öfterr. Üieimc^ronif(Scemüller 32819) unb ia^ offenbar 3lbleitung öon hamelstat ift, fbnnen Inir jn biefer 58e=beutung faum gelangen. 9M^er fdjcint ju liegen 'burc^ feine f)emclftettig büc£' bei §an'3 Sad)§(Sdjmeller -11,793.798). Offenbar ift ba^ äBort eine 3uif- i"'' i"i'i 1'^)"" i"^*»- belegten 9lbj.stftec = 'auf ber SteHc (stat) be^arrenb, nid)t bon ber Stelle jn bringen' (Serer II, 1184),iDofiir l)eutc mcift 'flätlifcf)' gcfag' li'i>:i'- -Iber ben erfteii tfeftaiibtlicil ber 3"ii-fi"'" ""i"lDot)l nic^t mit (Sljric'raann aU liamd = Slbgrunb 8ercr I, 1102) unb aU S3ebeutiing bev3uff. 'ftiifeig öor einem iJlbgrunb' anfeljen, fonbcrit man wirb ju bem näljer liegenben äBortehamel = .^ammcl greifen bürfen, luie fd)on Si^meller uermiitt)ete. Sie Söebeutung loare alfo'mic ein §ammel nid)t bon ber Stelle toeidjeub, tuic ein .Rammet fföirig'. Sa fei nod) benierft,bafj nad) bem Sri)Uieiv Sbiot. 2, 1209 .giaminel nnrf) ein 'unbänbigei, ftörrigeS lJiäbd)eti'be,5eid)net. 'iv '^k


'25C 6'" Sermon geprcbigt ntn Cbctftcii. 1Ö21.oolgcn unentUc^e gutter, nemli(| toie ß^rifto bic [)itncl geöffnet toaicn, olfoQiid} iiii-j. %ä) chJtger got, lüollen \mt mit beo gioffcn iamcts achten, baoha nov l)cberman bic rQcf)en ber [jcüen offen tüofcn, i)c| bnri^ (5t)riftuni 6e=fdjtoffcn imb bcr t)inicl geöffnet biencnS bie ha glnu6en in feinen namen,toann fl) fjonb geloalt, bas fl) finber gottcä feinb, barumö glauben fi), hac^inen bnrd} ben tanff bes l^imctS leic^ jugelaffen Joirt, on alte luercE unb Der=bienft, fonber aufj lauter genab, Ittie ^^autu§ fagt 'bie giitigtait bc5 ^ait=mai^evS unfei» gote§ ift erfc^inen nit auß unfein tüerrfen, fonbev auß feinerbarmfjcr^igfait l)at er un§ fetig geniacfjt burc^ bie luefc^unge ber hiibergcburtunb erneülnerung bcu t)eiligcn gaifte§, ben er in uno überftiffig goffcn ^atburc^ ^cfum djriftum, ba§ ttiir umbfunft gered)tfertigct med}ten toerben erbenmit Gtjrifto' .'c. -Jttfo ftiic ft) ba§ Oergebcn» f)aben , bienen fl) auc^ umbfunftallen menfdjen, toie 6firiftu§ umbfunft un§ bienet. Ja» ift tüiber bic, bieba Dit gelt» in bie Pfaffen unb mündj ftoffen umb jartag unb Digiti, unbba§ man fl) au^rieff an ber canlicl, toie man ain tocin au§f c^ret)ct , biefünben, ba§ fl) iren aigen nu^ furf;en unb tootlen, baä man inn tiit plerenunb tjcinen- barumb fot, fo fl) bod) fottcn glauben, ba§ in 6t)riftu5 umb=fünft ba§ ^imelrcid) t)at Dcrbicnt: alfo foltcn fl) and) umbfunft, on gebingt'ben ormen, c§ fei) pricfter ober nit, ir jeittic^c i)ab mittaiten, luetc^e armenbann and) fd)utbig feinb umbfunft für bie ,5Ü6itcn, ba§ toir alfo aü ainanbert)clffcn lauter umbfunft, toic 6[)riftu-3 fprid)t 5Jlot. %. '3^ ^Q^t es umbfunftgenommen, alfo folt ir e§ aud) umbfunft toibcr geben". Sa lügen bic pf äffenunb iöifd)off auf, lna-3 fl) un» (aien umbfunft geben, :^inloibcrumb lugen auffbic lat)en, tvaa fl) ben armen prieftern umbfunft geben, ad) got lernen eüc^fclb§ crtennen unb bitten got, has loir ain mal ba-5 ßuongcti für bie augcnSit. 3. 4.7 a. gianbe: 2tb 2itum 3. (Spfie. ö. 14 1.5 o. Sonbe: ©dt in bic pioffcn ftctcn'1G;i7 a. Sianbe: criftuä i)ai »n§ Btnb fünft ba§ f|imcltei^ ocvbienct1 geöffnet U 2 wotten f 3 »oven CD 3 4 ficftoffcn C 4 geöffnet Cbcnen CD 5 ^onb D got§ D finb D G r»)^ D 7 »orbienft C 7 gnnab CS funbev D 9 rcefdöinig BCD 10 geiftS D oietfliffig C übetpffig D 11 %extä)l=fertigt 1) möchten BD muteten C erben toerbcn D 13 bient ü 14 munc^ C „umi"fcl)lt 1) 15 Quferüff D au6fd|reif|et C ougfc^re^t D IG moUcn C 17 unb »einenbniumb C unb Reuten borum D 18 ungcbingt D 19 ätitUd^e D 20 finb D 21 tutcr D') 9itd)t 2:tudfe'f)Iet, fonbern eine inunbattlic^c, bcfonbcr« alemonnifc^e gfotui. 5Bg(.äßcinl)olb, m^b. &xam. "-


••(Sin Sermon gcpicbigt nm Cierften. 1521. 257nemmctt, baS toix ha§ felBig galten iinnb nun au§ bcnt ^aütgen ©uangclioain ratfd)(ag mai^en, öorau^ toann c§ toibcv ben alten fi^clmen ift. C goterbarme bid) über unS blinbfürer, toie f}aten ioir )o gar öergcffen ber grojicngcnab be-ä f)ailigen taufi-J, in tueldjcni bii iinn§ aui^ ben fälligen gatft gebenJ}ait, ber unä fot regieren naä) beinern gptlidjen gefallen. O merc!, lieberfnn, ha§ bu l)c bel)[cl)b mit fcrgcfici't ber Ijpcfjften brübcrfd)afit beä tauff-S, fobii fd)on au^ blobigtait fieteft in bte fünb, gebenct balb an ha§ gelübt nnbglauben be^ taufe?, fo Inirftu erljaltcn, laß bid) bte affenprebiger nit üerfuren,bie bir ain anbern toeg für tueCcn malen, ain anbrc tafel ber penitenl?, fow inir bod; nur ain fc^if t)aben, bie ardja 5{oe, ba-3 ift ben tauf, ber ain anfangift ber penitcnb, mißfallen über fid) felby unb fein fünbtlic^ (eben, unb er=neütocrung aine? neüloen leben in Gtjrifto , barinn bu got Ijmmer loben unbbanden folt; unb aEeS baS bu t^üft, bas raic^ ju ber eer gotc§ unb f)ilffbeine-3 na^ften, barnmb bu im gutig folt fein, toie ber ^ailig gaift in1^' ainer geftalt ber tauben erfc^inen ift Cs[)nfto, Inclrfier üogel on galten ift,alfo bie ba ^abcn bie trafft bc-3 tauffö, foKcn on bitterfait fein gegen irenfeinbcn.3um ailfften, 5ri§ bann fo toirt bie üatterlid) ftimm get)6ret, bie bafprit^t gegen bem, ber ba glaubt, ba» er in bem tauff l)ab erlangt umbfunft20 erbfc^afft im Ijimcl mit G^rifto, 'bau ift mein lieber fnn, in bem id) gefallen-'->'f)ab', barinn fol l)e uiemantu 3loel;)flen, ba§ Inir nit toie bie lierftodten ^ubcngot jn ainem Ingner ftellen, bann ba§ bie teüflifc^ groffeft, Tnorbcrifd^ fünbift nit glauben ber ter^aiffung (J^rifti, aU bann 5pauluä fagt 'barumb tumpt ectber 3orn got§ in bie finne ber miBtreuluigcn', alfo muffen toir unn§ grünbenauff bie t)erl)aiffung Gl)rifti unb tcdjlid) barauff bauioen, ba» ttiir auß !rafftbcs tanffe», fo toir e§ glauben, fel)en mitburger mit O"t)rifto unb allen engtenunb barnmb glauben toir, toir l)abcu ain geuebigeu günftigen got, fo er un§fc^on gaifilet, loaißt boi^ ber guttig lieb frumni Pater tool, loie er un§ 3icl)enfott, unb loa» un-3 nu^lic^ ift; fpridjt bod) '^hiuIu» 'alle bie ba loollcn guttig30 unb lüol mit (5^rifto leben, bie muffen Ocroolgnng leiben, loann burd) oils- 3"CUC. 6, 39.3,4 a. SJanbe: £uce. ij. 2)latt. l.j. ö,0 a. «anbe: ju ben anbcven Mafien loiv aug bem iB!attf).i5,i4.tauf ben Ijoilgen gaift 10—13 o. Sianbe: ®enc. G. 1 ipetri 3. Ser tauf ift ain ftete })eniten§ J^iftn's.aof.1.5 a. SRanbe; Sie tauScn 20 o. Stanbe: SRom. 8. 23 a. SRanbe; ©p^e. 2. 25 •"»'"• «-'a. Sianbe: "•(Spf). 5. 6.SRont. 8. 29—30 a. fUanbc: 2 lintot. 3 310 fvnmm triften nticffcn burc^ecöt merben. SRöm. 8, 17.2.2im. 3, 12.3 erBarm D uBer C i gnab CD C, ftjB D 7 Btöbiteit D 8 tauff-S D»iirftu D Bcrfurcn D 9 onbere D wollen BD wollen C 11 uBer C funblid^ CtcBenä D 13 gotä D U bcins D ucc^ftcn BD nad^ftcn C gutig C gutig D((Elig D 10 bo BCD 18 »ottcrli^e C gehört D 19 bo C erlanget B2 1 jweljftn C 22 lügner BD tcüflic^ B 23 fompt D 24 joren B gotes B fin Dmuffen C grunben C 2ö uff D fedflic^ BCD u§ D 20 taup D enget« D27 gnebigcn D günftigen C 28 Waig BC weiß D guttig BO Iji^cn C 29 nü^li^ Dbo D Wollen C guttig CSutfjer^ aSerte. VII. 17


MUC. 21, 9 ff.fcel 6cfi^en258 ®'n ©crmoii gcprcbigt niii Cücrftcii. 1521.bui'd^ed^tung miejicn Iniv cingon in bns vcic^ gotte», toie alt frumm Spatrt=3iiMt(j8,i8ff. ardjcn iinb grofj öntcv. ^ubit^. biij. Sarumb fünncn luir in nieten unfcv»1110.11,28. berfolgung Icljbcn bultigflid) bann biirc^ ba^ gottcö luort 531ati). jj. '^t alle,bic ba artattet unb 6efcf;h)crt fcinb, !ummct ();)ric()t Sl^riftuä) id) \vil tuä)crlafien unb crfxiften'. dJlit bifen unb anbcrcn troftlic^en äüfagungcn unnfcr§aUcrgütigften (4[)iifti mujjen toir unier fietvubts, angfttgca geloijfen fecf unnbfroltd^ niad^en unb unnfcrn glauben ftcrcEcn unb toatbcn, in bcn ^ait^en berfacrament, bie unö gar nichts nütj fcinb, fonbcr bi( mcer f(|eb(i(^ on benglauben. Siavumb \mx altet^eit mit lüaiuenben äugen bitten foUcn: o ^evv,mecr unu§ ben glauben unb l)ilff unfcvni fcfjiuac^en glauben, ha^j lüir birauljangen unb un» an bi(^ benügen laffcn, e§ gang uu§ toie e§ Ipöt, fo I^abcnh)it gnüg, fo tüir bic^ ^ben buri^ ben tc(i)ten glauben. Slnien.5ini§.«lifl. 14, 22. 2,'3 a. SRanbe: 9(ctii. riiii. £u. rri. 4— 15 o. SRanbc: 3n gcbulbt locrbt ir cultici:1 muffen BD muffen C cingnim V got§ D 2 »ctterv C 3 got« D 4 fommcnt D5 Qnbern BD anbev=|Ven C tvofttidöen D O attcvgiitigftcn C muffen C angftigcS Cdngftigä D 8 nufe B nu^t V finb D U fcenfigen C rooli C 12 geug C genüg Dbcrn C 13 „gini§" fc^lt BD


:e a i * a V-^ "-^-^ J^ -^J_ ^- ^ ^ JL -r- ^ ^ ^i^1521.i)J?it @mfer l^atte .^ut^ev kreitl einen ©ang get^an. ^n ^'"'•''' fi'i'un"Ijcftigftcn Strcttfi^riften l^atte er ben '^cimtüitf^en Slngi'iff beS 33unbcsgcnDiicn üoiiöd ,5urücfgett)iefen. Gd unb (Jmfev roaren )iut^cr bte ?liitluort nidjt fdjulbiggeblieben. 3enem "^atte Cf otanipabiu-i f)einigctcud)tct, biefem auf feine iuütf;enbenStusfälle ju antrooitcn I)ielt l'uttjev nidjt für ber ^Jcübe ircrtf) (ögl. 33b. 11, S. t555ff.).So ru'^te ber Streit bie jum (J'rfd)cinen uon l'utfiers Sdjrift „9(n ben i^rift=liefen 9(be[", bie ben eljrgciiigen inib fdjreibfetigen Ginfer fofort Wieber auf beniptan rief. 5üf)lte er fid) bod) burdj feine 6e(e^rfamfeit Cor anbern berufen, i>er=t^eibiger unb Üietter beä 3(nfcl)en5 ber römifc^en Üixäjc unb bC'S 'f^apfteS ju werben.Sutl^er l^atte il^n trof)! nic^t ofine öruub in 33erbQd)t, ba% er auf 33efel^l unb Stntreiben•öerjog ß)corg§ Oon Sadjfen, roetdjer feit bem Steligiünc-gefpräcf) ju J^eip.jig fein lüüt^en=ber ©egner geworben loar, jur ö'eber gegriffen l^atte. (Jinfer ftanb eine 3t'ittang al»©efretär in feinen Sienftcn (S^e 3Bette 1,


IHn260'3lii bcn 2?ocf ,511 iicipjig. 1521.2utf)cr, fonbern ev überlief fic bcm tiiof)(gerüfteten .ffonUifgenoficn, 5JJc(Qiicfjtf)on,bcv bereit» am 13. Dtoüembev 1520 bannt befc^äftigt ift. S)em OermeintIic|eiii|.ifeubDnt|nt (Smjerö fe|tc biejev auf bem Xitel feiner Sdjrift bas be^ DidymusFaventinus entgegen (Ogl. Suf^erg Sricf an Spatotin, S)e Söette I, gt. B. Sommer, 9Jr. 204.Sortjanbcn in bet finaalcfif)en ©Ig., 3tmfletbQm, Sltnftabt, JBerlin R. (2) u. ©t.,33rc^Iau U., Sefjaii, (fifenncfi, erlangen, Sötli^, ©ottja, §aUc, ^lamburg, §cibft6crg,gcftc fioliurg, Seipäig ©t., Sonbon, 3JJünd)cn |)©t. (4), 91ürnbevg ©t., ©ommcr=Raufen, ©tuttgatt, SlOevnigcrobe, SBittcnbetg, aUolfenbüttcl, SSßütäbutg, Sf'rffl"-') 33gl. Snt^cr u. ©mfcr ufm. l)5g. U. giibcrä »b. 2, ©. 4.


[^oljidjnitt]3lu bcit *ocE jit Seipjig. 1521. 261B. JUi bell 33ocf ju ^2ti)p^ä |!Soctor 5JlQvttnuii|2uti)ex.\l|luitcnbcvg. j|.3nt 3av M. S). rjt. " DJlit 2ttelcinfafiiing. 4 Slätterin Cuovt, (e^te Seite leer.2er ^oljic^nitt ift ein 9)?cbQif(on mit einem S?oc! bovin. SBaftev Snicf.SBellev 3h-. 1824. a3ov()(inben in a?Q|eI (2), Stuttgart, äürit^.Sögt.Uiifevc S^vift ftnbet fid^ in beit ©cfammtouSgaben: 3öittent)crg VII (15.j4),142; Sena I (1555), 402"; Sittenburg 1, 55G; l'eipaig XVII, 609; äödcf) XVIII,1534; (Jvtangen 27, 200.A ift atä Sßittenberger Svucf 511 ßvunbe gelegt, bie Jlbtocictjungen bcv 3lu3=gäbe B öcvjeic^ncn wir, audfi bie ipviicl)lid)en, folüeit nidjt im Ofolgenbeu über bicfeäufamntenfaffenb berichtet ift. 3luc^ bie Öiefantmtaiic-gaben finb einigemate Qngefüfjvt.Umlaut be§ a ift in A faft überall, wo man if}n erwarten tann, öorbanbenunb burd) e bejeirfjnet. Sieben fc^mel^et ftel)t jebod^ fc^ma'^cn (3nf.), fernerneben lefter maul: lofterlicfjer 263,35, au^erbem bnuorfc^ompt. B nieid)tnur barin ab, ba§ e§ lafter maul unb lafterlid)er, ferner tdglit^ (f. tcg=Itc^); laffeft (f. teffit) unb ficreft (f. ferift) bietet. Sefetere 5orm ift irobtnur als Srurffc^ler, faum aU 2 £g. *prt. 2inb. mit bemafirtem Umlout (ögt. untencrfücre) anjufcl^en. — Umlaut be§ u fe^lt in AB bei buncEen (2), bruden =imprimere 263,21; .ffonj. tourbe(ft) 264, 15. 17. ferner lugen (3), lugeneveinmal, bagegen 263, 28 lugen B f.lugen A, ttjo aber u gegenüber fonftigemü einen Srudfef)ler ma'^rfd^einlic^ mac^t. Sonft l^at B ü: über, fd)ütten (aberauBfc^utteft [wof)! *prt.] 263,16), -flüffig, für, fürchten, bnuernünffter,lanbrücl)tig, bürff, übel, önnü^er. fünbe(ftj, fünben (3nf.); antmürttcn(f. -morten A) ftet«. 3n tittel B tuttel A 264,21 ift i bieEeic^t imf.©ebanfen an titulus gefe|t. fyür 5BodruffeI Ijat B SSodtrüffel b. i. bockdrüzzel(Serer I, 473), ü ftefit alfo nidjt für it (tigt. rüezel). — Umlaut be§ift in A nirgenb§ be^eidinet, in B bagegen überall au^er in öffentlich, f|or=nid^t unb moc^t 263,7, gegenüber mec^t 262,14; mochte 264,5. feiner^orner, Igoren, tobten, b6|, Sodifd^en. Ch trogen f.trogen l^ier{)er jujie^en, ift jtoeifetl^aft. — 3Itte§ uo ift in A ftets burd^ u, in B burc^ ü gegebenunb jmar burc^njeg (alfo auc^ 311). S)er Umlaut toon uo ift in A ebenfottjenigbejeic^net toie ber öon u, bagegen ift er in B als u faft überaE öor^anben, looer ju ertuarten ift : (be)'^üt, rümen, tt)uft, toutenb, önrurtig (f.tjnrugig A),gutige, mütiget, bu(^er(n), mübe. Shir neben buckle 262,13. 27, finbet fid)bü(^li(n)§ 264, 13.25, unb 263, 21 bie abweicfienbc 93e3eic^nnng üe in erfüerc. —Sc'^nungS-^ ^ai B befeitigt: me'^r>. mcr; faf|r> gefar; jr, jm. geniergetien ftefjen^ gccn fteen B, bod^ fteTjeft 265, 2. — S)ie Äonfonantenberbopp=lung bb (fubber, fubbeln, febbern) 'ijat B nur 262, 28, nio cä aber ein anbcreg333ort einfefet: .^uplobbert, b. i. '.jerbraudjt, .jerfnittert' f.,^ulobbert, b. i. ',^cr=lumpt". öDr-> öer- B, bodj üorantloürtten (2). — S)aä i ber (Snbfilben iftburd) e erfet3t: '^etteftu, brcmeft, tünbeft ufm.; meine?, l^affes, eine* ufU'.;über. Sind) ,5ottec^t für -ic^t. — Sie ?lnle!)nungen ber einfilbigen O^üm'örter finbin B oft gelijft : tcolteft bu, toeift bu, bift bu, loilt bu uflo.; bid} es, mid)ei, '^at e§. - folc^> follic^ B ftetS. - fd)rifft> gefc^rifft B ftet§.(S. Stiele. Dr. ^. ^ictfri).


262 9lii öi'ii *cirf jit Xicipjig. 1521.^octor 9}{nrtimtvSiitfjcr.Dem 58 od 311 ßciplicf meinen grufj.^6n tcf) bicf) "^ct einen hoä gcfc^oltenn, mein ßmf^er, fjo ()ettiftugcUniYücI) cinn (nid; obbev jluct) baoon gcfi^riebcn , unbmit•>allcr(el) Ingen, laftcr nnnb icfjinad^lDoit, toie bcin axi ift, mic^nberfdinttct. 9ilü bu fclbev, ba|n mit groben BndjftaBen, ba§l)l)e l)beintan loill'e, bidj einenn bod anf]td)vel)[ic[t, unnb nitnie[)r ben jnftoffen breloift nnb fprtd)[t '."put bii^, ber Bod ftoft bic^', ©30 magic^ bi(^ iDoI, ^off ic^, auä) mit bcl}ner gunft unb gnaben einen Bod empfa^enn. luSäSietool c» bir an not getoef^en, autfs ^japijr jnfc^reijBen, man fif)t es boc^tool in ganl^ beinern hJCtjen, baS bn ein bod Bift, bart^u, bn« bu nit me^rben ftoffcnii tnnbift, tueljf.jen iiBiiftnfiig anfj beljne Bud^tc unb rebe. 5}Je^niftuoBer nit, ba§ ic^ beljnem leichtfertigen brciuen anttüorttcn moc^t unb fagen'SieBer Sfel, lecf nit'? 2?e'^ut got für bem Bod bie geljffc, bie t)^r ^orncr in 15fcl)ben geftod^ten tragen, mit mir ^at§, ob got löil, fein nobt.§aftu nie gef)ort bie fabeln, ba ber 6fet mit bem Samen in bie mettefc^rel), unb ctUc^ t^ier für feinem gefdjrel; fto^cn, ba-3 fid) ber Salt) ju ^f|mlüanb unnb fprad) 'äßen ic^ nit loifte, ba§ bu ein efel tuerift, idj ^et mic^ toolfclb für bir gefurdjt'? Du fil)eft tcglid;, ba§ ic^ mic^ für benen nit furi^t, 20bie me()r tunft unb Horftanb in einem ^or tiaben, ban bu an tel)p unb feel,noc^ nnterftef)iftu bic^, mid) jutroljen nnb fc^reden, bamit blü ftard betocl)ffe[t,baö bu bie oorniinfft mit unnornunfft öortoedjfelt unb aufj einem menfd^eneinBod morben bift.Sßa§ tüoltiftu unliornunfftiger bod in ber '^et)ligcn fd;rifft üufjrii^ten, 25fie nit na^ benx Bud;ftaBen, ber bo tobtet, fjonbern nad) bem gel^ft, ber boleBenbig, aufjluilegen, Inie bu bid; rumeft in bifjem beinern budjlc? !anftubod) fd;ier nit jn bentfc^ fugen, lua» bu l)m ft)n t)aft, fjo ungcfc^idt julobbertunnb muft farenn bcinc mort, unnb f^o meljt \(t) noc^ fet)c, fjo toeljftu nitunnb luirft nod^ lang nit lernen, toa-3 bnc^ftab, gel)ft, tob unb leben l)et)ffe soin ber fc^rifft, bcine geljftlid; red)t mcrben bid)y nit leren, fjo toirtö beinbodälopff felb nit crfinbcn. Da§ ift ba^ anber 3Cl)d)en, ba-S bn menfd) aufj»geljogen, bod angezogen (jaft: bu bift ein Sicentiat facrorum ßanonum unbein ^pro^ibitat facrae fcripturae, bas Ble^Bftu auc^ mol.1/2 Sie ilÜHfc^nft noi^ bem Sitel »on A 7 bovju 8 icbetma [fo] 11 on 3Ü=jc^tljficn fied^t 12 ganzem beine 12/13 mcv bann 14 tne^t 16 mit mitä ^o'^17 Solticn 18 fi^relje »or Sott) 20 fetücv üot 21 mc:^t] bil mcr 22 noii^ unbcvftecftu bicf) aui^ mic5 sütro^en bomit 23 »ctlvici|felft 25 unbcrnünfftcv aufeäurid^ten27 IcBenbig ma^t Sm. 28 tcütjcf) äüplobbcvt 32 fetbg


?lii bell ^i


264'"" ^"' ä3ocf ju i-'cinjig. 1521.fold) Itmttcnb, imfljnntg toBcn f)c^ft gcbult unb Icl)bcn, imb fanft alle bingbortcrenn unnb ncW iiamcii gcbcnn, ifts nit Irunbcv, 06 bu audj ani] bcrl)Cl)tigcn fe^rifft tiinc^ift Umä bu lüitt? bo(f) fi[)e brauff, icf) toil bl)r f)l}nfuvtnit tct)lDCl)gen unb nit gcftattcn, bic f)Ci)ligc fdjvifft mit bcijncm boctruffel jujubbcin, luic bu angciangcnn t)Qft, c§ modjt bl)X" UiEcicfjt ein mal Bcljcitet Incrbcn, 5lDa§ bl)r lange geporgct ift.dlux el)nii,3 begcve i(^, bu loottcft bod} bcl)n liegen laffen unb bie lDin-f)eitfd)rel)6en, benn ob bu nid)\t in ber fc^nfft lücl)f)il"t, ift nüjv nit fcl^ani: bo»bu aber fo gerne leugft, ftef)t bt)r gottiS pvieftcr übel an unnb gibt mirunlnft btir ^uanttuortten; leftevn unb fd^elten tuil ic^ bl^r jtrar äulaffcn, locljfj 1«bod) luol, ba§ beljn ait unb l^afä nit leffit.Sif,5en erftcn fertern foltu, mein bod, nit alfo borncmen, al§ l)ob iä)nit lunb bcl)ni3 bud^lifj enb crioattcn, fjonbevn bie hjeljl bu fi^reljbift, i^^ab mid) für bt)r in bie flutet geftcEet, unb alfjo ubir aufj fieser ^cr ferift,al§ tourb id) ni(^t§ batju ttjun, ben bi(^ triumphieren laffen, ba« bu loiffeft, i-^c§ fol ftd^ anber§ finbcn, ob got teil, ben ioo bu bid) üDrfcl)en ficttift meinerontiDort, tourbiftu on jloeljffel nit fjo jottidit lumpentocrct furtragen l)abenn.©arumb, bic lriel)l bein fidjcr^eit bid} ju f)l)nleffig unb unfleljffig mac^t, basbu felbift nit fif)cft loa§ hu lalleft unb fpet)eft, unb id; l)m fl)nne bl;n, nitallein bl)r juantloortteu, be« bu nit toerb bift, fjonbern aui$ urfac^ nehmen, -'u6l)riftli(^ untcrid}t angeben Dom geljft unb buc^ftaben, ha bu nit ein tuttclbon borfteljift, toil id; bid; crmanen unb loeden, ha^ bu aufftoac^ft unb ba»fdjtoert nit bet) ber fd)net)ben, loie hw i|t für groffer fi(i^erf)eit t()ueft, fonbcrnbei) bem ^efft mit beliben l^enben faffift unb ju bl)r ncmift beljne mitget)ftcr,ctloa» boi^ am enb bc§ Bud^linfj 3nfd)rel)benn, haS^ ernft unb toirbig fei) 311= 25borantlnorttenn, unb bein bcfteä erfur fom, hai- nit not fei) oil unnu|cr buc^crjufc^reljbcn unb bie lentt auffl)alten. S)u ^afts nod) loel)t nit, ha bu ^^nlüitt, lieber bod.Soltiftu mir fagen, baä e» an gcnfen febbern f)cnge, loas bic fi^rifftleret, unb folt an fctcn f)cngen, loa» bu aufj ben lerern, bie oicl mal gel)rret 30l)abcn, unb bel)ncm l)ornid)tcn fopff fpl)nncft, ba§ lotl it^, ob got loil, auc^üortretten unb bel)nem lefter maul, loild^ gottis loort fjo lel)c§tfertig fc^mec^tunb fi^enbet, antloorten. Sei) nur frifd), nl)m fktju unb grofj fc^loerb, blr!^aft brcl) bud)cr unb ettidi bricff juOorantloortten, fjonberlic^ etlic^ uud)riftlic§lugenn, bie bid) bel)nifj5 ftoffeu» mnbe mad)en fotten, ober muft nac^ me^r 35liegen. 3d) loil aud^ ein mal urlaub nef)mcn unb mei)nen gel)ft frei) an2 mütot ift nit 3 bnruff ^injüv 4 SodEttüfjcl ö mod^tc DtUeüd^t Scjatt8 nic§t§ 9 getn 10 teftcten 11 loffeft 13 tiinbcn ionber U ftetcft 15 loutbcbar 3u bonn 16 anberft 17 3ott6(i§t 19 jctbci; unbc fpcijeft 20 antwÜTttcn fonbctncl^men] ju ncmen 21 ß^i^iftentic^ unbcrti^t tütet 22 aufftoai^eft 23 t)cö tpcftfonber 25/26 tooronttnürtten 26 l^erfür 29 fcbetcn fingen 30 l^angen bit32 lafter mout 33 antmürtten 34 äÜBorantwürten


3lu bell *-J?oc{ (11 VciViifl- 1''>-1- 2l'>">bid) laffcu Iniiffcnn. Sariimb, Hctcr bod, bciid iiit, ba-i bii allein nuffbcm planftcljift.;\c^ ltiel)i3 inol, ba§ mit einem nniiovldjamptcn Icftci-cr iinb Ingcncr nitgut ift 3u f)anbcln, nac^ bcm fpndjtiiod 'sqoc jcio pro ccrto, quob ft cum5 [tercovc certo binco Hel Dincov, fcmpcr cgo maculov'.^ Tioä) mufj id) bcrloart)cit ju liebe beijnes unmcffigen uncnblidjcu id}maf)cn uub (cftcvn gctuavttcn,lunbiftu ctlDQä anbevs, 130 fc^ricbftu cä biücidjt, brumb mufj id) gcbulttragen unb ^er fi^Iaäen unnb fc^ncljen laffen-, Joa« bi^ bet)n unrugigcrI)af3 tcren loirt. 3


RONYMlEMSER.1521."utl^erS ©c^i-ift: „9fn bcit 33ocE ju Seipaig" Ijotte i1)Xin QWid erfüllt imbGmfcri 3oi''i f" f^^'-' Scrcijt, ba^ bicfer noi^ üor beut ßrtc^cincn feiner größerenStrcitfd)rift gegen Si'utfjcve 33uc5 „9(n ben c^riltüdjcn ?tbc(", aljo nocfi öor beni20. ^nnuar 1521, barauf eine (Srloibcrung aiiegefien lic^. Sie ift nur einen33ogen ftarf unb jcigt bic I}cftige Erbitterung iF)rc5 Serfalfcre.„S(n ben ftier ju Uuiet ||tenberg. !|lERONYMVS EMSER " Savunter ein.rioljfc^nitt mit bcm betannten @-mferfcf)en SÖappcn. Sedjts bancbenauf einer Safel: ARMAHIE litelriirfteite be=|| 1]bruät. 4 »lättcr in Cuart, Ie|te§ 33tatt leer.SorTjonbcn a- 33. in Setlin, «. unb ©t.Sut^er l^ätte fic| mit i'§r fd^Werlic^ befaßt, trenn nid)t fotgenbe Stelle il§nju einer fofortigen Entgegnung genijtl^igt I)ötte.„^ä) ))ab bic^ ou($ |u breiten maln brubertic^ gcirarnet fnb ümb Sotte§wiEen gebeten. be§ armen Uolcfes bas mertt(irt) »du bifer fac^ geergcrtl^ wirt,barinn |uuorld)onen, Ijnft bu mir tju (e|ft, |u antlDurt gegeben bife n?ort, bafd^Iag ber teuffei tju, Sic fnd) ift umb Sote§ Willen nit^ ongefangcu, fol oud;ömb öoteg tnilleu niti) auff t)oren." (Sut^er u. @mfer. ^i)xe (Jtugfdjriften au§b. 3. 1521 ^§g. ö. gnbers II (1892),


"^Sntljcr.3(iif bcÄ a3orfä jii &ip,iig 'Jliitluovt. 1021. 207ifjm iiutcv Ticitnung bcS BoÜeu 'Dtameug anä) bic ^prcbigt über baä Cuaugdiumöon bcn jcfin 3h:5fä^igcn gciribniet.Über bie gortfe^ung bes Streites ^tüifcfjcu Sutf;er imb G^mfcr ügl. tncitcrunten in biefem Sanbc bie (Sinlcitung 311 'Sdif bas . . . iBncf) ißoct ß-mfcrö 9lnt=loort', ferner Sb. YIU, r. finbet fid) iri ftbnigebetg 11.,l'onft cntf)nlten bie uns betannt gemotbciicii (^,r. (ä^cvliii, (fiiciuid), Öiicffeit, SeipjigSt., ai!ünd)cn .g>St. (21, aBicn;! mit „31uf bci- a?od* ?,n Vcipjig Slntlnott", 8 331.in Cuatt. Sie jrteite @d|tift „9tuf ba« . . . f8iid) a?ücf ß-mfeetä 3tntltiort" »oatmeift felbftönbig in Umlauf. 5ßgl. loeiter unten in biejem Jöanbe. — S^tucE Uon§ünä Schott in £ttn§butg.


2(58 -'"i ticä SBurf« ,vi Scit).iig Sltittooit. 1521.A imb B ftnb als nur eine ?(uSgabc 311 fietroi^ten uiib iuäven füglic^ev döA^A"" 311 bfjeidjnen geliH'fen. dim um unct)tvägti(^e 9inbennigcu bev Siglcii inbeut bcveitö gefegten li'ceartenüevieidjniife 311 ücvinciben, inuvbcn ifjiieit bic einmalgegebenen aBe3eicf)nungcn A unb B bclaffcn. i^on ben anJ5cnuittcnbergitd)en Tiad)=bvucfcn meidjt C. Bic(fad) Hon AB ab, tuebcv D nod) E t()ci(en feine Slbweidjungen.3(nc^ D unb E fjaben feine evfjeblidjcn föcmcinfamteiten, fo ba^ gegen bic 9lnnaf)me,CDE bevntjen jebe§ für ftd) auf AB, nid}!« ein,5nnienben fein büvfte.S)te ©c^rift finbct fid) in ben ®efommtau§gabcn : SÖittcnberg VII. (1554)U\i^ bi§ 147^ Sena I. (1555) 404 (üerbrndt 413) bis 409 (üerbrncEt 418),initenbuvg I. 557 bis 563, Mp^ia, XVII. 611 biä 617, SöaW) XVIII ©p. 1539bis 1557, erlangen 27, 205 bis 220.2öir geben ben Scjt nad) A nnb fügen bic 9lbtueicf)ungcn ber anberen £)nicfebei, fünn-it nicf)t in fotgenben jufammcnfaffcnb barüber berid)tet ift. Sic 91b=meidjnngen, bie burd) bie Sdjloanfnngen beS (JnbfilbenüotalÄ beluirft mcrben, taffenmir auBer 33etra($t.llmtant. l^on AB gi(t baffelbe mie bon ben Sruncnbcrgfc^en Srudcn,bie früher ju ermär)neu maren. — G ftimmt bis auf einige in ben SeSarten üermerfteVluSnal^men f)infid)tlid) beS UmtauteS öon a unb au mit AB iiberein, ber Um=laut tion ift mcift ni(^t bejeic^net (öereinjelt foftlidje, bo^e, gotlic^, t)oren),Umlaut Don u unb uo, bie f)ier in u jufammenfatten, ift befonberS im 3(nfangeLifter burc^ ü be3eid)net (mie in anberen fd)tefifd)en Srnctcn): (uer)mügen, lügen,befi^u^t, ünmüglic^, rnffel; niül^e, fnne, rinnen, gültige, fuß (5piur.).Sonft nnbejeid^net.Über bie nic^t mefentlid)en ?lbraei(fiungen, bic ber Umfang be§ Umlautsüon a unb au in DE 5cigt, fief)e bie 2eSartcn. Sejcic^nct ift ber Umlaut Don aa au^er tuxä) e, burd) a. Unb jmar :nD: tdgli(^ ftetS, Sdpftifd) (2), prdnt273,23; tDdre(n) neben merc(u), fdlig(fait) ftetS, tdme 283,3. — 3n E:gefd^en, Idffjt, dnlirf), Mudffigen, gcmditig, ünjdlid^e, miberftdnb,mdnen, mdren je 1 mal. Sn E übrigens aucf) l)dr 271,25; 276,21; gefdlt272,4; tl)dt 280,30. — ferner begegnet, aber nur in D, auc^ 6: fdjroören(3), möreu 273,2; 282,5; bbffcr(lid)) 274,4.6; boften 281,32; tugli^275,9. i^gl. umgetc^rt gefdrd)tet D 281,21. —S)cn Umlaut be§ B l)abcn DE in bofe (bofetoitlig -mid)ter), öoldlc,trolic^, gclE)6r, gotliciö, 9t6mifc^, Igoren, loftlic^, groffcft, ^^cr, l)6(^ft,gröblich, ferner in Sode, fopf, tobt 274,33; forbc, möi^t (Äonj.), ab=gbttc 282,4. ßr mongcU beiben ®rnden in öffentlich (ftets), troftlicE), jornig,büBfjafftig- D ^ ^ lueii^cn Uon einanbcr ah: E nur toftlic^, D bancbenfoftlid) = A 278,15; E niorber 282, 17. 20, D morbcr, morbcr; D bbcr=fait (2), E ober -obcrteit; D fDrd)ten, E ford)ten. D '^at als spiuralformenje Imal molff unb Wolff, E beibemal toulff.S)er Umlaut be§ u ift üon bem bcS uo in DE reinlid^ gefd)ieben S für') 3ll§ 9luinal)mi'n Wäxm nur niiä E tugen (11 mugcft (1) neben mügcn, mibrüffel DE anjufü^ten. 3lbct in tcljtctem SBoTte ift nnc^ ben Angaben bn aBötlcrbüd)cr ber®ipl)t^. übcvljaupt feiten belegt, es fcf)citit l)icr früf)c einfad)ct ^atai eingetreten ju fein, tiicllcicl)tunter ©influfe ber begtipi'erroanbten drüzzel. Sgl. ondt) oben ®. 261.


3[uf bcä Socfä 3u Seipjig 9lnttDort. 1521. 2GPjenen gilt ü (onbtdjtigen D 276,16 ift tievein.jelte Shiäno^me), für biefen u, inD bnueben anä) üe : rüenicn neben nnnen, müetig, müeffig 275, 21;müeffen neben gen)öl)nlid)em muffen. S)iefen vei^t ficfj müe (1) an. Stn^crbemift 273, 25 bie Schreibung icicten üon DE ans AB betoa^rt.Umlaut beä u l^aben DE gleicf)mä6ig in für (ftets), günftig, erfüllet,über (nur E einmal ober), fdjü^en, Onuernünfftig, (t)n)glücE, fünbe,mügen, (ön)müglic^, übel, erfc^üttern, münc^. S5er Umtaut mangettDE in grunblic^, nu|lti^, juben, (ön)f(^ulbig, tuften (3 5plur.), brucfen,ftnct, bundEt. Sn DE ferner mcift lugen, lugner, in D baneben lügner (2),in E lügen (4), lügener (3). ^n D ftet§ jubifd^, junger, jungft;lüurbeft tnurbe (Äonj.), in E jübifd^, jünger, jüngft; ifürbeft würbe.£cl)tie6licf) in D jürnen, in E joruen.Umtaut be§ uo l^aben DE gleichmäßig in biid)Ie, buc^er, runien,fune, betrübten, gcmüt, ritffen, büffen, (öer)furen, wüten loiiteret)wütcrtd;, muffen, fct)[ug (Sonj.), '^ocf; -bemiitig, muffig, biibere^, fußC4.'Iur.). — Sem müetig 275,21 D ftel^t in E mutig gegenüber. — gür gc=rüc^t A 271,22 :^at D geruckt, E geruckt, baä Söort War ja in @übbeutfd^=tanb unbctannt.3im übrigen fei erwähnt:1. Ser alte Sip'^t^ong ift nur in D, f)icr aber mit gan^ öerfdjwinbenben3(u5na'^men (einem, fet)g) burc^ ax), ai gegeben.2. Ser S)ip:^tf)ong ic ift bewahrt außer in C, Wo iiäj 3. S. üer^iitc275,34, tiffe 279,6, wi 281,8 (aber 2Bi^e 281,16), Siber 281, 26; Irig281, 28 ufro. finbet. 9Jbcr gan,} burc^gcfül)rt ift t nic^t. dagegen ift ba§ ortljo=gropTjifc^e ic nic^t nur in C, fonbern aiic^ in DE meift gegen i bertaufi^t, bocß3. 33. bien 277,6 DE.0. S)er S;ip^tf)ong uo ift in DE burc^Weg burdj u ausgcbrücft.4. gür furcfjt, furdjten ^abcn DE fordet, fordeten, fordeten, fürAB^ üor fiel)e Üciarten.5. AB fd^wanten jwifdien an unb on = ;\ne, G i)at an, DE on burd3=geführt, ^m übrigen ^at C auc^ aber, nac^, unb fogar glacEen 279,10 fürobber, noc^, gloden. Unb umgetcfirt bietet G: abgemotet, worljeit, angemoffet,mol, worumb. Siefe-J für ä i)abm üereinjelt aud) anbre Srude:felberboc^ten AGE, mol GE;(ge)tI)on begegnet in G ^in unb wieber, in Enur 1 mal, in D fte^t e§ regelmäßig.6. i bcr gtcrionsfilben ift in G öfter, in DE mit einjelnen 9[u§naf)nienburc^ e erfcfct.7. Sie l'ängcnbe,ieic^nung ber l'ofote bur^'^ '^at G meift beibeljalten, inDE ift fie befeitigt: jm, jn, mer, ere ufw. — ee, bai AB in feele Ijaben,bieten DE außerbem auä) no(^ üielfad) in leere, ecre, meer, feer.8. Saä botaltrennenbe f) in ge^en, galten; ftefien, el^e, We:^e ift inCE meift bewal)rt, in D meift aufgegeben. Sa§ gef^ii^tlid^ bere^tigte 1) in ge=fdie'^en, jel^en ufw. ift überall bewahrt.9. Sic 3tbmeic^ungcn im ©ebraud) bcö b unb p im \![nlaut ber äöörterfiel)c in bcn Vcoarten.


270 9litf beä 9?ocfä ju l'cipjifi «Intmort. 1521.10. S)te in AB fo ^al^trcid^en fe (§ü ©m^ex- bcfe iifm.) finb in D ftetä,in E l^äufig, in C fcitencv bnvd) f erfe^t.11. ®a§ njittenbcrgifc^e bb evfc^en olle 5tac^brutfc bur(^ b : tobein, febevn,»uiber, 1)atex uftt).12. öox-->ber in C "^ie unb bo, in DE mit geringen Sluäna'^mcn. ^kxönuevfid^tig.fogav13. fol(t) >|al(t) C; toollen > ttJoüen DE; mugen> mögen E.14. jie> f^ CD, bie 9(n5nof)me ft)e ober id) D 273,1011 ift DioIIeidjtnic^t 5ufäEig. — bie> bi) C meift. 5ßgt. oben unter 2.15. n3il^> ttJetc^ DE, öfter quc^ C.16. l)ber> Ijeber DE. — ic3t> t)ccat D.17. benn(od§t)> bQnn(oi$t) E meift, D äuwcilen.18. fonbern> funber(n) C, fonber DE.19. nit> nid^t meift C.20. ba^ü, bauon ufls. > barjü, barnon iifm. DE meift, C. ]n\vnUn.21. t)nter> önber D, ^utDeilen DE.22. lDelt> tüerlt G.23. ©anct> ©ant C.


stuf bc* iPocfÄ ,]u 8cip3ig SIiitiDovf. 1521. 271S). m. Sutfjcr.Dem üheften lln^ geftrcnaon V). €. incYuem bo[onbernngunfttgeii Inn-rmt unv» frount't D. inartimismcyn auttis rormugenn.DCM'tvengcr imb ufieftcr t)crr iinb fvcunb, S^eß ffntBev quatevn nnbcn fticv |ii aiMttcinbcrg I)q6 icf) neben clnr fcfjvifft empfangen,llnb line Uiol lnc( inl}r lxil)bbcn-attcn ', ijtjm al» el)ncm offciit=licfjcm lugeiier iinb lefterer ,311 atitli'ortcn, f)a6 ic^ boc^ nittnolleit iintcrlaiicun, bas ber ia\v ber pani) nit ju gro^ Unirb'-,l)l)m fei)n lugen ju^cljgcnn, bcnn cv tool §0 cl)n grober fopff ift, haä, ob erfcf)on el)tc( (ugen unb nicfjtc- rebltc^s aufföringt, bennod) glaiiBcn tfiar, er i)aUrechte fac^e unb geltnitincn, t)ntt5 mpr nit loollen Inimcn, bie tDCl)I er aUefctinc Ingen jiir fc^mnd) mel)ncr lere richtet, 311 Ic^mctigen. Sa§ aUiä ijai iä)15 cuc^ gnttcr meljnung nit liioKen Uor^attcn. öic mit gott befolgen.3um erften. @r tril an^cljgen, toa§ für ein öogeE td^ fel)^ ift l)I)mhjot nott, benn ob icf) tnol nit frum bi)n, ^att bodj gott met)n leben bi^^eralfeo befi^ü|t, ba-S nicmant mit tüarfjeljt mid^ Ijatt mugen tabbeln, unb bi§eätnet) jar ^0 biet lugen unb lugner an mir ju fdjanben feljn tnorbenn, boS20 ßmfern feljn an|el)gcn tuirt lunft unb mufjc foften. 3c^ ober l)ab gegennt)^m ein fortet)lt, barff nicmanbt nn|el)gen, tüQ§ er für cl)nu fogell fet), manfennet Ijfjn bei) fet)nem gefang unb fcbbcrnn: toie fein gerückt reuest, feo lauttcnnuc^ feljne buckle. 6-3 ift ja ein gnabe, h.10 mid) lugner unb buben fdjelten.ßr f)att nu jloet) mal laffen brutfcn latinifd) unb beutfc^*, unb fonft25 :^t)n unb ^er geplaubert, toic ic^ foE gcfagt f)aben 'ic^ ^ab hai fpiet nit t)ngotti» nnmen angefangen, e» fol anä) nit t)nn gottiä nainen außgfjan'. aOßaifolt er t^un, toenn er ettloaS grunblid^ öon mir toifte? Sßie folt ala bann1,2 Sie Übctjdörift naä) bcm Sitct Bon A. 3 gcftcn U ftrcngen E 4 fnmbt C6 ©ttenger E geftcr D „snb fteunb" fe^tt C gmBetS E 7 SBitenBcra CDE entpfangcn E8,9 offenIiö§cn C 10 unterlofienn (fo ouc^ 11. 19. 20 -enn) A Bauc^ CE 11 3u erjöigen E12 nid^til C bar D 13 ^attcl C 1.5 Bcuot^en C 17


272 ?l"f bei S8ocf-3 ,vi Scipjit? «ntloort. 1521.fe^nc 6^rtfttic§ licde, ber er fii^ rumct, gegen ml)r bvcimcn, §o cv Ijnn bißcrgifftigen, fetberbot^ten, iiiHioifd)Qiiipten lugen feo unrugig ift, Doimelinbt nnbgern tuott fjiemit ein movb fticf) tt)un, unb aEe mel)nc buckle nnb leve nuffein angenBlid fdjenbcn nnb bent tenffeH jn el)genn? £u f)aft aber gefct)lctnnb bie fcfjiieljttc ift bir \)n bie fingern gangen. S)n e(enber menfd), Irie biftn^0 !nne, marteren nnb fdjtoeren bei) gottiy f)el)ligen namen, ha-i bu nit bnrrf)l)af3, net)b unb lugen gegen mir !^anbelft, ^o es bein I)er| nnb getoiffen Inolanberä Inel^f]. .'patt ftiH, ic^ toiU bir beljnc fcbbern ein Incnig au^ brcl)ttenunb bid) bir felb anc^ je^gen, benn anberc Iniffen f^on, Ina» bu für einfogeU Bift.(5y ift gefc^etjcu jn £el)pljic! auff bem fdyiofe in ber SanccHet) (benn id)^aB be» ein frifc^, gut gebed}tni§), ba burc^ bie (SiJifd^e practicf getjonbeltVuart Don ber bifpntation nac^ fcl)nem bortet)! unb meinem nad)tei)l, unbJoir fa^en, ba§ bie ef)rc tnort mct)r bcn bie toartjcit gefudjt uon bem lütber=part, nnb idj bife jn ber ^cit gel)offet, fie £)etten'i in gotti§ namen tnic ii^angefangen, ba fprad) id) mit tlegtic^en Inortten unb betrübten gemut 'ba-3bing ift nit t)n gottiy namen angefangen, c? Inirt aud^ nit l)nn gottis namenQU^gal^n', tnic bnn baffclb ber anf3gang belt)cl)6et l)att. Sißc met)ne propf)etijfif)ct nu l)berman, ba§ fie erfüllet ift, benn Ina» bie bifputation ()att frnc^tbrad)t, ift am tage nlijn öiel.Sifee mein inort tan iä) betjeugen nit allein mit ben unfern, bie babei) ftuubcu, fonbern aud^ mit @mfer§ el)geu gclniffen, ber auc^ ba ftunb,unnb ber nel)b an^ feinem gcfid)t gleid) prant nnb funcfett für groffer bo^f)eit.S)erf)albcn ic^ bifc offenttid)e Uigcnn Uorac^tct, nie f)ab tiorantiportteuUipÜen, gebadjt, ber f)el)lig gotti» priefter unnb Cf)riftHc^cr Iiebf]aber Innrbfid) ein mat felb fd)emen folrfjer offentlidjer nnDorfdjampter lugen unb furchten,ob ic^ unb bie unfern fdjtneigen, bai ber tifd), offen unb gelnelb ber 6nnceIIel)tnurbe ubir t)l)n rnffcn unb f(^rel)en 'Gmfeer, leng bid) nit ju tobt, bie lugenift einem berfiferen nnb luint poeten ju gro^'. Scn id) fd)rel)b nit gernelüibber bie, |o ic^ HieiB burd) xfyx el)9cn gelniffen befd)toffen fein unb linffent=li(^ ftinrfen unb liegendTartin Inei^ l)I)e ber I)el)lig gotti» priefter mit l)berman Inol, ba^ nitid), fonbern 6ct bie bifpntation f)at angefangen, Uiic folt benn ba» lüort auffmel)n anfangen lautten? bcn ba§ tann id^ rnmen unb bclocl)f3enn, ba» ic^^nn aEem biegen Inefeen fein mal mit l)emanb ijab angefangen, bl)n allzeit2 bntigig C »ntugig D »ntugig E »ovnet)nbt D 4 bcn CD eignen E gefeiet CDE 5 fc^ncibe CDE finger E gnagen A 8 h)el)ft D 10 fotgell AB »oget CDEgefott12 gebecOtniB DE 14 fagen C 18 auggon D auggen E 19 ftc^t D nun E21 meine C 23 prant D Bot D 25 preiftcr E 2G offenlicöer C 27 fc^wigcn D35 bifem DE') SBcjl. unten 273,25. 3n Sut^eti l^anbfcljviftl. Samniding finbct fid) 5h. 348: 'grleugct, ba?- ftincff unb 5k. 349: 'gt ftinrfet'.


9luf beä SBodI 311 fieipjig 9lntnjott. 1521. 273untoiUig geiiffen unb getvieficn öon nu^lic^en, [jetliomcn gefc^efften, ba§ aud)Diel fnimer üutt erbarmet t)Qtt, micf; 31: uiercit unb fd)u^cu mit Dil cblcrjetjt norluft gegen mel)nc lugent)afftigc unb boBtoillige antafter, bie mid) aufffic^ mutlüillig gclaben, t)br ctir an mir ju ragen S unb rtcns t)f)n ift miB=5 lungen, t)a6cn fic bcn gaft mit bxcä ttollen aufe Incrffen. Sie foüen abermic^, ob gott toiU, on l)f)ren band ]n gaft, »oie fie mic^ gelaben, iiabm obermit et)ren Don fic^ (äffen unb ben mutttiUcn, burcf) be§ bofen fel)nb'5 anregenan mir erl;ei)gt, puffen unb ^alen. 03ian fot unb toirt mir ba-3 fpiel nitülßo bempfen, be§ Ijoff icf) 3U gott, unb foH, ctjc k()en jar untfummcn, 6m^er,10 6cf, ^Hibft mit aüm fct)nen tugenern unb Dorfurern linnen werben, ob fieober icf) in gotti-i namen [)aben angefangen, tpenn fie gtei)d; budjer unbmic^ba|u Dorprenncn'-.StlBo (laben mein »Dort nit auff mid), fonbern auff 6cten, (jmBer unbßcl}p|ifd)cn 2()co(ogen gc(aut, wiid) ber ()eitig gotiö priefter mir Dorferct auff15 jubift^ art, loie bie ,3uben (£t)riftu5 »ort aufetegten Don bem fcifer iunß unti li'i'itiy.'etempet batoen, ,5U belDepßen fein 6()rift(ic^e liebe, unb frfjrepbt, id) tiabe gefagt,e§ fe^ Don mir nit in gotti§ namen angefangen, martert unb fc^lDcrct ba^u,er tfiu e» nit auß baß unb nel)b, unb muß p()m ber ()ei(ig gottiS namen ]ufetjnen gifftigcn lugen bienen unb brob ju fc^anben loerben. Äenniftu bcin20 febbern fdjier, bu eblcr fogell ? ä!>cr loill glauben, ba§ bu ein iDar toort fdjrcubift,iDen bu nit allein ßo fdjenblic^ unb mutloillig (eugift, bas id) bod) ßo t)od) bei)bir abjupitten geerbcit ijab, fonbern and) burd) und)rift(ic^ martern unb fc^loerenfo(c^ gifft i)n bie unfd)ulbigen ()er|en ]u trepben on fur(^t für npmft unb fo(=djen tobt beijncr lugen unter bem (ebenbigen namen gottic' ijnn foDiU (S()riften^'^leutt brengift. SÖic fottiftu ttiietl)en unb ftintfcn, iDen bu mit einem biidjftabcnmid) BD tapffer ergriffen (jettift, tote id) hid) in bifer lugen ergriffen iiab ?6ben ber felben beiner iDor^eit ift auc^ hai ftucfle, ba§ bu fc^reiibift,ic^ i)ab gefagt 'ha fd)lag ber teuffei ju, baä ftd) ba-s arm gemein einfeltigöold in mel)ner lere erger'. 53lein (Smfer, loer micf) fepg mad)en iDil, muß30 nit mit lugen mid) angreiffen. 6§ fein über mic^ bifc brep jar foDil lugenerttd^tet, tcic bu iDcpfift, unb alle 3U fc^anben iDorben. Sie toeill bu hanaud) mit lugen umbga()ift, ift bei) mir fein furcht, bac' bu mit ef)ren foltift^inburd) bringen, obc^ gleid) ein Zeitlang beftunbt.4 tagen] lagen C erlogen U G „tolü" fe^tt C flc^ micf) AB 7 flc^] jn D mutrolUign C8 Büifcn U 9 Bmbfummen D 10 Sapft DE 11 puc^er (' 12 Betbrennen E13 emfern C 20 Böget C 22 gearbalt DE 23 für n^mtft D fürnlmpft E2.j Sringcft DE 26bapffcrD 2S gmoln D 31 erbld^'ft DE 32 »mBgaft D 33 6cftiinbeE') tagen ift oicUeid^t loitfüd^ (»gl. D) buxd)


274 ?Iuf bes Soifä ju Seipäig 9lntlt)ott. 1521.£a§ bu imb @cE, 58apft unb ber gan| Sct)emot' fid} an mci)ner (et)recrgert, be§ fei) got gcto6t unb geicnebeijct. ^"^ 6ati q6cv not^ nit aiiber«cifnren burc^ bicter fvumer leut fc^rifft unb gckugni«, bcn bos mein lereben ctnfeltigen, Betrübten, gefangenen getoiffcn troftticf), nn|ü(^ unb befferltc^fet), unb mir untoirbigen feo ^er^lic^ gcbandEt unb got gelobt, bal ftc bic |et)t='"";]'('"' erlebt ^abcn, folc^s tüort ju !^6ren. (If)riftu0 fagt 'bcr junger fot nit faeffcrbenn ber meifter fein, t)abcn fic bm tjau^tjatter belkbub get}eiffen, fic loerbenbah gefinb aud) %o Ijeljffcn, Inte fie mein Irort f)6ren, fo Ujcrbcn fic clüriBauä) l)6ren\ 6§ Ijobcn fic^ an Ijm nuc^ gccrgert feine Gcfen, fpi|en, Gmfer,S^octe, h)olff unb fdjlangen unb ber gleii^en unüornunfftige trutenbe tt)ier, i"aber bic fct;aff ^orettcn fct)nc ftl)mm, alfo muffen fid} aucf) an mir meine3lnnaa, 6at)pt)a'-\ •ö^^^o'^'^'^' ^subas, p^arifei, fcribe unb bah frum eble 3artl)eannttri.is.H. Dolcfle ergern, ba fdjlag glud ju. ß^riftu-3 fpric^t 'laft fic foren, fic feinblinb unb bHnbc(cl)ttcr', unb ob Ijcmanbt fc^on [)ctt gefagt, Itie bu morbe=ftec^cr Oon mir Icugift, ba-B in bein unb bct)ne5 gleichen bo§ttitd)tcr ergerni» '5ber teuffcl fc^lug, Inere fein tobtfunb gctücBcn, »nie Inot ic^-j nit fage.2^rumb, lieber lugcner, l)ab id) nit gefagt, Inie bu mir auff Icgift, bieergerniffe bcr cinfdtigen fein mir fo Oorad^t, bah iä) liefe ben teuffcl breinf(f)lal)cn: bo-3 erbcncfiftu, mid} anzugeben, tuie bu fd)rel)6ift, et)nen ^od§=tragenben, liodjmutigen mcnfrf;en. @5 ttjut bir mef)C ijm fjcr^cn mcQn frotic^er 20groffer mut. ^c^ bin aber unb ttil, ob got lüit, auc^ falctjben gegen bir unb6cfen, S?apft unb elnrem ()auffcn, and} bcm teuffcl, mit gotti§ t)ulffe, t)nneinem beftcnbigen, l)od)mütigcn, uncrfdjrocfncm gct)ft unb eud) trogen unb Oor=adjtcn als bic unoorftcnbigcn blinbcn fbpff unb Oorgifftigcn lugcnern unbJrolt, bah bcin l)effige augcn muftcii fef}cn mci)n tcgltdjcn fr6tid)cn mut, Itie 25tDol bah gcl)or birf) faft gnug frencft. 6iid) fot md)th l)clffcn ertr nct)b, leib,iDuttcrct) unb alliv, loac' l)[)r b6§e§ furn[)cmcn mugett: Sic Ineil i^ mid) nitbemutige für cuc^ ttiütrid)en, blutfid)ti9en tt)ranncn unb elnr lugen unb gifft«Bfnitiin.is.nit auffncm, muß idj l)od)mutig fctju. £0 muß au(i§ (S^riftus unb 3iof|anne§ben tcuffcE ^abenn für bcn ^uben. 309lber tocnn ic^ loiftc, bah mct)n lere (alh nit fein !an, hictjl fie ba§6uangclium fclbä ift) ct)nem einfeltigen mcnfd)en fdjeblicf) ttere, toolt ic^ c^e|cl)en tobt lel)benn, benn folc^ lere gct)cn ober unlnibcrrufft laffcnn. Qh muftein bößlüic^t fein, aud^ erger bcn 6mfer fclb», bcm nit t)cr^tic^ lel)bt teerebcy armen OolcES ergcrung. 6» muft auc§ ein uncfjriften fein, ber fic^ ber 3-.tt)ranncn unb p^arifeen ergcrni» annl)em. Cb iä) aber ein ^oc^tragenber2 gtofit D 3 Bieten C 4 einfältigen E 7 ficlcjctoa D 8 »erben fid^ ABCEDE 10 »nucrnüfftige E 11 l'c^off E 12frum6D 13 »oW C 22 emrej ABertetäemren C elorm D I)itffe CD 23 trugen D 24 „filinben* 6iä „totgifftigen" fe^t C27 i^] aber ic^ t' 28 »or D wuttrid^cn unnb Btutfic^tigen (' 29 oufnemen C ^oonncä CE32 einfoltigen E 33 gefien] geben E 34 felbft C bej AB bem (DE') OTit 'ä^f^emot' (^liüb 40, l'n bc^eidjnet l*iit()fr gern bie fRomaniften.


3luf bes 3?odfs ju ^eipjig Srntrcort. 1521. 275menfd^ fet), bie toet)t hai- iiit mct}ne Int. fotibcrnn jnct)n pcrfon fictrifft, loilicf) lüt f)art luibbeifcc^tcn, ic^ i\ab5 öor mctjr nm( gcfagt, luclju perfoit taftean toer bo loiU unnb tote er luil, icf) gcb tnic^ fui tei)ncn engel nuß. 3l6ermel)ne lere, bie loel)! id) tvct}^, ba-5 fic nit mct}n, ioubcrn gottic' ift, luil ic^5 niemaiit itiitioranttDort laffcn aiitaftcn, benn ha (igt an mcl)ue§ ncf)l"ten unbmeljn fetideit in gottic- lob nnb e[}re. ^äj üd)t aber, innn fott mcl)ncnSJßittembergcrn , bie metin ftcßcn tcglicf) fei)cn nnb mit mir nmbgaf)n, ntefirglauben benn bem ablneBcnben Ingencr Smfern. Sa-^ toetiij i^ t)()e tuot, Inieic^ tegtic^ nit allein fon mctinen beljlDonern, fonbevnn auc^ auß öietenn10 (anben icf)ii)fftii(f) novlnarnet Incrb, id) fol mic^ nit io gemei)n i)bevmanmachen, nnb fdjelten melinen allni nibergelaffcnn gctift, ai-i ber l)berntan ftd)aud^ mit fal)r be§ tebenö bargibt : tiatt nod) niemant mir cljneu f)Dd)muttigengeljft geben benn allein Gmier, loildjcm ii^ bodj al§ meljnem jeiinb, ber mirbie tuar^eit fage, toie man fprid)t, biüid) folt glauben, Inen er fid) felb nit15 ^0 et)nenn offentlidjcn Ingncr liett gemad)t, hai' man eS grcpffen mod)t. 2:a^uic^ mel)ne, bie fad), bie auff mir aüei)n ligt, tno nit me^r bann natur t)nnmir toere, folt l)l)c et)ncn [)oc^tragenben gepft bemuttigcn. 6-3 toirt Don Dielenfür unmugli(^ angefefien, ba^ id) bei) folc^em rtcBcn mug leben. 5Ju i}ab iä)l)l)e ju fc^affen fo öiel, bas für fec^s jaren meiner brel) nit fetten mod)t20 gnug fel)n. So bt)nn id) i|t Don gotti§ gnaben frifd), gefnnbt, frolic^ unbmutig, auc^ muffig. 2iMld)§ on ^toei)ffell met)n i]nx 6f)riftuä burc^ frnmcrleutl) gepctt on mct)n Dorbienft t[)ut ^u tro^ unb lct)b allen fepnben gottlid)5toortC', boÄ fie foücn für unmubt, ob gott toill, glci)d) loerben t)l)rcn Detternnben ,3"^, Don loile^en gcfc^rieben ftett: 'Sie ^aben mid) erbitteret burd^s.smoi. 32,21.25 ei)nen frembben gott, f;o toiH id) fie erbitternn buxä) ein frcmbbes Dolcf\Seutro. 32.3tem bu fc^ret)6ft aud), ic^ ijob Dorpotten bem Sapft unb iVbirfet)ttennit gel)oriam fei)n, Unb rtiirft naä) art bei)ne-:' Dorftodten liegen» nit rott fürBooiel mepnen buttern, barpn id) Herlief anber» lere, auc^ in bem bud) be30 captioitate SabplonicaS bao bod) bas aller ergift fepn fol. 'Mio Icugiftu Donmct)ner fegenmertigfeit, Don meinem abloefeen, Don mel)ncn bud)ern, auff aEefepten auß biftu ein lugcner. 3^) ')^ib i^c-i ffiapft-? bud)er beffelben artidelbalbcn Dorprennef-, ba3 er ber übirfeit l)[)rcn gef)orfam nlimpt, unb bu fagift,ic^ Dorpiete baffclb. ^sd) l)ab al^o gefagt, ber 2?apft unb 93ifc^off l)aben nit35 mac^t bie 6l)riften mit i)^reu gefe^en ]n befc^loeren, boc^ fei) jn lel)ben unb1 meinet C meiner C 3 well C toel C6 „aitx" (fc'&lt 7 aBittcmiergen ABDE SBittenicrgen C »rnftgon D S afimcfenbc C11 (ekelten] ielten C 12 gfar D neinmnt E 15 offenließen CE IS fotcße.^ ABfold^em CDE 19 »ov ü 22 gebet C gepeet Ü ollen] ollein 1) 23 «01: D 27 öbet--toiten D obcrteljtten K Bot 1) 31 gcgcnloertigleit DE minc3 E 33 Borbtcnnct C28obettait DES. oben ') Sgl. liniere 9lii5g. sPb. VI, ff.-) Seite l.")2ff.4>'4


E276 *^uf be§ iPocfs jii Öeipaig ShitlDott. 1521.ju tragen, ^obiel e§ on funb unb far fein mag l){)r unrct^tüc^e gelualt öonbcn iintetcn. Sa« i)ab id) nit an ct)ncm, fonbern biet ortcrn gefc^nebenn.S)n toirft mir aud) nit abliegen baö bucf) 2t)ome 9{abini', lieber (ugener,bcl)n gel)ffer nnb jetjnci-" (eifit fi(^ nit fo pergen, auc^ bie fünft barl)nncn, biebu bittid) viimift a[§ bie be^ne, ift aucf) enf)lic^ bir, abmalet nit anber» ben'


:?luf bes SPocfä 111 Äipjig 'JliitlDort. 1521. 277gottts lüiUen, mein Qmiix, uod) ein mal, lüolttft bid) bcv liuiicn mcjiigen unbbi^e getfianc higeu loibbenuffcnn, auff bao bu iiit gott 311 f)oi^ üorfuc^tftbu fan[t mir nit fdjabcnn, ba§ Inctjß id) tnol, unb mir liekr luere bein genesenben Oorterben. Unb nuff bas ii^ bir mä)U fc^ulbig bleib, »üne ein 6£)nften5 öorpftid)t ift 3U tf)uu feinem feljnb, S)ic Incil ii^ fit)e, ba§ bu betjne feele braufe|cn loilt, unb Inic ein |oruige bien ba§ lebeu l)m ftid) (äffen, iüit iä) bir^n biefen fc^rifften, tüic idj ^ubor auä) einem meiiuer fcljnb t£)an ^abc. urlaubunb bic toaH geben, ^u 36rnen ober 3U tadje". ll"b bid} crmanen unb er=mannen, fo bein ftunb lourb fnmmen (bau tnir allefampt uufidjer feljub etjniß10 augenbltcfÄ), ha^ bu für met)nem bilb unnb gebed)tni§ nit erfdjrecfift uod; öor=logift, @a foH bt)r, Ina» b\i an ml)r gctfiau [)aft, an fdjabeu fcl)n, ba foltubid^ auff teäüä) Dorlaffen. 2id) ^'^'i i^ü-' nietjne t^an ^aben an bel)ner feelenfelidelit. Unb ob bnrd) be-;- boßen feljub« eljngeben bu foldj mel)n crticten ititiDurbift Dorad}ten, Oorlac^en unb bid) ba für fegueu, inie id) nüd) tiuVl beforg,15 §0 gebencf bo(^, Inen bie ^tt}t unb nobt fumpt, baran unb ^aq,c nur nit.511^0 tni( id) and) allen mel)ncn fel)nbenn ()ie mit empotten t]obcn, bie noc§nit h)iffenn obbcr erfaren I)aben, Ina-J bie leiste uobt unb angift lerett. ^ä)tnel)fe Ina» ii^ i|t rebe, bie t3et)t Jnirt fummeu, ba» fie e§ aut^ tniffcn tnerbenn,gott gebe on l)[)re Oorterbenn, unb nt)m bl)r nit für, ba-3 iä) el)nen pud)ftaBen20 inibberruffen Inerb mel)ner lere, gott geb, bu Inerbeft öetter, fdjlnefter oberfc^toagcr, bu mirbeft fd)aff obber blelibift bocE, @§ gilt {)ie nit Inibberruffen,foubern Iel)b unb leben brau fe|en, mel)n ©mfer, ba» unb tel)n anbei§, ba|u !^elff mt)r gott mit fepuen gnabeu. 3103169?.Unb baS bu felbift grel)ffen mngift, Inie bu tcugift unb nit nuß lieb25 ber tnarf)et)t, foubern a\i% lauttereu tmittric^en I)a^ tnibbcr mid) fd)rcl)bift,Inil ic^ tnel)ttcr fageu: 3Ben idj g(et)d) fo befeffen Inere, ba gott für fei), ba»ic^ nod) fagct, id) l)etti» nit l)nn gottis namcn augefangen, Ina» fic^tiftu baInibber? bic lnel)( bu au§ fc^rcl)eft, bu Inolleft an f)a§ nur mel)n lere an=taftcn. 3Bie oict fel)nb ber, bie umb gelti», guts unb et)re IniLIcu bennod) bic30 tnar^cl)t leren? ^aftu nit gelegen Wiatt. 7. 2}a» am jnngften tag etttid) merbcu 'i"i)v-'irt.ju ß^rifto fageu '|)err, Ijabenu Inir boc^ l)nu bel)nem namen prebiget unböicl tnunber tl)an', ju benen er boc^ fageu tnirt '3Bel)(^t bon mir, l)f)r ubelt^etter'? bamit betnet)Bet, ba» fie nic^t l)nn fet)nem namen, mic fie fid) rnmen,^abenn gcf)anbelt. ©ilje 3U, ba» bu nit aud^ l)t)r gefell fel)cft, ber bu bid) feo35 faft riimift unb fd)tncrift, bu ^abift es t)un gotti» namen anfangen.3itcm SJalaam 5Jumeri 24. tt)et bic allerebliften prop()cticn, nic^t pnu 4.aj!oi. i4,iff.1 »ölleft E 4 Bevberten E nic^teS E ö (cinej AB icincm CDE jcljc C6 6in C 8 jürnen DE 9 finb C 10 augcnpIidEä D uor 1) crfc^ricJeft C lü tcdElid^]rtä)ti\äj C 13 meine C 15 lompt U öcjagc C 10 cmbotten D cnttjotten EITtccjenC 19 »erbcrten I) bui^ftoben DE 20 Wirbeft C 21 locrbclt CE fc^off E24 muigeft C 25 Wutteiit^t C toütric^em E 20 übx D 28 min E 33 fel)nen E3ö angefangen CE 30 t^ot ('] l)et E pvoplieten V


278 Sluf bes 58oct? 311 Seipäig ?hittoott. 1521.TO(ittf).23,iff. gottt§ namen, foiibcrn um6 c(uti§ loiHen. K^viftui jagt 5Jlatt^ei 23. Wanfolt bic fc^rifftgclcrtcn fjoven, bic auff ^Jlofcy ftuH fi|en, ob fie tnoE 6ofe=^^afftig lunrcu, lni[d) on ^lncl)ffcU bii bcfcnncn miift, ba5 fic nit l)nn gotti»namcn (cictcnn, fonbcrnn unib milj unb cf)re UiiÜen. 3il't» "it lt)nv, bos buimb qKc 2?cpftiicf)c i)cucf)Ier uniib lugcncr auff bic§en grimb eucf) öoiioffet,unnb fagt üüefampt, Wian foE gel)t,igc, unfcufc^c, cf)v gl)ttigc pretotenn unnbter nit t)otacf)tcn? Unb fumma fumnuirnnt, 5Jkn foll nit bas leben,fonbernn bie lere onfc^en. 5hi ift« nit niuglit^, bog biefclben t)nn gotti»nnmen regieren nnnb leren fnnben, fonhern Inie S. 5paulu» Don tjijmn fagtwi. 2, 21. '©ie fuctjen oHefanipt l)f)ren el)gennu^'. SBenn bu atte bie Dortilgen toilt, bienit l)nn gottiä namen leren unnb regieren, Inie öiel loiltn be§ gel)ftlic£)cnftanb« bcl]altcn ^ Unb too toiltn blct)bcn ? ^s^ f)off, bn Incrbeft anä) nitiDoUcn bcl)n lere nod^ beljner I)ct)licfeit gclcfen ober gel)altcn £)abcn, benn tra-Stoere fie anber« benn lauttcr bubercl) ?»1.1, 15t. Sanct ^aulu8 gptjefioj 1. rumett fidj luih ift frolicf), ba« bas (*Dan=geliuni prebigct toart burd) cttlid) t)eßfige, e[)rgcl)^ige, auc^ burrf; be» öoangcliifeljnbe, nur ha^ ßöangeUum ^ubortitgenn. S)u aber, öiel foftlid^er unbl)ei)liger benn Sanct Spaulnli mcljnift nictjn lere |iu brudcnn, luo bu nur einbo^e Jüort Pon ml)r moc^tift auffbringenn, bamit bu ,3ut)orftet)en gibft, njicbu tiorblcnbett bcl;ncn i)a% unnb bo§f)el)t nit fi^eft, bie hjcljl bu an ber fa^üor^agift unnb ntctjner (erc nit niagift abbrechen, ircnbiftu beijncn ruffjel unbrochen auff mel)n leben, baffetb |iu f^enben, fo gcnoto, bas bu auä) auff mei)nlüortt laurift, bie toetiH bu fel)n »oercl tabbeln tanft, nljnift für toibber mel)nlere tut fd)rel)bcnn unnb fd^reljbift tnibber niel)n leben: iä) met)n, bu fet)cftIjnn bie fa^nodjt gerattcn unb ber 5poet toorbenn, ba .öoratius' Don f(i)rel)bt,ber l)l)m furnat)m et)n öa§ ju mai^en, unb triarbt ein frug brau§, (Sben ol§ber bo furgab öon ber lieb ^u prebigen^ unb prebiget öon ber ganß. S)ufjaft frel)li(^ nit ß^eli oren, tnie bu felb fagift, Sic^ aber, ba§ bu nit @fel5l)l)rnn unb ^erl l)abift, Inenn bu ^0 unöorfi(^tig unb unöorftenbig l^anblift.Sßcnn ic^ beljn leben ^cttc loolt antaften', meljnftu, ic^ tourb nit aud)|ufc^ret)ben fnnben Ijabenn? ^li} funb aufe bcl)nem anbern buc^ '5Iffertio' bc=hjeljfecn, hah bu belcnnift, bu l)abift ^afe auff mic^ tragen unnb aufe fjafeluibber mid} bas erfte lob bucf) gen S8cf)emen fc^rieben, ba^ bu boi^ fio offtand) t)n bem fclbcn buc§ lengnift, unb l)mnier ttiiber bein eljgen mauE rcbift,ouff feijnem ort on lugen ft^reljbift. ?lbcr ic^ l)ab nit tooHen, \ml auäj noc^nit mit beteuern obber l)emanba leben ju fd)affcnn l)aben. ^ä) t)anbel nit öon1 gutiSJ 8ott§ CE 2 9Ko^fe§ DE 3 rtören E 4 3§ C 6 c^t güttige CD7 „tc6cn" fe^It C 12 te'^atbcn C 13 gc^albcn C 18 benn AB bruienn AB 19 bögeä Eauft»)iingen C 20 »ertlenbert E fic^ft D (e^cft E 2(3 fruit C 28 aber] oiex C 30 aolt]luöKen D 31 ^abcnn 33 gfi^riben CD 34 IcugniftJ tcugft C 36 ^manbcg C ^emanl E') §otQä, Epist. II, 3, 21f. -) S3gl. 3J!un!cr, Sc^clmenjunf t : „Son bloiitocn cntenptebigcn." ') Sgt. 58b. II, 655ff.


9luf bcä JöocEä ,511 Seipjig -^liittuort. 1521. 279lc6en, fonbcvn öou leren, bofe lebenn tft nit faft fdjeblid; beim l)l)m felber,aber boB lere ift bü'5 gi-offift übel auff erbcnn, baä bic fcelcii mit I)autfengen l)cUe fuvctt: bu fct)ei"t frum obbcv boß, ficfjt mii^ ntt nn, beljnn gifftig,lugentjafft uiib gotti-J Inort Inibbcrftrebeub lere Unit iä) angrcl)ffen unb mitgotteö ^iitff l)l)r lool begegnen.5Unb auff ba§ fictj beljn tieffe fünft unnb große l)el)licfeitt für mirarmen fuuber unnb groffem narren bortuunber unnb fegne, 5ag id) nod) tDel)tterunnb befenne, ba'5 id) mic^ nit riimc, ic^ t)ab l}t)e ettlua-i t)nn gottic' namenangefangen, tnie bn mit ßo l)ol)en pflichten bic^ riimift. 3ßie bunrft hid) nn,V) ©mfeer ? Ia§ nn bel)n fcbber fradjen obber alle glorfcn leutten, unb ruff lantt,c» fei) alliö teuffely mercE, ina» l)nn mir ift, lüie bn t)nn bl)§em morbftic^au^ gvoffer liebe gerne l)ettift t^an. Sieber ßmfer, mel)n l)er^ ift alfjo gett)an,ba5 id) f)off, ic^ l)abC' l)nn gotti^ namen angefangenn, aber %o fnnc bl)nn id)nic^t, ba§ id) baffelb urtel)!! nnb anßruff, e-S fei) gelcißlid) nit anbcr§, ic^15 Irolt nit gerne gottiS gerillt baruber lel)bcn, fjonbern i^ tried) ju fet)nergnaben unb l)off, er foE e» l)mt fel)nem namen laffen angefangen fet)n, unbob etttoaä unrel)niß luere mit unterlauffenn, bie lüel)ll ic^ ein funbiger mcnfcfjbl)nn l)m flel)fd) unb blut Icbenb, bas er mir ba» gncbig bor|el)l)c unnb nitber fd)erff nad) mic^ rid)te.20 (So fei)g mac^t mic^ @. Spaulug 1. föor. 4. ba er fagt '^d) bt)n mi)ri. sov. 1,4.nic^t» belouft, aber bamit bl)n ic^ nit gered)tfertiget, 3d) urtel)t mid) and)felb nit, foubern gott ift ber mid) urtel]lct', unb Sabib '.'perr, gang nit mit 'Bi. 1«, 2.mir ^nä geri(^t, benn t-i loirt für bi)r fel)n lebenbiger menfd) red)tfertig be=flehen'. ^Jtber bu frcd)er, unfeljger t)elt, lüci)t über S. ^^aul unb alle l)el)tigcn,25 ber ba tfqn f(el)fd) no(^ blut l)att, foubern el)tell gel)ft unb gott bift, nl)mfte§ frei) auff gotti-J jungift gertd)t, bn tf)ueft c§ aße-i l)nn gottiä namen unbon i)a^, nnb beuttift bem fd)rcc£lic^en gottiä gerid)t glel)d) tro|. Sieber fd)lagt)'^m el)n flippte ba^u unb renff l)t)m ben bart and). (?•? loere t)illel)d)t rec^t,iia^, mo bu ]ü 8el)pljid; auff ber gaffenn gingeft, man aÜe glocfenn Icnttet nnb30 bem netocn t)el)tigen roßen unter bic fnfj leget, Unnb lueun bn mid) ubir=fd^rieben f)aft, bitt ii^, bu luoEeft and) ba§ jungift gottlid) fc^recflid) gerid)tQU taftenn unnb toibber c» fd)rel)benu, aly bas bl)r unred)t tt)ue, fjo ee bel)nfurncl)men nit l)nn gottiS namen molt laffen get()an fel)u, unb cmpentt gott,loic bu tl)uft, ba» er mit bl)r l)nfe gerieft gel)e, benn bu allcl)n für allen35 menfi^en l)aft bii^ id)on felb geurte^U nnb bie (Sron ^ugefproi^en unb luirftattetin rechtfertig erfunbcnn.1 tcrc C 3 front C i lugcntiofitig C .5 I)Uff DIO i; dov D 7 Gi''oiK« '9 bu bic^ mite 12 Zettel C H ba§ t"etb C aufraffte 19 fcftetpff UK 21 nid^t Cicrcüft U pin C 22 fetfiä C 23 for C »or ü 23/24 ficfdjtcii (' 24 bu] bir (;25 fc»)n] bein C 20 tucft C t^uft D t[|äeft K 27 pcutcft C tvulj U 28 flif) Ctauff D 29 toa ü gienugcft 1) 31 wetcft H 33 entpeut CE 34 üox 1) ntte C35 fclift C 36 rechtfertiget C


280 ^"fties iSocf? 311 t'eipjig aintroott. 1521.äßo toiltu bod) ^l)nn, Smfcv? ©if)ftu nit, tute biä) bet)n ^q^ 001;=blenbct, ba§ bu bcl)n et}9cn toort iinb tvnd ntt boi-ftcf)tft ? ^d) i)ai nit!cf)rc(fti(f)er«, giehilidjcrfe lüorty gcicfecnn, ba» mel)n orcn gleljc^ ftd) bafuvcvfcfjuttcrn, ba bu gotti-j juiigft gerieft auff btdj nljtnpft. Unb Icenn td) fel)nux]aä) i)ük, baä ic^ glaubt, bu Icugift unb fieuc^Iift oüt§ toaB bu fagi[t unb 5fuigibft, iuere bife bel)n gvctotid) ticruffen auff« jungft getieft mt)t al|u bietgnugfam, benn eä fon nit nuü el)nem rcc^tcnn tnaren ijertjen gel)n ober aEei(^iifft muffen folfd^ fcl)n. fQoä) fdjlnercn t?el)gt nn tieffe (ugcn. 5tbcv buIjaft gcmel)net bii ein glauben juilncrbcn mit bcr lugen unb [jafts bovfc^en,bfly {:iin bannt bcljn glaub auffs t)od)ft jufc^anben teivt, tner tüit bi)r glauben 10l)nn ctjncm ftud, Sßenn bu fto mit falidjcm l)er^cn, ciiogenen trortten gotti»gevid)t anruffift? t'cugiftu aba nit, fjo ift bet)n blinbtieijt aber ba unbnl)mpt bt)V bcn glauben. S)enn »oa-3 foltiftu guttie t)anbeln l}n gottlic^evf(^iifft, tnenn bu ^0 bum unb blinb bift, bah bu bein cl)gen Inort unnb l)cr|,ba^u gotti» gerid^t nit öoiftetjift, unb rebift el)nf]cv lüie ein botl, brunrfcn menfd^. 15S)rumb tnete mein rab, bu bliebft ein üetfifer unb fc^ricbft beljnefi^ebid^te ücvfgen, ob bu ba felb leugift obbev l)ireft, luere on fc^abenn, ba»gottiä tüort unb bie fdjrifft ift biv ]n t)od), teuffift |u greinlid^ an. S)e§teil ic^ biv nod) ein anl'.cljgenn tbun, bein buckle 3U creben^cn, toilc^ bu an=f)ebift unb flagift, ba? metjn lere ^0 eingeriffen fei), baä felin l)au^ fei), ba -'onit el)n auffrur unb tittiitrad)t ubir mir fei). 9]Tel)n ßmfer, tocr t)att bid)gepettcn, ba§ bu al^o ein cble gc^eugnifs Inibber bic^ felb gibft meljner lere?SBic mod)t mel)n lere bafi befterdt tnerbenn benn burc^ folc^ 1)1)VC5 ergiften3oi). 11,49 ff. feljnbö belentni^? gott trel}bet bid) loie 6al)pt)am, ba» aud^ bein l)aB mu^mel)n bcfti» reben, eben ba bu nteljnift, hah aller ergift ju reben: i^ i}a1} 2hmel)ner l)offnung, ba» iä) in gotti» namen angefangen unb ba» redjt toortgottiJ lere, feljne ftevdcr betneljfeung unb h)unber|ei)c^eu, benn ba» fic §0fd^luinbt t)n alle loelt on met)n trei)ben unb fuc^en, bar|u burc^ un|ict)li^toibbcrftenb unb üorfolgung atter gctoeltigen unb gelereten Oorme^rct loorbenift unb unet)nideit anrieht, Unb toenn |ie hah nit t^et, loere ic^ lengift l)or= 30|agtunb mat loorben.Senn has foli^ toerd unb rumor el)gentlic§ ort fei) be§ göttlichen loortS,lnc'2i;iJ:'&c|cugt p». 147. 'gottiS inort leufft f(^nell', unb (?l)riltu§ '^c^ tnil euc^ el}nenmunb unb ttiel)Bl)el)t geben, bem nit follen inibberftrcben nod) lnibberfpred)ens»'»^'»: ". niugen alle elor loibberlel)!', unb 5Jiatt. '31)r fott nit tocncn, ba» iä) fummen 351 ©iiä^ftu CD 3 i^teglic^crS t' erjc^tetflic^erc- D 4 crjc^utten C ö glculjt f9 5aftC 10 ^oe§ft§ 1) 13 fotftuC 14 tum (" 15 boet hundfen r 16 2rum KBlifift rU HeiBft E (d^ribft CK fc^rcifift I) 17 jd^ebüdöe D fc^e6c^ete »eriigcii CEBevfeen DE bafelbä lügeft E 18 louffeft D 19 ttild^fe C 21 mir] mic^ üC22 gebeten C jelbS C 23 (otc^§ C 24 2-5 „gott" h\B „ju reben" }(i)U Cluljegung AB „fie* fc^It 28 sli^winb alier Welt CE 32 fotic^ EE K33 loufft CUK


Üluf bei ajotfä ,511 Seipjig «(ntioott. 15-31. "281bijnn frib 31t fcnben auff bie erben, 6l)nn nit tumtnen fvib, fonbcvnn fd)tticvbunb Ijcibbcv 311 fenbcnn. Senn id) bljmi fiimmen, uneljnt^ 31t mad)cu unbfdjct)ben bcn fun töiber ben Oattcr, btc todjter toiber bie miitter, unb foUenbei incnfdjen fcl)nb fein fein cljgen t)auß gcnoffcn'.5 So benn mcl)n lere foIdjÄ Inivcft l)nn ber Inclt, tnie ber fet)nb felb 6e=tcnnct, lüie moc^t mir ba^ geid)el)cn benn fotc^s ju (joren? 3[t§ nit einhiunberlid^ gott, ber Salaamfe malebel)ung Uienbet Ijnn bencbel)ung unb meißnerfeljnb brclnen l^nn met)nen traft, t)f)r trotjcn t)nn metjnc fterdE? Bifjt, totefeljn triffiftn, tl)eiirer f)anbeter ber f)cl)ligen fdjrifft, gotltrf)§ tnorttiö art unbui loercf. S)u Initt, e§ foU fribli(^ eingat)n, !elinen Ijabber madjcn unb niemnntergernn. S^riftuS aber fagt nel)n, es mug unb Inerb nit nlßD fetjn. äöenubein erfte fertern tjm anfang ^0 groblii^ uarrett, toal tooHen bie lilnen^igunc^ folgenb tf)un? @l)tetl narn Itierd unb gotti-3 lefterung tüixU iucrbeu,acfjt id], inn« bn fdiret}bift. Sßitt bud)(e fd)rci)bcn unb ltict)ft nit anluifatjen:15 fnrnlimpft gottiä ttiort fjonbeln, unb Iticljffet nit Ipqä fetjn art ift, too cS i)\)nn(cnbet obbcr bienet. Sßie buncft birf), lieber borf, iuo tiaftu mid) f50 fci)ngeftoffenn? tioff, bn toirft mid) t)nn allen finden ber maffcn ftoffen.Sa« ift auc^ bie urfac^, Irarnmb id) fcftiglid; glaub, hai- be3 S^'apftiunb aller @opt)iften Sljcologen bud)er mct)rer teljl'S teuffel§ lere fein, bie lricl)l20 fic mit ftillem frib unb aüm et)rcn on h.iibbcrfpred)en ber tnelt etjngangeuunnb l]ol]er benn baS t)cl)lig tfOangclium gcford)tet unb getjalten fint. SBcrenfie aufe gott gelne^en, fie tjetten bcm tueniger tcl)tl gefallenn unnb Incren Ijelnfjerunet)nfe unb marterer brob Irorbenn. Unnb bn t)cl)liger priefter gotti>3 unnb(?t]riftlid)er liebt)aber gibft für friblidj lere, bie nit ergern foll, ^u f(^rel)6enn25 unb beruf fift bic^ auff ba-S jungft gerid)t; bn tl)ueft el on t)aB l^n gotti§namen? i'icbcr mad^ Sauet Simeon ijxun lugner, ba er fagt Suce ij. (Sbv"iftu§ '^"'^- - ^^ift |u eljitem ktjdjenn gefe|t, bem lüibbcrfprodjenn luerben foü, unb biet Serben\xä) an l)t)n ftoffenn, fallen unnb auffftet}en. 'ilüc ftrel)tt unb frieg beö altenteftament» fepnn figur gelücßen ber prebiget be-5 ßoangctii, baS^ muß unb foU30 ftreptt, unel)nicfeit, ^abber unb rumor anridjten; t}nn fotdjem meßen iftgeftanben bie 6^riften^cl)t ^un ^eijtten ber '^Ipaftolu unb martern, ba fie antbcften ftunb.Sa ift ein feiiger unfrib, auffrut)v unnb rumor, ben gotti» toort ertncdt,ba gcl)t an rechter glaub unb ftreptt luibber bcn falfc^en glauben, ba gel)n35 loibber an bie lel)beu unnb öorfolgung unb ba§ red)te tneBen bes 6l)riften=lidjen t)oM». 5tuff ba>5 l)t)c folc^g nit gefd^e^e, ^0 mel)net gmfcr, man follanber friblic^ bing prebigenn. S)a§ :^ott auc^ nu ber (Subc^rift ^u ^Komlange|el}t geluotlet unb leljber erlanget, rtiild^» Sanct 5paulu§ nennet 'ope='-^i"^"--'i'-2 t)in C 3 ioii C (un E ö iet6# C s trugen U 12 jniemcjtg D lö wet)ft Kraa l) 16 bunrf C 21 geförc^tet D scförc^tEt K feint CE fenb U 22 bcn ('toereft C 23 matter E 25 t^n C t^ft U t^iieft E 27 fot Werben C 29 ftcbigc E31 Ijnr C oVoftcln c mcttetcn V 33 crreegt f 3:);'36 (Sfjviftüdjc E 3(i gcfc^cc f


•282 -'luf bes »ocfä ju Seipjig Slntloort. 1521.lattonem cnovic-', crefftigc prcbiget iinb glauben be-i i)itf)umb5. Um6 jo(rf)'3piebigcn» UnUcn ift Sofj^i'me» §u^ unnb §ierom)mu§ tion ^'roge Oorpvcnncttu (?.o[tiul!, benn l)t)rc lere ftic§ aitd; bie Uä unb hjolff t"i-' bie topff unbnadlet aunrul)v, ha-i ijnn e^nem rnblc^Iog, ba @mBcv§ ^^16g6tte, SBoBft unbßarbinal robidjtugen, luie man Ineren folt i)£)rev lere, fonberlic^ bct)ber geftatt 5Ijnt Sacrament, S)a für ber Florentiner Ü'arbinaP erfur unb fprad^ '2lt^lajfct bie beftten efjen unb trincfen InaC' fie loollcn, Sie tooEen aber unfereformieren unb re(^t leren, ba laft nng ftrel)tten loibber fie', unb noc^ bemfelbcn rabt ift baS fpiel nud) gangen.®lcl)d) loie met)n Garbiual 5ancti Sijti^ 3U 3lugfpurgf au^ tt)et unb lufurgati, Iceun id) nur bag '^IblaC' lüibberrieff , §0 ^ctt bas anber fein nott,tuülten tool ein biftinction unb au^fiucf)t finben. So fuc^cn fie gottis e^reunb bie lt)art)eit: barumb ob lüol (^•infer 5lriftotel erfur|cugt unb auff mic§bringt mit ö^B i'"^ §ieroni)mnc' namen, folt mir liebet ^uffeä fd)anb fet)nbcnn 3lriftotel§ ct)re, Inil l)f)m gern ben lugcner unb buben l'lriftoteles laffenn^ i'^er finb l)i)n t)m fclBftali obbcr efel-g ftati, ba§ mir .SöuB blel)b, »ilc^er nu Dongotti§ gnaben iüibber auff erlüedt Don tobten, fel^ne morber, ben Sapft unbfet)ne SJcpftifdjen, ftercfcr unb mel)r quellet, benn bo er lebenbig Ina?, unbfolt Sapft unb aEe Sßopft§ lugner berften für Bopetjt, ßo muffen fie (jören,ba§ ^o^an fgii^ ijn X)i)x nafen fagt 'X)i)X ßtjtiftmorber mugt unfd)ulbig blut 2»uorgieffen, i)^r tcerbet e§ aber nljmmer mel)r fi^lDeijgen'. 3lbel, ber feijnemi.anoi4,iofi.(5ain lebenbig ju frfjtriQd^ trar, martert l)l)n allererft red)t, ba er tobt toar.9iid)t. ifi, 30.3(^ ^off, mir foü audj nod) gefd)el)en, ba» ic^ auc^, loie Sampfon, mcl)runglutf'j l)^ncnn tf)u l)m tobt bcnn l)m leben, Xenn 6f)riftu§ fterben l)att5oi). 12, 24. aud) me[)r tt)an benu fein Icbcnu, löic er fagt ^ol)anncc' 12. 'ba^ Ine^ffen -?!orn bktjbt allein, ^0 eh nit tjiin bie erben feilet unb erftirbt, töcnn e^ oberftorben ift, §0 bringt e» üiel fruc^t'.65 fic^t mid) aud) nid)t'3 an, ba» er fagt, c§ fet) ein propl)ecel) üone^nem munc^, ber bie inelt Dorteren fol. S. 5paulu§ unb -Peter fetjn bei) mir2 „ptebtgenS" fct)lt C 3oanncä C 4 mad^tcn C tat^jd^tag C aibtgötte DrotMii^tugeit C ßatbinöt G l^erfüt 7 bcfticn] iöften D ba] ba§ CT) E DE 81 1 mibcrruff 1) Wibcrviefit K 12 luoUen D bcftiitction E 13 ^erfür jcü^t E 14 fc^onb]ftonb C l."j iUiftotelem E 18 bcpftiffen C 19 Bapft tugner C Birftcn D »ot C20 b,5 AB ^xe C ß[)riftenmotbt C müg C 21 itiert^ C n^mer me^r] numer C(einen CI bvubct E 23 ©amfon CE 25 Soatiiä om jij. C 26 MeiB C 27 gc=ftorben (' erftotbcn E Brengct C 28 nic^teS C 29 $etruä E jeinb E') 9raiiä 3ofaQtella, @räbij(^of Bon giorcnj, feit 1411 fiatbinal, gcft. 1417 in Wonftanj.'-) fittjeton. a]gl. ftöftün S. - I ©. 220 f') 8utt)er ertoibett ()ietmit auf emfcti 3tuä=laffung im gingang ber ©d)rift: "3ln ben Stier ju 2Bittenfaerg' (Sutl)er u. (fmfer ^Ig. b.gnberi II, ©. 3) : 'SBiiloot idj nu nidjt orcn barnad) fjob, bas ic^ ci)netn ©fet gleich fe^e, nod^bann bictoeil 9lriftotelcä, ifjornas, Sonauenturn, SBebft, ßarbinet, bnb SBifi^off, tob bnb lebenbigbeine (5fcl fel)n muffen, fo bleib ii) in biffem gfclftal ibart)n ouc^ ß^riftu? geboren ift) üillieber bann in bcinem raben n^eff.


9(uf bei JBorfä ju Seipjig 9lnt»Dort. 1521. 283ftovct gnug rtibbcr alle fnlfd^e propf)cten, bie olle bel)be Porfunbigt t)a6en be»23abi"tic' unb bcv fet)ncn tiorfiivung. 'Ülud), rto icf) bie fdire fci)rifft liab, adjtid) teiitiec- pvopfjetcn, ober gtetjd) oom l)l)me( feine, lnei)l S. 5J?aiiIuc' @a(. 1.ö>u. i,:^Qtt gejagt, lüir foHen auc^ tut eiinem enget Dom t)i)met glauben, %o er•i onbere terct benn ba-S ß-oangeltum. Sa-S aber 2?apft unb fel)ne mttttjrannentiaben anber-3 geleret, ift am tag. .'putj f)att eo ben.iei)f)et, ic^ and) unb oielanbere, loil» aui^ no(^ baß betoeijüen, gott tjetff mir.Unb bn Smfer baft bic^ bieder iadjen muttttiiEig angemaffet, bie biet)nicf)tö anfanget, unnb bic^ on nobt brel)n gemengt, toit bi)r ,}u fe^en, rtie bu10 erauß fummen loitt : bnl)üft nieline febbern auffs nein erregt, bu loirft i)l)eha-i ipict außtiatten unb bel)n nam jol noc^ in öiet mefjr butf)er erdetettoerbcn, ()ilfft nit f tagen, äötttu aber betin lirt^um Irtbcrruffen unb be§fjeuc^ten abgaf^n, iottu mid) gar batb ftit unb ictjuiengenb machen, tno ba-jnit, tf)u hjas bu magft. Sott f)etff feinicr uiar[)el)t, mibber mir noi^ bir,fonbernn aüelin gott fei) lob unnb e^re.15% Wi (i 513 bie we^t E ob ®at. j. E ö ain ber Sapft E 9 bovin E .bljv" tcl)it (J10 5etQU§ DE aufi C mütft E 11 bj AB biic^crn CE 12 fiilff C t)vtuniü CE10 obgften C obgon DE jott bu CE jc^iocige (' 14 luebci; DE


iS*XfcSj7Ki&X>XtX^c&e&iS>c&(^iu Untcrridjt bcr ^cidjtfiubcr über bicUerboteucuisBüc^cr*1521.Slie päpftlidjc ilMiniibuUe Born 15. 3uni 1520, tvädfi &d @^nbe ©eptembcvin bev nöcf)ften Umgebung ViitfjcvS, in bcn Sietljünicvn ^JJcifeen, 53ccvfebuvg unb3?ranbcnbuvg Uerbffcntlid}en lie^, gebot bcn ^Prälaten unb iBifdjbfcn alle SdjriftenMartin ,l'utl)er5 fleifsig anftud)cn unb bffcntlic^ unb feievlid) uevbvennen ju loffen.Sanb biefe iButle nndj üielcn offenen Sßibevfpnid), ronrbe fic gtcic^ f)icr unb bamit .Ipoljn unb in'vndjtung aufgenommen, im 6el)eimen tljat fic boc^ itjre Söirfung.S)em 23cfe{)(e if)rcv Cbern fotgenb forfdjtcn bie ©eifttic^cn im Scid^tftu'^l eifrignac^ ben SdE)riftcn be§ .ffc^crS unb ma(^tcn bie C^emä^rung bon 9lbfoIution unb©atramcnt Bon bereu 'Jluelicfcruug abt)ängig. ^n tvtldji fd^ttieren ©ctt)iffen§nötf)ebic 9lu^nger ber neuen ^cfire bei bem noc^ in ^of)en g^ren fte^enben 3?eid)tämangfamen, lä§t fic^ bcnten; ai^tetc bod) ber SJeformator felbft bie 3?eid)te ijod) aUbrittc§ Saframent.2utf)er ftanb baumle unter bem 3)rudfe mannid)fad)ftcr Slrbeit (Sgl. 5. 5?.ben «rief an ^;!eüican Bom &nbe ^februar 1521. S}c äßette I, 554 = gnber^ III©. 92), — brei i8uct)bruiferpreffen waren Bon if)m allein bef(i)äftigt — , aber bieferSfJot^ burfte unb Ujollte er fid) nid)t cntjie^cn. (finen 3lnfto§ fd)eint ©palatiniBie ,5u mand;er anbern fo aud) ju biefer ©(^rift gegeben ju traben; »ücnigftensBerfte'^eu U'ir mit l^örftcmann bat)in bie ©teile in bem «riefe Melani^tl)on5 an©polotin Born 2. 9Jlörj 1521 (Corp. Ref. 1 ©p. 361): „Eduntur et mandata abEpiscopis, iie absolutionein impetret a sacerdotibus aut monachis, quisquis faverithuic doctrinae. Sed libellum Doc. Martini, ut arbitror, habes hac de re scriptumtuo primum consilio". S^ix ^lerauägobe bcs ©cf)riftc^en§ ift Sutl^er f^onam 3. gfbruar bereit. @ä tiei^t in feinem «riefe an ©patatin: „Conciiium illudbellum Florentinum edetur et articuJi pro confessuris solandis, etsi prelasint occupatissima". 9tm 17. gebruar ift e§ Boüenbet; er fd^reibt bcmfelben:„Mitto confitenlium institutiones, quas petiisti". 9(m 27. bringt ber «ud^^änbler©d)Dtt Bermutt)lid; weitere ©rcmplarc nac^ äöorme, tBa§ Sut^er bem ©palotinantünbigt auglcid) mit einer 9Jad^rid)t über ben ©rfolg: ,,Apud Merspurgenses etMisnenses nihil prodest liber confessuris datus; plaustra libroruni meorum exurunt".(«gl. S)c aBette I, ©. 558, 560, 561 = ©nberä III, ©. 81,llff., 87,34, 90, 17ff.).Sutl)er ^atte bie ©egner gewarnt, ben «ogen nid^t ju ftraff ju fpannen, e§ Iiatteniii)ii get)Dlfen. S^iefc ©c^rift l)at er nod; „el)n fcnfftc Unterricht" genannt.


'{|ß-in llntettidjt ber iScicf)tfiiiber über bie Uetbotenen JBüc^et. 1521. 285„Slber fie mit bcm fopff l^inburcfi, ba ift fcijn fjoven nod^ bcbencfen." So mufe erbenn eine beutlid)eve Spradjc veben, toie er es t{)ut in bem 58üii)Iein „33on bcrSBeic^t, ob bie ber *^*opl't 9Kaii)t haii, ju gebieten". (%!. unfere ?hiägabe93b. Vlll,


II3mj|^fein286 Gin Untettidjt ber 58eirf)tfiiiber übet bit Betbotenen 23üd§et. 1521.G. „ein Dnberric^t||S)er bet)(J)ttünber 1|über bie ocvbDt= ten büd^cr S>jj3m 3ar. M.D.XXI. " 9)ltt||2itcl=9Jl. Su tfier.\\einfaffung. litehücEfeite bcbrudEt. 4 a3Iätter in Cuart.Stucf Don Welltet SJamniinget in ?lugäbutg. ffiorfjanbcn in bet finaafeidjen©Ig., SBafel, Berlin, Sreälau 11., Bresben, gifenac^, (Srlongen, Stfjaco, ftönig^;bcrg U., Sonbon, DJlünftcr, SBien, SBittenbetg, Süi^'f^-H. „S)ifi büc^lin1|jagt öon ber Bnberric^t- jjtung Sev beic^tfünber |1überbie oerbottcn bu= 1|d^er Soctor 9Jlar ||tini S'ut= jl t^er. ]|Sßittemberg.3m 3ar- «i- ®- XXI- " 9]tit litcleinfaffung. litelrücffcite bebrucEt.4 aSlätter in Duart.Srucf t)on 3örg ^iabtet in ätiigsbutg. Söotfjanbcn in Serlin, Seipjig 2t.I. „Slin ünberrid)t ber betjcfjt |1finber über bie ber= [ botten büei^er||S.maxtinIIiiut^er. " Sitelrüdfeite bebrudtt. 4 Slätter in Cuart.I'tucf bon 3Ö19 9!abtet in 2Iugäbutg. 5ßorf)Quben in bet ffnaofcfc^en 2lg.K. „9ü)n bnberric^tung ber 33et)rf)tfinber, über bie Berboten büc^er Soctoris5)lartini t'utl^er. " 2itetrüclfeite bcbrucft. 4 Slätter in Cuart, Ie|teSeite leer.£rucf Bon Sigmunb Üirinim unb SJiat Söitfiing in 3lugabutg. Sögt. B. kommetuntet 9h. 209, boc- gleid) «nfeiein L^ ift. Sitet joroie 581. 1'', 3- 1 "nb 4 ineinet unb betfelben gtaftutfdjtift nni^ bem syettinet 6r., Sutf)et 1579). S3ot-I)anben in Settin, Stiafebutg, SCSien.L. „Wm önberri(i)tung ber SSeic^tfinbcr über |1bie Oerboten bü($er S)octort§ |'^Jlartini Sutl^er. 1! [Stanfenornament] " iitetrüdftcite bebrudft. 4 S?[öttcrin Cuart, tc^te Seite leer.£ei Jitet ift in Srf)tt)abQ(^et Sc^iift geietjt. 3^t. li>, 3- ^- 4 entmebeth)ie in K giottui: „(F^tiften men|d)cn, biedjte, fütfumpt; fbmen, etliche" t.La =SSetlin, Siit^et 1783). Cbct in Sdjmabaiiiev : „(f^tiftc nicnid)c bückte,fommcn, etttidjen" (Lb = Syetlin, 8utl)ei 1580: ßonbon, Sßetnigetobelfüifupt;(Jin Lcetgibt fid) (rfjtiefelic^ batau«, baß in manchen Pr. bal iRanfenoinament fcljtt. Soin bem 6j. bet .ipambutget Stobtbibl. (ba? B. Sommct Sir. 209 beid)teibt unbboo jonft = L" ifti. Siic^t ndf)et beftimmte (Ji. Bon L befinben fid) in öieffen,^qUe, SBeintQt, ^ü'^ifl)- 93on 2itet unb ben ettt)äi)nten 2 3eiten obgefe^en ber=fetbc Sq^ reie in K. Stucf Don Sigmunb GJrimm unb 2)!aj Söitfung in Slugsburg.M. „^k önterid^t ber beid)ttinber Soctorii 2)kr tini i?nt:^er|| [fo]: bbci"|ifcl)ne bucfjer bie öerpotcn|bcbrudt. 4 S?Iätter in Cuart.Jüorben. . SSittcmberg. " 2itelrücffcitej|Unter g bet legten 3eile be» litcte ein ©(^reibetjc^nörtel. SSotfjnnben inSBetlin, SBte§lau U. (2), ©trafebutg.N. „e^n ünberri($t ber b^t^t= |1ft)nber. ouer be BDr= boben boecfer F S). 3)1.8u= tl^er. 3ar. 5Ji. S. l'Xj. " Sitelrürffcite bebrutft. 4 SBIätterjlin Cuart, le^te Seite leer.2tud Don Cubmig itutebut in .rialberftobt. SUotf)nnben in bet Äiuinfefojen©Ig., iHoftoif. a^ttcnberg.


Ijoren©in Untetri^t bev SEit^tfinbev übet bic Devboteiieit SBüc^et. 1521. 287SSon ben bicv 35ßttten6ergcr Svutfen finb bte i*ottt)cijc^en AB bie Ihbxucfe,ba fic^ ber eine ber ©vunenbergidjen |C) beutli^ oll ouf B kru^enb (Bgl. ,v^^.296, 3) unb D qI§ auf G beru'^enb (ögL 291, 19; 292,7.8; 296, 16 uiw.) fi^emeift. ^a% A ber erfte ber !i;ottI;crtdjcu Sriicfc, ergibt ftd) tncniger qu5 bengeringfügigen 2crtunterjd)icben als uictmcl^r am ber äußeren Srucfeinrtdjtung,A ift etnjQS freigebig mit bem Jiaum umgegangen, in {yotge baoon mar auf bertesten Seite bes iBogens ein fe^r gcbrängter £a^, bie Slnmenbung 5a()Ireid)cr 316=tiirjungen fomie eine 3"!^ me^r al-i fonft erforbcrlid). 3n B ift biefer Übelftanbburc^ bcffere 3lu5nütjung beä 3iaumc5 befeitigt. — i


EEF*GFNKN288 ^in Untcvridjt bcr !l*cicf)tfiiibcr über bic Verbotenen 33üc^er. 1521.anbcren atuSgobe, nümlic^ F. l!gl. 3. SB. 291, 15; 295, 17; 297, 9. ©anjbeutlid) wirb bie iBcnütjung jtucier i^orlagcn 3. 35. 29-i, 13, too er e§ fc^ulbigF (= AB uflD.) unb er ift fcf)ulbig G (= Hl) ju cr§ ift fd^utbig Dcrcinigt. . .finb. ebcnfo tarn 296,18/19 id^ unb 297,5 geid)rifft aus F ftammen. 9hicf)296,15 barf man üielleii^t Ijier'^cv rechnen, wo G ftatt be§ urfprünglidjen {)ei)ifctmic ein . . . f erlange fcljt t)aii)ct uftn. 6cgcn bie Slniia^mc einerbloßen S8ud)ftabenbertauicf)ung fd)cint boe ai ju ipredien; t)ielleicf)t bacf)tc bcr Ur=tieber an bas inunbartlicbc 2Bort l^efc^en ^ifc^cn, für bae neben ber 9eiDöt)nlid)cnSeb. singultare QU(^ sibilare belegt ift (l'erer I, 1278; ©rimni 4, 2, 1266 7).S)em i>erfertiger non K erfc^ien ober bie ("yorni f)aiffet offenbar fraglich unb erfetite mit unleugbarem ©cfcfiicf — man tann faft fagen, bie beiben itjm BorliegenbenSSorte öcreinigenb — pfcl)ifet ein, ein 3Sort, bae in ber 3?ebeutung'.^ifc^enb pfeifen' grabe audf) uon 2cf)(angen gebraucfjt loirb (Srimm, 7, 1664).©rmäfinensroert^ finb fc^(ie§nc^ nod) einige nid;t ja^treic^e SBejie^uugcn jlrifd^enK unb CD 297, 5. 9, fomie K unb D 295, 19. 9J}it Stuenal^me bes litel« unbzweier i^tiltn im Stnfange ift L berfetbe Sruet mie K. Sie^e Sibtiograptjie.M ift in feiner ©teüung nic£)t genau beftimmbar. (fs meift fe^r oietc Sonber=IcSavten auf; an ben Sifferenjftellen ftinimt es gemöf)n(id) ju AB unb 296, 3;297, 9 im befonberen ^u A. 9tud) fonft meift manches auf A als üorlage l^in,}. 33. 292, 14 bie 5ovm juftort, bie M nur mit AB ttjeilt. S(^on bie Umformungbe§ ZiUU aber »eift barauf tf'm, ba§ M nod) anbere Sructe bcnü^te, unb bie3:ertbefd)affenbeit beftätigt es. Sic ^erü{)rungen mit anbcrn Srurfen ftnb fe^rüielfeitig; toir merbcn burd^ fie nic^t eine beftimmte 9{ic^tung gemiefen. 2Bir finbenM : 292, 6 unb in einer Steige öon an fic^ unertjcbtid^en fprad)[ii:^en Übercinftim=mungen, bie bur^ it)re ^alji au§ bcm Äreife zufälliger S?erüt)rungen ^eraus=treten, gerner M : 294, 9; M : *G 292, 3, mo Dnb für bee wo^I nur crflärlic^ift bei «etanntfc^aft mit *G. 3m befonberen M:K 291, 15; 293, 18; 294, 12;297,11. äöeiter M:N 291, 22; 297,12; M : 293, 21; 296, 7.294,4; M :N, bie Übertragung inl ^JUeberbcutfi^e, beru'^t fii^er nic^t auf A ober B,fonbern auf CD (og(. 292, 7; 295, 16; 297, .5), genauer, roie e§ fd)eint, auf D(ogl. 290, 13; 292, 1; 295, 19), aber an Ie|terer gteüe ftel^t K nod^ naiver. 3(uf=fallenb ift auc^, baß N 291, 21 uid)t bie Stuelaffung mit D unb 293, 6 nidjt ben3ufa| 3um lerte mit CD t^eitt. S8erüt)rungcn mit anbern ierten würben unter297, 16 17. Sc|terc ift OicUeid^t jufäöig unb MM f(^on erwähnt, ba^u nod) N :mar ber anbre Sejt, ben N neben D benü^te ?3n ben ©efammtausgaben öon Suttjere SBerten finbct fic^ unfre £(f)rift:aSittenbcrg VI (1553), Sl. 420''-422''; ^ena I (1555), »t. 475'' -577"; 3tlten=bürg I, 613-615; t'cipjig XVII, 563-566; 2Ba(cf) XV, Sp. 2285-2293 unbXIX, 1007-1015; griangen, beutfd)e Schriften, '24, 202-209; ^24, 204-213.Sßir geben ben lert nadj A mit ilierbefferung feiner zweifeltofen ge'^lcr unbüerjeid^nen bie l'eearten ber SBittenberger Shisgaben BCD in üblid}cr ^oüftänbig=feit. 9(ui^ bie 3lbiDcid)ungen ber au^ermittenbergifc^en 'Dcacf)brurfe (abgefet)en öonber nieberb. Übertragung N, aus ber nur einiges 2ßicf)tigere ongemerft wirb) öer=^eic^nen loir abtteic^enb Bon bem fonftigen 33crfabren f)ier einmal Oorwiegenb inben l'esarten, weit bie Wür^e bee lejites jufammenfaffenbc ^emerfungen 3.Jt?. über


©n Uiitettid)t ber a?ct(t)tftiiber übcv bic Ocrboteneu Sü(f|et. 1521. 289ben Umlaut iDeiiigcr lo^nenb maif)t, aber aucf) toeil fic^ auf biefe 3ßcife an einemtleinen 2?cilpie(e einmal jcigcn lie^, welche {vüßc fpvücf)ttcf)en Stoffes in unferni^orbemeifungen jufamniengebi-ängt n?irb. K gilt gleich KL, fic^e ofcen.C unterfc^eibet fid) öon AB burd) 5infül)vung ber in le^teren ganj mangelnben6 u unb D fügt bereu nocf) mc^r Ijinju, o^ne ba| bie betannte @runcn6ergfd}eÄonfequenjtofigfeit baburc^ aufge'^oben roürbe. Gine ort^ograpljifc^e ßigen^eit tionG, bie D aufgegeben l)at, finb (£d)reibungen roie i^nu = in C^^iäp.); mi't)r,el)v (*pron. ber o. 'iperfon). SBcfonber« ebr fte^t faft burc^lueg, unter ben etma-j er, bie fic^ banebcn finben, finb niof)l nidjt jufäüig 2 er^; ein e^v§ begegnetnic^t. j^nn mi^r f. i^eea. , ebenfo bie 5äüe bes gleii^fallä C eigenen t^ nacfjßonf. (getertl^en, fottl)en, ^ittlje, fogar ubriftbenj.93on ben anbern 'Dcac^bruden f)at E lueber 6 nocb it nod) ü, ebenfortienig u.Sagegen ue = ü unb it. S^arüber unb über baö l'er'^alten öon F*G.M f. Se5=arten, tno jeboi^ füvF*G; 511 F*G; ^lim, jür FGl (HK: jum jurj unberücffidE)tigtgeblieben finb.ai Ijat E nic^t obtiig, GHIKL bagegen DöUig burd)gefüf)rt.Unechtes ie > i *GM, aud) E mcift. Über ed)te5 ie f. 8e§a., Wo jebod)i)ai burc£)ftel§enbe abfotuieren, regieren > -iren EM nic^t üermevtt ift.i ber Gubfilben ift in E*GM nur l)ie unb ba bemal^rt.Se^nungi-l) ift in EF*G befeitigt, in M iumeilen beWo'^rt, bod) fte^t aud;r)ier faft ausfc^lie^Ui:^ t)m, t)v ufm., aber mel)r neben nier.auff, au3> Dff, öB F buvc^meg.wo]> raa *G burd)rocg.fie^" fQ EF*GM wo'^l ol)ne 3luäuabmc.bie>. b^ nur in M, aber nic^t buvcbgefübtt. @§ fc^cint bei ber ^ormber Ginjofit be§ gem. bt), bei ben govmcn ber ^HleijX^aiji (öorroiegenb 'DJlaC'C.j bie,yi überwiegen. Sie 53er:^altniffe öon bie ; bt) etnm trie -5:8 unb 3: 1.öor-> er- EF*GM meift.2utftct§ aUcrfe. Vn.


290 6i" Uutettidjt bct 33cid)ttinbcv über bic uetboteiieu SSüd)ei-. 1521.(Sin untcrrldjt bcr 6ei)c^tftubcr iiOiv bIc uorvottcu 6ud)cr2). 9)J. Sut()cr.3CÖCfU5Tillen Cl]rtften metifdicii,benn bi)'3 biidjle furfiunpt, lüunfd] id}, lUavixn Cutlier,gnab unb frib ynn 3l]e|u dbrifto unfjcrm I^errnn.'S ift für mid] fiimmcn, luic ctlid} bcidjtocttcr nit benugt, ba§bciö mm bolcf mit öffentlichem bovpictten l)nc gcmad)t lüiitmeiner bndjer Ijnlben, fjonbernn and; l)nn gotte§ geridjt faÜenunb bie gctüiffen Qnf33nforid)en fid) t)ormcffenn, be-3 fie fcl)ngeUialt t)abcnn: 630 l)I)n nit mel}r gc^mrt, bcnn bie abjolution,fjo bon l)'f)n bcgert toirt, ju rcid)en. S)cr t)atbcn mid) 6t)riftlic^cr trclu forgtreibt, rab unub Unterricht ,511 gebenn, bamit id) boä mein tt)ue unb niemantid;tc» fd^ulbig bteljb feiner fcelen ju I)elffen. S30 ba§ ijemant Dorntet, ber folIniffcn, ii^ loill an l}()m fnr got entfdjutbigt fel)nu, ba mit got befolfjen. Slmen.^üxn erftcn, fjo meljnc lere aufj got ift, Juie id) nit anbevfj mir bctoift,fjo mnf3 man fid) be-i erluegcn, baä fie bon bem groffernn teil borbamptmerb, fjouberlic^ bon beu geiftlic^en ^^relaten unnb bie toir ^eiffen bie ge=lereten. äUlje es ergangen ift allen 5^ropt)cten, 3lpoftcln unb G^rifto felb§,^i«;» "^^^ al§ l)m S)aniel c. jiij. gefd)ribcn ftet. '$Eie bofjljcit funtpt bon ben ubirften',bic bo angefcljen loerben al§ regircn fie ba5 bolcf, ber t)alben id) bief^e oor=manuug tl)n nit l)bermau, benn id) loil niemanb ju meinen Sßuctjern tret)ben1—2 Sic Übcrjc^tift nac^ bcm 2itct tjon Ali 4 3lUci: 1 5 bit§ E Buchte DFGHl»)ud§tein E fiiec^tc KL^'' buc^tein M »ünfc^ D »ünic^ F*G SJiattini C ÜJlaxtinul K «Dl. S. M(j 6f)vi)to 3ci" *1 önjevnü D l)crvcn F*G 7 f^umcn E lomntcn FK ctttic^e CD etlid^e Kbcic^Dettcv CD beid)tBattcr FG -Bätet 111 -söttern K benucgt E benigt F beniiegt Gl benüge Hbcnüegct K bcnugct JI 8 ofieutlic^e AB -en CDEF*GM -cm N irr FGHK »jv I buchetDGIII bued^er E biec^ev FK |unbcr F jonbcr E*G junbcrn M tjnn] i^n C gotti^ DM 1 1 niit Fgctjuvt CD gcburt E gctjürt F gebüvt *G gcbürt M ban M 12 jnen K begeret D reichen]fprcc^en K ßbtiftcnUt^er E 13 unbcrridjt FGllI uiibterric^t M unbctridjtung K nict)ne Dint)nc N tbü FGIK tl)ü U ti)uc M nimont I U ic^tä E id&t F] etwas K beteib Efetcn E iement F ijcniaut» K t)mant M IT) FGHIM cntid^utbiget CDFK bo M»orbeuell)en E beuolbcn FM Ifi mein *GM ler E leer KM roic bann mir nit anbcrg wiflcnt»lid^ ift, jo K 17 niu6 P'HIK mucÄ E groffernn ABC groficrnii D grofjern FGHl 18 fonber\ä) A funbcrlic^ FM mir I)c^ffen H 18/19 gc[ertl)en C gelerten DEF*GM 19 SBic e§ bonaucf) ergangen K oüten B obpoftctn E opoftlen K -Jd ^m] tjftm C Soniclc K gejd^rieben D]fcblt K ftcbt D ))o|il)cit E forapt F fomt ubriftbcn C übirftcn D obriften EKMMöbcrftcn FGH oberftcn 1 21 ba FK angcfcbn regieren F bije CDFGHKM bi6 EMbiicn »erntainnng I t^uc E tt)u tt)ü IHK tjbermcn D l)eberman EF*G ban M22 FGniemant IIKM Suc^cren C vuccl)ern E biedrer F Siidjern GHI biedjetn K biitfiern M


(Jiii llnterticfit bev 33eid)tfinbcr übet bic l>etboteiieii 3?üd)t:v. 1521. 291nod) laben, fpnbcrnn nur benen, bic ein gclinffcn ^aben, al§ fet) meijn lerevet^t, unb boc^ ftc^ bie mennige nnnb tio()c bcv tuibberipvct^cr tafjcn ttencfeniinb [iclücgen tüibber l)r gutti» unb fc^limdjv gcUiificn ju tt)un.3um anbevn, iDivb nu bcr beicf)toattcr i)emanb fovfi^en, 06 er meine5 buckle i]ab obber [e|3e unnb ba mit fein blobifeit anftoffen, 2ol er l)t)m ant=tuortcn mit bemutigen Inortten alf^o: Sieber I)err, tcf) bit, toolt mid^ ntt l)nnbie ftrtc! unb ferlicfcit iagenn. ^4 bin nit fummen jur peic^t, bü§ t)x mtc§bcftricfen, Jäonbernn tofjen joüct. Senn bic iDcit l)nn biijcr fadjc ütel 96=Icrtcr unb groijcr tcutte auff bcljbcr feittcn ftc^ 6emuf)cn, unb nod) nic^t§w enbüc^a ift befd)(ofjen, bin id) unnb ijfjr felbu auä) ju geringe bns urtett nuffeinen ort ju ftettenn.3um brttten, fag Inettter, 130 eä not ift: Sieber ^err, l)^r feijt einbcic^toattcr unnb nit ein ftocfmcifter : mirgepurt ju beichten tnaä mtc^ metjngcftiffen trei)bet, euc^ gepurt nit 3U treiben, euc^ gepurt ntt ju forfc^cn mein15 :^eim(icfett : ijr modjtet Inot forfi^cn, toic üiet Pfennig ic^ ijm beutet l)et,fd)tDeig ic^ etttia-3 ha-j iä) Ineifj, }]o ftel)t bie far bei) mir, toa§ go^t e» euc§nn: gebt mir mein abfotution, bie l)f)r mir fd^utbig feit, unb babbert tjijxbarnac^ mit Sutf)crn, iSapft unb mit »etdjem bf)i-' hJolt: mac^t mir niteinen f)abbcr, bifputation unb far aufj bem ^eiligen facrament ber peidit:20 bifjer f)anbeU gef)oret nit pnn bie pci^t. ^ä) toiE anttoorten, luo unb loennCa jctt ift üon biefjen fadien ju anttoortenn.3um öterben. Seffelben gleich bit and) icf) bic beid)t)etter Uioltcn fid)1 fonbei- E funbev FM tttetjnc U min F [cv E leer K•>mcnig E mciinig Fi)hi)t D*G 3 roibbit C gutä E gut» F gute! *GM fdjroac^eä K jc^mail gemiffcn I t^üitFGIK t^ün H 4 nun FK ptiäjt- EM forfdjcn] frogcn M c^r C 5 Sudlet E6icc^l9 F -bnäiUn GHI Utä)U K ^obe MX abev M leß *G barmitt GHI Hobig=foit E blöbigteqt DFGHI blobictait KM ä,(> antttiortl)eu C ontiouiten EFIK ii bemütigenDFH biemuctigen E bemuctigcu Gl bctnietigen K pit EM «ett E reoU K woUet M ijnn]i^nn C 7 „bie" fel)tt K ftric^ D fcrlic^fait E fcvtigfcit FGI icigcnn] treiben K p'm Mtommen FKM ju bev EM betjcftt DEF*GM l)l)v BCD 8 beftvid^En E funber FM fonber EKloßcn DF'GM ^nn] iljn C fac^ EM ii gr&ifet DGHI teut^e C teut^ U tcut EIMSerben CDMN bemuccn E beniuI)En F bcmuen GIIK bcmücn I Bemüen M nac^ M nic^S KKl befd^Ioficn ift K bcitofjen E pin M „felbl" feljft >I gering EK. in-tet E 11 ain Eftcaenn AC 12 fcljnt F 13 ftodmeiftef] baitvicl)tev 1' 13 14 gepui-t(3.lD gebutt(3) Egepiivt(3)F 9ebürt(3)*G gepurt (3) M 13 peidjten E 14 treljbt CDEM gepurt (2)0lü ^cljmtigfeit DGHI ()cimlic^£ait EFKM t)f)r C möchtet E*G ntod^t M it^ Pfenning (-ig il)KM »im] t)f|m C peutet M] fectct FK n; meif';| B ftcet F*G ftet EM gfor E*G pel) Mmi^r C get E gott F gat *G 17 Slbfotutj K mil)r C fc^utbicE C fi^fitbig I fcinb F^abcr I l)^r] cu^ M 18 mit bem Sut^cr M 55abft E njitd^cnt D möl^em F toolt *G«oUct M r.i oin E ein M forouä bc E be Ä15GK ben CDI beljcftt DF*G JO gebortinn bie ©c^ut »nb nit inn bie beit^t K gef)ort E gcl)örett CDGH gct)c>rt FKM getjcrt ISe^d^t DF'GM antmurten FK antwürtten I -'1 „ift" fe^lt I) bifen F*G ontwurtcn FK.'•J geteilt E gtel)c^en CDK ic^ aud) M icf X bic^toättcr benc^toäter HI -näter GKod FrcöttenK


292 ß'i'i Hnterticf)t ber 3?eict)tfinbct über bic Verbotenen SBücfjer. 1521.entl^otten unb nit l)nn gotteS gevid^t gretffen, bem allein t)eim(idEeit ber ^er|en.bcl^alten )ct)n, tüie 5pfa(. bij. fagt. '6r tft ein forf^er bcv lüeien unb berIjcitjcn', unb fic folten got banden, baS fie folc^er far be-5 forte^enf.j uber=f)aben tocrenn, fjo fie nit Tncf)r benn fjoren unb abfolüicrcn fc^nlbig fein. (S-iift nit not, ha^ man t)emant jtoinge 3U offnen fein gclniffen, unnb Irie manfagt: SJicmant fol jum glauben gc3n)ungen, fjonbcrnn nur bevufft iccrbenn;fol l)cmant fummcn, got toirt t)l)n burdjä bein ruffen^ Irol betocgcn. Se=lüeigt- er t)()n nit, iDa» magftu mit beinern treiben? ^llfjo ^at S. 5pautn§geleret, man fol Ijn folc^en feilen nic^t fragen umb ber bloben getriiffen loillen,:ba§ man fie nit öortoirre unb betrübe. 1.6or. biij. @t 9Jo. jüif.3nnt fnnfftcn, n.10 ber bcic^öatter nit abelaffen iBolt unb bie Suüc fur=foU er fagen alfo: l'ieber Datier, bic Skulle ift nit gea($tet bon DielenIjilte,frumen leutten, fjo Iniffet l)t)r, lüic bc§ Sapft» urteil pflegen jn tnandlenn.t)eut fe|t er ettoa-ä, morgen jnftort er e§ iuibbcr. Sarumb luil i^ nit Doncud; auff ein folc^en fanb unb inantfen getriebenn fein, ba^i itf) t)eut etU)a§bctenn, morgen Dorleugnc unb mii^ alfjo einen U)inb l)l)nn, benn anbernnt)er fcl)laf)e laffc,^ id) bin nit fc^ulbig auff folt^ loanrfen unb ungeteifjeul)atibeln eud^ ju folgen. ®ebt mir mein abfolution, bic ift mir gelüifj,1 enb^at^tenn C gottiä DM be ABFG bcn CHtil betn DEKN aUcin bie K ^oim=E tjetjmligteit D*G > nicrn E ber ^er^cn unb ntren M ;i ioitt)cn C jolc^cr gfarlii^toitDcrljern I ferttiercn K) *Gbcd E foldjcv bürbe be§ F] folc^cr (jolc^eS K) »eri'ljeren (Ber^eren Hl'olc^er for imb M 3 über- DI über- FGHK 4 reiiren GHI mären K ban M ^orenDF*GM übjotmern B abfotoiren CM obfotoirti E jcint F 5 „man" fe^tt M ^^emanbt I)jlBing EKM offnen *G 6 fott K bezwungen EM gonber CEFK funbcr M] mer Kberüfft F*G 7 tjmont M fomen FKM burc^ä ABGHI bur^ CDEFKM bori^ X riiffenFGHK rüffen I 7,8 bcrticigt AB betocgt CDEF*GM « mot^ftu CD magft bu F bcl)neAÜCE biinen I beinen GH fant *G y getert EM jöUidjen K fottcn E nit DKMbloben DF*G ptoben E gmifjen M U) »ermir H »crwerr K betruebe E betrübe CDFGHIbetrieb K 1 1 fünfften F*G beic^uater C ;)eii^toater E obloffenn CDEF*GM roölt K11 12 furt)iltt)e C fürt)tettc FGHI fur^ielt EM Borf)ielt K IJ e^r C Sibcr M Ibul *Ggeatzt M »it EM ISfromenFM teut^enn CD «ßabfts EK bo})ft M 3u]unbM wanatien E14 fetjet E Ijur- C jerftort E oorftort N ^ur- D 3erft6rt F*G er§ M ni{^t D 15 folgen EjoUirfjen K 10 betennc M uertaugen M e^nein M anbeten H 17 fc^tabe ABCD6HIflaben E fc^ta^e FK fcbtnge M iäilan N laffeii D lafe K in M fol^ E föüic^ K un=greiffen GHI 18 ^onblen E ^anbef K cu^] unb cuc^ M abfolufe K gwife FGHI') SicIIeidjt f)atle Sul^cr burc|? gcfdjriebcn, ~ getilgt unb bal)inter bein gefegt. S'erSeger gab beibes loicber. Sifjulid) ift in „örunb unb llriad)" (unten 331,14) ift-j im Sruttgeblieben, obgteid) bo5 öornufgetjcnbe Sjo ber ^bjdjr. Sntficr?- inj @l öermonbelt murbc.Sorf; fiub Qud; Stellen ju crtoögen loie llnferc Slnsg. Sb. 9, 376, 10: 38«, 25 ß unb befonberaSBb. 9, 297, 39 f. (§bfd)r. Sutf)eräi. $. $. ') Siefcs belneigt AB mag Srucffefjter fein,äumal bchjegen turj Uor^ergeljt. Qm lej-t belaffen tourbc es, (teil bie {yorm nic^t ganjunmöglirf) ift. Sgl. met)H(^ 1 JKofe 33, 14, bo-3 Cut[)er qhc^ fpäter beibehalten Ijat. ^ierfteljt ei gleidjfallÄ für umgetiintcte-!- e (mechlich). Cber entftanb betoeigt, inbem bem Segerober 8utt)er ein belocitie) f.berocget(e) tiorfdjircbte? 5p. 5p. ') Sgl. unten 359,33gel)e Injfc \n unb Sutt)erä '»jibfiiit. 5|-'-V-


aud)(Jiit llnterrit^t bcr S}?cid)ttiiibev übev bie ueitoteiicii sBüdjer. 1521. 293unb lafjt bic fodjc 311001- auä) gclxnif-, tueibciui luib tmibct mic^ aU bciiiicbrauff.3um fec^ftcnii. äBo er iiod; iiit loolt obclaifcn, loolt id) i)t)nt feine abfoUitionlaijcn unb efje oon i)f)ni gefjn alf; üon bem, bor fic^ mit l'nciferan maft, n&cr fel)n ftanb unb nmpt i)nn iiottc-J gcridjt ,5U fallenn unb l)et)nt=lirfeit bei- Ijevkn ]u ioi-fd)eii, beä er nit gelualt fjat, nnb fol nid^tä fid) brumfificlnmern. )Bo nienfd) nit nbloluiert, bn alifoloievt got. 3» sWt^ ai]] loennbic tauffe unb ba§ fncmnient be^ altarf^ l)emant l'on bcnt prieftcr pittc, unbn-i nit geben Inolte, f)ette l'cin glalub nnb begiibe bod) gnug baiOon empfangen,alfjo ob bev beic^toatter nit loolt abioloievcn, fot bod) ev fvolid) unb ftc^erfein bei- abfoiution, bic locil ev gcpcidit unb fic begerctt unnb gefndjt t)at.?)nn toldjcm J\-aK muf,? man bcn bcidjtoattcv ad)tcn alf,; ei)uen rcubcr unnbbicb, bev bo Onfj nimpt unnb Oovl^cQt, ba§ nnfjcve, unnb loDv rangen un)^fvolic^ vumcn, loiv fein abfoloievt fuv got .pfaficn on aEcf5 fd^elocn.bas facrament brauff em=3itnx fibenbcn. 3Bo abcv mutige unnb ftarct geloiffcn feljnn, bie biclDarr)eit Oorftefien unb bctenncn burffen, ift nit not met)n lab, fie toerbenfjfelb toiffcn, lopc fic fid^ f)altcn foüen. S)od) luilt id) übrig§ f(ci)f3 auc§ fagenmcl)n rael)nung: trenn fie bcm ftocfmciftev obbcr trcl)bcr ijnn ber beic^t frei)betäubt, ba§ fie bie Doipotten 23ud)cr fjabcn obbcr nit t)abenn, Unnb er nitabfoloicren lüif, fie borfpred^enn bcnn ni)mmer ,3n I)aben unnb Icf^cn folc^Sudler, folt ev fagcn: Sieber ^crr, abfoloievt mid§ auff meine far, ic^ tnil bicbud^er nit laffenn, bcnn ic^ funbigt tüibbcv mein gcloljffenn. 9tu folt l)^v mic^I F fod) FKM jiiDor I-'GHI lucvbcn, alä biimi tveibt mid) brauff K tic>)6eiit FloBtte^Bcn I treifct MEMbonn *Ci ben M -'barauff EM :; na(i^ M ailafjen DEF*GMgen EH geen FGIK gljcn M fitft] fl) GHI luciper Mü4 2Ibfolu^K 4 ev EF*G fein5 on maft] iinberftat F uiit CD übet F*G Ijnn] il)n C gottic- D ö/ii Ijaimlitijtait EFIjalmtigfait *G G gluatt F unb] unb bo§ beidjt finbt CD fid; nic^tl K nit Ibatumb EFKM 7 betummetenn C bcfimtncrn D bcfümevn F*G nicnfc^] bev mcnfc^ HK8 bex touff F tauff ELM ^mant M firieftev E Bitte DE*G pH M] fiegerte F n loolt Fwolt K ^ett Fl gelauB E iegtjtb FK boi^] bo M genug E gnug F*G bouon F]barinnen E enpfongen F cntpfangcn KM in peiäii- E «olt K aBfoloivn E frotii^DF*G 11 abfoluticn 1 abfotuli K gebcl)ct)t DE*G gefuccdjt [fo] E geflickt F*G12 folc^c AB -en CDFM folt^em K inuefe E mü% F*G feiert- E ain KM vauBev E*G13 bo K unfer EFK mugen CD inügen F*G mügen M 14 fiotid^ DF*G vümen FIMxumcn GH tünien K fetjen K obfolt'ivt EGH uov GHIN Bon K bo§ ^eilige focvamcnt Mbot ouff EKM 1415 enbt


294 ßin Uiitervid)! bex SSeid)tfinber übn bie üetbotenen 33ü(i|cr. 1521.iHöiii. 14, lif. gto. jiüj.nit tvctbcn luibet mein gelüiffen luie \)ijx fel6 tütffet obbev tDiJiett ioUet.3unt aiijtm, lüill cv nit unnb tveljöct mit bcr SuEq, fjo joE man bensipB. 5, :i9. fprud§ f anct 5petei-§ Stein, tiii. battjattcn : 'Tlan mufj got mc^v benn menfc^enge'^ovfam feljnn'. Unnb tocnn fd^on aEc Joelt mit bcm SSopft unb SöuEenI)teltc, bie luct)t fie fjo !(erti(| ba§ (Suangelinm unnb glaroben borbampt, fotman l)f)V nic§t gc^orfam feijn, l)a fie öovbvennen unnb üovtilgenn, Stngefc^enbQ§ ©jempcl 6t)nfti, »titc^en auä) oEe toelt borfolget, boc^ er barnmb nitnnvcd^t l)ntte, f3o ift Sutfjerfj lere nocf) nit nbertounben, ba^ fie falfi^ fei),unb bi|3t)er nur mit getüalt angriffcnn.3um neunbenn, teil er nit abfoloicrenn, fjo lafj erfj unb ge6 er rect)en=fc^offt am inngften tag feines norfngten ampt§ unb 6ernu6tc§ facramentel,ben er e§ fcf)ulbig geloefjen, unb fol fi(^ bah fel6 bcic^tfinb nit me()r um6 bieSlbfolution betummern unb ouff foI(^ getraue bcic^t unb gefntfite abfolutionfrei) jum facrament ga^n. 6r ift für got gelnifjUc^ abfoloiert unb mufj benraub feiner abfolution gebuttig unb frolic^ leiben, luie er leiben muft einenleipli(i)en raub. S)ie facrament mag man unfj ncmcn, borfagen unnb borpietcn,aber bie crafft unb gnabe ber facrament muffen fie unf,3 ungcpunben unnbungenommen laffenn. ©ot t)at nit l)nn l)£)rc gcioalt unb mutlniEcn, f3Dnbernnt)nn nnfjernn glaloben gefteEet bnfjer t)el)l unb feine gnabe, toie er fagt:mau. ii,24/glett)bt nur, baS t)^r§ cmpfa()et, ltia§ l)[)r bittet, fjo l)abt l)()r§ getoifa' ^Jiax. ji.3um je^cnben. SBit aber aucf) bcr priefter bah facrament be» SUtarfgborfogen, al§ bem, ber nit abfotbiert fei), fol man aber bemutig ba für bitten,bah erfj gebe, benn mon mufä gegen ben teuffei unb fernen luerdlen aljeit mit1 toibbev CD fetbS EK «lifet *(i 1/2 foUent. !Pautu§ dio. j-iüi. K 3 ttcl)6t DJI]trcti'bt bti^ K Butte E fBuiitn K 4 @. E fant K mucs E muß F*Ct mcT bcii be (bonben M man ben N) menfc^cn FilN 4'5 mer gcrjorfatn fct)n ben (bafi K) bcm menid^en *G5 ^opft EK 6 ^ielt M „fie" fe^tt H KÖtlid^ FK Härlic^ GHI 7 nit IKM Bor=Ijrennen D toei:t>rennen EM sertildEcn F 8 Srifti E ttötc^cn F metc^en *G Welchem Moerfotgen *G Bcrfotget^ M ^att^e C iiat EFM f)atte *G tet E teet K Ü6iv- D üBer- F*G10 nut K giMott GH angegriffen K angrciffen M angcgrejicn N 11 nelotcn E abfot^sircnn C E 12 F BetauBcS I Beraubten K BcrouBtcn? M facianientiS DaBfotDirn jüngftcnI 13 el)r D foctomcntS EGHKM facrament be ABF benn CD er c§] er ift GHI, erl ift KfelBig K 14 Betummcrn DM Betümern FGHI fotf) HF fotc^e K getfjone FGI getfton Mgefuccfjte E geflickte FGIK geflickte H gefud^t 15 gen E gon FGHI gecn K Bor F*GMM„oBforBirt" fc^It M muc§ E mufe F*G lil gebulbig CE frötic^ DF*G muft D muftFGIK mufe H ein M 17 leljBticIjcnn C Bort)ietBcn C BetBieten *G 18 genab Egnab FK mueffen E muffen DFGHI muffen K ungeBunben EF*G 19 jre FK graalt FMmuct- E müt- FGIK müt- H fonber EK funber FM 20 gelouBcn E geftett E feinGIKM genab E gnab *G e^r C] fe^It M 21 glauBt DEF*GM nur K jt IMempfiodjt p; enljfa^et F cntt)l)ant M Bitten C pittent M 23 Borfogen] bir »erfogen Kbe ABGI benn C ben D ben FH bem EKMN biemutig E bemutig CDFGHI bemietig Kbarfur E] fc^lt K >)itcn M 24 erfe] er jm? K bann KM mue§ E muß FGIK mu§ Hicgen MN be ABGHK benn CD ben I bem EFMN Wenigen E alseit] alBeg E


(yiit Uiitetridjt bcv *-Bi'iii)tfiiibcv über bic iicrbütciieit 33üd)cv. 1521. 205bemut ^anbclu unb bod) ein trofetgcii glatuben bel^altcn. llnb tonn ba-5 nitInil ^elften, jjo Infj favcn facramcnt, aitcx, pfaff unb fivd)cnn, beim ba§gotliif) toort t)nrt ber SuÜe üorbompt, ift me^r bcnn alle bingf, tüitcf)» biefeele nit mag empcren, mng aber ftipl bc§ facromcntä cnipcren. S30 tinii5 biä} ber recfjt bin'djoft 6I)riftii» felber fpci)feii gciftlidj mit bcm fclben facramcnt,lafj btrfä nit feltjam fein, ob bu ias felb iar nit ]um facramcnt gafiift. @§ift bcin fd)u(b nit: bu Inoltcft gerne unb mirft tiorI)inbcrt unnb bt5 bcijncn be=raubt, unb ber fird}cn gepotl) fol bid) nit anfcd)ten: Sic locil fic bidj ba mittreiben toiber gotteä liiort unb bcin gclüiffcn, loibber JoitdjS fcljn gcpot gcmad)t10 mag trcrbcn noc^ beftcfin, tucnfj fd)on gcmacf)t ift, tüte fic aH fclbu leren.3um cljlfftcn. Srumb {}ut bidj, unb lafj l)t)e tein bingf [30 grof,5 feinouff erben, ob e» auä) ©ngcl Oon t)l)mmel toeren, baS bid) toibber bcin 9e=hjiffen trcljbe Oon ber lere bic bu gotlid^ erfenft unb ad)tift. Sanct 5^aulu§fagt @al. i. 'SBenn cl]n enget öon f)t)mmcl anbcrfj faget bcnn bas (fuangcüum, ©cii.15 folt er borpannct ioerbcnn'. S)u bift nit ber erftc, ioirft auc^ nit aEcin noä)ber letftc fein, ber umb gotS tnort lt)illen öorfolgct mirt. ß^riftuS fagt:'©elig fcl)t t)fix, \vo t)^r üorfotget inerbet umb ber gcrct^ticfet toillen''t)f)r muffet Hon aEcn menfcf)cn ge£)affct »ocrben umb meinen tüillen'. ^tf nt : 3of). le, 2.'e-j toirt bie jeit tummen, ba-3 fjo cud) üorfolgcn, inerbcn mctjnen, fie tf)un got20 ein bienft braun. Sold) fprnd) muffen toir faffen unb unf3 bamit ftcrdcn,t)a got bantfen, loben unb bitten, ba-3 tnir inirbig tfcrben umb fcinco loortStoiHen jn tet)benn. ©cbcncE, ba§ üorfunbigt ift, loic jun jeiten bc§ @nbd;riftniemant prebigen tl)ar, unb tnerben alle toie bie Oorpanten gcadjtet locrben,1 btemuet E bemut CH bcmüt FGIK Ijonbln E :^anblcn FK ainen E tni^igcn *Ggelaufen E te^att^enn C nie^t M 2 oltot C'DE*GM ^ifaffcn KM bon JI :l gutticOF*GM Sut EGHI SSiiBen K bann EKM luitc^il C ttetlj§ E tohldß F »ctd^S *G luelit^ä M4 jcte E jcct FK focrame§ A cnpcvn E enibeten GHI entbercn K „cm^icvcn mag" bi-3 „emlicvcn"E cmbcven GHI entbeven K 5 I bc AB benn C bcn D bemfe'^tt M enbern SOjftHcft [fo]EF*GMN ij felbig M geft E gaft F*G gcfift M 7 woltift D tuoltcft K gern EF*Gtoürft K werft M ge^inbert JI 8 gebot^ B gebot C*G gejjott DFJl] gebet E »ibber Dgotti§ DM Wet^eä E ttelc^g FGHI Welc^eg K luelid^? M gebot E*G in befte^enn CMbefteen EFGHK beften I Wen cä KM 11 ainbleften E Sarumb EK ^uet E ^ut F'^ut GHI pet K „unb" fe^It M Ije binif C 12 ABFM oon C'DEGHI Born K»an bem N Wem H Weber FF*Gbein] bem Mob13 treib EM treljbt F trib K teere GH teer KQoiüiS) F*G 14 ob ABGHK oon CDEFI »om M San bem N fagt EK bann K 1.5 Wcr=benn A bift M erft FK loirft] unb wirft M Iß leffte E (efte I tctft FK gotti« Dgotte§ K Worts DK] fe^tt F ncrfotgt I wert I ßrtftu-3 E (' foget 17 @alig HI Sätig GK»ewotgt I Werben FKN gerei^tidct AB gcred^titfc^t CKM gerec^tigleit DEFGHI 18 muffent Emuffet DFGHI muffet K mentfd^en K ge^ofet F um [fo] I meinent F 10 t^umen Elomen FKM fjo] fic D, fo fl) K, %o §e N t^ün CHI tfjun FGK 20 binft M baran EKM©otia^ E Solchen K fpriicf) D fbruc^ F mucffen E muffen CDFGHI muffen K Wir] fr L21 Bitt^cnn C Ritten M Wirbiä C Werben Wirbig E weren JI feinä K 22 «ortunbigt D tier=fünbet F Bcrfünbigt GIK oertünbiget H »crfunbiget M ju bcn EK] 311 F (Snbtcrift E (Snb--c^riftä CD 2:i bar *G all K oorpantc CD werpanben GHI geac^t „werben" fe^lt KK


296 '^'i' Uiitcitidjt bcv iBridjttiiiDtt über bie üetbotciicii si*iid)ct. 1521.bie gotteg Irort rcben obber t)oven. ©as ge'^t i|t iinnb ^ot {erger benn^unbert iar gongenn.3inn jtoctfften, loo ober man iDuvbe bringen ouff etlicher ^prelotcn aui,5=gangen 3ebbeK, bavtjnnen üorpotten fein aUerlcl) laftei budEjer unb icf)mac^=briefe, fol man bait)nnen auff§ aller bcnuitigift gefjorlam fein. 2cnn tncr sgottis luort erfennet unb gteltbt, bem loerben lafterbuc^le unb fcfjmac^brieftnl)mmer tnol gefallen. Unb l)nn feljfers reiften folc^ ubeltf)eter ben fopff bot=lüirdt tjaben mit allen, bie fie Icfjen, fjoren unb be^oltenn, brumb Bit \i)auä), bie meil ^l)rl)nnen fein gut getutffcn mag gehabt merben, l)berraan tooltfid) für folcf}cn 33nd^ern aU für toblic^er gifft ^utten unb füet)cnn. Sarein loaber fol unb mag niemant mel)ne buckle 3Cl)t)en no(^ ^ccten. Senn ba'5 fjetiffetein fc^ma(^bnt^ obber famofj libeK, mie c-3 auä) Uxjiniiä) xeä)t felb bcutten,bar^nn mit namcn l)emant tjnn funberf)cit gefc^mecfit »nirt an feiner e^re,unb ber fd^rciber feinen namen nit an^eljgt, Itil nit ju rct^t ftet)en, furcht bQ§liec^t, Inil boti) fc^aben ijm finftcrnif,} tt)an Ijabcnn bci)ffet f)cl)mlic^ lüie ein «23,32. bovgiffte fc^lange a(§ ©alomon fagt.51un ijah iä) meinen namen l)nn alle mein buc^er anzeigt öffentlich unbam tag frei) ge^anbelt, mic^ ju rcdjt erpotten unb noc^ erbiete, unb Inie toolbe§ SBapft§ regiment antaftet', boc^ feine perfon nie anruret, nod; t)rgent einel1 gottis D got M ober C Ijoren 1JF»(;.M gtt E geel FGHl gctl K »je^ EIK^c^t GH bann EGHIM 2 gongenn ABC gegangen M a jhjötfften DKJ jij Gl womon aiex BCD feo man avtx N »ürb K tringen E 4 jettef E barin JI »erboten E*Glaftettmcc^et E -"biec^er F -Bücher U(;HI -Büc^ev KM 4 5 id^moc^btieff EFIM ö barinne Fbarin I ba ^n M auf bos M] ouff I bemutigft BC bemutigft DM biemutigift E bemutigift Fbcmütigeft GHI bemietigft K bann KM (i gotö M gloubt DEF'G be ABG ben CDEFHbem IKLMN lafterbüd^le ü -|)uc(i§el E -buchte FGHI -puä)U M] bie lafterBüc^Ie K 7 nüm=tner K nummcv MN tetjjers] fot)ferlic^c K fot§ E folt^ FK ubcUljeter DH ubettatter E Ü6el=t^etev FGK übertue,, 1 tfjobf E 7/8 BerWürdt F i> allen] allen ben K ti'oxm DF*GMbarumb FKM pit M ;i „Weil" fc^lt M ^icrinnen EFGHIM gut FG gut I güts K gut H„mag" fel)U H flcbermauu EFGHI rcölt K] foE M in bot F'GMN folgen E jölc^en FKpuckern EM biet^ern F büc^ern GHI bütfjern K uor *GX »on M tobtlii^er ÜF*G ^ueten Efliel)enn AB fli^en CDLM Sor in F 11 buc§tein E Bia^Ie D6HIRieten F Ijütten *GBieter F Bü(|lc K Büc^Ie M jijBen CDM no(| M äeHen E bau KM 1-Buc^ FGHI -Bitc^ K ober ü fia^icrtic^c K felBs IM beüttjten C beulten D 13 borinnen HK^mant M jonbcrljatit EK „geic^mec^t" fel^ft M feinen ceren K er E ere FGHI eet M14 feiner I onjetjget V fte^n D fteen EF»G fürest F'G 15 lic^t M if)in C finftemüg F-nu& *GM getf)an D t^on FGHIM Bei)fjctl ^oiffet GH beiffet I pfe^ffet K 16 »orgifftige CDtootg^fftic^ N ft^long EK 17 9!m E 9!ün K meinem M all GHI ollen meinen Büchern K'2fc^moc^Bued^ Emeine M Bu^ev DGHIM Bieget F onge^eigt M] jeigt F offenließ F 18 g^onbett GH erbotenEF*G not^ M crBictbc CD erbeute F erpiete M 18/19 wie rool ic^ ]^aB bes F roie ttol i^be§ K inBobftM ontoftot ABCDGHI ontoft K ontoftet MX] geftrafft F bo^] bod§ ^oB ic^ Ffein GUI onrüret DM ongeriert F anrürt GH anriirt I angerürt K ircnt E ein» GHI') ajiellctc^t ift ftatt be§ überlieferten ontoftot ju Icfcn antoft t)ah. S;d(^ liegt bieoufgenommene SBcrmutf)ung nod) nä:^er,ba bie SüeridjtDeigung Don ^aben für ßutf)er burc^ (Stellenh)ic Unfere Sluäg. 6, 413, 22 (12, 523, 2 3; 14,244, 9; al* mbglid) crtniefen reirb. 5}*. *$.


onb(fii! lliitcvvidit ^ct 3


298 l*'" Uiitcriid)t bcr Scict|tfiiibcr übn bie Ueibotciieii Sücljev. 1571.fictteii on ftiitm unb frcöcl mit mir ge^anbett, unnb U)l)e fic nljmmet eitoibberbringen mugcn , Iros fic Corloren ijahm , barait ic^ cl)ncn l)berman gclunrnctunb für fturm gcloalt gepcttcn 'ijabcn luil. ©§ ift fturmcn an fein enb fum=men, fe^et cud^ für unb fe^t lüeifje. @ot gebe unfj oHen fe^ne gnabe. ?(men.1 an M ftürciti II fvouct I nümtiiev K niimmcr iMN erltiibei; DF ^etlo^ber E*G2 mögen E nmgen CDFIM miigcn GIIK Bcrtoin II botlorn il bcmit M ein M IjebennanEF'G gcrtarnt M 3 Oor *G gmalt Gl] unb gelnalt K gcbctten EF*GM fturmcn 1)[türmen *G 3/4 lumbcn E lommen FK 4 je^ent FK fe^t M fe^ent K toc^fe F*Ggcb *G fein EF*GM gcnab EF gnab K


^nmb imb llrfad) aller 51rt{fe(2)* WUxihi öutfjer^, fo buvcl) ri3nü)d)c 33uUcnnrerfjtnrf)ucrbammt \hio.1521.Ungefähr glcic^jettig mit bcr lateinifc^cn (Jvrotberuug auf bie väpftttdie»anntuHe begann Sutfiev mit feiner bcutfi^en Sdjrift ü6ev benfelBen (Segenftanb,ttic au§ feinem Schreiben an Spatatin Born 29. 2:ecember 1520 ^ fierborgefjt. 9(1«er an Spatatin am 16. Januar 1521 bie (ateinifc^e 'Assertio' fc^icEt, üerfjei^t erauc^ bie beutfc^e, bie flarer iinb einfacher werben foüe. S;ie erftcn SBrucEbogencrt)äU ber greunb om 21. Januar. Sutl^er fi^reibt: 'Vernacula Assertio subtypis formatur, cuius gustum mitto; melior est quam sit latina'. Über benUmfang biefer Senbung ergibt fi($ näl;ere5 au§ feinem 33riefe bom 17. gebruar:'Sex quaterniones vernaculae Assertionis iam antea ad te volare iussi, raptose prelo madidos, sed claudicasse video, reliquos mitto, missurus quos absolvettypus'. S;ie§ma( ^at er bie Sogen @— ß gef(^iift; je'^n läge fpäter täf;t er 2—91abge'^en, ben Sdjlu^ in nal)e 3(u5fi(^t ftetlenb : 'Assertionem vernaculam anteausque ad literam 8 misi ; supersunt 2W91, quos mitto, ultimus finietur sabbato'.9(u§ bem abriefe tiom 6. Wäx^ ift erfici)tlid), ba^ bie Schrift am 1. ^Mx^ boHenbettoar, unb je^t an Spatatin abgeben tonnte: 'Calendis Martiis absoluta vernaculaAssertio est, mi Spalatine, sed quaudo ad te perveniet? . . . Misi quaternionesvernaculae Assertionis intercisim ; nunc reliquos mitto'.Sie 9tnfforbernng jur 3tbfaffung bciber Schriften tcar, wie bereits in biefemSBanbe,


300 öti'iit' ii'ib llviücö oüer Shtifel 2. JJJovtiii Sutljcrä,beneit cv fid; biefe 9(vbett fetbft üorbcl^olteii muffe. Sic laffen in intereffantcraSeifc erfennen, toovoiif es £uttjcv 1)m im Untcx-f(^icb bon bev (ateinifd^cn Sd^riftanfam: Geterum nisi tu multa libertate vernaculo redditurus es, atque maiorequam hactenus reddidisti: mihi provinciam istam relinque. Figuras enim etargutias sententiarum et disputationum nuUa prorsus reddit interpretatio, nisi sitlibera, ut taceam, spiritum autoris quam referre sit laboriosum. Non quoddubitem te id posse, cum sis mire facilis in reddendo, sed quod paulo captivioremte et nuUam integram sententiam mutare te audentem video, id quod necessariumest'. i>on biefev beutfcf)en S^earbeituiit? fagt t'ut^ev nidjt nuv, ba| fic 'planioret simplicior' incvbc a(5 bie (ateinilrf)e, fonbern gvnbcjii : 'melior est, quam sitlatina'. 9)ktQndit()on fd}cint üf)idic^ gcurtfjcilt ,^u l^abcn, luenii ev am 20. f^ebruav1521 an Sobann Ape^ fc^iicb : 'Adsertionemadversus Bullam Leonis fortassislegisti. Quid autem, ubi videris Germanicam"? Nam eadem lingua vulgiscribuntur'. Stogcnb nennt Pod^IftiiS, bcv GJegnev, fic 'liberiori style composita'.Über bae 'Jiä'^ci-e bc5 Ihitcrfdjicbc'o bciber a-affungen mijge e^ im 9(tlgcmcincngenügen anf biefe felbft nnb bie 33eniertnngen .fiöftlinc- nnb fi'oIbcS b'f^'über juüerlrcifen. ®cv Untevfcbicb ift luefcntlid) bnvin begvünbct, ba§ bie lateinifc^e©c^rift \iä) an bie 65cte^rten, bie bentfc^e an bns 3*olf Uicnbct. Sorum tebeti.'utt)cv (jier einfacijer nnb untevbrücft geiuiffe tf)eologifcf)e ^tusfüfjrungcn. @r rcbctaber audj fd^ärfcv unb bcutlidEjcr, benn in jener Qf't ermeitertc jeber 2ag feinen©egenfa^ 3um Spapfttfjum unb c§ freute \i)n biefen ^um ?(u5brucf jn bringen.2)a^ er jcbod) bnbci and; rutjigcn (frrongungen fid) nid)t üerf(^Io^, betteifcnätoei unten angcfüfjrtc ©teltcn feiner .^anbfd^rift , in benen er nod) beim S)rudben berte^cnbcn ?(u5brucf mit einem mitberen bevtaufd^te.Sgl. 3;e aBette I S. 528, 536, 543, 545, 558, 560, 561, 567 (= dnbtxh, Sut^erä»tiefmec^fel, II S. 535, III ©. 25, 73, 76, 85, 87, 89, 98). C. R. I Bp. 285. Seckendorff©. 121. fiöftliir' I ©. 408ff. 425. fiotbc I ©. 3l6f. 3um Snbalt unftcr ©d^rift bgt. augei;bev Assertio (oben ©. 91 ff!)aitci) bie beibeii ©djriften Q,eg,tn bie SuIle, Unfetc SluSg. S3b. 6,©.595 ff.unb 613 ff.S)af! ein gtüdlidicr ^'^ufall anä) L'uttjcrs eigenl)änbige 5liebcrfc^rift Don„örunb unb Urfai^" bi^ auf unferc iogc erfiaüen 'ijahi, ift in ben Greifen bert'ut^erforfc^er unbetannt geblieben, obgteid) fic nn einem immerhin Ieid)t ,^ugäng=lid)cn Crte oufbelnatjrt ift. (Jrft bie für bie S^ede unfrer 9(u5gQbe unternommeneVlanmä|tgc Sud^c nac^ Sutber[)anbfcE)riftcn \)at fic aus il^rcr i^crgeffenlieit f)er=üorgcf)ott.1. Sie §aubf djvittcn.a) Sie Driginalbanbf (^rift fiutliere üon „Girunb unb Urfac^ aller3lrttfel, fo burd^ ^Kömifd^e SuIIe unrci^ttid) öerbammt finb" befinbet fic^ in ber.^erjoglid^en SBtbtiotbct ju SBolfenbüttel. Sie trägt bie Signatur 23. 21. Aug.unb bilbct einen Cuartbanb in Sd^Weineleber mit 74 bcfc^riebenen unb bon einerneueren ^anb oben rec£)t6 bezifferten ^Blättern, bereu ©röfee ettoa 21,3 cm X16,2 cm beträgt. 33eim ©inbinben ift öorn unb bieten je ein leeres 33(att '^in=(Zugefügt, auBerbem folgen auf Slatt 74 nod^ 2 leere jur legten ?age ber ^anb=fd^rift gef)örigc ü^tätter. 4''in'''i -i^tatt 2 ift eine Sude, bie üon einer ^anbbcÄ 17. 3al|rbunbcrtg, Uiie es fc^eint, nad) bem erften Srurf (A) ausgefüllt ift.


fo biitcf) rbiniid)e Sülle iinrecf)tlic^ lictbammt finb. 1521. 301Stefe ©rgänjung ftcfit auf jtuei Cuartblättevii büiineveu ^popicvce, bie offenbar bie©teHe ber jlcei urfprüngltc^fn unb öcrtoren gegangenen cinne'^men. 3}on 3?latt 5an ift bie .'panbfcfjvift BoEftänbig in 12 Sagen öon je 6 iBlöttcrn. Unten rechtefte'^t mit votier linte 3?(. S'' »on J^utfiere ^"»anb ein b, 331. 23» ein E unbSBI. 35^ ein G. gevnev ift 331. 17' ber obere Dteft eines D fic^tbar. 33eim (?in=binben finb bie t'agen oben unb unten ein toenig befcf)nitten ; t)ierbei finb jeben=fall§ bie übrigen 3?e3eid)nungcn ftieggcfallcn.S;a^ bie 4">''ubfcf)rift in ber Srucferei geioefen ift, ge^t auä ben Se^er^eic^enam 3tanbe "^erbor, iiie(cf)e ben Signaturen beS Söittenberger SrucEci (A) ent=fpred^en.Sie Sd)rift ift flar unb glcid)mä|ig, nur bie Überfc^riftcn unb bie ange=führten 5lrtitet ber 23uIIe finb mit etmae größeren 33uct)ftaben gefctjrieben. ?Iuf=follenbere 9Ibtt)ei(f)ungen öom Sruct finb feiten. Cffenbare Sd[|reibüerfel)en finb ineinigen ^iitlcn im Sirucfe Berbeffcrt, in anbern mit l)crübergenonnncn. 5lu5=gelaffene unb bann im Srurf ergänzte Soffen (3. 35. 319, 7; 321, 13) unb einzelneaSorte (3.58. 311,14; 321,25; 355,14; 389,10; 441,4.16) toeifen auf biebeffernbe |)anb be§ 3>ei-faffcrg I)in. ©anj fieser ift biefe anjune^men an ber Stelleunten 372 3, 16 f., wo bie ^''in^frtj'-'ift ^at: '^cf) mei)n bas alle teuffet auff el)nmal t)nn ben 3?apft gcfarenn fcl)iui ', n3äf)renb ber S^rucE bie mitbere Saffungbietet: '3icf) mein, ber bapft fei) an fein enb tummen'. 3>gl. ferner bie 3>er=taufdjung bee „^eEifdj" unb „tefterer gotte»" burtf) „te^erifc^" unb bo§ fpottenbe„frunbt gotteö" 371,34; 379,35. 3il)nlid) t)at S^ut^er 348,12 fc^on in ber^anbfcfjrift eine ftarfc ^lufeerung loiebcr getilgt. 33efonber'5 aber '^at ber Sc^lu^,ber abweidjenb Don bem übrigen mit rotier linte gefd)rietien ift, nod) im Sa^eine i«eränberung burdj V.'utt)cr crf)alten. S^er urfprünglicf)e .^iemtid) lange Sc^tu|ift üon itjm burdjftric^en unb fc^on in ber ^anbfdjrift burd) einen Biel für.jerenunb milberen erfe^t. 3m Srud l^at bann ber neue Sd)lu^ nod) einen S^]a^ er=Ijalten unb biefen ijat biefelbe frembe ßanb, meld)e bie ^.'üde in ber ^)anbfd)rift(unten 310fg.) ergänzte, auf 3:tatt 74^ unter ben legten SBortcn bee Criginalenachgetragen.b) 6-ine fef)r fd)bne 5rattut'l)fl"fefd)rift unferc« lerteS befinbet fid) in berDlürnberger Stabtbibüof^et (Solger. 23, 269 8" [fo!]) auf ben 167 crften tjon 269mit 3?leiftift bezifferten 33lättern in einem mit braunem l'eber überzogenen >^ol3=banb in Jolio, bie loir ermähnen, nieil auf bem iitelblatt eine >'panb bes Oorigen3at)r^unbert5 bie 33ermutl)ung aufgeftellt "^at, bafe l)ier „bie eigene Deritable ^anb=fc^rift bc5 Seel. .f^errn S:oet. Martini Ii'ut^eri felber" Borlicge. (^5 wirb bie Über=einftimmung ber Sc^riftjüge mit ben unzireifel^aft Don l'ut^er bcrrül)rcnben l)erDor=gcl^oben unb bie Ji'aftui' baraue ertlärt, ba^ Sut^cr t)ier „eben eine grobe gt'bermit 5lciB gebraud)t, weil &r biefee Manuscriiit Dielleid)t einem großen C^errnüberfenbet". 3ntereffant ift and) bie 3?emertung, ba§ ber Sdjreiber „foldjee Gimelium^b^er benu tior 2;rel)ffig (Bulben ad)te." 6in „niinimc" neben biefen 3fi'ett 3t&'ba§ rid^tige Urt^eil; wir f)abeu bier eine 3lbfc^rift bes 16. Sia^'-'^un^i-'i^ts nac^einem S^rucfe (Dermut:^lid) .\). 33latt 168 ift leer. 331att 169 — 212 folgt bieSdjrift '3.'on ber 5reil)eit eines (S^riftenmenfc^en' (in biefem 33anbe £. 20 ff.)unbS?latt 213 — 269 'gin Sermon Don bem neuen ieftament, bas ift Don ber l)eiligenTOeffc' (in unfcrer 3lusgabe 3:b. Vi, S. 353ff.). ©ine genau ebenfo ausgeführte


302 GSrimb imb Ihiacf) nüet 9lttitc[ 2. Tlaxtin iiutlje«,itnb QuSgeftattete .fioiibfc^rift, bvei Schriften futtjevs cnt^altcnb, bcfinbet ftc^ inSBolfcnbüttet. .^>iev ift auf ber Üiüdfette ber öorberen Öinbanbbecfe ein 3ftte[ cin=gcflebt, iDonoc^ bicffv 3?anb mit onbern üon ben ©c^lncben geraubt, öon bcnfaiferlid)cn Solbaten ,5urücterobcrt unb üon bem Siic^üf ^ranj oon 33amfaergunb Sßüvjburg getauft unb bev 33ib[iot^et bev „Öefeßfctjaft ^efu" ,3U äöür^burggefc^cntt fei. .(pieraus evmöglidjt ficf) ein Sd^lu^ auf bie .söevfunft ber 3ciirnberger.^ianbfd)rift. fyür unfcre Stuegabe ift fic ati bebcutungsfoS nic^t berütffic^tigt.2. Sluegaben.A. „@runb onnb brfacf) at= |]ter 9IrticfeI S. 9Jlarti. ||Sutfier: f^o burd^9iomifct)c 2:uIIe Dn= |1red^tlic^ üor^ ||bonHit]|fe^n. |1Sßuittenibcrg."5Jlit liteteinfoffung. Xitelvüctfeitc bebrucft. 56 SStätter in Cuai-t,lette Seite leer.A ift iDöljtenb bes Stucfe» in Aleiiiigfciten fortigitt, fo boß manc^erteiHeine S.'etfd)iebcnl)citcn ficfi finben: \o fcl)lt bic Signatur aij jutteitcn (23etlin, 2utl)cr1431 •''S; gtoftocf); in anbcrn 3lh5Ügen finbet fid) als Signatur eiiij ftatt ciij(Hamburg, Stuttgart) u. bgl. a£ßicf)tiger ift bie unten ju S. 321, 12 crtnäfjntciöeri(f)iebcnt)eit. (fs inu^ genügen tjicr barauf {jinjubeuten; biefe tlcincn SDcrfcljenunb i^re ißerbefferungcn burc^ alle (Jicmptare ju Bcrfolgcn, fuuntc nicfjt unjreSlufgabe fein. Srucf Von DJkldjior SottI)er in SBittenberg. l'gt. D. 2omnicr,9tr. "203. SBor^onbcn in ber finaatefc()cn SIg. , 9lnifterbani , 9trnftabt, Sofel,Scriin ß. (2) u. St., Sreslau 11. u. St., Sreäben, eifenad), Erfurt (3)iürtin§=fammer), GSörli^, ©ottja, Hamburg, ^annober, 3tf)aca, fibnigsbcrg U. (3), SeipjigU., 3KüncI)cn ^St. (4) u. 11., Diürnberg St., Äoftoct, Üicgcuäbutg, Stuttgart,SBeimar, SBcrnigcrobe (2), aBoIfenbüttel, aBürjburg, 3ü'^i'li ^toirfau.B. „@runb bn örfai^ aller 9lrticfet Soct. H''Bkrti. Sut^er fo burc^ iRomtfd^c5BuIIe ünrccf)tlid) j[Berbanipt feinbt-" Sarunter ein ifioljfcJjnitt. 2itet=rüdfette bebrudt. 48 ©tätter in £uart, le|te§ Statt leer.Ser .^oljfc^nitt ftcKt Sutfjer q[s ÜJJöncf) bar. Srucf fion Sorg 9JabIer in9lug§bnrg. a?Brl)anben in ber ßnootef^en SIg., SBcrIin, Bresben, ßrfurt(SJtartinstammer), iDIünd^cn $St. (3), SBien.3[n ben @efamintau§goBeu finbet fic^ bic Si^rift: Söittenberg VII (1554)m. 103''-133'' (Bcrbructt 392); Senat (1555) m. 367^-401"; SlUenburg 1©. 615-651; £'eip3ig XVII


:fc^onio biird) roinifc^e 3


304fötiiiii' u'ib lli-farf) aller 9lrtitc( %. 'BJaitin 8utf)erä,bie 33erccf)tigung baju ,^Weifeüo§ voax. So 3. SB. 319,25 (bevetcet); 331,14;333,34; 401,10; 417,25; 449,29. mä)t 3Wetfe((D§ fönnte bie SSerec^tigungber >^Qnbfd)vift 311 folgen 341, 30 f(^etnen, boc^ ireift l)ier -eren A ftott be§2ut^er§ Spracfic gemäßeren -ern auf btc 9(nna^mc eincS bloßen SSerfe^cns f.-evel) fiin, bnS Qud) beffcr pafst. Unb ju bem 425,27 öorlicgenbcn ivo^f fei nod)auf 427, 6 öermtefen. ©c^Iiefeüi^ in JBejie^ung ouf Spradiformen 3. 5B. auf353, 15. 19; 381, 17; 429, 32; 445, 29, m aud) ofy\e bie .Öonbic^rift bieiöcrbeffcvung na^e (ag.Sagegen ift in einer Slnsal^I toeitercr QdUi bie Slnberung naä) ber ^anb=fd^rift unterblieben, erften§ »ceit bie ^Köglic^feit nid^t ganj aB3ulDeifen toar,bafe t'utl)er fclbft bae l^crgefteüt ^aix, was A bietet. Cbcr 3tt)eiten5 weit auc^ einDorn S)ructcr l)errüf)venbe5 i't6n)eicf)en bon ber Cianbf^rift, fobalb eS me^r ift aUein bloßes iierfc^cn, für ben Srndtert feine tritiicf)e 33erecf)tigung ebenfo bef)auptetals bie öon i^ni beranla^ten 9tbtt)eic^ungen in ber Schreibung ber Sßörter. Srittenäenbtic^ in bem feltenen i^aäe, bafe e§ 3n?cifel^aft bleiben nni§te, mie ba§ in AÜberlieferte 3U berid)tigen fei.'Sute Sienftc leiftet bie Jpanbfi^rift in bcnt 5atle, ba^ ber Srucf 3ur 58e=3eicl)nung ber prononiinal^abjectibiic^en SatiOenbung ber @in3a!§l -e ^at, unb nunbei bem befannten ©d)toQnfen 3iüifd)en -em unb -en, bas aud) in Vut^erg Scl)riftenftattfinbet (»gl. 9i. DJeubauer, in ®entmäler ber älteren beutfc£)en i'itteratur l^erau5=gegeben bon SBöttic^er unb ßin3el 111, 3. (1891),


io biivd) tömifcfif iBuUc mitedjtlicf) Betbamint fiiib. 1521. 305eine? B) btc 9l6nieicf)ungen bcr 'Jrusflübe R, fomcit nid)t \)m unten ^ufammcnfaffcnbbarüber 3lu§funft gegeben roivb. .^in uub inieber füt)vcn mit and) bie aSittenbevgcrunb 3enaer ©ciammtauägabe an, T>inpt)äd)Iici), um .^u jeigen, ba^ bcven iSebattorenbie ßanbfc^rift 'i.'utljers nic^t benü^t ^bcn, gelegentü^ aucf) Qui fpiat^tidjen 6rünbcn.3m Umlaut bes a unb au roci^t B oon A ijie unb ha ob. iPgt. .5. ^.laffct für lejiit (npäbvenb t)c[t beroatjvt ift). ^Jtic^t Ber^eicbnet in bcn !jc§avtenift ber ftctige ©rfat üon gteubcn, (Du)gleubig, l)eupt buvc^ glauben (önj=gläubig, baupt. 3n ber sBejeidinung bes Umtautö loeic^t R einigemal ab, in=bem es ä [10] fe^t. Sic einseinen Jyälle f. in ben Lesarten, ö begegnet faft au»=fcblieBlic^ an Stellen, n-o A a bat (fc^ä^, tag ufUM. Saß bem a eine lautlidjcSöebeutung nicfjt ',ufommt, jeigt tnot)! bie (Jriefeung uon ömblagert buvc^ omb=tögert 333,29 b. i. umblegeit.S)ie Umlaute beS u (uo) unb finb in A nirgenbs be5eict)net. Sa B juui9lu§bruii bes alten no burcf)toeg u öenrcnbet, fo läßt fic^ über beffen Umlaut nurin ben föenigen 3lu3nobmefälIen etwas feftfteüen, wo ü getdjrieben ift: für(e)347, 15. 17; :^uten 383,21; lübe (Äonj.i 409,31 u. e. m.Umlaut bei u ift be3eid)net burd) ü; fücb^fd)Wanö, oermügcn finbwol^I bie einjigen 3lulna'^men neben (Dn)miglid) 369, 29; 379, 13; gic^t=pric^tigen 351, 31, fowie abtrinnig (burc^weg in B), ba§ wol^t nid^t Umlautenf^ält, unb tittel für tuttel A, wo wot)l titulus einwirft, ißgl. oben @. 261.Sie jvälle be-5 Umlaut! aus einer umfänglicheren «d)rift, wie bie öorliegenbe,einjetn aufjujäljlen, würbe ju weit fül)ren. (?§ mu§ bie ^luäl^ebung ber göKeuugewö^nlid)eren Umlauti\ unterbliebenen Umlauts unb ber gätte bei Sc^wanfenSgenügen. Jlls nidjt gewöt)nlid) wäre nur frümtait 321,31 p erwäljncn,bem wir übrigen« auc^ fc^on anberwärts (3. 5B. oben S. 201) begegneten, unbba« fic^ neben frum fteljcnb als ed)te 3uff- vmniec-lifit erweift, ^n nntüd^t403, 12 ift ü wof)l nur medjanifcb cingefüf)rt, ba-:- SBort wirb in \!lugsburg taumbefannt gewefen fein. Ser Umlaut feblt burc^weg (bie meiften 9Sortc unbformen finb me^rfai^ belegt) in lugen, lugner, ftudien), fundet 357,32,(gütjbundel, iunger i'Subft.), iungft, nufc (Subft. unb 9lbj.), gulben (9lbj.),fc^ulbig, pernunfftig, grunblidj, tur|Ud); lüften, wunfd)en, fulen,buncten, bundt, fuffen, ruffein 417,5, fturnten, cntf djulbigcn, brudt(3 Sg. *j3rf.), Der- außge- eingebrudt; Äj. -^rt. Wurbe(n) fe^r oft; betrüge,flu^e, gulte je 1 mal (bagegen l^ülff 381,17; lübe 409,31). — (Sc^wanfenin jünber 345,28 neben ftetigem junber im folgenben; gidjtprüc^tigen 317, 37neben -prui^tigcn 373, 31; ^^»lur. früc^t 435, 16 neben frud)t(en) 361, 12. 14;5p{ur. fprü^(en) 403,33; 409,8 u. ö. (5) neben fprud) 393,33. - 3nf.tl^üren 437,11 neben tf)ürrn [fo] 327,3; grünbcn 433,21 gegrünt (4)neben grunben 401, 3, gegrunbt 351, 24. 33. 35 ; brüften 441,5 neben bruften401, 1; 417,5.Umlaut bcs finbet fid) an Stellen, an benen er ungewöhnlich wäre, nic^t.&: fel)lt burd)Weg in nadjtomling (li, fpotter (1), groffe (Subft.) 351,25;367,18; offentli(^ (oft), troftlid) (1), gröblich (1), foftlicb (1), loblic^(ft).Borig (1), notig(ift), grof fern 357,22; 5piur. bif(^Dff(en) oft, ^^Jlur. ba&offen 439,30; 3nf. ftor^en (1), 3nf. gönen (1), 3 Sg. ftoffet (2i.—i;utf)cr5 mtxU. VII. 20


306 ®"iiib «IIb Utjndj nlter 9lttitel 2). 9Jlnrtin Siitf)«?,Sc^UJonfeu in f)ö^e (©iibft.) 365,26; 367,11; 385,4, tuonc&cn ^o^ 367,6.17 11. 6; fernev in groffeften 325,9 (»gl. oben groffein) neben gvöfte367, 18 n. 5. 3Bo'^l nur SlvuctBciie'^en liegen bagcgen Bor in je einmaligenbofeä, toridE)t, troftcn neben fonftigen bofe, tori^t, troften unb oud)Clgo^en (2) neben ote 337, 15 fann unter bie ^äöc bc§ Scbmanten^ Jc^onbe§t)alb nicfjt eingereif)t werben, n;ei[ hai 2Bort ju jener S^'ütrol)! noc^ nicf)t tt)eiter=l)in bcEannt mar unb bie Sdjreibung mit C bie Sejeidjnung bee Umlautes nad)bamaligem Iljpenniatcrial grabe fo unmöglid) mad)te tt)ie in ober, bbel ufto.3n A ift äwaif altig 319,22 toofjl nur 3)rudfe^Ier, in B ift ber alteS)ipf|tf)ong ftets burd) ai auSgcbrürft. Mit bem S)ipf)t^ongcn in feit trübte HnidjtÄ red)tcS an,iufangen, es finbet fid) baljcr fel)l unb fail, bgl. 339, 17fg. 3)a=gegen ift bas gleid)falt6 nue beni 3{omani)d)en ftamnunibe -lei mit a\) geid)rieben(Wie aud) anbermärts meiftj.Xn alte Siipl^tf)ong ii o ift in B burdjweg burc^ ü ausgcbrüctt. äkreinjcltfinbet fid) ii für ben Umlaut be§ lio(f. oben), ©tets ftcljt 3 um, jur.S)er ed)te S)ipf)tt)ong ic, ben A uic^t feiten aufgegeben, ift in B meift, aberuid)t immer IjcrgefteHt. alfo 3. 93. ji^en, el)ngiffen, f)ilte, lid)t, über,ging> üiefjcn ufn.i. B, bagcgen 3. 33. flil)e, gelibt, cin^iljen aud) inB. Umgete^rt ift boe uncdjte ic bcS S^rudes A meift burd) t erfc^t, aber ebenfallenic^t burc^meg. ©0 finben )uir 3njar tuot)l burd)mcg biefer, üiel, ficben,fpielen, liefet A]> bifev ufio. B, aber in mam^en Sßcrbalformen, bcfonbersin 5prtc. 5prt. ift ic betoal^rt. So in (Der)trieben, blieben, ge- befctirieben.SJ3emertensroertl) ift fc^lie^lic^ migen^ njiegen 315,2 ba es neben unge einlüicge mit ed)tem S;ipl)tl). gibt.Siaä 2)el)nunge-t) ift in B burc^mcg bcfcitigt: ir, in(en) ufw.; mer (mceri,erc (ecrc) nemen, leeren, merlin, auffrur ufm., natürlich aud) er f.ba&öerein3elt (3. 93. 311, 28) in A begegnenbc ipron. ct)r. |)at f)icr B 3UtüEilen ee ein=gcfül)rt, fo ^at es bagegen für feel(e) A faft immer fel(e) unb aud) fonft ift ce»ereinfad)t 3. Sy. 3eclet> 3etet 435,87.®a£' I) in geljen ftel)cn, cl^e t)at B befeitigt, bagegen ift es natürlid)3. 93. in fel;en bcwafjrt. Dieben gel)cn ftcf)en ^at A nid)t feiten auc^ gaf)ngat)t ftatin, in bencn bas b alS S)c^nung5=l) aufgefaßt Uicrben fnnn, ba einga^en ftal^en fic^ nic^t finbet. B ^at bafür gan ftan.®a5 i ber (Snbfilbeu l}üt B im allgemeinen burd) c erfetjt , bettialjrt ift esbes öfteren nur in Suverlativformcn mie bobiftc, ebliftc, notigift, fleiniftenöerac^tiften ufro.Über abttieid)enbc 93el)anblung ber (^nbfilbenüotole in B fiel)c bie Lesarten.Ulu§ bem ©ebiet ber Äonfunantcn ift b unb p im '.llnlaut 3U ermäl)nen. 58e=jüglid) A tanii man fogen , ba^ faft jebes ni(^t im reinen 3lnlaut bes SBortesftel^enbe b burd) p au§gebrürft ift; gcpauen, gepot, gepunben, gepürt,gepieten, gepet, gcpeic^t, geprec^en, geprauc^t ufto., ebenfo üorpotcn,Oorporgen, üorpeut, üorpieten, üorpergen, uorprant uftt>. ;gid)t =pruc^tig, frudjtpar, &epred)erin, mif3prauc^ ufro. »'lud) 3Upoben,3upcid)ten, 3uprenncn, 3uprec^en barf man I)ierl)er jiel^cn. Slusnaljmen finbfeiten; mit auffbinben, tiartbofen, erbottcn, gc- erbaujct (neben gepouen),n r b a n n c t ( neben vp a n n c t , )a u g e u b l i rf , a u f f b r a d) t bürftcu bieie 3iemlid)


io buxdj rbmifctjc 3?iilie uiiterf)tlid) Uetbninmt fiiib. 15:^1. oU7crtc^bpft fein. Saneben aüctbing-j p oiid) im vcineii StnUiut; ponu-n, pobcn,pot, petcn, peijifig, pergen, pei(t)t, praudjt, prennet je einmal. Jpäufigcvift nur pinben neben iiinben, neben öfterem peffer, pefte nur Imal, inic c«fd^eint, beftc; ftets fcf)Iie|Iic^ pufj puffen puffer, bie oft oovfommen. ^mübrigen fte'^t: bann, bapft, batü, balom, banben, budjftab, butle, bofj,bifi, be- ftet§, beicf)t(en), bet); brauet), bruftcn, breit, braut, bred^eu,bleibt, bloc^, btafen, blet)ben.©in 6tnfluß be§ auf ben £abial folgcnbcn t'autc§ ift mithin nirgcnbe ,]\\erfennen, bcnn ba§ A tein p( '^at, liegt boran, haii bl nur im reinen 9lnlaut begegnet.i*on biefcm iBitbe, mit bcm übrigen» nud) t'utfiere .^bfc^r. in allem äöefent=tilgen übcreinftimmt, weidjt nun B nur infofern ab, als cä bie ^a"^! bcr p Oer=minbert. Sag Umgete^rte ift nac^ unfrer 3?eobod)tung nur in plci)bt (1) unbabpred)en (1) ber Sali. Sie iierminberung erfolgt uoriüiegcnb auf .ffoften bcrim reinen 3lnlaut fte^cnben p. B ijat burcbioeg binben, bciier, beftc; biif,vbüffen, buffer. Unb ferner gebaUjet gcbauen (4j, gcbottMi (1), gebette (1),gebeizt (1), gebraud)t (2\, üerbannct, ,]ubeid)tcn.S)ie SBittcnberger 33erbopplung bb ift mcift Bcreinfac^t: U'iber, ober, feber,t)abcr, nibern ober bur^ tt erftltt in litten f. libbcn 419, 8. — fobbcrn>forbcrn.üor->- Ber=, fogar üer'^anbeu 321,22. — -ideit (-igfeit)> -igfait(-tdait) — -nif.3> -nufj. — fie>- ]t), nur feiten fi)e. — n)il(^> wctd).— ttJDltcn> wollen. — fur> für, öor f. 'Geborten. — i)^e> l)e; t)bcr>lieber;l)glid)> yeglic^; i)manb> ijemanb; i^t> l)e^t. Sagegen ift prgenbin B beibcljalten. Sie goi'men peber ijemanb begegnen übrigens nud) in A. —fel)ntenial> feljtemal. —9Us nic^t allgemein üblidi fei aus B noc^ -n = -en ern?äl)nt.K-. Stiele. Dr. % iMetf(^.20*


308 ®tunb uiib Utiad) aütx 'iMiid 2. ÜJkttin Sutf)cr*,[m. 1"] (^rünb t)m't> \)t\ad\ aller 5(rticfcl^ 9JJart: 2ut()cr, ^o bürd)9iomijc()c Miüc üu=rcd)tltd) üorbom^Jt 5[»I. 1"]3 Ö u ^2IUen frümcn (Ebriften öie bi^ biid}lin le^en obber boren(Snab vnnb frieb non (Sott 21mcniCfbcncbcijct üiinb gelobt fei) Sott ber SSatter ünBerg l)errn 3^ü '"b"f)iifti. 2er jcii bieBen jccljttenn bo öiet t)er^en evleuc^t.lumb 6f)iift[td)cn öorftanbt auäj l)im bcn 8cl)en crlüecft. Saiman l)iui qUcv rtjellt nnfa()ct. recf)ten t)nterf(^cl)b jcu fe()en. bergcfcvbeten önnb g(el)iienbcr tixä)m obber j}cliftiicf)et}tt öon berred)t grünbguttcn firc^eim: bic OiiB biB f)er fio longe mit f)cl)[igenn f(cl)bernn. isberbcnn ttiercfenn tmnb ber g(el)d)en eüBerüi^en id)ci)ucnii Dnnb meieren gefe|enOovporgen Onnb borfelit gclüCBen: baä M)x aud) .^culeljt. me^r mit geUt gebennbenn mit glctnbcim fclicf jcii rterbeim getcrct feljn @s tüiü Dnnb mag. (alBh)^r je()en bnnb bittid) tjoffenn onnb bitten follcn) fct)n göttliche gute, folt^enngrclneü Dnnb l)rtf)üm l)nn fet)ner tirc^eu iDÜtenb nit (enger bulbcn -^men 203Imen äßi(d)er ferner gottlid}en gutte. Ontcr anbcrrm. hah nit e^n gering3cel)djenn ift: ba§ er nelulirf) cttlid) ti)rannen ber 6^riftent)el)tt. .B" ^^inbönnb mit eljnem fdjlrinbel gcl)it ijrr gemodjt f)att. Sas fic el)ne bullen t)Qbenjcu l)()rer fetbj £)oc^|"ten f^anb [331. 2*] tmnb mcrcftic^cm Dnluibbcrftattlic^emabfatt lafBcn auBgat)n. . Xarijnnen fie aud) beß Dorgcffen : ba mit fic biß^er. 25bie tnellt betrogen Onnb generret, f)aben. Dlemlid). ben guten fd)cl)n Dnnbg(cl)ffenbe färbe. lenn feie §0 offcnttid^e lT)arl)et)tt oorbampt t)Qben: babgar na^ ftein onnb ()o[^ tnibber fie f(^rel)en Dnnb nie feljn S3uIIe B" fcf)med)=lid). Doradjttic^. fdjimpftid) empfangenn ift. . GJott »ooUt fotc^ feljn »nercf an=gefangen nod) feijncr barmbert;icfei)tt ootttificn onnb ünB gnabe geben, folc^ 30feljn gnabe erfennen. bcbancfen onnb omh et)n feligs auffefurenn. ernftlid)bitten. Xaä bic armen feien nit mcbr. ßo tleglid) burd) fold) triegerel) onnbgaüdel firc^enn üorfurctt Jocrben Vlmenn ?lmen8 frümen o U (»ngeriin) biefeen \:i (fo^r) [undeutlich] feftcn lö (onglam) mit ^etiligcnn o 16 Bnnb meieren gejc^cn rh 17 (unnb bermot e) bo? geficnn o18 (getcret fe^n) fetid gclctet fc^n o 22 ift (i^) er 23 (60 ^l) Ijrr 24 (abfall)BnroibbcrftattticIiEm 25 fic mit n 28 fc^rcl3e(t) c in n 30 (an) noi^ 32 (?lmen)2(19 (olc^ (larüher (baru).


fo buvct) vuinijctjt' iBiiUc imvedjtUd) lievbaiiiint fiiib. 1521. 309C^runb uunti ur|nd) aller ^^(rticfcl2), Maxiu lMitl)cr, j^o biirrl) ^Komtjdjc ^-^uücuurcd)tlicl)uoröampt jciin.'2lücn frutncn itbriftcn, Mc öif^ biidiliti lefjcn o^^el boren,(Bnab iinb frib ron got. ^Imctt.)GtH'nebcl)et iinb gelobt fcl) got, hex öattcv iinfcrö t)cvn :^\efii (itjrifti,bcv ]n bief5cn jeitcii fjo nicl t)crlien cvlcudjt imb (lt)riftlid)oiiporftnnb aiiä) in beii lct)cii ciloertt, baö mnit in aücr ipeltanfatjet reditm iintevfd)ei)b ^nfctjcn ber gcfcrbctcu nnb glcl)ficn=bcv fiidjenn obbcr gctiftliddt Uoun bcr rcc^t gvunbguttcn fivd)cn,bit uu» bif^licr f,30 lange mit bcljligen flclibern, berbcn, loevcEen nnb bergle^d^en euferlid^en fi^eiinen nnb ineiifdjcn gcfc^en öorporgcn unnb öorfe^tgctocfjcnn, ba-3 hJtv and) jntc^t mel)r mit gelt geben ben mit glenben fclicE15 jutnerben geleret fein. 6» ioil nnb mag (al§ Iniv fetjen unb biEid) tioffcnunb bitten foücn) fein gotltd^e gute foId)en grclnel unb l)rtt)nm in feiner!ird)en tnutcnb nit lenger bulben. 3lmen, ?lmcn.üßilc^er fetjner gotlit^cnn gutte trnter anbern bae nit ein gering ,5el]d)ennbal er ncttiltd^ etliche tljrannen ber (5l)riftenl)eit f,30 blinb unnb mit einemift,fd^lBinbcl gel)ft t)rr gemad)t bat, baC' fie eine S^nUcnn tiabenn ju t)f)rer felb«20bod)ften fc^anb unb merdlic^em unmibberftatlid)em abfal laffen aufjgabn,bartinnen fte aud) bes Oorgeffen, ba mit fic bifjbcf bie luett betrogen unbgcnerrtt t\aben: DJemlid) ben guten fc^et)n unb gleljffenbe färbe, bann fic f^ooffentlid)e ttiar£)eit Oorbampt [)aben, ba^i gabr nob ftein nnb l)ol^ tnibber fic25 fc^rel)en, unb nie tcin ii?ulle fjo f(^med}ti(^, Oorndjtlid), fc^impflid) empfangenift. föot lüott fold) fein Irerd angefangen nod) febner barmbcr^idcit öolljifienunb ung gnab geben, fold) fein gnabe erfennen, bebanden unb umb ein felig§aufjfurcn crnftlid) bitten, baä bic armen feien nit mcbr fo flcglid) burd) fold^triegercl) unb gaudcl firdjen Dorfuret lücrben. 51men. l'lmen.1— .3 Sic Übcrfi^vift nad) bem 3:itct »on A 2 bittc§] burc§ bie SBitt. 5 biefcs SBitt.3cn. 8 ber ba aSiit. 10 11 gteifjcnbcn 2Bitt. 3en. 11 gaiftUdjait 14 fctig 17 „Slmeii"fc^tt 18 unbcr auijgon 2J barinnen 24 noc^ B no^c Söitt. 3en. -'(! nocft21iorm^er^igtait »oljie^en 27 geben, bnä wir äBitt.') Sgl. Slnm. ju 161, 2. 3)05 borl gejagte gilt ä^nlic^ aui^ f)icr. X (unb ebcnfo bic6bicf)r.) I)at fein (neben ftnt) aVi jjnbifotiuforni. B f)at feinb. *p. *4-'-


31U ©niub itnb llr|nd) iiUcv Jlvtifcl 1. SJiartiu ^utl)cra,3)ert)a(6cii ii^ gciiennt. '^. 'D^krtiniiö Cutfia- öon l)ei'^cii erfvchjct. ml)t;furgcnfimcii : jcu »ocljtercr tmteiidjt tmnb cntbccfung ber falfc^en gcfeiOctentirc^en. 2)ic artidcü allciampt mit gninbüc^cv fdjrifft 6etr)cl)§cn. bmnit el)rtiglidjer fic^ fel6 mugc fc^ii^en. loibber btc blinbcn fc^i)tmfc^lcg ßo foWjegcücEctcr pflcgcun fuvtjihncnbcnn. ob feie t)illct)cf;t. cl)n mal jcii ficf) fclb-!' looEtentömen. tntnb t)l}r g(ct)ffen bcv lüav[)el)tt: l)^r gaütfcicit bem evnft: l)l)r färbe[331. 2''] bem gniiib. räumen (äffen bo(^ müfe id) .jcüiior eljn aüferebe t£)uitaüff ettUdje be^ic^tigiing ßo fie aiiff mid) trel)bcnn. . 5ßrtnb jcü crftcmi la\ßiä) bie farcn. ha fie mtjr fdjult gebenn id) fei) pcljffig obber bngebultig: bcnnid) mid) bes iiit faft entfc^ulbig. Sarumb. baö ic^ ba-j nit t()an t)nn benbud)lin. ba id) 6£)rift(id) lere get)anbeUt t)abe. feonbertm alietjn Ijnn benf)abberfa(^enn. fmib nerrtfc^cn qiieftion. öom bapftüm Qb(a§. bnnb berg(el)d)engaüdelcl), 3)Qrel)tm fie mid) gebriiiigeu t)a6enn. . S^ao auä) fachen fetjn bienit tüirbig noc^ Ictjbig feljn geluefeeti feo öieler fc^toetjg. fruntlid^er bnnb frib=lictjcriüortt1! (offcnbaiimg) ciitbccfumj 4 iglirficr ji^ljvnijillcg [die oben Mein gedrucldeiiBuchstaben sind nach dem Druck eryunzt, in der Ildschr. abgerissen und verlclebt] (tinitbfpicget) ijo'< (f)ciidcfcr c in geüiletei fic^ [A) nach dem Dniclc ergänzt; abgerissen undverklebt] 7 (cttlicfi) cl)u 8 (befi^) ictjic^tifliina 9 (anftc) farcn 10 {ijoi) tjnu13 (u) gebvungcn (feo je boS jie) darüber bie 14 nuC^ Ictjbig rh 15 Bier ist in derIldschr. eine Lücke, <strong>von</strong> einer späteren Hand icahrscheinlich nach A ergänzt. Die Ergänzungstellt auf der noch leer gebliebenen halben Seite 2^ und zwei neu eingefügten Blättern (3 u. 4).


.=.gtiudcler(u butcf) römifclje *i*u[k' iiuvcdjtlid) Hcrbnmmt ftiib. 1521. 311S)ev^al6cn icf;, gcncnt 5). 53}artinu» Sutljcr, Hon £)er|eu crfietüet niivfiivgcniiimnenii 3U tüci)tei-ev untcnic^t unb cnbtbctfimg bcr falfc^en gefci-bctcufivdjen bic atticfel allciampt mit grunbti^cr fcfivifft bclrct)fen, bannt eini)glicf)rv fid) fclf) mugc fd)u|icn lüibber bic blinbcn fcf)lii-mfci)leg, 1,50 )olcf)rpftcgcn fni|utDenbcn, ob fic oiHeljrfjt ein mal ]u fid) felbö Utoltcnfommcn unb \fyx gicljjfcn bcr tuorticit, t)lii- gondfclcn bcm cvnft, l)l)r färbe bcmgrunb räumen taflcn: bocf) miif,] icf) ,}ut)or ein anf^rcbc t£)un auff ctlid)cbc|ic^tignng, 130 fic nuff micf^ treiben. Unb ^nm crft la)3 ic^ bic farcn, bafic raljr fdjnlt gebenn, id) fd) fct)ffig obber nngebulbig, bcn ic^ mid) bc-S nitlu faft cntfd)ulbig, bnrumb ba-J id) ba^ nit tf)an i)ah in bcn bud)lin, ba id)Gliriftli^ lere gcl)anbc(t t)abc, f3onbcrn allein in bcn ftabbcr fad)cn unbncrrifdjcn qncftion uom 'i3apftnm, ablaf; unb bcr glcl)c^cn gaucfcrlcl). bavcl)nfic mi;^ gcbrungcn Ijabcn, bac' nndj fachen fein, bie nit loirbig nod) Ictibigfein getoefsen f3o Dieler, fdjlncijg ban fruntlid^er unb fviblidjcr toort.I-. @ie "gebenn ml)r auff, ba'o id} eljniger aEcin mid) crfur ttjue l)bennauuin lerenn, ba antlDort iä) auff, bn? i^ mid) felb nod) nie bar tf)an l)abc,f3onbcrn altieit 311 tnincfcl fraudjcn genel)gt, fic ()abcnn mid) aber mit tiftunb geloalt crfur t;ogcn, prel)f5 unb et)rc an mir 3uerlaugcn. 9hi f30 l)l)nba§ fpicl mif3lingt, bin id) für l)bueu bcr e[)rgct)^icfeit fd)ulbig. $nnb ob20 e« gtcid) luar tnere, ba-3 id) allein mii^ l)ctte anffgeföorffcn, tocrcn fic beunod)bamit nit cutfd)ntbigt, trer mel)f3, ob mic^ got batiu beruffcn unnb crtnectt()at, Onnb l)t)n 3ufnrd)tcn ift, bas fie nit got in mir üorad^ten.8cf3en Inir nit, baä got gcmcl)niglic^ nur einen propl)eten auff eine jeitaufftncdt l)m alten '.tcftamcnt lltofe? mar allein l)m auf3gang Oon 'ilcg^ptcun,-'• .spclias allcpii 3n funig 'Jldiabe jeptten, .soelifcuj aud) allein nad) l)l)m, ^hiü-2loar allein 3U öicrufnlcm, Cfea-J allein 3U JümcI. ,spievcmia-3 allein in 3"t'f'i.(Sjcdcl allein 3n 3Jabt)lonicn unb f30 fort mct)v, ob fie fd)on uicl iungert)ctten, bic aud) propt)eten tiubcr l)ieffenn, licf3 ef)r bod) nit mebr bcn einenaUein prebigen unb ba-3 uolcf ftraffenn.:io S)a|n t)at er nod) nie tein mal ben ubirften prieftcr obber anbere l)ot)cftenb 3U propt)ctcn gemad)t, fonbcru gemei)niglid) nl)bertgc, üorac^te perfonluiffcrlucctt, and) 3ute|t ben t)irttcn 5lmo5, ouf3geuummen bcn tonig Saoib,loie ft)ol er aud) Don nl)brigem ftanb juDor fam. 'illfjo t)abeu bie licbcnnl)el)ligcnn al|eit toibber bie ubirften, funig, furften, prieftcr, geleretcn prebigen3.=.unb fc^elten muffen, tm Ijalfi brau toagen unb laffcn, inic tb bau aud)gefc^el)en. 6» fureten aud) 311 ben felbigen 3el)ttenn bie grofjen t)anf3cn Iribber2 unbcirit^t iiiovb ie A ben li 7 vcumen äBitt.] räum ^m 9 migcbuUigbe^ id) mi^ bcn 10 getfiau 2LMtl. 3rn. r.' ©aucfetei Söitt. 3en. 13 lebig SlMtt.U fvEÜntüc^cr!.">Jn A hnäjt mit U bei aejt Wenig nad) bet TOitte »on oij* o6 imb I'jbeginnt oij'' mit großer Initiale, li Ijat Ic^terc beibehalten, jidi aber mit einer Seile ©botium be=gnügt. («in innerer ©runb ift nic[)t crfi^Uic^. ic§ ein einiger SBitt. 3cn. ^erfür t^u 17 tricdjcnaSitt. 3tn. IS ^crfür geijogen aüitt. 3en. 23 gemoinigtlic^ oin jeljt 24 aufterreetft Söitt.3en. OTotjfe? tfgibten .'n in 3iraet SBitt. Tien. 30 bcm pberften 32 funig 34 oborften


312 Stuiib mib Urjad) oUev jlvtifet S. *D!ovtin £iitl)ev5,


jo biivd) vömifcljc "i'uUo imvortjtlid) iii-vtiainiiit fiiib. Iö21. 313bte lieflUge propt)etenn fein anbcr Inibbcrloovt, beim bog ftc bic ubitftcn loercn,man folt \)\]n gef)orc^cn unb tiit bcii gcnnc^cn oorai^tcn pro|jf)cten, luie bQ§5«-is. w-AÖievc. roiij. fdjreljbet. 'illfjo tljiit man t^t and). 65 fot aüco unvcrf)t fein,Iüqs bcv 33apft, bic SBi)rf)off unb geteieten nit lei)ben IvoUcii, man fol fte nur' t)oren, ob fte fc^on fagenn \va^ fie »ollen.Unb t)m nelncn teftantcnt, fein fie nit and) fcl^am getrcf^cu hie ved}tenbifd^off unb Icvcv? Sanct ^Inibrofius inav ju fclinev jeit allein, nad) l){)mB. §ieronl)muC' unb baniad) fanctuy vHuguftinns. Salju ijat got nit üiel[)0^e, groffc bifd)off ba^u evrtielet: fanct -)luguftin tnav in einer tlet)nen10 unberumpten eljnigen ftab Sifc^off, f)at er aber nit metjr tt)an ban aüe9iomifd)e iBepft mit aüen xfyxm mitbifdpffeu , ha^i fie t)[)m audj§ »oaffer nitrel)d)en mugenn ? S30 ifts l)f)e toar, bü« aUe feticrel) burcfj bifdjoff nnb gclereteentftanbenn obber ^()e gefterdt fein : loie fol man benu nln fieser fein bei)5^n, nto fie nit mef)r ber firdjen toartten unb loeltfid^e t)ern loorben fein, fo15 ju ber ,?el)t fie fjo ferlid) maren, ba fie beffer, gelercter, beljliger unb flepffigerInaren, nod) looEen inir t)^e blinb fein.'^ä) fagc nit, ba-3 ic^ cinn propl)ct fei), id) fag aber, bae l)t)nen f^o oielme^r jufurd^ten ift, id) fet) einer, fjo oiet nieer fie mid) üoradjten unb fid)fc(b adjtcn. @ot ift luunberlid) in feinen loerden unb richten, ber nit adjtet-u ^of)c mcnnige, groffc, tunft obber gelnalt, Inie pfal. c.rrvi'i- fast: ''Jltta a Longe »k. ms, e.cognofcit\ 93t)n ic^ nit cinn proptjct, fjo bl)nn id) l)l)e boc^ getüifj für mid)fetbäi, hü-i ha5 tuort goti» bet) mir unb nit bei) l)^nen ift, benn ic^ l)t)c bicfc^rifft für mic^ Ijabc, unb fte allein ijlirc el)gene lere. £)a-3 felb mir auä)bcn mut gibt, mic^ fjo loenig ju fnrd)tcn für Ijlinen, alfo Diel fie mid) öor=25 achten unb Hörfolgen. 6-5 loarenn gar Diel (Sfcl in ber tuett ^u 3?alaüm»jeittcn, nod) rebct got burd) tci)nen benn allein burc^ bcs felben Salaamf^ cfcl.6r fpric^t Xjxn riij. pfalm ju bcn felben groffcu: ''J)i)x l)abt gefc^enbet bic gutten im. u, s.lere bcs armen prebigerÄ, barumb ba-3 er in got tratoet', al-3 folt er fagen: biclüe^l er nit grof3, l)of)e unnb genmltig ift, muf^ fein lere für eud) falid^ fein.M Sie fagen aui^, id) bring uelt) bing auff unb fci) nit juDormuttcn, baSaEc anbcrc fjo lange gcl)rret l)aben. Saj muften and) bic alten propt)etcnt)oren. 'JBen ber iel)t (enge fott gnugiam fein jur aufjrebe, betten bic Zs^ibmbic altcrbeftcn fad)c ftiibcr 6t)viftum gel)abt, bco lere anbcr-j loare, bcn fie intaufcnt iarcn gcl)ort battcn. 'Jluc^ l)cttcn bic l)el)bcn biHid^ bic '^Ipofteln t)or=35 adelet, bic lucljl l)l)r forfabrn mebr bcn brei) taufcnt iarc niel anbcr» geglaubtRatten: es fein morbcr, c^cbrec^cr, bieb blieben Oon anfang ber lüclb, blel)bcnnand) bifj anfj enbc, fol» brumb rct^t fein? 3it^ prebige nit neloe bing, id)fag, ba-j alle 6l)riftlic^c bing fein bei) bcneu untergangen, bic e-5 folten l)abengalten, nemli^ bic bifd^off unnb geleretcn. Daneben ift mir nit jtoel)ffel, c§1 ^aitigcn obetften U jetnb 7 Sont lu ftat 11 Sööpft 12 gctetcteu18 benn] bem 19 getilgten aBitt. 3«'- 20 c.jiui. 2i aljo] fo 3- 2S ucxtvometÜBitt. ••!-J gcnugiim -i-t ijettcn :it) Ijettcn bicb bleiben aBitt. o« gcljalten SÖitt. ^m.


324l^tutib »"b ll^incl) al^Et Sti^tiff' 2;. 3)iotttn «utl)etä,


io butd) riimifcl)t' iBiiUc untcdjtUd) uctbamint finb. lö-Jl. 315ici) bic tiHulicit 6ii3[)cr 6tiebcn in ctltd)cn t)crl3cn, unb foltcn-.^ el)ttcl finb inbcv lingcn fein, ^ß blcljb oud) bev gcliftlid) Povftanbt bco i^efcp t)m altenteftament 6et) etlicficn geringen, er ging aber nntev bei) bcn fjotjen prieftcrnacr. s.if.unb gc(ereten, bic ijtin t)attcn loücn. 'JUfo fpiidjt .'piei-c. b. bal ev bei) benubivftcn lücnigcv Dovftanbt nnnb ved)t fnnben i}^^bt ben bei) ben lel)en nnnbgemcl)nem boltf. 'illfäo ift» oud) iljt, ba-i arm pa\vxn nnnb ünbcr bafegfjriftum ooijtan ben 33ap[t, ^ifc^oft unnb bodorc», unb ift oEeS umbferct.ißoHen fie aber l)f)e nit anbev», InoUin fie laffen mic^ einen l)cl)bcnfein: Iraä lüolten fie antttiorttenn obbcr luic Ivolten lütjr un§ bat3u ftellen,bcnn ung bcr %uxä umb unfers glauben:? grunb fragette, bev nid)t§ barauffgebe, Inie öiel, luie lange, luie gvo^ Icut f^o abber fünft getjoltcn bettend2Bl)v muften Ijl^e aücr binge fdjloeligen unb t)t)m bie l)el)ligcn fdjrifft \)mgrunb anzeigen. ©5 folt gor fc^impf(id) nnnb ledjevlid) fcl)n, fjo man l)!)inloolt fagen: Sitjc ba, fjo Diel Pfaffen, biffdjoff, funig, furften, (anb unb (eutt)aben fjo lange hai unb bo5 gel)altcn. 'Jllfjo tl)u man mir i|t and), lafjboc^ fefjen, Uio ftet obber ligt unfjer grunb unnb bcfter norrfiabt, taftt l)l)nuuö ein mal anfetien, ,3um menigftcn umb eligener fterd obbcr anbackt triüen.©oHen mtjr fo groffen grunb babcn unnb ben fei ben nit toiffen unb für l)ber=man pergen, f30 l)^n (Aljriftuy l^at liioEenu fo gar offentlidj gcmel)n unbl)berman betont ^a5en. STne er fagt 5)lattl). u. "DJion .junbct nit eljn lid^t »«ti). 5, i.-.an nnnb fe|et boe unter et)n forn mof], fjonbern auff ben leud;ter , ouffbaöCÄ oHen benen leui^te, bie l}l)m balof^e fel)n\ ßieC' bod) 61)riftuÄ fel)n l)enb,fufj unnb fel)ten taften, auff ha^ bic iunger fet)n getoifj teeren. äBorumbfolten Wt}x ben oud) bic fdjrifft, bic bo lüorlid; (5i)viftuc- gel)ftlid)er lel)b ift,nit taften unnb pruffen, ob c-f' bie fep, i)nn mild) nnir glclobcn obber nit,bcn oUe onber fdjrifft fein fcrlid;, mo(^ten oiUeid}t fliegcnbc geiiftcr fct)n, bicnit ^i'cjiä) nod) betjn l)aben, mie 6t)riftU'3 f)at.S;omit ic^ oud) benen luil antmorttet l)abcn, bic mir fd)ulb geben, id)oorloerffc olle Ijcljlige lerer ber tird)cn. ^d) oortüirff fie nit. 5lber bic Itieill)berman luol roel)f3, boe fie ]n loeilen gci)rret l)abcn ol§ menfd)cn, lüil id) l)l)unit triel)ttcr glatoben geben, bcn f,50 fern fie mir bclnetjfung l)l)rs Ootftanb-J oufjber fc^rifft tl)un, bie nod) nie geirret l)üt. Unnb bo» l)el)ffet mid) fanct ^.^'oucli. Scffol. ult. ba er fogt: %^ruffet unb bcluerct ^ubor olle lere; mitd)c gut ift, MUcft.s.i'ibie bel)altet'. Seffclbcn gleid)en fd)rcibt fant 3tuguftin ju fönt §ieront)mo:'^d) Ijab erlernet allein benen bud)er, bic bic l)eiligcn fd)rifft l)eiffen, bic el)rcju tt)un, bo-j i^ feftiglic^ glclrbe, feiner bcr fclben befd)rciber f)abc t)l)e geirret,aUc onber ober lefje id) ber moffcn, boä id)§ nit für Inor l)ob, InoS fie fogenn,fie betücifen mir§ bcn mit ber ^eiligen fd)X"ifft obber offcntlidjcr bornunfff.2 wiegen B Sffiitt. 3en. tlieb SBitt. 5 öbctftcn S „9^e" fe'^U äöttt. 3en. 10 ataubcnä]gtouben^ loiacn Söitt. 3en. 11 ober 10 »orvat 18 „für" fe^ SBitt. 3en. 20 lied^t21 unber 22 ^auß fcinb 25 J)rieffeii 28 geantwortet Söitt. 3en. 32 $aul 33 fat'^iricffct 3ö bücfievn 9Bitt. ^m. ccre :I7 fjab] bat .\r., ^nltc älsitt. itw.


316 ©vuiib mib Urjac^ aller 'äxtitd 1. *Binttin «utt)er*,(S3I. 5"] 150 i)nn ber buüen üovbntnpt. mit ficubcn. %o inel tm)r @ottgnab gibt: ertebteu önnb icf)ü|ien iiato feie mn gotti» gnaben für önvcc^thjol jcur^nUtenn: für gclnaEt aber, ift nit mctjr t)ie bcnn et)n artner ßorpcr,ben befil^ ic^ Öott, bnnb fciiner tiet)ligcn oiinb buvc^ ben Stapft uerbamptenrtarfieptt Stmcn 55cr (Jrft articfcU(f§ ift feieret). Wo man ifcüt , bn«bie Sacvamet gnab geben, allen, bienit el)nen rigel furftecfennS'ifeen orticfel jcuiiorftetien. ift jcn nierdcnn 2^0« niepn löibberpartt.geleret ^aben. S)a§ bie ()el)(igcn Sacramcnt. gnabe geben tjberman. alfeo . 1006 er fc^on nit reit) ijabe für fetjn fünb. obber auc^ teljn gut gebandfenn:f5onberitn fei) gnüg ba§ er nit et)nen rigel fnrfterf, ba* ift. \)ac- er nit eignenTitüttiüiEigenn furfa^, jcu funbigcnn t)abe — ®a tüibber I)ab id) biffen articEellgefegt Onnb noc^ fe|, bnnb fag. ha§ t-i Dnd)riftticf) borfurifcf) önnb fc|rif(^ift. 2)enn c§ ift bbir ben abgetl^anen rigeC bnnb bofeenn für fa^ nit allel)n unott h)arf)afftig retn für bie iiinb bie 8acrament ^cu etnpfal)en, ßonberititr« ntufe aiid^ cpn fefter glalnb ba fetjnn i)m f)er^en. £0» [SI. •'>''] facramcntti'irbiglicf) jru cmpfatjcttüXaö beh3el)ffet dijYg 'DJiatt. 9. ®a er ben gi(^tprü(i)tigcn nteft^en gefunbina(^t bnnb jcuuor jcu ^^m fprad^: glatob, me^n fün.: %o fe^n bl)r be^nn 20i trnnb [vor buxä}) o 7 tt(cn) c in loo 11 (i)ab) obber 1.") f"r f"^ Softcnn «lö (baä) bie ©acromcnt 20 jcu ^'^m r


fo butc^ tbmiid;e SBiiUc luucdjtlid) ucrbaiiimt fiiib. 1521. 317@Ä niuf3 l)t]e bie tieilige fd)rifft flever Icidjter unnb gclniffer fein benaÜcv anbevcr idjrifft. Sijntcmal alle (ercr tjl)Xi rebe burc^ bie fclbcn ali]biud^ ffcrev unb beftenbiger fd)vifft bcuievcn unnb Itioßen l)ln'e fdjvifft bnrc^fic bcfcftiget unnb Doiflevet t)n&en, }]o mng 1)1k niemanb ein tuncfet rebebuvcf; ein mefiv tuntfel vebe belreiffen : bcv tialbenn un» bie not bringt mit aUevlerer fdirifft l)n bie Sibtien .^uUiuffen unb alba gerieft unb urtett über ficIdolen, ben fte ift allein ber rei^t lef)enf)crr unb meifter über alle fcfjrifftunnb lere auff erben. So ober bas nit fein fol, Ira;^ fol uns bie fcfjrifft'^ fjomel)r öorlucrffen totr fte unb laffcn unfj genügen an menfdjen buc[)er unb lerer.Ob mid^ nu Inot öiel grofjcr lianfenn barumb nctiben unnb norfotgenn,erfd)rec!t micf) nit, ia e-5 troftet unb ftercft mic^. St)ntcmal cc- offenbar i)naller fd;rifft ift, ba§ bie borf olger unb neibcr gemeinicfglid) unrcd)t unb bieDoriolgeten redjt gehabt t)aben. Unnb altjeit ber grofjcr t)auff bel^ ber lugen,ber weniger bei) ber Jnarljeit geftanben ift. 3o ic^'3 hjcif], loo mid; geringeunb lücnig nienfd)cn brumb anfodjten, ba§ e§ noc^ nit aufj got loerc ttia«id) fd)ricb unnb teret. @§ l)at fanctuC' ^^auluy burc^ fein lere oiel auffrubrerftiectt, me loijr t)n 3lcti§ Icfjen, cj ftar barumb nit falfd) feine lere. -lÖar^beit bnt all|cit rumort, falfdje lerer l)aben at^eit frib unb frib gefagt, loie »'• i^'s, u'(Sfaiae unb 3t)ere. fd)reiben. 2^arumb fjo mil id) unangefebenn ben 3?apftmit feinem groffcn hauffen bie articfel, fjo ijn ber Skullen oorbampt, mit 3«. I-.'.Si'.'"freuben, f]o Diel mir got gnab gibt, crrebten unnb fdjulienn, traft fte üongottiö gnaben für unredjt tnol yunlialtcn, für geloalt aber ift nit ntcl)r l)iebau ein armer ßorper, ben befill) id) got unb feiner beiligcn unb bnrd) ben23at)ft oorbantpten loarbcit. '.Jlmen.?cr ßrft "Jlrtirfcl.6-5 ift fe^erel), mo man l)elt, bao bie 5airament gnab gebenallen, bie nit einen rigel für ftecfen.'3;if3en articfel 5uDorftct)en , ift ju mercfen, ba-j mein rtibberpart alfjogcleret t)abcn, bac^ bie ^eiligen Sacrament gnabe gebenn i)berman, ob er fc^ounit relD tjabt für fein funb obber aud) fein gut gebancfen, f3onbcren fei) genug,bQ§ er nit einen rigel für ftecf, ba-j ift, baö er nit einen mutratlligcn furfa^ju funbigen ijahc. Xa luibber l)ab id; btffcn artidfel gefegt unb noc^ fe^ unbfag, bas c§ und)riftlidj , oorfurifd) unnb fetierifc^ ift, bann eS ift über benabgetbonen rigell unnb bofjen furfa^ nit allein not luarbaffttg rem für biefunb, bie Sacramcnt ju cmpfüt)cn, f^onberen e-j mufj auc^ ein fefter glaubba fein l)m l)ert!eu, bas Sacrament loirbiglicl) ,5U empfaf)en.Xci'j belneiffet (5l)riftuc-. lllattl). ir. ba er ben gid)tprud)tigen ntenfd)engefunb mac^t unb 3UDor 3U t)l)m fprac^: 'glaub, mein fun, f3o fein bir bein mattn. 9, 2.2 Setjtcmal i etttetct ^jcii. 11 Seiitenial 12 aemainictUc^ 14 mo] roie SSitt.l-i ongefoc^tcn SBitt. 16 fd^reljb 23 bcfitc^ 36 raitbigtlid^ 37 gic^tpvüc^tigen 38 jcinb') Sic iJiat^lueiic für bie eiiijelnen Säße fiefje oben in ber 'Assertio oniniuiuarticulorum'.


318 ®ruiib uiib Utiad) nUer Vlttifcl T. IJiattin *.'iitf)cr5,funb üorgebcnn. äßeie nit ber gtalub nott gelocBcn, baä l^tjm fetjn fünbDorgebcn tnurbcn. SBaiumb l)ett l)^n 6^iiftU'5 gcfobbcrtt '. 2)q^ußo lefeiin)l)t bas (i^viftü» tcljn jteljdjemi t^on ^att, nod) Ijemaiib t)f)e ge^olffcnn, e§^att muffen glnlrbcn bo fct)n. Soä er e§ t£)un funb ünnb luoÜt. nlfeo bajauc^ .©. 3o^e§ f(i)tet)bt. @i' bnb l}nn fernem Syattcv lanbt frlin ,^cei)d)en tl^un!ünb, ömb Ij^iö ünglatobcn lutücil3tcm ba er betten (cvet ''J)kr fngt er loenn l)t)v bettett. feo foüt l)ln"glalobcn. bas t)!)!-« crlangenn uierbett. §0 f)nbt Iibv^ gelDtfe. 3iHi§ ift aberfacramcnt emptnf)en nnbcr^. benn ein begivb gottlidjer gnab bfibenn ? SÖa»ift ober gott(icf) gnab begcven. anberfj benn cl)n lt)avf)afftig':' ticr|lict) gebett l icäßie foüt cy benn nit ündjtiftlicf) feljnn ^0 man (evett: S)ie facrament ünbgnobe gottt em).ifal)cn. on folcf) begirb, on glambenn. 3^ on lett) ber funb. onaUe guttc gebnnifenn >. 3fty»it erbeimlid) bing. fol(^§ jcu l)orcn. l)nn ber6!^riftenf)e^tt. S^ie ineljü benn bi| ber Ijcübtarticfel ift. bo bic anbernn aUe.ijnn tjongen, muffenn lutjr l)bn locljttcr befeftigem tmnb öorfterenn ob c§ isf)elffenrtoUt[351. 6"] ©Quct ^acobu5. \ ijacobi fpricf)t. Sßer bo bebarff lt)ei)&t)el)tt. .ber fnc^ bnnb bitte fie Don (Sott ber i)bermQn gibt Oberfluffig. feo U)irtt fiel)t)m geben. @r foU aber bitten mit cl)ncm feften glalüben ünnb nit 3c)t)ct)feLln,befin feo er ,5clr)et)ffeUt: ift er g(el)cl). rtie eljnn Sl^cUe obbcr bütge bec^ me()re§. 2uS)ie öom tninb t)l)n trnnb [)er getrieben Inirtt: Ser felb menfcf) net)m t)^mnit für. baö er ettlnaci oon ©ott erlange, eljn fold^ man ift önbcftenbig. l)nnaltem feljnem IranbeE. Sarumb ba-S er eljn ^toeljfalltig ^zx% t)att3ft\i(!A nit tiar gniig gefagt. ba» ber menfdj ni(f)tv empfal)cn fannOon gott, ber bo bitt, unnb nit feftiglic^ gletübt er Inerb c« empfat)en. Sßie asöiel tüeniger mog ber empfa^en. ber nitt bettett. nic^t gletrbt. nid)t bereJnet.nic^tC' guttiö gebencEt Bonbertm nur bcn rigctl bofeeä furfa^» abtt)uet )üiefie leren;' Sßie fnnbenn benn bie Sacr'nt gnab geben fol(^en ünglelnbigen.önberefticttcn Ongütigem. begirbto^en tjertjcnn ? iöeljntt gott alle fcl)nc ß^riften.für foldjem t)nd)riftlid)en. bieder l}ürfiuiff(^en bullen bnnb ber glcl)c^en met)fter. . soi)rt^nmb ber nod) nie geljorett ift öon nnfang ber toetltSa^n fpric^t Sanct. 5}^aul9 9}o. 14. SlUeä lt)a5 tiit aüB bem glambeugefc^ic^t bau ift funb. . Söie mugen benn bie Sacrnt gnab gcbcnn, ben bn=glelnbigen. bic el)telt funb tl)un: Ijnn allen ftuden önnb tocrdcnn. ßo lange fienit glelubenn [331. G''] %a. wAt iftc- ntüglic^ ba» fie ben rigell abtt)unn SBenn 35fie t)m tinglaloben blet)benn: S)urc^ lueldjen alle l)^r bind feunb ift, toiejjieS. 5paul9 §agt ?loc^ leren fie. ber glalrb fei) nit nott. jcü ben facrntenDnnb gnab jcu empfatjenn. önnb Dorbamncn mit mtjr fold) offenttlid;e fc^rifft.3 t)5e rh 11 (baä) darüber Sie 15 o6(a) c IS (fie) tinnb (»nnb IjeBett nie)fio 211 (wer) fio ev (b) SBeltc obber bütgc rh 22 (e§ ift) eljn fotd^ o 24 (fl) f(nvmenfcf u 28 (SBei) SBic 33 bas u ben{n) c 34 (bic ar) %o


fo biird) römii(f|c 4*uUc imvcri)tlirf) Uftbammt finb. 1521. ;Milfunb Hergeben'. 3Bcre nit ber glaub not gclocljcnn, hoS liljm fein funb liovgcbcnttjurben, »oarumb l)et i)t)n (iliriftuö gcfobbcvt^ S^arSu fjo lefcn linv, ba§@I)ril"tu& fein 3eicl}enu than t)at, nod) iiemanb t)t)c getiolffcnu, e« [)at mulfenglambcu ba fein, bü? er es tl)un funb nniib luolt, alijo bog aucf) fantJoanne?' fdjreibt, @r ^ab l)u feinem uattevlanb fein 3eicf)en tbun funb nmbTO.uiii.i3,.-.s.^I^vs unglatüben Inillen.3item ba er bettetin lerct, l'tar. ri. fügt er: 'toen i)l)r bettet, fjo foltöiovc. 11,24.l)^r gtatoben, ba§ I)f)r§ erlangen luevbet, f,50 l)abt i)l)rv gemifj': tnag ift aber8acramcnt einpfaben anberfj bcn etjn begirb gotlidjei gnab t)aben, Ina-ä iftaber gotlicf) gnab begerenn anber-S ben cljn tt)art)aftigy t)er^li(i) gebet ? äBtefolt c-3 ben nit nndjviftlic^ fcinn, f,50man lerct bie Sacrament unnb gnabcgotte^' enipfal)cn on fold) begirb, on glauben, ta un rein ber funb, on allegntte gebancfen? ^^ft^ nit erbermlid) btng, fold)>j ju l)orcnn l)nn ber 6t)i;iftcn=t)cit ^ 2)ic Ineil ben bitj ber lieupt articfet ift, ba bie anbernn alle t)nnl)angen,muffenn t&ijx t)t)n rteitter befeftigen uunb üorfleren, ob e^ t)elffen inolt.8anct ^iico&u^' i- ^ai^of'i fpvidjt: 'loer bo bebarff lDeif,3t)eit , ber f nd) 3nc. 1, .-, ff.unb bitte fic üon gott, ber l)beiman gibt uberflnffig, fjo luirt fie l)tjm geben,(yr fol aber bitten mit einem feften glamben unnb nit 5n)cifelen. Xen fjoer ^»eiffelt, ift er gleid) luie ct)nn Inetle obber bulge bes nief)ref,5, bie 00mminb l)t)n unnb l)er getrieben luirt: ber felb menfd) nel)m i)l)m nit für, bo«er etlna« Don got erlange. (J§ ift ein fold) man unbcftenbig tin allem feDnemmanbell, barumb ba§ er ein jiöaifaltig l)er^ t)at\.Jft ba-S nit flar gnug gefagt, baä ber menfd) nic^t-J empfat)enn tanuon got, ber bo bit unnb nit feftiglid) glelubt, er loerb ii- empfal)enn: Iricuiel inenpger mag ber empfalienn, ber nit bittet, ni(^t glelobt, nidjt berettiet,nic^to guttic- gebencft, funbercn nur ben rigeÜ bofjcä furfa^ abtt)uet, wie fieleren ^ Inie funbenn benn bie ©acramcnt gnab geben folt^en ungtetubigen,unberetoetteu , ungutigem, begirblof^en l)erl}en^ 3?cl)ut got alle fein (5t)riftenfür fold)em nnc^riftlid)en, biefjer iiorfuriifd)en i^ulien unb ber glcidjen meifterl)rtl)umb, ber nod) nie gel)orct ift üon anfang ber loelt.2atiu fpric^t fanct -IhiuIuö .Kom. riiij. ''^lUeC' toa-i nit aufj bem glalnbcniHöm. u, 23.gefc^ic^t, bas ift funb', tnie niugcn ben bie Sacrament gnab gebenn ben un=gletobigen, bie eptel funb tlinn i)nu allen ftucfcn unb merdten, fjo lange fienit glelüben: pa »oie ift-; muglic^, ba-j fie ben rigeU. abtlinn, menn fie pmunglalüben bleiben, burd) milchen alle pljr bincf fsnnb ift, loie f)ie fanct5ßautu5 fagt. -]Jod) lehren fie, ber glatnb fep nit not ju ben Sacramentenunb gnab ^u empfalicn, nnb fovbamnen mit mir fold) offcntlidie fdjrifft.2 gcfotbcrt ' ^ölattheii-;' fc^rcibct cap. lö ^e"- "' t'fflcrn 14 biß ifi boubcrflifjig meres 24 ba 2.'i bcttcwet bcbrcmct .3en. 27 un=IT 19 AB SBitt.glaubigen 29 jolt^c A fotd^en B „gleichen" fefilt :io nie] nit 3.3 lang 35 bingMi Iccvcn 37 „mit" fehlt äOitt.


320 ßiniiib imb Utiori) nUcr 9lrtitel 2. Wnttiii Sutljevi,Der metjnüg naä). füret .©. 5paul9 '^o .1. önnb (jeö .x. ben fpiud) bc«^3ropt)cten ?lbacn! .2. für cl)n f)cübt ftücf oEer df^riftlic^cn lere, ba er fagt.3iuftii'3 ej; fibe fiui fiuct. (fi)n flcredjtcr menjc^, Inirtt leben aü^ ieljnem glalrbenn@r fpric^t iiit al^o. (St)n gercci)ter mcnjcf) Jnirtt leben auß ben focramenten.^onberfm auß feijnem glattibcnu: benn nit bie facrnment. §onbernn ber glolnb3CU ben focrantcnten, madjt lebcnbig onnb gered)t. 2et)ntemdl öicl boS facrntneljmen önnb bod) nit braüß lebeiibig obber frum loerben. äßer ober glalübt,ber ift früni Diinb lebcttS)aö Inill (\i\ä) ber fpruc^ ßdrtfti. ^JHaxd Dlt SÖer bo glelubt Dunbtanfft ift. ber Inirtt feiig. Qx fetit ben glaluben für bie tauff. benn Sßo berglalnb nit ift, bilfft bie touffc nit. Sßie er felb« £)ernüd) fügt, äl^er nitgletöbt. ber toirtt Oerloren ob er fdjon gctaufft tonrb benn nit bie tauff. ^on=bernn ber glalnb jcu ber tüuff ber madjt feiig. £rnmb lefen. Irijr act bas.©. 5)3l]ilippu§. ben (Sunüd)um nit InoUt tauffenn er fragt jcuuor. ob er au^glelübete. iönnb U)i)r [Sl. 7"] fef)en nod) tegli(^. Sa-S l)nn aüer Inellt: Idoman 2euffett. jcuuor fragt, ha-i tinbt obber bie gefattcrnn an ftatt be§ gc=tanfften ob er glembe. trnnb anff i)l)ren glortbenn Onnb be!entni^. tauffct manonnb gibt i)t}nn bas facliit: älMc tiormiffet fid) benn nit biße te^rifc^e lefter=tid)e bullen, inibber alle fc^rifft. Sßtbber alle lueüt. . föibber aUer 6t)riftenbrnud) trnnb glaUiben. jcu leren. ^]Jfan burffe nit gteltibenri. nod) reloen. nod)guttis gebendenn 3ft bodj ba§ ^o grob t)nc^riftlii^. Xai e§ uicmnnt glelubenttturb, tt)o bie bulle nit Dorl)anbenn Uiere, hah l)manb alßo t)nfl)nnige lerefönt {)aEten 3d) t)off fie loerben ftc^ ber Suiten, pnn \)i)x ijn^ ic^emcn,Onnb pt)n nit lieb inere. bae fie beutfct) Oon ben lel)cn gelegen lourbäBcl)tter »agt .©. ^paulQ. 9{o x baö man frum mcrb. ift nott. bah manoon ^cr|en glelobe. ©priest nitt: ift nott, bah man bie factament empfat)e.benn on let)pli(^ empfal)en ber facrament. (feo fie nit 0orad)tet Inerben) fanman frum burd) ben glatoben Inerbenn. aber on ben glatübenn. ift fel)n facra=ment nü^. ^a aller bing toblic^ onnb oorberpltd). . %n^ ber örfod) fd)rel)bt.er. 9{o .4. . S)a§ 3lbrat)am l)att ftott geglalnbt obber getraloet. . onnbber fclbglalnb ift l)l)m gered)net. für gered)tirfet)tt obber frnmfel)tt mie bah -JJiofe»(Sen .15. 3ciiuor gefd)viebcn l)att. i*nnb fet) barnmb ge)d)rieben. ba« \vX)x toiifenfoEcnn SBie ba5 and) Dufe fel)n anber bing frum Onnb [Sl. "''] gered)t niac^e,benn ber glaftbe. on liiild)en i)l)e niemant mit gott l)anbctln. niemant fetjngnab erlangen mag.®i§ auch bc)xicx)i\ct aud) bie bornüfft Onnb gemet)ner ft)nn aller mcn=f^enn. .3)enu )üo man mit tnorttcn Onnb ^cufagüng ^anbeEt ba mü% glatoben1 (aSaciif) bei 2 El)n(en) c (b) aüci 3 (Set) S^n 7 nit o 9 bo o10 ift über (mivtt) 12 ot) er jtfjon getaufft WUtb r Die durch Beschneiden weg-'jefallenen Buchstaben sind nach dem Druck eri/änzt 14 .©. o 19 (5) Wettt25 frum (fe?) «erb / 27 le5))Iii| ein})fa5en ber rk 32 jcuiior rh :!4 (ettrenS) ietfn34-/35 feljn gnob rh


fo biirc^ tönitfdt)e iBiiIIc iinred^tti^ Betbammt finb. 1521. 321Ser mciniing naä) fiirct fanctuS ?pnulii§ 9}om. i. imnb §eb. r. ben fpruc^ ^cbt.'io/Js.be§ }3ropf)etcn 5lBiiciicf ij. für ein t)cu6t ftuii nüer 6{)riftlid)cn lere, bn er fagt:?""^-^'-*-'3iuftu§ er fibe fua öioet', 'Gin gerccfjtcr mcnfd) lutrt leben aufj feljnemglalubenn'. (?r fprid^t ntt alfjo '@l}n 9ercd)ter menfdf) Inirt Ickn Qufj ben5 Socramcntcif, fonbernn 'aufj feinem glahiben', benn nit bic eocromcnt, fjon»bernn ber glnlnb ^u ben Sacramentcn madjt lebcnbig nnnb gerecht. 2el)ntemaltiiel bo§ Sncrament nc()men uniib boc^ nit bar aufj tefienbig obber frumlüerbenn: fticr aber glanibt, ber ift frum unb lebet.S)a-3 iDtU aud) ber fjjruc^ (Sf)rifti Wiax. ulti. 'il^er bo glelobt unb iiJarc. is, i«.ift, ber rtirt feiig'. (?r fe|t ben gtaluben für bie tauff, benn ttio berin taufftglalrib nit ift, t)i(fft bie tauff e nit, Inie er felb» bernad^ fagt: 'ftier nit gtatübt,ber toirt öorloren', ob er fcfpn getaufft Inurb, benn nit bie tauff, fjonbernnber gtalnb 3h) ber tauff mad)t feiig. £rumb lefjen tnir 2lct. öiij. baSs'vfl 8,37.®. $t)ilippuv ben (funud}um nit Jnolt tauff en, er fragt .^utior, ob er aud^15 glelubte. Unb lopr fefien nocf) tcgtic^, ha§ t)n aUer hielt, loo man teuffet,juöor fragt baS tinbt obber bie gefattern an ftat be-;- getaufften, ob er gletobc,unb auff Ifljren glaniben unb befcntnifj tauffet man unb gibt f)l)n ha^8acrament. Sßie Oormiffet fic^ ben nu btf3e tc|;rifcfie, tefteriicf)e bullen lüibberalte fc^rifft, Iribber alle Inclt, loibber aller Gbriften brauch unb glalnben juleren, man burffe nit glelnben, nodj retoen, noc^ gutti-f- gebendtcu: ift ba§20boc^ fo grob nn^inftlic^, ba-J e§ niemant gletobcn Inurb, too bie iguttcnn nittöorljanbenn lücrc, ba§ t)manb alfjo uufpunige lere folt Ijaltcn: ic^ f)off,fie Uierbcn fid) ber SuUen l)n Ijlir l}er|! fd^cmen unb lit)n nit lieb locre, ba^fic teufd) Don ben leljen gcleijen lourb.2ßet)tter fagt fanct $autu§ 9io. 25 r. 'auff ba§ man frum rterb, ift not, Möm. 10, 10.i>a§ man oon l^er^cnn glelnbe'. gpricf)t nit: 'ift not, ba§ man bic 8acramentcmpfat}e', benn an leiplid^ cmpfat)en ber Sacrament (f3o fie nit liorad)tettoerbcn) !an man frum buxä) ben glotoben iüerben, aber on ben glaliibcn ift!etn Sacrament nu|, t]a aller bing toblic^ unb Porberplid). ?luf3 ber urfadjf(|reibt er 9{o. iiij. 'S^n§ Slbraljam t)at got geglatobt obber getraurtet, unb bersöm. 30 4. 3.felb glatob ift tjbm gcredinet für gercc^ticteit obber frumteit', toie ha-i ^BlofeS @en.yü. 3uOor gefd)ribcn l)at, nnnb fet) barumb 9efd}ribenn, baS rtir Iniffen foUen,'-»!-!''. e.35toie ba-5 auc^ unf3 fein anber bing frum unb gerecht madjc ben ber glartbe,on toelc^en tj^e niemant mit got f)anbelen, niemant fein gnab erlangen mag.S;if3 aUe» bcmciffet auä) bic öornuufft nnnb gemeiner fljnn allermenfd^en. S)enn n.10 man mit tnorten unb 3ufagung banbett, ba muf32 otlct A 3 Biucr A 9 ba 11 tauffc ult A 12 3" monc^eu Sv.»on A (.finaaJcfc^e ©lg.) Besinnen bie auf einanbcr folgcnben ^dUn mit „bie tuirt" unb „bevtauff", fo baß offenbar nur „bie" unb „ber" ben Sßta^ getaufc^t ^abcn. 3" anbercn (fj. (Serlinl„bie" in „ber" Berbeffcrt, aber ba* anbre „ber" geblieben. 15 ;^at „bic toirt" unb „ber tauff".ifttterlom 15 tauffet Hi „bie" fcljlt 2Bitt. 3en. 20 reüwen 21 loa -.'2 »crl^anbcn24 teütfd) 27 on 32 TOoflfe^ 34 finnbelcnSutftcr^ SÖcrtc. VU. 21


322 fötunli imb Urjad) nHev ?lttifcl T. 3)iartin Sut^et?,fel)n. aiidj öntcr ben jncnfdjcn üitff. evbcnn. 6« mod)t ^onft. feljn l)anbclliiod) M)n gcmel)n lange bcftatjmn. \vo nicinant. bc« anbcvnn lüortten obbcrbricfcn glatnBctc. . 5hi l)anbcUt @ott mit tm^ nit anbevfe tuie Itiir fcl)ennofffiitlid} beun mit feljnem I)cl)(i9ctt luortt önnb facramcnt. tuilcfie fel)n glcl)d)Jüie 3cet)c^cn obbcr Sigett jeljner Sßovtt. 630 mufel)t)C nott fcl)n für oEen sbingcii — ®cr gtatob. jcu folc^cn Inortten bnnb jcetjc^cnn: benn IDO @ottrcbct önnb 3cct}d)ett, ba miife man glelnben aü^ ganzem feftcn I)erljen. e§ fe^ot^o »nie er rebctt tmnb jce^c^ctt aiiff bn§ ioljr l)^n nit für el)nen lugenerobbcr gaiidclcr tjaHtcnn. feonbcrnn. für trelü Ijnnb )üart)afftig. SÖnnb biederglalob gefeUct @ott anffö alter f)ot)ift. Dnnb gibt l)I)m bie t)ol)iften cf)vc. al% wba§ er )Darl)nfftig fei) önnb eljn geredeter @ott. S)arumb aud) ben felbcn ertüibberumb tm^ ved^nett. al| eljn grnnb gntte. gnugfam friimtel)tt. 5cnr felideljtt3)ie loet)t benn l)nn cljnem iglidjen facrament ift ct]n gottli(^ tuovttünnb jcufagenn. barljnn Oott önfj anbeütt onnb jcüfagt fetjne gnabe, ift§lücrlic^ nit gnng. ben [33(. 8'] rigel ab^utl)un. \v\c fic fagenn: fjonbernn 1.=,es? mnfe el)n imtnandenbcr nnfdjUiandenber glalnb ba feljn l}m t)er^en, ber biefelbige jcufagnng tmnb 3cel)d)enn anffneljm. tinnb nit lüoel^ffett c-3 fei) alfeoluie @ott aUba, jcnfagt Dnnb 3ccl)d)ett. ©30 Inirt l)f)m gelrifetid) bie gnabgeben, noc^ laut ber 3cnfagnng. tmnb au^locl)fen bcä 3cel)c^enf3 obber facra=mentä. .3ft ber glalüb nit bn. S30 ift nit aUel)n bertorcnn. ber abgetl)anc 20rigel: ©3onbernn (Sott luirtt alba auffö I)ol)ift gcicftcrtt Dnnb önel)rett al§iDere er el)n lugencr obber lel)d)tfertigcr gaücEelcr. ä?nnb geben alßo bann biefacrament. nit oUcl)n fel)n gnabe bcnen. bie ben riget aOtl)nn, ftonbcrnn altebngnab. 3Cornn Onnb bnglnd. . bau ci bcffcr ift. lucl)tt bon ben lüortten bnnb3cel)^en obbcr facramenten ÖJottiö feo ber glalob nit ba ift 25^^n^o. bie loci)! bie tanffe cl)n gottlid) 3ccl)d)en obber ©igill. loirtt geben.l)nn crafft ber 3cnfagung tmnb äßortt (Sl)rifti. ''JJJarci 23(t: äßer bo glelobtbnnb tanfft ift, ber loirtt fclig. S30 nuife l)t)e ber bo taufft toirtt, bie^eiDortt, fnr lüar£)el)tt I)allten. bnnb glcloben er locrb gelrii|tic^ fetig, lt)0 ertaufft loirtt, laüttä ber felbcn loortt. bnnb bcütnng bcffelben. 3cel)c§en§ so©tetobt er aber nit, §0 fcl)n bifee loortt bnnb 3cel)d)enn gottiy borgcben§ ha,bnnb loirtt bamit @ott boraditett. Senn ber bnglalob leffit l)t)n ba ftel)cn[SBt. S""] al§ ebnen narren obber lugencr. S30 gar cl)n f(^locrc ünd)riftlic§.gretDli(^ fd;rcctlid), fünb ift ber bngtatob obbcr mifetraln, l)nn ben facramenten.JBnnb 3cu foldjcr biitngcnb. loitt bnfe bicßc Icfterlid) borbampte bufte trel)benn. 35ißnnb mad)t au§ bem glalübcn el)n te|erel). aüfe gottt Icfterung el)n 6^rift=lid)e liHu£)ei)tt. 58et)ntt Sott, für bcm grctocE ber bo ftett l)nn ber l^eljligcnftatt 5Jlatt 241 (leutte) nienfiiöcii 2 nod^ » lange « 3/4 luic ttiit fe^cmi öffentlich rh 1 1 ctjn o12 »ng o (jcu) alfe 13 (ba§ 3cet)d^en) t)nn 15 (^i) afifeut^un 22 te^d^tfevtigci; r/i22 (bie) darüber bann bie 23 bencn. bie r 28 fclig u 29 {\)ijxe§ laüttiä) glctoBen(g) cv iDcvb 33 (wcve el)ncn yii (folc^c) bem eljn fc^etel)7 uer) fror


-,mieio biivd) TDnüicfjc 2?uUc iinrecf)tlii^ petbonimt finb. 1521. 323glalDbcn fein and) unter ben menfcfjcnu auff cvbenn. 6-3 moc^t fünft !eintianbcl nod) fein gemein lange t)cftül)en, tno niemant bc-S anbeten tooxttenobber Briefen giatübcte. 3hi l)anbelt got mit nn-j nit anberS, Inie ltil)r fe()enöffentlich, benn mit feinem ^eiligen toort unb Sacramcnt, toilc^c fein gleic^3eic^en obber flöget feiner luort. ©30 mufs ^^e not fel)n für altenbingcn ber glaub 3U fole^en Irorten unb 3cii^enn, benn too got rebet unbseichet, ba muf5 man glclnticn auf3 ganzem feften ^er^en, eö fei) alfjo, tfieer rebet unnb 3cic^ct, auff bai- toir i)^n nit für einen lugener obber gaucEelcr{)attenn, fjonbern für treio unnb lriarf)offtig. Unb bief3er glainb gefcHct got10 auff§ allert)o^ift unb gi6t t)l)m bie t)o[)iften el)re, aU bal er lrarl)afftig fcl)unb ein geredeter got. S)arumb auc^ ben felSenn ertoiberumB unf3 redjnctal» e^n grunb guttc, gnngfam frumfeit 3ur felicteit.Sic lueit benn t)n einem igücfjcn eacramcnt ift ein gotlit^ lüort unb3ufagen, barljnu got un§ anbeut unb 3ufagt fetin gnabe, ift-J loerlid^ nit gnug15 ben rigel ab3utt)un, toie fie fagen, fjonbern e-i mufj ein unluanrfenber, un=fc^toanifenber glalnb ba fein t)m ^cr^eu, ber bie felbige 3ufagung unb ^eic^cnauffncf)m unnb nit 3tt)eiffel, e» fet) alfjo, loie gob albo 3ufQgt unb ]dä)3 e§ beffer ift tneitbon ben Inortcn unb ^näjcn obber 5acramcnten gotti*5, ("30 ber glalüb25 nit bo ift.9llf30, bie tüeil bie tauffc ein gotlict) ]äd)m obber fl)git tuirt geben Ijncrafft ber 3ufagung unb inort (St)rifti, -iJiarci ult. '3Öer bo glciubt unb tauffta-''««-!«. >•!•ift, ber toirt felig", S30 muf3 t)^e ber bo tanfft toirt, bief3e tnort für lDarl)eitItalien unb gteiobcn, er loerb geUnf3lid) feiig, tno er tanfft Inirt laut» ber30 fetben Inort unb bentung beffelbcn 3eic^en5: glcubt er ober nit, f30 feinb bif3etoort unnb seicfjenn gottic- borgeben;' ha, unnb toirt bamit got bora(f)tet.Senn ber unglalüb leffit t)l)n ba ftel)en aU einen narren obber lugener. £30gar ein fc^toere, undjriftlic^, greluli($, fd^rectlid) funb ift ber unglalnb obbermif3trah) ijn ben Sacranienten. Unnb 3U folcljcr untugenb IniÜ. unf3 bicf3C>.:•lefterlicf) borbampte ij^ulle trel]ben. Unb madjt auf3 bem glatobcn ein !e|ercl),auf3 gotte» lefterung ein d;riftlic^e h)arl)eit. S3el)ut got für bem grctoeH, berbo ftet t)n ber ^eiligen ftat. Watt, jjitij. asotti,. 24,15.2 Beftan 10 unb] »ä A iton B »nb SBitt. 3fu. 11 Ijtrroibcvumfi 17 got olba20 Betlorn albo 21 \vn lugner 26 ftgel 27 ba 28 bo 32 toflet 36 !8ct)ute\m^ ©ot 3en. Dov


324 ®nmb imb Urjad) nEev 3(vttfel £. 9]2artin ßiit^er?,Sllfeo. bie luct)l ba» gottlicf) 3ccl)cf;cn obbcr facvnt bcr piiß geben loirtt.l)nn crafft. be§. 3Bortte» ümib 3cufagen. ITlott. IG. 2Bn5 bu miffbinbeft aiifferbenit foll Io§ fcljnn t}m t)t)inelt. jc Sjo muß bcr bo betjc^t titmb puffet, fürallen bingen. 3fa ülcliffig »narne^men. ba§ er btfee loortt limrf)afftig f)atttc.önnb feftiglic^ gletobe er fet) Io§ für gott l)m ^l)mell: too er abfolüiert trirtt 'auff erbenn. ©(elobt er ba^j nit obber jctoetiffeüt : §o mü§ @ott fcljn Iiigncrfctjn, bnnb löirtt burd) fo(i^ fct)n tingtalubcnn obber 3clticl)ffett, öou t)i\m bor=leugnet. SßaS f)itfft l)f)n benn fcljn rigcll abtl)üit obber bo§e5 furfa^t» a6=(egung. fjo er bctjettt ben aUergroffiften rtgeK önnb ergiften furfa|. be§ t)n=glalnben^. jctoetjffeln» önnb gotti» üorteügtüuglo5(1^0 t)m facrontcnt bes 9Utarfe. bie Incljl c§ gebenn Inirtt. l)nn crafftbifeer Sffiortt gf)ri ^JPtatt .26. gtemet önnb effit. ba§ ift meljn [291 9»] Ie^(f)=nani. bcr für eudj geben luirbt: ©30 niu§ ber 3cunt facramcnt gcl)t. . feftiglic^glelübenn, ba§ mic bie Sßortt (?t)rj laütten. fjo fei) e§ l)nn bcr liiarl)ct)tt, ba»feljn Iet)i^nam, fei) für l)^n geben Onnb fel)n bUitt für l)l)n üorgoffenn. ©telobt iser ba§ nit: obbcr glelübt e-ä fei) nit für l)f)n ßonbcr für anber geben, §0 ift(5f)riftu-5 aber mal cl)n lugencr önnb müfe fel)n iBortt ünnb 3cel)c^enn 3cu nid^tiDcrbenn. ber »n^clidjeim. greloli(^en ^unbcnn. bie f)tütt 3cütagcn gefcf)et)en.l)nn folc^em ongtalnbcn önnb mißpreutf) ber facramenten. Sarumb ba3 manfotdjcn glalobcn nljnbertt lerett. S)a^u ittt burd; bie buüe oorbampt. (ernen 20nit mel)r benn rigcE abt()ün. rertcnn ünnb bel)c^ten. obbcr §0 man Domglalobcn pbigct, gel)t es nit loel)tter benn bai ßljriftuo loar^afftig ba fei).Onnb nit brott ^onbernn geftaUt bc» brotti» ba fet), Sßa§ er aber ba mac^ebnnb luarnmb er ba fei). t)orct man bon nicmant pbigen obber rcd^t lereim3t u§ bi§enn allen: mel)ne id). fei) e§ ttar tnie ba§ 3cum facrnt ber 2.=,gtalnb nott fet)^ ber bo nit 3clr)cl)ffeU c^ gefc^cfje l)t)m, SL^aS bie SÖortt lauttentmnb bie facrnt bcuttenn. SJnnb ntc^t-S nulj ift äöa^ fie bom bcm rigel ab^t^un fd)lücl3cn. ,3a !e^rif(^ ift, ba§ bem fclbcn btoffcn abtt)un beS rigc(§. onglalnben bie gnabe burd) bie facramcnt geben lucrbe [231. 9''] auff ba§ c« mith)ar()cl)tt bcfte^e. baä man fagt auß ber lere £ 3luguftinj. 5Ht bai facramcnt 30^onbernn ber glalub. bc» facraments. mad)t frum bnnb fetig S3nnb abcrmalSerfelb © 3lug. fuß ^oijan fpridjt bon ber tauff 6ä fumpt baä Inortt 3cümClement bnnb luirtt el)n facramcnt. ä>nnb baS Sßaffcr trifft ben Ici)p. bnnbrci)nigett bod) bie fcel: nit bcs toertf« t)atben obbcr begiffenß. feonbernn be§glalnbeny tjalbenn 35SBibbcr folc^ ftartfe bctücrüng bic^cS 6t)rifttidjen articEell«. ^abcn mel)neäBibbcrpartt. bod) nit cl)n tüttcE ber fd^rifft — nod) el)n fundEel ber bornüfft.für l)^re mel)mlg bnnb rigcl abt^un Boni^finn ift aÜiy 3cu mot, el)n laitttcr1 facrnt obbcr gottttc^ ä^Etlc^eu ic 4 (er toar^üfftig) er 5 (o ßj toß) objolüiert6 (obber ift) auff erbenn IG (go) obber 17 (ftctt) mü6 21 (onnb) rertenn 2 S Hoffen /-/i:iO bcr lere r/i 32 3oljon(nf)


fo biivd) rbinijcl)!' 3}uÜi' niivect)tlicl) lievbiimint finb. 1521. 325911)50 bie tocil bac- gotlicf) obbcv jcicficn oncvanteitt bcr pufj geben Inirt1)1111 ctafft be§ lnoi-t§ unnb ,5ufngeii, llfatt^. yöj. 'IüqS bu *'»""• '«.i»-auffbinbeft aufferbcmi, foÜ tofj fcljn l)m f)l)nicU Jc''. Sjo iiuifj ber bo beidjt unnb pufict fürnllcii biiigen i)ci fleliffig ltiarncl)iitcii, bn-j cv bifjc loort lüarfiafftig f)altc unnb' feftigücfj glclobe, er fci) (ofj für got l)ni (iDineÜ, too er abiotöiert loivt oufferbcnn. ©kinbt er ba-J nit obber ,]h:iciiffclt, fjo nuif] got fcl)n lugner ictjnunnb Inirt bnrc^ foIc§ iet)n unglnlubcnn obber jtoeljftelX fon t)f|m norleugnet:loa? f)ilfft l]t)n bcn fein rigeU ubttinn obber 6of5c§ furfal nblegnng, f.p cvbeljelt ben aller groffiften rigell unb ergtften fnrfali beä Unglaubens, 3lncl)ffeInÄ10 unb gottts öorieudung.5IIf,50 Ijni Sacrament be-j 5lltarc', bie lueif e§ geben tnirt ijnn crafftbijfjcr ioort O'iivifti, ^Mtti). jroi. 'Dfcmct unb effct, ha^. ift uieDn Ieicf)nani,i'"«tii26,2G.ber für elrcf) gebcnn luirbt'. S^o mufj ber ,5um facrament get)t, fcftiglid)gtemben, bas Inie bie loort 6f)rifti lauten, fjo fei) e-3 l)n ber lrarf)eit, ba»•^ fein (eicfjnam fei) für Ijfjn geben unb fein blut für l)^n öorgoffen. ©leubt erbaa nit, obber glclBbt, ih fei) nit für l)l)n, fjunbcr für anber geben, f^o ift6f)riftus aber mal ein lugener unb inufß fein toort unb 3eic^en ju nid)ttücrben. C ber unklidjen, gretülid)cn fjunben, bie ^eut 3u tagen gefd^cfienijnn foI($eni ungtartben unb niifjpreuc^ ber facramcnten, borumb ba« man-'öfolc^en gtülnbenn nt)nbert terct, ba|u i^t burrf) bie 58uIIe üorbampt, tcrucnnit me()r ben ben riget abtfjun, reinen unb beichten, obber f^o man oomgtaloben prebiget, gcf)t c§ nit lüeitter, benn ba§ 6f)riftu3 lüart)afftig ba fei),unb nit brot, fjonbern geftalt be» brotte§ ba fei): IDOS er aber ba niad)eunb luarumb er ba fei), ^oret man öon niemant prebigen obber rei^t [eren.w 3lufj bifjcn allen, meine id), fei) e§ ftar, Inie baö jum facrament berglatnb not fei), ber bo nit ,5lociffe(, cä gefcf)ef)e l)l)m, loa§ bie loort lauttciiunb bie facrament beuten. Unb nid)t'3 nutj ift tna* fie öon bem riget abtfjunfcf)tüetien, l)a fe^erif^ ift, ba§ bem fclben Blof^cn abtf)un bei rigcl» ongtalnben bie gnabe buri^ bie facrament geben Inerbe, auf ba§ e? mit lüarf)eit30 6eftef)e, boe man fagt aufj ber (ere fant 9Uiguftini: 9!it ba?- facrament. fjon^bem ber glalnb bei facramenti mac^t frum unb feiig. Unb abermat ber felb©. 3lug. fupcr 3oan. f^jric^t Oon ber tauff: 'ßs fumpt bal ttiort 5um elcmentunb tnirt ein facrament. Unb ba-3 Inaffer trifft bcn Icl)p unb reiniget bocf)bie fecl, nit bei inercEl l)at6en obber begicffenl, fonbern bcä glaubenl l)alben\35 SBibber folc^ ftarcfc betoerung biefjel 6f)tiftlicf)cn articfell l)abcn meinemibberpart bod) nit ein tuttet ber fcf;rifft nocf; ein fundel ber üornunfft füri)i)rc metjuung unnb rigcl abtt)un, f^onbcrn ift aüe-s ,511 mal ci)n lauter nactt2 ouffliinficft A :! ba Bot ") uor 17 (iignct 19 mißBrauc^ 20 lürscitbSBitt. 3en. 23 jonbcrcn 28 ; Ija teöcttjc^ iftj AB 29 gnab 30 titet fündEtin SBitt. Sien.


326 föniiib iinb Utfad; ciüex ?(rtifc( 3;. 'Martin 8iitf)erä,i'iocft Ungcgvunb mcnfd)cnri gcticfjt ünnb tralum. S5nub modjt gerne l)oremiVii]x loibbcvlcgcnn. ^ftä bentt iiit et)n ^ainn ob eS idjoii nit !c|viidj tucre baöfic önjs levcn tfjurenn l)l)rc cl)gen getickt Ijnn ber (5()rii'tenf)el)tt. Da aücl)ngottiö lüoi'tt füßgcicvct Itci-bctmSjic I)a6en et)n cljtiige belüegung l)f)vcr trtcljnung, bie tft a(^o gcttjau.'>Sßcnti bie ©acrnt beä netocn tcftaiuents nit gnab geben ben vige( abfc^erftünnb önglclcbigeu : ^o irivb man fernen önte;frf)el)b bcv neluen önnb ülltenfacramcnten tjabm. Sie lüel)l benn nü. bie allten facraiiient. crefftig toaienben gictrbigenn gnab 3cu gebenn. 33nnb bie nclncn joKen crefftigev ünnb befierfel)u benn bie oütcn. %o mufjen fie audj benen gnab geben . . bie nodi nit i»glelubenn. lüilc^en bie [581. K)"] aUten nit gnab gabcnn. S)i^ ift eljn ltiel)tt=Icüfftig bincf. baüon öiet jcu fagen loeve. ^utHi(^ fie fagen bas olIi§ aü§et)nem falfc^cn ünnb l)tvigcn Hovftanb, benn e§ ift fcljn ünterfc^eljb, jclniffc^enaHten önnb neluen facramentcnn ®§ geben iBibber bie^e nod) ^ijcnc bie gnabcgottiis ©jonbernn luie gefagt ift: S)er glaiob aüel)nn auff gottf äßort Onnb '5äcet)d)enn gab bovt Dnnb gi6t f)ie gnabe. ®afum6 f)abcn bie aHten eben ßoh)ol burd) ben felben glalubcn gnabe ertangett alfe Inljr S'ßie S. 5petev ©agtact .15. 201)1- lioitialnenn buvc^ ben gtaluben fe(ig jcn loerbenn lüie önfeerattten SSettev. 23nb S. . 5paul9 -2. 6or .4. Sötjv ()abcn eben ben felben ge^ftbe§ glalobens. ben fie getjabt I)abenn 3Sniib .1. 6ov. x 33n&cr 3}ettei: I)aben 20eben bie get)ftlic^ fpel)^ geffen önnb gcl)fttic^en trancE truncfen. 2)ie Wj-c effenünnb trincfenn £)a§ ift fie l)aben gtelubt luie lüi)vS)a§ ift Jüol SBar. 2)ie figüven beä aEten teftantentc^ gaben feljne gnabe:aber bie t)cl)ffenn nit facrantent. tuie fie mel)nen. Senn ijnn ben figurenn.Sßar fetjn äßortt obbev ^ufagnng gottis tüi(d)§ fet)n mü%, \vo ci)n facrament 25fet)n foH ^onbcinn SBavenn blo^e fignren obbev ^et)d;enn gteljd; tüic noc^ il^t:tcljtJlic^cv fdjntnd ünnb luft [5BI. 10''] ift el)n blo^ fignv obbet ljcl)d)ennbai1)nn fcl)n luoitt obbev Ijufagcn ift bov gott. ba» »oev l)l)n f)abe bit^ obbev ba§l^aben fott 2Öic l)nn bev tanff ttiljv fel)en bie Imfagiing. baS er feiig »uevbenfoll — hjer glelobt önnb taufft ift. . Sßa» nu folc^cv bnnb gleljc^ev t^nfagunggottC gcloe^en fel)nn — \)m alltcn teftament S)avel)nn fie gletubt. J)obenn.30S)tc fel)n ün^evnn facvanienten altcv Singe gtcl)d) gcloeßenn on ha-j fie l)f)vöiel I)atten bnnb mand)crlcl): \v\:jx abev l)f)V toenig önnb el)ncv(el) Ijbbevmangemeljn t)nn ollev locütSßibbevnmb. Sßa§ lin)v fnv fignv ünnb 3cel)d}en (}aben. bie nit facva= 35mcnt fcljn. önnb ba tetjnn gotti§ Si^ovtt neben get)tt. fel)n gtetjc^ ben aHtenfiguven. al§o ift. el)n biff($offt !lel)b i|t eben ^0 lool. cl)n fignv. alß öov=|et)tten ''ila<strong>von</strong>iö !let)bt. gibt fc^n^ nit. gnabe. Savumb foEten fie nit bie2 (boii§ etttnaä loie fie cl be) \}t\x 2,3 l)[)re gcticfjt ob c§ j^oii nit tc^tijcf) wete a3 el)9cn 9 gnab jcu gebenn r/t 10 noc^ o 13 (bai) dariiher eS (nit loar) teljn14 bie 16 bort o 17 fetben rli (je) gnabe 19 otttcn >•(1) ein 2 26 noc^ o27 btoB u 33 (Sönnb) ttiljr ober Ij^r einerlei) u 30 (y^r) ben 38 (bcl)be) te^nfe


'\o butcf) römiidje Suilc mircc^tltd) Petbammt fiiib. 1521. 327ungegrunb menf^en gebid^t unb tvaum. Unb mot^t gerne f)oven l)t)V lDibber=legen, ^pj bcn nit ein tamev, ob c» fc^on nit fe|crif(f) töere, boö fic un-jIcrenn t^uvcnn t)[)re el)gen gebiegt t)nn ber (If)iiftenl)ett, ba oEein gotttö loortfol geletet tocvben.5 Sic ^üficn ein einige betoegung t)^xn meinung, bic ift alfjo gct^an.2Sen bie Sacvamcnt be-5 neiücn tcftamcnt-3 nit gnnb geben bcn ligel abieliernnunb unglcftibigcn, 130 tourb man feinen untevfdjcib ber netoen unb altenSacramcntcn i)abm. %k "weil nn bic alten 8acramcnt crcfftig Inaren bcngtclnbigen gnab ]u geben, Unb bie nehicn follcn crefftigcr unb bcfjer fein ben10 bie altcnn, jjo muffen fic aud) bcnen gnab geben, bie nod) nit glcmben,tüitdjcn bie alten nit gnob gaben. 1i^ ift ein loeljttcnfftig bindE, baüon nidju fagen toere; furttticfi fic fagen hai allc-j aufj einem f affinen unb iirrigenöorftanb. S^enn e? ift fein unterfd)ct)b 3n.nfc^en attcn unb nelnen Sacramenten,C5 geben rtiibbcr bif,5c noc^ if)ene bie gnabc gottii\ fjonbcrn luic gefagt ift, ber15 glaub aEein auff gottis toort unb 3eicf)en gab bort unb gibt f)ie gnabe.Sarumb t)abcn bie attcn eben fjotool burc^ ben felbcn gtaloben gnabc erlangetals Iriir, tuie S. 5pcter fagt ?Ict. rü. 'tnir Oortraluen burc^ bcn g(art)ben feiig sipg. 15, u.ju Inerbcn toie unf^er alte fetter', unb @. ^aulus ij. Gor. iiij. 'Sßir I)aben2-eor.4, 13.eben bcn fclben geift be§ gtaubenc', ben fie gehabt (loben'. Unb i. Gor. r.i-sor. 10,3t.20 'Unf5er öctter t)aben eben bic geiftlid) fpeif^ gcffen unb gciftlic^cn trantftrunrfen, bie toir effen unnb trinken', bao ift, fic ()abcn gtelnbt toie linjr.Sae ift niot tnar, bie figuren be-^ alten tcftamcnts gaben fein gnabc,aber bie t)eiffcn nit ©acramcnt, tnie fic meinen, bau Ijnn ben figurcnn Inarfein toort obber jnfagung gottiÄ, n.nlcf)-3 fein muf,5, hjo ein Sacramcnt fein2."*fol, fjonbern Inarcn blofjc figuren obber 3eic^en glcid; tvk nod) i^t. Cciplidjerf(^muc! unb luft ift ein bIof3 figur obber 3eic^cn, bar t)nn fet)nn loort obberfotcf) 3ufagen ift Oon got, baS loer l)l)n fjabe, bi^ obber ba-3 t)aben fol, Inicl]nn ber tauff im}r fe^en bie 3ufagung, ha^ er feiig loerben foC, iBcr gletubtunb toufft ift. 2ßa§ nu fo(d)er unb gleicher 3nfagung gottc§ gelr)ei3en fei)n3u ^m alten teftament, bar et)nn fie gletübt baben, bic fein unf3ern facramentenaller binge glel)c^ gctDef3enn, on ba§ fic t)l)r oiet batten unb mancl)crlcl), nnjraber t)i]i ttienig unb etjnerlei) ijbberman gemei)n ijnn aEer tuett.Sßibberumb toac- tvtjx für figur unb 3eic^en ^aben, bie nit facramcntfein, unnb ba fein gottis hjort neben gcf)t, fein glei(^ ben alten figuren:alfjo ift et)n biffc^off fleljb i|t eben f30 lr»ol el}n figur aV^ tior3Cl)tten '3laroni-335fleibt, gibt feine nit gnabc. Sarumb foltcn fie nit bie facramcnt ijn bic3 t^urrn 7 uubcvid^oib 1 1 Siß lueljtlauftig -'4 loa 2.j Woft 27 bijj31 bing fetten 34 jcinb :Ji; „nit" fc^tt


328 förunb iinb llrfad) nllet Slttifel I. DJkrtiii t'utf)ev5,facrament l)nn bic figuv mcngenn et)ni| für itas anber iiet)men, ßo Inereit i"t=nit I)nn folgen l)rt()umb gctoUcnn. bas fie bie nctoen ooii ben atlten )acva=menteu tel)leten. feo fte ben nelnen ininb aHten gtatnbcn bocf) muffen ongetetjlcttlaffennSßenn nu btfeer articEel toot gefaffet önnb öorftanbcn inirbt. ^o luerB 5let)c§tüc^ bic anbertm olle öorftanö. önnb bie ganzen SuCe tteiüc^ jcufc^onB.bann an biffem artideE ligt bie grofte tnac^t. 2)ie toetjE er ben glalütienBetrifft[851. 11"] 25er 3lnbet3Ber bo leügnett. ha§ naä) ber tauffe. l)nu epnem iglidjen firib. füub 10l)ber6let)6c. S)er öntertritt Gfjriftüm tinnb Sähet ^aül©onct 5paii(ü§ 9io .7. fpric^t, ^sä) rtifte nit, ba-S Soße (üft önnb 6e=girbe fünbe toere. Sßen gottia gcpott nit fjett gcfagt. Sü follt nit bo%i be=girbc fjafienn. 5Iü toar ber 9(poftel nit alletin getanfft ^onberim auä) f}cl)lig.ba er Don folc^cr feljner bnnb aller f)ct)ligen 6o§er kgirbc fcf)rcl)b äßo tarn i5nü l)f|m bie fel6 io% bcgirbe t)er naäj ber taüff ? 5Jit onbcrß. bcnn bah ^ienoc§ ber tauff öBerbtiebenn3item jcu ben ©olatertm am .5. fc^reljbt er 5CU ben getaufften Onnbf)et)(igenn alfeo.: jEqs f(cl)fd) begcrbt önnb lüftet tnibbcr ben get)ft. önnb benge^ft. gelüftet Itiibber ba-3 ftel)fc^. S;i^e jcVöet) fct)n rtibernanber önnb mad^en. 20baS \)\)x nit tt)im funbct, ba-5 I)t)r Uiol gern ftioltctt: 2Ba§ toiU obber fanjcu biffem offentlid^en fprnc^ t)emant fagen? Qx ipxiä)t ttcrlic^ bas fie ffel)f^önnb get)ft önnb scloeljerlcl) toibberfpenftige begirbe obber (uft Ijnn tjtjn ^abenn.%o ^ortt, ba§ ob fie g(el)(^ gern tootttcn, on f(el)fc^(i(^ begitbe [3?l. IP] fel)n.boc^ nit öormügen. Sßo fumpt bie fclb Bofee hift i)nn bie getaufften önnb 25{}el)ligen? ßn jclreljffell. öon ber leljptic^en gepurtt. ijnn tüilc^er arigeporntüirtt. foW) erbfuub boßer begirben. önnb toerctt bife l)nn ben tobt bauontöl)r ftre^tt önnb lüibbcrftanb Dußernn geljft bie rceljl lüt)r lebenn211^0 aud). 9Jo .7. ^d) finb t)nn ml)r. ba» ift Ijnn met)nem f(el)fc^ feljngutti§. benn baS Söofee. ba» ic^ nit tniü. ba» tbu id). önnb bnS gutte ba» ic^ w)t)iE. ba§ tf)u irf) nit. Söae mepnct ba mit S. ^^autQ. anberß. benn Inic Iroter nad) bem gcl)ft gerne trollt. tt)ol tf)un ba« ift on flcl)f^lid) begirben önnbbetrcgung fe^n ^0 ift boc^ ba§ fleljfc^ %o bo^ önnb öoU lüftenn boy er^ nitt^un no^ on folc^ lüften fel)n fan önnb alßo. ba» bo§e fet)ni§ ftcpfc^eö, ba§er nit loiü nod) bem get)ft. t£)ütt er. ba» ift. er batt bo§ bcgirbe. toie hjol 35er ba toibber ftrel)tt ba» fie nit öbir Ijafitt ncf)men önnb öolnbrac^t toerS mitben tnercEenn. 2i>ie er aud) tf)un lerct 9{o .6. l'aßt bic funb nit öbirbanb^afienn. ^nn ehjrem fterblicl)enn corpcr. bo» ^^r folgctt fel)nen lüften obber7 (bi) an 11 (ber) Sei- 15 (bogen) onnb boger w 16 (©ic) "Sit 23 (^abcnn)»nnb jcroc^crlcl) wibbcrjtJcnftige o (ftrc^ttenb) ^abenn 25 (go Bngc^e) SBo 26 (fle^fc)Icljplic^en 32 (onnb) darüber ba§ ift 34 t^u(tt) c in t^un (fan) nod^


io biird) vbmifdje Skulle imrectjtHc^ Bcvbamnit finb. 1521. 329figur menigen, etntC' für biK' anbcr nctimen, i]o toeren fie int i)n:i folc^cni)vt[)iim6 gcfiiUcn, ba-3 fie btc ncliicn Hon bcn alten faciamenten tci)leten, fjofie bett ncloen unb oUen gtaftiben boc^ muffen ungeteilet laffen.äBen nu bifjev artidfel tüo( gef äffet unnb tioi'ftanben tuirbt, fo tnerbcni lei^tlici^ bie anbevnn alle oovftanben, unb bie gantjen 33uUe flerlid) ju)(|anben, bann an biffent avtirfet ligt bie gvofte madjt, bie loeit er beuglaubenbetrifft.^cr3lubcr.Sßer bo leugnet, ba§ nac^ ber 2auffe i)un einem tglidjcn10 ünb funb überbleibe, ber unbcrtrit 6t)riftum unb fanct *^'aul.©anct 5paulu§ 9{o. tiij. fprid)t : '^d^Inift nit, ba5 iof^e luft unnb shöiu. ?, ?.begirbe funbe toere, loen gotti-j gepot nit t)ct gefügt: bu folt nit bofj begirbe^aben'. 5Ju Irar ber ^tpoftel nit allet}n getnufft, fjonbcrn aud^ heilig, ba eröon folc^er feiner unb alter beiligcn bofje begirbe fcfjreib: loo fam nu l)l)m15 bie fclb bofj begirbe ber nac^ ber tauf? nit anber?, benn baS' fie noc^ bertauffuberblib.3tem ,}u bcn Salateru am ü. fcfjreibt er ]u ben getauften unnb t)et)ligcti ®"i- ••• "alfjo: 'Sa-3 ftcijfc^ begert unnb lüftet luibber bcn getjft, unnb ben gel)ft ge=lüftet njibber ba-j flet)fc^. Sifje jlnct) fei)n tt)ibernanbcr unb machen, ba-l l)f)r20 nit tl)un tunbet bac' t)l)r tool gern inoltett'. 3Ba3 ttiiti obber fan 5U biffemöffentlichen fpruc^ Demant fagen ? ßr fpridjt flerütf), baä fie fletjfc^ unbgeijft unnb jlDcperteij mibberfpcnftige begirbe obber luft t)n t)^n f)aben, fjol)art, ba-5, ob fie gleich gernen lüolten on fleif erlief) begirbe fein, bo(^ nitDormugcn: loo tumpt bie felb bofje luft i)n bie getaufften unb l)eiligen? €nji jweiffett Pon ber leiplic^en gepurt, ijnn lüilcf)cr angeporn loirt folcf) erbfunbbofjer begirben unb tueret bifj t)nn ben tobt, baoon mir t)abcn ftreit unnbtüibberftanb unfjerm geift, bk meil tnljr leben.%ii]o aud) Mo. Pij. '3c^ finb tjn mir, bao ift flu mepncm flcifd), fein söm. i, ir,gutti», ben ba^ boi]c, ba5 id) nit toil, bai tljn ic^, unb ba^ gutte, baä iä)30 toill, bas tl)u id) nit'. iÖa§ meinet bamit fand '^^aulu-3 anbers, benn lüietool er nac^ bem geift gerne Inolt rtol tt)un, ba-i ift on fleifcfjtic^ begirbenunb bclDcgung fein, fjo ift bod} ba-5 fleifcf) f^o bof] unb Pol lüften, ba-ü er»nit tt)ut, noc^ on folc^ lüften fein fan, unb alfjo bivj bofje feinif] fleifcijes,bai er nit loit nocf) bem geift, tl)ut er, ba» ift, er t)ot bofj begirbe, wie Inol35 er ba loibber ftrept, baä fie nit nberbant nel)men unb öolnbrac^t locrbcnmit ben locrcfen, loic er auc^ tt)un Icret 3to. oi. 'l'afit bie funb nit uberl)anb!Höm. b.übabcn pnn elurem fterbticl)cn corper, ba-3 i)l)r folget fcijncn lüften obber be=1 mengen SBitt. 3cn- 14 fan A nu] in lö fie nad^ 22 luibctilJennige24 >UQ 32 feinj teinb 37 cwtm


330 ®"i"ti mib lltind) nllct 9ItHfeI 3). maxtin ßuttjets,Begtrbcnn. al^o ^pxeä) er: ©ütib ift ijnn cluretn corpcr. önnb 6o^c luft. fe^etoBcf 3CU baS t)^r fie gcluingett Dnub l][)n nit öovrtiHigt mä) folgett[581. 12-^] Senn jolcfjen ftvTl)tt ön^evß fU'tJlldjcy önnb 9cl)ite». mit tütbbei-=fpenftigcn Begiibcn. legt auff ®ott allen bic er tauifet öiinb 6eruffcn leffit.äOic @en .3. Dortiinbct ift. bn er jcü ber fdjiangen fngt. 3dj tnift el)n fel)nt=fd)afit jclüiffdjen bljr ünnb cl)nem \vct)b macfjen. ünnb .^ctniffcfjen bel)nent famcntinnb l)()rein fcimen. 6ie foC bljr bcljn l)etiUit .^curtretteii önnb bit >uivft taiircuauff l)liren füfe. S)a5 ift bü§ gel)ft ininb flcljic^ lüibbcvnanbcr ftrcl)tten aberber gcl)ft. toie tool mit müfie önnb erbeljtt fott oben ligen. . bnnbhah ön=gel)orfam flctjicfj trnter brucfen. äßie ^^hiuIq @a( .5. fagt. aEe bie 6i)riften fet)nobber (Jtjriftum angef)orcn bie creüliigcn l)f)r f(ct)id^. mit fcl)nen lüften Unnblafternn. Sjnnb S -felrg Sieben bruber entl)alltct cücf) bon ben ffet)fij^=lidjen lüften. hJild) nur aEljeljtt toibbcr bic fcclc ftreljtten©30 iftö t)l)c Ijienüt offenbar. ba§ nod) funbe l)nn ben getanfftcn bnnbl)el)ligen bleljbt. fio lange fie flcijfc^ bnnb blntt l)aben bnnb auff erben Icbennba-3 bifjcr articfel gor tmdjriftlid) borbampt ift bon bifecr büEcnn. S)oc^U)el)tter jcnbcUieren. Spridjt aber © ^panlg 9{o 7. .^ä) i^ab eljn luft l)nngottiÄ ge)c|. nad) mel)nem l)iincrlid)cn menfdjen 3«^|cf)c aba ct}n anberliiibberlt^ennig gcictt. bnn meinen glibernn. SlMld)>3 mid; IniU [231. 12''] Inittgefangen nt)emen. t)nn ber fnnben gefc^ obber geftiaüt. bnnb Inibberftreljttet.bem gefelj niet)ney geljfteö .S>ic bcfennct l)l)e .©. ^PoüIq. has er cbn gutti§gefe^. bnnb iüiUcn. l)nn fel)nem getjft bnnb auä) el)n bo§e§ gcfc^ bnnb lüiUennbnn febncn geliberitit finbett. älMc tan man bcnn leugnen, ha?^ noc^ bbrigfnnb fei), bnn ebnem l)el)ligcn getanfftcn mcnfc|en'? 3fl§ "it fi'nb toas halüibber ben gnttcn gcljft bnnb gutti» gcfc^ ftrebttctt? äßas ift beim fnnb?modjt ic^ t)\]t gerne Ijorctm. äl>o tjer tnmpt ober ful^ ftrcbtt bcy boßeninibber baä gntt bnn bnfj felb. 3)enn bon ber lebplii^en 9lbamfe gepnrtt bnnbloilc^ nod; bem angefangen gnttcn gcbft tjnn ber tanff bnnb pn^- b6irblcl)bt.bi§ ba^ ef] bnrrf) gottt gnoben bnnb S)es gcbftcy Inibbcrftrebtt bnnb ^cnneljmenbbirtininbcn. bnnb jcnlelU bnrd) ben tobt erlrurgt bnnb anj}getric6cn Uicrbe3tcm ßr fbrid^t nodj mcl)r bnnb tlcrer an bem felben ortt. ^^d) fclber.nad^ bem gcbft. bicne id) gottf ge^jott. aber nac^ bem flcbfd), biene id) berfnnben gcfc^. 3ift ba§ nit flor gniig. bnä cljn einiger menfd) 5ctticb ftud'bnn Ifym felb finbct burd^ ben gcbft, UiiE er ba§ gntte bnnb bicnett, bemgefetj gottt bnnb ift frnm l)att and) Inft bnnb lieb bar^nn [^l. 13"] aberbnrd) hau luibberfpennige flcbfd^: UiiE er ba§ bofie bnnb t)att lieb bnnb luftbar^nnen. bem felben jcn biencn. S.^nnb alfeo bie mel)t fleifd) bnnb gebft etjn1 (Sog) ©ünb 2 BovIuiUigt nod) / folgett (nod) jic) 4 ©ott aufj n -5 jciibct fdilangcn )•/( 10 (nlg ctjnen) SBie 13 (nit nnbcrfe bf) ""'•' 14 ^icniit o IS 9e(|)otten)darüber fct) 20 (gcf) gcfongcn (bn§) bcx 22 (»nnb cl)n) Bnnb loillcii. (^a) »nnbouc^ 26 5er V '29 (ben tob) gotl^ Unbbcvftrcl)tt Bnnb rh -36 niibbcvipenuige;)7 (äße 6et)be. e^nem nie) bic loeljl


|o bind) tLimifdjc 2?iil(e uiivedjtlid) iietbammt fiiib. 1521. 331givbcn', ntf} fprc(^ er: ©iinb ift l]itn elürem covpcr uimb 6015c luft, fct)ct abcxju, bo-j l)f)r ftc jlrtnget unb t)t)u nit tiorlinlligt nncf) folget.Seit folc^en ftrett uni3ev§ fIetffcf)C'j unb gciftc-5 mit inibbcifpenfttgen 6e=girbcii legt got auff allen, bie er tauffct unb beruffen teffct, »nie 6en. tij.i-a'U'i.a.i.'..oovfunbet ift, ba er ju ber fd)Iangen fngt '^i^ l^ü "» fetntfc^afft ^n^iffc^en5bt)r unb einem toeib machen, unb ,5lüiffc^cn betncm famen unb l)t)rcm famcn.eie fol bl)r bein £)eln6t jn tretten, unb bu luirft (auren auf \fyxm in']]'.SaS ift, basi gcift unb fteifcf) luibbernanber ftreitten, aber ber gcift, tüte luotmit mufie unb erbcit fol oben ligcn unb ba-5 ungc^orfam flcifd) unterbrucfen,1" mic -pauhK' @al. D. fagt: "illlt bie 6t)riften fein ober djriftum anget)oren, bic®"i-^^icreuljigcni)t)r fteifcl) mit feinen lüften unb laftern'. Unb 5. ^ipetruä 'Uebeni-*". -.u.bruber enttialtet etn^ Don bcn fleifcf)lidjen lüften, anlcf) nur al3eit aiibber biefeienftreiten'.(S§ ift ))^t i)k mit offenbar, ba^ noc^ funbe ijn bcn getanfften unb"s ^eiligen bleibt, fjo lange fie fleif(^ unb blut ^aben unb auff erben leben, ba^jbifjer' articEel gar undjriftlic^ t)orbam|)t ift Oon bifer SuUen. Soc^ locitter3u bcloercn, fprii^t aber S. 5|.huiIuö 9io. oij. '3d) ifab ein luft in gottig gefc|9fiJ">T,22t.nad) meinem Ijnnerlic^en menfc^en, ic^ fct)e aber ein anber mibberfpennig gcfe^Ijn meinen glibern, tnild)5 midj lüit gefangen nl}emen l)nn ber funben gefe|ober geluatt unb tnibberftreittet bcm gcie^ meinem geifte^'. §ie befennet l)l)e20S. 5pau(u§, ba^ er ein gutteö gefe^ unb luiUen l)un feinem geift unb aud) el)nbofjea gefe^ unb toiücnn ijnn feinen geltbernn finbet, ioie fan man bennleugnen, ba$ no(^ übrig funb fei) t)nn einem l)eiligcn getaufften menfdjen^3fts nit funb, tnag ba Inibber bcn guttcn geift unb gottiä gefe^ ftrcittet?itiaa ift benn funb? modjt ic^ t)l)e gerne t)oven: molier tumpt aber fuld) ftreit-5be-3 bofjen Inibber ba^ gut Ijnn unf^ fclb, bcn öon ber leiplid)cn '.Jlbams gcpnrt,Iritdj nad; bem angefangen guttcn gcift tjn ber tauff unb puf] überbleibt,bifj ba§ Ca burdj tnibbcrftrcit unb gotteä gnaben unb be§ geifte» junclimcnuberhjunben unb ,p tc^ burd) ben tobt crtourgt unb auf5getrieben lucrbe.30 ^tent er fprii^t nod) mcbr unb f lerer au bcm fclben ort: '^ä) felber, sRöm. 7, 35.nac^ bem geljft biene idj gotte-3 gepott, aber nad) bem fleifdj biene id) berfunben gefe^'. 3ft baä nit flar gnug, ba§ ct)n cl)uiger mcnfd) ^Incl) ftnd l)nnl)l)m felb finbet : burd) ben gepft tuil er ba§ gutte unb bienet bem gefcti gottesunb ift frum, l)at aud) luft unnb lieb bar pnn, aber burd) bac- ttiibberfpcnnigey- flcifd) )üil er ba§ bof^c unb t)at lieb unb luft barpnneu, bcm fclben ^n bieneu.Unnb alfjo, bie locil fleifd) unb geift epn menfd) ift, f,30 lüirt pl)m ju geredjcut1 erotm J noci^ SÖJitt. 3en. 3 Sem s roibcr itam bct 9 mu avfieit14 iftä AB ift aSitt. 3en. ' 15 lang 17 itroexn 18 „menii^en" fe^tt 2.5 jolc^ct29 Icfet 31 bicnc gottcä 3cn. fleij^ A 36 gevedfinct') äJgl. oben 3tnm. ju ©. 292, 7. 5p. 5p.


;332 ®t'i'ii> "iiö Wxiad) alter 9lvtifel £. 9Jlartiii 8utl)cvl,mcnfc^ tft: ^0 loivtt l)()m ^cugeicdjent 6et)berlcl). ob fie Jüo( Iritbbernanbetfct)n : artt. tvnä. lieb Dnnb Uift. ä^nnb beS getjftie l]albm ift er ftum. jDe§.flcljfc^eö t}albm t)Qtt cv fünb. 2Bic ® ^ipQiÜQ 3{o .6. ©ngt. S)cr gel)[t lebtfür gott ömb fcl)ncr gcreii)tirfcl)tt Iritleii. Xae ffetjfc^ ober ift tobt für l){)m.ümb fel)ner fuiib Intüerin Sefm bie tDct)Ü biia ebliftc. bcfte l)ot)iftc ftucf beö 5tnefc^cn. ber gcl)ft. biird) bcn glolobcn friim Dnnb gerecht btcl)bt. rechnet l)f)mgott tut jcum öorbompiii^. 2)ie ebrige fünb bcS gerinften ftucf-5. bco flcljfc^e-jSßie iDoI i


unbfo burd) rbiniirfjc iBiille untcdjtlidj Pevbommt finb. 1521. 3336el)bcrlcl), oh fic luol Inibbernanbcv fein, axt, tucvif, Heb iitib (uft. llnb bc§gcifte» ijüibcn ift er fvum, be-3 fleifdjcc' tialbcn t)at er fiinb, rtie fand ^\iu(u§9{o. öi. fagt: '£cr geljft lebt fnv got uni6 feiner gerccfjtideit loiüen. ©aS «öm. s, lo.fleifd) aber ift tobt für l)£)m umb feiner funb linÜen'. Ten bie rtetjE ba»5 eblifte, bcfte, bot)tfte ftuif bcs mcnfdien, ber gelift, burcf; ben glalüben frumunnb gereci)t bleibt, recf^net tit)ni got nit jnm Uorbaninifj bie ubcrige funbbc§ geringften ftutf-j, be^ fleitcfjeÄ.SöielBot iä) unnb ijbcrman fid) biUid) fo(t norlnunbernn , ba» manbtfjen articEel nit für bie aüer geloiffefte, befantte, empfinblid;fte liiart)el)t tjabt,1» fi^lncig bon, hav er fo(t Oon tjemanb tjorbampt lücrben. 3Ba» (efjen Inljr boc^l)nn aüer ^eiligen leben? tvai^ bcfennen unb belneren fie bo(^ mit aüen Ij^renInerdEenn, betten, faften, crbettten unb mandjcrlci) ubungenn, benn bah fie bamit [treittcn inibber l)l)r eigen fleifi^, bag felb ju cafteien unb bem geift nnber=tt)enig ^u madjen unnb feine bofe (uft unnb begirbenn 3U bempffenn, toiefanct '^and jum (solloffern fdjreibt: 'lobtet cltre gelib, bie auff erben fein, 1:. eot. 3, s.bie unEcufd)eit, unreinicfeit, bofje begirbe, gcijicfeit'. ^tem 9{o. biij. 'S30 t)^r söm. 8, 13.bur(^ ben geljft tobtet bie InercE be« f(eifc^c§, f^o Werbet t}I)r leben für got,tnerbet t)br aber nad^ bem fleifc^ leben, fjo rterbet l)^r fterben'. Unb ju5pt)ilippern : '^d) caftcte meinen lcl)b unnb 3h.nng l)l)n ^um bienftc, auff ba?- 1. sor. 9, 27.20 ic^ nit anbernn prebige unb felb-S oorlüerfUc^ rterbc'. 2o fort ml)er. SiMd^erf)el)ltg fuff^eit\ fd)rcict, flagt, rufft nit über fetjn eigen fleifdj unb bof^en luft?SÖie offt !lagt fanct §ieroni)mu§, ba» linn feinem fleifd) lüuttet biebofjc luft, nit allein nac^ feiner tauff, fjonbernn audj Incn er gleich fic^ matgefaftet, gelt)ad)et, gearbeittet ^at unb am aller beiligften toar ? llnb fand25 6iprianu§ Ijn einer prebig öon ber pcftilen| jum tobt nimpt fein anbern troft,ben Oon ben funben unb fprid)t: "i)]iuffen loir bod) on unterlaf} fechten mitbem gei^, mit ber unfeuffd)eit, mit bem jorn, mit ber e^rgetttdeit. "DJUiffentoir bod^ ftetttglid) unb burd) nuit)e unnb untuft ftrcitten mit ben flcifi^Itc^enbegirbcn, mit ben rei|ungen ber toelt. Sc-i menf(^en geift ift umblagert unb30 mit be§ teuffelÄ anfec^tung umbgebcn, mag fd)luerttd) allen finden begegnen,fi^lücrlic^ allen lüibberftat)n: ift ber gei^ ntbber bruit, fjo ftet auff bie un=feufc^eit, ift bie unfeufc^cpt nibber gefi^lagen, fo folget bie et)tet eljre, Inirtbie eitel eljre Porat^t, fo erbittert fid) ber jorn, blift fid) auff bie l)offart,fi^t an bie truncfenl)ept, ber baf] jln repfjt bie epntgfeptt, ba3 eioern 3urteitetbie fruntfd)afft. §ie muftu f(ud)cn, ba? got Oorpotten bat, t)ie muftn fd)lDcren,35bas boä) nit 3imet. ©30 mandjfeltig öorfolgung muf3 leiben ber geift bc?menfc^en , f30 Piel ferlitfeit muf3 ba» t)er^ getnarttcn ,nnf3 folt nod^3 »or 4 oor 9 ^elt SBitt. 3cii. 11 betoetn l"i ^pout jun ^en. 17 uov2 1 Jcuffjet Sßitt. f üffjet 3cn. 27 ccvgc^idait g^rgcijigtait SIBitt. 3en. 28 müc 29 iinifclägert33 btefet SBitt. ^en. -U fid^t c^nctn A ainevn 15 einer SBJitt. einem 3en. 35 freüntftfiafft') ®tcrft in biefeni nn^ üon ber .^bfc^r. bcirgcboteneu inffljoit 'Jicbcnfoiin siufzigen?bie*J>. Xk


334 förinib inib lU-jcidj nllct 'Jlvtifd ®. Tlaxtin ßiitl)crä,Iidcl)tt mM ba§ f)er^ gctoarttcn Jßnnb t)n| foUt noc^ lüften f)ie bntev fotc^enfc^tuerttcn bc-i tcuffclIC' lange ftef)en? S30 biet nicl)v jcu Unintfdjcn önnb jcübitten ift: bas bnrdj cljlcnbe t)ilff bcä tobtS. \v\}x jcu (5f)vifto inocf)tcn batb tümen©30 benn bifücr önnb nHer fjeiiligen leBcn imnb eijgen dcfcntnif] be=toeljffet. S)en fprnd} Sponli. 9Jo .7. ^if) i)


l)m rb. '^1^ 6in ein toeinftod', l)r fel)t meine lueinreben, bnb mein batter el)n sou.is, 1 i.fo biitd) tömifdjc iöuUe imvecf)tlid) Ucvbammt fiiib. 1521. 335hiftcu t)ic unter folcl)ctm fc^tuerttctt bc§ tcuffcls Inngc ftef)en? 15,30 üicl met)ijuliniufdjen iinb 311 bitten ift, bas butd) cilenbc l)ilfi bcä tob-? lül)v ju (?l)riftoinoct)tcn bolb fummcn.(S30 bcnn bifcv unb aller tieiligen leben imb eigen bcfentnif] tcUicificti ben fprud) ^^aiiü 'üo. bii. '3icf; tiafi luft Ijnn gotte-^ gcfctjen nad) bcm gcil'tiTtöm.T.a-jf.unb fiub bod) l)nn meinen glibernn ein loibberlpcnftig gefetj ber funben'. ®a§niemant leugnen mag, e§ fei) not^ funb ijn aEen gctanfftcn unb f)eiltgcnmenidjen auff erben, ba mit fie ftrcttten muffen, 'i&ivi mad)t benn bif3eeltenbe 58uCe, ha^ fie ba§ aEefj Oorbompt ? 'DJiufsenn bcnn nu fotd^ fci^rifft10 unb alle Ijeiligcn l)f)r lugncr fein? Saft ein iglii^en fic^ felb öorfudjen unbfulen. @r fafte, lriact)e, erbeittc bifj auff ben tobt, unb fei) fjo f)eiti9 ertjmmer mag, unb fage, 06 er ntt nod) ijnn l)f)m finben tocrbe 60)36 luft unblieb. 6'3 fet) 3U unfeufc^eit, 3orn, Ijafs, ()offart obbcr bed gleid}cn. Den nitallein bie unleufdjeit, f3onbernn alle bofjc luft unb bcgirbcn tüerben burdi be§15 fteifcl)y begirben Oorftanben, bie burd) ha^ flel}fd) gcfdjeben mugcit, lt)ie ^Hnilu§@al. ü. erdetet. 0.11. .'„is ff.3o id) fage, ha^j bifjc --^uüc burd) Uorbamnung bifjey artirfelc' gotlugen ftrafft unb leftert. S)enn alfso fagt fant 3oti""f^"/ »^i-'i; '^Ipoftel,i. 3oan. i. 'Sjo Inir fagen, loir I)aben fein funb, f30 betriegen Inir unf3 felb, i.si-t). i.sff.so unb bie loartjeit ift nit ijnn unf]. «30 Inir aber unf3cr funb hetenncn, fjoift er treto unb frum, ha^ er unf3 alle unfer funb borgebe unb reinige bonaller untugent. ©30 lDl)r fagen, )rir l)aben nit gefunbtgct, f3o ntad)en luirt)l)n 3um lugner, unb fein loort ift nit l)n unf3'. ^ft ba-J aud) nit flar gnug,baö luir nod) 3U reinigen fein unb funb l)aben? Jeffeiben gleid)en ju benn^ebreern fpridjt fantt Spautus: 'taf3t unfj ab legen olle laft unb bie an= 25 j&cbr. i-.-, 1.!lebenbe funb k\ .sjie menget fid) ber -ilpoftel mit el)n unnb befcnnet ba»nod) l)un l)t)n fei) nit attel)n bie funb, fjonbcrnn cl)n antlebcnbc, baS ift, biemuttr)l)Üige bof3c luft, bie nit abc lef3t, bl)e loeil lin)r leben, l)annget l}mmeran unb fid)tet im)bber ben geift, ba bon er ein laft unb bef(|h)erbe !^at, lr)il(^§30 ber 2lpoftel t)eif3t bcibe ablegenn.2llf30 3ioan. i-iij. ba (?f)riftus l)attc gefagt 3U feinen jungem: 'l)f)r fel)t 30I). 15, 3.nu rel)n burc^ baS toort, baä id; elüd) gefagt l)abe', ©prid)t er bod) "^ernad^loeinman, ioeldje rcbe frud)t tregt, ben loirt er reinigen, baö er mel)r fruc^t35 trage'. §ie fet)en tnir, ba^j bie reben, bie boc^ fruc^tpar, baa ift frum unbf)eilig fein, boc^ noc^ unrel)n unb met)r ju reinigen fein. 'Jllfjo S)abib, pfat. l.ba er f(^on frum unb rein >oar, fpradi er bod^: 'Q l)err, f(^aff t|nn mir ein *ini. .^1, 12.SäJitt. 3cn.11 arfioite \:> flaijd) bcgiibcn 17 Uüvbniumg A Ufi-bomunii B 2;) fdjroEvbc


.336 ©riiiib iiiib lltind) aller 9lrtitcl 2. 5K«tili Siutljet«,bod^. ö tjevr. fd^aff ijnn mt)v el)n rct)ni|! ^er| önnb nmd^ el)n netoen richtigengetjft l)nn niljr Sßibbcrumb fagt er p§ .18. D f)err, tucr mag toifjcnn ntle fel)nfunb mac^ tnic^ vei}n öon inctjncn f)et)mlic^cn üorporgenen fimbeitn[SSI. 15''] Sa t)Q5 2Bl)r^ rcc^t öor)"tef)eii. S50 ift§ nit mug(icf). ba-i toibberünnb öon ben iiinben bitte obber begere. benn bie bo l'djon frum fet)nn 2: er 5angcljQbenbe geljft. tJiinb boS erfte ftucf ber gnnbenn. f)Qtt oÜct)n bie artt. ba»e§ hJtbber bie bbrigen funbe erbcl)ttctt. ünnb looüt gern oEetjn burc^ mtnb buri^frum fet)n. tmnh Oormog boc^ nit. für bem toibberfpanft bc§ fletjffc^iß. S^ennlt)ilif)e nit nngcfangen ^oben frum jcu fet)n: bie ftrct)tten nit. flagen nit bittennit Sßibber t)t)r fletjfd) önnb funb ^sa fie fiUen nii^te Sßibberfpenftige«. füren mönnb folgen, loie bas ftetjfd) loill. Sßie S. ^PaulQ Gp£)e .4. bon ^^n fagt.Sie fel)n ba bljnn fümen Xqs fie nit niefjr fnlen. £rumb begeben fie fic^^nn bie onrel)nicfet)tt bnnb gel)^i(iet)tt fc§ie t)er bienen bie parabolcn be5 duSgelii Sie erfte 3Son bem Samari^tano, ber ben l^alb Icbenbigen menfdjen auff fetjn tt)ier legt, loeljn bnnb ole.1.=.t)nn fet)n inunben goß. bnnb bem ftalfncd)t befal^. felin jcu toartten. £enner mac^t l)t)n nit auff el)n mal gan| gefunb, al^o trit)r auc^ bnrc^ bie taüffobber bu^. IrerB nit ganl^ gefunb §onbcrnn Inerben angefangen bnnb bor=bünbenn mit ber erftcn gnabe. ba» h)t)r teglit^ niet)r bnnb mel)r t)cl)Icn bnnbgefunb loerbcn. £arumb ® ^fico^Q fpnrf}t 3aco .1. [SBl. 16"] @ott ^at bnß 20gehören burd) fet)n toortt aü^ (aütter gncbigem Inillen on bnßer borbienftauff ba§ h)t)r el)n anfang fel)cn fel}ner tüerde obber creaturn. al^o foÜt erfagen. 3Bl)r fel)n el)n angefangen äBcrcE gottis. aber noc^ nit boün bracht, bieh)el)ll iDtjr t)ie auff erbcnn. l)nn bem glatobcn feljniß toorttS leben, ^ad) bem tobaber, loerbcn loljr boHfömen fctjn et}n göttlich ttercf on ade funb bnnb geprec^en kS)ie anber parabel Watt .18. bon bem fa>ortel)g. benn bas rte^bmengett ijnn biet) fcl)effcü meel. %o lange bife baä e§ burd) bnnb burc^ fatrrtourb: berfelb nein falnr tet)g. ift ber glolnb bnnb gnabe bf2 get)fte«. aber ermacfits nit ouff el)n mal burd; fatnr. ^oubernn fet)n bnnb feüberli^ mit bertret)le. mad)t er bnfe gar t)t)m glet)d) nein bnnb ei)n brott gotti«. £a§ alfeo 30bi^ lebeun nit ift. cl)n frümfcl)tt ^onbernn etin frum trcrben : nit ei)n gcfunb=l)el)t lonbernn el)n el)n gefunb luerbenn: nit el)n toefeen ^onberiüi el)n toerben:nit et)n rüge ^onbernn el)n bbunge Sßl)r fet)nß nod) nit. tnpr tuerbenß aber@ä ift noc^ nit getl)an bnnb gefd)ct)en e§ ift aber t)m gang bnnb fc^mand. Siift nit ba§ enb. e-:- ift aber ber tneg e§ glütoett bnnb glint,t no(^ nit aHife. 35eg fegt fic^ aber aUife[SSI. 16''] 23nnb ba^ tt)t)r§ ei)n enb mac^enn: ?inei)n bas a3atter bnfeerbefd)leüfft. ba» h)l)r nod) alle l)nu ßünbcnn fet)n: bie h)et)tl auä) alle ^epligenmuffen betten. bet)n nam toerb ge^et)ligctt. bel)n toiti gcfd)c^c. bepn xti)d)fome jc: bamit fie ei)gentlic^ befennen. bas fie gottC namen noc^ nit gnugfom w7 c(t) c !« e§ 26 fomerte^(il) c m ß 27 (er) fawv 28 (S;) a6et 29 (mi) mit30 ((ie) er :)3 nicrbcn(n) r in ß ober a 34 nod) nit o imnb (lejt^cljen; 38 a\tä) o


fo biircf) romifdjc 'i'iidc unrcdjtlid) In'rbnmmt fiiib. 1521. 337retnifj I)ci-^ iinb madt) ein nclücn rid)ti9cu gcift i)nn mtv'. Söibbcnimb fagter pial. roiij. 'C tjctr, tccv mag lüiijen alle icin funb, mad) tiü($ rein öon *i'ii- is, i^.meinen tjeimcUc^en öorporgen funben'.^a, ba§ liiir» rcc^t üoi[tel)en: B^o ift« nit niuglid), ba§ Itibber unb5 Don ben funben bitte obber 6egcve, benn bie bo fcE)on fvum fcinn. Sev Qn=ge^aknbe geift, unb boS elfte ftuc! ber gnabcn i)at allein bie ort, ba» e§hJtbber bie übrigen funbe erbeittet, unb toolt gern allein burc^ unb burc^frum fein, unb Oornmg boif) nit für bem »nibberfpanft beä fleifd^eS. S)entoilc^e nit angefangen ijabm frmn ju fein, bie ftreitten nit, flagen nit, bitten10 nit toibber l)t)r fleifcf) unb funb, ia fie fulen nichts tüibberfpenftigeS, farenunb folgen, hjie ba» fleifd) iuil, Inie fand 5pauluS gp:^e. iiij. öon t)l)n fagt:'Sic fein bat)t)n tummen, ha^i fie nit mel)r fulen, barurab begeben fie fid^ ^n evn- -i. n ti.bie unrcinideit unb gei^ideit .'c'.|)ie l)er bienen bie parabotcn be-j ©uangelti: Die erfte bon bem @amo= sm. lo, 34 i.15 vitano, ber ben Ijalb lebenbigen mcnfdjen auff fein f^icr legt, toe^n unnb olel)nn fet)n tounben gofj unnb bem ftalfnci^t befal^, fein ju toarten. S)enn ermad^t l){)n nit auff elin mal ganti gcfunb, alfjo WVjx auä) bur(^ bie tauffobber buf] Serben nit gantj gefuub, f3onbein toerbcn angefangen unb Oorbunbenmit ber erften gnabe, hab Ivljr teglid) mcijx unnb mcf)r feilen unb gefunb20 Serben. Xarumb fand i^acob fpridjt, ^ai-'o. i. '©ot £)at unf3 geporen burc^ Suc. 1, is.fein iDort aufj lautter gnebigem loillen on unfser üorbicnft, auff ba§ ttit)r c^nanfang feljen fel)nc§ loerde obber creaturn', alfj folt er fagen, lr)l)r fein einangefangen loerrf gotti», aber noä) nit üolubrad^t, bie »ceil tm)r ^ie auff erbenl)n bem glalnben feing hJort-i lebenn. %ui} bem tob aber liierbenn lutir t)ol=S5 fommen fein ein gotlic^ toerrf on aEc funb unb gcprcd^cn.£ie anber parabel 'DJtatt. ruf. Oon bem falur tel)g, ben baS tnctjb mengd W'ittiMs.as.Ijnn bret) fdjeffcCl meel, fo lange bifj baö e§ bnrd; unnb burt^ falrr iinirb.S)er fclb nelo fator tel)g ift ber glalub unb gnabe be§ geiftc§, aber er mad)tsnit auff ein mal buid^ falnr, f3onbern fefln unb fcuberlic^ mit ber »üdle:'o mai^t er unf] gar l)t)m gteidj nelo unb ein brot gottil. lab alfjo bi^ leben35nit ift dn frumfeit, fjonbcrn ein frumb merbcn, nit dn gefunt^eit, f]onbernnel)n gefunt Serben, nit el)n lDef3en, funbcren ein »nerben, nit dn rüge, fjonbernnel)n ubungc, Wtji fet)ns noc^ nit, iniir Uicrben-? aber. 6§ ift nod^ nit gdljanunnb gcfdjc^enn, eö ift aber tim gang unnb fd}liiand. {5§ ift nit baä enb, e§ift aber ber toeg, e» gluh)d unb glin^t nod) nit aEeä, e« fegt fid^ aber allefa.Unnb hab lot)r§ ein enb mad)en, atlelju ba§ Datier unfjcr befe^leuft, bn§h3^r nod) aÜe l)nn funben fel)u, 3)ie Judl aud} aEc [)eiligcn muffen bdtenn:'2;el)n nom lüerb ge^el^ligd, bet}n luill gefdie^e, beljn rdjc^ fome' k. 5}amitfie e^gcntlidö be!ennen, ba§ fie gottcS namen nod) nit genugfam ^e^ligen unnb5 ba feinb 7 ortoitet in bcfflld) '-'4«ort '-'li bc ba§ A bem ba?- li29 lue^l 30 bife a.j gluct 9i)itt. o"!- alnuti-t li :1T allf iiniil aUain 39 gnüiam£utl)er§ aBevtc. Vll. -!.!


338 ©nmb inib Ihfacf) aün Shtifcl 2). aJkttin ßut^etl,l^e^Iigen. önnb bo(^ büä nit beten funben. äßo ntt ber gem"t fcfjon angefangenit^ette 1)^11 jcu {)et)ltgen. ai%o befennen fic boä fie noc^ nit tf)un ben toitlengottC . . Dnnb bot^ nit bitten morfitcn. tocn fte nit angefangen f)etten jetjnenlüiüen jcu t^un. Xenn arn(ct)c nit angefangen f)aben. bic acf^ten gottt namcnbnnb toiUcn ni^t§. bitten nidjtö fragen aucf) nidjt^ bavnac^. Wan tan and) ;.nit jagen ha§ Ijnn bißen gepcten. bic ^ei)(igcn. fnr t)^v tioigangcn funb atlet)nbittenn. ünnb nit fuv bie tegenlueitigen übrigen funb: Senn für bic üorgangncnfunb. ftett cljn el)gen funberlicfis gepett t)m Dattcr üuBer. Sa» kütt alßo.35orgib ünfe Dußer fcf)u[t. al% toVjX Dorgcbcn ünfeerim f^ulbigertm 5tbcr biefeegepctt. lauttcn llarlicf) anff bic übrigen fcgcntDcrtigen funb. £ic irel)! fie bitten, lonod) bie jcutunfftig e{)rc gottUcf)ö namen. jcufunfftigen ge^orfam gotttit^»luillcnfe. 3cu!unfftige befi^ung gottlicf)» rel)c^§. atß bie nocf) et)nfe tel)l» fct)nl)nn be§ tcuffelö rci)c^. Onge^orBam önnb önc^rüc^ gottt namcn[331. 17'''] 3cf) ltiet)§ aber tool. toaä fie jcu biffcm aßen pflegen jcufagcnn.3Iem[ict) ha» fuld^a übel, hau übrig bkXjbt naä) ber tauff. fei) nit füiib ünnb ir,crti(^ten l)^m el^n nelnen nanten. fagcn @a fei) et)n pel)n Dnnb nit fd)ulb. ^ae§ fei) me^r el)n fel)[I obber geprec^c. bcfüt füiib. Apic anttluortt ic^. önnbfag. ba» fie ba§ aüi-i aüB ci)genem mutttoiücn. on fc^i-ifft. grunb önnb Drfad)fagenn ba|u lotbbcr bic fc()rifft. Deim Sanct ^^aulQ fagt. nit alBo. ic^finb ct)ncn fcl)It l)nn ml)r. ßonbcrnn mit außgebrucften Inortten. ic^ biene 20nacf; bem ftci)f(^. bem gcfe^ ber funbenn. 3tcm. bie funb bic l)nn mi)r Irionetttt)ut ba5 bofec. 3>nnb ©. So^cö fagt nit. äßenn toX)x fagen ba§ mi)r fel)ncnfel)l fiabenn Bonbcrixn. SBenn mi)r fagcn, ba» tol)r fel)n funb ^abenn.6a Icl)bet fi^ nit. bas menfcf)lic^er freuet lüoUt gottt toortt jclDingenönnb fcl)l t)cl)ffen. bos gott teft funb ^cl)ffen: man moc^t fonft bie ganzen 25fc^rifft matt macfjcn önnb fagen bas ha5 toorttlin funb an allen orttenn fel)l[)iffc. önnb nichts mcf)r funb luere. Bonbernn eötett fel)l önnb geprcc^cnn.3Bcr iDolt töcren ßo ijemant fprcci). cl)ebruc^. morb önnb raub [Sl. 17''] fei)nur fei)[I önnb nit'.fünb frcl)[icf) fei)n c§ fei)l önnb gcprec^cnn. 65 fci)n aberfunblid) fel)t önnb gepred)enn. bic bur(^ gottt gnabe mußcn i}it)i Inerbenn. 30jcornn. bofec. tuft. önnb nei)güng jcu altem boBen. fei)nb fel)et. fel)n es abernit auc^ fünb ? Sel)n fic nit Inibbcr gottt gepott ber bo gepeutt. Xu foütnit boB begirb t)abcnn Xu follt nit ^orncnn. 2ßa^ löollen fie funb ^ei)ffennSBcnn fic tonS loibbcr gottt gepott ift, nit rtoUcn funb f)el)ffcnn. öatt bod).S. 5paul9 eben bei) bem tert. bari)nnen er öon ber getaufften mcfcf)en funb s.-.gerebet. ei)nfuret gottia gepott önnb gcfogt. :^ä) ^ette nit gemift ba5 boB be=girbe fünb iDcrc. tocnn ha5 gepott nit t)ett gcfagt — Xu foüt nit begeren. atßfollt er fagcn, (ibcn bifee begirb l)nn ml)r önnb alten getaufften übrig, iftnit aü.cl)n. fci)l. Bonbcrnn bic funb. bic loibbcr bil^ gottt gepott önnb bri)nncnüorpotten ift w5 (brütn) flogen 8 etjgen rA 12 etjnB teijls Wi 23 ^a6enn. (2;a§u f) 25 (bos)fc^t i{ex) darüber k 2i) (bic) matt jngen r 34 (baä) toa?- 37 !tiere(n) c 39 (ift) »nnb


jo butd) römiid)c i'iille iiuvcdjtlid) uerbammt fiiib. 1521. 339boc^ büS nit betten funben , Wouit bcv geijft l'c^on angefangen I)ette i)n jnt)el)Iigen. Sttfjo befenncn fie, bac- fie norf; nit t^un ben linüen gotteS, nnbbod) nit bitten mocfjtcn, toen fie nit angefangen tietten feinen tiiiEen jn tljnn.Senn Untere nit angefangen f)aben, bic acfiten gottec- namen nnnb tütlten5 nid^t?, bitten nic^to, fragen and) nichts bar nad}. 5Jlan fan anc^ nit fagcn,ba§ l)nn bifjen gepeten bie £)ei(igen fnr l)f)r üorgangen funb allein bitten unbnit fnr bie fegcntnertigcn nbrigen funb, benn fnr bie Dorgangen funb ftet einel}gen funberlidj-j gcpct ijnt oatter unfjer, baö laut alfjo: 'ä3orgib nnfj unfjcrfd^ult, alf] tüir norgebcn unfjcrnu fd)ulbigernn\ Slber biefjc gepet (auttcn10 itarlid) anff bie übrigen fegenloertpgen funb, bie lucit fie bitten nod; bie 3n=fnnfftig el)re gotlic^Ä nantcn, jufunfftigen gc^orfam gotlidjS toillenf], 3ufnnff=tige bcfiluing gotlie^§ reidj^, atfj bie nod) ein» kX)U fel)nn t)nn beä tcuffd§rcid), unget)orfam unb une^r gottec' namen.^ä) toeifj abtx tool, loay fie jn biffem allen pflegen 3n fagen. 5JemIid),1-.ba§ fulc^s uM, ba-3 übrig bleibt nad; ber tanff, fei) nit funb, unb ertidjteul)()m ein nemen namen, fügen: 6§ fct) ein pein unnb nit f(^nlt, ia e§ fei)me{)r ein fel)l obber geprcc^c benn funb. )ok antlnort ic^ unb fog, ha^ fiebüä oCeÄ ünf3 eignem mutmiHen, on fc^rifft, grunb unb urfai^ fagen. 2)a^ulöibbcr bie fi^rifft, benn fanct 5pauluo fagt nit alf3o: 'id^ finb einen fel)l20 t)nn mir', fjonbernn mit anfjgebrudten lüortten: 'ic^ biene nad) bem fleifc^ bem «»m. 7, s:..gefe^ ber funbenn'. Stein: 'tiic funb, bie l)n mir Inonet, tf)nt ba» bofäe'. Unnb «»«>. t, 20.fanct 3oinncl fagt nit: 'Inenn toir fagen, bac' toir feinen fel)I ^aben', f3on=i-3oi). 1,10bernn: 'locnn Inir fagen, baa tnir fein fnnb ^oben'.@§ (eibet fic^ nit, baS mcnfd)lid)cr freDel toolt gotte§ toort jtningen25 unnb fei)l ^eiffen, lna§ got lef3t funb beiffen, man moc^t fünft bie ganzenfc^rifft mat machen unnb fagen, hai^ hau tüortlin 'fnnb' an aßen orttenn fel)l^iffe, unb nid)tö mel)r funb loere, fjonbernn ei)tcU fel)l nnb geprec^enn. Sßerlüolt lüercn, f30 pemant fpred), el)ebrud), morb unb raub fep nur fel)t unbnit funb ^ grctjlic^ fein es fel)l nnb gepredjenn. (?§ fet)n aber funblic^ fci)Igepredjen, bie burc^ gnabcn mnfjen l)eil Inerbcn. Sornn, bofse luft unb-»nnbneignng 3U allem bof3en feinb fci)el, fein eS aber nit auc^ funb? Sein fienit Inibber gotte§ gepot, ber bo gepent: 'bu folt nit bof3 begirb l)abenn', 'bufolt nit 3orncnn'? 3Ba§ lootten fie funb t)eiffenn. Inen fie luas toibber gotte§gepot ift, nit tooUen funb Ijeiffen? §at bod; B. 5^'anlu5 eben bei) bcm tert,35 barl)nncn er üon ber getanfften menf^en funb rcbet, einfurct gotti^^ gepot nnbgefagt: '^d) f)ette nit getoift, ba§ bof3 begirbc funb luere, menn baC' gepot nitsHöm. 7. ;^et gefagt: bu folt nit bcgcren', alfj folt er fagen: ©ben bif3e begirb, t)nnmir unnb allen getanfften übrig, ift nit allein fel)l, f3onbernn bic funb, bictoibber bi^ gotteS gepot ift unb bri)nnen üorpotten ift.1 »0 ä ber no^ V gcgcnloerHgEn ugangcn 10 gcgentocrtigcn no^] nii^tSBitt. 3en. 15 folc^ä erbic^teii 17 ontloutt 2B baä bas] bo§ 31 fct)I 33 jiitnen0.5 eingefürct 23Jitt. Jen. :J9 biß


340 ®tunb imb Ux]aä) aütx Slrtifel S. maxtin Sutf)erl,@olc^ h)ilb rencfe önnb aufflu(i)tige hjovtt. bic f(|rifft jcuuorfteQen.nennet S. ^aulg auff friegfd) fl)6ia ünnb f anürgia 6p^ .4. . bn§ ift. faücfelel)fpielerei) toppe(evet). Xavurnb haä fic bic luortt gottt nad) Qlji-cm miittlüittettl^ljn ünnb ^er luerffenu toie bie toppckr bie Itiorffel tocx-fjenn ünnb [5ßl. 18»]loie bie gaüdelcr bcn bingen ei)n anbcr nafen Onnb anfetjen geben, bomit fie sbcr ft^rifft. nehmen l)i)ren einigen etjnfcttigen beftenbigen fijnn. Onnb tior=btenben ün^ bic äugen, ha^ U)t)i" {)t)nn önnb ^er loanöenn. fet)n gclciffcnn fijnnbc£)aEten. onnb glct)c^ üon l)£)n bc|iaubcrtt. Diinb bcgaücfeüt IrevS onnb fiemit bn§ fpiclcn. hiie bic fpicler mit bcnn toorffelln. Stlßo t£)un fie bießemoffentücfien tejt Onnb loovttlin, funb, aucf). Sönnb jagen, funb t)et)§ nit funb. we§ ^el)§ eljn fet)l obbei; geprcdjcnn gaucfcEn für On§. bas lüljr ba§ nit fe^en.ba§ Uax ba fte^t für ben aügcnn gletjc^ mie er jcu ben galatavn fc^retjb.D l)^v toEen galatern. hier Ijatt end) bcljaübcrtt Onnb bcgaüdetet bah X)i)x bielDar^et)tt nit ^orctt?äßenn im)r t)!^n bie madjt licfjcn. bie gottlid) tnortt ü(§o ^cuuorfteüen : ismo(^ten fie jcu le^t Osol fagen. boj ctm balom et]n fteim tjieffc Onnb el)n pfcrbct)ii fü loerc: äöie fic bann Ict}ber t^an f)a6cn onnb nac^ t^un l)nn bcniDorttlcn. glalub. lieb, ^offung. gercd)titel)tt. gutte merd. fünb gcfc| gnabgottC. Onnb bcr Diet mct)r. äßitdje icf) auff mel)n cob crljatltcn miE auc^ toolbelt)ct)ffen ba§ bic i)nn biegen Oiert)unbertt iaren gefd)riebcn tjafaen Obir bie 20©entcntioö. noc^ nie oorftanbcnn Ijabcnn. Sjonberfm, ^aben ha mit 1 581. IS**]nat^ Xjiixan Onuurftanbt gcloorffcEt Onnb gcgaüdcEt. hah ber ganzen fc^rifftOorftannb ift Ontergangen. Onnb tm)r ct)tcE fabcEn onnb me^tin bafur gclerett)abc. Sarumb foE fic^ nicmant t)rren taffen mcnfd)en freuet Onnb getidjt.SBa§ gott. mit aufegebrudtcn toorttcn. funb £)et)ffit. ba^ foE man laffen 25Jüar fel)n Onnb für n)arl)afftig funb ^aEtenn. @ott Icügt nit Itie et)n menfd)tf)ut dlu\ 24. ©30 fpielt Onnb gaucfcEt er oud) nit mit loortten. toie bicmenfc^en tfjun. fjonberim fe^n toortt fet)nb. ernft Onnb toarf)ci)tt p» 118.Onnb 110.SBaS foEten fie nit gefpielett ^abenn mo ber SlpofteE. ^ett anzogen ber 30^of)en gcpott et)n§ Oon abtgotterei) l)nn ber erften taffei TOofi £a bie ^o!^engct)fter nit gnugfam Oorftonb [)abcn f,50 fic ^ie l)^r faüdetn nit laffen ijnnbcm nt)bcrnn gcpott. ber bof3cn Bcgirbcn Sic l)berman empfinb bas fic tüibbergottt gcpott fel)nb. Onnb bennoi^ funb nit inoEen funb fcpn laffen. Jönnb on3clrel)ffcE £ ^^üuIq elm fold) nober gcpott crfur^ogcu: auff bas er aEcn ba-j maul ^i.ftopfft. mit et)gcner empfinbung Onnß obirtDunb onnb befc^lüß. Onnb niemantdarüber bnnb (bos)unnb fic 10 ofjenttic^cn r/t 11 («er) gaudettn trnfe für u(bov)(bcn äugen) bo» nt)X 12 (tigt) darüber ftef)t bcn [vor aügenny o It^ fünb gefe^ rh19/20 audj wol 6ctt)el)ffen rh 20 (fie) bie ^nn 22 (gefpiett) geworffeit 28 (toor) ernft30 (wollten) foütcn fpielen c in gefjiietett (t)nn) darüber ^abenn too(r) c an(ge)|09en c31/32 Sa bic bis oorftonb ^aben rh 34 (ftreqttcn) Snnb Zh (?) allen 36 Winfe r


1fo butd) römifd)« SSiiUe iintccf)tltrt) ucrbnmmt finb. 1521 341Solcö totlb rcncfc iinb auifhic^tige ttiort, bic fd^rifft äuborftcUen, nennetfonct ^^aulu'? auff fviegfcf) 'ft)6ia' unb 'pnnnrgia', G^p^e. iüj. ba§ tft fnndEctet), epij. 4,14.fpielcfcl), boppcicrct) , barumb bah fie bic trovt gotte« naä) ij^vem mutlDiücn^l)n unb I)ev rtevffcn, toie bic toppclcr bic trnrffcl iDCvficn unb Iric bie.1 gaudeler ben btngen ct)n anbev na)cn unb anfcJjcn geben, ba mit fic bcvfc^riftt net)inen t)()rcn einigen einfettigen, Beftenbigen flmn unb Oorbtcnbcn unfjbie Qugen, bn§ Inir t)t)nn unb fier trancfen, fein gctüiüen ftinn bef)alten unbgletd^ öon Ij^n bcjaubcvt unb bcgautfelt iDcrben, unb fie mit unfj fpielen,luie bie fpiciev mit ben movffeln. '^llfjo tf)un fic bicijcm offentlidjcm tejtlü unb tüortlin 'funb' auc^. Unb fagen, funb ^eifj nit funb, e§ '^cifj cpn fet)lober gcpi-C(i)cn, gautfeln für unfj, baä toiv ba§ nit fet)cn, has. liax ha fte'^tfür ben nugcn, gleid) tüte er ju ben ©alatcrn fdjreibt: 'O ij^r toUen galatern, ®ai. n, i.hier ^Qt Cmä) bejaubert unb begeutfclet, bas t}^x bic inar^eit nit :^oret?'SBenn n.nr pt)n bie mac^t (icfacn, bic gotlitf) Uiort alfjo juDorfteUen,15 mochten fie ju Ie|ft inot tagen, baS epn baUmt ein ftein ^ieffe, unb ein pfcrbein !ue loere, Inic fic bnnn (cpber tt)an babeu unb nacf) tt)un pnn ben iDorttcn,glatnb, lieb, {)offnung, gcrecfjtigfcit, gutte Inerrf, funb, gefe|, gnab gottcy unbber biet met)r. Sßildje id) auff mein cl)b erl)alten luit, and) Inol bclticiffcn,ba§, bic l)nn bief3en Oiert)unbcrt iaren gcfdiricbcn f)aben über bic Scntcntia?,20 noc^ nie tiorftanbenn tiabcnn, gjonbernn ^aben ba mit naä) l)f)rcm unOorftanbtgcltiorffctt unb gegaucfett, bas ber ganticn fcf)rifft forftannb ift unbcrgnngcn,unb U)ir cptet fabcÜn unb mefirün bafur gclcrtt fjaben,Sarumb fol fid) niemant prreu laffcn menf(^en frcOcI unb gctidjt.3öa§ got mit aufjgebrudtcn Uiorttcn funb beiffft, ba§ fot man laffcn Wax•js fein unb für tuartjafftig funb ^altenn. @ot leugt nit, tnic ein meufc^ t{)ut.5Jumeri rriiij. Sjo fpielt unb gaucfclt er anä) nit mit tnortten, Une bie 4 mi>(. 23,menfc^en tf)un, fjonbcrnn fein luort fcinb ernft unb tnar^cit. ^^at. cjüiij. 'Bi- 119. «eunber.Sßo« fotten fie nit gefpietct l)aben, tvo ber 5tpoftcl f)ctt anzogen ber3ü ^o^en gepot einS öon abtgottcrcl) pnn ber erften taffcl 5)bft, bo bic fjo^cngeifter nit gnugfam t)orftanb ^abcn, fjo fic i)^r fautfcln nit laffcn pnn bennt)bernn gepot ber bofjcn begirbcn, bic l)berman empfinb, ba§ fie »oibber gottc§gepot fcinb, unb bennorf) funb nit loolteu funb fein taffen, unb on 3lTiciffcl©. 5}3au(u§ ein fo(d) nl)ber gepot erfurjogcn, auff ba§ er allen ba§ maul ftopfft35 mit eljgener empfinbuug unnfj ubertnunb unb befc^tufj, unb niemant ba gegen!P!.iu,7.1 oufftüc^tige 2 ItSio 9 Wüvffcln II bov 12 vor 1« tu Wet nodj BSBitt. 3cn. 21 gclBÜrffcIt 22 gcternet iffiitt. ^cit. :!0 ofiaottcten A aigöttetn B SBitt.3en. TOotjfi 34 ^ctfüt


.342 ©rimb unb llvfacf) aütx Slrtifel I. maxtin 8utf)er?,bagcgen vcben !unb. 9Ioc§ ^att» litt gcljolffcn. 51d(^ erttc^tcn fte fautfclfpici.bannt ftc foWjcr ftatcr h)avf)et}tt önnb felti ctjgen cmpfinbung liiibbev fcdjtenn[öl. 19"] £ocf) tooHen l)^r bi-fadf) ^orenii. ItiaiTib fie nit jcii Inffen, funb nad)bcv touff bbev 6Icl)bcn ©ic fagcn c§ tocre bev tauff fc^ma(^ önnb fc^anb |oman fagt ba§ funb übrig blieb Set)ntcnml toi)r gleiobcn ba-j i)nn ber tauff 5atte funb tiovgeben ftievbcnn. 3}nnb bcv nicnfi^ fct) ictjn Imnb ncto gcporcnn.©el)n benn alle funb botgebefin. feo mu^ bo§ nit funb l)ct)ffen baS öbvig bletjbt511^0 gd)t ntcnfc^cn bovnüfft. tucnn fie on göttlich lid)t — l)nn gotti§toovtt önnb tvtxd feCct. . loill fie rcdjnen ünnb mcffen nac^ i]l)rera tiormugenn.Sßa§ foü iä) aber l)ie antttüorttcn ben d'bcn invi © ^lügüftiuQ fctjuen ^^ela= 10giania antttoortt. S)ic auc^ mit bem ftroevn f^ie§ auff Ijfjn ftoi^enn; (fttlid)funb (fagt er.) al^ bie loircflid) fel}n. Horgc'^en nad) bem iocrif blel)6en abernadj ber fc^uEt. benn el)n tobfc^lag ift balb gefd)cbcn Imnb Vorgängen, aberbie fd;ulbt blel)bt. bi^ er fJÜffec. Slber toibberumb bie§e erbfunb bie t)m flei)fc^gepornn ift. öorge^t tjnn ber tauff nad) ber fC^ult. fie bleibt aber naä) bem i"'hJertf benn Une ftiol fie borgeben ift. bennoc^ lebt ftebt bnnb tobet fie. öiiribfic^t ön^ an. bi^ l)nn ben lcl)plic^en tobt, ba fie aller erft iuirtt bortilgctt35nnb bi^ lüoEt id) .©. Slnguftino nit \ßL 19''] glaloßen. Sßenn nit© 5paul9 bei) 1)"^«! ftunb. ®er 9io .8. fagt : 9lt(en, bie l)nn (Jfjriftum gletobennijüim nid)t» borbamlid)« i)nn l)()n. bie )ocl)l fie nit folgen bem flcljfc^. . Qtfpric^t nit. e§ fei) nid)t§ funblid)§ linn t)l)ncn. ^onbernn nid;t§ t)orbamlid)§.S)enn er ^artt jciiuor gefagt — SBic l)nn ben glibcrnn Diinb flet)fd) funb fei),bie toibber ben gel)ft ftreljtt. aber, bie U)cl)ll ber gcl)ft loibbcr fie fic^t. önnbi)^r nit folgett: feo tljutt fie nit fi^abenn 33nnb gott ben menfdjen rid)tet.20nit nad} ber funb bie l)§n anfid;t l)nn feiinem flcijfd). -Bonbcrnn naä) bem 25gel)ft. ber loibber bie funb ftrel)tt bnnb bamit gottli^em ttiiltcn glcl)d) ift, berbie funb l)affet onnb borfolgett. Sll^o ba§ eä öicl anberfe gefagt ift. ©unboorge6cn fel)n Dnnb tel)n funb ba feijn. 5Jac^ ber tauff Ininb pu^. fcl)n allefunb borgeben. G-« ift aber bennoc^ funb ba bi§ l)nn ben tobt: luie tnol fiebuxä) bie ä>orgebung. nit fc^abet an ber felidcljtt §0 ferne. 3i>i)r ftiibber fie 30ftrei)tten bnnb l)l)r nit folgenn. S^rnmb foHten fie nit leugnen, ©unb nac^ber tauff bbirblel)benn: gerab alfi burfften tol)r feljner gnab me^r. bie bo fünbbortrel)bett. ^onberim foEten leugnen. ba§. nit alle fnnbt borgebenn loereun.^0 ^ettc iä) mit i)^n. bnnb fie mit ml)r red^t bnnb el)ntrec^tig inol geleugnettSenn ba§ ift bie rcl)c^ gnabe be§ neftien [351. 20"] teftaments. bnnb y^bbirgütige barm^cr^idcl)t bc§ [)l)inliffd^en battcr^. baB lr)l)r burc^ tauff bnnbpü^. anheben frum bnnb rel)n jcu toerbenn. äöa? aber noc^ für bnß iftbon funbenn — bie au§ jcu trci)ben fei)nn. tjcEt er bnfe ju glitt bmb ber an=2 joti^Em ttatcm c in folc^er ttarev iel6 cljgcn untergeschriehen 3 (SBoüen)Sod^ ,icu 8 göttlich ? 9 l)l)tc(tii) darüber wieder m (fiegr) »otmugcnn 10 (ntt)anttworttcti 11 {^) etttic^ 14 (alfeo !a) 9HJ£V wibbevuniB o 16 (minb) »cbt 17 (aü§)uortitgctt 19 l)l)ntt c in ljf)m 24 l)^v u 29 (Sie fe^) m


fo bitrd} rümiirf)e 3*iille iiiired)tlid) rctbamint fiiib. 1521. 343rebeit tunb. Dioc^ [jotö nit gcijolffcn. ^lod) evtic^ten fie faucfct fpicl, bamitfie folcfie flaxx itiarl)ci)t imb fc(6 cDgen cmpfinbuiu^ nnbberfcd)tcn.S)oc^ tDoUcit \]i)x urfad} l]ovcnn, Uiaiumb fie nit ]u Uifieit funb nad)ber tauff uirn bkihm. Sie lagen, c-S ioere bev tnuff fcf)mad) unb fi^anb, f^o5 man fagt, bac- mnb nbrig 6lie6. Setintemal tuir glcUiben, ba» im ber tauffatle fnnb öorgeften tnevben, unb bev menfc^ fei) rcl)n unb nein geporcn. Sel)nbenn alle funb oorgcbenn, f30 mufj baS nit fnnb £)ciffen, Ipnö übrig 61ei6t.Sllfjo get)t menft^en fovnnnfft, toenn fie on gotlicf) Itcfit iinn gottioh)ort unb Wxä feilet, miß fie rechnen unb meffen nad) ijtircin Dovinugen.10 2Ba§ fol xd) aia f)ic anttüortten , benn eben ha?- fanct 'JUiguftinuÄ feinen5pelagiani-f' antlnort, bic ani) mit bem ftroern fpicf? auff i)f)n ftodjen. (ftlic^funb (fagt et) aU bie Unvcftid) fein, üorgeficn nad) bem hjercf, bleiben abernad) ber fc^ult: benn ein tobfc^lag ift balb gefd)ef)en unb Oorgangen, aberbie fi^ulbt bleibt, biij er puffe. 3lbcr luibberiimb biefjc evbfunb, bie pm flcifd)15 geporn ift, üorge^t pn ber tauff na^ ber fd)ult, fie bleibt aber und) bemIrercf: ben Inie iuot fie Porgeben ift, bcnnoc^ lebt, inebt unb tobet fie unbfid^t unfj an bifj pn ben leiplid)en tobt, ba fie aller erft Inirt Dortilget.Unb bi| ttolt id) fanct ^^htguftino nit glalnbcn, P.ien nit fanct 5paulu§bep l)t)m ftunb, ber Mo. oiij. fagt: '?tlle, bie pnn 6l)riftum glelubcnn, IjabeuiRöii20 nic^tl öorbamlid^i pnn pl)n, bie P:icil fie nit folgen bem fleif(^\ ßr fpric^tnit, e§ fep nid)t'3 funblic^§ pnn pl)nen, f^onbernn nid)ts liorbamli(^§, benner I)att juDor gefagt, luie pn benn gliebern unb pm fleifc^ funb fep, bie loibberben geift ftreit, aber bie tonl ber gcift Inibber fie fid)t unnb pl)r nit folget,fjo tl)ut fie nit fc^abenn, unnb got ben menfd)en rid)tct nit nac^ ber funb,-''bie ppn anfidjt pnn feinem fleifd), fjonbcrnn nad) bem geift, ber toibbcr bicfunb ftreit, unb bamit gotlidjem heilten gleich ift, ber bie funb f)affct unnbüorfolgct. 511)30 ba§ cs jpjepertcp gefagt ift 'funb öorgcben fein' unnb 'feinfunb ba fepn': nad) ber tauff unnb pufj fein aUe funb üorgeben; Cs ift aberbennod) funb ba bif] pnn ben tobt, Inpe >üol fie burd) bic Oorgebung nit30 fc^abet an ber felidcit, fjo ferne Inir hjibber fie ftreitten unb pl)r nit folgcnn.Srumb foltcn fie nit leugnen funb nad) ber tauff uberbleibenn, gerab alfjborfften luir feiner gnab mel)r, bie bo funb öortreibet, fjonbernn foltcn leugnen,bas nit alle funb oorgebenn Inerenn, fo pettc id) mit p^n unb fie mit mirrec^t unb eintre^tig h)ol geleugnet.35 S^enn bas ift bie reic^ gnabc hta neluen tcftamcnt-S unnb ubcrgutigcBarm^er^ideit bes ^imlifi^cn oatterf], ba-:- Psir bitrt^ tauff unb puf] anl)cbenfrum unb rein ju Inerben, Ina» aber nod) für unfj ift Oon funben, bie auf}ju treiben feinn, fiellt er unfj ju gut umb ber angefangen f rumfeit unb3 funb] ba§ Sunbc Söitt. ^en. 6 ge^jorn. Scinb 8 nicn?d5Ii^e öernunfft Söitt. 3en.11 ftroeien 12 fü ifas' ex) 18 bi§ 21 nnn] an SSitt. .3cn. 28 jeinb 31 funb]bol funb B SBitt. 3cn. 32 ba 34 ointcc^tig 38 feinb


344 Srunb uiib lUfacf) aUcr ?lttifel 2. 9)?attin 8utf)er?,gefangenen früm!cl)tt onnb ftetigS oben ftretjtt bnnb aufetrei)Bcn ber funb.23nnb toill bnß bie felkn nit jcu rcd^ncn: tnic et tool mod)t bon rc^t. 6ifebQ§ Uil)i- öolföntcn rel}n hjerbenn Soruntb [)att er On^ cljncn bifirf)off gebeng^riftum ber on funb ift. Onnb bte hJeljU für t)nn| ftc^en foü. ßo lange bißh)t)r auc^ l)Ijm glcljc^ ganti tcljn Inerbenn. . l)nn beß. muß 6f)riftuS frumfet)tt:.für gottt äugen, ünfeer fc^anbbctfel fel)nn. Onnb fetin boüe frumfctitt taffcnel)n fc^u| tinnb fdjirm fel)n. £06 Ontb fel)nen rtiUen. nit toerbe gercc^nctt:S)te öbrige funb ber bie Dnn l)()n gletnben. äßte ba§ .©. 5paul9 mel)ftei(id^befc^reijbt 3{o .3.?ll§o tt)oEcn lDt)r biegen articfell. ber faft ber befte bnnb notigift ift. 10befc^liefeen mit bcni ^ubfc^cn fpruc^ .S. ?tügüftini. £ie fünb ftirtt tjnn bertaüff üorgcbenn. nit bo-j fie nit me^r ha fet). ßonbernn ba% fie nit Inerb ge=ref^nett. §ie fe^en Wtjx tiax. bas funb obirbteljbe aber fie rtirtt nit gerec^nett:23nnb ba§ umb [St. 2n''] bie jdno t»or gefagten Drfac^. Sie erfte. ha^i SÖrjrt)nn 6t)riftuni glen^ben. äßilc^er burd^ ben gtan)bcnn für imß tritt, imnb fie 15Dorbetft mit fetincr imfc^ulbt: Xk anber ha'ä teiir ba »nibbcr on onberlafeftret)tten. fie jcuitortilgenn: bann Wo bie jctoel) nit fet)n. ha tnirtt fie ge=rechnet, unnb ift nit l'orgebenn intnb Dorbani^t ctoiglit^. 2a§ ift bie freub.troft fnnb feti(fel)tt. be§ netnen teftamentj. ^ijrl^nne lernet man tvo jcu 6f)r9gutt Onnb nott ift. ^iraüß rtccfjft (ieb onnb tuft. lob onnb bancf gegen G^rifto 20Onnb bem S^atter aller barm()er^icfcl)tt, l)irau^ Oserbenn frei), frolic^c. mutigeß^riften. bie auf; tiebe. bie funb oorfolgenu onnb mit luft puffenn. Xk onnfeaber bie funb oorpergen onnb nur eijn geprec^en braufe mac^enn : machen onßfieser fotol onnb Oorbroffenn. nct)men onß Gtjriftum l^Onbann. Onnb laffennonfe ge^en. on forest onnb forge bie funbe scuuortilgenn. onnb atßo t)nn 2?.gretoUc^er Oormeffenbet)tt Oor^artten ba» onß ioibber 6f)viftuf^ no(^ gott fc^medtobber fuß ift ha% bei)ütt Onß gott für. onnb t)etff ^erau§ alten bie brl)nnenjel)n'3tmen^er 2)ritteS)er 3cünber ber Srbfunb. ob fc§on !el)n toirdlic^ [SSI. 2P] funb ha 30fe^. l^^nbertt bo(^ ben elingand be§ l)t)mellrei)c^§l^ie obgenannte Obrige fünb nai^ ber tauff bauon h)i)r ijm nc^ftenartidfel gefagt l)et)ffet man ^cünber. borumb ha^ fie lcl](^tlidj empfeljettOnnb JCU bofeer lieb luft Onnb loerdfen beloegt n)i)rtt. loie ber leijplid) jcünberlel)t^ttid) feftir fel)et: 3Bie epn iglic^cr i)nn of)nx felb befinbett 51u ift bieder 3.iarticEclI bifel)er Oon ml)r noi^ nie get)alltenn anber^ benn ei)n tvaijw OnnbguttbuntfeH. . nit für et)n beftenbige gelüifße rtar^eott jcur lere ba§ on nottgetoefeen ift t)i)n jcuuorbamnen Slber fcijntemal metjn iribberpartt nic^tä1 (Dbungc) »6en 2 mo((t) c 6 (fdtiu^, ba§) fcljn 7 n)etbe(n) c S (SBa§rtoc^) ®te »firigc (roie fie) SDnnb »or 32 »Brigc 34 iio§c(n) in iogetWi)x U u c6o§ct (gcbancEen) lieb (onnb) luft r/i 35 (flommcn) feint SBie e^n Us 6efin.bett rh 37 (ge=tcrctt) jcur lere 37 38 baä on bis 3cuuotbomnen rh


10 burc^ tbmiid)e 3?uÜe unvedjttict) öEvbammt finb. 1521. 345ftettg§ üben ftrcit unb auijtrcibcn bcr fiinb. 3}nnb h)i( unf? bie felben nit3U vcdjncn, toie ci toot moi^t non vcrf)t, bit.j bas rotr OoHommen vdin lücrbcnn.2arumb f)at er unf} einen 3?i)(^oft geben, 6()i-''ftiim, bev on funb tft, unnbbie lueil für iml3 ftcbcn foE, 130 (ang bifj mir anc^ iif)m glcic^ gan^ rein5 tuerbcn. 3nn bcf3 muij (^firiftuÄ frnnifeit fnr gotte? äugen uni3er jcf)anb--betfel ieinn, unb fein tioüe frnmfeit laficn ein fdjufe unb fd)inn fein, ba-5 umbfeinen luillen nit merbe gcredjnet bie übrige funb bcr, bie i)nn t)f)n gtelübcn,h3te ba§ fanct S1.hiu(u-5 meiftcrlid) befc^reibt ;}ioma. iij. sRBm.s,24ff.Sllfjo ftollen lüir biefjen articfel, bcr faft bcr beft unb nottgift ift, hc^10 fc^liefjcn mit bem ^nbfdjcn fpruc^ fonct ^tuguftini: 'Jie funb tüirt i)nn bcrtauff Porgeben, nit ba§ fic nit mc^r bn fei], fjonbernn ba§ fie nit »ncrb ge=re($nct\ öie fe^en tnir ftar, baö funb überbleibe, aber fic tuirt nit gererf)nct,Unb ba-5 umb bie 3100 Dorgefagten urfa(^. Sic erfte, ba» mir t)nn 6f)riftnmglembenn, milc^er burc^ ben glatnbcn für unf3 tritt unb fic öorbecft miti". feiner nnfc^ulbt. Sie anber, ba-3 mir ba mibber on unbcrlaf3 ftreittcn, fiejuüortilgcnn, bann mo bie jmel) nit fein, ba mirt fie gerechnet unb ift nitoorgcbenn unnb öorbam^jt emigtic^. Sa? ift bie frcub, troft unb felicfeit bcänemen teftamentS: titimunen ternet man, mo 3U ($riftu§ gut unb not ift,tjiroufj mec^ft lieb unb luft, lob unb band gegen Gbrifto unb bem üatter20 QUer barmbcr|icfet)t. .S'ii)rauf3 merben frei), froli(i)c, mutngc (?f)riften, bie aufjliebe bie funb Dorfolgen unnb mit tuft puffen. Sie unf3 aber bie funb üor=pergen unb nur ein geprecfjen brauf3 mac^enn, ma^cn unf3 ficf)er fami unnbüerbroffcnn, nc£)mcn unf3 6t)riftum f)l)nbann unb laffcn unf5 gc[)cn on forcf)tunb forge bie funbe juDortilgenn. unb alf30 pnn gremlit^cr oormcffcnticit25 üor^artten, ba§ uni3 If ebber 6f)riftu§ noc^ got fctjmecf ober fufj ift: baBeirut unf3 got für unb Ijelff fteraufs üEcn bie brinnen fein. Slmen.2)er 25rtttc.S)er 3unber ber (frbfunb, ob fdjon fetin mirdlii^ funb baict), "^Ijnbert bod^ ben el)ngand bes f)l)melret)dös.M Sie obgcnante übrige funb nac^ ber tauff, baöon mir ijm net)ftenarticfel gefogt, f)eiifet man 3unber, bnrumb bau fie teic^tti^ empfal)ct unb 3Ubof3er lieb, luft unb merden bemegt mirt, mie bcr leiplid) 5nnber Icidjtlic^femr febet, mie ein igtidjer Dnn i)f)m fclb befinbet. 5!u ift büser articfelbifäher Oon mir nod) nie gcbaltenn anber)3 benn ein maf)n unnb guttbundetl,35 nit für cpn beftcnbigc gcmif3c marfjeit 3nr lere, ba§ on not gcmcijcn ift i)()n3uliorbammen. 3lbcr fcintemal metin mibbcrpart nid)t-3 bar mibber auff=19 ^eroufe 20 Sqcx auß 'JG oov 30 nct^ftcu M autfütingeuj iiingcii


346 ®i'iinb uub lltfncf) aüev 9(vtitel D. Dkrtiit eutl)erä,ba Inibbcr aiiffbringcn bcnn olIct)n ba§ cljnigc iuortt, ©r gcfeEct ün^ nit.SSnnb tntjr ntc§t§ bran gcfegcn. iriaS Ijlin gefctiet obbcf nit gcfeEett. %a^n\d) tnic^ l)nn mittler 3ccl)tt bafe BebiK^t. Sc|e ie^ l)f)u ol^ el)n beftcnbigclere bcr ttiarf]cl)tt bctenne l)^n Onnb \viü l)^n au^ ev^attcim. 2roti iel) t)i)ngcpotten bas fic l)[)u mit fc^rifftcn obbcr tiornüfftcnit Ombftofien. 9}nnb 5Söctoet)^ t)t)n otfeo©. 5petr9. 2. pct. ölt. ©agt boö ©ott loirtt m\v t)i)me[ irnnb neioerbcnn fc^affeu am ^uiigfien tag. linn tuildjcn nit fünb, lüie Ijnn bifßcnfeonbcrnn nur gerccf)titfcl)tt tnonen foü. [331.21'']. SÖeijE bann Ijm t)or=gangeit avticfeK. crlrelifect ift. baS bcr jcnnbcr fünb fei): ift i)^e alter bornüfft luoffefibar, baS l)nn beii t)l)mel nicmant lüirtt fnmcn. S)ie felö funb }CX) bcnnjcuuor abgelegt. Sie toerben nit mit funbenn :^l)nel)n faren on äctr>el)ffeC.Sßie lt)ol aber bi^e 2Bart)cl)tt feo offenbar ift. ba§ fel)n nott Jocre fic 3cu=beioeren Stintemal nicmant feo töricht ift. ba§ er liaüt man mugc mitfunbcnn gen I)l)mcl fnmen ®oc() SBeljll ba§ feo el)n toHe Suüe ift tonnb 15fie ^0 töricht obber Onuorfc^ampt fet)nn fold^§ jcu fagen tmnb fe^en. für id§noc^ eljnen fprndj.Sanct ^^aulQ. @pl). 5. (i'^riftu§ reljniget fetjne 6t)riftenl)el)tt. burcf) bietauff be§ Söafferfe bnnb ©uägelii. .auff ba§ er l)l)m fclb jcn '^aü§ füre cljnbralnt. bic "^crlic^e 6^riftcn^cl)tt. bie bo feljnen flccf norf) runktt no(^ cttlraS 20bcr glel)(?^cn l}abe. 3d) mcljne Ij'^e baS- tjit S. ^aiil lere offentlii^. e-3 müf§fcl)n funb mit gen l)l)mel farcnn. §0 Inibbcr flctf nocl) rundet obbcr t)rgentetjn bo^e mal^el)(^en l)linel)nen foU33nnb ob fc^on ber genante tiunber l)t)rer i)rrigen mcljiulg nad). nitfunbe. fonbcrnn allcl)nn ct)n trandeljtt imnb geprcd)cn mere. ad^t ic^ bennod). 25l)bcrman gnngfam erfenne. Ta* bcr [St. 22"] felb gcprec^. gleljd) tooll)l)nnbcrtt ben eiinganrf bc§ tjljmcl^. 3)enn e§ mu^ l)^c jcuuor abgelegtmcrbcn aEc franclf)cl)tt bnnb gcpre(l)cnn oKe ftcdf aEe rün|icttn bnnb aEe§ be§gtel)c^cn äBie S ^aülQ Sagt foEn U)i)r gen ^tjmcE tümen. Ta§ erfuEetUierb bie ftgur (Jro. 14. 2)a bie finber öon 3froel nit aEet)n ftarcf bnnb 30gcfunbt. feonbernn auc^ gelrapnctt aufe ?(cgl)ptcn ^cogenu: S)auon Saüib t)mpfalter p§ .104. fö tnar nit eijner Dnter xfyn, bcr francf obbcr gcpredjlid^Jnere geltefecnn. SSic biet mct)r. muffen aEc getircc^enn abfcl)n. Sßenn tvxjxl)n6 re(^te gelobte (anbt bc5 l)l)melrel)c§-3. aufe bießer loeEt bnnb rechtem5legl)pto farcnn 35bod^ fc^ei-|t bittel)c^t bcr bapft mit ben fetjncn. ijnn bic§er buEenn bnnbrebt ötEe^c^t bon bem l)t)mel. bcr l)l)m bnnb aEcn ben fetjnen. bie mit t)^m2 (benn) Sa^u 5 ebbet »ornüfftenn r 9 foU. (»nnb) (©jo) fBt^ü 10 (6e)=c in Ern)cl)6et 15 (6uHc) go 18 (roirtt) darüber te^ntget (^^m 3cu ^aiig ^ott)H)rt)6ctfcl)nc (tirdjcn) (Sfitiftcnljeljtt r 19 (?el)n) darüher eljn 24 genonte o 28/29 alleflcdE bis Saat 30 Sa(s) •!1 (Sonn) Sauon 36 {%tx Sotjft mit) boii^rh c abci37 üillcljc^t o


to burcf) vömifd^c SPuüc iinred)t(icf) Dcrbcimmt ftiib. 1521. 347bringen, benn aUein ba^ cljnige Uiort 'Gr gcfeüct unfj nit', nnb niiv md}Uhxan gelegen, luaS t)I)n gefcüet obbcv nit gefeüct, batin icf) mtd) l)nn mttlcrjeit baii ^ebac^t: Selic i^ ifin allj ein beftcnbige levc ber tonrl^ett, bcfcnncl)£)n unb luil l)[)n and^ er^altcnn; tvoii feli t)f)n gepottcn, baö fie Ijtin mitfc^rifften obber mit tiovniinfften nmöftoffcn, unb 6emei)i3 ijtjn atljo.Sanct ^Vtru§ ij. 5pet. u(t. fngt, baS^ got tuivt nclu 'i)\md unnb ncto i- int. 3, 13.erbenn fcfjQffcn am iungftcn tag, t)nn Inilc^cn nit fnnb, Uiie tjnn bif^cn, f3on=bcrnn nur gcrec^tit!ei)t Uioncn foU. Sl>el)E bann Ijm borgangen articfeti er=lticii3et ift, bo§ ber ^nnber funb fei), iftä l)^e atler fornunfft offenbar, ba?i)nn bcn ^l)mc( niemaut toirt fummcn, bie fclb funb fei) benn .^ubor abgelegt.Sie lücrben nit mit funbenn t)l)nein faren on jlDeiffeÜ. 3Bie toot aber bi)ijeluartiebt f30 offenbar ift, ba§ !el)n not locre fie 311 fielncren, ©intemal niemantf30toricfit ift, ba§ er 'i^aüt, man muge mit funbenn gen ijtimä fummen, bod)loeit ba-3 f30elin tolle SuÜc ift, unb fie f30 torid)t obber unberfc^ampt fein,fot(f)§ jufagen unnb feticn, für iä) nod) einen fpruc^.@anctu-5 ^\nituS, (fpt). ö. '6'f)riftu§ reiniget feljne 6^ri|ten£)eit burc^ bie eui). 5, 2i;f.tauff be§ lt)affer-3 unb ©uangelii, auff baS er pl^m felb 3U ^nufj furc c>inbralnt, bie fierlic^e 6f)riftenf)eit, bie bo leinen ffec! noc^ runbeE noc^ ettoa-iiberglci(^en t)ü'be'.Z\^ meine I)f)e, ba§ bie fanct ^^aul lere offentlicf), e-5 mufjfein fnnb mit gen litjmcl farenn, f3o luibber fletf nocf) riin|el obber prgenbein bpf3e malt3eic^cn f)bncinen foH.Unb ob fcfjon ber genante 3unber i)f)rer ijrrigen meinung nacf) nit funbe,fonbernn allein ein francffieit unb gepre(^en Inere, ad)t ic^ bennocfj, libermangnugfam erfenne, ba-J ber felb gepred), gleid) lool f)inbert ben epngancf bes^imelfj. S)enn eS muf3 l)f)e 3iHior abgelegt Incrben alle francff)eit unb ge=prcdjen, alle flecf, alle runljeln unb alles be-J glcidjen, luic fanct ^hiuIuö fügt, gph..-., aar.foln lüir gen l)l)mel tummen, ba§ erfüllet toerb bie figur {?ro. riiij. ba biesajjof.uis.tijnber Oon l^']tad nit allein ftarcf unb gefunbt, f3onbcrnn audj geluapnet aufj5Iegl)pten jogenn, bation Sabib mn pfalter -^»fal. ciiij. 'Qä Ivar nit el)ncr i'i. lo'', 37.unter t)l)n, ber trauet obber gepred)lid) Ineve gclricf3en', Inic öiel mel)r muffenaEe gcpred)enn abfein, Inenn loir pnf? rerfjte gelobet lanbt be§ ljimelreid)§auf3 bl)ef3er iDcEt unb rechtem '?legt)pto farenn.Sod) fi^ertit t)iUetd)t ber 33apft mit ben feinen l)n bif3er S^uEenn unnbrebt öiEeidjt öon bem ()i)mel, ber ijljm unb oEen ben feinen, bie mit \]i)m biei ttu^ 17 (SuQugcli lö ba SO luibcv 3"> qbcvman] baö jebcvinaii 2Öitt. 3f»-


348 öSrunb iinb llriad) allct 'Jtttifcl 1. Tlaxt'm l*utf)eil,bte göttliche h)Qtl^el)tt leftcitm önnb bovöotgenn. beret]tt ift. ijnn nbgrünb bcvtjeücnn. mit (ucifer Imnb fetjnen Grigeüü. 3" bießen ^limcl lüiitt nemüc^ nitaüelin bev jcunbcr Bonbcviin bn» fcltir nller funb Cnnb alles iamcvB farcnn.id) funb Bonft nit bencfcnn Uias er }ux eijn anbenin bumel i^ab. ba funbininb trantt}et)tt bcn el)ngang nit f)l)nbcrcn S^nBer ^i)mct ha gott tjnnenn)onett. (cffct fid} f)t)nnbevnn non bev aUcv fleijniften, funb önnb ge^vccf)enn[S5t. 22''] tinnb muffen üuff§ ittinift leudjten niic bie ©on. nüc bic f)l]nel)nnfoEenn h)ie bie fc^rifft fügt, ©e ttjcve benn ba§ bet Sopft Onnb fct)n a5epfti=fd)cnn. l)I)n felb-J ei)n cl)gen l)l)mcl tinc bic gaücfeler. Don lehnen tudjcrnn ijnnbev foftnadjt boUicnn nioUtenn. 2^\tb nit üorbrieBlid). bo? man ßo nerrifd)önnb finbifc^ bing. t)nn 3?epftlid)eim bullen leBen muß. onnb gepietenß bennodt).fuv cvnfte ß^riftlic^e nittdel be§ glaloficnfe ,3cu finUtenn."'^cr SSicrbc®ie DuDoltomenbc licbo gotti«. lim fterben.- t)att mit t)t)i- on jtoeljffcll.e^n groffc forest, löilc^e Inol nlleini mod)t eim fegfenjr fetjn ünnb l)t)nnbernti nbcn el)ngancf beä £)l)mcl-^.3i|t ift aller erft gcfagt uniib bcrociiiet. bas nidjte gcprcc^lid)5 l)nn bcnt)i)mcl fümcu mag. Cfs mufe atliß fcl)ner mafBc Dollfomen imnb on funbönnb on gcprccf)cnn fci)n: Tenn c-3 »oerbcnn rtol nit alle l)cl)ligcn glcDc^ fepnnl)m ^ijmeU aber bod) ei)u iglic^er, fepncr maß, gnugfam ret)n Dnnb Dolfömen -"jS)ie tneljU bcnn onuolfömene liebe. et)n gepredjen ^att önnb %o öicl funb antiijx ift. §0 gro| ber fetb gepred)enu ift [Jßl. 23"] l)allt id), e§ fei) flar. ba§Onuolfömene liebe '§l)nberlic^ feljn jcum epngang be« ^pmcU».S)a§ aber bie onuolfömene neben l)l)r fürest i\aU. laß ic^ Sanct. 3o=t)anne« ben Slpoftel Ooranttmorttcu. S)er bo fagt. 1 ^oi). 4 2Öo fürest ift. «ba ift bic lieb nit oolfomcn. bcnn bic Dolfomenc lieb trcl)bt au^ bic furd^t.Sßcr biffcn fprud) nit gleliibt. bcn begcr id) nit ba§ er mt)r glctob. Sie toe^laber bieß 39uÜc bcn fclben oorbnmpt: Inere ml)r lel)b. ba§ fie mcpn artidelpnu bißen .©. ^ofjanniß fpruc^ gegrunb. nit auc^ oorbamptenn.5)a§ aber bie groffc furd)t. mod)t Uiot ei)n fcgfelnr fel)n. i^ab ic^. bündele 30lDcl)fe geballten toei)^ bas fcl6 toibber gcü fe^en nod) jcu entfe^en. Sieerfarung ttiirtt§ mol leren. 3ft aüd) nichts bran gelegen, ob )xiX)x% nitlüiffcnn. 5JIid) buncft aber, bie fd}rifft. mepfee au^. bae ber :^elle pepn i^üä)fic alle fampt bem fcgfelnr liorglcpd)cnn) fcp ford)t. fd)redenu graincn findetimnb Oor^agenn glepd) h)ic p-? .2. fagt. loirtt er fie anipred)enn pnn fepnem 35jcornn. ünnb pnn fepnem grpm. tnirtt er fie erfcfiredenn. 3}nnb p§ .6.3 tinnb aüel ianicvS rli 4 (mercfenn) darüber bcndenn 6 ottcr untergeschriehen7 auffä vetjnift o (gönn) ©011 S Wie bic fc^rifft jagt »7» fe^n rÄ 10 (gebaw) iowcn12 ^atltcnn. (§e»)ifit baä nit raicn imnb töricht jeljnn. feo toe^fe ie^ nit Wal tofcn l^etjfjet)20 »otßnten (fEtjn loerb) 21/22 an Ijfir ift rh 26 ba(s> c 29 (mit) darüber ^nnbigcn rÄ .©. «ier (bem) 31 fcl6 o 34 (onnb) gtatnen flud^t rh 35 (be§ffflmcis frcro) p= (Senn) loirtt


fo butd) tömitdje 3?uUe unvec^tlid) üetbammt finb. 1521. 349gotlidje trar^eiit Icftercnn unnb Dovöolgen, 6cm)t ift t)m abgrunb ber t)ellenmit Sucifcr iinb )cincn ßngcUnn. :^n bicfjcn ^i)mel loirt ncm(id) nit aßeinber äunber, f.jonbernn baä fetur aller funb unb alleä iamcri.j foren. ^d) fi'"!^fünft nit bencfen, tvai n für ein unbcrn t}l)met ^ab, ba funb unb francfljeitben eingang nit t)inbcren. Unf3er t)l}inel, ba got i)nncn Inonct, Icffet fic^5f)innbernn Don ber aller flcinifteu funb unb gcprcd)enn, unb muffen auff-5 relinift[eud)ten Inie bie Sonn alle, bie f)inietn fotlenn, toie bic fi^rifft fagt. (Js tuere aintti). n, 43-benn, ha-^ ber SBapft unb fetin i^epftifdjenn l)l)n felbä eint eligen l)l)met tote biegauctler öon letjuen tudjernn i)n ber faf3nacf)t barten nioltcnn.' 3ft'-' nit t)or=10 btiefjlii^, ba» man fjo ncrrifd) unnb finbifc^ bing t)nn 3?epftlicf;enn 33uttcnlefjen muf? unb gepietcnfj bennod) für crnfte ß^riftlic^c artidel bcS gtalübcnsju^altenn.2)er SJterbc.S)ie unbonommenbe liebe gottis i)m fterben ^at mit i)t)r on15 jtoeiffell ein groffc forcf)t. Sßilc^e luol allein mod^t ein fcg=fetor fein unb f)inbern ben eingand be» ^tjmel-S.3f|t ift aller erft gefagt unb berteifet , ba§ nid)ta geprec^lic^s t)nn ben^l)mel fummen mag, c» muf] attefj feiner mafje boltommen unb on funbunb on geprec^en fein. Senn e» toerben tool nit alle f)eiligen glei^ fctjn tjm20 ^^mel, aber bod) ein iglidjer feiner maf^ guugfam rein unb Doltommen. £)ietneil benn unöolfommcne liebe el)n gepred)cn ^at, unnb fo biel funb an Ij^rift, fjo grofj ber felb geprec^cnu ift, l)alt ic^, es fct) flar, ba» unboltommeneliebe "^tinbcrlic^ fei) 5um epngang be» f)i)mell.S)a-J aber bie unoolfomcne lieb neben i)f)r furcht t)abe, la)3 ic^ fanct25 3ioinnc» i^en 3lpoftel borautlnorten, ber bo fagt i. l^oan. iiif. 'Mo furd)t ift, i.3o(> 4.1s.ha ift bie lieb nit bolfomen, benn bic bolfomene lieb treibt aufj bie fur^t\3Ber biffein fpru^ nit gletubt, ben bcger ic^ nit, hat- er mir gletnb. 2;ie meilaber bifj Sülle ben fclben borbampt, Inere mir lepb, ba^ fie mein artidell)nn bifjen B. Soanni» fpruc^ gcgrunb, nit auc^ borbampte.w £a» aber bie groffc furd)t mod)t lool ein fcgfelur fein, ijaii ii) bunctcl»ineifä ge{)alten, loeifj ba» felb loibbcr 3U fel?en nod) ju entfe^cn: bie erfarunghjirtj; mol leren, ift auc^ nic^t» brau gelegen, ob loirf] nit linffenn. llJid^buncft aber, bie fd)rifft Itcifje aufj, ba-j ber ^ellc pein (luild) fie alle famptbem fegferor borgleidjcn) fei) forest, fc^rerfen, gramen, flud)t unb bor^agen,35 glcid) toie 5Pfal. ij. fagt: 'Inirt er fie anfpred)cnn pnn feinem jorn unb ijunw 2, 5.feinem grijm toirt er fl) erfc^recfenn'. Unb pfal. Di. '2llle mein gepein fein W- 6.3 f-1 leftcrn 2 3n] 3"^> ilinhtxn 11 cvnft 12 je 1-1 inunnfummonbc24 forest 25 na 26 forest 29 biefem Scn. 30 fov^t 31 wibev'1 Sögl. Unfete 91u§g. 14, 428, 18 unb bie 91mn. boäu S. 758. In fciirflcrs l)i)iiielctljält butd) ob\a,e StcUe cvft fein xtditci l'idjt.'I'- V-


350 6>viinb imb Ut|rtd) aller «ttitcl 2. DJinttiit iiuti)ni,9IEe incljn 9epel)rin fcl)n erjc^vccft Ininb iitcljn jcelc ift feer evfc^rcdt. 33nnb.proücr 2G. 2)cr [St. 23''J fiinbei fleugt, bnnb iiicmant jagt t)^n. 3tcmSciitro 38. ©Ott tüirtt bl)i- geben cljn fuidjtige« üort;agtis ^cilj. Manfi[)t anä) tegtic^: luie groffe petjn iel). Sie fclbcii gu1t)tid)cn ic^rcdfen: ba-jcl)iitct)l5 gat)licf} brob ftcrben. ettüd} tüanjljnnig Incrbeiin oimb gfa)d) ijnii el)n r,anbex lochen aügcnbtirflid} ffiiiien. bü§ tül)vi3 benennen iituficii fcijn pel)n glet)d)fei), ben redeten eriiften grctolic^eri erfd^redeiiii. Sa§ aud) baniinb Com gc=vedjtenii p» 111 gefc^riebeu ftett. @v luirt nit erfc^vcdeu für bcm boßengefd^rel). bafuv aüe funber erfdjverft tucxd. Solc^ ford)t imnb fdjreden madjtnit anber§ beim bn§ boß gelniffcn. bo lieb trnnb glalub geprid)t. 3^cr()nlben loid) ad)t bieder ovtidel foU fd)ct)n^ giuig t)abenn. boc^ luevfs nit gtctobentt)iü. ber laß anftaljn. Sie 2?ultc lüel)f3 nic^t bnunb mit allen l)^vcntnei^fterim.Scr Süitfftc6§ ift liit gcgiünbt ijnii bcr fd)rifft. nod) l)nn ben t)ei)ligen alltcn Icvcrn.'•'2)a§ bie pü% t)üb bveij ftüd: iKeiu bet)d)t inmb gnügtl)üüng^ie ift jcu nu'xdcnn. boy id) nod) nie t)ab geleugriett. ha^i gott jcu lDel)=lenb bie fünb ftraff. SBie unjr lefeen. t)nn ^Jiofe 3la<strong>von</strong>. Sauib ünnb Dieterme^r. . ^ä) i)ab aber gefügt, hai [St. 24^] bie gnngttjuuge. ^o ber bapftbnrdjä ablafe Dormclmtt abzulegen: fei) nid)t§ önnb Ijnn fepiicr fc^rifft ge= 20gnmbett. ^onberim buri^ menfc^en gcfe| aüfftümerin S)a5 S5elnet)Be id)3cüm crftenn. mit l)t)ren el)gencn Inortten ba fie Pnnb rec^t fagcnn.Die retu mo(^t alJ30 gro^ fet)n. e§ loeve fel)n gnugttjüüg nobt SC^o aber biegnngtt)üüg Inere l)un ber fd)rifft gegrnnb. lücrc fic nobt önnb muft gefdje^ennOnangefeljcn bie grof§e ber reine obber reljnidetjtt ber pel)c^t. Senn toaS l)nn 25ber fd}riff gepotten ift. müfe man ömb fel)nife anbern bing§ loilleii nad) taffeiui.2)ieh)el)l (?t)r9 fagt. nit el)n bui^ftüb nod) tutteE joE öorgefjen. tä mü§ aEißgefc§e£)en brumb ifts ftar au§ l)t)ren ei)gen loortten loie fie felb§ fic^ l)nn biejcungen bel)ffcn. ininb ba» Porbamnen ba-: fie fclb» leren3cum anberim. ßliriftni^ abfotüiertt bie et)e pred^erl)nu on güngt^un so3io^ .8. 3>nnb Dorgab bie fünb bem gid^tprud)tigenn aiiäj on gnugtt)ün.^]Jtattf)ei .9. äßild]§ 6t)riftu5 nit t)ett tf)an. loo l)nn ber fc^rifft ba« gnngtljunInere gegrimbt beim er fpridjt. 6r fei) nit tümen bü§ gefe^ auff3culoBenn^onberim jcuerfuEenii: SOo aber el)nn ejenipel ßtjrifti lüibber el)ne lere ift.ba ift bie fetb lere, on 5en)el)ffeE nit rünb Pnnb pnn ber fd;rifft gegrunbt. 3593nnb ^itfft nit ob man [St. 24''] ba gegen eljn anber loibber Inertigc- crempelauffbringt. Pon bem gnngtl)un. atf] etttid) elinfuren 'DJlüriain 'JJiagbatcnä. bie(it)riftu§ füfB )x\ü]ii) mit Irenen, benn man lel)d)ttid) t)ic fageii tan e-3 fei) nit6 (bo§) lE^n 8 (ge) bcm 9 (ift) darüber ffioc^t 10 (e^n) darüber ba§11 (mc^ne) darüber o^t 20 (»nnb crlogEitn) »nnb 21 (bon) darüber buxi^ 22 »nnbrca^t rh 23 (muft) moii)t (fc^ulbifl) nobt 3-5 ba(5) c (oUe) tjnn (to) 063637 (bet) Bon


fo burc^ Tiiniiid)e SuÜe uiuedjtUcl) Ufvbaninit fiiib. 1.521. 351erft^rcdft, unb mein l'ete ift fccv crfc^redEt'. llnb '^-^i'OPcr. jroi- "^^^ funbcr sw. ss, ifleucht unb niemant tagt t)^n'. ^tem Tciitvo. j:rrüiij. '®ot lütrt bir geben .i.anof.os.sr,.ein forcf|ttge-j, Doitiagtec- t)ei-|'. -Man fil)t aucf} tegltcf), toie groffe pein fet)btc feiten grelnltcfjen fc^retfen, bai einteiti gatjtid) broli [terben, etUd) Jt)Qn=5 finnig trerbenn iinb g(ci(^ l)n ein nnber Uiei3en augenblidlirf; fumtnen, bü§rtirJ' betennen muffen, fein pei)n gteicfj fei) bcn vecf)tcn, exnftcn, gvelnticf)ennevfcf;re(fen, bac- aud) bavmnb iiom gerecf)ten ^4>iöl- ci'i- gefdjrieben ftett: '{f r loirt « n2, r-nit erfcfjicdEcn für bem bof3en gefc^rel), bafnv alte funber erfcijicrfen luevben.'Büld) ford)t unb fcijretfcn mac^t nit onber'i bcnn haS- bofj gctoiffen, ba Heb10 unb glaub gepriemt. Jev f)albcn iä) acfjt, bicfjcv articfet foll fcl)cinf] gnug^aben. £od; loerij nit gtelnben luiU, ber lafj anfte()en. Sie ^ulle Incifjuid)t brumb mit allen tjbren mciftevenn.^er 5-unffte.6» ift nit gegiunbt t)nn ber fd)rifft, uoct) i)un ben l)eiligen1.'.Otiten Icrernn, bae bie pufj l)ab brel) ftucf: iKem, 6eid)t unbgnngtfjuung.6ic ift ju mercten, bac^ id) nod) nie Ijab geleugnet, ba§ got juloeilenbie funb ftraff, loie lüir lefcn tinn -3Jiofe, klaren, ilaüib unb üieler mcljr.^ä) l)ab aber gefagt, ba'j bie gnngtljuunge, [50 ber 3?apft burdjC' ablaC' Dor=20 meinet abljulegcn, fei) nid)t5 unb i)nn teiner fd)rifft gegrnnbct, f^onbernn burd)mcnfd)en gcfc| aufffummenn, hai belüeif3e id).3um crften, mit i)brcn ci)genen inortteu, ba fie unb rec^t fagen, bie relomi:)d)t alfio grofj fein, e« tuere fein gnugtl)uung nott, Ino aber bie gnugtl)uungInere i)nn ber fc^rifft gcgrunb, Uiere fie not unb muft gefc^et)enn, unangefetjen-5 bie groffe ber rem obber reinicfeit ber peidjt. 2cnn loaö :)nn ber fd)rifft ge=polten ift, mnf3 man umb feiufj anberun bing-5 mitten nac^ laffen, bie toetftCit)riftuC' fagt: 'nit ein 6u(^ftab nod; tuttcll fott borge^en, e§ mufj alte ge= »iattn. •,, is.f(^c^cn', brumb ift» flar auf} pl)ren el)gen morttcn, mie fie fic^ felbs t)nn bie3ungen beif3en unb ba-5 oorbamnen, ba» fie felbä leren,ao 3uni anbernn. ßljriftU'j abfolöiert bie Gt)epred)crinn on gnngtljun,3i'oan. oiij. Unb Dorgab bie funb bem gid^tpruc^tigcnn auä) on gnugtljun, so^. », u.5Jtatt. ir. mild}5 G^riftus nit f)et tf)an, Ino i)nn ber fc^rifft ha?^ gnugtt)un!»iatti).9,2.mcre gcgrunbt, bcnn er fprid)t: '6r fei) nit fnmmen, ba» gefe| au ff 3ulof3enn,anutti).:.,i7.fjonbernn 3U erfullenn'. 2ßo ober ein ercmpel 6l)rifti Iriibber eijne lere ift,3s ba ift bie felb lere on äloeiffell nit runb noc^ l)nn ber fd)rifft gegrunbt. llnb^ilfft nit, ob man ba gegen ein onber toibbcrmertigc' ercmpel auff bringtPon bem gnugt^un, alfj etlii^ einfurn ^JJloriam lluigbalenam, bie 61)riftu»s;iic. r.Mff.fufj toufc^ mit treuen. lenn iä) lepc^tli^ l)ic fagen ton, c§ fei) nit gnu9=1 fet 3 fic^t i gtcötic^cu galici) baviibct SSitt. ^m. li gtcüüc^eti 7 cr=f^eTdfcn A 8 Bot 12 maiftetn 15 fieic^ 18 Dielen SBitt. !^m. 21 SeTOeife24 »et 27 titel 30 ©nugt^uuna Ijo ourf) i. 5oIg.) SBitt. 3cn. 31 gic^ttJtic^tigcngnugt^uung 37 einfuren


352 ©rimb iinb Utjndj aün Shtifcl 2. SJkttin Sutf)cts,gnugtt)un gctoe^ctt: fet)ntemal öiel tnercf fct)n. ünnb 9cfd^et)n mugcn bic nitgnugt^un fetjn : aber fet)n nac^laifenii ber gnug tl)ung mag gebeuttet hjcibcnba^t)nn. bos e» etttoas onberfe fcl). bcnn cljti na^taffen ber gnugt()üüg; banimfah)o fte nadjgeloffen Inirtt. befi^leuffit ^tc. baä fie nit gepotteii fcl) l)nn berfc^rifft : SÖo aber eljn »ücrcf gefc^ic^t. beft^feuffct e§ nit. ba§ gnugtt)ung. obbcv 53CU tl)un gcpotteu fei)äBibbernnib. 2Bo gott ftrafft bie funb. eä fei) gnügthüüg obbev nit; %omag fic nicmont ablcgenn : 2i3te er fagt pä. 88. ^c^ iniH l)f)re funb t)ei)ni=fnd)en mit ber rütten. bnnb mit fcfjlegcn obber ftraffen biirrf) menfc^en t)onb:bie^e lüortt muffen auc^ erfüllet locrben auff el)nen bud()ftQb Dnnb tutteü. 10unnb mag ber Sapft fo(rf) ftrnff für bie funb nit oblegen ; bcnn er nit mag.bie fc^rifft Onnb gottiä loortt nbetl)ün '^:. SBar ift e§. bo» ber menfcf) maggott fuilümen Dnnb fid) felb ftraffen obber ftraffen taffenn. ha^j gott bieriitte l)nne[)aEt äßie S ^aüt Sagt: 1. 6or .11. SBenn Irljr Dn§ felb ftrafftennßo luurbenn lr)l)r Oon gott nit geftraffett ä.>unb atfeo möge gefd^eben. bah 1-,bic reh) feo groß ift bas gott tel)n ftraff mef)r fobbertt.[351. 25''] 3luff bie loel)ße. ^aben t)or^el)tten bie l)ei)ligen 33etter. Gononeögefegt ber piife Dbir bie funb. lrii(d)ä man gnugtt)ung nennctt. ba§ fic gottfurfemen. tinnb lDl)r 0n§ fetb ftrafften bcnn es müfe geftraffett fel)nn. e§ fei)burd) tmfe felb§ obber burc^ anbere bon gottis luegeiiri. Sarumb tiab id) 20gefagt. Onnb fage noc§. ba« e-S laütter liegenn Onnb triegen ift. mit bem abia^.be§ SBapfteS. benn ift bic ftrafft ber funb bon gott gefobbertt. . (Sßie c§ Irarift bnnb bic fc[)rifft leret.) §0 fan fie ber bapft nit ablegen nocf) bie fd)rifftnl)berlegen bnnb betreügt bic Icütt. 3[t a6er fei)n ftraff ba (al§ toenn bierelo feo grofe ift obber lül)r bn§ fet6 [troffen. ). feo legt er aber feflnfi abt: abnnb treugt abermal bie leuttSaraüB l)ab id) gefagt. ba» bic brel) ftiicf ber püfe. nit i)nn ber fd}rifftgegrunbt fcl)n: Stit ba« iä) rein. bel)c§t bnnb ftrafft leugne, ßonbernn bahabia% bornic^tige. . ba^' bnß el)n na§en maäjt c« lege ba-j britte tel)U ber gnug=t^ung übe. bnnb ift nit toar. ic^ l)ab tlerlid). gefagt. bah bie gnugtl)ung: sobie burd)§ ablag Inirtt obber foll abgelegt lücrö fei) ni)rgen bcfc^ricbenn. S)amit l)ab id) nit geleugnet. . bah fel)nn ftraff obber gnugtl)un für bie funb fei).3d) fag fic fei), aber fie mag nit abgelegt lücrB. Sßild) aber abgelegt Inirtt.bie ift ertid)tct bon mefc^en [^l. 25''] on grunb ber fd^rifft. bert)al6en ic^au^ fel)nb bl)n bem Inortt. gnugtl)un. SBoEt ee ttiere nie aufffümen. Sie 35fd^rifft nennet ch: ftraff bnnb caftel)ung ber fünb. benn gott fan niemaiit füre^n teglic^ funb gnugt^un. er mag aber mol für alle funb geftrafft Inerben.etttna mit gnaben 3cei)tlic^ etttna mit jcorn etnigli(^c rh 1 1 1 (S)nnb12 mag (feI6§)In 6nnb 2 in genug t^ungU fttoff(enn) darüber tcnn5 gejc^idEt c in gefc^ii^t17 (SBnnb) (a)uff c in 2lufffut bie funb rh21 laüttet rh-'3 Bnnb bic i^vifft Icret rh 2.3:24 npd§ bie (djvifft ntibevtegcn rh 25 (funb) t«o (onnb)darüber obbcv (gnugt^ung) abc 30 (Senn) it^ 32 (bo§ Svitte) ba^ 38 jcetjtlid^ r


in bcn Sßittenberget Srucfen CD. 58g( ferner oben S 2.50, 3lnm. -l *4i. 5J.vfo burd) Tömifd)e SSuUc uiiredjtlid) öcrbammt finb. 1521. 353t^un getrefjen, jetintcmal öicl loercf fein iinb gcfc^ctieit mugcii, bie nit gimgt^unfein, abei- fein iiadjlnfienb bcv gnugttjung mag gebcuttct lucrbeii bQl)l]nn, ba» e§ettras anberf] fei), bcnn ein nadjlaffen ber gnugt{)uung: bavnmb, Wo fic nac^=gelnffen Itiirt, 6cid)(enfict fic, ba§ fic nit gcpotten fei) l)u ber fdjvifft; tno atevetin loercf gci(^icf)t, licfcf)lcuffet c3 nit, ba§ gnugt{)nng obbcr ju t^nn gcpotten fei),äßibberumt too got ftvafft bie fiinb, e§ fct) gnugtfjnnng ober nit, fjomag fie niemant oblcgcnn, Inie er fagt pfnl. IjTrüiij. '^cf) Init it)re funbw-89,33.i)tm fuc^en mit ber tuttcn unb mit fc^lcgcn ober ftroffcn burd) mcnfd)en^onb': biefjc tnort muffen aud) erfüllet tncrben auff et)nen buc^ftab unb>" tuttcl, unb mag ber SJapft fol^ ftraff für bie funb nit ablegen, bcnn er nitmag bie fdjrifft unb gottcs Inort a6tf)un. 2Bar ift e§, haä ber menfd) mag15got furfumnten unb fid) fclb ftraffen obber ftraffen laffcn, baä got bie ruttc>•«'"•l)nne^a(t, lüie fanct ^^ani fugt, i. 6or. ji. 'locn tüir unf3 felbH'^i-ftrafften, fjomürben mir öon got nit geftraffet', unnb alfjo mag« gcfc^cf)en, bai bie reinfjo grof3 ift, ba§ got fein ftraff me[)r fobbert.Sluff bie meifje ()aben t)or|eiten bie f)ci(igeu octtcr GanoneS gefegt berpuf} über bie funb, Unlc^§ man gnugttjung nennet, baä fie got furfemenunb lüir unfj fetb ftrafften, benn e? muf^ geftraffet feinn, e§ fei) burd) unfjfelb» obbcr burc^ anbrc Uon gotti-j rtegenn. Tarumb i)a'b iä) gefagt unb fage^0 nod^, ba§ cä lauttcr licgenn unb triegcn ift mit bcm ablafj beä SBapftcS. S)ennift bie ftrafft ' ber funb Oon got gefobbert (toic e-3 toar ift, unb bie fc^rifftleret), fo fan fie ber SSapft nit ablegen noc§ bie fd)rifft niberlegen, unnb be=treugt bie Icnt. 3ft aber fein ftraff ba (alfj iuen bie relo fjo grof3 ift, obberInir unfj fclb ftraffen), fjo legt er ober fcinfj aii unnb treugt abermat bie leut.£arauf3 £)ab irf) gefagt, ba§ bie brcl) find' ber puf3 nit pnn ber f(^rifft-''•gegrunbt fein. 9tit ba§ iä) rem, beid)t unnb ftraff e leugne, f3onbcrnn ba^ablai] Oornie^tigc, bas unf3 ein naf3en ma(^t, Cäi lege ba^2 britte teil bie guug=tf)ung abc, unb ift nit loar, id) 1)1^1 ficriid) gefagt, ba§ bie gnugtt)ung, bieburd)» ab(af3 loirt obber fo( abgelegt luerben, fei) nirgcn befd)riebeu. Sa mitijüi id) nit geleugnet, ba» feinn ftraff obbcr gnugtf)un für bie funb fei). 3cf)30fag fie fct), aber fie mag nit abgelegt luerbenn: mild) aber abgelegt loirt,bie ift ertid)tet Don mcnfd)n on grunb ber fd)rifft, bcrfjalbcn ic^ aud) feinbbin bem loort 'gnugtl)un', Itjolt, e» locrc nie aufffummen. £ic fd)rifft nennete§ ftraff unb caftciung ber funb, bcnn gotte tan nicnmnt für cpn tcglid^ funb^''gnugt^un, er mag aber lool für olle funb gcftrofft locrbcn, ctloa mit gnabcnäeitli(|, etloa mit 3orn eloiglid^.1 feinb (ebenfo 2. 18i 2 na^faficii Sßitt. ^cn. li"> titcl 12 fütlominen15 forbbctt .V forbert li fobbert SBitt. 3cn. 17 gnügt^ung is ftraffen 19 fagge A21 gefobert 27 28 gnügtfjuung (2)') Siefe Ijicr burcf) l'utt)crä |)anbf(^vift beftätigte govm barf mau nic^t mit gnbevs,5Ö. aud) oben 6.297,5erl.* 24, 8.5 letc^tf)in qI^ ^el^lct (f. ftraffe anfefjn ; fic ftnbet fid) ,v£utl)er^ mtxU. VII. 23


354 ®riinb imb Utfad) oller ülrtifel 3). «Kattin 2\it^ex^,Sn^o '6eftel)t bieder articEctt. ba» bic pu§ nit brel) ftud ^aBe. naä) be§S3Q^)ft§ üiinb bei- icl)ncn id^loe|en bnnb liegen. bn§ baa bvitte. l)nn feljner getnaütfei), mit abloB abzulegen. Sie tintt ober biet) ftudE — noc^ gottiii^er f)et)(igerfdjrifft ba§ ba^j bvitte jcu hjeljEen. nac^b[cl)bt. Omb bev groffen retp. obberet)gcn ftiaff lüiltcn. boc^ blel)bt nijmcr mcijx cl)n funb ungeftraffet loie ^'S Vluguftin Sagt. DiiiHu motu impimitii fct)n bofeeä blcl)bt öngcftraffett SBieaüä) ha-i \pxxi) lüortt levct Sßo menfcf) nit ftrafft. ha ftvQffett Sott S^rumbl)att bex biipl't bic [tvaff bev junb, eben ^o loenig nac^ jcutaffcn al% bic relöiniiib pctidjt. bcnn püß ift el)n focvanient bnä nit feljn ift. t)Qtt» nuc^ nit jculunnbeüil tjnn tdjncni ftucE loScr Sct^ftcSie relD. bie man jcubcveljttet buvcf) evforfdjcnn betrac^tung önnb l)a^ber funbenn : al% inenn el^n fjiinber. mit bl)ttricfel)tt feljnc^ fjertjcn. fcljne äcel)ttbnnb betrigt bic gvofBe. mcnnige bnnb fd^anb ber funbc. ba|u bie boituftettigö (ebenfe önnb [St. 26''] geluinft eloigcr boibampnife. bie mad^t el)nen ir.^eüd^ler bnnb gxoffcinn fennbcr.3tUe§ tüaä nit au^ bcm glaiubcn gcf(i)ic^t ift feünb. Sagt .S. ^poirelSRo .14. Sjo fagcnn ani^ fte felb alle mel)ne lüibberfad^er. . baS bie teerterclü bber bie fünb : foH Ijnn ber lieb gejc^etjcn ä>nnb tt)o f;ie nit l)nn bevlieb gefc^ic^t iftS nit velr. dben baffetb Ijab it^ ijnn bicfeem avtidel auc§ 20gclevctt. nocf; Uovbampncn fie l}()r eljgcnn leve. bavumb baS ic^ fie and; tevcob nit fc^on pemant |ct)n funb Dnnb oücv funb fc^abcnn: on lieb üunb giatobenn.feo tjilfft cö bod) nit fuv gott: ^Tcnn bet teuffeü Dnnb alle bovbampten l)abenaud^ fol(^e rdue bic [)cl)ffct man auff bcutfc^. ^ubaS rein, onnb gatgen ich)ä^nnb bie ift al^o gctt)auu: bie tiicljl fic gnab lofe fel)n imnb bcn gcl)ft 25gotti» nit l}abcnn: ^0 mugcn feie bic gcvcdjticfcljtt nit lieb ^abenn: 23nnb obfeie iDol mit aiigft bnnb nui^c. l)[)re feunb bcbencfen muffen, gc^lunngcn buvc^baö gcpott ber {ivd)enn obbcr bc§ tob» notten: feeljn feie bod). t)m f)cr^en alfeogefd)idt. ba§ hJcnn lel)n f)ellc loerc — obbcv on f^anb ünnb furcht fcl)n !unbe:licfecn feie rclo bel)d)t önnb gnngtt)uüng öicl lieber anftc^enn 93nnb ift nit 30muglid) ba§ feie el)n anbev l)cr^ [Sl. 2(i''] nuigcn l)aben. Oon cl)gcnev mac^tbev natuv. on bie gnabc gotti§. bcnn bev menfd) Oovmag öon t)^m felb§ fet)ngutti§. feonbcrtm cl)tteK bofees loic ic^ i)m .06. articfcl be>oet)feen Initl. SSnnbob er fd)on fic^ ftettet a(fe tf)u ev gutt, iftS bod) cvlogen. betrogen Onnbgcl)euc^lett. 35Svuntb l)ab ic^ gelcrct. Gbn iglid)ev foH jcuuov fel)n l)crlj crfforf(^en.ob er grunbltd) aufe luft unnb n^illigcm t)ertien bie funb t)affc Sjnnb Ino er1 ]^o6e(nn) 6,7 ÜBie aüä) bin (Bott rh -.'1 (tjme met)) darüber iaxumb 22 (Bc=trachtet) »nnb oUei: 24 gatgen tctn (benn biefee) 28 to(t)ä zweifelhaft, ob t c b oderinb c in t HO (btie) liegen/•gnugtliiiüng :i2 (bvoficn) bev mcnfc^ 36 Zweifel-(If,^,;,)haft, ob ct{f)tovic^en H7 (gott-J) tuft


fo butc^ wmifd^e 9?iiHi- untec|t[id) Devbnmmt finb. 1521. 355^llfjo tefteljt bifjer artidcl, bei» bie pufj nit bvet) ftuti ^afie, naä) be§S3apft'3 unnb ber feinen fi^tretien imnb liegen, ba§ ba§ brittc t)nn feinergcloatt fei), mit aiia]] ablutegen. eie ijat aber brel) ftutf na(^ gotiid^erfieiliger fcf)rifft, bo» ba§ brüte ju IneiLlen nad) blciöt um6 ber groffen reit5 obber eigen ftraff lüillen: boc^ bleibt niimmer ntef)r ein funb ungeftraffet,tote fanct 3tugnftin fagt: "5tul(uin mahim impunitum', 'fein bofje-S bleibtungeftraffet', Irie auc^ ba-5 fprid^Jtiort leret: 'ino mcnfc^ nit ftraff et, ba ftraff etgot'. £rumb f)at ber Sopft bie ftraff ber funb eben )]o toenig nac^ ,510(offen ütf3 bie reU) unb peicfjt: benn puf] ift ein Sacramciit, ha^ nit fein10 ift, t)at» auc§ nit ju tnanbeHeu l^nn fepncm ftucf.2'er Sedjfte.S)ie reh), bie man jubereittet burd^ erforfd^enn, bctrac^tungunb ^af 3 ber funbenn, alfj toenn ein f5unber mit btttricieit feine?t)et|enn feine jeljt betrac^t unb betoigt bie groffe, menntge unb15 fc^anb ber funbe, ba|u bie öorluft etoigeS lebens unb gelninftctoiger Porbamnuij, bie maä)t einen l)eu(^ler unb groffernf3unber.'2lIIe§, h)0» nit auf3 bem gkirben gefc^id^t, ift fjunb', fagt fanct 5patoel3tom. siiij. S30 fagenn auc^ fie felb alle meine n.it)bberfad[)er, ba§ bie redete siöm. u, 23io relü über bie funb fot t)nn ber lieb gefcf)ef)en, unb too fie nit t)nn ber liebgefd^ic^t, ift§ nit relü. ©ben baffetb l)ab id^ t}nu bief3cm articfet aud^ gcteret,nodf) porbamnen fie tjr el)genn lere, barumb ba^s ii) fie auc^ (ere. Üb nufc§on peraant fein funb unnb alter funb fc^abenn on lieb unnb glaPsbcn be=trad^t, 130 fjitfft es boc^ nit für got. Senn ber teuffet unb aüe üorbamptcn25 l^aben aud^ folc^e reh), bie beiffet man auff bcutfd^ '3iuba§reh3' unb 'gafs*^" i-'^h)'-Unnb bie ift alfjo getrau, bie hieit fie gnab Iof3 fepn unb ben gepftgotti» nit ^abenn, f30 mugcn fie bie gered)tidcit nit lieb f)aben: unb ob fietool mit angft unnb muf)e i£)re f3unb bebencfen muffen, getiloungen burd^ ba§gepot ber fir(^eun obber bc-i tob? notten, f3ein fie bod^ pm perben alf30 ge=:io f^idft, ba§ toenn tepn bcUc toere, obber on fc^anb unb on furii)t fein funbe,lief3en fie 3felo, beict)t unb gnugtf)uuug Piel lieber anftefjen unb ift nit muglid^,ba^ fie ein anber t)er^ mugen l)a6en non eigener madjt ber natur, on biegnabe gotti§: benn ber mcufc^ oormag Pon ptim fetbc' fein guttis, fjonbernneptel bof3e§, hjie ic^ pm nroi. artidfet belT:ieif3en Joit. Unb ob er fic^ fd§on35 ftcUet, a(f5 tf)u er gut, iftC' boc^ erlogen, betrogen unb gcf)euc§Iet.2!rumb f)ab icf) gctcrt: Gpn pgücfjer foll 3uoor fcpn fjerij erforfc^en, ober grunblid^ auf3 (uft unb piiUigcm tjerkn bie funb fjaife, unb Uio er fid^ nit1 tiuß 5 me^r] nit Söitt. ^tn. 7 wo nit fttaft 9 Bcic^tt Bug 15 fünboettufte•-'-'»crbommen 2:! funbcn SBitt. 24 e§l et SBitt üor 26 gnobcn SBitt.27 „bie" fehlt 28 müc 30 unb fur^t aBltt. ^en. fordet 37 ttia


35(1 ®tunb unb Utfad^ oller 9trtitel 2. Tlaxtin ßutf)erä,fid^ nit nlBo pbt. ba» er fel)n reit) nur üorad)! 33nnb 3cuitor mibber falle,ünnb bitte fet)nen f)crrn önnb loffe für fid) Bitten, ömb el)n rechte ttiare retce.3Bic bie firi^e bettet Qt cor penitcn^ tribuc önnb bcnn bebend fel}n funb. &§ift gar el)n fcl^enn bing önnb I)of)e gnabc cljn retoigeS ^er^. tjnnb leffet fic^nit mit funb önnb t)elle bebenden bcrel)ttenn. ^onberfin üEel)n burc^ ben .-,tjcljligen get)ft el)ugiffenn. (Js ^ettc ^onft 3uba» bie befte rein getjobt. ber fel)nfunb lüol bebai^t mit gvoffeni leijb 2Bibbcrum6 ift gemeljn. el)n ge^rtungenerti(f;te reio. . äßic bie erfarnng au^ttietj^et ba» %o öiet bet)cf)ten gefc^icf)tIjnn ber foften. Snnb boc^ rtenig beffeerung6olct) falfc^ lerer, ber t)eücf)lifcf]en falfd^en rein. t)att © ^PouIq üor= lofunbigt .1. Simo. 4. 6ä luerS lerer fümen. bie ben Oorfurifc^en get)fternanljangen Onnb mit l)eu(^lerel) bnnb guttem fc{}el)n Incrben [f8l. 27"] §ie lügenleren: önnb b^ben. et)n braiit mal^cl)cf)en l)nn tjbiCTn gelDiffenn: Jifts nitlugen gelerett. SBenn man bie reto für gutt teret. bie nur fdjeljnett gutt,ünnb bodj on glatob lieb Inft »nnb linllen (2ßilc^ bie gnabc gottt aüctjn gibt) rgefdjic^t? 6l)n braiit jccljdjen niadjeu ^ie ijnu t)l)rcn gcmiffcnn: glcid) loieel)n fold) brantljei)d)cn ift nit redjt an geporn nod) gcluoc^Bcn feonbcrnn mitgelnallt fon ouiBen el)ngebrud. ol^ ift t)l)r geluiffen and) nit au^ gnabeneriuac^^en. ^onbcrnn mit falfd)cn ertid)ten gcbanden erljtoüngen tmnb 3cu=bercljtt. ftellet fic^ alß bcrem fie fid). Dnnb ift nit tuar. so6l)n fold; fatf(^ gemiffen Dnnb reit). müd)t nit allciin ei)nen beiic^lcr,^onberim aud; et)nen grofferu ßünber. iffiie auc^ .S .öieroni). Sagt. Simülatafanctitaö. cft buplej iniquitag. QX)n glcljffenbe frümfet)tt. ift cljn jclüiffaltigbo^l)el)tt @i)ne ift. ba§ ba tcl}n grunb gutte frumtet)tt ift ßonberuu eijn t)n=»oilligä ünlicbcnbcnC' ijn^. jcur geredjtideijtt bie 9lnber. ba-S folc^ grunb 25bo^l)et)tt, mit cr^UJÜngen gebaud'en tmnb ertid)ten relti. loirtt bcbecft Dnnb fürgetuaub. al^ ei)n red)tc rcio Onnb frumteljtt bamit B'c gott tcill betriegcnDnnb liegen: SBibber folc^ falfc^e rein, bie ber pabft Dnnb feijne lugener lerenal^ el)n gute reit) l)nn allen l)ren bu^ern. t)ab id) biegen ortidel gefegt Dnnbfct^e Dnnb l)aEt l)l)n aud) noc^ 30[Sl. 27''] @5 gcfd;id}t auc^ bas folcl) falfc^e püffeer. l)nn betrac^t p^rer^nnb: loibberumb (.loie IdoI tieff pm ^erljen) empfinben. flammen Dnnbfuncfett ber lüft Doriger feuub. obber böge belücgüng Dorige« Ijaff-J Dnnb nepb§Dnnb glcpd) pnn ber rem allererft redjt luft 3cu funben geiDpnnen. ber ^ieDitlepd)t porgeffcn Ijetten. 2ßo fie fie nit fetten betrachtet. . ßo gar ifti fepn 35nu|. äöa» nit aufe gnebigem gottt lüircfcn fleüffet. has auä) S. ^ll^aulu» Sagt:3 (ߧ ift) aSic ünnb bid funb r/i ö (madjcnn) bcvcl)tleim 6 ^cttc(n) c (bie)3ubaä 7 (bie) c^n U (bo) ben 1.3 (»ot)btont 1-5 aöita^(ä) c 16 Oftbal nit ei)u gcltiffcnn) Stiit 17 on o noc^ gewod^feen rh 19 erzwungen bnnb rk21 (ift) darüber ntoi^t 22 6(o)nber(nn) c in feünbcr 24 (9 SSnnb §icre) g^nc ba(ift) über le^n das zweite ift o el)n(6) r. 29 (für) otfe c^n gute rem rh Ijren34 (() oücrerft 35 dns -weite fie


io buvd) tömifdif 3?iiQc iinrccfjtlid) fctbammt fiiib. 1521. 357ülf^o finbt, bac' er fein reiu nur üorodjt iinb jitüor ntbber f"Uc unb bittefeinen f)errenn unb tafie für iid) bitten umb ein redjtc, Inare retüc, Irtc bieEirrfjc bittet: '@t cor peniten» tribue', unb benn bebend fein fimb. @§ iftgar ein fcl^enn bing unb t)ot]e gnabe, ein reUngec- t)ert,, unb Icfict ficf) nit5 mit funb unb I)eUe bcbencten bcreittenn, fjonbernn aricin burdj ben tjeitigengeift eingiffenn. 6§ t)ette J3onft ^ubaö bie bcfte relr getiabt, ber fein funbtoot bebiid)t mit groffcm Iet)b. SÖibbcrumb ift gemein ein gc^loungen, ertid^tereh), luie bie erfarung aufjtoeifjet, bns fjo biet beichten gefc^td^t t)nn ber faftenunnb bo(f) iDenljg befjerung.Sold) falf(^ tevcr ber 10 [ienct)li)d)en, fotfc^cn reit) ijat fanct 5paulu§ bor=funbigt i. Simo. iiij. 'Q-i Inerben lerer himmen, bie ben borfurifcl)cn gct)ftcrni Ji'ni.it.onljangen, unb mit £)cuc[)lerei) unb guttcn fi^el)n toerbcn fie lugen leren iinnb;^aben ein brant mal^eid)en ijnn t)l)rem gcn)iffenn': tft§ nit Ingen geleret,tüenn man bie reit) für gut leret, bie nur fd^eljnet gut unb bod) on glalnb,IS lieb, luft unb toillcn (luilc^e bie gnabe gottc§ allein gibt) gefc^it^t ? Sinbrant jetc^en mod^en fie ^nn l)[)ren geloiffenn: glcid) tnic ein folc§ bront=jeid^en ift nit rcc^t angeporn nod) gelnac^f^en, fjonbernn mit gemalt Oon aufjeneingebrurft, alf,5 ift t)t)r gelniffcn and) nit auf,5 gnabcn erlnadjfjen, fpnbcrnnmit falfdjen ertidjtcn gebancfen erlilmingcn unb ]nbereit, fteÜet fid), als bcrelo20 fie fi(^, unb ift nit mar.6in folc^ fnlfc^ gemiffcn unb retn madjt nit allein einen tjeud^ler, f5on=bernn and} einen groffcrn fjiiiiber. Sßic auc^ fand .'picronl). fagt: 'Simulatafanctital eft bupler iniquitas', '@'t)n gteiffenbe frumfeit ift ein ^mifaltig bof3=^eit'. Sljne ift, ba§ ba lein grunb guttc frumtetit ift, fjonbcrnn ei)n un=tötEiga, unliebenbes l)cr| 3ur gered)tidEeit. ®ie anber, bog folcl) grunb bof3=25^eit mit cr^mungen gebancfen unb erbid)ten reh) mirt bebedt unb fiirgcUianbalf^ ein rechte retn unb frumfeit, bamit fie gott tüill betriegcn unb liegen.Sßibber fold) falft^e rem, bie ber 3?apft unnb feljne Ingener leren alf] ein guterem l)nn allen Drcn bnd)ern, l)ab id) bief,]en articfel gefegt unb felic unb l)alt:io l)t)n auc^ nod).Gä gefd)id)t aiid;, bas fold) falfd)e puf^er pnn betrad)t i)t)rcr funbloibberumb (mie mol tieff t)m l)er^en) empfinben flammen unb fundfell berluft boriger funb obber bofje bemegung oorigcs l)affs unnb ncijbv nnb gleichI)nn ber reto allercrft rei^t luft ju fnnben geminnen, ber fie billci(^t öorgcffenfetten, loo fie fie nit Ijettcn betrachtet: fjo gar ift felju nuli, toaS nit anfj35gnebigenn gotte§ lüirden fleuffet, bas auc^ fanct 5paulu§ fagt, bie funbe netjmcn4 5et|om SBitt. 3«"- 'afjct 6 fünft 12 l^Euc^cte^ SBitt. 1.5 gnob-'")un=Ue6enben§AB SBitt. 3cn.'--'9aüe 3en. biederen 31 ictrod^tung Söitt. 3cn.') unliebenben? ift tto^ feiner SBctt)aI)tung Bon ber ^ibfct)r. bi-j in bie aSitt. 3en.faum anberä ertlörlicf) benn als SJermifdjnng eine? Dorfdjhiebenben mb. :nunbartticf)en un:liebe n§ mit ber fdjriftgeiobljnlicfjen SBicbergabe beä *pnrticipä ber ©egcnnjort. Jicfc burftebaljcr im lejte ^ergcftcüt locrben. *|». '!p.


358 ©tuiib lltfacf) aüex 5lttite( I. Tlaxtin ßutljev«,bic funbe nehmen nur jcü. loo ^ie on gnab bcbac^t tinnb erfennctt tücrbenn9to .5. @at .3. ünnb 1. dov .lö. 5b(^ ftreBen bießc brantt Dor|ci)^nctcHinbenleljttcr. ön^ jcu öetiicgen. onnb bie \dbm ergeiniß tinnb me^rung berfunb. für et)n guttc rcUj. für jcu bilbcnn tinnb cijn feii reben£)ü§ ift tDoI toar. ba§ burc§ ftraff ünnb fo(c^ erljtoungene püß. bie ^artt= sbo^cn tiotftocfen ^unber. cljn jccljttang. für ber mcnfc^cn aügen. lüerbenntior£)t)nbertt tinnb Quffgct)Qntcn. l)t)re bofec» ,5cu tf)ün : aber l)f)r ^er^ toütt baburd^ für gott nit frum. Sjo (äffen B'e ^f)i' boBfjei)! Qud) nit (enger, bennbie >Dci)l feie ficf) für ben (euttcn fc^ctuen tinnb fur(f)tcn muffen. 3d) aber(jab bar nad) mit metjner (ere geerbeljttet. boc' bißer t)cuc^(cr tinnb 6rant= lotiortsel^c^ente getoiffen Weniger Irinrbenn bie ber SBapft ünnb bie feijnen. mitben teuffeü» leren tegtic^ mef)ren. 23nnb bie rechte gutte gnabcnric^e [33(. 28*]reloe. me^r ünnb gemel)n iDurbc. ba-j )m)x nit ben atme^tigen gott, mit benfatfc^en leren tinnb reiten, me^r er|urnettcn. benn tvtjx mit ben funben gettjan()Q6enn. 6r tcirtt ucmlic^ jcu ben felben fagen. ba§ ''JJlatt .21. §ürn tinnb uBuben tuerbcn für eui^ ga^n ijnfe l]l)melricf). %o gar üiel meljr erbittern l}()n.bie gletjffenbc fatfc^en retolinge. ünnb er^tüüngene früm!ei)tt. benn bie offent=liefen funbe ünnb fünberUSnnb baä i^§ noc^ fterer belreljfee. ^ä) (lab Ijm erften artirfel erüberttünnb erh)el)Bctt. ba§ aut^ bie ()el)ligen .I)nn gottt gnabcn (ebcnb. mit groffer 20mu^e ünnb er'beljtt: bie gerei^ttdeljt lieben tinnb Ij^rcnn flet)fc^lic(;en lüftentinnb feunben toibberftreBenn %o benn biege, nit lünbenn. ijtjre funb gnugfaml)affen 2Ba§ foEten bie t^un , bie no(^ aüffeer ber gnabeu fel)n. tinnb fel)nenluibberftrel)tt ber §unb ^abenn? Sßas füllt ber flet)fd)li(^ menfc^ tl)un. i)mabtüefeen be» geI)ftC'3 obber ber gnaben. lüibber bie ßunb. ^0 er l)m bei) trieBen 25be» gcl)fti». ftret)tte Iribber gott für bie funb? 2Bie moc^t ijcmant torii^terreben. benn baB bic natur follt tion t)^r felb: für tinnb an bie gnab; ßunbRaffen tinnb metibenn obber beretocn §0 feie l)nn bl)r gnabenn begriffen, bicfunb liebet fuc^t begeret, tinnb Joibber bie gnabc ftret)ttet tinnb lüuttett. SBieaüe l)et)ligen geflagt ^abcn [iöl. 28''] S30II nü bie natur tion tjfjr felb tl)üu: 30ba^ tjiix bie gnab gottC mit tinaüffl^orenbem ftrel)tt. nit mag ab gelüljnnenba§ iücrc eben feo tiiel gefagt: ßijn groffer batum. ben ic^ mit madjt nitbeugen lann. feo iä) l)^n laffe. beügctt er fic^ felb. 23nnb ei)n toafferftrom.ben id) mit fetjnem tarn noc^ gctoere fan fc^ulien. äöenn ic^ t){)n ge^e laffc.feo^ellt er fic^ felb auff. Sllfeo leren tinnfe ^ap\t ünnb bepftifd^en auc^ bic 35gnab !an bie funb nit |lüingen gnugfam. . aber on bie gnab. äclüingct tinnbiuetett fte Vfyx felb. 5Jur Ijnn bie ^unbj tage mit ben pbigerim.2©al.3. Wi 3 jcu 4 3CU ^üo 5 (ge) ift 14 tt^r o 15 bo§ «)3lott .21. r/t17 tetoltn9e(t) c 18 funbe(i) c 19/20 ctüBertt »nnb rh 20 (gott^) ^nn 24 fle^jc^tic^ o26 ftrc^tte(tt) c 27 (bo) bic natut 32 {al% itf) Ion ctjn groffen Bowm mit 1 ntE^nei:getoallt nit ficiigen. ober SBenn id) t)fjn oüffric^tEn njitl. feo) ßtjn groffer 33 (obc) 33nnb;•34 noc^ getocrc 35,'36 (bic ßünb fon) bie gnab 36 fon bie funb o


aberio buTcJ) tbinifcfje SuUc mivedjtlicf) ücrbainrnt finb. 1521. 359niif ju, tro fic on gnabe Bebac^t unb cvfeuuet tucrbcn. %o. U. Sola. iij. unb§|;i"-3f2\\''-i. Govint. ro. 5ioc^ ftrcben bicfje braut Hovktrfjnctc bHnbenIet)ttev 1111)3 3u=i-e


3ü0 ®tuiib unb llrfad) aün 9lttitc( I. JJiartin Öuttjctj,DarmnB ift§ et)tel erlogen erftunden önnb bovfürtfc^ ^eud^lerel). ba§man relr bcrel)ttcn leret. buxä) betvac^tung aUitjn ber ^unb önnb l)f)reäfc^aben^. S30 man foHt 3cuuor 6l)ri[tum l)nn fcljne tmtnben fel}cn. bnnbnü^ ben Reiben fel)n lieb gegen ünB- fnnb olfi bann tm^er önbancfbarfeljttbetotgen onnb alßo qu^ t)cr|licl)cr grunblic^er gunft jcn 6t]iifto. önnb üngunft 5onff Dn^ fetba. bic feunb betrad}tcnn. bn§ ift eljn tccfjte relo önnb fruc^tporpu^. benn bie rctü foE jciiuov fel)n bie funb jcü betrad)tcnn. boS bev junbbetvod^ten au^ bei retti fHelfe onnb bereljtt lüerbe. 9lit luibbcrumb bie reto.folge Onnb ouß ber betradjtung berel)tt toerbe [331. 29*] 6§ mü^ reft) ha fel)n.fnr aEer bctrQ(|tnng ber fünb. glct)c^ )üie lieb Onnb luft ba fet)n muß für 10aEen gutten ioercEenn bnnb l)l)rer betrocfjtung bie SBetrac^tnng ift epn frui^tber retü. bie reib ift ber batnm. ^Ru Sßadjfen t)nn bn^ernn lanbenn bic frud^tauff bnnb QÜf3 ben bolnnien bnnb funb betrat^ten au§ ber reio. aber l)n§bapft§ bnnb bepftif^er l)ct)ligen lanbcn 3Ba(^fen biEcl)c^t bie 3?elom auff benfrud^tenn bie rein aü% ben fünbenn. glel)c^ tuie fie auc^ ouff ben oren geljen 15bnnbaE bind borteren^et Siebenb2Bar ift ba» fpric^hjortt bnnb bcffer benn oEe lere, bie §ie biß'^er bonber reh) ^aben geleret. ba§ man fagt. . 9?i)mer tfjun ift bie ^oc^fte püfe. brirtbel)n nein leben ift bie pefte pu^. . obber bntbfcren ift ba-3 beftc 203ft ntjmer tpn nit bie t)od^fte pü^, iric man i)nn aEer toeEt bnnb bnnber tba^rl)el)tt. fagt. SÖQy ift benn bie l)od^fte pufe? Sag an bü f)el)IigerSatter Sapft. totjr tboEen bi)r jcu l)orenn. Q bu tbolff ber 6f)riften^el)tt.3ift§ nit Inar. ha^ n^mer tf|ün nit aEet)n bie rechte reh) ber funb. Bonberimaud) be» ganzen leben^ tbanbetung l)nn fii^ begreljffet? [S5l. 29''] trarumb 25ift benn riit bie ^o(f)fte bnnb pefte püfe? S)enn tno bie rehj xtäjt angal)t.bürd^ gotti§ gnabenn. ba tnirt jcugle^c^ ber ntenfc^ getoanbeEt ijnn e^n anbermenfc^. f)er|. mutt. ft)nn bnnb lebcnn. bnnb ba§ l^eljffe id^ .n^mer t^un bnnbe^n neto lebenS)ie hje^l benn ber pabft leugnet ba§ n^nter tijun bie [)oc^fte pufe fei). 30lüoEen hJ^r feigen. 2äJa§ er bie ^o(^fte pu^ ^el)ffen lt)iE @r mirt t)l)i nitfagen S)a§ i]mer t^un. bnnb für bnnb für funbigen. bie pefte bu§ fei), luietool er bnnb bie fct)nen auff bie felbe toetjfee puffen, bnnb b^n. ber erfte pud^=•> oHetin o 7 (trnnb) bic funb jcü o s fltcffe(n) e (bos) bic 18 (bc) BnnboüB (aber ijnn) tmnb funb 14 lanbcn o 30 papft c in pabft


jü butd) riimifdje 3?uÜc luircdjtücö Uerbaiiimt finb. 1521. 361S;arum6 ift» eijtet erlogen, eiftiincfcu iinb boifuviidj Ijeuc^lcret), ba»mau tclo (lercitten leret buvd) 6ctvad}tung allein bcr f,5unb unb i)f)re§ fc^abenfj,f^D man folt ^uDov dtjiiftum tjnn feine tunnben fef]cn unb aufj ben felbenfein Heb gegen unf,3 unnb al§ bann nnfcr nnbancfbavfett bctingcn, unnb alfjoiauf5 t)ci-|;[i(^er, grunbiic^er gunft 311 Gljvifto nnb nngunft auff iinfj fetb-? bicfunb betrachten, ba^ tft ein rechte relo unnb frudjtBar pufj. Xenn bie retofoll jutior fein, bie funb ju bctracfjtenn, bou ber funb bctrad)ten aufj bcr reh)flieffe unnb bereit toerbe, nit rtibberumb bie rein folge unnb auf,3 bcr betra^=tung bereit toerbe. @§ mufj relü ba fein für oUcr bctracf)tung bcr funb, gleic^10 trie licB unnb (uft ba fein nuifj für allen gutten loerden unnb t)t)rcr betradö=tung: bie S^etrai^tung tft ein frucf)t bcr retr, bie relo ift ber batnm. -]Juttiacf)fen t)nn unfjernn lanben bie frucfjt auff unnb aufj ben balnmcn unnbfunb bctradjten aufj bcr rein, ober tinfj iBapfts unnb Scpftifrf)cr tict)ligenlanben tüacf)fen t)t)IIcicf|t bie Sclom auff ben frucfjtcnn, bie relo auf.3 benIS funbenn, gteljc^ lüie fte aui^ auff ben oren 9e()en^ unb all bind öorferen.35crSj)6cnbc.Sßar ift bo» f}.irtd)hiort unb beffer benn alle lere, bie fte bifj^f)er öon ber relo t)aben geleret, ba» man fagt: '51l)mmcr tl^un tftbie ^oi^fte pufj'^ unb ein netu leben ift bic pcftc pufj, obber 'umb=20 feren ift ba^i 6efte'.^3ft ntjmmer t^un nit bic ()odjfte pufj, loie man tinn aller loclt unnbt)nn ber Inarbetit fagt, Inas ift ben bie tjoi^ftcpuB? fag an, bu l)ciligcr Oatterbapft, iDpr tnollcn bir ju f)orcnn. bu tnolff ber 6bviftcn£)cit, ift-3 nit toar,ba-i nl)mmer t^un nit allein bie rechte relo ber funb, f^onbernu auc^ bc§25 gantien Icbenfj Inanbelung tjnn fic^ bcgreiffet? tnarumb ift§ benn nit biel)oc^fte unb pefte pufj ? benn Ino bie rein recl)t angafjt, burd^ gottiä gnabenn,ba tnirt jugleic^ ber menfd) gelüanbelt t)nn el)n anbcr menfd), berli, mut, f^nnunb lebenu, unb ba§ f)et)fj id) ntjmmcr tliun unb ci]n nein leben.S)ic toeil benn ber ^apft leugnet, ba-3 ni)mmer tf)un bie l^od^fte pufj30 fct), trollen Irir fe[)en, loal er bie l)oc^ftc puf] l)ciffen ioill. Gr inirt l)t)e nitfagen, ba§ l)mmer tf)un unb für unb für funbigen bie pefte pufj fep, trie inoler unb bie feinen auff bie fetbe ttjeif^c puffen unb tjijn ber erfte Ibuctjftab am9 xewc »er 11.1 „Tnujv fet)U uov u bom SBartm SBitt. gen. 19 rcScn-'4 „tftim" fefitt-.'6 Ido 31 fccftc') 3n i.*ut^etä f)anbic^riftlic^er Sammiuni; uoit SpridjlDörtevrt finbcn ftd) bie Dieben«:orten: 'GSe^eftu auff bem Ijcubt? ©e^eftu ouff ben oren?', raelcfic bei SBanber jii fehlen fc^etneii.•^ier ift bie ©rtlätuitg oon ?iitf)er fcCbft gegeben. -i i'gt. Unfere Slusg. S8b. IV B. 612u. 9lnm. 2. ') 1a^ Spric^mort tjeißt Boüftänbig: 'Unifcl)ren ift ba» befte om ionje' unb finbetficfi fo 3. 2?. in Sut^cr« l)anbfc£)tiftlicf)et «pric^lnbttetfaniinlung unb in


362 Srimb 11 nb Utfacf) nUex SJttifel D. Tfiattm Sut()ct?,ftat). am nl)tnincr t£)iin ,5cu nid ift. önnb aü^ ni^mev t^uii. eijn l)mmev t^uiimadjcm .©30 müfe er gclni^lid) fagcn. baS bie ^ni^oä 9JetD bnnb galflcn rein,bie pcftc pu^ fet): lüi(cf} 01t gottlid^ gnabcn au^ lauttev nntuv öormügcngemad^t. l)m grunb falid) ift. öiinb nit maä)t el)ti nclo leficnn. aui^ nit üuff=l^orct 3CU funbigcnii. crnfter tinnb I)crlilid)ev ntctmug. toie bvobcn gnugfam 5ertricl)fct ift, baS on gnab {ct)n güttiv nit ift Ijm incn)cf)cit. ^0 auc^ bie i)nnber gnabcn leben. ho%§ tmnb funb Ijnn fic^ ftvel)ttcnb (labenri6§ bcluegt aber bcri lieben pabft bas luortlin (Sfirj. )Da§ bü iDivft oüff=binben auff erbenn. foQ lofe feljn ijm [jljmel. bentft Oitlci^t. äßo nljmer t^unbie l)oc^fte pu^ [Sl. 3()''] inerc. tunb cljn menfc^. tool bo l)ct)m fnim toerü wburfft nit gen iKom lanffen obbcv fcf)icEenn: S)amit tunvbe ber ^iomift^ tieübcl=marcft. ha man fd^luffeü bvieff. ficgcl: fnnb gnab. gott. IjeÜ trnnb aüe bingleufft önnb tauffct)ett gonlj önnb gar öorgef)eii. bnunb mufe er bie bcfte pü§gen 9Jom "Rafften an fetjncn beuttcU önnb faftcnn3rber hiljv Inoüen ön^crn artitfcl belnctifen mit fd^riffteim. ^tlßo ©ogt 15© 5panl9 65al fi. ;^n eljnem Cf)viftlic!^cn ftanb giüt linbber haä befd^nittennod) önbefd}nittcn. ©^onbcvnn oHeljn eön nclu »oefecn. Siebet 35apft. öor=bamne biegen '^IpofteH aud). ber bo frei) eron^ rcbett. ba§ aüi§ \va'ö nit eljnnein Inefeen ift. giÜt nid)t'3 ijnn ber 6f)riftenl)et)tt. 9JÜ ift bie ^übaS ich), onbie gnabe. gemad^t. tjbe nit ct)n nelo Voe^enn l)cbt e§ and^ nit an. ^onbcrtm 20ift et)n ^end^lerel) |o gitlt fie auc^ getrißlid^ nii^t§. Inie fan fte benn biepefte pü^ feljrin?Sßol ift loar. hai^ el)n neh) Jueßen önnb el)nflu§ ber gnabcnn ant)ebt.mit el)ner gvoffen anfcd)tung önnb erfc^redten. be§ geVoiffen obber fnnft groffemlet)be önnb önfaE. aBiIct)y apoc .?nnb ber propt)ett. 5!al)üm c .1. ©ott ift el)nberr. ht^i lücge fel)n eljtteE bonnern plijrcn önnb öngeHntter. S^nnb fel)nefufeftnpffen fei}n glcpd) löie bidf puluer loolden al§ Sollt er fagen, @otttoelc^en er toiE bcgnaben ben greljfft er alßo on bü§ er aü öngludE öbir t)^n''••2 füens 4 (i)m) ijm G bie o 8 t)a


fo butd) tömifcf)e Siiüc uiiredjtUd) Derbammt fiiib. 1-521. 363ul)inmer tfjun jlt öit ift iinnb autj iil)mmcv tf)iin ct)n ijmmer tl)un madjcurt.i&jo muf3 er gelntifjtid} jagen, bü5 bte ^ui^i'^ J-'^to unb galgcn veh) bie peftcpufj fei), toild) DU gotltd) gnaben, aii]^ lautier natur uormugen gemadjt, ijingriinb fa()d) ift unb nit madjt ein nein (eben and) ntt auffl)ovet ju funbigenernftcr unb fjerljlti^er meinuug, Inie broben gnugfam crttieljfet ift, i>a^ ongnab fein gutti-J nit ift i)nt menfd)en, fjo and) bie ijnn ber gnaben leBen,faof] unb funb Ijnn fidi ftreljttenb I)a6eu.@a beilegt aber ben ticben S?apft ba?' inortlin ß^rifti: 'Sßog bu Inirftauffbinben auff erbenn foH tof^ fein ijnt l)i)ntcr, benrft öiHeic^t, tno nl)mmert[)un bie f)od)fte puf^ tncre, hinb ein mcnfd) Inol bo f)et)m frum Inerben, burfftnit gen 9iom lauffen obber fdjicfenn: bamit U)urbe ber ^^onüfcfi treubel marift,^ba man f(^luffeE, brieff, fieget, funb, gnab, got, ^eü, alte bing feufft unbtauffdjet, gan^ unnb gar Oorgcijen, brunib mufj er bie befte puf; gen 9Jompufften an feinen beutet unb füftenn.-Mber lüir hjoßen unfjer artidel belücifjen mit fc^rifftenn. Sltfjo fagt@. 5paulu0 (Sa(. bj. '^n einem Gf)rifttid)cn ftanb gilt tüibber hah beidjnitten ®ai. e, i.i.nod) unbcfd)nitten, f,5onbernn aEein ein nein luef^en'. ^>.'ieber S3apft, Porbamnebief3en 3lpoftelI auc^, ber bo frei) eraufj rebt, ba-i aEe§ toa§ nit ein ticto loefjcnift, gilt nid)tä l)nn ber (5t)riftenf)eit. 9ht ift bie .^uibos rclo, on bie gnabe gc=mad^t, l)l)c nit el)n neto luefjenn, f|cbt es auc^ nit an, fjonbernn ift ein l)eud)tercl),fjo gilt fie auc^ gelBifjlid) ni(^t§, toie fan fie ben bie pefte pufs fepnn?äßol ift-3 loar, has ein nclo toefsen unnb cinflui] ber gnaben anhebtmit einer groffen anfec^tung unnb erfc^reden beä gcluiffenfj obber fünft mitgrofjen lcl)b unb unfal, luild)5 9lpo. iij. l)eiffet gotti-j anflopffen ober l)eim= cftcnb .3, 20.fm^en, itnb tf)ut bitter(i(^ Iretjc, baö ber menfd) mil gan^ oorgetien unnbmeinet, er mufj Porterbenn, aber ba felb luirt jugteid) bie gnab unb fterdeingoffcn, haS ber menfd) nit Por|agc, unb alfjo Inirt alba ein nelo liiefjenunb gutter furfa^ angefangenn, luilc^j [)eiffet benn bie recf)te, gutte reit), gleichtoic lüir öon ©. 5pauluä beferung lefjenn, ba-J er Dom t)i)met mit einem lid)t 21P.V o, aft.umbfangen erf(^redt, sugleid) bie gnab empfieng unb fprac^: 't)err tvai- fotid) t^un?' — alfjo i)m fturm unb loibberlnertirfeit geufjt got gnahe ein, loiegefd)ricben ftct Gfa. rti. '60t ocrfolget fie, unnb alf^o hianbett er friblid) l)nn3n-4i, 3.pl)nn\ Unb ber propt)ct 9Jot)um c. i. '©ot ift ein l)err, be5 toege fepn epttcE «at 1, »•bonnernn, pliren unnb ungeluitter, unnb feine fufjftapfen fein gleid) Iriebid pulüer toolcfen', alfj folt er fogen: @ot, lneld)en er tüill begnaben, bengreifft er alfjo an, ba^ er aC unglud über l)t)n füret, ijnlnenbig unnb auf3=2 befte 10 ^oi^ft 11 trenbetmatdft B trobetmatdt SBitt. U feinem Betjtet16 toeber 17 fietbäme 18 ba tjcraufi '-'6 oerbcrbcn 29 »on fiimel tiei^t 33 Weg34 püttn Sßitt. 3en.^oun 'j Sic »Die e? ftf)ctnt nur bei yiitfjer belegte treubel (Sanbcrä, 2,2431', mojiibie oljige Stelle alä üiertet SBelcg tritt) roitb burd) bie Srfjreibung treubel in iinfrer §b|i^r.gegen ben fonft naljclicgcnben SJerbac^t gefc^ü^t, ba§ cielmet)r trcnbcl (Dgl. £luge ^ SSO""— 3821")]n lefcn fei. *4^. %'


364


.-.nod)fo butcf) vcimifdje Skulle lutrcdjtlid) ucrbiimmt fiiib. 1521. i^Götücnbig, bae bcr menid^ mcl)net, er foll unbevgQf)n Dor gvoffem fturm iinbanfcdjtung.Uiib liii(d)c fo(cf) fein loevct unb ineac nit letjbenn, bie tveiöen bon fid^feine gnaben unb Eiinben gott, bcv l)t)n begegnet, nit gruffen unb feinen gvuf]tioiftefju nod) biindCenn '. Senn gvclulic^ ift fein gruij i)m anfang, boc^troftlicf) am enbe. SÖi)e nucf) ber ßnget ©abviel 'üJun-tam tim gtufj gretülic^suc. i.asfeifd)recEt, unb boc^ Quff>S aller Ueplidjft iüibcr troftct, barmnb bie ;iuf3, bicmit ben fiiblicfjenn gcbancfcn fic^ übet, ift £)cud)Ierei). 6§ ntufj ein groffcrcrnft unb tieff toeetfjung ba fein, fol ber att mcnfd^ aufjtiogen tuerben, g(eidf)10 olfä tt)i)r fetjen, toenn ber plir el)nen balum obber menfcfjen fft)(e(^t, [30 tf)uter yd gfcirf) 3toet) tnercf: ba^ erft, er ^ureiffet ben batüin unb luurget bennienfdjcn fdjtoinb ba^in, ba§ anbcr, er teret umb bai ongefic^t bes tobtenntcnfd)en unnb bev SSoums brud) obber fc^el)b ]n iid) gegen bt}mctl: alfjobie gnnb gottc^ 3U gleich ben nienfd)en erfdjrecEt, iagt unnb trelibt unnb jn fid^1:. teret. äotc^ luerd ber rein unb gnaben {ennet mein lieber JBapft rtienigevbenn ber grofje blod), ber bo ligt, unb Inil bennoc^ brl)nnen richten unburteiCcn.gö ift öorjeitten ei)n lederet) getDefjcn, bie ^iefjen £)onatt|ten, bie leretenolfjo. @y funbt fein menfc^ bie loare tauff obber facroment empfaf)en, ber2u priefter obber biffd)off, ber fie gebe, toere benn t)ei(ig: bie !^at S. 3Uiguftinubcrinunben unnb beloeiffet, ba§ bie facrament nit ber menfc^en, fjonbernnallein gotte§ fet)n, ber fie gibt burd) frum unb bofje biener. 35a bie te^ntX)ernicber legt ift, lompt bcS ^apiU lederet) an it)re ftat unb leret alf.^o. Cblüol, ber bie facrament gibt, nit mufj frum fein, fjo mufj er boc^ l)od) unnbV.-, getnaltig fei)n; unb liui§ it)ene fe^er ber menfdjlic^on t)eilicfei)t gaben, ba-S gibtber SBapft menfi^tic^er getoalt unnb l)ol)e, unb lüiH, ba-j niemant facrament jugeben ^abe, benn er allein obber burd) fet)nc geloallt, gott gebe Demanli [)abcgtatnben euangelii, gotteö geiift obber aEe f)et)IicEeit. 2^ie facrament fein nuan bie getualt gepunben, bie üor geilten an ber ^etjlideit nit Rafften mochten,30 unb tteben nu an ben rotten f)uten, gulben fronen unb infulen, toie bic3acob§ moffcf)etln an ben üit^e f)utcn unb mallmenteüenn.S)aran nit gnug, leret Ineitter unb gibt feinen fc^lnffctln folc^ gemalt,ob l)emant fompt, ber ttibber glelübt nod) reliiet, ob er fd)on faumet ct)n balbgalgen rctn ijabt, bie fie nennen '9lttritio', fjo tau er burc^ hafft ber fdjluffett9 »e^t^un SBitt. roehtliuung ^en. 10 $ti| Sffiitt. 3en. 18 ^aiflen 19 ent=^jfo^en 23 i)txnibn ix -'7 bc6 tjemantg 33 Weber toum Sitt. 3en.') SpridilDOtt: 'öott grüßt mondjeti, ber ihm iiidjt bnnft'. SSgl. SBanber II ®. 26.9}t. 5.57 t.


•'•366 ©'•""b Ulli' llrfad) aüa Irtttcl 1. aJkvtiii Sutl)ct§,fc^Utffeü. au§ ber fclbcn f)aib galgen veln. machen eljn gan^ guttc grunbgnnbcnrcl)C^e rctoe. ^o fern bcrfclb menirf; nit el)ncn viget fuvftcd. bauottbiobcit t)m erftcti articfet gcfagt. a[§o !an nü bev pnbft tjnn On^ machen, bicgnabc üniib rclo ob iDl)v fc^on tmgletnbige, [)cl)bcn tmiib ^u^sn. Oiinb on allerdo fct)n, bimb muffen bie facramcnt nu gc()cn nit aÜeljn Don ber l)et)(icfcl)ttber prteftcr, tnic bic bonattftcn, fagtcn. ^onbcrnii bon ber gehjallt Onnb f)o^cber :iienfd)cn. bamit ber glnlt)6 Oortitgett Onnb Oorgeffen Inivtt. Si^e nü ba§bcm ^apit folc^ feieret) bniib crtic^te getoaUt nit empfaüe. ba mit er bicpeften pu^ matten fan luenn er UnH. müf5 er leugnen. bn§ nijmer tl)un fet)nit bie pefte pu^. lo[351. 32*] §utt bid) nü für bcm (fnbc^rift bcm bopft, bnnb fei) getoife.ba§ bie facramcnt ioibber an ber {)ct)li(fet)tt nod^ an ber ^oi)e, noä) an bergetränt noä) an bcm reljdfitümb, nod) an I)üten noc^ an l)anbfd)üt)en noä) anpabft nod) an 35iffc^offenn. no(^ an pffaffen noc^ an manchen fangen Sjon»bernn an bcl^nem eljgen g(altibenn ba§ tucr bid) abfolüiertt. . er fei) f)el)lig obber i5bapft obber Pfarrer. §o gletoBont)cl)li9 l)ol) abber nl]bcr.: arm obber rel)d). .ha§ bid^ gott burc^ l)()n nbfolüicrtt: ^o biftu abfolüiertt: benn ^o bie facra=ment. nit an ber l)el)liifel)tt {)angenn. hiic öicl toeniger merben fic an ber1)of)C getooEt: groffc: cljrc Imnb rcl)d]tumb ^ongenn §o t)el)licEet)tt öBir aUebinc! ha^i grofte ift auff erbenn. 5Bnnb boö Uioüen bic toortt Gtjrj bo er fagt s«Sßaä bu lüirft aufflofcn auff er3 foll lo^ fel)n l)m I)l)mel: bamit 6f)r9 !el)ntibir!el)tt gibt: ^onbernn el)ni^ iglic^en 6t)riften Ijerii ,5cum glaloben rel)|ct.ba§ er gelüiß fel)n foE Süo er üon bcm pricfter abfolüirt luirtt ba-3 er fei)für gott abfolüirtt. S8imb bie fri)luffe[t nit rndji Uormugen benn ^ouielbü glembift. önnb nit Inic Diel ber bapft unnb bic fernen lüoücnn. äßie tüol -'s3cu Iel)ben ift l)I)re toEe angcnöme frcuci gelnallt Onnb tibirtel)tt. ^o ferneboc^. ba§ bu ben rechten glolnbcn bcI)aUtift: has ht)v nienuint fan locnigerobber me^r geben benn §o bicl bu glelobift. 3>nnb erlogen fcl). ha?^ ber $8apftbnnb bie fcl)nen. mügen l)nn bl)r l)nn fd)luffel§ !rafft: el)n rein mad)en. onbet)ncn glalübcnn 30[831.32*] ^tt 3t(i)te5il)m birfi nit für aÜe teglic^ fünb ]cü bel)c§ten ^a auc^ nit oEe tobfunb. benn aEc tob funb mag niemant er!cnncn. 3>nnb t)or^cl)tten be^c^tetmon nur bic offentlid)en bclinjften tobfünbbac' !el)ne tegtic^ funb 3cu bcl)d)tcn nott fei), leren fic oEc fampt felber 35on. bic )iiel)l ic^^ fag. mu^ e§ fclicrcl) fcl)n. '^si) l)aEt. SÖenn id) fpred^. ba^el)n gott loere. önnb aEe artiiJel bc3 glalübcua be!ennte. §0 mufte e§ aEiß!e|erel) fel)n nur barumb ba^ ic^S fogc. ^0 früm onnb inar^afftig ift berbapft önnb bie fernen gegen ml)r1 5aI6 3 (t)att) darüber £an ö (ber) nit 14 noi^ an munden rh19 (fietjM) gehjallt 20 ba? gtoftc 23 ?oU rh bol o 26 (bod^) go 27 (9) ben35 (o) tegtiil iel)(u) r. 36 (ouc) jag


fo butd) tömiidjc iBuUe unvi'djtlid) üctbnmmt fiub. 1521. 367Qui3 bcr fcl6cn ijalb galten relu madjcn ein gonü gutte, gvunb gnabenrcl)c^crelDe, ijo fern bcr felb menfd) nit ciineit ligel fiuftccf, boDoii broben i)m erftcnartideü getagt, alf30 tan nu bcv -Bapft i)nn un)3 machen bic gnabe unb iclu,ob lDt)r fc^on unglettbigc, I}ct)ben unb iubeii unb on alle hId fein, unb inuficnbie facrament nu gc^en nit aUein oon bcr t)ei)ltcfeit bcr pricfter, toic bicSonatiftcn fagten, fjonbernn Oon bcr gelcalt unb I)o[}e bcr mcnf^en, banntbcr g(alr6 üortilget unb DorgclJen tnirt. Si^e nu, ba§ bem SSopft folc^feieret) unb crticfjte geloallt nit cmpfaHe, ba mit er bic peften pui5 macficn!an, Inenn er loiE, mui3 er leugnen, bü§ nl)mmer tf)un fcl) nit bie pcftc pufj.§ut bid^ nu für bem Snbct)rift, bem Sapft, unnb fei) getoifj, ba» biefacrament »tiibber on bcr l)ei(icfcit, noc^ an ber t)o[)e, no(^ an bcr gclualt,noc^ an bem rcirf)tum6, x\o6) on {)uten, noä) on f)anbfd)uf)en, noc^ au ^Bapft,noc^ an -öiffc^offcn, nod) an Pfaffen, noc^ an muni^enn fjongen, Sonbernnan beinern eljgcn gtatoöcnn, bog, loer bid) oBfotüiert, cv fcl) I)eiUg ober un£)citig,i)oä) ober nt)bcr, orm obbcr xeiä), bapft obbcr pfarrer, f30 glelüb, ba» bid§got burd) pt)n obfotoicrt, fjo biftu abfolöicrt. Senn f30 bic facrament nitan bcr t)cilicfcit gongen, loic öiel Incnigcr loerben fic an ber t)ot)e, gclualt,groffe, el)re unb rcidjtumb f)angen, fjo t)cilictcit über oHe bind baa groftc iftauff erben? Unb bo-S tnoücn bie loort 6f)rifti, bo er fagt: 'Sßa§ bu loirft"auftofcn auff erben , fot (0)3 fein tim t)t)mmel', ba mit Gtiriftuö tein uberfeitgibt, f3onbcrnn et)nif3 t)glid)en d)riftcn [)er|! 3um gUilobcn teilet, ba§ er gcnuf3fein fol, mo er Pon bem pricftcr abfotoirt Inirt, ba§ er fei) für got abfotoirt,unb bic fd)luffel nit mcf)r Pormugcn, benn f3o biet bu gteubift, unb nit Inieöiel ber bapft unb bie feinen luotlcn. STnclnol 311 Icpbcn ift it)re tolle an=genomme frebet gemalt unb ubirfeit, f3o ferne boc^, bao bu ben rechten glaiobcnbe^olteft, bo» bir nicmant fon loeniger obbcr mct)r geben, benn fo biet bugleubft, unb erlogen fcp, baö ber bapft unb bie feinen mugen pnn bir pnnfd^luffet» trofft ein reto machen on bel)nen glalobcnn.^eraidjtc.^Jtt)m birf5 nit für, alle tcglid) funb 3U beichten, io auc^ nitalte tob funb, benn alle tob funb mag niemont ertennen, unböor^eitten beiztet man nur bie offentlit^cn belouftcn tob funb.So» fel)n teglid) funb 3U bcii^tcn not fei), leren fie alle fampt felber,on, bic iDcil i(^i fog, mufj es feieret) fel)n. ^i) {)alt, locn id) fprcc^, bogein got tuere, unb olle orticfel bea gtalnbenä bcfcnte, f3o mufte eä alle»!e^erel) fein, nur borumi, bai ic^» fagc, f30 frum unb toar^afftig ift berSSüpft unb bie feinen gegen mir.1 ,^al6" fc^lt S entpfoUc 9 Beft 10 »ot 11 »Debet 13 6ifc§offen,Pfaffen 19 bo 20 öberlait 21 fonbcten 22 Bot obfolDiett 24, 25 on=genümc2."> öbctfoit :S2 bciBÜftcu


3G8 ®riinb iiiib Utfad) nllcv 9htifel 1. ^Jlartin Sut^etS,ba§ aber nit alle tob funb ge^ct)c§t no(^ erlennet loevbcii mugen ift btcfloie fd^rifft p§ .18. [)crr, 235er tan fet)n funb alle erfenncn ? 5)lQcf) micf; rci)nOoii bell felben t)et)mltd)cn feiiiibenn. [)ic (erct önfe bcr }3ropl)ett. ba-j fB\)x bic t)el)in=ticken ^imbcnn. nit 6cl)d)ten funben. benn aUcl)n ®otte ber fie alitXjn ltiel)|^t)niibloijv fic mit bitten follen oblegcnn. Sa» ea aber tobfunb fel)n. bezeugt ps 142.•Ijerr tum nit 3cu gerieft mit bct)ncm fnecf)t. benn e§ toirtt fnr bel^nen äugenfeljti (ebenbigcr menit^. rcc^t fertig erfunbenn. S30 bie Heben l)et)(igen Dnnb gotttbicncr fold; funb ^abcnn (bie Inijr boc^ on funb ad)ten.). ba§ fie nit mügen fürgott gerechtfertigt tücrbenn: SBa» mad)ftu elenbcr bapft. has bu audj bic loiÜtfür gott red)t fertigenn. bie on glalnben ürinb rcdjte rem: mit l)()rer Oorbomptcn '"galgen xcm bie püfe anfal)en? (?§ muffen l)t)e tob funb fel)n: omb loilc^erttiilten and) bie I)el)[igcn für gott nit rec^t fertig mugen fet)n. benn [831. 33*]tvas bie red)tfertigung l)t)nbertt ba§ ift cl)n tobfunb ünnb loibberümbbrumb Ijab id; gelcret Onnb foUt aiit^ al^o ijberman (ercn. . bie leütt bo§gott furi^ten. bnnb nac^ allem getbanen Oleljfe. ber iict)d)t. 3cu @ott alBo fie i-'mit S)auib ©agen ©i^e lieber gott. ha-j Onnb hai t)ab id) gcpel)d)t. 51ü fcljnbetjue gerieft tjeljmlic^ Onnb fdjrecEiid^ : %o bu mit ini)r l)nfe gerieft ge^eu tvillt.Incrb id) nijiner für bl]r befteben ii^ tt)u ij^m luic id) t}i)m tf)u. äßer erfennettfcl)n funb alle, barumb flil)e id) Oon bel)nem gcrid^t 3cu bci)neu gnabeim OnnbSitte — mar^ mic^ rel)n üon allen inct)nen onbefanten funbenn. 3llBo funbten -•«bic teut lernen auff gotti gnabcn fic^ troftcn Onnb nit auff l)f)rc el)gen rehJpel)(^t Onnb gnugtl)un. toie bcr @nbd)rift mit fernen ^ungs^i'"! t"'ct.S)a» aber oor|icl)tten nur bie offcntlid^cnn funben bet)t^tet Ujürbenn: la^ic^ bie l)iftorien fagen Onnb betüet)§en neben ben Cfpiftoln S 5pauli. ^^d) i}abnur Don ben tobfunben gcfagt. bie bem incnfd)cn fclb bclouft fet;n. ob fie q,[ct)ä)f)el)mlic^ fet)n ünbcrnn tcnttcn. 33bir bie felbcn. fag ic^. fet)n l)t)r nod) me^r.•'»bie nicmant beim @ott Jocl)^. barumb fotl man bie leutt mit friben laffen.Onnb nit trct)ben alle t)l)r funb jcnrforfc^en fel)ntcmat ba§ ün muglic^ ift.onnb fic laffen bel)d}tcn. bic l)l)n jcür jceljtt ct)n fallen obber behiüft fei)nn.aüff ha§ fie ben glatoben gottlidjer gna5 mel)r benn bl)r oolle bel)c^t ad)tcnn 3«[251. 33"] 2)er 9JciinbcSBenn loljr furnc^men oEe funb rel)n auß 3tupcl)d)tcn tl)un lDl)r nitanberfe. benn. ba^ to^r ber göttlichen 6armberlHcIei)tt toollen nic^t-ä laffenbaä fie öorgebcS)te§er ortitfel ift fd§on betocrett aufe bem nebft Oorgangeu onnb bem 3sanbertm. benn %o e§ toar ift. ba^ bauib Sagt .p§. 18. bas niemant alle fet)nfunb erfennett : muffenn \vt)X Don nott. ber barm^ertiicEeptt gottiS bie felbentinfiefannten feunben laffenn Onnb alBo nit auff onßer betidit nod^ relo. fun=;•/( 5 K\jx 7;S »nnb gott-f bicncr rh s (^c^mlic) ^aienn 9 (6)1 9£))e>)d^t iiD(^elenber 10 (fe^n) mit 16 (60) bo§ »nnb 20 (^e^mli) Dnbciantcn 21 e^gen r2.3 Waren c in iDÜxbenn 25 (aber) darüber 26 (ben) anbcvnn 29 (bic)nur/•laffen 3 (erftcn) onbcrftn (roct erJennct) bas nicmant 3S ßunbcn


10 bitrrf) vömiidjc SBittlc uurei^tüd) Scvbainmt fiiib. 1521. 369S)a§ aiex nit alte tobfunb gepet)c§t no(^ erfennct Jrcrbcn mugen, ift bictlaxi fc^rifft, ^Nfal. rDitj. '.§ei:r, l»cr !an fein funb alle ctfcnncn? maä) mt(^ w. 19, la.rein öon ben fetbcn ^eitnlid)en fiinben'. ^^ie leict untj ber $rop^et, baB M)xbtje !^cl)mlid)cn fjunbcnn nit bcid)tcn lunbcn, benit gott fic oüein ltieif3, unnb5 iDtr fie mit bitten foüen afitegenii. Sa§ e§ ahn tobfunb fct)n, bejeugtSPfal. cxiij. '§en-, fum nit ju gerieft mit beljnem tnec^t, benn e§ loiit für «• 1«, 2.beinen ougen !el)n tebenbiger menfd) rechtfertig erfunbenn'. So bie lietenf)ei(igen unb gottc» biener foli$ funb traben (bie Irir boc^ on funb achten),bal fie nit mugen für got gerecf)tfertigt loerbenn, loa» macfiftu elenber Sapft,10 bQ§ bu auc^ bie luitt für got ree^tfertigcnn, bie on glalnben unb rechte retümit t){)rer Oorbampten gatgen rcto bie pufj anfafien? 6» muffen l)t)e tobfunb fein, umb lriild)er eitlen aud) bie t)et)[igen für got nit ret^tfertig mugenfein. Senn loa» bie rec^tfertigung ftinbert, haS ift ein tob funb, unbtoiberumb.•5 S)rumb ^ab id) geteret, unb foU aiiä) atfjo t)bcrmau leren bie leut,ba§ fie got furd)ten, unb naä) altem getrauen ületjfj ber beic^t ju got alfjomit S^aoib fagen: ftt)e, lieber got, ba« unb has t)ab ic^ gepel)c^t. 5]u fetjnbet)ne gerieft ()ctim(ii^ unb fct)rect[id), fjo bu mit mir Ijnfj gerieft gc£)en toilt,toerb id) utjmmer für btjr bcftcben, i^ tbu l)bm tDlje id) l)m t^u. SBer ertcnnet» fet)n funb oüe? barumb flibe ic^ öon bemtem gericfjt ju betjnen gnabennunb bitte, macf; micf) retjn öon allen meinen unbcfantcn funbenn. ^llfjofunbten bic leut lernen auff gotte-? gnaben fidf) troftcn unb nit auff i^re eigenrein, peic^t unb gnugt[)un, loije ber (jnbcf^rift mit feinen iungern leret.2)a§ aber öor|el)tten nur bie offent(icf)enn funbcn beidjtet tt)urben, lafj2-''ic^ bie tjiftorien fagen unb be>ücl)ffcn neben ben (fpifteln S. -^»auli. 3lcf| ijdbnur Pon ben tobfunbeu gefagt, bie bcm menf(^en fclb bctüuft fein, ob fiegteti^ ]^eimli(^ fein unbern leutten. Über bic fclben, fag ic§, fet)n Ij^r noc^mel)r, bie niemant benn gott Incifj: barumb fo( man bie leut mit fribenloffen unnb nit treiben alle l)f)r funb jurforfdjcn, fcintemal baS unmuglid)ift, unb fie laffcn beichten, bie t)bn jur jeit eljnfaCen obber betouft fein, auff30ba^ fic ben glatoben gotIid)cr gnaben mel)r benn t)l)r Polte bei(i)t ac^tcnn.3)cr9JeuHbe.Sßenn niir furnef)men alle funb reljn aufj ',upcic^ten, t()uuIrir nit anberfj, benn ba§ trir ber gotlic^cn barmber^ideit lootlcn35 nic^t taffen, ba§ fie borgebe.SDiefjer artidel ift f^on berteret aufj bcm nel)ft Porgangen unb bemanbernn, benn f^o c§ toar ift, ba» SaPib fagt, pfal. ypiij. 3)a§ niemant alle !pi. 19, 13.fein funb erfenuet, muffen tüir Pon not ber barm^ertiicfeit gottia bie felbenunbe!anten fjunben laffen, unb alfjo nit auff unfjer beic^t no(^ reh), funbernn5 feinb G l'or 9 6or mad^ftu, bu SBitt. 3en. eücnbci: 10 »or 12 öov18 Wit 19 Bov 26 betoüft 29 unmigüc^ :Jn teunift :J6 ncd^ft :19 fiiiibcvCut^evS SBerte. VII. 24


370 ®^w\^ M\b lUfad) nücr aittifd S. maxtin Sutf)et§,bernn auff fcljne gnabe ön^ bovtaffeim. mit bemutigem furc^tfam ge^jett bittenba§ er bn^ bouon tel)n ma(^e Irie gefagt ift5lu(f} feo lDl)r l)m elften Dnnb anbein artidel beltel^fet. äBie alle '^et)ligcn:\)l]x fitnbe Ijm f(ct)|d; f (agenn bev fie nit muge n Io§ fet)n : muffen tmjr betennenhau Qucf) bic fclb bbiigc funb gottt gnabcn befoltjen fet)n mufeen. toi((^ ^o er 'fd)toinb t)rtet)Üen tooflt. (»uie er t^un toirtt benen bie fie Oora^tenn.). truibennoUefampt toblic^ exfunbenn baö nü ber SSapft fo(^§ öorbompt. ift nit tnüberbenn fie Dn^ lexcn. l)nn aEen ftucEen. auff bnfeer toetd önnb fel)ne gclDoUt.bnnb ni(^t§ auff gottC barm^er^i&^tt batoenn. bamit gott£ fur(f)t Onnbt)offnüg bortilgett ioivt. t)nn ben 6f)viftlicöen l^erlen -^bcr S 3tüg ©agt wQfeff. 9. SBe aüem leben ber mcnfi^en. toie gutt e§ auc^ ift. ^o es geriefttoürb [St. 34^J ^onbcr barmt)ertjic£ct)tt. ©30 ^ie .S 5lug: auc^ bal gutteleben toiü ber 5öarmt5er|ictet)tt befolfjen t)abcnn ünnb gotti§ gerieft nit letjbenmag: lote Uioüen >ül)r benn nit etttii^ öorporgen ^ünbe feljrier gnabcn laffcnn??l(f) Ca ift öorbvie^Uci) foI(^ ftar lt)arf)el)tt jcu^oren öom Sapft öorbampt fcljn. uߧ ift ©nbc^riftif^ toe§cn mit 35apft ünnb S5epftl)nuS)erStf^tni'Sticmant fepn bie funb borgebenn — er gletrb benn baö fie l)t)m t)or=geben loerbenn. menn Q^n ber priefter abfolütert. ^a bie funb bliebe, feo ernit gtelobt. ba§ fie üorgeben fep. benn c§ ift nit gnug — bie öovgebung obber zober guoben epnftufe. ^onbernn man muß glertiben. bac^ bie funb öorgebenn fet)2tu6 bießc-3 articfet§ üorbampnüge. folget, jcüm erftcnn. baö ber articfelbe§ ß^riften glatobens falfc^ önnb fe^rifc^ fei), ba alle (St)riften fagcn. ^i)gtetob pnn ben t)et)ligen gel)ft. cljn t)et)lige 6l)rifttic^ fircfje. Dorgcbung ber funb.benn bießcr mepn artidcl nit anber^ lerett. benn baä Sßljr gletoben foHen iiöorgcbung ber funb. gleljd) tüie ber 6l)riftglctübige articfel lauttett. S)ancf t)abbu aller l)cl}ligifter Satter Sapft baä bu t)n§ nu lerift hau bic toellt bor niegetnift t)att. tnie ber artitfcll. borgebung ber funb: te^rifd) fcl). Jift aber bi§cljn ftucE bcia glaiübcnS fe^rifc^. ^0 fet)n gOuifelic^ alle ftucE fetsrifi^. al^o bor=bampt ^ie [331. 34''] ber allcr^cijligiftc bater öapft. ben ganzen (Sljriften .10glatübenn ^0 groblic^. ba» ic^ nur furcht, niemant glclubcn Ibcrbe, ha^ folc^bing l)nu ber buEen ftcljc. 9Ju flehet c§ pl)e brljnncn. brumb fi^emcn fie fic^aud). büy bie buÜe borteutfctit lüirtt. bnnb ^^rc ©nbc^riftifd^ l)ellifc^ toüttercQan tag lümctt.7 (6) ift nit 15 »orbampt fc^n fiom 33opft a 19 »etbE(nn) darüber nn25 bießer u (b) SB^i 26 {nie b) glct)!;^ 28 (bo§) dnrüher wie big o 29 ftuä[ror fetjvifcl)7 unteryeschrieben


fo burd) vcimi)d)C Siillc iitircdjtlirf) lievbninmt fiiib. 1521. ;;71Quff feine gnabc unij borlcificti, mit bemutigem fuvi^tlam gepctt Bitten, bciyer unfi baüon ret)n mac^e, lüie gefagt ift.'Jlu^ fjo Inir l)m evften unb nnbevn aitidel betociiet, Inie alle tieiligenl)f)v funbe t}m fleifd) üagcn, bev fie nit mugen lofj fein, muffen mir befcnnen,:, ba§ aui) bie felb iibrige funb gotte» gnabeu 6efoU)en fein mufjen, tvHä) fjoer fd)liiinb urtciüen toolt (toie er ttjun loirt benen, bie fie Doroc^tenn), »Dur=bcn QÜe fnmpt tobtii^ erfunbenn: hciä nu bcr 23apft fold)§ Oorbampt, ift nithjunbcr, benn fie unf3 leren l)nn aUcn fturfen auff unfjer tocrcf unnb feinegelcalt, unnb nic^t§ auff gotteä barmfjerlncfetjt üaiuenn, bamit gottcä forctjt10 unnb t)offnung öortitget toivt Ijnn ben (vijriftUdjen t)er|en. 2l6er @. ^luguft.fagt eonfeff. ij. 'äöe aEem leben ber menfc^en, lin)c gut e§ aucf) ift, fjo e§geritzt Ipurb fjonber barm()er|idEel)t'. ©30 l)ic S. ^lug. auc^ ha?' gutte lebentoiü ber barm[)er|iicEcit Befoltjcn ^oben unb gottiS geriet nit Icljben mag,mi)e iDollen toir benn nit etlicfj üorporgen fjunbe fel)ner gnaben laffenn? 3lc^]:, e« ift öorbricfjlic^ folc^ flar triarl)cit ^uljoren öom Stapft tiorbampt fein. @»ift ©nbc^riftifd) luef^en mit Sapft unb Scpftifc^en.!Scrßäc^cnbc.5Hemant fetjn bie funb borgebenn, er gletob benn, ba§ fiel)t)ni öorgeben toerbenn, tnenn Ijljn ber priefter abfoUnert. 3fa,20 bie funb bliebe, f30 er nit glelubt, ba^ fie borgeben fei), benn e§ift nit gnug bie borgebung obbcr ber gnaben etjnflufj, fjonbernnman mufj glehjben, baS bie funb Dorgeben fei).Slufj bief.jea artidel>3 öorbnmpnunge folget jum erftenn, bas ber artidelbeS 6l)rifteng(aubcn§ falfc^ unb let.!erifd) fei), ba üUe (5f)riftcn fagcn: '^ä)26 glelüb Ijnn ben f)cl)ligcn gctjft, ein Ijcilige 61)riftlid) firc^e, liorgebung ber funb',benn biefjer mein nrticfel nit anberf] teret, benn baä mir gletoben foüen bor=gebung ber funb, glcid) Itiljc ber C^t)riftglcUibige artitfel lauttet. Sand i}ah buaÜer ^eiligifter Oatter S?opft, ba-3 bu unfj nu Icrcft, bao bie Inelt üor nie gemift£)at, lüie ber artictell öorgcbuiig ber funb Icl^rif^ fei). 3ft aber bifj el)n ftucf30 befj gtaubenS fe^rifc^, f^o fein gcloifjlid) alle ftucE fe^rifd); alf,30 öorbampt!^ie ber aller^ciligfte üater Stapft ben ganl^eii 6l)riften glalöben f,50 groblic^,baa iä) nur furd^t, niemant gleluben luerbe, bas fold) bing l)n ber 23utlenfte^e. 51u ftel)et c§ t)^e brinnen, brum fd)emcn fie fid) aud^, ha§ bie SSulleOorteutfdit Irirt ', unb pl)re (Snbdjriftifd), lelierifd) iDuttcrel) an tag fummet.1 gnab bcmutisjcn foidjtfam 12 ijonbet] one üBitt. ^tn. lö ju^orn Bo A üoti BBom aßitt. 3en. 16 äöpftijc^en 18 feinb 20 tlelj'bc 24 bei gfivifttic^en ©lauBenSSßitt. 3en. jeinb 32 forest30') 6ä gibt ciiu" bcutfc^e Überfe^img bcv Skulle a\i-i jener o^it- 2fi' iitei läjjt üermuttjcn, bojjfie Bon einer iJntfjer freunblic^en Seite onägcgangen ift: „Jie Mertcufff) 5BuIIc Bnber bcm no^'imenbei 93Qpft l'co bej ^e= ^enben. aBi)ber bo ctor *DJarti= nul fiutljer nnfgan gen. " 2arnnterbas piipftlidje SSBappen; Jitelrüdfcitc bebrucft, 8 3?l. in Cuott, legte Seite leer. (Sin Ch:emplar24-


372 (älrunb unb lltjad) aller "Jlttitet X. 'JJiattiii Si^uther«,3cum anbcvnn folgett. boy ber feunbcr foÜ fagcn ,3cum pricfter bcv t)^nabloUiicrt. bu Iciigift. nict)it funb fclin ml)r nit üorgebcnn. 3Bic bu iogift.bcnn bcr Ijeljtig Jßtitter Sapft. fjatt nclnlic^ el)n ib'ulle geben, bai^nn cv öoi-=bampt alle bie bo glclöben ba-i l)l)n Ijtjv funb öorgebenn Dnnb bie abiolutionlüor jel) 'S,5onbernn tocr jciit pet)cf)t get)t foU alßo bencfcnn 3i^ ''^^^ bei)c^ten.abei ic^ tuiU alle abioUitton öor lugen fefecrelj. l)vt^unt l)allten. ünnb aäeprieftev. lugener fc^ei önnb bovfuier fcf)clltcn. bie bo tjcmnnt obfolüiernn. berSJapft ^ott nü(^s gel)et)iienn l)nn feljncr büEcn. .3cum brüten folgett. ba§ 61)riftu5 felb el)nn lugener önnb fc^cr ift.ha er fogt jcu pctro Watt .IG. 2Baä bu loßift auff erben fott (oß fctjn t)mf)t)mel benn bieß jcarte 6ulle gepeutt bei) bann Onnb felnr. bae niemantgteloben foK. ba§ e-ä lofe fet). Inoa ber priefter loßett bci^ ift. er folt tjijt nitglelüben ba^ l)^m fel)n funb öorgebenn feijn loie met)n articfell lautt 3ftl)emant — bcr nit glelrbt. bo» fol(^cr grctoel Ijnn ber bulle ftett. ber la^ ßiel)^in lefeen. önnb fet)c brauff toaä fie öorbampt. 3^ l)ett auä) et)e gletubtba» ber l)t)mel öiele. ef)e folc^ bing foEtcn Dom Sapft außge^n. ic^ met)n ba§aEe teuffei auff ct)u mal Ijnn ben Sapft gefarenn fel)im[581. 35''] Sßie lool aber bieder artirfel ßo offentlicl) toar ift. ba§ allerG^riften oren bittic^ erf^recfen önnb fid) cntfc|en für be-S Sapft§ öorbamriiß©e^nteniat e§ l)nn aller 6t)riften[)ei)tt bie grofte öbüttg ift. bas et)ncr bennnberfiü troftett. jcü gtoU)ben önrib traloen auff gott£ barml)er|icfet)tt. biet)f)m fcl)n fürib öorgebe on ba5 ber Sgoße gcljft. an ben legten uotten be»ftcrben§ pflegt benn menfdjen el)n|ublafen. tüil(^9 ber Sapft Ijnn bißer Bullelerett. fie foUeri nit glclubenn bnä i)l)n i)l)r funb üorgeben fei), bod) tt)utt erbü5 nit. alß fei) es re(f)t önnb ttiol tt)an. f^onbernn ai^ eljn fcl)nb ber gnaben.glatobenß önnb loart)el)tt 5lber ber Sapft erger bcnn alle teuffei lerett fol(^»alß rec^t önnb gutte lere fil;et an gottis ftatt önnb öorbampt ben gtatuben.bas fel)n teüffell nie tl)an Ijatt D Cä Joill am enb mit bl)r fci)n. bu finbtbes öortcrben§ önnb ßnbc^rift l)or aüff Stapft bu mac^ft-S jcu grob önnbßcuöiel®od} luoUeu lDl)r ben articfell betöei)fenn benn 6l)riftü5 ÜJIatt. i.\. baer ben gicf)tpru(^tigcn gefunb mai^t. fprac^ er 3cuuor. . 5)tcl)n fo[)n. getraluönnb glerob §o fel)n bl)r bei)n funb öorgebenn. l)ie fi^eftu flar, ba-j bie funbnit öorgeben rticrben. er gletob benn ba» fie l)^:n öorgeben fel)n. S3nnb 5Jlariä2 (mit) m^x i (icl)n) rh tinnb 5 n)e(tl) darüber x (et) jcur (er) alfeo 6 toiH o7 (ol) Demant JO (auft 6in) lofeift auff erben r/i lo/ll ^m l^^mcl rh 12 ^^e o13 DorgeBenn fcljn toie metjn articEett toutt rh 16 (Sapft ^unbertmoH) l^^ntel 16 17 DerSchlusssatz des Abschnitts iä) mc^n usw. ist im Druck geändert. L. scheint die Streichungin der Hdschr. beabsichtigt zu haben: der Strich geht aber nur durch die Worte auff e^ntnol 5nn ben So»)ft 18 (all) bieger 19 (ferner) darüber beS So}>ft§ 23 (ß^riften)darüber mcnfi^en (ba§) darüber Witc^ä 2.5 (SBic bet Bopft lerett) §onbernn 26 (hior?)lerett 27 fiöe(nb) darüber t bcm c in bcii 29 6nb(^rift (SBopft) o ^or aüff Sajip rh9Vo(b) darüber b 34 (bo cv) SJlariö


fo biircfi römiidjc 2?ii[lc iiuteditlid) pcrbnmmt iiitb. 1521. 3733um anbcrnn folget, bag bcr fjunbcr fol fagcn 311m ptteftev, bcr t)l)nabfolotert : bu Icugift, mein fmib fein mir nit üovgebcnn, toie bu iagift, bennber I)eilige üatter QJapft f)at ncirlic^ el)n iöiiüe geben, bari^nn er forbamptaEe, bie bo glettben, bo» l)^n t)f)r fnnb Dorgebcn unnb bie nbfolution tnar5 fei, [jonbernn iner ^ur peic^t gc{)t, iot alfu bencf'cnn: i(^ toit bcidjten, aberic^ Iriü alle abfolutton für lugen, !e^cret), Ijrt^um fialten, unb oCe priefterlugener, fe|cr itnb Oorfurer fekelten, bie bo liemnnt abfolbicren: ber SnpftIjat mic^» gct)ci)ifcnn l)n fel]ner Skullen.3um britten folget, bo-3 6^riftu-3 felb ctjnn lugener unb tc^cr ift, ba10 er fogt ]u Spetro Watt:^. rbi. 'iHQ-r- bu Iof]eft auff erben, fol lofj feljn i)m is, 5»!attf) 1!^t)met', bann biefj jarte 2?ulle gepcut bei) S^'ann unnb feur, ba§ niemantgletoben foU, bafj e§ lofj fei), tva-i ber priefter lofjet, ba§ ift, er fott tj^jtnit gletoben, ba^ ^^m fel)n funb Oorgebcun fct)n, toie mein ?lrtitlel taut.3ft ^emant, ber nit gletobt, i>a^ fold^er gretuel pnn ber Suite ftct, ber lof}15 fie l)()m lefjcn unb fet)e brauff,ttia-S fie öorbarapt. ^d) bet aiii) e^e glettbt,bo§ ber f)i)mel oiele, e^e foti^ bing f ölten Oom Sapft aufjgeljn: id) mein, berbapft fet) an fein enb fummen.SÖie iDot aber biefjcr artidct 130 offenttid) mar ift, baö aller Gtiriftenoren billid) erfc^reden unb ftd) entfc^cn für bc-5 i&apft Dorbamnufj, Set)nte=20 mal e§ l)nn aller (5t)riftenl)ei)t bie grofte ubung ift, ba-j ei)ner bcn anbernntroftet 3um glauben unb trattien auff gotte-S barml}ert,idet)t , bie tjhm feinfunb oorgebc, on ba-; bcr S9of3e geift an bcn Ictftcn nottcn be-B fterbenfj pflegtbem menfc^cnn et)ntiublafcn , tül)e bcr Stapft ijnn biifjcr SuEe leret, fie foEcnnit gleluben, ba-3 vfyn pl)r funb oorgcbcn fcp, bod; tliut er ba§ nit, alf3 fei)25 ci rec^t unnb Inol t^an, )3unbernu alf? el)n fcl)ub ber gnabcn, glalrtbeu-3 unbtnarljeit. 'ilbcr ber '-Bapft, erger benn aEc teuffei, leret folctic- ülf3 red)t unbgutte lere, fitiet an gottis ftat unnb oorbampt ben glalnbcn, ba§ fein teuffeEnie tf)an ^at. C, e§ luil am enb mit bt)r fein, bu tinbt be-3 oorbcrbens unbßnbd^rift: bor auff, Sapft, bu madift-S }u grob unb ;u oiel.30 2^od) IroEen toir ben 5lrtidel belt)el)fenu , benn (Jl)riftU5 lliattt). ir. baer ben gic^tprudjtigcn gefunb mac^t, fprac^ er 3ut)or: '-Biein fol)n, getralounb gletob, fjo fein bir bexjn funb oorgeben'. !ot)t fi^eftu llar, ha§ bie funbnit üorgeben merben, er glelob benn, ba-3 fie l)l)m norgebcn fein. Unbsb^»"*- ». ^4 ba 7 ba 10 j^n Ä 16 fiele 19 entfe^c Bor 22 on] in 9Bitt. ^en.23 ,teret" fef|U 31 funift ouf ber TOagbebutger Stobtbibliot^cf. Slbgebr. in ber SBittcnberger Cücjammtausg. VI[ (1.554)18t. 97^—103^. aSgl. oben 321, 22ff., Joo Sut^er uon einer ftattfinbenben Sßcrbeutf^ungnoc^ nid)t ju toiffen jdjeint.


•'•374 (*5tiinb iiiib lUind) QÜer Slrtitel 2. Waxtin «utt)cte,'JJtagbQlcnä abfolüiertt. cv ümb t}{)v§ glnto6en§ toiHen. ßüce .7. bcnii alBolaüttcn fcljnc loortt: gong l)l)n mit frtbenn. beljii glnlub f)at bt)r gc()oIffcnn.©ifjeftu ba. ba§ bev glatüb äcuuor gettiefen ift. bcr t)t)v tjalff Bnnb l)^rc iiinbDovtilgctt. ba§ 6[)nftu§ aud^ fe(6. nit fcl)ncr abiolution no(^ idjdijieün iioc^geJüalt feonbevnn l)t)rem glaloben jcu jdjvct)b [331. 35''] bie S5ox-9ebiing berfimb. Slbcr bev $Pa6[t gibt für. e§ fet) fetjner gctoaUt fd;ult. ünnb nit be§tncnfi^cn glattiben bas bic funb boi-gcben toerB. Sßas für el)n gel)ft l)^n ba§[)cl)fiet vebcii: ift tnol yu mcrcfeim@5 toet)^ ^t)e l)bcrinann ba§ bes ^irieftcrc' abioliition ift et)n ortet)!! basnit fel)n. feonbernn gottis ift. tuitc^y l)nn crafft ber toortt G^rifti. ba er fagt. wSBas bu lofeft foU loß fel)n: fobbcrtt ben glalübenn önnb laütt ot^o. iä)abfoluier bid). bah ift fjoöicl gefagt. ic^ (ofee bid} auff. obber bet)n funb fel)nbl}r Dorgebenn. äßie rel)mett fii^ä nü. ba§ fold)em göttlichen örteljE. berfunber nit gleföben foU. 9{u brenne tjnnb öorbnmne Sucher, ^pabft. ©30 fottbi(^ gott ftorljenn bnnb l)nn et)nen tollen fl)nn öorltierffen. bic tocl)I bu gott= i*licf)cr lt)arf)ct)tt all|et)tt Inibberftrebift. bo» bü beljncn borbienten Iof)n. empfat)ift.3ciüel)ffeE nü Irer bo tniE ob ber SSapft. bcr fotcfier l)rtt)um mc^r benntaufent l)nn bie »DcIIt treJ)bt bnnb aEer lanb geßt Dnnb gutt bafur n^mpt.bcr rec^t fjeübt lc|itc ©nbdjrift fd). id) bancf gott. bah iä) t)'^n fcnne2!cr ®i)Ifftc 20S)u foEt l)^e nit Oortrolncn. baö bü ?tbfoIüiert toerbift. Dmb bet)nerretr tniEeün: ^onberitn ümb be§ Juortts G^rifti lüiEen. ba er fogt jcü ^fetro.äöa» bu üjivft cuiffbinbenn. foE auffbunbenn fct)nn. Syie fag ic^. 630 buobfotüicrt tüirft Dom priefter. foEtü feftiglic^ gteftibenn: ba§ bu abfolüierttfeljeft. %o biftu gehsife abfolüiertt, c§ fet) mit bctjncr rclo. tnie e§ mag. 25[SSI. 36"] S;ie^er artidcl ift gnugfam beh)ct)fet. i)nn bem ne^ften üor=gangnenn, benn SBcr tooEt boä) bctji^ten obber 5püffenn tnenn er nit foEtglainben ba§ l)t)m fcljn fünb Oorgebenn Jnurbenn ? 3Ba§ looEt ber priefterfagcn. tnenn iä) fem tinnb fpred). .S^crr id) f)ab alBo gefunbigt önnb ift mi)rIet)b. ic^ gtctnb aber nit. ba^ ii) abfolüiertt tocrbe bon cuc^. 6r tourb fret)lit^ 30benden ic^ tticre bnfljnnig. nod^ lerct bicßc buEc alßo 3cu tl)un. bnnb borbamptfolc^en glatüben. bcn mel)n artidel lerett.SoEta aber toar feljn. bah bmb onßer rclo loiEen bie ßunb borgebenlüurS, SBie bic 33uEa leret bnnb nit bmb lautier gottt InorttC' tüiEcn ttiicmcl)n ortidel fagt :B"mod)t el)n menfd^ fii^ gegen Sott rumcn. baö er burd) ^:>fel)n rein bnnb borbienft bnnb nit burd) lautier barml)erlndct)lt gottt er=langett ^ett, gnabe bnnb borgebung. toildjg grctt)li(^ bnnb fc^rcdlii^ ift jcu1 (fptac§ er) et 4 5 no^ gctoalt rA 1.5 (ba§ bü) »nnb ^nn 16 to:^n »ot=bientcn u 28 (b) »orgefienn 31 (bod^) c iii noä) [oder nmijehehrt'?] 3.3 (nit) »mfi34 onnb nit bis gott-f rh {bavml)cvtiicEel)tt) darüber morttä


fo butd) vömifcije 93uUc iinred)tltdi Pctbflirmt fiiib. 1521. 375mariam "DJlngbalcnam abfoltiicrt er iim6 l)f)v§ glatubciis toiUen ^iicc .Inj. £enir-'"c. 7, soalfjo lauten feine toort: 'gang I)i)n mit fribenn, bein gtatub £)at biv 90=f)olffen'. Si^eftu ba, ba» ber gtalüb juüov getoeien ift, bev t)f)r tiatff imbt)i)xe funb öovtitget, boy ßliriftua aiic^ icI6 nit iciun abfolution, nod))(^Iuffctn, nod) gcUialt, f5onbernn Ij^rem gtaloficn ,31t fd^veib bie oorgebungsber funb. 3lbcv bev Söapft gibt für, c» fei) feiner gclualt fcf)ult unb nit be§Tncnfdien gtatnben, ba§ bie funb öorgeben toerbcn: ltia§ fuv ein gcift t)^nba§ ^cljffet rcbcn, ift tuot ]ü mertfenn.@l toeif,? t}l)e Ijberman, boa bes pricfterä abfolution ift ein urteil, ba»1» nit fein, fjonbernn gottis ift, toildi'j l)n cvafft ber loort (5l)rifti, ba er fagt:a)!attfi.ii;,i9'lüa§ bu lofeft, foll lofj fel)n', fobbert ben gtatoben unb laut alf^o: 'ic^ ab=folbier btd^', ba» ift f^o Oiel gefagt: 'ic^ lofjc bic^ auff' aber 'beljn funb fel)nbtr Dorgeben'. äßt)e reimet fi(^5 nu, hav folc^em gotlidjen urteil ber funbernit glcmben fol? 92u brenne unnb Oorbammc budjcr, 5papft. S30 folt bit^15 got ftor|enn, unb l)nn epnen tollen ftjnn üorfterffen, bie Ineil bu gottic^erJt)arl)eit aljeit loibber ftrebift, ba§ bu bcinen öorbienten lotin empfaf)ift:jloeiffel nu toer bo teil, ob ber Sapft, ber foEdjcr prtt)unib met)r bcnn juüiel t)nn hie SBelt treibt unb aller lanb gelt unnb gut ba für nimpt, berred^t ^eubt le^te ©nbc^rift fei), ic^ bancf got, ba§ id; l)t)n feune.20 2)cr @i)lfftc.®u folt ^^e nit bortratuen, bas bu abfolbiert hjerbeft umbbeiner relo tniltenn, fjonbernn umb be§ n)ort§ ßl^rifti totUen, baer fagt ju ^etro: '2Ba§ bu hJtrft auffbinben, folt auffbunbenfein'. §ie fag ic§: fjo bu abfotbiert toirft bom priefter, foltu25 feftiglt^ gletoben, ba^ bu abfoloievt fel)eft, fjo biftu gelnifj ahfolbiert,e§ fei mit beincr rem lüie e§ mag.Sifjev artidel ift gnugfam belueifct pnn bem neljften borgangnenn.Senn toer inolt boc^ beichten obber puffenn, ibcnn er nit folt glauben, bau^l^m fein funb borgebcun ttiurbeun; loaS ibott ber priefter fagenn, tbcnn30 ic^ tem unb fprcd^: ()crr, iä) i}ab alfjo gefunbigt unb ift mir Icpb, id)glehJb aber nit, baä id) abfotbiert rterbe bon elrd). Gr Ivurb fret}lid)bendcu, id) tocre unfinnig. ÜJod^ leret bicfje 9?ulle alf,50 311 tliun uub bor=bampt fold^en glatnben, ben mein articEel leret.@olt§ aber tbar fein, bivi umb unfjcr reft) luillen bie fjunb borgeben35 tturben, luie bie S3uEa leret, unnb nit umb lauttcr gotte§ lbort§ luiUen,toie mcl)n articfel fagt, f30 moc^t ein mcnfdj fic^ gegen got rumen, ba^ erburd) fein retu unb borbienft unb nit burc^ lauttcr barm()er^ifeit gotte» cr=langt f^et gnabe unnb borgebung, tbilc^§ grettUd^ unb fc^retfli^ ift ju l)oren,2 @cf|E aSitt. 3cn. 9 „55c" fcf)(t aSitt. 1 1 fotbevt 1 r, etjncn] bcincm Söitt.3u „tottcn" a. iSanbe „uettcrten, "Jörn. 1." 3en. 17 tiDciffel nn A ba 18 bo ü bn fiiv27 ncc^ftcii Betgangen 3S gnab


37(5 Öirii"*' ""b llifatf) aüex Slrtifcl 1. lliattin 8utt|ers,l)oren Onnb bic gnnb \vuxh gan^ boileugnett beim @ott£ 35arm^er|icEet)ttünnb gnnbe. loirtt UmBionft. ben bnüorbienten geben Sßte 9{o .5. @ paulo©agt äöl)i- feljn begnabct Onnb x-ecf)tfertig toorbenn ümbfonft ünnb au^ lautierIiai-intjevlidfeljtt. Sßnnb p» .24. tjcrr bu luolltift niel)ncn funben gnebig feljninnb bcljnc^ natnen^ luißcn. .Sr fpric^t nit Omb meljnet obbcr met)ne^ namen .,obber öorbienftS tttiUcnn5lud^ §0 brobcn gnugfam gejagt. ba§ bie lieben t)cl)ligenn : noc^ fünbf)abenn. Onnb tute bie funb ftrcl)ttctt toibbcr bie gnabc. bnnb gnabe luibbeibie funb ift§ ftar gnüg, ba§ bie gnab nit alletjnn [J8l. 36''] Inirtt geben, bcnnliiiüorbieneten. fionbenm auc^ benn übel Ootbienten menfdjenn Onnb fel)nben lobei- giiübe. SBie foüt bcnn On|er reit) %o nnrbig icl)n. hai omb ijrcnb luillenn.gott bie funb Onnb nit omb fet)net toiücn üorgebc. ber buri^ ben propt)eten3faiam jagt. . 48. 3c^ tnill mel)ne Ongnab üon bl)r lücnben. omb mel)ne§namcnfe toiüenn 93nnb Iritl» aEi§ tt)un Omb mel)nett lüiUen auff ba§ ic^ nittoerb Oorleftertt Onnb loiü met)ne ef)re feljucm anbertm gebenn. 3C 3Benn nü i.'.Omb Onfeer reh) tDillcn bie ^nnb Oorgcben iDÜrB. %o toere bie ct)re bnfeer Dnnbnit gott£ er >uurb aud) Oorleftertt alß loere nit blo§ Omb fcl)neB namen^iDiüen bie funb Oorgeben5ll§o batt ber funig 53tanaffe. ba§ l)t)m gott feljn funb Oorgeben tnoltt.omb gotti» gutticEet)tt Onnb ferner ^cufagüng Initletin nit angefe[}n fel)n Oor= 20bienft obber rctn. 2>nnb tua^ fott id} lang fogcn. 2>ft ijcmanb bem Ombfel)ner reit» loiÜen. bie funb Oorge'ben merbeu Irie biß Oorfluc^te buUe teügettOnnb leftertt ber leffe^e ba§ gemet)n gepett aül- bo tDl)r alle fagen. ^err bifemljr Ontoirbigcn armen ^unber gnebig. Onnb feige er ollcljn olfeo. öerr. Oorgibml)V. Joirbigen Onnb tool oorbientcn Onnb gan| gnugfamcn l)epligen mefln•.'.=.^unb a3nnb ftraff ben (ientürion l)m ßuangclio ber bo fprad) f)err ic^ btjnnit töirbig ba-3 bu ge£)ift Onter mel)n bad;. Söenn t)()c ber ^apft onnb fcl)net)el)ligcn %o »nirbig fel)nn ha^ gott omb i)f)rer retr loillcn bie ßunb oorgebenmuf5. tone met)n rab. er fetit fel)n bret}felttige hon auff. onnb fattellt fel)ncnt)engift mit goEt. Onnb perlten, ritte l)nn oUe fetjner [831. 37^] prac^t. für 30gott onnb tro^t l)f)m mit ferner eljgenn groffenn lt)irbidel)tt. Onnb iDoHt erl)^m nit funb Oorgcbenn ba§ er t)^n. Oorbannett Onnb auß bem ^Ijmel tagtn)o loiütü bo^ 3cutc|t ^l)nn. bu teufftifdje t)offartt? äßolan man fielet luot.loarumb bu bid) leffift nennen ber allcrt)el)ligift: für aller tretlt. far nur fortt.e§ luirtt e^n enb geto^nnen bel)n lefternn onnb tobenn Inibber gott. 351 unnb bie bis sovleugnctt rh i> mci)nc(§) ß c in meinet/ 9 (ba§ c^ttcl) ift§Kax 10 benn o 11 (fcljntemal) SäSie (t)!': qrenb 12 (bie gna) ootgebe 13 me5ne(n) c16 (om) omb 17 er (el^r) aud^ (onnb) darüber alg Wete btog o 18 Borgeben(were) 20 (nit omb ictjncn loiüenn, gonbcvnii) omb (loiüen) onnb (omb Onger) ferner20;21 nit angefe^en bis rew rh 22 (re pj) rcW 22 23 loie bis leftertt rh 26 (go n)SSnnb tjm guangclio o 29 (ber) er 31 eljgcnn o 33 Oft b^r^) SBotan 35 (lieberenb(^rift) c§ (jo) Wirtt


t£i burd) romiidic Skulle imtccfitlirf) rerbniiimt finb. 1521. 377unb btc gnab roui'b gan|i Dorlciignct. Senn gottc-S bannt)er|tcfci)t itnb gnobctont um6 fonft, bcit iinOoibicntcii geben, Inie 9io. ö. *l>au(us fagt : '2I?t)i- fei)n be= «öm. :i, 24.gnabct unb v'ecf)tferttg toorben innb)on|"t unb an'}] (auttev 6annf)cr|icfeit'. Unnbp\al. JEÜtj. 'i^err, bu tooltift meinen funben gnebig fein innb beine-S namenf^'W-.'ö, n.'•totHen'. 6r fpvic^t nit: umb meijne obber meines uomen obber Dorbtenft Inillcn.^2lu($ 130 bvoben gnugiam gefagt , ha-i bie lieben f)ei)ligen noi^ funb^oBen, unb tote bie funb ftrcitet Itiibbcr bie gnabc uub gnabe totbbev biefunb, ift§ f(ar gnug, ba?^ bie gnab nit alictin linjvt geben ben nnüorbienten,ijonbcvnn auä) benn übel borbienten menlcf)en unb feinbcn ber gnabe, lote10 folt benn unf3er xetv 130 tnirbig fel)n, ba» umb Ijrenb rtttlen got bie funbunb nit umb fel)net toiüen oovgebe, ber burd) ben propbeten ßfaiam fagt rlbiij.'^ä) toiH meine ungnab bon bir toenben imib meines nantenS mitlen' unnb3Ej4s;'ii 1'iBila alle» tf)un umb meinetinillcn, auff boä ic^ nit loerb borleftcrt, unb tnilmel)nc ef)re feinem onbernn geben' k. Sßenn uu umb untjcr rem rtiUen bieIS funb borgeben Juurben, 130 rtere bie ef)re uni3cr unb nitgottes; er tnurb qu(^öorlcftert, alfj tveu nit blo§ umb feine» namens toitlcn bie funb öorgebcn.'iUf3o bat ber funig lllanaffe, bas l)f)m got feljn funb borgeben Itjolt umb ®''S:.'"''gotti» guttidcit unnb feiner jufagung Initlen, nit angefehn fein Dorbtenft obberrelD. Unb tiias fol id) lang fagen: ift l)cmanb, bcm umb feiner rein Initlen bie•-•0funb borgeben loerben, lDl)e bifj tiorflu($te ^ulle leuget unnb leftert, ber leffi^ebos gemctjn gepet auf3, ba toir aEe fagen: 'f)er, bif3 mir unlrirbljgen, armenfjunber gnebig' unb fage er allein 01130: '^er, öorgib mir Inirbigen unb lüol Oor=bienten unnb ganl^ gnugfamen l)eiligen mein f3unb, unb ftraff ben (Senturion l]m©uangelto ber bo fprac^: '.sjerr icf) bin nit luirbig, bas bu gefjift unter mein i'intti). s,.s•-'5bac^'. SBenn t)be ber Stapft unnb feline t)eiligen f3o Itirbig fcinn, bag got umbI)^rer reto mitten bie f3unb tiorgeben muf3, Incre mein rab, er fe|t fein bret)=fettige fron auff unb fattelt feinen f)cngift mit golt unb perlen, ritte t)nn aEefetner prac^t für got unb tro^ pl)m mit feiner eigenn groffenn Inirbicfeit, unbtüolt er l)l)m nit funb borgebenn, ba§ er l)t)n üorbannct unb aui5 bcm bbmcl30 tagt: tüo miltu bocf) 3U le^ft ^pnn, bu teuflifdje Hoff ort? äs>olan man ftetittt3oI, iuarumb bu bic^ leffeft nennen ber allerf)ct)ligift für oEe Inett: far nurfort, e§ hjirt ein enb geloinnen bein leftercnn unb tobenn toiber got.1 Senn] 6cn 4 |)6v 9 gnobc 10 i«nt 15 Bov^bcicn .\ IS gütigfait24 gcft 25 fcinb 27 ^cngft 28 hotjte in Witt. 3en.M äöir t)abcn ben in A übevliefcTten Jert unangctaftct gelajien, locil jteiar bie SScred^:tigung jut jinbcrung nic^t jtticifcIfiQft fein fann , njof)[ ober bai Wie bev Stnbetung. ®o totebie SBotte in AB ftef)en, ift cnttoebet racijnc o^nc 3?qie{)ung vioenn man nic^t ettoa eS fürmeinen fte^cnb anfefjen unb ju wüten jieljcn moUte, ttae wenig äBaf)tfif|cinIii^feit Ijat) oberee muB obber öor Dorbicnft geftric^en unb nte^ne ouf Dorbienft bejogen loexben. SJer:mut[)licl) i)at nur ber 2e§er bie ja nic^t fidjere Slnberuiig Don mcljnc* in meinet nic^t lefcntijnnen, et ließ ben ,}lDcife(l)often 9?ucf)ftaben alfo locg unb änbcrte bann Dorbienftl in X)oxbienft,barauf rool)! tro^ be* obber baoor mel)ne bc}iel)enb. Sann Wäre not^ ber .f)bfd)r.meinet uub oorbienftä IjerjufteUcn. *4-'- '4-'-


378 &xunh iiiib Urfncf) nUev «rtitct T. 3)Javtin Sutljcrs,banimb fog id) nocf) üiinb inarnc cljncn l)bi'r:nnn ba§ er ©ott bie e£)X'egebe önnb l^I)e nit Oortraloe bas^ ömb fcljiicv relti hjiüeii bic fiiiib Dorgc6e:miucxS. beim !ct)n rctn ift gnugfam für gott. ^onbernn fiub gottis (autterbarinf)er|icEct)tt toillenn. bor bo inill geeinet, gelobt linnb geübt icljn olfj bcrgmibe er|el)ge. trnf^ Ontoirbigen ttnnb bniiorbienten. .'putte bic^ für foldjcr 5biiEe Ininb ^Ijrcr gletjtfiett lerer.^er Scwclfftcäßenn e§ mügltc§ Inere. bQ§ tjemanb funb be^d^ten on reh). obber ßocl}n priefter Icljc^tferttg obber fd^erkiib t)l)n abfolütert. §0 er boc§ gletubt erfei) abfolüicrtt. ^0 ift er getri^tidj abfolüiert i"6^riftu§ t)m gantieii 6u5gelio. ^att alle bing Quff ben glaloben fteM.bn er f^roc^, alle bing finbt mugticf) bem ber bo glelübt. Ottern. bl)r gefd)id)tloie bu glelübift. Sarumb ift§ toor. ba» ob ber priefter fc^er^et. ^0 iii^ boc^fel)n Qbfolütiou mit ernft empfal^e, tJnnb gletrbe. ^0 gcfd)id)t ml)r. nit Inie ertt)iitt. ^onbevnn ioie id) gtelnbe. boS I)ab id) [231. 37''] gefagt. 2ßie gar groß isonnb nottig bcr glalüb fei) ijun ber pü%. ba» aUiß an l)I)m ligt .i^nnb Ioietool e§ nit muglid) ift, on retu. glelnbcn Inic ic^ broben gefogt biib. ba id)betDel)ffet. iDie ber glatüb bnnb gnab mit el)nem greifen fturm Inirtt el)ngoffen.©30 e§ über muglid) Inere. loerc ber glalube bennoc^ aUel)n gnug. benn gottnit auff reit) nod) auff l)rgcnb cl)n Irerd. ßonbcrnn nur auff ben glalüben mfel)ne gnab erbottcn t)att. ha er fprac^. 2i>cr bo gleltibt ber toirtt feiigSßnnb Itiornmb foÜt nit el)n lcl)d^tfertige abfoüttion getltenn. f^o © paulg©ogt dpi) .1. . ba§ auc^ bau Inortt gottt giUt onnb [)ilfft ben gletobigcn menne§ gepbigt loirtt Uonn fel)nen fel)nbcnn Imnb Oorfolgernn SBtxiib Sic oücfamptbetennen. ba§ bie facranient and) l'on hoffen Dnglclubigen pricfternn geben, -'sbcnnod) frafft I)abenn ob er glel)d) fel)nb fei) bem püffer Sä ift l)t)e funbbnnb Onglalnben groffer benn fd)er|en obber Iel)c^fcrticfel)tt Unnb bao id) noc^mcf)r fage eie muffen befenncn ba? ber aiiä) bes facramcntS nülj empfet)ct.ber e§ ^cr^Iic^ begerett. ob§ l)[)m fd)on öom prieftcr müttluiEig Horfagt Irirtt.©jo gar ligtä am glalnbcn be§ püßcr§ Itiie ber gefd)irft ift. feo fet)et er. ber *"prieftcr gcb obber geb nit. fd)er|c obber fei) ernft. SBie baä facrament fiimptfcUt gerebt %o iftä gotti» facrament Onnb leffit fid) fat)cn mit bem glalobenn2lber bcr lefterer gottC jcu 9{om bcr SSapft. IroKt gerne Pn| biegen gtalubenbortilgenn Pnnb Porfurcnn. ba§ topr fcl)ner getraEt mcl)r. benn gottt facra=ment üortratoetten. al§ funb er. on uufeern glalrbcn. auß lautter gemaEt 35funb Porgeben, ba bel^utt [581. 38»] gott aEe 61)riftH(^e f)er|enn für bemgnbd)rift Pnnb ©atanoS SlpoftcÜ1 (®cr Sctoetfftc) batutni 3 nnt rh ö (enß) gnak 6 Icret. (bei SB) 14 (ift)18 b(iE) c in bev (^ug) glatofi »nnb gnab rh 21 (f)ott bie) fe5ne{r) c 23 (Sp:^ .1. rhtrnnbünnb bis gtembigen o 24 (bic e§ 6or) tinnb sovfotgernn rh 26 o6 er bis (lüfler r29 (fe>)n) darüber e§ 30 (nit be§ Jitiefterä ^onbcrnn) rli bc§ püfecrg 32 feilt gerebt o34 (nljbcr) Bortilgenn (ttnS) oorfiirenn 35 (ger) alfe


io butd) römifrijc 5i*ulli' imredjtlid) Uerbniiimt fiiib. 1521. 3792)aiunib fog tc^ noc^ unb Warne einen l)bcrnian, ba-i er got bic e()rcgetic unb l)I)c nit üorttaftic, ba5 umb feiner rein luiCen bie funb norgcbcnIrerbcn, benn fct)n rein ift gnngfam für got, f^onbcrnn nmb gotti» lautterbarm^er|i(fcit lüiHen, ber bo tnil gee^ret, gelobt nnb gelibt fein, alfj ber•gnabc er|e^gc unfj unloirbigen unb unüorbicutcn. ijntte btt^ für folc^erbuUe uunb ^^rer gleidjen lerer.2)ergäwclfftc.äßenn e§ mnglid} lücre, biiy l)emanb funb beidjten on rclo,obbcr f30 ein t)rieftcr lei(^tfertig obbcr fdjertsenb if)n obfolnicrt,10fjo er boc^ glelnbt, er fei) abfolbiert, f^o ift er gctoif^iicf) ab=f olbiert.6^riftu3 Ijm ganzen ©uangelio ijüt aCe btng anff ben glalnben fteEct,ha er fproc^: 'alle bing finb mngli(^ bem ber bo glelnbt'.fi^ic^t, Jnt)e bu gletnbift'. Satumb iftS lüar, boS, ob ber priefter fcf)er|et, fjo15 id) bod) fetjn abfolution mit crnft empfaf)e unb gtelnbe, fjo gcfcf)id)t mir,nit line er ttjiit, fjonbernn Inie id; glelnbe. Taä [)ab id) gefagt ,5U belneifjen,tu^e gar grofj unb nottig ber gtalnb fct) l)nn ber puf], bas allif3 an l)t)mligt. Unb Irie tuot e§ nit muglid^ ift on rein gktobcn, luie i^ broben gefagtijüb, ha id) betoeiffet, toie ber glalnb unnb gnab mit cljnem groffen fturm20 iD^rt el)ngoffen. Sjo e§ aber muglic^ tocre, Irere ber glambe bennad^ aüeiugnug, benn gott nit auff rctü noc^ auff t)rgenb ein Incrcf, fjonbernn nurauff ben gtatnben feljne gnab erbotten ^at, ha er fprad): 'mer bo gtelubt, ber sfavc. ii5, le.loirtfclig'.Unnb lüarumb folt nit ein Icid)tfertigc abfolution gcttenn, fo S. ^^anUtsC5 geprebigt loirt bon feinen feinbenn unb borfolgernn. Unb fic aüe famptbe!ennen, ha^ bie facrament, and; bon bofjen, unglelnbigcn priefternn geben,bennod) trafft fjaben, ob er gteid) feinb fei) bem pufjer. 6» ift Ij^e funb unbunglalüben groffer benn fdjcr^en obber leidjtfertüeit; unb ba§ id^ noc^ me^r30 fage: fie muffen befennen, baä ber and) bc§ facramcnlj nu^ empfe^et, ber e§f)er^Iid) begcret, ob§ l)f|m fdjon bom priefter muttoiHig borfagt loirt. ©30gar ligt« am glatoben be-ä bueffer«, Inie ber gefd)id't ift, fo fe^et er, berpriefter geb obber geb nit, fc^er^c obber fei) ernft, Inie ba« facrament fumpt,feüt, gercbt, fo ift-S gotti» facrament unb leffet fid) fal)en mit bem glamben.35 ^ber ber frunbt gotte-3 3U 9Jom, ber S?apft, Inolt gerne unf] biei^cn glalnbcubortilgcn unb borfuren, ba» Inir feiner gelnalt mel)r benn gotteS facramentDortraUjetten, alf^ funb er on unfjcrn glalnben, auf] lautter gemalt funb bor=geben: bcl)ut got alle 6[)riftlic^c t)erl5cn für bem (fnbd)rift unb SatanaS 5tpoftetl.3 601: 5 Boi- 9 ft^cr^cnt 13 feinb migtic^ 2ü loer, Wcre fltalub25 ei)^. i.] $p. 1. aSitt. 3en. 20 feünbcn 28 Hünb 29 leidötfertigfait 30 facva--mcnt§ 33 jc^et^ 34 lajfct 3.5 ftainbt 3s »ot


Sjo380 öitmib mib llriad^ c\Ün iMrtifcl I. 9JiQttiii l'utfjetö,3ri bcm fcu'vaiiient ber puß Oniib Dorgcbüng bcv ld)ulb ttiiitt bei' fut'ftobbcv 6ificf)oft nit mc[)r. bcnn bcr fleringft prie[tcr. 3a Ino el}n prtcfter nitl'orijnubeii iDere: t()utt eben feooiel. et)n iglic£)cv Gfjviftcn menfc^ 06 er glcljc^cl)n ft)ct)6 obbev fiiib loercS)a ba. bev oiticfcü f)at bcn recf)tcn bluttfd^lnercn troffenn. t)ic ift nottgcUiefecn jcu iDcvcn önnb üorbamnen. beim ber ortirfell joüt machen, ha-ibcm olgo|en jcu ^JJom. bic fc^luffeÜ nu§ bcm fcfjilb fielen )t)o er t)^n ga^nlie§: ober bod) foü e» l)[)n nit ^elffen. er fott mijr t)l)n mit red)t nit ft)ibber=legenn ünnb belriet)^ tjijn qI^o6§ ift Bife t)er gnug bctocljfet. . basi nit bci5 priefter§ luerd. feonberunber glalri'6e be§ puffert. Oorgebung ber funb InirdEt. benn ^0 ber Sapft trnnbaEe pricfter auff cl)ncn tjnnffen öorfamlett et)n obfolütion bbir el)nen ßunberfprec^en. |o giEt biinb Ijitfft fie nid)t3. tuo er bcrfelben nic^t glelobt benn ha^iDortt. ftef)t feft. luer nit gletobt. ber ift Dorloren ba Ijitfft nichts toibber. 3att)ie foUt be§ ^^abftS trnnb aEer pricftcr-S abfolution l)clffen on glalobcn. »rennfie (5,[]xg aüä) gott felber fprec§. f)ulff fie bcnnod) nidjt?'. on ben glolnben3ft'3 nit alfeo ba§ ®ott tegtid} pbigett trnnb rounber loircft für bcn menic^en.Onnb t)ilfft bod) nit. benn aEcljn bie l)()m glelübenn. . benn bic öorgebnnggantj ligt am glolubenn. Onnb nit am prieftcrS ampt [331. 38^] obber gctoaEt.Dnnb ber 23apft eben (30 luenig öormag bcn gtatübcn 3cn gebenn. alß ber bntcriftprieftcr. ber pricfter fjo toenig alß cl)u \mt}b tinnb finb. mo(^t ic§ gerne bclcrctt>uer5 Don bcm 33apft. SÖa^i er melir bar^u t^ett, benn epn fc^tcc^tcr prieftcr?laft :^oren ctor locljBtjcljtt lieber Sapft ? ^c^ IrnU lool fagen tca-j bu me^rtt)ueft. benn el)n anber fdjtcc^ter prieftcr. bu f)cngift grofee fanen auff mitfd}tuffcEu. Dnnb Dortenffift buEcn Icffift gtodcn Icüttcnn. bctreugift (anb onnbieütt Dmb geüt gutt. lepb Dnnb feel imnb furift fie mit bljr t)nn abgrunbber ^cEen. ba-S tt)üftü met)r bcnn anber prieftcr önnb ßbi'iftennSjo ift broben gefügt, loic bic tcljcr Sonatiftcn bic aEe facramcnt. anbie t]cplicEcptt ber prieftcr pinben looEten Dnnb nit an ben gtatoben berpüffeer: Don "Jluguftin Dbirloun?. bcnnod) Icijbtidjer Dnnb pcffer gclncfecnnfet)n bcnn ber Sapft Dnnb fepne biid)off. bie bo tooEen bic facramcnt an bief)of)e Dnnb gelnaEt pinbcnn bcnn fjo cl}n liel)ligcr pricfter nit me[)r t(]ütt t)nnben facramcntcn bcnn epu ^unbiger. loic mag epn großer ^o^er pricfter me^rtl)nn bcnn eljn npbriger geringer, fjo ^el)IicEeptt Dil mebr berifi geluaEt giEtbrumb ifts ftar haS^ ber SBapft l)f)m aEcpn bic fc^hiffcE 3CÜ cl)gentt. mit glct5=djcm re^t. toie Sncifer i)m ^ijmel l^^m nioEt. göttlichen ftücl jcnepgen./•16 !pa'6ft§ bnnb oUev i-3 (Sa) 3a 6 rechten o Vi nuff bis Boxjomtctt17 (ii)X^ anä) rh 22 (9)elerctt c in belcrctt oder umgd-ehnf 24 (3# pfe^ffc ouff lieber) loft26 (gii) uorfeuffift 30 bcr tjrieftev r^ 32 benn >/, 33 (go benn) benn 30 allein rh


jo burcf) vbiiüfclie iPiiUi' miredjtlid) uetbiimmt fiiib. 1521. 3815?crbret)fecl)cuöc.3n bem facramcnt ber pufj unb öorgefiung ber fc^ult ttiiitbev Sapft aber btf)e^off nit me^v benn ber geringft ^irtefter: X)ci,hio ein priefter nit bor^anben tocre, tljut efien [50 oiel el)ur. ijgttc^er ©Triften menfcf), ob er gtcicfj ei]n inetb obber !tnb toere.£>a, ba, ber articfell f)at beu rechten bluttrf)lucrert troffen, ^ie ift notgeloefjcn ]u toeven unb Oorbamnen, benn ber articfcl foü machen, ba§ bemabtgot ju 9iom bie fd^tuffcl aufj bem fd^tlb fielen, h)o er ijl^n ga^n Uefj:ober bod) fol e§ l)f)n nit f)elffen, er fol mir l)f)n mit rcdjt nit tnibberlegenn,10 unb betücif^ l)£)n alfjo.6§ ift bif3!)cr gnug bclueifct, baö nit be§ priefterä loercf, fjonbcrnn berglatüb bea puffert öorgebung ber funb rtiircEt: benn f30 bev 3?Qpft unb allepriefter, auff einen l^auffcn norfamlct, ein abfolutton über einen fjunberfpred^en, fjo gilt unb £)ilfft fie nid)tei, Ibo er ber fclben nid)t gtelubt: benn15 i>a^ loort ftclit fcft: 'iner nit glelobt, ber ift Dortoren', ba l)itfft nicfjts loibber.Sa tt)ie folt bc§ 9?apft unb aller priefter abfolution lielffen on glaloben?hjcnn fie (Etjriftuö, auä) got fethcr fprec^, t)ulff fie bennocf) nidjtS on bengtah)6en. 3ft§ nit atfjo, bas got tcglid) pvcbigct unb munbcr inircft für benmenfi^en unb l)ilfft bod) nit, benn allein bie ptim gletobcn? S30 benn bie2ü tiorgebung gQnt3 ligt am glalubcnn unnb nit am pvicfter*? ampt obber gcloalt,unnb ber Sapft eben f30 iBcnig tiormag ben glainben ,]u geben, alf3 berunterift priefter, ber priefter fjo lucnig aly ein Incib unb tinb, mod)t iä)gerne gcleret toerben Oon bem Stapft, rtac' er mcl)r barlju tf)et, benn einfc^lcc^ter priefter? laft l)oren elnr loeifj^cit, lieber Sapft. ^c^ »oil tool25 fagen, h)a§ bu mel]r tl)uft benn ein anber fd}lc(^tcr priefter: bu Ijengeftgrofje fönen auff mit fd)luffelenn unnb borteuffift 3?nUen, leffift glodenleuttenn, bctreugift lanb unb leut umb gelt, gut, letjb nnb fcet unnb fnrift fiemit bir l)nn abgrunb ber l)oÜcn. 'Sn-ä tl}uftu mel)r bann anber priefter unb6l)rtften.30 Sjo ift brobcn gcfagt, loic bie fekr, £ouatiftcn, bie alle facramcnt onbie Ijeijliteit ber priefter pinben toolten unb nit an ben glatoben ber puf^er,Don '^luguftin ubcrtnunben, bennod) tet)blid)er unb peffer geloef5enn fein bennber ^üpft unb feine Sifi^off, bie bo trollen bie facrament an bie t)ol)e unbgeftialt pinbenn. Senn fgo el)n l)cl)ligcr priefter nit mel}v tl)ut l)nn bm facra=a'>menten loenn el)n funbiger, lDl)e mag epn groijcr, t)ol)er priefter mel}r tl)un,benn ein nibriger unb geringer, fjo ^eilicEcljt btel mef)r benn geloolt gilt?brumb ift-j flor, bos ber 33apft i)E)m allein bie fd)lnffel 5U cl}gent mit gleichemre^t tote Sucifer l)m t)l)mel l)l)m inoU gotlid^cn ftncl 3U el)gen. Sepntemal3 ober 4 uertiaiiben li 3)o, bei 7 ucrbonicii s obgot 17 Ijulfft A ^ütff Hbilfft aSitt. 3en. 18 bot 22 „ber (irieftcr" fefilt aMtt. 26 i^lüfjeln taffcft:J1 tjailigtait 35 wenn] benn aöitt. 3cn. 36 „unb getingci;" fet)U ftoiligtait


382 ®"'nti iinb Uxiaäj aün «rtifc[ 2^. 5Jlartin Sut^ctS,@et)ntemal bie fcCiluffcH ntt anberfe. bcnn jcum facramcnt bcr pufe geben fct)nn.ttii((f)y allen G^iiften gleljc^ gemeljn tft önnb niemant mef)r obbct Uienigevb<strong>von</strong> t)att benn Inev met)v obbei tnentger bran glclobt[SSI. 39''] 3;^ frog lucijtter. bu allerfieljligift Satter Sapft. o6 buaud§ eljn anber facx-fit ber taüff Ijabift. benn aEe pvicfter önnb 5f}ni"ten. Dnnb -ob bn ömb bct)nei- f)o^e toiücn. me()r tfjuft. Inen bn teuffift. benn el)n ßapeüanlelje toeljb obbev finbt. @og an. biftü fjic el^n ftüni iDorbenn? ©jo t)aftu el)nanbev tauff ^o ftrafft bic^ © panl9 (Bpij .4. 6§ ift et)n glalrb. ctju tauff.el)n ^err k ©30 beim ba» facvament ber tauff. glel)(^ ift 6et) aEen 6£)riftennbas cg jcür nott mag eljn k\}. lücljb imnb finb geben, äßte teglid) gefc^id)t,SBarumb foC ntt au^ glel)c^ ünnb gcniet;n fet)n ba§ facrfit ber fd^luffeU pußobber afifolütion ? ^sft» ntt §0 Jüot e^n facrameitt alB bie taüff? Sßel)tter.t)aftu auc^ eljn anber me^. benn anbeve priefter? obber magftu ntct)r gebenPon bem fron Iel)c^nam G()rj. benn tmßer Gapeßan? 2ßa§ 3cel)f)iftü benn ber'"fd}tuffeE facrament. ba^^ bu ntcf)r barljuncn tt)un lt)iüt benn bie ganl; 6[)riften=i''^ct)tt. bu fuc^ft bcljne freuet gelnaüt übir bie firc^eu önnb macf)ft au^ berfc^luffcU glcl)c§em gcmepnetn facrantent. btjrfelba eljn epgen Onglepc^ öngemeQuegehjollt Dnnb tl)rannep. ©eljn aEc facramcnt glel)c[)eä üormügeu bei) l)bermanber fie geben fan. §0 magftu nit aUcljn bie fdjtuffel bt)t auß^itjen Dnnb bpreljn anber e^gen facrament ma^en lueun gemeljne Sf)riftent}el)tt I)abe. ^o2)arumb f)üttcn ficf) f)ie aEe fe^riftcn für bes ^'abfts [SI. 39''] enb=d)riftiffd^em gifft. ©30 aEc tauffe Dnnb meffen gtei)d; geEtcn hio Dnnb burd)Inetc^en fie geben tricrB %o ift aud) bie abfolution glepc^. Ino Dnnb burd^ toiUd)en fie geben luirtt. benn c-i ligt aEcs am glaloben hc-i ber fie empfcijett.nit üu ber ^cl)[igfcl)tt fünft. . ^o^e. gcP^aEt beä ber fie gibt önnb loic man «nit mag bie tauff tel)(eu Dnnb bem Sapft Dnnb biffc^offen. epn anber ftudbrau geben bcnn aEen (£t)riften ol^o mag mau and) nit tel)Ecn bie mefBDnnb fc^hiffet. ba« ber bapft cl)n anber facrament bcr fc^tuffcl Dnnb meffe fjabe.benn bie gan^cu 6f)riftcn[)el)tt — f)att er aber et)n anber obber mcijx. %ofd)lcuffit pl)u S pau(9 auß ber {5f)riftenl)et)tt ba er fagt Sp^e .4. (fl)n gtalob. 30e^n tauff. el)n IjcrrS)aJ ift iDol mar. i>a-3 Sapft önnb biffc^off l)^n furbel^aEten ettlit^ feEeDnnb füitb. aber haä ift t)crtümcn Don menfd^cn gcfe^en Dnnb ift mit ge=luaEt el)ngeriffen. Santit aber t^un fie nit met)r l)nn ber Dorgebung ber id)ulb.©ie tf)uu nur mc()r l)nn ber Dorgebung ber pepn obber ftraff. aber bie Dor= 3^gebung ber fc^utb. ift el)gentlid) ber fc^luffet Dnnb facrfit ber püß. bie fobbertben glatobenn. bie Dorgebung ber pel)n. fobbertt nit glatöbenn. Bonbernn man5 fQcxiit ber rh 7 (tinb le^. ß^r) Ic^c rh (SBie ftu) Biftü 8 (^ft) 61 10 (jcüt)11 önnb gcmcgn rh (obber) ))u6 12 (3ft§ nit ba§ bu tetja) SBe^tterjcui; war13 (all) anberc 18 (bcnn) Seljn 20 eljgcn (fuv oüen S^rifte 3;eni) ttjcnnf)a6e(n) »nnb o (oon) Wo (bo ift) 34 (^oben) a6er (obf)c 22 29 obberBorgebung


fo butc^ römifcfie iBuUe uni-cdjtlid) ucrbommt fiiib. 1521. 383bie jc^IuffeU nit anberfj benn jum focvamcnt bcr pufj gefieti feinn, »itc^gaücn C?t)nftcn glcicf) gemein i|t unb nicmant mcf)r obbcv Incniger bran t)Qt,benn inev mefji" obbcv ireniger bran gtctubt.3c^ frag loettter, bn aHcrheiligft üattcv 33apft, ob bu aud^ el)n anberfaciamcnt bev tüuff habut benn alle pricftcv iinb (Il)iiftcn, unb 06 bu umbbeiner f)ol)e iDtUcn :nc(}r tljuft, ttien bu tenffcft ben ein (Sopeltan, Iet)c, toe^bobbei- ünbt. ©ag an, biftu i)k ein [tumm liioibcnn ? fjaftu ein anber tauff,f jo ftrafft bic^ S. *4>"u(u-3 Gpljc. iitj. '65 ift ein glalub, ein tauff, ein ijtxx JC. ept 4, r>.©30 benn ba§ factamcnt ber tauff gleich ift bei) allen 6t)riftenn, bau e§ juvnot mag ein let), Inetib unb finb geben, luie tcglicf) geicf)icf)t: äßaiumb foUnit auc^ glei(^ unb gemein fein bas faciament ber fc^Iuffell pufj obber db=folution ? 3jft§ nit 130 »ol ein facvament alfj bie tauff ? äßeitter, t)aftuaucf) ein anber mcij benn alte anberc prieftcr? obber nmgftu mci)r geben Ponbem frontcicf)nam 6J)rifti, benn unfjer ßapellan? maS; 3el}f)cftu benn bevf^tuffel facvament, ba-3 bu mcf)r bavinnen tbnn loiü benn bie gan| 6t)viften=^eit? Su fuctjft beine fvcDct getualt ubev bie fivcfjen unnb ma^ft aufj berfc^luffcl glcicfjcn, gemct)ncn facramcnt blir fctbö ein ei)gcn, ungleich, ungemeinegeloalt unb tlivaunei). Sein alte facvament gleiches oovmugcn bep pbevman,bev fie geben fan, fjo magft bu nit allein bie fc^tuffcl biv aufj^ilicn unb bivein anbev eljgen facvament mad)cn, luenn gemeine (ir)viftenlieit l}abe.Savumb l)uttcn fid) l)ic üEc Gt)viften fuv beö '2?apft5 ßnbc^viftifcijemgifft. @äo aüc tauff e unb meffen gleid) gelten, loo unb buvc^ nieteten fiegeben locvben, fjo ift aucf) bie abiolution gleid), tvo unb buvd) loild)en fiegeben lüivt: benn cü ligt atlcj am glaluben bcü, bev fie cmpfetjet, nit anbev t)eiligteit, fünft, l)o^c, gclralt, bec' bev fie gibt. Unb loic man nit magbie tauff teilen unb bem SBapft unb i8iiid)offcn ein anbev ftucf bvan gebenbenn allen 6t)viften, alf^o mag man aud) nit teiEen bie mefj unnb fc^luffel,ba» bev ffiapft ein anbev facvament bev fdjluffel unb mcffe ftabe benn bieganzen 6I)viftent)eit : f)at cv aba ein anbev obev me()v, fjo fd)leuffet pl)nS. ^auluü auf,} bev (It)viftenl)eit, ba ev fagt (ipb. iüj. '@pn glamb, ein tauff,ew. *, 5.ein^err\2)05 ift lüol luav, boü Äipft unb 3>'iffd)off i)l)n fuv bet)alten etUc^fcEc unb funb , aitx ba» ift t)ev!ummen oou menld)en gcfe^en , unnb ift mitgetoalt eingeviffen: bamit aber tt)un fie nit mebv pnn bev Povgcbung berf(^ulb, fie tl)un nur mef)v pnn ber Oevgebung bev pepn obev ftvaff. 3lber bieOergebung bev fc^ulb ift epgentlid^ ber fi^luffel unb facvament bev pufj, biefobbert ben glatoben: bie Povgebung ber pein fobbevt nit glaiolben, fjonbernn1 (ctnb 4 »alcv rj aufejieljcn 20 itcnn] benn äSitt. 3en. 21 ,f)ie" fc^ltDot 22 »etilem 2S meß 32 Dot 35 ober :17 forbcit forbert


384 ®"'iib unb Utfadi aticx -HxtM 1. Oliattin eiittjer?,fulett fte empfinblic^ önnb gefi^id^t on glatubenn. önnb ge^orett nit et)gcntli(^ jcüfacvamcnt ber fc^IuffeU 5Jiel)n artidct aber fagt Don ber üorgebung ber icf)u(b.bie ift l)bei-mQn 9emct)ne tok btc tauff Dimb mcfBc ünnb mag oon fet)nev f)ot)c ob=ber gewallt gefangen tnerbenn. lüie ber Sapft mit ben fetjnen futgibt önnb leügt[aSl. 40"] 2)cr iMcrtjctjeube.-,Stiemant folt bcm priefter antthjorttcii. Gr fet) berelnett önnb berptiefter follÄ aücf) nit fobberimS)a» miife bl)r. au(^ t)rtf)um fcl)n bu l)et)liger SJatter 58apft: riü müftüe§ laffcn tt)ar()el^tt fet)n. önnb belretjfec ba'ä al%o benn bie Wel)! eä iUtjt. nitl)nn ön§crm biincfcnn. fionbcritn l)nn gottt gevi(i)t. ob Dnfeer rew redjt fe^ loobber nit ßo mag niemantt on öormelfen^cl)tt. fagcn er fet) red^t bereWett.benn S. paulg 1 6or .x. fagt. 91it ber fic^ felbft lobett, ift bewerbt, ßonberimttiilcf}cnn gott lobett. önnb. 1. 6or .4. ^ä) bl)nn ml)r nidjt-S beWuft. . aberbamit b^nn ic^ nit gcrec^tfertiget id) örteljl mic^ felb» nit. @ott ber t)erraber ift ber ber micf) örteliüctt: balu: fagt bauib p5 .18. ()err teer erfcnnett isaU fe^n fünb©jo nu ber mcnfd) foüt fagen. (ir fei) toarfiofftig bereteett ^o wuxb ergebrungen jcu et)gener öormeffenf)el)tt önnb jcu önrauglit^en tnercf. baä er aUfeljn funb önnb bofei-3 crfennett. 3ia bie >ocl)lI. alle f)ci)ligen noc§ bop önnbfunb t)nn fic^ fjabenn. ift-3 nit müglid) ha^ tjemanb relo ijab. bie für gottt sngerieft gnug fei) S^onbernn fie fprcd)en aUe fampt mit Saüib §err. gangnit l)nß geiid)t mit bel)ncm fnec^t. benn für bl)r loirtt fe^n menfc^ bog bo(ebit. rcd)tfertig crfnnS. ßo tcpner loirtt red)t fertig erfunbenn: Wie mag erbenn bercloett [St. 40''] erfunbenn loerÖ. feo bie relo epn anfang ber rec^t=fertigung ift? äßarumb löitttu benn C Stapft, bie 6t)riften boffartt önnb öor= 2.=.mcffen^eptt leren, ba-j fie pnn gottis gerieft lauffenn?Stl^o follt man bie 6f)riften (cren. baS epn bel)(^t tinb loiftc. Wie fürgott fcpn rein loirbig ift önnb gnugfam. 33nnb foHt al^o fagen. £if)e lieberIjerr ic^ locpß bas id) nit rcd)t reinig erfunben loerb für bei)nem gerid)t önnbnoc§ öiet boßer Inft pnn mpr ift bie Oor£)pnbernn rechte reW: boc^ Inept bu sojcugcfagt paft gnabe. |o flicpc id) öon bepnem gericpt önnb bie löepl mepnrelo nichts ift für bir öorlaffe ii^ ünnb erlucge mid) oüff bcpne jcnfagungpnn bie§cm facrament ä^nnb ob ber priefter forfi^ett nac^ ber rem. . SoHer fagen: ,s^err, für mpr bpn ic^ bcrcWett ober für gott ifte epn fc^Iei^tc reW:bo id) nit mag mit beftaf)n. poff aber auff fepne gnabe. bie ppr mpr i^t auß 3.-.fepnem befeit) foUet |u fagenn. S30 foUt man bie tcutt pmmcr jcu bemglatöben trcpbc. benn pm fterben. Wirtt bie relö al^u groß toerbenn önnb ber1 (tee) ttnnb eligeittlid^ rh 3 (oUe) mefBc (jtu) snnb mag 8 (tieJer fflo})ft) aud^9 (©. ^autg lagt .1. 60t. 4. ^ä) »tte^l micf) fctber nit. ^ä) 6^nn mt)x) benn 13 (jelbS) nid^tg15 (richte) »ttcftUctt (p§ .18.) fagt 17 toar^afftig 21 mit 3)oüib rh 26 ^nn32 (mid)) önnb 33 (junben) rcl»


:io biitd) römiic^e S^iiüe unrcc^ttid) ucvbammt finb. 1521. 885man fu[ct fie empfinbltd), unb gcfc^^it^t on gdilofien unh getjorct nit etgentlicf)jum facrament bcr ic^tuffell. llfetn arttdel ahn fagt oon ber Dorgcbung bcrfc^utb: bic ift ijberman gemeine loie bie tauff unb mefje unb mag Donfeiner ^of)e aber geloatt gefangen toerben, tnie ber 58apft mit ben fetincn fnv5 gibt unb leugt.^er i*icrtocl)cubc.9iiemant foll bcm ^riefter antlüortten: @r fetj Bcretoet, unbber pricfter fols auc^ nit fobberenn.S)a-3 mu)5 bir and) t)rtt)umB fein, bu (jeiliger Oatter 23apft, nu muftu10 ec' (offen tnar^eit fein, unnb betoeifje bac- aUjo. Sen bie toeil e5 ftef)t nitIjnn unfjerm bundtenn, fjonbcrnn Ijnn gotteä geri(^t, ob unfjer reto rcc^t fei)ober nit, fjo mag niemant on tiovmeffen{)eit fagen, er fei) rec^t bereloet, bmfanct ^autns i. (Sorin. j. fagt: '-]tit ber fii^ fctb tobet, ift bewerbt, f^onbernna.Got.io.is.lüilc^cnn got lobet'. Unb i. ßorintf). iiij. '^sd) binn mir nicf)t» betouft, aben. sot. 4,4.15 bamit bin icf) nit gerechtfertigt, iä) urteil micfj felb-j nit. @ott, ber f)err,aber ift ber, ber mic^ urteilet'. 2)atju fagt £at)ib 5).sfal. jöüf.\öerr, toer er= *i. 19, w.fennet aE fein funb'.8,50 nu ber menfrf) fott fagen: dr fei) loarbafftig berelüet, fjo Ipurb ergebrungen jn el)gencr tiormeffcn^el)t unnb ju unmugti($en hjercE, ba§ er aü20 fein funb unnb bofjeä erfennet. ^sa bie Incit alte t)cl)ligen not^ bofjS unnbfunb i)nn ftc^ f)obenn, ift§ nit muglid), ha^i l)emanb rein ()ab, bie für gotte§gerieft gnug fei), fjonbcrnn fic fprcdjen alle fampt mit £aOib: '.S^err, gang lü-i«, 2.nit l)ni3 gericfjt mit bel)nem f nec^t , benn für bir loirt tein menf^ , ba§ bo(ebet, recf)tfertig erfunben': fjo feiner toirt red}tfertig crfunben, Irie mag er25 benn bereloet erfunbenn loerbcn, fjo bie rein ein anfang ber redjtfertigungift? Sl^arumb luilt bu benn, C Sapft, bie 6t)riften I)offart unnb tiormeffen=§eit leren, ba-3 fie l)nn gotteS gerieft (auffenn ?5llf30 folt man bie 6t)riften leren, ba'3 ein beid)t finb loifte, lüie fürgot fein rein lüirbig ift unnb gnugfam. Unnb folt alfjo fagen: Si^e, lieber30 ^err, ic^ tneifj, ba-j ii) nit xtäjt rctoig erfunben Inerb für beljnem gerid)t,unb nod^ Diel bofjer luft l)nn mir ift, bie Dor()l)nbern red)te relu: borf; locilbu jugefagt [)aft gnabe, fjo flicf)e irf) oon beinem geridjt, unb bie mcit meinerelD nic^t-5 ift für bl)r, Dorlafj id) unnb erluege mic^ auff bcine jufagnng l)nnbiefjem facrament. Unb ob ber priefter forft^et noc^ ber relu , fol er fagen35 §err, für mic^ bin ic^ bereitet, aber für got ifts ein fd)led}te rein, bo iä) nitmag mit befta^n, l)off aber auff feine gnabe, bic l)l)r mir i^t au]] feinembefell) f öltet ju fagen. ©30 folt man bic leut l)mmcr 311 bcm glatüben trel)beu,benn ^m fterbcn toirt bie relo al^u grofj iDcrbenn unb ber glalob alltju flcin.1 futet 2 »on Bctgeöung 2iMtt. Seil 4 ober s fovbcrn 13 liclocrt 14njetd)cm20 noc^ bojcä 21 »or 22 gang] gc^e SBitt. 3fn. 23 »or ba§l bcr 3en. 2S vox30 »pr 33 Bor 3,"> Bor mir Bor 37 bejcldjSiit^crl mexte. VII. 2-5


386 föninb iiub Utjad) aUn Slttifel J. JJkTtin 8utI)eTÄ,glotoB qI^u tleljnn @otti» jcufagcn ift gctoiß. Ijm facrament. tin§er rein iftmjmer gelüife. brumb iiit ni:ff bie üngclritfie vcto feonbei-nn auff fet)nn getDifiejcujagung er ün^ Ititt gcpetoet f)abet. bn§ lüljv bc[tef)en mugen i)nn aller nott[SSI. 41"] 2)cr fuiiff^c^enb.@3 ift et)n groffcr tivt^ünt. toildie jcum facrament ga^n. ünnb fic^ Dor= 5laffen barauff. ba» fie 6el)c^tet ^a6en: obber i)^n ntd)t§ öelouft fet)n epncrtobfünb. ünnb Xjijx gepettte gefprocf)en (jabenii. 5tl(c bieße cffen Diinb triridenl)^u ba§ gerieft. ©3onbcrnn %o fie gtetnben ünnb tratuen ba^ fie. al bagnabe einpfaE)en. berfelb glalnb attetjn: inac^t fie ret)n önnb »irbigSießen artitfel l)ab ic^ geteret. ömb ber bloben getoiffen iniücnn. bie \iä). jojcu bcm facrament mit %o Diet mül)e imnb marter berei)tten ünnb boc^ ni)merfeljuen frib liabenn. ünnb nit toiffen lüie ^u mit gott bran fet)n: SeijntematC5 nit mnglicf) ift ba« el)n Iier^ frib Ijabe. c§ Oortralue bcnn ©ottc ünnb nitfel)n felbä tüerden. ülct)§ ünnb gepetten Sanct -^JaulQ 9to: 5 fagt. burc^ benglatobenn f)aben n.nr frib mit gott: ^30 bann ber frib burd) ben gtalübcn i.-,aüepn tnmpt %o tan er nit burc^ tüerct. gepctt. obber l)rgent ei)n anber bingfümen. ba« (erct anc^ bie erfarung ba§. ob fic^ i)emant jcn tobt erbepttett:^ütt fepn f)er^ bod) nit frib. bi§ er ant)ebet. fic^ pnn gottt gnaben 3cu er=geben »nagen ünnb tratoenn£30 aud) :B i^ctrQ act .15. leret. ba» ©Ott aUepn burd) ben gtalüben. -mrepn mac^t haä t}er^. ©30 mü^ [Sl. 41''] l)f)e jcum facrnt ber gtaftib 3cüüorfepn. on h)ild)cn alle gepett nit repn raadjenn: tt)ic bicßer artidel lerett. S30ift aucfi gnugfam broben gcfogt. has alle Inerd on glaloben tobt ünnb fünbäßos nit anß bem glatoben —iftfepn. lüie €>. 5Poul9 9{o .14. Icret. . aUsba§ ift funb. lüie mugen. benn. bepc^t. gepett ünnb atlcrlep bereptung on funb -^^fepn. %o feie on glatoben gcfd^el)en ? brnm muß pl)e ber glalnb aßepn fepnbie repnigung ünnb loirbige bcrepttung.9Ut baS id) üorlüirff. fold) peten ünnb berepttug feonberim bas fic^ nic=mant braüff laffen fod. ünnb met)r benn folc^ bereptung ^abcn müfe. nemlic^ben glalübenn. beim bie lücpl gott. pm facrfit fepne gnabe 3cnfagt ünnb bar= '^"gibt lüie pm erften artidel gefagt ift ift peten ünnb lüirden nit gnug. es mußber fclben gottlidjen jcufagüng geglolobt fepn. ba-i lüpr p[)n nit 3cüm lugnermachen burd} ünfecrn ünglaluben. ''^iai' ift» anbcrß gctpan: lücn bu 3CÜ facrntgaf)ft on folc^ traioen mit üielen berepttungeu. benn alfe fpred)ftu 3cu Sottbu Icügift. pnn bepner jcufagung bicfcs facrament» ünnb lüirft mpr nit gnabe '>'geben. D D C bu lafter buüa rtia» lereftü? 2i>a§ üorbampftü?5 (S30 bo) h)ild§e 13 (nicti) önnb nit 15 (ä> mit Oft bct gtawS) S50 bann16 (onnb) obber 19 (tinnb) Wagen 21 (bie) \)i)e 23 oud^ o 27 6cret)ttun9 Wlrbige u31 Wie t)m l/is gefagt ift »7) (ift«) ift peten 33 (Senn) SBa§


t'o biird) Törnifcf)e 3?iiUc iiiiredjtlid) Dctbnmmt finb. 1521. 387©otteC' jufagen tft getnifä t]m facramcnt, imfjcv rdn ift nimmer geJöif,], brumbnit aiiff bie inigcltiiflc xetv, fjonbcrnn nuff iciim gcmiffe jufagung er unfjtnit gepetüct i)abm, ba^i loiv 6cftcf)n mugen \)nn nUcv not.6& ift cljn groffer l)rttium, Indexe jum facrament gafjn, unbfic^ üorlaffen barauff, ba» fie beichtet ^a6en obber t)t)n nicf;tBetüift fein einer tobfnnb, unnb ^^r ge^etle gefproc^en ^abeu:Stile bief3e effen unnb trinrfcn tj'ijxi bo§ geridjt. ©jonbernn fjofie gletoben unb tratoen, baä fie alba gnabe empfa^en, ber feil)10 glQjx)6 allein mat^t fie rein unb triirbig.Siefjcn articfef I)ab ii^ gcleret umb ber bloben getniffen toiüenn, biefic^ 3u ben ©acrament mit fjo Diel mu^c unb marter bereiten unnb boc^nimmer fernen frib f)Qbcn unnb nit Iniffen, h3l)e fie mit got brau fein.Seintcmol e-3 nit mug(id) ift, ba§ ein Ijer^ frib fjabe, e§ bortratoc bcnn gotteunnb nit fet)n felb» locrdEen, oteif] unb gcpettcn. Sand Spaulus JRo. ö. fagt:3tom. 15 s, i.'Surt^ ben glombcn tjaben lüir frib mit got': fjo bann ber frib burc^ bcnglalt)6en allein tumpt, fjo tan er nit burc^ toertf, gepet obber tjrgent einanbcr bing fummcn. Jaä leret axiä) bie erfarung: ob fiel) Ijemant ju tobtarbeittet, l)at fein Ijer^ bod) nit frib, bifj er ant)ebct ft(^ t)nn gottcs gnaben20 ju ergeben, toagcn unb tramen.S30 auc^ S. ^ctrus 5tctu. jü. lerct, baä got allein burc^ ben gtalüben sipg. 1-,, 9.re^n mat^t ba» l)er|. ©30 mufj t)^e jum facramcnt ber glalob juöor fein,on totlc^en aüe gepet nit rein madjenn, luic bicfjer articEel leret. ©30 iftauc^ gnugfam broben gefagt, hav alle Inercf on glauben tobt unb funb fein,25 U)ie 3. Spauluä 9io. i'iiij. leret: '3lllca ma-S nit aui3 bcm glalubcn ift, ba§ ift möi«. h, 23.funb': toic mugen benn beicfjt, gepet unb allerlei) bcret)tung on funb fein,f30 fie on glatobcn gefc^el)cn ? brumb mufj pl)c ber glatnb allein fein biereinigung unb tuirbige bercitung.5Ut, baii id) Dorlourff fotc^ pcten unb bercitung, f3onbernn ba-i fid^30 niemant brauff laffen fol unb met)r benn folc^ bercitung f)abcn muf3, nemlid)ben glalübcn. S^enn bie toeil got pm facramcnt feiue gnabe 3ufagt unb bargiebt, toic pm erftcn articfcl gefagt ift, ift pcten unb loirdcn nit gnug: e»muf3 ber felfcen gotlic^cn jufagung gcglalobt fein, ba-3 Unr pl)n nit 3umlugner machen burd) imf3crn unglalüben. Sßaö ift» anberfs gctljan, ftienn bu35 3um facramcnt ga^ft on folc^ tralncn mit Picten bereptungen, benn olfjfprecf)ftu 3u got: bu leugift pnn bepner ^iifagung biefjeS facramcnt» unbtüirft mir nit gnab geBen. D, C, Q, bu lafter iöuEa, pja» Icreftu? tna»Porbampftu ?2« jeinb1 giiiagung SlMtt. 3en. 2 „bie" fcbtt SBitt. 3eii. 3 gcbaloct 12 mü 14 got25*


388 ®"i»ö iinb Utfnct) nüer Slttifel £. 9Jiartin Sutfietä,33on fold^em glaluben önnb pxauä) be§ facrnts ^aben fie On§ trieben,bütrf) bcn fprüd) © ^ßiuli .1. 6or xi. ber mcnfc^ fute [ic^ felb önnb effe alfebann bon biffem bvott onnb tvindf öon biffem filcf}. äßitd}§ ftc auff baö ge=lüiijcit ber fitiib jciirforfc^en jcogen fiafaen. fjo [581. 42"] e§ Diel inc^r auffben glaloben Inmb tralucn lauttet. Seljntemal feljn mcnfc^. erforjc^cn tan :aEe feljne tob funb loie broben belueljffet aii§ bcm p» .18. ()crr loer ertennet|cl)n fimb.^ 3)a|u ntt gnug ift. ob bii fel)ncr tob funb bl)r bctoüft fe^eft.äBie


\o biircf) rötnijdje ^iillc uiiredjtlid) netbammt ftiib. 1521. 380i^on ioläjtm glatüBcn unb pxcinä) be» facrometits fiafien ftc iinf] tvicbcitburd^ bcn fpruc^ fanct 5Paiilt i. Gor. ri. 'S)ev mciiidj fulc ftt^ fctb unb effc '(£«1'.-^als bann öoit biffem biot unb triucf lion bii3nn fi(cf)', tvxiii^ fie auff baägctotffcn bcv funb juvfoifd^en jogcu l)a'6cn, fjo c-3 liic( met)r auff ben glalnfienunnb tratücn (auttet, fetntcmal fein tncnfd) evforfd^cn tan oEc feine tobfnnb,Jrie brobenn betoeiffet aufj bem ^^o'- Jöüi- '•^crr, loer erfennet fein funb?''?i- w. 3.S)a|u nit gnug ift, 06 bu feiner tobfnnb bir belouft feieft, toie fanct ^pauluSi. ßorint. iiij. fagt: '3ic^ Binn mir nit belinift, ober ba mit binn id) nit gere(^t= i- e«- j.


390 ötuiib uiib lltfnd) aliex %xiM 1. 9J!ortin l'utftct*,irarumb trct)bi[tii bcnn. bct)ncn mütt IriUcn. Unbber feo offenen Karen tej:tbe§ (Suagelii'^ Stcbcv t)cl)^ miß nud) ba§ ^iattcr bnfecr leugnen Sie fagen6^V9. f)aB nüv bcn l'lpoftcün tninb pvicftevnn bcljbc geftaüt gcbcnn. Ininb l)f)n6efoIf)cnn bic orbnüg et)ne obbev beljbe geftaüt ben Icljcn gcu gcbenn. ©30frag itf). U)o ftctt bcr bcfel^ befrfjrieben? iä) ijaUt, tjm finfter rauc^tod). 65 :.ift ct)n mutttntHig [231. 43"] lügen bnnb crtidjte glof^cnn. benn 6t)riftus baer ben üld) gab. t^ett er ba3 Inorttftn: alte: barljn ünnb fprac§. trintft oHebaraüfe: tvMß er nit t^ett ba er baä brott gab. on ^tuetjffeU ba» er bemJKomifc^en frcuel önnb tc^erel). l)att Inoüen jcuuoifümcn: gcfcf)cn. ba§ fie tT3ur=ben ber mal eljn^ ben ülcfi berauben fel)nen 6{)viftenn. feo ba-j 6uägeltü Ba§ luleljben mod)t. bal^ fie. ba« brott. borfagten"." bie loel)! er nit fagt. ßffett ba§alle, ^onbcrnn trincft baraüfe aEe. D U)ie foÜtcn fie fcfjrcljen bnnb toben,too ha§ tuorttltn. alte, bei) bem brott önnb nit htt) bem tilc^ gefagt trete. 6»iDurb fie niemant [^allten fnnberiri. 5Rocf) tooHen fie mit flarem tert %o offent=lic§ befcf)lofjen bnnb gefangen Ongc^aHtcn fet)nn r,S)ie üxä) Singt aüc^ ijnn bem fjtjmno 3Serbnm Supernfi. 6r fiatt fernenSiungcrnn gebenn tjnter 3ch)et)en geftaltt fctjn flctjfc^ önnb btutt= auff ba§ erben gon|en menfdjen fpcljffet. tnilc^cr bon 3cttiei)cn natürn gemacht ift. .3ftbie fird) l)nn biedern gefang red^t. Sjo foHen i)t)e bcl)be gcftaUt geben loerbenn.allen 6f)riftcn: Setintemal nit aüttjn bie fi'icfter ^onbertm auc^ bie tetjen 2umenfc^en fet)n bon jclncljen natürnn Joili^en biefee fpel)^ gan| bnnb gantienmenfdjen jcü gefnngcn Icirtt. S)oc^ tooUen fterder griirib fc|en S. paül9.1. 6or. X. 2B^r fel)n el)n brott imnb el)n [St. 43^'] (el)p. oEe bie tüt)r Oonel)nem brott. ünnb öon et)nem üldj tel)I( t)abenn. ,&ie frag ic^. ob bie Ictjcnauc^ 6f)riften fel)n. bnnb glib be§ 6f)riftlid)en corperS. S)auon S paulQ Sagt 25äßljr feljnt aEe cl)n lel)p? ^ä) t)off man muffe 3a fagen: äL^arumb teiE fiebenn ber SSapft ab^onbernn önnb aEet)n bie priefter laffen {Jt)riften fel)n: §0er nit tniE aEe öon et)nei brott bnnb bon ct)nem fi(d; laffen tetjE l}abennft)te S. paulQ ^ie fagt. ba§ fie aEe. bie jcu bem let)be gel)orcn. bon et)riembrott bnnb bon et)nem filc^ foEen tel^lfjabetiit. \vo |ie eS bormügen bnnb -mnit bor'^inbert tberS. bauon ^ernad) mel)r.S)arnac^ .1. 6or 11. fagt er nit 3cu ben pricfternn. Sjonbernn 3cu aEen6f)riftcn bcr fclbcn ftatt, ^ä) l)ab bonn bem ^errft empfangen, ba» id; auc^euc^ geleret t)abe. (fpric^t nit i>a?-' iä) aud) elwr priefter aEcl)n geleret l)a6c.)ber ^crr 3l)ü§. l)nn ber nad)t ba er borrabten toartt. nnm er ba§ brott bnnb 33band gott bra^fe bnnb fprad^. 9Iemet f)l)nn bnnb cffet. ba§ ift meljn let)p.1 (id) woiruinfi 2 Sieier bis leugnen rh (DJlon) ?ogcn 4 el)ne(i:) c 6ei)be(t) c6 (ete) lügen (evtl) erti^te 7 (\px) tljett 10 (ber jceljtt) darüber ber mol el)n611 (bajeni) nit 14 '15 go öffentlich iefdfiloffcn »nnb gefangen mit florem tejt a (veblii^evg) darüber offentlid) iefc^loffen »nnb 18 (ber) oilc^et (seine) »on 20 (bem menfc^enber) allen (oon toili^cn aUct)n finget in) ®et)ntcmol feonbernri auc^ bie let)en rhfeie fjie fn22 (noc^) darüber ftcrifer :!4 eitcf) (gele) 35 (ba) ber 3G (gab) fprad^


fo büxd) romildjc SBiiIle uittcd)tlid) lietbammt fiiib. 15-21. 391Jüt)bber fjo offenen tlaren tcrt bc» d-uangelü? libcv, Ijcljfj unfj aud) ba»Stattet unf^er leugnen.Sie fagcn, 6t)nftu5 l)Qb nur ben 5lpoftcln unb pviefternn bel)be gcftaltgebenn, unb tjtjn befoI{)cnn bie oibnung eline aber beijbe gcftalt ben leijen ju5 gefien. 630 frag td): Ino ftcet ber bcfelcfi befdjrtcben? — tc^ ()alt X)m finfterrauc^loi^. 6c' ift ein mutloitlig lugen unb erticfite glpfjenn. 2enn 6t)riftu§,ba er ben tilä) gab , tiiet er ha^j niortlin 'alle' bar^u unb fprad) 'triniit allebarauf}', rtild)^ er nit tfiet, ba er bai^ 6rot gab, on .jnieiffel, ba-5 er bemOtomifdjen frcücl unb fc|crcl) {)at lootlen juborfummen, gefet)en, ba-j fie tnurben10 ber mal etjnfj ben fttc^ berauben feinen Gtiriften. Unb ba» guangelium bafjIet)ben moc^t, ba-5 fie ba§ brot oorfagten, bie lücil er nit fagt: 'Gffet ba-3aUe', fjonbernn 'trincft baraufj aÜe\ C rtie folten fie fd)rct)en unb toben,tro ba-j iDortlin 'alle' bei) beut brot unnb nit bei) bem ftld) gefagt toere. 6»ftiurt fie niemant baltcn lunbenn. SJorfi iDoUcn fie mit Harem tert fjo15 offentlid) befc^loifen ungefangen unb ungehalten fcljn.Sie firc^ fingt aud) tjnn bem b^mno, ä>erbum fupernum: '(Sr ^atfeinen iungern gebenn unter jtneien geftalt fein fleifd) unb blnt, ouff baa erben ganzen menfc^en fpeifet, Inilc^er üou jlncien naturu gcmadjt ift'. 3ft biefird^ l)nn biefsem gcfang rec^t, 250 füllen t)t)e beibe gcftalt geben werben allen-0 (Sl)riften, eei)ntemal nit allein bie prieftcr, f3onbernn aud) bie leiten menfdjenfe^n oon 5tDet)en naturcn, loilc^cn biefjc fpeifj gan^ unnb ganzen menfc^en jugelungen tnirt. 2)0(^ Iriollen fterdEcr grnnb fe|en. Sanct ißaulue i. (lorintf). j. is^-wn.'äß^r fein ein brot unb ein lel)p, atte bie toir Don etjnem brot unnb Pone^nem leid) tel^l l)aben'. .Spie frag i^, ob bie leljen aud) Gbriften fepn unnb25 giib be§ 6t)riftlid)en corper^, baPon f)ie S. ^^^auln* fagt 'inir feint alle einleip': iä) ^off, man muffe ia fagcn. äßorumb toil fie benn ber SSapft ab^fäonbernn unb aEein bie priefter laffen 6t)riften fepn, fjo er nit toiE aEe boneinem brot unb oon einem filc^ laffen teil ^aben, tüie S. ^aulu» Ijie fagt,ba^ fie aEe, bie ju bem let)be gef)oren, Pon einem brot unb Pon einem feld)30 foEen teil ()abcn, tno fie e» oormugcn unnb nit Dorl)inbert trerbenn: baPonijexnaäjmef)r.S^arnad) i. 6or. ji. fagt er nit ju ben prieftern , f.3onbcrnn ju aUen i.üoiMi,2:!ff.ß^riften ber felben ftat: id) i^ab oon bem berrnn empfangen, ba5 ic^ aui^etoä) gelert ijabi (fpric^t nit: ba-3 ic^ aud) clor priefter aEct)n geleret l)abe),'^^^ nac^t, ba er Porrabten tnart, nam er bae brot unb35 'ber ^err 3efu§ ')""boncft 90t, brac^fä unb fprac^: "'Jkmet ijt)nn unnb effet, ba-3 ift mein leip,:! (JtiEfiercn 6 gcjt^ricbcn SBitt. 7 (eii^ ijo auäj i. Solg.) 14 »irt 21 jeiiibnatuin 2.3 gliebci äöitt. 3cn. ao loa 8ö »etrattten


392 ®tuub uiib UtJQcl] nUer "Jlttitel S. JJIatttii *>;iit()crä,bei fuv euc^ geben hJtttt. baä t^utt. mc^n ha bet). jcugebentfcnn. beffclbciiglel)d)en. ben tüä). ba er geffen ^otte. trnnb fprac^. ba« ift bet ülc^. el)n nctotcftament Ijnn meinem blutt. bas tf)utt. feo offt l)t)r tvinctt. Ijim mt\)n ge^bedjtnt^ Je. §ie ftfjeftü loa§ ber 5tpo[teII Oon bem (jenn empfangen trnnbbcn ßorint^ernn geben f)Qtt tute er fagt nernlic^ beljbe geftaUt. mit feo claren 5nu^gcbrucEten lüorttcn. ba§ mic^ toiinbert tnie hit Sdjtfmotici, partel)fd)cn'Romifi^en ß^rtftcn ünnb ^albfacvamentev. nit robt obber blct)d) bafur lueiB[SSL 44^^] gr lagt n)et)ttev. ©30 offt t)i)x effet biß brott. bnnb trincftbifeen !Uc^. foUt Ij^v öorfunbigen ben tob beä (jcnn ßo (ange bis er fommctt:©priest nit. feo offt l}f)r priefter aUctjn effct Imnb trindt, §onbernn rebt jcu lul)^n aEenn: ©prid^t auc^ nit. bo§ fie ba« aüis t^un foHen. bi§ ber bapfttüme bnnb orbinier c§ anber^ feonbern feo lange bife ber ^err felb» tuntmeam 3ungften tag5Jle^r. 3Bil(^er bi^ brott ift bnnb bifeen tild) trind Oninirbig. ber iftfd)ulbig .an bem leljb imnb blut bcj l}errn. fpric^t nit. toi(d)er priefteri-.©jonber l)nn gcmel)n. Inilc^er bnter euc^ alten, ©priest auc^ nit. @r iftfd^ulbig allcl)n bes htj'bes ßonberfin auä) be§ btntts 6f)rifti. fc^t i)mer be^bcjcufämen effen ünnb trindcn. brott bnnb ülc^.3tcm. S)er menfd) pruffe fic^ felb. bnnb alßo effe t)cr bon bie§embrott bnnb trind bon bifecm fi(d^. 6r fprid)t nit aUel)n ber priefter pruffe s«fic^ felb ^onbernn epn iglic^er menfdj. ber bo 6t)riften jcu Gorinttjen ift Senner fc^ret)bt t)i}t biß ßpiftol nit ben ^cljben. ©priest aud) nit. ber menfd) effeaUeljn bom brott bnnb trind nit ben !i((^. toie ber S5apft Dnfe leret önnblebtgt bon bn^erm cl)gen facrament3tem Sßer bo iffct ünnb trindt bntoirbig ber. ber iffet onnb trind "l)()m baö geridjt. alfe ber be» t)errit lel)p nit achtet. 3lber mal ift ba§ jcuoEen gefagt bnnb trinden an ba§ effen gepunbenn loilt^e ber SSapft ßonberttininb nit gro§ ad^tett9lm leljten fpridit er. S)arumb [Sl. 44'"] fet)nb ij^r biet onter eud)trand bnnb fd)Jüad^ bnnb geftorbenn. bas ^l^r bnloirbig effet ünnb trindt. m^ä) mel)n folc^ ftraff Oiinb plage, fct) nit übir bie priefter oHetin gangenn.bic toe^l er fagt. biet unter eüc^ fetjn trand jc ^ett feonft gefogt. %o t)klciorcr priefter fel)n trand k2ßa§ mag nü ber Sfornifd^ bor!erer. tüibber bif|c getüoEtige fprud^ ©pauU anffbriiigcn? ba|ü ftett pf)m inibber. ber langtoerenbe braudj ber gan^ 35ß^riften'^eptt ijnn aEer loeEt. ber aüc^ nodj bet) ben fried^en njcrett. ioild^eouc^ IRom felb§. nie t)att borumb burffenn fe^er obber Qbtrt)nniger fc^eEten.3 (^oc) ba§ 5 tote er fagt rh G (»otumB) darüber tnie (eljngEftonter l^otfiedarüber pai-tEt)fi^en 9 (^et) et 14 (trindEt) bigen 20 aUeljn o 22 bigbie)Spiftot 23 (§) «ie »nfe o bnfe) darüber »nnb 24 (tuarlid^ lebigt(»nnb lere)26 (me'^r) oc^tet 27 effen an ba§ trindcn u 29 Sorumfi (bog l)^r »nWirbig) 33 fc^ntrancE ii rh 35 tanfln)erenbe(r) c 36 aüd^ o


io burc^ tomiictjc Suüc uiivcdjtlid) Ui'vbommt fiiib. 1-V21. 393bei fuf clocf} geben tnivt: baä tl)ut, mein ba bei) äugcbcnrfen". Seffelbcnglctdjcn bcn fild^, ba er geffen ijatk. unb fpvad): "hai- ift bcv filcf), ein nett)tcftoment l)nn meinem bUit: bal tf)nt, f3D offt it)r tvincft, ]n mel)m gebe(^t=n^lV Jc' Ölje filjeftu, loa« bcr ?lpofteU bon bcm Ijeren empfangen unb ben5 6oiint[)ern geben bat, ftiie ev jagt, ncm(icf) beibe geftalt, mit fjo clarennufjgebrucftcn ttiovtten, baö mid} rtunbert , luic btc fd)timatici, partcifd)cnStomiffc^cn c^iiften unb ^atb facramenter nit robt aber btel)C^ bafuv Iticvben.•_>...gr fügt ineitter: '530 offt l)f)t cffet bifj brot unb trincft bifjen ütd), i*i".ii,folt Xj^x öorfunbigen ben tob be§ ^ennn, fjo tange bif] ev fommet". Spri(^t10 nit: 'fäo offt t)i)x piiefter aCetjn effet unnb trincft", fjonbernn rebt ju ^^nnaUenn. Spricht aud) nit, bas fie baS' aüeö tt)un foücn, btfj bcr SBopft!umme unb orbinier e§ anbcrfj, fjonbernn fo lange bifj ber ^err idbo fummcam iungften tag.^JlM]x: 'h)ild)er bifj brot iffet unb bifjen filc^ trincft untoirbig, ber ift l•^'"•"•-'•|•'•fc^ulbig an bem leib unnb blut bc-3 tjerrnn', fprii^t nit 'inelc^er prieftcr',fjonbernn pnn gemein 'toetcficr unter cud) allen'. Spricht and) nit: '6r iftfc^ulbig attein bc-j leib»', fpnbernn aucf) 'be» bluty 6l]rifti', fel3t Ijmmcr bcpbe3ufammen: effen unb trincfen, brot unb filc^.3tcm: 'S;er mcnfc^ pruffe ft($ fetb, unb alfjo effe l)er Hon biffeni brot i-ü'"-».^^20 unb trincf con bif^em fild)'. @r fpric^t nit: 'allein ber priefter pruffe ftd)fetb', fjonbernn ein iglidjer menfd), ber bo 6t)riftenn 3U dorint^eu ift, bcnner fc^reibt t)f)e btf] Spiftel nit ben t)epben. Spridjt auc^ nit: 'ber menfd)effe allein üom brot unb trinif nit ben fild)', tolje ber Sapft unfj leret unblebigt öon unfjerm el)gen facrament.25 ^teni: 'wer bo iffet unb trindt untoirbig, ber iffet unb trincft i)f)nii*i"-ii--'-ba^ geriet, ali ber bee berrnn let)p nit achtet'. 9lbermal ift bas ju allengefagt unb trincfen an ba-j effen gepunbcu, tuild)e ber 33apft fjonbert unbnit grof,3 ad)tet.%m Ictiten fprid)t er: 'barumb feinb l)l)r Diel unter eui^ francf unnbi-'i»


aömic3-''394 &xmii iirb lltind) nllct Slttitcl t SJioTliii Sutf)ftS,loarutnb \ollt id) bcnn leljbcn. baö bic a3et)emen obbcr Ijeniant onbcr^ brob!e^ei- 9cf(^oEtcn Umibcn. ob feie bel^ber geftaÜt iiicfecn Sßie 6t)vüs trnnb© pnulQ Icret. äSunb alle lüeUt on ber pQb[t. l)m pvaud) {jatt? boju ifts ijnnSSafel Ijin (Joncili 6ef(i)Ioffenn bas fie rei^t tt)iin. SBafe bampt bcnn bicfee33uIIe. aud) l)^v eljgen Goncilt ? 5S)vümb £)ab ic^ biegen articfcl tnibbeiruffenn Dnnb nocf) t|t tnibbcrruff.alfe ben tc^ Hcl jcu niilb Imnb fanfft gefegt f)o6c. Imnb fage nü alfeo. biefviedjen Imnb S3c{)cnien fel)n l)nn bifeem ftnd nit !e|ei- noc^ partet)i(^e. feonbevnnbie aller {5^vtft(id)ftcn bnnb bcftcn folgev be» (Suagclii auff erbhii: ä3nnbbitte fie bnrd) 6()riftum Onfecrnn f)evvft. mit biegen f($rifftenn. baS fie ia"^ 10blc^benn beftcnbig t)nn tj^rer mcl)nüg. S5nnb laffcn fidj nid)t l}rren. be§ ü{o=mif(i)en tl)iannen ünnb Gnbcf)tiftu tiovfcrcte freüele gefeite Inite^er aufelauttcr mutttüiüen ct^nc gcftaEt önnb bae ^albe facrrit n^mpt öon ben(^t)riften. ben cS 6t)riftuy felbS ünnb alle apofteH geben önnb bie ftvi| lange^e^tt gcprauc^t I)att l)nn aller toetlt 15[331. 45^] @r gepcütt ben priefternn bet)be geftattt ^cu nehmen Onnb.gibt bie brfac^ GB let)be fic^ nit. et)ne jcii nehmen fetjntemal. bel)be geftoHt.et)n gan| OoE facrnt fint. baB nit 3cutel)llen ift. Sßibberumb ba er benIel)en öorpcutt clme geftaEt. gibt er aber Orfad). . ct)ne geftallt fei) epn gan^öoH facrnt. Imnb tourffcüt alßo mit gotti§ itiorttcn imnb facramcnten :20el)n gaücfeller, 6y ift l)m gan^ ünnb nit gan| ioenn Imnb tim er loill. . barffl)f)m fclb§ frei) Inibbcr fprec^cn imnb auff bel)be fel)tten liegen bnnb tragcnn3tlfeo l)abcn bie pricfter nü el)n anber facrnt benn bie Icpcn. gtepc^ Wie erbroben and) anbere fc^Uiffell tmnb facrrit ber pufe:l)l)m ,]cueDgent. bcnn aUe6l)riften[)el)tt t)att 253cnm onbernn Sag id) baB ber 33apft Imnb alle fepn Intffentlic^c lior=lüanbtenn t)nn bifeem ftud !ct}cr abtrljnnige. öorpannett tmnb Dormalcbcpett fepnbarnnib ba§ fie anbcrfe leren, benn ba§ p-uangeliü l)nncn l)att. Onnb folgenl)^rem el)gcn fopff. inibber ben gemcpnen praiid^ ber gantienn {5l)riftenf)eptt:benn ba§ £)el)ffen feljcr önnb abtrünniger. Inild) öbirtrcttcn bie lere l)()rer öetter. s"Pnnb f^onberjm fid) felb. tum gemepncr tiu'ijfee Imnb praucf) ber ganzen (J^riften=l)el)tt. Onnb ertidjtcn nelv lpel)ßc Onnb maffec auf5 lontter muttlnillen. on ür=fad), loibber baS ^elilig ©nangeliüm :tl)utt ber Cfnbd)rift [Sl. 4.5''] 3CUÜfom. l)nn bicfjem Onnb tiiel met)r ftüd'cnn. nod) erl)ebt er fepn t)nnorfd)ampt§lafter maiil. pnn ben l)l)mcl. onnb laftertt bie !ried)fd)en tirc^enn ba§ fie3Crt)el)fpaltig Onnb abtri)nnig fei). . (030 er ber erft onnb QEei)n ift aller 06=2 niesen rh :! — 5 Saju bis Koncilt ? rh 6 noiä§(t) c 8 nit bü feonbernn rh10 (:)nn) mit i:i unnb o 14 bie tirc^ o 15 (^oScnn) ^ott 18 »oK u20 (teügt) «uvffElt 21 (cljn) gonö »nnb 23 txo 26 toijfentlid^c o 27 (fe^n) te^erfcljn 30 (flanke fufftatJffcn) lere (bi) Ij^ret 34 (fe^t) darüber niiM 35 (ß^t){viccl)jri)cii 36 (bex-) aller


fo burcf) töinijdjc a?utle unrcdjtlicö in-tbnmmt fiiib. 1521. 395fott ic^ bciin let)bcn, ba» bic 39e^cmcn obber ijcmant anbertj brob fe^er ge=f(^olbcii lüuvbcn, ob fte kiber gcftnlt nicficii, linc 6l)vit"tu-j iinb fanctuc' 5pautu§leret imb alle \vät mt ter 33üpi"t ijm pxciuä) Ijat. SqIiu iftC' ju 3?aii'[ l)mßonciü bci($lolien, ba§ fte rcc^t tl)uii: luac' banipt bcnn bieije ^iillc aiid)5 t)]^j; eljgen (soncili?Srumb ^ah iä) btcijcn avttcfel toibbciruffcn imb no^ i^t (utbbcrruff,aU ben id^ üiel ju tnilb imb fanfft gcfctjt t)abc, unb fagc nit olf^o. S)tcWed^cn unb 3:ct)cincn fein t)nn bifjcm fturf ntt fekr nocf) pattetfcf)c, ijonbcrniibie aüct 6£)riftlid)ften unnb bcftcn io[a,a bc-J ©uangetii auff erben. Untib10 bitte fte bind) 61)viftum unfjern fjerrnn mit bieijen fcfjrifften, boä fie iof)bleibcnn beftenbig t)nn l)f)rev mcinung unb tajien ficf) nic^t tjvren beS 9{o=miic^en Il}rannen unb 6nbd)riftc' ooifci'ete, frcOele geie|e, tretc^er aufj tauttermutluiücn el)nc geftalt unb ba§ ^albc Sacrantent nimpt bon ben ßfjriften,lüildjen eö 6J)vii"tu§ fetb§ unb alle 2tpoftet geben, unb bie firc^ lange^eit gc=15 praucf)t t)at l)nn oUev toelt.6r gepeut ben priefternn bc^be geftalt gu nemen unb gibt bk utfad):@§ lepbe fic^ nit, eine ju neljmen, feintemal bet)be geftalt ein gan^ Oot iacxa^ment fint, ba§ nit ju teilen ift. äßiberumb, ba er ben leien borpeut epnegeftalt, gibt er aber urfac^: epne geftalt fct) cpn gan^ öol facrnmcnt, unb2u jDurffelt olijo mit gottcÄ iDovten unb facramentcn, Inic ein gaudcücr. 6§ift pm gnnti unb nit gan^, hjenn unnb too er loil, barff pt)m felb§ frei)iDtbbcr fprecf)en unb auff beibe feitten liegen unb triegen. Sllfjo iiahm biepvieftcr nu ein onber facvament bcnn bic lepen, glcid} toie er brobcn aud)anbeve fc^tuffcl unb facrament bcr pufj pbm .jucigcnt, bcnn alle 6t)viftenlicit bat.2.i ^um anbern fag id), ba-^^ bcr Sapft unb alle fein Iniffentlic^e Dor=ttianbtenn pnn bifjem ftudE feto, abtrinnigc, forpannet unb botmalebeietfein, Sarnmb bai fie anberö leren, bcnn ba-^ Guangclium pnnen l)at, unbfolgen ibrem eigen fopff wibber ben gemeinen praud) ber gankn Ct)riftenl)eit.S)enn bae l)ciffen fekr unb abtrinniger, mild) ubertretten bie lere nl)rer üetter30 unb fjonbcrnn fic^ felb öon gemeiner meif,}e unb pvnud) ber ganzen 6tiriftcn=l)eit unb ertid)ten nein Ireifje unb maffe aufj lautier mutmiüen on urfac^hjibber ba-:^ t)eplig Guangelium: ba» tl)ut ber ßnbdjrift ju 9{om pnn biefjentunb öiel me[)r fturfenn, no(^ erbebt er fein unborfdjampts tafter maul pnnben fjpmmel unb laftert bie fried)fd)en fird^enn, ba§ fie jmifpaltig unb ah=3i trinnig fep. 5^0 er ber erft unb allein ift aller abtrinnung unb par=12 gcid^oUen 7 bcfi nüU b trieidjen jeiiib 10 ia 14 atlte 18 feinb


;J9(! Wviiiib iiiib Ihind) aller ?lttift'l 1. Maxiin !L'iitl)ev6,trljmiüg iniiib partcl)cn l)cübt injad) ünnb an'^cber. SUtc bo§ am tng ift. UimbQÜe ^iftoriciT bctüeljfcnnS)odj iDiE iä) f)te bcii atmen l)auffcn aiife genümcn initib entfc^ulbigt[)abenii: >Di((i)cr fcl)n fdjulb bvan ()att. ba§ C'j nur cl)n gcftallt cmpfatjc: berißapft önnb fcl^n anljcngcr fcl)n aUdjn fc^ulbtg. bie mcl)n id) aud) aUcl)n 52)cnn jcuglct)c^. ob l)cmant bcv tauff Bcgcrctt. bnnb bcv bapft [ic l)£)m tiov=potte. önnb ficuelid^ ncmc: tnnvb feljn glalnb tninb bcgirb für gott angcnomcn.al§ luere er gctoufft. fet)ntemat nn Ijtjm nit gelegen ift bie t)l)nberni§. boc^tDcre ber SSapft el)n !e|cr önnb tinc^riften : ber bie tauff. Ijl^m öorfiillte. ^JJhtffen)m)r boc^ auc^ lel)bcn ba§ ber Söapft önnb bie fel)nen nit pbigcnn. ba5 fie bod) 10nit biet l^ot)cr pfti(^t ün^ ft^ülbig fclin. i^nnb ioljr brumb nit mit t)^nenönrec^t ti)im. ^onbernn nur bnredjt Iel)bennStlfeo loic luol ber SJapft bn^ fd)iilbig ift bcl)bc gcftallt jcu gcbenn. 6,50er^ boc^ nit tl)utt bnnb bn^ beraubt, lebben mtjr folc^ febne gemaüt bnnbbnrec^t blct)benn bennodi für gott frum ßtjriften bnnb bbir filmen bod) be§ isganzen focromcntS frnc^t. burd) bnfeernn glatcben bnnb anbackt, äßic müftenM)x tt)un [231. 4ti^] Inenii er obbcr ber turcf bn§ aßc bel)be gcftaHt ncnie.SBie t£)un i^ bie gefangen ligen. tranden bnnb Sungc finble? bie alle famptfcljnc geftallt empfa()en funben bnnb bcnnoc^ alle bie fru(|t be§ facrfitS bc=l)anten 5Ufeo ^abcnn bor^eljtten ettlid) ijc'ijlia, better. biet iarlong l)nn ber -'uIruftenel). nit jcum facrament gangenn 3d) ^-'^^'^ Q^ier nur bon bcnen. biebel)be geftallt bcgeren ben foE mnn fie geben bnnb nit toeren. benn ber bapftift nit el)n f)err feonbcrnn eljn fncdjt be^ facrnty. fdjulbig ^curebd^cn luenn bnnbtncr e§ l)aben JuiE. glcljd) tuie bie tauff bnnb püf5 ut (5tiriftu5 t)att oud)niemant ba^u brungen. benn er fpric^t nit ba§ foEt l)f)r tt^un. ^onberim. 25alfjo. tucnn i)t)x bos tl)utt ^0 gebendt mebn. f)att nit gepottcn ba» iDtjrs tt)un.^onbernn fel]n gcbed)tni§ IjaEtenn ioenn lobrs t£)un. dr f)att§ aber frei) ge=laffen locnn )Dl)rs tl)iin IxioEenn. bifec frcl)t)eit fel)t bnnb l)eEt ber bapft t)nnen.Sßibberumb bringt er batüi el)n iar el)n mal. ba§ bo^ 6[)riftU'5 nit tt)utt.baB l)l)e fel)n icefjen mit gcpot ünnb borpott loibber (i^riftum gol)c tnie e§ sugcpürtt ebnem ted)ten SBibbcrd^rift jcu tl)ün®a& fag id) barumb. nit ba§ id) tooEe bemant mit freuel !)ie l)QnbeEntüibber beg bapft tprannel). benn tprannel) önnb bnrec^t foEn lül)r let)bcnn.tl)ut bn^ and) nit fdiabcnn. Sjonbernn baS ei)n l)berman ber fachen ct)nborftanb bnnb bntcrrii^t ijobc. bnnb fe^c [351. 46'] ioie 6l)riftu§ bnnb 5öapft 35fic^ glel)c§en. bnnb loie c§ ge^n obber nit gel)n foEt bnn ber 6^riftent)el)tt.i)a§ nit t)emont fi(| ^nn be§ fßap^tö funb i)rt^üm bnnb borterben tnenge. t)i^n1 fieüfit i (^o6cnn) darüber ftatt (fie nur) darüber t-i nur enH)fa()e(n) c8 (er/"c§?7) on 11 biet (fc&ulb) pftie^t önß o 12 (gunb) mxtäil 17 (t) aüt19 lunben u 21 (S^rQ ^att? ouc^ nit gepottcn) r 3c§ aBer n (35) Don 23 (ber f)Bonbernn 24 (fie) e§ (fa^luffett) darüber püfe !c-£ ouc^ 26 (SBe) atgo. (w) 6027 (jcit) ^üUtenn 34 l)bernian(t) c 37 ni(cmant) c in nit ijrtpm o (trnnb) ij^n


io bittd) römifdjc SuUc untcdjtlidj Ucvbamiiit finb. 1521. 397tci}en l)cupt, nxiad) unb antieber, »nie ba-i am iaa, ift, nnb alle l]iftoricnbelDcifcitn.Xod) loil ic^ l)tc bcn armen Ijauffcu aufjgcnuinmeu unb entfc^uibigt^aben, iBÜc^cx- fein jcf)ulb bran t)at, bau er nur ein geftalt empfa^et. Der5 -Bapft unb fein an^eugev fet)n üEein fd^ulbig, bie mein id) aud) allein. Sennju gleich ob l)cmant bei tauft 6egeict, unb bcr Sapft fte l)l]m foipotte unbfrcöeltcö nemc, tnurb fein glalo6 unb begirb für got angenommen, olfj teereer gctaufft, fcintemat an Ij^m nit gelegen ift bie liinbernifj, bod) leere berStapft eljn fe|er unb unc^riftcn, ber bie tauff l)f)m Oorljilte. llhiffeu lüir bo(§10 auc^ lel)ben, ba-i ber 5?apft unb bie feinen nit prebigcn, büä fte bo($ mit Diel^o^er Pflicht unfj fdjutbig fein, unb linr brumti nit mit t)()ncn unred)t ttjuu,fjonbernn nur unrcd)t Icljbcn.^Itfjo lr)ic tüol bcr Sapft unfj fd)ulbig ift beibe geftalt 3u geben, S30erfä boc^ nit t^ut unb unf5 beraubt, leiben lüir folcf) feine getoalt unb un=15 red^t, bleiben bennod^ für got frum (J^riften unb ubcrturamen bo(^ be§ gantsenfacramenta frnc^t burc^ unfjern glaloben unb anbad)t. 2ßie muften Irirt^un, locnn er obbcr ber Zuxä unfj alle beljb geftalt neme? tuic tt)un i|tbie gefangen ligen , franctcn unb iunge finblc ? bie allefampt teljne geftaltempfal)en funbcn unnb bcnnod) alle bie fruc^t beC' facramenta bebauen ? 3llf3020 ^aben oor jeitcu etlid) beljlig Ucttcr oiel iar lang l)nn ber iDuftencl) nit ]ümfacramcntgangenn.3d) rcbe aber nur oon benen, bie bel)be geftalt begeren: ben fott manfie geben unb nit Ifcrcn. S^enn ber Stapft ift nit ein t)err, fjonbernn el)nfnec^t bc-j facrament-3, fdjulbig ju reichen, tuenn unb loer es traben loil, gleich25 tote bie tauff unb pu^ jc. ß()riftu'i t)at anc^ niemant ba^u brungen, benner fprid^t nit: 'bac' folt t]i}t t^nn', fjonbcrnn alfjo: 'toenn l)l)r ba^2 tt)ut, fjoi-sov. 11,25gebencEt mein', [)at nit gepotten, ba-i toir» tl)un, fjonbernn fein gebed^tnifjIjaltenn, tocun \mx-i tl)un. @r l)ots aber frei) gclaffen, lüenn loirS t^nnluoQen. Sif^e frel^bept fel)t unb l)elt bcr Stapft l)nncn, Inibbcrumb bringt er30 ba|u ein iar ein mal, baä boc^ GbriftuS nit tt)ut, ba-i l)l)e fein loefjen mitgcpot unb Porpot Inibber (ibnftum galje, lt)ie e-j gcpurt einem rechten loibbcr^c^rift ju tt)un.S^a« fag id) barnmb, nit ba» iä) lüotlc pemant mit frePel i}ic banbclulril)bber bc» 35apft tl)ranncl), benn tl)rannel) unb unred)t foln Inir leiben, tbut1'.unf3 aud) nit fi^aben, fjonbcrnn ba5 ein l)berman ber fad)en ein oorftanbunb unberri(^t tjabc unb fe^e, lote ß^riftu» unb ißapft fid) gleichen, unnbtuie e§ gef)n obber nit ge()n folt l)nn ber 6t)riftenf)eit, ba^ nit l)emant fid)^nn be» SBopfts funb, l)rtf)um unb Oorterben menge, l)^n rechtfertige unb.6 uerpcutc 7 Bov y Bov^ieltc lö tox 22 imvl nic^t äßitt. 23 Ijcv29 facfit :iii büt :!1 bcc :!3 f)nnbctfii 34 fotlcn 37 gec obtv nit qi'c38 BctberbcTi


398 &xmh imb Urjad) aütx ?lvtifcl 2. 9}lartiu 8iitl)crs,rechtfertige trnnb luie fcljne 6u6en t^ün. iel)ri Onred^t. für rcdjt f)altte obbcrprcljffe. Sjonberfm g,k\id) al^. toenn Im^ ijmant nct)m (ci)6 tinnb leben:foUen h)l)r§ Iel)ben gcbultigUc^. önnb gott önfser fd)ulb betenncn. bocf) bcmnit red)t geben. noc§ loben ba^u alß t)ett er tool t^an 3tlBo- ob önß toolbcr SÖQpft. ba§ (äuageliü bnnb facrament enljeüc^et önnb nl)mpt. foHcn h)l)rr.(cl)benn Unnb gott ön^er funb befennen ber ben S3apft at^o. ct)n plage leffitfel)nn obir On^. \vt)x ^abenß ttjot üorbicnet. bas ber önbc^rift Obir üuB rcgire.bod) foüen lril)r_^l)n nit bal^u loben önnb rei^tfertigen. qI^ t^u er h)oI branünnb fnnctiffimü ba^u f)et)i)en: ©3onbernn gegen l)()m offentIi(^ fet)n teufftifd)tcljviidie tt)rannel) befennen onnb ftraffen: SBie 6^r9 ber Jiu^en bnrec^t ftraffet.'"ünnb bod) boffelb önred)t Don l)^n litt,3cn befd)lie§en. enbere ic^ bißen artideE. önnb fag. 6§ tnere gutt. ba»nit QÜeljn l)nn el)nem gemeljnen ßonciüo, ßonberftn ei)n xa,[\ä) biffc^off. l)nnfel)nem biftnm Iribberumt) orbenette. bel)be geftaüt önnb bo» gantt facramentben lel)en jcu gcbenn: bnnb folget al%o bem (Suogelio on bes $8apft» band, libenn eljn bifc^off ift fdjulbig fid) gegen ben luotff jcu fetwn für bie fc^effte(S^rifti bie l)()m 6f)riftuy befoltjen t)att. bnnb foU boä gnägcliö tjanb^aknmit lel)b önnb (eben, bie lüel)t er an ftatt 6f)rifti ft|t[Sl. 47"] äBo aber bas nit fel)n mag. rab id) cl)nem iglic^en 6t)riftenlel)enn. bah er gebend, loie fcljn ^err 6t)r9. beljbc geftallt l^nn ct)nem facriit sogefegt, bnnb bcm nod) fie aüe beljb l)m f)er^en bcgere trnnb glalube S3nnb a(§obaö f}et)lig facrament. t)alb leijplid). t)alb gcljftUdj empfat)e. bie tnet}! bießcferlic^ 3cct)t bc§ (änbc^rtftä nic^t luet)tter jcn leffit: (^x ttage auc^ gott bahlDl)r bmb iniger fnnb löillcn. beralübt fel)n, On§erä eljgcn gütti» ünnb facrfitySenn §o tjemant r-bah Dnfe 6l)r9 geben ünnb fel)n tuibbert^vift. gcmimen I)att. .üorac^tet beljbe geftallt, jcnm loenigften. bcgeren: ber ift feljn 6f)riftenn. laßfid) nit bclnegen. t)i)x. ge)i^lne| ba fie fagen. (Ss toerb unter bem brott. bahganlj facrament empfangen. S^riftuö toift ouc§ tüol. ba^. alliß unter et)nergeftallt. ia bah allcljn l^m glatüben on bah facrament. empfangen lüiirb: ben=no(^t ()att er nit üorgeben^ hitjbi geftallt e^ngefe^t 305)er


l'o biird) rbmijdjc iPiiUe imred)tlid) lu'vbnmmt fiiib. 1521. 39Pmie i'einc bubcn tf}un, fein uitredjt für rcdjt tjalte obbcr prciffe, fäoiibcvnnqletjd) alf3 Inciiu unfj l)inant nc^m kib uiib leben, foltenn luirf^ leiben ge=bnltiglid^ unb got unfjcr fcfjulb befcnnen, bod) bem ntt redjt geben nod) lobenba|u, alfj ^et er tool tl)an. ^llfjo ob unfj lool ber 23ap[t ba» (Suangeüum5 unb Socrament entjeudjet unb ntmpt, foCen tx)tr leiben unnb gott unfjerfunb befenncnn, ber ben Sapft atfjo et)n plage leffet feljnn über unfj: tuir^abenf} »ool oorbicnct, ba§ ber Gnbdjrift über unf3 regire, bod) foEen iBtvt)^n nit ba^u loben unb re^tfertigen, allj tl}u er Inol bran, unb fanctiffimuntba|u lieiffen, Sjonbernn gegen l)t)m offentlid) fel)n teuflifc^ fe|iri)c^e 2;i)ranncl)lü befcnnen unb ftraffcn, toic ßfjriftuä bie ^utien unrec£)t ftraffet unb bod)baffelb unredjt oon \)i)n litl).3u bcji^licfieu, enberc ic^ bifjen artidel unnb fag: @§ toere gut, ba§nit allein l)nn einem gemepncn 6'oncilio, fjonbernn ein iglid^ SSiffc^off l)nnfeinem biftum tnibbcrumb orbenette bel)be geftnlt unb ba^ gantj facrament\h ben lel)en jugebcn unb folget alfjo bem ©uangelio on bc3 iöapft-j banif:benn ein Siffc^off ift fc^ulbig fid) gegen bem Inolff jufelien für bie ft^efle6l)ri|ti, bie i)l)m 6l)riftU'5 befoll)en t)at, unb fol ha-i (iuangelium banbliabenmit leib unnb leben, bie lücil er an ftat 6l)rifti filit.Sßo aber ba§ nit fein mag, rab iä) einem iglid)cn 6l)riften lei)enn, baC'20 er gebend, toie fein t)crr 6l)riftu-j beibc geftalt l)nn einem facrament gefe|t,unnb bem nod) fie alle beib l)m l)erl{en begere unb gtalube, Unnb alfjo ba»l)eilig facrament halb Iciplid), l)alb gciftlid) empfal)e, bie lucit bief^e fcrlid)jeit beä @nbrf)rift--' nid)t liicittcr juleffet. @r tlage and) got, bac' >uir umbunfjer funb lüillen beralubt fein unfjev-j epgen guttis unb facrament-S, baä» unfj 6l)riftuC' geben unb fein luibberd)rift genummen l)at. 2)enn fjo l)emantüorad)tet bel)be geftalt 5um Inenigfteu begeren, ber ift fein (J^riftcnn. Saf]fic^ nit belDegcn i)l)r gcfc^melj, ba fic fagcn: (Sa Inerb unter bem brot, baugan^ facrament empfangen. (il)riftuü luift aud) lool, ba-S aUif3 unter einergeftolt, ia allepn l)m glaluben, on bao facrament empfangen nnirb, bennod)t30 ^at er nit Oorgebcnfj beibe geftalt el)n gefetit.$er 3k)bcn^e^euti.Sie fd)e^ ber fird^en, ba oon ber äJapft ablaf] gibt, fcl)nnit bie oorbienft ß^rifti unb ber l)el)ligenn.Der Stapft unb feine l)euc^ler, auff ba» fie ba» 3tblaf3 Ioftli(3§ tl^elor35 mad^tf" fu'-' ^^^ armen Oold unb ber toelt fd)a^ ju fic^ riffenn, ertic^tennunb gut aller groftenn fc^mad) (>t)i'ifti leren fic, (j:i)riftuÄ norbicnft fei) berfd^a^ bc» Slblafj. 2Bcn man aber fragt, too fie be-5 l)nn ber fd)rifft grunb


400 fötuiib iiiib Utfüd) aller 'Jlttitel 2). 531nrtiu Sutljcrs,ic^vifft gvünb l)abenn. blofecnti fic fii^ auff Onnb briiften mit t)^ter getooCtönnb fagcn. 3ft§ tut finüg. bog lBir§ fagen: ba lötbbcr fag id^ biegen ar=ticfeÜ önnb tann l)l)n l)nn bie fi^rtfft giunbcnuför fagt fclb§. 3oI) .0. ba§ er fct) bo§ (cbenbig brott Dorn t)t)mell. \vabauon iffet ber lebett clüiglic^. ©30 fagt ^^aiai^ .53. bas ev ünBcr funb tragenf)abe. Süniib i[t !el)n G^riften iiienfc^ feo gering, ber nit Jüiffi. ba§ 6f)riftn§üorbicnft Onnb (el)bcnn ün^er fnnb ablege Imnb t)n§ feiig moc^e glctüben ane=fampt. (Sr )el) für trn^cr funb geftorbcnn baraüfj ttar hsirtt. ba§ 6^rt[tu>3(eljben bnnb tiorbienft eljn lebenbinger fc^a^ ift. bnnb gibt einiges leben attenbie fel)n tel)tf)afftig Inerbetm 5Jü muffen fie aEe felb befennen. baä ablafe '"nit leben gibt, ünnb ift cl}n tob bing. bauon niemant gepeffertt. f(^>nel)g bannlebcnbig tüirtt. fö§ ntjmpt nit bie funb abc feonberftn bie ftraff ber fünb.9tü ift niemant feo nerrifi^ (an^gennmen ber bapft Onnb fel)ne fd^mel)d)ler.)ber bo f)atlt. baä ablegung obber nad)laffiing ber ftraff. mag Jnol l)emanbbeffernn toic alle Oornüfft. crfarung. fc^rifft Onnb luartjeljtt lerenn ^^Sarumb reOmet fidj. 'Jlblafj Onnb G^riftu« oorbienft 3cufämen. Juie ba§leben Onnb ber tob. toie tag Onnb nadelt, toie (Sl)riftu3 Onnb SBelial Jrie berbapft Onnb el)n 6l)riftenn man. l^nnb Ijatt auä) fel)nen re($ten naraen. 5)cnn'ilbla§ l)el)ffet [S^l. 48"] feoüiel alfj abelaffen obber nad)Ioffen. e§. leffit abaücy gutt. Onnb leffit jcu aEc§ ünglücf: leffit bie funb Ongeftrafft. ia legt -»abc bie ftraff ber funb. bie boc^ ©ott auff legt Onnb fobbertt. 5ünnb feooielan l)t)ni ift leffit e^ funb frei) gel)en Onnb loeret Ij^n nit. ia fcljutst Onnbl)ilfft l)^n. bie lnel)E e-S alle ftraff abeleffit Onnb leffit gellt bafur gebenonnb nemen. 23mb loilc^» tniUcn 6 *4^anln» jcu ben 2effall. ben pabft nenneteljnen menf(|cn ber funben Onnb ünbt bc§ Oorterbenn barumb baj er fnnb «jculeffit Onnb fobbertt Onnb baniit aÜe Joellt jcuni teuffei fnrett mit t)l)m.burd^ fel^n Iugenl)afft betrieglii^ abla§.©jo ^ie mit bieder Umr^cljtt für ben fopff geftoffenn: nit Ijaben tnaäanttlüorttcn. ßrtic^ten fie con fotdjcn tratnm. bie Oorbienft ßtjrj mügenfieauff jchjeijerlel) Ineljfe geprand)t iucrB. (5l)n mal tnie i^t gefagt haS, fie solebenbig mac^enn — jcum anbcrnn bnä fic anc^ gnüg tt)un für On§er funb.ba antHüortt iä). ^a fie loerben auc^ luot mel)r mal gcprauc^t. Wanpraud)t fie ba§ mel)r mal. gellt ha mit jcu lofen. t)ot)e ftenb Onnb el)re 3cur=langen. Inolluft Onnb gutte tag ^cu Ijabcnn bie toeEt l)nn fricg blut OnnbaEe tamer jcüfüren S*nnb ItiaS ift itit jcu 9{om Onnb ber gä^en Sfoniifc^cnn a-^firct)en t)nn e^nem fd)enblic^ernn prauc^ bcnn 6^riftu§ namen onnb fel)n üor=3 (totH) tann 4 {© ^aulg Sagt) 6-v brott trtcnbig n 9 eroigcä rh 1 1 (elcn^ifa^c) »nnb ift 12 (nur) nit 13 (algo bo§ aWafe fc^eblic^et ift) iKü (bie) fe^ncISatter (ba§) Bovnüfft (atte) ttaxl^Eljtt 17 (b) tag {tudfet) ßf|tiftu§ 19 goöiel ar§ r(atlaff) afietaffen (benn) c§ 23 {35amit ba§) darüber bie Welja (afilegt) aBeleffit24 (Don) bc(Tn) c in n (alfeo) nennet 28 (©ic fo) Sjo 30 (empfangen) darü/iergepvnnclit 34;3.j bie tteltt his jcii füren 35/3ö »nnb ber tixä/tn rh 3G feljn orh his


10 burd) römiicf)c !}?iiUe iintei^tlit^ Derbammt fttib. ]ö'2I. 401i)abmn, blaf3cn fie ficf) auff unb bruften ficfi mit l}l}rcr gehjalt unb fugen:3jft§ int gnug, ba§ lüir« fagcii? 2)a toibbcv fag ic^ biefjen arttcfeU unbfann tj'^n ^nn bie fc^rifft grunbcnn.@r fagt fel6» Jjofln. Di. ba§ er fei) baS teBcnbig brot öom ^t)met:3o6. s, si.5 'toer baöon iffet, ber lebet clniglidö'. ©jo fngt (5faia§ liij. ba» er unfjer 3«i- 53, 4.funb tragen f)abe. Unb ift fein Gtjriften mcnfd) fjo gering, ber nit toifj, baS6f)riftu>3 borbienft unb Iel)bcn nnijer funb ablege unb unfj feiig mac^e,gleluben üEcfampt, er fei) für unf3er funb geftorbcnn, baraufj !tar tnirt, ba§6t)riftu§ tel)ben unb borbienft ebn Icbenbiger fcfja^ ift unb gibt etoigs lebenlu atlcn, bie fein tcitf)aftig Inerbeun. 5}u muffen fie alle fclb Be!ennen, ba§'•^3lb(of3 nit leben gibt unb ift ein tob btng, babon niemant gepeffert, fc^hieigbann, lebenbig Inirt. ©§ nl)mt)t nit bie funb abe, fjonbcrnn bie ftraff berfunb. 5hl ift niemant fjo nerrif(^ (auf,5genummen ber SBapft unb feinefd^meidjier) , ber bo baÜ, ba« abtegung obber nad}(affung ber ftraff Ijemanbbefferc, fjonbernu ouftegung ber ftraff mag luol l)einanb bcffernn, )üie altebornunfft, erfarung, fcf)rifft unb lx)ar[)eit lerenn.Sarumb reimet fi(f) Stblafj unb 6[)riftU'3 borbienft 3ufammen rtie ba§leben unnb ber tob, !oie tag unnb uac^t, mic Gljriftug unb 33elial, toie berSBapft unnb et)n (Sfirtften mau. Unnb £)at auc^ feineu rechten namen, benn20 ^tblaij f)el}ffet f^o biet atf3 abelaffen aber nadjlaffen: eS leffit ab alle» gutunb teffit ju alles ungtud, (effit bie funb ungcftrafft, ia, legt abc bie ftraffber funb, bie bo(^ got auff legt unb fobbevt. Unb fjo biet an tjijm ift, leffite§ funb frei) gct)eu unb teeret t)f)nn nit, t)a, fcfju|t unb t)ilfft 5f)n, bie lueilCS alte ftraff abelcffit unb leffit gelt ha für geben unb uemen. Umb tnitd)»2-' Iritten S. ^Paulus ju ben leffat. ben Sapft nennet el)nen menfc^en ber funben^-^:!!'«-^. a-unb finbt be§ borterbeun, barumb, ba§ er funb ]u (effit unb fobbert unnbba mit aUc luelt jum leuffel füret mit l)t)m burcf) fct)n (ugeuf)afft betrieglid)Slblafj.S30 fie mit bifjer lnart)eit für ben fopff geftoffenu nit f)abcn tna-J fie30 anttüorttcn, Grtic^ten fie ein foldien träum: bie borbienft ^f)rifti mugen auff,3lDeierlel) rteifj gepraud)t tcerbcn. &n mal, loie i^t gefagt , ba§ fie lebenbigmat^enn, jum anbern, ba§ fie aud) gnugtfjuu für unfjer funb. S)a antluortt(^: ^a, fie toerben aud) tool me()r mal gebraucht. 5Jlan prauc^t fie ba§me^r mal, gelt ha mit ,5u lofen, f]of)e ftenb unb ef)re jurlangen, tBotluft unnb3^ gutte tag ]u baben, bie luetit l)nn frieg, blut unb alle iamer jufuren. UnblBa§ ift i|t 311 9{om unb ber ganzen 9{omif(^cn firc^en l)"n el)nein fd)enb=lid^ernn praud^ benn 6f)riftu5 namen unb fein borbienft ? S)er Sapft mit10 oüeAB ffljitt. 3en. 10/U bo§ bet "UbiaS SaMtt. 3en. 20 toiiet (e6enfo imgolgenben) 22 fotbctt 24 afclaffct 2fi „unb finbt" fcfilt unb ein Äinb SDitt. 3cn.»etbetben 26 fotbctt 33 „mal" felilt :l'p 911t tiig«ut^ct§ SBeife. VII. 26


402 ®vimb iinb Ux\ad) qUcv «Ittitel 1. JJiartiii 8utf)cr*,bteitft? S)er S5a^ft mit allen fel)ncn fiiiBeu tocve lengife cl)n bcttlev. »nenn eriiit 6f)rtftütit l)ett äcüüorteuffenn önnb allen fetjncn tüdenn fiirt3iifd}Ia^en.C5'§ mn^ alles i|t 6()riftu§ nanicn bccEenn. 3Ba§ be-^ ©nbc^vtftä legiment ^nnbcr lucHt boitcvbett. loie er felb öortunbigt ijatt DJIatt^c 24 gö iBerben l)l)rtiicl fnmen. Ijnii inel)ncm namen önnb [St. 48'^] Diel borfiircn. alfeo fum^t ^ba» abla^ önnb feljne gaüdeler. aui^ l)nn bcm namen 6t)ri[ti bnnb fct)nerliorbienft bnnb Dortnrett bie gantic loeHt. haä auä) bie anfeertoeleten faümetfidler für t)i)m fe^n2)cr ntf)t5cl}eub?l6Ia^ ift el)n göttlicher betrüg ber 6l)riften önnb uad)laffung gütter loh)evd. önnb bon ber binger ^cali bie äcügelafien önnb nit fobberlid) fe^nu(5-ttli(^ bie bcö aUa% üntiid)t evfenncten Innib bod) bem fünblerer jcu9iom nit torftcn toibbcrftrel)ttcn. ()abcn el)u fpric^toortt gc()abt. ünnb gefagtha^ abla^ jel) et)n gott(id) Betriegenn haä ift. ob e§ tüol nichts loere. ünnbba§ t)o\ä betrüge ^o Cu bod) el)n brfad) ift. gellt linn faften jcugeben toilc^» !etjn gntt toerd gcad)tett lüarb. toerc e^ lool eljn triegercl). bod) 5cnm guttengottlidjen iDerd bljfeen l)a6 id) 3cu bcr 3cel)tt folgett Unnb and) al^o gefagt.benn id) Iniffctt jcu bcr 3eel)tt tel)u bef§cr§5hi aber nU)r ber l)ct)lig 2}atter Sapft. cl)nen tüibbcrfprüd) jcu t^ungepeütt bnnb bifeen artidell borbampt mill id) gcl)orfam felju Pnnb fage. so3(^ fiefenne mel)n l)rtt)nm. bcr artideE ift nit loar. onnb fag nü al^o %bla%ift nit el)n gottlid)c triegercl). feonbcrnn cl)n l)ellifd) tenffelifc^ @nbc^riftifc§tricgcrel). bicbercl). reuberel). ba bürd) ber 3Jomtf(^ DHmrob Pnb ©ünblcrer allerInellt, fnnb Pnnb l)cUc Porfcnfft, Pnnb alle l)l)r geüt Pnib fold)en bnfaglic^enfd)aben. aüßfeügt Pnnb abeledertt. 3ft ber toibberfpruc^ nit gnüg |o loitt ic^ s'.p^n epn atiber mal beffernn Sßnnb bcloepfe p^n at^o. @ott iprid)t p» .88. 3(^toill pl)r fnnb [iöl. 49-'] Ijepmfud^en mit ber ruttcn. Pnnb p^^r Pntngentftraffenn mit mcnfd^en f(^(egcn. a>nnb S panlg 1 6or 11. 3Bcnn topr Pnfefclb§ ftrafften. ßo loürb Pnfe gott nit ftraffenn äßen er Pnfe aber ftrafft.%o äcud)tiget er Pnf; ha^i mpr nit mit bißer tocUt Porbampt luerB ^^it fi^eftü soba§ bie funb mnf3 gcftrafft fepn. eö f^u gott. menfd^ obbcr Pjpr felb. fotlentopr anberB nit Porbampt mer5 mit bi^er toellt 5Joc^ P^iU ber Sapft. benflarcn fprüc^en. . bie äugen blenbenn Pnnb aÜe funb Pngeftrafft ^abenn bürc^fepn ablofe. auff ba§ pjpr mit ber tücllt Porbampt mer5 foHcn. toie f)ie.©. paulQ fagt S5nnb fold)en grelnel teilt er mit ß^riftu» Porbienft bedeu sr,Pnnb Porfeuffcnn. 35nnb 6^riftu§ Porbienft müfe p^m pjibber folc^ offentlid)gotti§ loortt bicfien ,0 S3apft £) Sapft. la§ epn mol gnug fepnn.1 (trere) mit 6 (l) goücEefa S (feljn) für 10 (ab) nad^loffung 11 (er)binger 12 (SJontifc^cn) füiiblerer 14 (nit eljn fc^eblii^er) e^n gottliiJ^(er) c 15 (were)darüber ift 19 (®e /'®o«7) SSattcr 21 (alfeo) ^ä) 6nnb bis algo rh 23 ^iimrob»nb rh 24 alle tfyx rh (für) darüber Mmh (»nmeffigt) tinfogtic^cn 31 fel6(^) r33 (fprnc^) tiarcn 35 fot(^c(m) c in n


fo biivdi römiidje a?iiUc imredjtlirf) lit'vbammt finb. Iö21. 403aÜen feinen buben toerc lengifj ctjn bctlev, lucnn er nit t)et (^fjrtftum juüov^feuffen unb allen feinen tudfcn fnv|;iifd)la^en. (S» mufj oEe» i^t G^riftusnomen betfen, toas bei- (fnbifiviftö veöimcnt l)nn ber tüelt tiorterbet, toie erfelb öorfunbigt t}at illatt. rriiij. 'Qi ttierben \}i}x öiel fiimmen ijnn meinem m«"'- 2


er feelen nü^ fe^X)er et)n Dnb^iocn^igft404 &xmb unb Urjad) otter «ttifel ®. 5Jlortin öutf)etl,?tbla§. btenett nit abzulegen bie ftraff obbcv piVin ^o göttlich q,mä)=titfc^tt fobbertt für bie gctfianen funb2)cräcwen^igft©ie toerben öoifurett. lüild) bo gletoben. ba» q61q^ feltg mQd)c trnnb51Mq§ ift aüe^n nott ben offentü^en tob)unbcrnn onnb inivb DovUfjcne^gentlic^ nur ben faülenn önnb toe^c^lthgenn35er äcwct) tinnb jcwcn^igft[331. 49*'] 3tbla^ ift fcdi^elei) mcnf($enn tüibber nu| iioc^ nott. bentobten, ben francfcn. ben bie reblic^ üorf)l)nbertt. bie nit tobfunb ^aben. biebie nit öffentlich tobfunb tjaben. bie ctttoas boffeel tf)ün3cn ef)ren ber l)ei)Eigcn f)0(f}gctarttcn SSuEe niibberrnff ic§ aCe| h)Q§ id^l)[)e Dom ablag geterett fjabe. Onnb ift mt)r au^ ganl^ niel)nent ^er|en le^btt)a§ iä) \)i)C gutti§ öon ^Ijm gefagt tjahe. Sa§ bid) nit anfechten lieber Wmid).bü§ ber S3apft ^ie furgibt. -JlblaB fei} ber feelen nit| tinnb ntad) fie feiig. ba§ift fort)t)n nie gefjortt luorbcnn aucf) tion \)i}n felba nit. ber aütc trac^e aü§abgrunb ber Ijeöen rebt ^nn biefeer buEenn : Saft önfe barauff bleiben. ba§abla^ ntcf)t§ ift. Ujic e§ ber bapft gibt, benn niie gefagt ift fetjn furibblel)bt öngeftrofft. Siöenn nn el^n ßngel anbevft fagt üom ^tjmet. f30 foE manbod) nit gletobenn. 3*nnb ift meinen buif)ernn redjt gefc^el^en baa fie Dorprantfel)n. %o ifta gemi^lic^ barumb gef(^el)en: ba^ iä) bem tcuffeE tinnb Snbi^riftl)nn bem abla^ jcn tiiel geben tinnb gebienett i^ait. tinnb id; felb folc^ lereijcüm fetor tirteljEe2)cr brcj) ünitb scwen^igiftS)er Sarin ift nur el)n eu^erlid^ ftraff. beraubet ben menfc^en nit be§gemeinen gepett§ ber 6^riften{)el)tt©i^e ha. tnie ftrebt ber $Bapft. @ott jcu fet)n l)nn tiorigen artidEeEn.^att er t)^m bie getoaEt genümen bie feelen bnrc^5 abla§ feiig .jcu ntadjcnn.l)nn biffem n^mpt er gen:)aEt. bie feelen jcuuorbamnen burd) ben bann [581. .50»]ttiilc^y bct)be n)crcE fet)n aEeljn ber ^oljcn göttlichen ÜJlaieftett tinnb UtjnKreatur tiormag. 3)aä l)att © '^anir, tion l)t)m tiorfunbigt. @r toirtt fi|entinnb regieren ijnn ber t\xä)m gottis tinnb fid) bargeben al^ fei) er (Sott, toirttloibberftreben tinnb fic^ er^ebenn tibir oEe§, ri3a§ @ott ift.2 (ol) btenett 4 Mit rother Tinte stellt vor ®et jctticn^igft: nen^c^enb [so] 3)et5 {\tij fy\i) jelig (bem gctjft) ber feelen1 1 (nur) fectigete») TOibber o 16 t)^e o>i17 fie o 18 (o) for^tjn nit o (»ofj ©) nute 23 önnb (fnbd^rift rh 29 (gern) ftrebty'2 ntteljn 04 (!£cm tempcl gotlf) ber:!.'j (fid) crficben onnb) roibbevftreben"


'6rjo bittd) vbmtjdjt' !i*iiUe inirect)tliii) uevbainmt finb. 1521. 4(J55161013 dienet nit abplegen bte ftvaff obbcr petn, 1,50 9ot=Uli) gcrcd^ticEcit fobbcrt fiir bic gctf^ancn funb.S)cr(Säioen^tgftc.5 8ie tncrbeii noifueret, ft)ilc§ bo glctobeii, baä ^Iblaf^ fcligmac^c uub ber fcclcnnu^ fei).5>cr Sfluuubljuieiiijigftc.3l6Iaf3 ift üüetn not ben öffentlichen tobfunbeinn nnnbloirt Cordten eijgcntücf) nur ben faulcnn nnnb Uicidjlingenn.10 ^cr jiuei) ttnb äioen^tgfte.Siblafj ift fed^fjerle^ menfc^cnn locbbev nutj noc^ not: hmtobten, ben franden, ben bic reblid) uo vf)i)nbert , hie nit tob=funb ^aben, bie nit offentlid) tobfunb t)aben, bie cth)a§ bcffcrfjt!^un.i.s -3" ctjren ber l)et)Ui9en tioc^gelavte Jöullc toibbexa-nff id) allcy, toac' ic^t)i)C Dom ^tblofj geleret iiabt, unb ift mir auij gan^ meinem t}er|en leib, loaaid^ l)I)e gnttic' oon Htjm getagt fiobe. Saf5 bid) nit anfed)ten, lieber menfc^,ba^ ber Stapft tiic für gibt, 'Jlblof} fep ber feelen nu| unb maä) fic felig, baäift Dortil)n nie gebort loorbenn, aurf) oon l)t)" fclbc' nit. Ser aüt txadjc aufj20 abgrunb ber hellen rebt t)nn biefjcr S^ullcnn. Saft unf] barauff bleiben, bas2tblaf5 ni(f)t ift, lüie e§ ber SBapft gibt, benn rtie gefagt ift, feijn funb bleibtungeftrofft. Sßenn nu ein Gngei anberft fagt oom tiimel, 130 fot man bo^soi. 1, s.nit gtetobenn. Unnb ift met)nen bu^ernn red^t gefc^etjcn, ba-5 fie oorprantfel)n, fjo ift« geloifjlid) barumb gcfcfjefjeu, baS id) bem Ü^iipft unb ben fetjnen25 t)nn bem Stblafj ju Piel geben unb gcbienet i}aht, unnb ic^ felb fotc^ lere gumfetor urtel)Ee.Set brci) unb smenteigft.2;er !Bann ift nur ein eufäerlid^ ftraff, beraubt benn mcn=f(^cn nit bes gemeinen gepet§ ber S^riften^cit.30 Si^e ba, tuie ftrebt ber 5Papft got ju fein: ijnn oorigen 5trtirfe[n l)ater t)^m felb bie geloalt genummen bie feelen burc^ ?Iblaf5 felig ]n mac^enn,^nn biffem nimpt er gctoalt bic feelen ju norbammen burd) ben 5öann, loild^Sbeibe toerd fein allein ber l)ol)en gotlic^en lliaieftet, unb fein (Kreatur Dor=mag. 2)a§ ^at fanct 5paulu-3 Pon i)fim Porfunbigt :toirt fi|cn unbs.xw.s, j.35 regieren ^n ber firc^cn gotti« unb fid) bargeben, ülf5 fei) er got, loirt lr)ibber=ftreben unb fic^ er^ebenn über atte^, loos got ift\3 fotbeit 5 bo 9 »erliefen 10 jtBen^äftc IS ^oi^gclevtc '27 jiocnljigftc33 aJlaieftot 35 regicrn


406 ®t""b "IIb lltffd) aüet «Ittifel T. 5J!nttin 8utI)et-5,S)tfjen avttdfcl i)ab icf) t)m iermon üon bcm 6anii gnugfam Bclncrctt.S>nnb fag nod) Iur|Iid). @l)n c^rifttic^ tncBeii. [tctt l)m glatübcim. bcn »nibbcr6apft iioc^ teuffeß geben obber iiemcn tan. 23Jo bev bleljbt ba ift alle bingönfc^ebtict). aucf) ber tob tmnb t)ell aiicf) bic get[)ane fünb, Sßte © ^PaulQ 9{o .8.fugt. %Ui bing luivdenn ba§ beftc. ben glelobigcn obbct ß^rifterih. biüntb tanber bann nit me^r fel)n benn ct)n eü^cili(^c ftraff. ba§ ift. el)n abBonbeiungtion bei' gcmel)ne nu^ ber firc^en bnnb facramcntenn 5turf) 8agt ber 3?apftfelb Ijnn fel)ncnn recEiten. (loie er cä liorief)cn I)att bai er eljn mal lDa§ gutti§leret) bü§ ber Sann fei) el)n cr|net). önnb nit el)n oorftorüng. ßo ntufe er ij^enit fii)aben t^un i)nncrlii^ ^onberim ^elffen bnnb beffcrtxit35ct öier »nnb 3fttcn^>9ftWan foU bic 6'^riftcn leren. ba§ fie ben bann mc'f}r lieben benn furcfjttcnn£)a§ ift barümb gefagt. £05 ber $8apft ntoc^t @ott blet)benn önnb fic^^berman fnr l)^m furdjtett incf)r benn für ber t)o()en lüaren 5Jlaieftett. boc§ift ber articEel [33t. 50''] aufe bem Oorigcn fcfjon beloetiffett. Sieluel)! ber Sannet)n ftraff ift ber füiib önnb er|ncl) ber fcelen. foU ber Ijn borbicnct. lüiüiglic^bnnb gerne tragen, lüie tnot er fic^ furchten foU für funb. baniit er ben bannüorbiene. Mit ei)n finbt foE furc^tenn obcl 3cutf)nn ßo e-S aber ObeU£)ütt.bic ftraff gerne lcl)ben tinnb bic rnttcn üiffenn: 3Bili bod) gott baä tuljr bentobt gerne (et)bcn bnnb alle lel^ben Heben, tnie Uiel mel^r follen h)l)r biffenfud)ff(^>r)an|3 önnb mntter rutten lieben önnb gerne ^abenn. an^gcnümen berSa{)ft önnb fel)n tirc^e bic fnr(f)ten \iä) biEid) fnr l)t)rcn eljgcn ftaren ^mäuge. Sßic gefdirieben ftett. bic önd)riftlii^cn feunbcr furd^ten fic^ önnb nte=jnant tagt fie2 (le) Wibbet 4 (iDcn) auc^ 6 (am) ba« 7 (Senn ntfeo jagt) 'Huä) 20 (gern)tie6cn 22 (I) bic


iü biird) lüiiiijclje ^-i^uüc imvcdjtlidi Ucrbmniiit fiiih. löi'l. 407S)t)fien ax'tidcl l)ab id) lim icrmon Hon bcm ^anii ^ gnugfam betcevctuub fiig noc^ furlilid) :'(fl)u 6t)iiftlid) tocfjcn ftet l)m glattiben, ttiitc^cit iuibberSapft iiod; Icuffcl geben obbev ncmen tan. äßo bcr Bleibt, ba tft alle bingunfc^eblic^, and) bcv tob unnb IjcÜ, ciud) bie get()anc funb, loie fnnct 5panln§9{o. tiitj. fügt: ''^'iüe bing loivd'en bao befte benn gletufaigcnn' obbcr Ü'ijriftcn, awubvumb !an bev 23ann nit mel)v fein benn cl)n cui3evlid}e ftraff, ba-S ift el)nabijonbcvnng Hon bcr gemcljne anl"3 ber fird)en nnb facramcnten. 5hirf) fagtbcr Sapft fclb l)nn feinen rechten (lül)e er Cy öorietjcn i)at, baS er cljnmal toa»guttiä leret), ha-i ber S^nnn fei) ein ertuiel) nnb nit et)n üorftorung-, f^o mufj10 er l)^e nit id)aben tl)nn l^nncrlid;, f3onbernn fjelffen nnb befjcrn.2)cr uier uub feujcubigftc.^tün fol bie ß^riftcn (eren, bü§ fie ben 3?ann mclir liebenbenn furdjtcnn.2)a§ ift barumb Horbnmpt, Sa-J ber 8?apft modjt got b(el)benn, nnnb fid)i.i t)berman für ij^m furd)tet me()r benn für ber bofien, loarcn lluiieftct, bod^ift ber 3IrtitfcI an\] bcm Porigen fdjon bcmepffet : bie loci! ber Sann cpn ftrnfftft ber funb nnnb cr|nel) ber feelen, fol, ber l)i)n Porbienct, tuilliglic^ nnnbgerne tragen, lopetool er fid^ furd)ten foH für funb, bamit er ben S^nnn Por=btene, tot)e cl)u ünbt foH furd)tenn nbel ju t()un, f30 e-S aber ubelttiut, bie21' ftraff gerne tepben unnb bie rutten fuffenn. SßiH bod) got, haS' mir ben tobtgerne letjben nnb aUc leiben lieben, mic Picl met)r foüen mir biffen fud)f=fd^tüonl unnb mutter rutten tieben nnb gerne f)abenn. '^(ufjgcnummen berS5apft nnb fein tirc^e, bie furchten fic^ billid) für l)f)ren epgen ftaren Ijmauge^ h)l)e gefc^ricben ftet: 'bie unc^rifttidjcn fjnnbcr furd)ten fit^, uubsvc2s niemant iagt fie'.2 Weber 3 $abft SBa 8 *ljo6ft 15 »ov (2) 17 äv^nci) IS tot 23 ^!a6ft üor') Unfere 9lu§g. SBb.VI, ®. 63ff. ') 9}gt. Corp. im-, cm. ed. Böhmer (Hai. 1747)SBb. II Sp. 1017. ») g3g(. Uitfcre «uSg. VIII, 170, 25fg.: 'unnb gcfc^ict)t bHr etcu (mtcmann fagt), bn§ bn btc^ furc^tift für bcijnem eqgen ougennftcrn' nnb fftl. 9tnäg. 26, 183;' 26, 205 :'.. . boß bie flönigc fic^ f»r bem gemaletcn Seufti ober i()vent eigen Stnar ober fütbc§ *Papft'3 (Jota fürchten reottten'. ^n Sut^ev-J i)anb|d)r. Sammlung t)ci6t c-!': '@t furcht fic^fut feinen eigen ftaren (ijnn äugen,'; 't)nn angcu' ift mieber burd)ftrid)en , 'eigen' ift über:geft^riebcn. ÜBaubcr T, 1279 5tr. 74 ftat bnä SBort ftaren unlefer(id) gefunben iinb tiermutljetbafür 'fd)atten'. [8ut{)crs ftar ift natürlid) nidjt, tnie c-5 iiarf) ber erftcn angeführten SteKefcf)einen tonnte, bie '•Jiebenform be? 2i?orte5 Stern, bie v 3?. in nieberlb. u. engl, stur "hcrbor:tritt. Siefe märe in Sutf)ers 3)hmbc nid)t bcntbar. a}ietme{)r liegt ba^ äBort Uor, bai {)euteat§ Sejeidjnung einet 9(ugenfrantf)eit allgemein üblid) ift. Siefeä ©ubft. etft in jüngerer©prac^entffiicflung nad) bem altüberlieferten "älbj. starbliut (bei Sut^et j. 58. llnfete 9luÄg.Xn, 319, lll, starnblint (?,. ». bei ^ani Sad)^ [littmannl 3, 268, 446} gebilbct, fc^eint juerl'tbei 8utt)et liobias 6, 10; 11, 14'i in ber Qform ber ftar belegt. Taneben l)at es aber offenbarnocft eine anbere auf starnblint jurücfge^enbc Jorm ber ftorn gegeben nnb ju biefer ift bannjiern fei es eine loutlic^e Miebenform, fei es eine Umbeutung. iPelege für Stern unb -Jlngen:ftern in biefer SBebentung, aber nur aus bem 18. 3al)rt). gibt Sanbcrs, 2ßörterbud) 3, 1162'',ou bet oben ettuäf)nten Stelle Ijaben roir einen fe^r Diel älteren. *p. ^.]


:408 ©luiib uiib lltjnclj aller Ülttifel 2. *Blottiii l'utfjers,2)er fünft utmb scroeu^igftS)er 9{oniif(!) 6i|id^off. ©. petri nac^fomting. ift iiit 6t)riftu§ l'tattfjaUtcrl'on (S^rifto bovorbnctt ober alle fiic^cnn bcr gan^icnn loeUtS)a§ ift auä) ber f)eü6t pünct ct)ner. ber bae l)el)Iig ßuageliüm öoitilgett.imnb für G^riftum el)nen oigokn l)nn bic 6t)riftenl)ct)tt gefegt f)att. batoibbcri


.s unbfo burct) x-onüict)c ^ulle mivt'(t)tlid) »evbnmiiit fiiib. 1521. 409S;cr 3iiuff iiiib äioen^igfte.£)er ÜJomifc^ biffdjoff , fnnct 5pctvi nac^fotnling, tft ntt gtjviftuiftatfiQÜer bonS^vifto uorovbnct über alte fivc^en ber gan^cnloctt.S^iK' ift and) ber t)cupt pimct eljiier, bev ba-5 l)el)ltii (Suangclium oorttlgct,für O'tjnftum etincn Clgoljcn i)nn bic (J^riftcnl)eit gefegt £)at, ba luibbevtc^ biffen ortitfcl gefe|t unb tioc^ fe^c, unb bclncifj l)linn alfjo.3um evften. Scintemal aüe§, tuas ijmi ber tivc^cn gcfc^icf)! mit flareiiöffentlichen fpvuc^enn ber fdjrifft ift borfunbigt, ift§ i)t)e ein tounber, ba§ bonbcm ^Bapfttlium nic^tö offentlicf; ijnn ber ganzen 3?iblien erfimben toirt, fjo1« fie boc^ ba-i 3>apftum faft bac- groffift, notttgtft, fpnbcrli^ft l)nn ber Hrd^entüollen getialtenn tiabenn für aücn btngen. Qi ift i)c borbed^tig unb büfjcStüanfj »irbig, ba^ nicl geringer bing t)nn ber fcfjrifft fjo ml mal 130 tlax,fjo ftarct gegrnnbt ift, unb biefjem groffem binge tan niemant onff bcnl)euttigen tag cl)n eljnigcn flaren grunb antieigenn. @-5 ift f3o ftar t)m15 ßuangclio, bo^ fand ^^etruä ein fifc^er unb "^Ipoftel ift, Initc^Ä fie gegen bem mavc. 1, is.SSabftunt geringl}atten , aber feljn budjftab, ber bo fpred): Sanct 5peter iftüber aÜe tirc^cn ber toelt.^i) bebinge aber altjic, baö id) bicfjen articteü nit barumb f)a(te, ba-ö id)ben 33apft inoLle oorrterffen. (vr t]ab getoalt, luie grof3 er Icil, ha (igt mir nicf)t20 an, fann fie ijlim rool gönnen: ba-j miH id) aber nit (epbcn nod) fdjloeigen. ^^umerften, ha-i fie bü§ heilig gottes loort marternn, ^lobugen unnb fdjenben, anffbiefje geloalt jubeftettigenn. 3i"n anbernn, ba-j fie fdjelten, leftcrnn, bDr=fluiden bie friecfien unb alte, bie nit unter bem 3?üpft feijnn, al-j toeren fie nit(St)rtftcn, gerabc ali toere ber (5f)riften ftanb an ben iBapft unnb 9iom gepunben.2-^©30 ptin fanct 5pauIu-3 unb Giiriftuo nur an ben glaloben unb gotti-S loortgepunbenn t)abenn, baoon nienuint Uienigerf3 tvdi] nod) tiat benn ber SBapftmit ben feinenn, unb föil bennod; on glaloben unb gotte-3 toort nit alleinß^riften, fjonbernn aller (^tiriften got fein unb alle bie oorbamnen, bie t)t)nnit anbeten, ob fie loot glaloben unb Guangelij ^ Ijabenn auff§ aller befte.3u 5lud) loenn ber 33apft bornunfftig loere, folt pljm lieb fein, ba» er bermut)e loeniger f)ette unnb nit aller loelt benbet auff fid) lube. 6§ ift il)eunmuglic^, ba-3 bie gan^c loelt an einen ort gepunben fei) unb t)i)x gefdjefftba auf3rid)te. 2)od) tooHen fet)en, toic fie bie heiligen gotte§ hjort marterennunnb fdjenbenn, l)hrc erlogene geloalt 3ubeftettigenn.35 6t)riftU'5 fpric^t ^Dbtt. rbi. ju fanct *^\'tro: 'Su bift 5petruä (ba§ {ftw^^iMfi,ein felfj), unb auff ben felfj toil ic^ bamen meine ürrfjen, unb bljr toit ic^5 Bov Otsogcn (5 „gefegt" fclitt 11 uov 2y jcinb 2S uctbamcit31 mu 33 martern') S89I. 411,11.13.17; 417,10 mib oben in bicjcm *onbc, ®. 212,28. Sic ®d^rei=bung ij 1 neben i) ioll offenbar ba-;- fonft in biefem aüorte üblidje i) ücttteten unb ttiurbe beS:t)alb nidjt gegen ii aufgegeben, baj für un^ nur i -^ i bcbeuten tonnte. 417, 10 tourbe natürlich©uangeti .\ beibetjalten. -^.V '^.


410 föninb uiib Uriacf) nüct 3lrti(c[ 1. l'inttiii t'iittjctä.bie f(f)IuffeE be§ l)l)ntch"el)c^§ gebenn. Idqö bu luitft auff binbcnn auff cibcunfoH lofe fel)nn l)in IjljmeE ?U{)ie beulten fie ben fclß S pctvü. önnb gebenfür. er fei), bie pebftifc^ getoaUt. barouff 6()riftus fel)n finden botoe alBo,ba§ nUe ürdjen be§ bapft-s gehjaUt foHn tintcrtlian fel)n. Onnb bcm bapftöntert^an fel)n. fjeljffit nü bei) biffen niel]fternn bie firc^ auff ben fel§ gc= 5bolrett. bie glo^ Ijatt (i^xO biet ^ar (ei^ben muft über fcl)ne iDortt5Ju ha5 \X)t)x bie lugen inmb f(f)alfel)tt. offenllid) an log bringenn bnnbfdjQUuolt macfjen. lüoüen Inljr bie toorlt G^riftt onfel)en. ©30 ber ürc^cnbatt) auff ben felß nil anbcrß ift. benn bem bapfl ontert^an fel)nn. loie ^iefagenn. ßo folgetl : bas bie ttrc^ mag erbatoelt feljn önnb befla^n. on glalüb. 10on ßuagelii önnb on alle facramentenn. benn tnaS gebaloet ift bae ift gc=batoelt bciTff nidjls mcf)t jcil SJainen [$Sl. 52"] bie lt)cl)ü befm. bapfl-3 geluaüt onnbget)orfam eijn anbcr bing ift. benn glatnb. facrfit Onnb 6uagc(ii. Dnnb bie firc^bo(^ ba burc^ gepalüett Inirlt. : ifls offinbar. ba§ jcu t)^rem botti gnug ift.Sapft§ gclDaEt onrib gel)orfam. Onnb nit nott ber glolob obber eltlT)as anberß. i'^Sonberlicf) bie lnel)ll bapft Onnb fcljne gelttallt mit fel)ncn üntert^ancn: ge=mel)nic!ti(^. on glotobcn ©uögeli Onnb facrnt Icbm ia Oorai^tenn toie bie f)cl)=benn. Onnb boc^. fel^. batti. onnb firc^ blcijbel. ttiie ftc fagenn Sit)e ba ba§I)el)ffet (^f)riftu-5 loortt gloffiert. 2Bcr loiU toerenn ba^ nit el)n anber fage.ber felß Onnb bolo ber firc^enn ^el)ffc el)u efeü Onnb tue obber lDa§ l)^m 2"trcrtimett. ^0 bie bepflifc^en madjt ()aben. auß ß^riftu» Irortten jcü machenloas fie tnoEennSßel)ttcr — G^riftüä fpric^t. Oon bem felben felß Onnb ferner firc^cn.an bcmfclben ortt. 33hnb bie pfortten ber ^eEen. foCen nic^tä ba iüibberoormügenn: öie fpric^t 6t)riftu>5 flar. bog totbber fernen feig balo Onnb 2.'firdjenn: bie tcuffell foEen fti^t-s Oormugen ©30 benn ber felß. bepftlic^egetooEt ift. oririb ber batv. ge^orfam ber felbenn loie ga^t cs benn p:ba§ ber felb balo Onnb gel^orfam gcfaEen ift. Dnnb bie pfortten ber ^eEen toibberfie Oormoc^t: ba§ bie gan^ {?l)riften^el)tt ift Oom bapft abgefoEenn, al§ biefricc^en. bet)emen [S8t. 52'^] affrica Onnb ber gan| Orient, ia fie feljn noc^ nie sobrauff gcpolöcn gclocfeenn. S30 bann al£)ie Gfjriftua jcufagt 2er nit liegentan. baji bie pfortten ber ^eEe nic^t§ Oormugen foEen toibber fernen iöalo. Onnbbod) niemant Icüdeii fonn ben abfaE l)nn Orienten ßo fotgett ba§ (?^riftu5 loarfagt. Onnb ber bapft teügett. Onnb ber balo nit fei) getjorfam fct)ner gertiaEtfeonbernn eljn aiiberfe bcm bie ^eEifdien pfortten nichts abbrechen füfibenn 352 (ttnnb) © 3 botoe(n> c 4 (ba§ batumb ^e^fjcn fie) Bnnb bcm ba|)ft r8 (ba§) darüber bie (erfut idijen) onfc'^cn 9 auff ben fcl§ rh 10 (beft^) beftal^n11 aEe(n) c ba§ untergeschrieben 12 batff bis 58o»en rli 13 (ontcrt^on) darübergc^orfom (fe^nn: nit glalo) c^n 17 (fclb) on (\o [fj) »orac^tenn 18 ble^Be(n) c in loder umgekehrt (©i^c ba bo§ ^ctjffet G^rg Wottt gloificrt) ba§ 19 et)n o 20 (aud§) e^n21 (6^riftu§ hjortt) bie (benn) darüber bie (lugenetfi bie) moiä^t 25 (fc) mibbct(ba») fctfe (onnb) balo 31 jcufogt (onnb mog) 2ev r 32 (be) fernen


.-.untertlinnio but^ tömtldjc SBufle imrcdjtlidj uctbammt fiiib. 1521. 411bic fdyiuficl bc§ '^t)tnelreic^§ getenn: itiQ§ bu toirft auffbtnbcnu auff erben,fol lofä fein l)m ^l^mel'. 3Ut)te beuten fic bcn felfj S. ^^etrum unb geBcnfür, es fei) bte S5cpftifc§ gelnalt, borouff 6(}riftu§ fein ftrdjen Barte, alfjo,ba§ alle tird)en bc§ SBüpftS getoatt f ollen untertf^an fein, unb bem 58apftfein detiffet nu bei) biffcn meiftcrnn bte fird) auff ben felf3 gc=batnet: bie glofj i)Qt 6()riftu§ Diel tor Icl)bcn muft über feine Irort.9Jur ba§ Inir bie lugen unnb fcf)alc!f)eit offcutlid) an tag brtngenn unbfd^omrot macfien, Inoüen toir bie tuort (sfjriftt aufelicu. S]o ber firrfjen 6alrouff ben felfj nit anbcrfä ift, benn bem 23apft uutertfjau fet}nn, luie fie10 fagenn, f^o folget, ba§ bte fird^ mag erbnrtet fein unb beftai)n on glaUib, onßuangelij unb on aüe facramenten: benn tcas gebaVoet ift, ba-3 ift gcbaUiet,barff nicf)t» mef)r jum batücn. Sie )üel)l benn SapftJ geloalt unb gcliorfamet)n anber bing ift benn glatnb, facrament unb ©uangetif, Unb bie fird) bod;ba burd) gcpatuct tuirt, iftö offenbar, ba« ju l)f)rem bnto gnug ift Sapft»15 getoalt unb gc^orfam unb nit not ber glalrib obber ettna-3 anberf^. 8onber=lic^, bie Ineit 58apft unb fet)ne geföalt mit fet)ncn untertf)auen gemeinictlid)on gtatnbcn, Guangelij unb facrament leben, ia öoradjten tnie bie f)el)ben,unnb bod) felij bato unb fird) blct)bct, inie fie fagcn. Sid)e ba, ba§ b"ffet^f)riftu-3 toort gtoffiert: hier tuitl rtiercnn, bü§ nit ein anber fage, ber felfj20 unnb bom ber tird^cnn f)el)ffe ein G'feU unnb !ue, obber \va§ tj^m trclumet,fjo bic SSepftifc^en maäji tiabenn au]] (5t)riftuy tuortten ^u mai^en, toa-i fictüoUen.2Öeitter. Gfjriftus fpri(^t Oon bem felben fetfj unnb feiner firc^en ansuiatto.iG.is.bem felben ort: 'Unnb bic pf orten ber l}cEcn foücn nickte ba tüibber t)er=2s mugen\ öif fpri(^t 6tiriftu5 ftar, baS toibber feinen fetfj,ba\vi unnb tird^enbic teuffcl foücn nichts üormugen. ©30 benn ber felfj Sepftlii^e gelnatt iftunb ber bato geliorfam ber felbenn, toie gal)t es benn ju, ba» ber felb balounb gcf)orfam gcfaüen ift, unnb bie pfortten ber l)cKen tntjbber fie öormoc^t,ba§ bic gantt (Stjriftentjept ift Dom Sapft abgefallen, alfj bie fricc^en, S8e=30 fernen, Slffrica unb ber gan^ Orient, ia, fie fein noä) nie brauff gepauen ge=hjcfäenn. 630 bann alljic 6f)riftu3 ,5ufagt, ber nit liegen !an, haS- bie pfortcnber öclle nid)t§ bormugen foHen toibber feinen ba'm, unb bod) niemant teudfen!ann benn abfal l)nn Orienten, }]o folget, bai @l)riftus Inar fagt, unb berSöapft Icuget, unb ber baln nit fei) gcl)orfam feiner getoalt, f3onbcrnn ein35 onbcrfä, bem bie ^cUtfd)cn pfortten nt(^t§ abbrechen funbcnn.:! ^cfiftic^ gamaCt A 4 ^atit (cbcnfo i. golg.) G nmffcii SBitt. 3cn. 7 9JS 3en.9 nit] iiid^tä mitt. 3en. 11 euangclium (cbenjo 13. 17) Söitt. 3cn. 18 @i^c 19 gtoffictct20 tu 21 !Pc6ftiic^eu :30 gefeamct SBitt. 3en. 3.5 abpted)en {önncn SÖitt. 3cn.


412 («viuib mib Ihiad) (lUt-r "ilrtifrl S. 9Jlnttin l'iitljcvs,5Jian bavff nud) ntt \aa,in. ba§ fie bnruntb lüt mii)X 6'^viften fcl}n. lrel)Uftc nit bcm 6apft geljoriam trnnb iiit nuff l]f)n gcpotucn fet}nn. Sel)iitcmal bcv!ÖQpft önnb fie alle. IvoUcn beniiod) (?l)riften fcl)n. ob fic fdjon. cjott nit et)ntüttell getiovfara fei)iiii. üunb inel)rtel)ll§ oti fl(nUiben tebcnn 5lbcT ^ie Ijabenßmit l)l)ven liegen bife^er evftvitten. ba§ bic tc|cv fcl)n. bie ijnn bijfem ftüdEnit mit l)^n baötenn trnnb fic gute 6l)riftcn fel)n. ob fie i !et)nem ftud mittöott bnnb (ilivifto bolltcnn. ol^o cffen Imnb nerren fic bic iueltt. f)et)iicn(S;t)riften. önnb fe^cr tnaS fie tüoQenn*^tbcv bag laffeii toliv fnicn. tninb nemen für onfe ben rcct)tcn Ooxftanbtbifecv tnortt. S)q§ bie pforttcn bcv gellen nidjtS toibber biffen bnto öormugenmü^ büä f)el)ffen. bn-? bcr tcuffcl fcl)nn gclonltt briibcr t)nbc. irildj? benn ge=fd}id^t. ^0 bcr bato Ijm fcftcn glnlubcn ünnb on ^nnb beftcljett. 3)cnn tno bcrglatob fellett obbev feünb fct^n. ba rcgirt ber tcuffcl [S3I. ^.S"] Dnnb Ijormagtoibber ben ha\v. qI|o Icrett l)n^ ©. ^5eter. ba§ lol)r foHen ftreljttenn l)nnel)nem ftavcfcnn glatoben mibbcr ben tcuffel. lt)i((^er ttibber ben glolobenfictjtet am fterdiftcn. barauß folgett. ba« bifeer felfe ift (it)riftu§ fcib-- loic l)t)n©. ^anlQ nennet. 1 6or. x. ünnb bcv 5öatt). ift bie glertbigc lirc^e. ba !et)nnfunb l)nncn ift. Onnb Sotren ift nit anberfe. beim glattibig btinb pnbto§ tr)er=benn: tnie auc^ ©. ^JCtrQ .1. pet .2. Icvctt. ba6 lui)r auff (5l)viftum ben fclfe.foHen bn§ baiocn laffcn cl)n gcl)ftlid; gepelneSic lucljE benn. ^apft. bnnb feljne getüatlt batiu bie l)l)m gcl)ovfam fel)n.l)nn fünbcn tmnb grelulidjem mi^pranc^ gabn. Onnb bem tcuffell t)ntertt)anJoie l)berman fit)et. S30 mü§ ertii^tett tinnb erlogen fel)n: baä bcr fetfe. ünnbboit). (bie 6t)riftu5 bbir bie ^ellift^en pfovttcn fe|t.) I)Cl)ffe. Sepftlidjc gctrialltönnb regiment bie l)()m ber tenffel Imtcrluorffen liatt. @§ tncre tinmugtid).ba§ 33epftlid) geicallt ctttna-j bofecy tbett Inenn fic burc^ ben fcl§. l}nn 6bviftU'5lüorttcn bebentt »uerc. benn 6l)r9 leugt nitt: §0 fit)et man fnr äugen basbepftlic^ gclnaüt got)t. l)n^ tcuffel» getoaEt ünnb tt)utt öbcl. t)att aui^ oielmol bbel ttjun§er|u nü alte t)[)r bepftifd)eu auff etjncn tjauffcn bei)ffet i>a^ nullenauff. 2)er fprud) ift cüd) abclauffcn. S)a>3 fc^to^ ift erübcrtt. Sa feHit. boligt bapft, mit grunb unub poben. Senn bificr fpruc^ 6:^rj ift ber eljnige gruubgeiucfien. barauff fid) ba§ ^i^apftum l)att öorlaffen bnnb erl)oben. %o bicl iar.a3nnb ift nü [331. ^a"*] flerlic^ crfunbenn. fct)n lugen ünnb falfdieljtt. .öaben)Dl)r nit me!^r. l)nn bi^cm ftrcbtt Hom bapft erlanget ^0 ^aben h)l)r boc^biffen fpruc^ frei) ünnb lebig gemacht, ^sa ^iemit ift bcr tricg gar getoonncn1 (ber) ßfitifteit 2 (oon b) nit (fet)nn) bnnb (ttc) ©et)ntenial (fic iagen ba^) bcrfiE (c^ou 5 U%t)tx o 6 i o 11 (fan nit »on eufeerlicOe) müfe 1 3 (sor) rcgirt:) (fc^)15 Wilc^cr (nur aUetjn) gla>D'6cn(t) c 16 (jcüm erften) ba§ fetfe ift (ber gtowfie)lfi/17 (El^riftui bis gor x. rh 17 tirc^c glelDtigc u 18 ift [vor nity o (fctin) beim23 crtiäitctt trnnb rh 26 (ij) burii^ 30 auff cl)ncn '^auffen o 31 (ent)Iouffcn dariiherobc 32 (mit allem jcljncm gewollt) Senn 3.') (fpv) ftreljtt 36 (g ftJic) ber tricg


fo butcf) römijdjc iöiiUe untedjtlid) ucrbamint fiiib. 1521. 413"Fian barff (xuä) lüt fagen, ba^ fic borumb nit mef)r G^rifteti fetju,lücil fie nit beut ^afft getjoilam imiib nit nuff t)f)n gepaloen fel)nn. Sel)ntc=mal bcr 58apft unb fie alle luoüen bcnnocf) (51)ii|'ten fein, ob fie fc§on gotnit ein tuttel geljorfam feinn unb mcljrtcilä on glalröcn leben. 3tber fie5 [)aben-j mit t}£)vem liegen bif3^er erftrittcn, baä bie fct;er fein, bie ^nn biffemftud nit mit i)f)n l)nltenn, unb fie fclb gute Gfjviftcn feljn, ob fie l)n fernemftud mit got unb ßtjvifto Ijalten, olf^o cffen unb nerrcn fie bie Itielt, Ijeiffenß^riften unb te^er, ltia-3 fie tuoHen.5(bci- ba^ laffen \mt fni-en unb nemen für unf,5 ben rechten Oorftanbtlu bif^er Irort. S)a§ bie pfortten ber IjeQen nidjtö Inibber biffen bato Oormugen,muf3 ba^i f^eiffen, bü§ ber tcuffel fel)nn getoalt bruber l)abe, Inilc^ä benngcfd)ic^t, fo ber ba>o Ijm feften glatoben unb on f^unb befielet, benn wo berglalüb feilet, obber funb fein, ba regtrt ber teuffell unb öormag Wibber benbah). 5llf30 leret unfj fonct 5peter, ba-S Wir fotten ftreitten ^nn el)nem »• *f"- ^ >>lü ftardenn glatoben tül)bber ben teuffei, Wilcfier rtibbcr ben glotoben fieptet amftercfiften. S^araufj folget, baf^ bljfjer felf,] ift t^liriftuv fetbö, h)l)e t)f)n fand5pauluö nennet i. 6or. j. unb ber bato ift bie glelubigc lirdjc, ba fein i-^^"'- '"••'•funbl)nnen ift, unb batoen ift nit anberfj benn glalnbig unnb fjunblofj toerben,WC)c anä) S. SpetruS i. ^ßet. ij. leret, baS Inir auff (>t)riftum, ben felfj, follen «i''-»20 unf3 balucn laffen, ein getjftlic^ gepetoe.3)ie loeil benn Stapft unnb feine gelualt, ba^u bie l)f)m gef)orfam fein,^nn funben unb gren.ilid}em mif3praud) gaf)n, unb be-3 teuffell? untcrt^an,Wie l)berman fi^et, S30 muf^ ertidjtet unb erlogen fein, ba§ ber fetf^ unbhato (bie C^liriftuä über bie t}enifcf;en pfortcn feiit) f)el)ffc Sepftlic^e geWalt25 unb regiment, bie l)f)m ber teuffei unberlnorffeu bat. @§ Were unmugltd^,ba§ S3epftlicl) getoalt ctlnaÄ bofjes tl)et, liicnu fie burd) benn felfj l)nn 6t)riftu§Wortten bebeut Inere, benn ß^tiriftuo leugt nit: f^o fil)et man für äugen,ba§ S3eftli(fi geWalt gal)t l)nf,5 teuffct-3 geWalt unb tt)ut übel, ijat auä) btelmal übel tt)an.öer|u nu 30 all tjtjx SBepftifrf)en auff einen bauffen, beiffet ba5 nuf^lcnauff: S)er fprue^ ift eud) abelauffen, ba§ fc^lofj ift erubert, ba fellit, baligt 58üpft mit grunb unnb poben. lenn bif^cr fpruc^ 6f)rifti ift ber eljnigegrunb geWefjen, barauff fid) ba» ^apftum f)at oorlaffcn unb erfjaben f.p öieliar, unnb ift nu tlerlii^ erfunben fein higen unb falfd)eit. öaben Wir nit:i.'.mef)r l)nn btjfiem ftrel)t Oom 58apft erlanget, fo t)aben Wljr bod) biffen fpruc§frei) unb lebig gemacht, '^a t)ie mit ift ber Irieg gar gewonnen, bem Sapftum;'. s-3 fcinb 4 titct (dnb'< bio c? l)n SOitt. J|en. 10 nic^t 12 beftet lua13 tegictt roebcv 17 glaubia 20 seborec 22;23 untert^on i'ein (finb 3en.), tuieSBitt. 3cn. 21 30 nUc mijlin :il tvobnt fattct 32 liflt bcr 5Bn6ft«erälMtt. 3ni.


414föt'iiit» u"i> llrjad) iiUcv %xi\td 2. iöiattiii l'utljete,betn SSopftum bei; fopff aBgefc^Iagenn : hjeljl bi^er fpruc^ fteider ioibber l)^nga^t. beim fuv l)I)n : Sßer nü eljn mal leügett. ber ift getoifelid^ lüt aii| @ottünnb üorbed)ti9 Ijitn aüen bingen. £teft)el)l benti bet 3:apft. tjnn biffem t)cübt=ftütf öniib gvunbfprut^ el)n lugencr evfunben, ber gottt lüottt Dorfcret ömibbie locCt betrogen ^att. mit el)iiem fatfc^en regiment ift» geloiBtid) toar. bas 5S. paiüg Don l)^m fagt. be» ßiibdjriftc' eijngang foE gefdjc^n. bur(^ toircfungbes 23o|en gcl)fti». ber nur mit liegen Onnb falfc^er aufetegung ber fi^riffteljnge^et: S)a ligftn lieber bapft. äBcnn bu bi^ I)l)vaüfe reblic^ crrebtift tiniibbie lugen jcür tnnr^cljtt madjift. loitt id) fagen. bu fel)eft üon gott bapft ge=mac^t. biß nUi^. f)att 3oi)i-inii''fe ¥^^ getfjan tmnb nit Süt^er. Inie ge)cf;rieben wftett. cobemnat Sufti'^ ntoi'tüo ^sinpioö üiüoä6§ llitfft nit bfly man loill ettlicf;e l)el}tigc üeter an|il)en bie S petrümIjobcn ben fe(B öiinb eljn funbamcnt ber tird;en genennet. 3""" nitm bar=umb. (S^riftuö Irortt. ge!^n für aüer ^el)ligcn Inortt. bie üiel mal gctjrrett.6f)f9 aber nocf) nie gel)rret l)att. ^cü anberim f)att Icljn ()el)lige no(^ nie ge= isfagt. bau ber 58apft bi^er fel§ l)el)ffe ^0 l)aben fie S. petren. nit ömb ber ge=luaÜt feonbernn ümbs [Sl. 54"] glalDbenß lüillen epnen felß gef)el)ffenn : Ijnn mil=d)em §0 l)f)m ber Stapft folgett. »uollen im)r ljt)n auä) eljiicn fclß ^etjfen. . ba§berfel^. glatobe blcljbc Dnnb nit getuallt luerbe. äßo er aber nit glelnbig ift foE ernit e^ii felß genennet fei) 205loc^ el)nen griiiibfpriic^ füren fie. ^ol) 93ltimo. ba Gt)riftu§ jcu pctrofagt brel)mat. 5petre l)aftn mic^ lieb? Dnnb ^pctrnS anttluortt brei)inal. 3« ^crriä) l)ab bid) lieb. . ba fprai^ 6t)riftu» aud) breljmal. SBeljbe mljr inel)ne fi^aff..§ieraüf5 InoEen fie — ben pabft übir ade 6l)riften fe^en. aber e» ift no(^ fepnflarer fprud) ba ber fold) groß bingt belucljffe Dnnb bießer ift noc^ gar fiiifter. 2533nnb. (2Öic gefagt.) nit jcuuormutten ift. ba§ gott. eijn folc^ gro§ bing. alßfie baB Sapftum machen: fottt nit bod^ mit el)nem einigen tlaren fpriic^ cl)n=gefegt l)aberiri. 5iü ftoffet bifeer fprüd^ auc^ i>a§ pabftum jcü pobenn bo§ift lel)d)tlid) 3cu merdennS)enu ßtjriftüs fobbevtt ^ic Pon. ©. petro bret)mal bie lieb. el)e er ^^m sobie fc^aff befil^ett. bamit er flerli(^ an|el)gt. too nit liebe ift. ba ge^ortt ba§fc^aff loet)ben nit t)l)nn. biclöeljt ben Sapft önnb Sapftum an lieb ift. . fan^nit feljn ba§ fc^aff toeljbenn foUt. bapftum ^cpffenn Sarumb ift erlogen önnbDorlerete gtofee. haS fie has Itiorttlin. Itepben. beulten auff bau lieblo§ regimentDnnb gcmallt bc» bapftümbS. 2Benn man [Sl. 54''] baB geftatten lüiU. haä s»C5:^riftuS iDortt alfeo jcuriffen ünnb UorfteKett lrier5: mod)t ic^ Inol fagen. balbeö jlurden regiment. l)ie§ aiiä). fc^aff tüepbeim ©,50 fie aber bletjben pnn6 toi r In joE 8 (luitt i(^ otte mct)n lere toibberruffe) »nnb 13 (genennet) Dnnb14 (i) ge^n IS (tnnb ^onft nit) ba§ ber 22 btcljmol rh 23 auä) o 25 (ba§ bo(^öWunber) »nnb 2fi ift o 27 bie c in fie (mit) bod) 28 (feo »ot) 5Iii (nt)) ^m31 (ift fe) ge^ortt 32 (roc) fc^aff 34 (veg) regiment 3G (jcu) torfteaet


••\o burc^ vöinifdje ä^uUe uin:ed)tlid) lievbainmt fiiib. 1521. 415bei' topft abgefdjiagen, lücil bifjcr fprucf) ftcrtfcv Jnibbcr l)f)u gafjt bcnu fürij^^n. SÖer nu ein mal Icugct, bcv ift gclinljlicf) nit aui] got unb t)oibecf)tigtjnn allen bingen: bie 1dc1)1 benn bev '-öapft i)nn bifjcm t)cu[iftuc£ unb griinb=fprud) ein lugcncr cifunben, bcv gottcc' luoit norfcict nnb bie ftelt betrogent)at mit einem falfdjcn regiment, ift-l gen)if3Ücf) tnar, ba-j 5. 5pauluo Pon i)t)mi- s'ifii. 2, 9.l'agt: 'bc» ^nbi^riitä cijngaug foi gcjd)ef)cn burcf} niiivrfung beö Solen geiftes,ber nur mit liegen nnnb falff^ci-' nuülfgi'ng i^ci- td^vifft eingcl)et\ 2ii ligftulieber Stapft. äOenn bu bid} Ijiiranf] reblic^ errebtift unb bie lugen ,3urloartieit madjift, inil id) lagen, bu jeieft oon got Sapft gemacht. 2;if5 alliij10 i)at ^soanmi' i)ui5 getljan unb nit Sutt)er, njic geidjricben ftct: 'Gonbemnatsci«) 4,6.iuftuu mortuu« impio-i Diüoc''.6-y l)ilfft nit, baö man loil etlidje lieilige Oetcv anfeifjcn, bie 5. -|Mrum^aben ben felf^ nnnb epn funbamcnt ber [trdjen gcncnnet. 3"ni erften barumb:6f)riftuc' mort gel)n für oller Ijeiligen lüort, bie oiel mal geirret, Gljriftuv1:. aber nod) nie geirret bat. 3"!" anbern l)at fein Ijeilige ' nod) nie gefagt, ba-5ber S3apft bpi.jer felfj Ijeüfe: [50 tjaben fie fanct Spctern nit nmb ber gemalt,fjonbernn nmbö glatobcnf] willen einen f'eli] gef)ciffenn, t)nn tDilrf)em, f30l]^m ber ißapft folget, Inollen toir l)t)n auc^ einen felfj t)eiffen, ba-i ber felf^glalube bleibe unb nit gclnalt loerbe. Söo er aber nit glembig ift, fol er20 nit e^n felfj genennet fein.9iod) einen grunbfprud) füren fie, ^^oan. ulti. ba P()riftu§ 3U '4>etro fagtsijf).2i,i5tf.brel) mal: ''^^etre, Ijaftu mid) lieb T' nnb '^H'tru-J antrtort brep mal: '3a fjerr,ic^ ^ab bic5 lieb'; ha fprac^ (5t)riftuc' anc^ brep mal: 'lDel)be ml)r mcl)nefc^aff'. öteraufs Inolleu fie ben 3?apft über alle 6l)riften fe^en, aber e^' iftnod^ feljn flarer fprud) ba, ber folc^ grofj bingf beloeiffe, unb biefjer ift nod^2;gar finfter. Unb (loic gefagt I nit 5Uöormuten ift, ba-S got epn fold) grofj bing,alf} fie ba)5 S^apftum mai^en, folt nit bod) mit einem einigen flaren fpru^ei)ngefe|t Ijabenn. 9hl ftoffet bif^er fprui^ auc^ ba§ Sapftum ju pobenn, hadift leic^tlii^ ju mercfenn.Senn G^riftu-S fobbcrt 30 l)ie oon fanct $etro brel) ma( bie lieb, e'^e erIj'^m bie fc^aff befitl)et, bamit er flerlid) anzeigt, mo nit liebe ift, ba get)ortbai^ fc^afftocpben nit ^pnn. Sie loeil ben $8apft unb Sapftum an lieb ift,tanfj nit fein, ba-j fc^aff rteibenn folt 23apftum t)eiffeun: barumb ift erlogenunnb oorferete glofj, ba-i fie bas toortlin 'toepben' bentten anff bcii^ lieblofä35 regiment unb gemalt be§ SJapftnmbc'. ißenn man ba§ geftatten tnil, bavß^riftu» hjort alfjo jurriffen unb OorfteÜct toerben, mod)t id) mol fagen, ba§be§ Surcfen regitnent "^ief,] auc^ fc^aff toeibcnn, fjo fie aber bleiben i)nn ijrem1 Bot 6 gaiftl S ^etauB 10 ^ufj AB 19 btcljb 22 l)ev 2ö bing30 fotbctt') Gbtnfo B SBitt. 3en. Sonft Sutljcr roof)! gctoö^nlic^ct cnbungälojc gormjegt biebeä fubft. 9lbj. Sgl. 3. SB. ein Stiim !|8i. 38, 14, itio ober früher auä) ei)n ftiimme (Unf.9tu?g. 1, 174, Sd; 181, 1) gejegt toat. '$. *|S.


416 ©tuiib "IIb Urfad) aüer 9Ivtifc( 1. maxfm 8utt)et§,i)rem regten fl)nn S30 mü^ liebe ba fetjn. obbet ift fcl)n h3el)ber ba JrertoiE ^ie fuv über.5tud^ ^ott fie ba» bev bofee gel)ft gekrett ba§ ba» hjorttlin iDe^ben. i§e^§oben an fi|enn tro tooüen fie ben Ootftnnb 6ert)eren?. muffen h)l)r gletübcnüunb gnuge bxan ^abcn. bo« fie bal^er fii^ bruften önnb ruffclln. h3t)r l)abenfe ^at^o gebeuttett. fd)ltiet)g Dnnb reb nit anberß? 9Zu 3(^ loitl hjetjtter, baiiDortt .lücljbcn. ift %o ijoäj gel)ft(id} ba». ob ber pabft fc^on %o f)et)üg loercqI^ @ peter önnb fetjn geljftlid) rec^t lerett önnb ^tcUe auffs atter Dlel)ffigft.loere er bennod) nit el)n lücl)ber. SBcl)bcn f)ci)ft bie lere geben, ba bie feelcOon (ebt. triilrf)e ift ber glatnb Dnnb gnögeli. Itenn has ber bapft tret)ben fotlt.wnuift er aü augenbütf bco tobts loartten Onnb fel)n feel fui-' "^ie fcf)üff fe|cn:al^o ba» ©. ?(ug. recf)t ()att aufgelegt. SBel)ben ^epße att)ie: ba§ (eben fürbie fcf)aff geben Omb bes (Simgeliunib» loiUenn Sarumb auc^ 6£)ix». batbbrouff. bie inetibung fclbS außlcgt S?nnb pctro bie nmrtcr Oortunbigt bie erober bem ft)el)ben Onub fc^affen lepben muftc. Sßilc^s on Ikbi: nit muglic^ 15iDcr jcu tf)ünS)crt)nlben ift-i l)f)e oorbrie^lid). ha^ man bie ^o^e gepftlic^ ftarcte foft=iiä)c loortt. 6t}ri |o fc^enblicf) martertt önnb jceuc^t fie auff. ben [S3L 55="]muffigen, prat^tlic^en Iüftrcl)cf)en geluaüt be§ pabftumb». ünnb ftienn fie e§fc^on auffy befte ^citjen bringen fie e§ auffe bes SBapft? gefe^en. ba mit bie 20fc^aff met)r Dorgifftet benn geloeljbett iocrbenn: barumb taffen toXjx ijk 6btiftu§mel)nüg feljn. 2ßie fie ©. 'ilug auc^ ^eüt. Se fei) in petro. allen pbigernn leregemel)ne geben. ba§ fie l)f)e nit pbigen. fie lieben benn Qijxrh Onnb berepttfepn. bog leben für bie fc^aff 5CU fe|en3}nnb h)0. äBel)ben ^ie§. cljn bapft fei)n: %o muft bie firc^e ßo offt an 2^'bapft feljn. ßo offt er nit liebt nod) pbigett. ba§ ift auc^ toar. . benn too. ba^Suageliü nit gal)t. ha ift fcl)n firc^c. onnb bife SSapftüm ift ber firt^cn eben^0 nü^. alß ba^ funfft rabt am toagen. ia ganlj fi^cblic^. bauon ic^ me'^r.ct)n anber mal. 2Iui^ too h)el)ben Onnb lieben bapftnm fjieß. funb man nitteeren: e§ muftcn feo oiel bcpft fcljnn ^0 oiel. lieber bnnb loepber loaren. 30toitcf)§ nuc§ loar ift. benn luer bo liebt Onnb metjbett. ber ift epn bapft. alßoge^n auff. alle tDeljß. bie loortt gottf ioibber ben bapft toili^ er für fic^ jceud^t93nnb l)ilff nit. ba§ fie fagen. ber pabft. toetjbe nit bind) fid) felbc' §onbcrnnburd) anbere. loarumb ift er nit and) epn bapft burt^ anbere? tjepffct loepben.et)n bapft. §0 tan er eben feo tool bapft fepn al§ tocpben burd) anbere. tan 35er aber Sl)eni| nit §0 tan er bi^ auc^ nit Dnnb muß burd) fid) felb loepbcn.obber mag nit buxd) ft(| felb bapft fei)nn bas toortt .mepben. leffit fic^ nit1 (f) f9nn 4 (b) beWcren rotjt (nü) u 5 (iwcnn fie iogen. SBljt beulten e§ atgoDnnb ift gnug) »nnb gnuge (SBenn fie) ba§ 7 ^oä) o 8 lerett »nnb o (^e^ligfl)»te^ffigft 14 (fe^n) bie mortei: 19 (efti:) prac^llic^en 20/21 bie »•fd^off 23 gemeine rA26 (bo gott fuv jetj.) Wo 27 b(o§) c In big [oder umgehehrt] 28 (onnb) ia -31 bo "32 (jci)) mcl)6 34 (pnfcere) Werben 3.5 (roc) tiapft buic^ onbeve. olR «eljben u


fo biitcf) römifcfje SSiiUc iinte^Kicf) cctbammt fiitb. 1521. 417rechten ft)nn , 130 mui? Iiet)c ba fctin , obbcr tft fcnn iociber ba : tüev lüiH t}tefür u6er?3lud§ ijat fic boS ber 6015 gclift gctcvet, ba§ ba§ toortlin 'lueibett' l^eljfjo6en an fitotii: h)o tooGcn fic ben öoiftaitb Bcwcicn^ inuüen tuiv gtcttifiens unb gnuge bian f)aben, ba? fte bo^er fid) btu[tcn uub tuffetn 'tvix l)abmiialijo gebeuttct, ft^tücig unb reb iiit anbcrfj' 5tu td) teil tneitter. 2a§ tooit'Inciben' ift 1,50 (lod^ geiftlit^. ba-J, ob bcv S?apft idjou fjo ^eilig luere alfj2. $etcr unb fetin gciftlicf) tec()t Icrct unb fjieltc auft-3 ollev fleiffigft, tnere erbennod) nit ein iDcibcv. Sßetbeii f)eift btc lere geben, ba bic fccte üon (ebt,w iBt(d)c ift ber glatnb unb (fuangeti: tücnn haS- ber S^iipft treiben folt, nnifter qK augenblic! bec- tobt-3 »oartten uub fein feel für bie fdjaff fc^cn, atfjoba» @. 3Iuguftin rect)t t)at aufjgclegt, 'tueiben' %ifje atf)ie ba» leben für bicfd^aff geben um6 be§ ©uangcliumb« toitten. 2;arumb auc^ d^riftu» batbbrauff bie tDei)bung felbs aufjlegt unb ^^ctro bie ntarter üorfunbigt, bie erIS über bcm h,ict)ben unnb fc^affeu leiben muftc, trilc^-j on liebe nit muglic^ luarju t^un.Ser^albcn ift» iil}c Oorbriefslid), bo» man bie l)o()e, gciftlid), ftartfc, foft=lic^e iDort 6l)rifti 130 fc^cnbtit^ martert unb jcucfjt fic auff ben muffigen,praci^tlid)en , luftrei(^en gemalt be-J äSapftumbc' : unb tncnn fie C5 fc^on auff»20 befte 3i£)enn, bringen fie c§ auffc- be-3 3^apft-5 gefe|cn, ba mit bic fdjaff mel)röorgifftet benn gelueibet locrbcnn. I^arumb laffen miir f)ie (fl)riftu-3 mciuungfein, toie fie fanct 3tuguftin auc^ i}di, 6§ fei) in 5petro allen prebigcrn leregemeine geben, ba§ fie l)^e nit prcbigen, fie lieben ben 6t]riftum unb bereitfein ba^j leben für bie fc^aff ju fclicn.2-.Unb mo 'met)ben' '^ief] ein Stapft fein, f50 ntuft bic tiri^c f^o offt anSapft fei)n, fjo offt er nit liebt nod) prebiget, ba» ift auä) tüax. Senn loobo5 ßuangeUum nit ga^t, ba ift fein firdjc, unb bifj 58apftumb ift ber tird)eneben fjo nu| alf3 ba» funfft rabt am magcn, ia ganli fc^eblid), baoon id) mct)rein anber mal. 5lud) tüo lieben uub iueiben Sapftum bief], funb mon nit30 toeren, e§ muftcn f3o Oiel Scpft fcinn, fo öiel lieber unb ttict)ber tneren, mild)»aud) toar ift, benn tocr bo liebt unb toel)bet, ber ift ein ^apft. '3llf30 gebnauff alle lrieif3 bie toort gottc-3 toiber ben bapft, toili^c er für fic^ 3euc^t, unbt)ilfft nit, ba§ fic fagen, ber äfapft Ineibc nit burt^ ftd^ felb», fsonbernn burc^anbcxe: hjarumb ift er nit auc^ ei)n Stapft burd) anberc? beüfet Reiben ein3i SBapft, fjo fan er eben fjo tool 2?apft fein alf3 meiben burc^ anberc, fan eraber i^enif3 nit, fo tan er bif3 auc^ nit unb mul3 burc^ fid) felb» toeibcn,ober mag nit burd) fi(^ felb '^apft fein: bad mort mcpbeu Icffit fid) nit f30melfenunb trcibcnn.1 »etb=''ber A waiber B 4 iclDcrn 5 gnug ruijet 8 gcifttct^ A 9 geben]^Eien 13 euangeliumS 20 jic^enn „aup bcS" fe^tt 21 meiung A 22 tjeUt2.") om AB one SBitt. 3en. 26 »a 31 ba 32 ben] be§ 36 icneSSutfiet? Smerfe. VII. 27


418 (üvimb uiib Utiad) nUet %xtitd 1. 2)Iovtin iiiitf)«*,melfen önnb tieften [SBI. 55"] 5lü lütlt iä) bclncljffen ba§ .6. 5petrü5 bntcvbcn nnbentn 3t|:)oftcln bnnb nit öBer fie fei). 3kt .8. (efcii »oljr bQ§ bic ^IvofteHünub dbtften. Ijabcn fand petrü t>nnb 3o^anneä au^gcfanb gen ©amovicn.bie ß^rifteii jcu ftercfen. ©30 benn @. pctruö cl)ti öntertfjeniger pott ift betanbernn toaS gibt füx fcljnn nad^Dolger. io öoiüolgev. bcr pabft. ba» er lüiH r.nicmant üntevtf)an fel}n? Sßerc © pctcv au% gottlidficr orbniig bet öbivft ge=lücfcn. foEt er gefeffenn ^abeu önnb tote bcr bapft t^t t^utt. . gepieten ünnbfcnbenn. nit fi(^ fcnbeu laffcn. ©oEt e[)c brob jceljen tob Il)bbcn fjabcn: efjeer Uiibber gottt orbniig fic^ tjett laffen nl)bbcrim. luie bic S3cpft tl)ün. e^c oEelücEt l)ni blutt fd)löcmraenb madjen. et)e fie i)^r obirfcijtt laffcnn 10S)iB ftucfte ift noc^ nit aüfflofct. ©ö ftoffet fie and) für bcn fopff.boS fie fc^njtnbcEn. . nit lüiffen brauff jcn anttlnorttcn: Sod) nit fdjluetjgen.foüdeEn bortt !^er bon ben 5lrriancn. ba§ ber %'l)lig gel)ft brüm nit ftetjnerift. benn ber Spötter, ob er Uiot gefcinbt ift bon l)t)m. ©e^en aber nit. ba§bay fid) ^ie fjcr rcljmctt. tnic ba-s bapftnm ijnn bic firc^cn 2)cr I)cl)tig get)ft i.sInirtt nit l)nn febner pfon gefenbct Iric © petcr. fjonbcrnn er fcnbct fid} fctbmit gott bem Satter önnb fün. \)a5 ift. er offenbart fid). b"»ci-" tauben,ioolden fnnb glctobigcn t)crlicn Mk ber ©apieiiä fagt t)nnb ^Jlug auflegtbrunib muffen all)ic be§ bapftö fccten fte^cn inmb befenncn. ba-j bcr 5Bapft.nit bcr bbirft. feonbcrnn glet)d) obbcr unter ben anbern ift )tio er göttlich 20[Sl. 5Ü''] Dniib nit tcufflic^ regieren iriE. 6-3 ift Uiibber gott önnb fcbnl)et)ligü rtiortt. hai er fid) ebgener freueter getoaEt bbir aE crl)ebt. feo er^ nurIcljbcn foEt lucnn tDl)r l)t)n cr^übcnn©jo fi^lcüfft l)l)c bic fdjrifft and) flcrlidj. bau. © pcter fernen '.Jlpoftelnod) nie gemadjt gefanb obbcr gepotten ^att. al^o bao er and) .©. '•JJiatt[)iam 25nit fuub machen mit 3cutl)un aEer 5lpofteEn feonbernn erloorben bt)n Homt)l)meE. bamit ^brQ feftiglid) bclnerett. ha-i bie '.JlpoftcE üEe glebd) öon X)t)mfelb§ aEel)n gcmad)t. and) aEc biffc^offe glel)d) mad)en foEtenn. Onnb nitl)nn bie ebnidcbt ber getoaEt önb obirtcbtt Une befe bapftü fccten ünfe betreügtßonberitn. beä glatubenf3. bcr tauff ber liebe tinnb gei)fti§. fic^ öorel)nigen monnb el)n folg fcbnn foEtenn Inie .©. paulQ (Jp^ .4. Icret. £) Inie foEten fiefturmcn. too fie finben mochten, ba^i © pcter ebnen 3lpoftel gefanb l)ette luielübr finben ba§ er gefanb ift: noc^ foE bai- tmfeer nit gcEten. onnb b^tfabcE bennod) rci^t fel)n §ie mit mebne id} feb gnug beteebffet. loie ha§bapftnm nit aEebn on ct)nigen gritnb bcr fd)rifft fd^ftiebt — feonberün and) r.toibber bie fc^rifft tobett2 Slpoftctn rk 4 (iep) })ott i> (roat) Was für o 7 (fii^ cftr jcii x) gefeffenn10 (^nfe) ijm 13 (btum) brüm 14 (bcr) ba§ 15 firc^cn > is (onnb) ttolctcn(me) glertbigen (©op) ber 24 (ree) fdjteiifft 27 (bo§ r) bomit 2s felbg o29 Wie Ins betreügt rh


;fo burcl) riimifd)C S^iiÜc iiiivedjtlid) Ucrbnmmt finb. 1521. 4195hl iDtl ic^ 6elucificn, ba§ 6. ^petni» unter bcn anbevn '^Ipoftcln unbnit über fic fd). 3lct. inii. Icfen tuiv, ba§ bic 31poftct unb elbiften IjaBcn


420 fötunt' »IIb Urfarf) aün ?ixtife( 2. 3J!artin Sutt)ct^,Ser


fü biitd) riiniifcf)c SSiiIIe imtedjtlid) Uevbammt fiiib. 1521. 4212icr Sed)ö itiib äwenljigft.5Da§ toovt 6'^vtftt ju 5ßetro: 'limS bu ouffpinbcft auf f 'i"iii«.i-'-erben, foH lofj fein t)m I)imer eifttedct fid^ nit toeittcr, bcnnauff bie, bte 5ßeter gepunben ()at...Sßie gern hicre ber Sopft ein got, bas cv niodjt ptnbcn rtio» got lofct,unb lofen toa« got ptnbet, nuff baä cv (Eliriftiiy luort mnbfcrct unb alf30fe|et: 2i>a§ id) bljnb unnb lofjc l)m l}l)mcll, folt bu lofjcn unnb bljubcnn nufferben, ha-i uufjcv got öortricbcn, l)infurt nidjtä nirf)r t[)un tunb, bcnn toaaber 5Bapft loolt. 511)30 ift gefc^eticn ju ben jcittcn 3on"ni§ §uf3, ba-i ber10 $8a|)ft bcn gngeln Ijm fjtjniel gcpot, ber 9Jomt|d)cii loatbruber feelcu gen ()iniclju füren, bie ouff ber Sfomfart fturben: njibbcr foId)cn fc^redüdjcn frcoeUunb me{)r beim teuflifd) Oormcffcn fid^ .^sonnncö .S^uf', legt, unb nii)c toot bnSleben bruter lief,? , bcnnoc^ fjo IncI erlanget , ba§ ber 3?apft bie feit pfeiffcucin|if}en unnb fic^ beä freöels fd)cmenb bif^ftcr cntl)aUcn mufj. 5iod) tiefet15 ber fdjottf erfuv, unb tiicil er ben ()irael unb {)cß nit eit)nltcn modjt l)nn feinergeföalt unb ju fjorf} gefaren Inarc, toill er bennoc^ baä fegfctor gefangen nemen,unnb oB er inol befennen niuf3, ba§ er niemant brinncn binbcn tan nodj!^l)nein ftoffen, loit er bod) brlinnen lofjen unb I)erauf3 3iel)enn.äßcnn man fragt, auf3 InaS grunb er ba-3 t{)nn mugc, fpridjt er: ic^20 bin S3apft, bamit foE e§ gnug feinn, benn ber fprud) 6t)rifti brutft tlerlic^auf3, ba» fein getoalt nur auff erben, nit unter nod; über ber erben fet) unbpinben unb lof3en gleid§ grof3 fein, benn alf30 lautten bie Irort: 'lüa>3 bupinbeft auff crbenu', 'ltia§ bu loffeft auff erben', baö pinben f3o Ineit unbbreit ift alf] bas Iof3en, unnb loo cin)3 nit Ijtjn reidjt, ba reicht ba§ anbcr-'i auc^ nit t)i)nn. S)rum6 bleiben toir bei) bem tnort ßt)rifti unb öoradjten bcnSBepftlic^en freoct.Über ba§ f3o praud^en alle 5priefter b^efjer toort ß^rifti, tncnn fie ab=folüiern, unb abfolDiern nit benn ijn crafft ber felben Inort unb 3ufagung6f)rifti: f30 bcnn einerlei) tüort tjie fein, pjaS nimpt l)t)m bcnn ber Sapft30 für, ettoaa me[)r ba burc^ 3U t£)un bcnn ber gcringft pricftcr ? >5el)ni3 einerlei)tüort, f30 ift-3 and) einerlei) crafft. ßan benn ber 2?apft ba mit l)nf3 fegfctorgreiffen, f3o fan aud) ein iglid)er prieftcv l)ineiii greiffcn. Sil)e alfjo gaudeltunb füret ber ^apft bie gan| luclt, nl)mpt auf3 bcm gotlid^en Inort, loaö erhJttt, ob es iDoI l)bcrman gleid} unb gemein ift unb gibt für auf3 bcm faf335 malmafier trincEen, ba anber Icut taumct toaffer anf3trindEcn ;gotte§ ein=fettig einiges luort mit einerlei) crafft gilt l)[)m golt unb loil» anbcrnn nittupffcr lüffen gelten, .'por auff Sapft, bes fpicl» ift gnug.5 teer 8 liinfütt 9 3oonnc§ liuij (cbEnfo 12) AB 14 jctjeiiieiit gurfct aßitt.16 gefarn toot 20 *Po6ft 26 ^cfiftlid^en 36 ainigä') ©pridfiteort 'bie ^Pfeifen ctnfledEen, einjte'^en, in ©adf jicl)cii'. Sgl. Sßniibcv 111,©. 1258 9h. 42 u. 44.


422 öitmib imb \\x]ad) aüex 9lrtite( 2. 5)Jattin Sut^ctä,%uä) ift bas clin fctlic^cr ft)nn. bo» man fold^er f(i)Iuficl bvnudjt jcuvpclju ablülegcn. {£{)ril"tus Ijott ftc lut geben, bol S. pctcr foEt gciuaüt baiuitI)Qbcn cttlnaS 3cut{)ün. ^onbcvnn ön^erm glalnfien fcl)n fic geben, bcr jetb foEfic^ bvan fjalltcn ba-S X}i)m bic feunb Oorgeben Ircibcn. Dnnb 8 pcter ift cl}ntncc^t bavljnncn. mng fic önfe fm-^^alltcnn aBev fon nit mcijx ha mit t()ün. sbcrt feo öiel )X)).)X g(ett)ben nsenn er tfjauicnt mal aufftofct. pel}n trnnb fcijulbtfeo t^utt er nid)t§. ic^ g(ctu6 benn bran ber gtalub macEjt bie fc^tnficE tettig.ininb tnd)tig. ber ongtolnb maäjt [SSI. oT''] f ntettig Onnb Imtnc^tig. Bonft i[t!cl)n gclnallt brt)nnen ber fic^ bcr bapft anmaffit fic^ önnb trnß jcu bctriegcnntan borf) gott felb bcn f)t)mel nit geben bcm ber nit glehjbt. 2ßa§ foEt benn wbcr bnpft mit bcn idjlnffcEn t^nn. an bcm bcr nit gletobt. ?lber pcljnnb^ü legen gct)orett nit 3cn ben fdjIuücEn et)gent(i(^. benn bo§ geicf)icf)t offcnt=lid) ünnb ift nit ralum ba bcm glartibcn. Ittild^er nur önfid^tlid^ bing gtciobtncmlicf) borgebung bcr fnnb. für gottC angenn@ie fcljn and) gclnefecn bic burt^ biegen fprui$ bcn romifcf)cn biffd^off ubapft mad)cn. iüet)l (sljriftns fagt ?lEis jua» bu binbeft foE gcpnn5 fet)n: 3lbcrbic Jnel)! aE prieftcr. Ijnn crafft bcr felben tnortt abfoluicrn. mngen fie© peterS ünnb bapft>3 nit cijgen ^onbernn mnffen gemel)n fctjn. al^o ba§ cnt=lücbcr aEc prieftcr bcpftc fcljn. bie Ijnn crofft biffer lüortt abfotüicrn. obberniemant abfolnicrcn mngc benn ber bapft. foE ha^ bapftnm barijnncn geben 20fcljn. ünnb ^0 tocnig er mag ba% bapftnm gcmci)n madjen ^0 trenig mag erbic obfotntion gemcl)n machen bic WtjÜ c§ cl)ner(cl) tuortt ift önnb bing:pinben Pnnb bapft fet)nn Inic fie fagen. Si£)e olßo PorfteEcn fie bie ^el)tigengottt lüortt. ^ii^a§ gcmctjn ift foE bc§ bapft« ctjgcn fcljn. tüa§ Pnfeerm g(ah)bengeben ift foE fcljn geVoaEt ünnb tt]rannel) ftcrdenn 25$cr Sieben ünnb^wentjigft65 ift getüiß. has ber bapft gar nit mad}t ^att nod^ bic ftrd^e. 5cu fc^ennrtictel bes glalübenB- nod) gepott ber fittcn obber güttcn loerd[S5t. 58''] 5Jit lieber^ moc^t i^ t)orcn benn lüiti^g bic artiäel be§glatubcnS: Pnnb gepott gntter fittcn ünnb gutter tocrcf toercn. bic ber bapft s«obber ürc^c. fteEcn mügen: anff ba§ tot)r ben r)cl)ligcn gcl)ft Pnnb ßl^riftumcl)n mal jcnr fd;nl furcten ünnb cljncn gnten fd;iEing geben bah fie %o üor=gcffcn Pnnb fcümig getoefen fcl)n Ijabcn bn§ nit red;t ünnb gnug gelcrctt ben6{)riftlid)en glatübcn ünnb guttc Inerrf. .§ei}ligcr Spalter bapft t^ntt ba§ moul ctorl^cl)li(fct)tt anff ünnb ncnnett ün§ bic fclbchn. äßiltn nit ? S30 h)iE ic^§ fogen 35{Jl)riftns ^att fie üortunbigt 5)tatt 24. Sßenn tji)X lücrbctt fet)cn bengrelDcE. bauon Saniel gefügt '^att. bai er ftctt l)nn ber ^e^ligen ftatt. toer ba^1 folc^cr( (bcr) iä)liificl Ktix 7 bran 8 (ber) tuditig darunter unnb13 (gtaloien) vamm 17 ( j|"'"^ ) fie 22 (fcljn) darüber ift trnnb bing r 27 gar29 Iioren bcnii 34 (Sieficr) ^cljtiger


fü burd) rüititicl)t' S^iillo iiutcdjtlid) uerbammt finb. 1521. 423Vlucf) i|"t ba%^ ein fevlic^cv fijnn, bao man iold^ev f(i)tuf)el brandet jurpcin ab^utcgen. (I[)nftuä l)at fic lüt gcdcu, bo§ 2. 5pcter folt geloalt bmnit()abcn, cttuQ§ ju tE)un, fjonbernn unijcrm gtalrben fein fie geben, bev fclbfol fic^ bvan {galten, ba§ t)^m bte fnnb Oorgeben tncrben, unb S. 5petev ift ein:. fncdjt baii)nncn, mag fie unfj fu];{)altcnn, aber fon nit mef)v ba mit tf)un,benn fjo öiel Inir gletoben: Inenn er tfjaufent mal auftofet ;)ein unb fdjiitt,fjo ttiut ev nichts, i($ glctüb benn bran: bcr glalnb macf)t bic fdjluffet tettigunb tud^tig, ber ungtanib mac^t fie untetttg unb untucf)tig. 5]onft ift Mngetoatt brinnen, ber fic^ ber Ißapft anmaffit fid) unb unfj betrtegenn: fan10 boc§ got felb ben f|t)mel nit geben bem, bcr nit glertbt, Juas fott benn berS?apft mit ben ft^Iuffeln tt)un an bem, ber nit gtcubt. Stbcr pcin abtaitegenge[)oret nit ju ben fc^luffeln el)gentlicf) , benn bac' geic^icf}t cff entlief), unb iftnit ralom ba bem glatoben, tnilc^er nur unfidjtlic^ bing glcttbt, ncmtid) Oor=gebung ber fnnb für gotte» augenn.li Sie fein aud) getnef^cn, bie buxä) biefjen fpruc^ ben Üiomifc^en biffdjoffSBapft matten, tueil 6t)riftu§ fagt: 'Slües toa-i bu binbeft, fol gepunben fein'.^.Jtber bic Ineit all priefter t)nn crafft ber feiben movt abfolDicrn, niugcn fieB. ^eter» unb Sapft» nit eigen, f5onbernn muffen gemein fein, alf^o ba§cnttrebev alle priefter S^cpfte fet)n, bie pn crafft biffer föort abfolöiern, aber20 nicmant abfottjicren muge benn bcr 3?apft, fol baC' ^Bapftum barinnen gebenfein, unb fjo toenig er mag ba-j Sapftum gemein madjen, fjo Inenig mag erbic 'Jtbfohition gemein mad)cn, bie tncil c-S einerlei) loort ift unb bing 'pinben'unb 'Sapftum', luie fie fagen. Si£)e alfjo üurftctlcn fie bic fiepligcn gottc§Irort. SßaS gemein ift, fol beä S3apft ct)gen fein, Inas unf3erm glaloben2s geben ift, foU fein gcftiatt unb tprannct) fterdfenn.^cr Sieben unb^loen^tgftc.6-5 ift gett)if5, bas bcr Sapft gar nit mac^t l)at nod) bieürd^e ,^ufc|cn '^Irtitfel be§ gtalobcnf^ nod) gcpot bcr üttcn obbergut t er Icercf.3i.5Ht licbevfj mo(^t iä) f)orcn, benn toild)§ bie articfel beS glalnbenäunb gepot guttcr fitten unb guter totxd Incvcn, bic ber bapft obber fird)eftetlen mugcn, auff baS tnir ben f)eiligen geift unb 6f)riftum ein mal ,3ur fd)ulfureten unb cpnen guten fd)illing geben, baS fic f]o oorgcffen unb fcumig ge=U)efen fein, l)aben unfj nit rcc^t unb gnug getcret ben (5£)riftlic^en glaloben3^ unb gute Jucrd. §o(^gelcreten bapft» iunger, tl)ut ba§ maut cför reeif5l)ci)tauff unb nennet unf] bie felbenn, itott p^r? fjo Iril idß fagen.6f)riftuB f)at fie Perfunbigt -JJkt. i'riiij. 'ilBcnn p^r tnevbct fc^en bcn'^''\'5"Jj^*'gretnel, baöon S)aniel gejagt l^at, bo» er ftett pnn bcr ^eiligen ftat: luer baä3 jcinb i> toujcnt * 7 tetig 8 untetig 9 unä ju Bettiegcn äOitt. ^en.10 ben bct 14 öot 15 Sie] 6^ üiSitt. 19 6cpft 35 fioc^gclcttcn


424 &xu\\h uiib lUiad) ciücr %xtM 1. Tlaxtin i.'utl)cv*,liefet ber Oovfte^c e§ Inol 6» toerben aufffte^en. falfcfje (Jtjriften üniib falic^c$^t]eten trnnb Serben Diel Doifiitcn ünnb folcf) 3cet)d)en tf)un. S)a§ fie l)nnl)rtf)utn fuxen. (f;o c» muglic^ Ireve) auä) bie au|crlücleten. Sßnnb S. paulQ1 3;tmo .4. ber 9el)ft jagt offinbar. ba§ l)nn ben legten tagcnn Serben ijfjrötel abtretten t)om glaloben. anljangen ben Ijrrigen gel)ftcn ünnb tcnfflifc^cn 5leren, önnb lugen 3CÜ leren. Dnnb Ijaben eljn pranb^el)(^en t)nn t)^rem ge=tDxffen. öorpieten ben e{)ltc§en ftanbt, önnb ab^i^eu bie ipeljB bie gott gebenl)Qtt ben gletobigen jcu genie^enn(Si^e ba fotlt ber bapft nit mad)t ijabm — lere önnb articfel |u je|en.toenß I30 flar üon l)t)m Oorfimbigt Sa§ auä) fcl)n geljl'te bie cä Ij^m el)n= 10blafen. ou^gebrucEt feljn. £'q|u leret aud^ 8 paulQ Golo 2. tvk tol)r joli^ lereIgoren foHen önnb fprit^t Se^et mä) für [351. 58^] ba» eud^ nit tjemonb be=triege. burct; bie cljttel p^ilofop^ia önnb trieglic^en fc^el)n ber mcnfdjen lere.Dnnb 3cet)tlid^cn gcpottcnn. bie nit bon 6{)rifto leren. .§ie feljen tuijr hah totjxnur ß^riftum l)orcn füllen ünnb flicljen bie menfcl)cn gepott. bie lüol fc^el)nen 15al§ iDoEten fie frum madjcn ünnb ift nur triegerel) ünnb üorftorung be§glolubenS. Sinnb G^riftug Sogt aud) ^latt. Xjijx foltt eüc^ fel^nen metjfternennen auff erben. 63 ift nur ei)ner etor metjftcr ßfjriftüe 5luc^ © 3acob.üorpeutt. ^l)r foEt nit üiel mel)fter tüerben lieben pruber. Sanct peter fd^tüeljgtaud) nit. .2. pe .2. g-ä Itierbcn unter eud) falfd) lerer fümen bie nac§ l)^rem 20eljgen muttlniEen leren Dnnb ber felbcn fpr-üc^ on|al Diel2)a t)er ifts fümen ha^ ncftilic^ jcu JRom für Iriar ntel)fterlid^ k=f(^loffen ift. ber l^el)lig articfel bah bie feele be» menfc^en fet) ünfterblid^ : benne§ lüar üorgeffcn Ijnn bem gemel)nen glaftiben. ba tnljr aUe fagen. id) gletob.e^n etüigs leben ^km e? ift aut^ beft^loffen. burc^ ^ulff 3lriftotele§ bc§ 25groffen lied^t» ber natur. bü§ bie fccle fei) cl)n ioe^entlic^ form bee leljbe^.Dnnb ber felben feljner articfel üiel nieljr. bie auff§ aücr jctjmlic^ft tüol an=fielen ber bepftifcl)en fird^enn. auff bah fie menfd)cn tretüm ünnb teuffei» lerebehaute, bie lDet)l fie 6t)riftu» lere ünnb ben glalüben mit fuffen tritt DnnbDortilgett 30S)od^ tüollen fe^cn l)l)r grunb ba l}cr fie l)l)n bie getoallt nemen artitfelDnnb gefe| jcu madjenn ^Q Sagen fie. @» ift nit alle§ gef(^rieben tjnn berbiblia [351. 59»] ttia§ nott ift. brumb Ijatts ß^rQ ber firrfien befolgen alß


fo burd) tiimiftfje 2?itüe uiiredjtlid) öetbaiiitnl fiitb. 1521. 425liefet, bei- Dovfte^e e-^ Iror. '6-5 trerben auff fielen falfc^c 6f)ttftcn unbfalfcf)e 5propf)ctcn unb toerben öiel Dovfurcn unb folc^ 3etd)cn tfjun, boS ftel)nn l)rt[)um fuven (fjo c» tnuglic^ luerc) au(^ bic oufjcrltictctcn'. Unb6. 5pau{U'3 i. 2{)iino. tit]. 'Scv geift fagt offenbar, ba-S l)nn ben legten tagen i 2 4.1 tf.luerbcn t)l^r biet abtvetten bom gtalüben, anl)angen ben btvigen gel)ften unbtcuftifc^cn leren unb lugen ju leren unb tjaben ein pranbtieidjen t)f)n l)t)remgetoiffen, borpietcn ben cf)ltd[)en ftanbt unb ab^il)en bie fpeifj, bie got geben^at ben gletobigen jugcnicffenn'.Si^e ba, folt ber Sapft nit madjt f)aben lere unb 'JlrtidEet ju fe|en,n)cnf5 fjo flar bon t)[)m borfunbit, ba-3 auc^ fein geifte, bie el t)t)in einblafen,aufjgebrucft fein. 5)a|u teret aucf) fanct 5paulu§ 60I0. ij. toie tDl)r f old^lere f)oren follen, unb fpric^t: 'Sel)et euc§ für, haS- md) nit t)emanb betriegeburc^ bie el)ttel ^^f)i(ofopf)ia unb trieglid^en fd^ein ber menfd^cn lere unb 3eit=liefen gepottenn, bie nit bon 6l)rifto leren'. §ie fel)en toir, ba§ toir nur6t)riftum l)oren foüen unnb fliel)cn bie menft^en gepot, bie tüol fd)eincn, atfjtDoltcn fie frum niacfjen unb ift nur triegerep unnb üorftorung be§ glab^bcnS.eoi. 2, s.Unb (?f]riftus fagt aud) 'DJtatt. jriii. '5)l)r folt eud) feljnen meifter nennen ffliiitn.Lam.auff erben. S^ ift nur einer ertr nieifter, 6f)riftu3\ 3luc^ fanct ,3acobborpeut: '?)f)r folt nit Diel meifter tncrben, lieben pruber'. ©anct ^^eter Suc 3, i.f(^tDeigt aud) nit, ij. ^^et. ij. 'ßy tncrbeu unter eu^ falfd) lerer !ummen, bies'iäfn- 2. i-nac^ l)^rem eigen tnutluiKen leren', unb ber felben fprud) on jal biet.%a l)er ifts fummen, ba» nelulid) ' ju 9{om furtoar meiftcrlirf) befd)loffenift ber l)et)lig 'Ülrticfet, ba§ bie fecle be§ menfc^en fei) unfterblid), benn e^ lüarOorgeffen ijnn bcm gemeinen gtaloben, ba lopr alle fagen: 'irf) glelub epn ett)ig§leben', ^itfi"/ c§ ift luc^ befd)loffcn burc^ t)ilff »'Iriftotelc'-', beS groffen lied)t'3ber natur, ba» bie feele fei) ein trcfjcnlic^ form be§ lcl)bea, unb ber felbenfeiner artirfel biel mel)r, bpc auff§ aücr ,]i)m^id)ft tool anflehen ber Sepftlic^enfirc^en, auff ba-3 fie menfd^en tretnm unnb teuffel-S lere be[)alte, bie, Ineil fie6l)riftu» lere unb ben glalnben mit fuffcn tritt unb Oortilget.Sod) hjoHen fel)en l)r grunb, ba l)cr fie bl)n bie gelnalt nemen, ?lrtid'elunnb gefc| ]u mad^enn. ^a, fagen fie: Q-i ift nit alle» gcf(^rieben l)un ber33iblia Ina» not ift, brumb '^at§ (Sljriftu» ber fird)cn befoüien, alfj fanct3oan. ulti. fagt: 'Siel mel)r 3eid)en l)at G^tjriftu» tl)an, bie uit gefd)rieben feinl)nn bbffem bud), unnb loenn manf3 allif? folt fc^reiben, ad)t iä), bie toeltfunb bie buc^er nit begrciffen, bie ,511 fd)reiben loeren'. .Sjie laft unfj fpiirenben ^ol)en borftanb ber Sepftifc^en fecten. Soa'i"^^ f^Qt nit bon allen jeid)en3oi). si, 2.1.2 öerfutn :i auffcrloeltcn 7 uorpicten beul ucrOietcnb SDitt. ^en. abjictjcu 1 1 (ciiib27 feiner] feiner AH SBitt. 3cn.') 3liif bem Stiteraiicoiicil 1 ",12— 1.517. Itgl. Uiifctc ^liisg. VI ©.«2, *}lmn. 3.


42(i &xunb imb Urfnd) nft« 9lrtifcl 2. OJinttiii öiittjct-j,nllcn 3ccl)d)cn &]x\ ^onbernn Oon öiclcn. bie er nit 9cfd)ricben t)cib. Sq|ufpvid;t er bie felben bielen fctjn nit Ijnn bifein tnid) gcfdiricbcn. beuttet Qufffetjit buä). bamit er nit leugnett ia befennet. fic mochten gcfi^ricben feljnn ijiinbcn anbernn 6u(i)eritn. ©jo beiitten bnfjcr lerer fetjn tnortt auff bie gan^biblien. bnnb mü^ nü ©. 3io^c5 ßiingeliü bie gantj bibtien I)et)ffcnn sSlber boS ift nDi^§ aKer fet)nft. 3iof)e'3 ©agt. gfirQ jccljd^en fel)n nit oEcgefd^rielien. ^o beuttenfe bn^er l^errn üuff bn^er t{)un bnnb t)^r gefelj. ba§ bienit alle gefc^rieben jcljn. SBie bunctt biet)? id} meljn bc§ S?abft§ fectcn tanbie fd)rt|ft nufetegen Srumb loft bn^ bie mcl)fter alter 6()riften S?on Dioninü t)oren. S3iel 6^riftu§ jcelji^en t)nn ^o^nniS bne^ nit gefc^rieben. iftlo^obiel gefagt. @§ ift nit gnng tjnn ber biblien gefc^riebenn ba§ hibr hiiffennbnnb tf)un folten ©jonbernn ber fieljlig get)ft folt e§ bem bapft fagcn mct)rgefe| jcn geben biinb leren. ©il)e nü )Dcl)ftu »rarumb ber f)et)lig gel)ft bembapft bnnb bcn G^riften geben ift.©and pQuIg bnnb alle fd)rifft .lerett. ba3 ber [581. ^Jd^'] l)el)tig gebft i»getien fei): bie gefc^ jcnrfüUen. Itenigern bn§ bauon entpinben trnnb frei)mnd)en. inie er fagt .2. 6or .4. ber Bnc^ftab be§ gefep tobtet, ober ber gcl)ftmad)t Icbcnbig. bnnb üto. .8. . ber get)ft be§ leben^ ^at mii^ erlofet bom gefe^h)itd)§ nU)r nur fnnb tinnb tob brad)t. ?lbcr ber niel)fter alter (J[)riften jcu9{om mit fcl)ner fecten l)aben el)nen onbern [)et)ligen gebft. ber bie gefelj me!^ret. -'oIcütt anpinbet bnnb gefangen nt)mpt mit bnenblid)en gefeiten. 3>or|et)l)e ml)r^mel)n gott baä id) bel)ne§ f)el)ligen gct)fte§ namen baf)er nenne, iä) tnepfe nittDa§ id) bcncfen bnnb fagen fol Inibber ben bnanffprcdjlit^en grelreÜ bes (?nb=d^rifta jcu. 9iom. ber mit bcl)nem mortt nit aUcpn nerrifc^. feonbernn aud)glel)c^ fpott(id) ferett. al% locre c» faftnad)t fc^impff. 'ilä) gott tüo fel)n fie bie 2.^bic§ crnftlic§ bitten bnnb fotogen bel)nen bnbegret)ffli(^cn ^ornn ab tocnberät"l)icltSier aäft bnnb jcmeit^tgftSBcnn ber 58apft mit ebnen groffen an()afige ber firdicnn %o obbcr fonftbnnb glet)d) nit brret SBere e§ bcnnod) nit füitb noc^ fetirep. cpn anber^fjaütenn. fjonberlid) pnn bcn bingen bie nit nott fel)n jcnr fetidcptt. bi§ ba§ 3ubnrd) cl)n gemepn ßoncilij. cl)n tet)tt borbampt ba§ anbcr beftettigctt lourb5lota be Qcep "b birg. 6ur mi^i nö i53[tt ßccös 23ocniii. q pape c cü fccta fit peffima oimSt iEi bolnnt @eca effe1 ®5vi rh (®atii) Safeu 2 (fic) bie 3 (jetin) darüber mod^tcn fc^nn oö (fc^u) T)el)f|enn 6 otle o 7 (2)euttet ttEili) %o 8 (attc) darüber aüe 9 (6^viftu§jccljc^cn je>)n [o] atlc ge) SruinB (ben) darüber bie [vor mti)^tix] (aüc) gmig(man müfe auä) tfpftiid^ gcpott) ba§ 12 (Slt^o t^un fie mit) ©jonbernn 16 (onnb) tmfeIS (ö) .8. (bie gnab gottf) bcv 19 Wild^§ rh (bol) (fu) nur 20 (bie Icütt an) bie22 {\)) ic^ 24 (men) mit 25 (onnb) ferett faftnac^t o (bnd) 2lc^ 29 (onbcr) eijn32 — 34 Lies: Nota de conceptione beatae virginis. Cur mihi nou idem? Item Ecclesiasticorunivocationem. qnae pape est, cum secta -sit pessima omnium. Et illi volunt Ecclesia esse.


:, unnbfu biirc^ rötnifc^e SBiittc unrcd^t(tc^ tictbamint fiiib. 1521. 427(v()iiiti, i5oubcvnn tion ötelen, bic er nit gefd^vicbcn I)Qb. Salm ffvic^t cv'bic iclbcn bieten fein nit t}nn blifcm Imä) geii^ricbcn', bcuttet nuff fel)n bud),ba mit er nit leugnet, ia bcfennet, fic mocf)tcn gefc^ricben fci)nn Ijnn benanbernn 6u(^ernn. 850 beutten nnfjer lerer fel)n lüort aiiff bic gan^ Siblicn,muf,3 mi S. Joannes guangelium bie gan| Siölicn [leiffenn.'^t6er bog ift nocf)^ alter feinft. ^oonne? ]agt: Glniftno ]dd)m fet)n nitalle gcfd^riebcn, fjo bcuttenlj unijevn '^errnn auff unfjer t{)un nnnb \]i}tgefeti/ baS blje nit aCc gefc^ricben fein. ^iBic bnncft bid)? id) mein be-3 Stapftfectcn tan bie fc^rifft anflegen: lieber, laft nnfj bie niel)ftcr aller 6t)ri)tcn10 öon 9fom nu (loren. 3>icl (F£)riftu-J 3cl)($en t)nn :3oanni§ bud) nit gefc^rieben,ift f,;o biet gefagt: 6-3 ift nit gnug l)nn bcr Stjblien gefc^riebenn, Inaä lüirtiiiffen nnb tf)un foßen. S)cr l)elilig gelift fol e-? bem 23npft fagen ntel)r gcfc^jn geben unb leren. Sitje nu Uiel)ftu, Inarumb ber Ijeiilig geift bem 33apftunb ben ^hriften geben ift.©anct ^Hiulus unb alle i.i fdjrifft leret, ba^ ber beilig gclift geben fei) biegefe^ jurfnllen, »oenigcrn unfj baöon entpinben unb frei) ntadjen, tiiie er fagtij. C^orin. iiij. 'S)er bud^ftab beS gefep tobtet, aber ber geift mad^t lebenbig', a. gov- 3. e-unnb 9io. öiij. '©er gel)ft bc§ leben§ bat mtd) erlofet Dom gcfc^, liiild}§ mir Möm. s, 2.nur funb unnb tob brad)t'. 5lber bcr meifter aller 6f)riftcn ,5u 9iom mitju feinen fectcn l}aben eljncn anbernn l)el)ligcn gel)ft, bcr bic geicti mel]ret, Icutanpinbet unb gefangen nimpt mit mcnfdjcn gcfclien. S>or|ci^c mir* meingot, ba-j id) beine§ tjeiligcn gcl)ftc-5 namen baticr nenne, id) Incpfs nit, loaS id)bencten unb fagen fol loibbcr ben unauffprcd)lid)cn grctncl be§ (?nbd)rift-j 3UÜtom, bcr mit beinern tnort nit allein nerrifd), f5onbcrnn and) gleid) fpotlic^ferct, alf] )ocre c§ fai3nad)t fc^impff. 3ld) got, Iro fein fic, bie bidi ernftltd^25bitten unb foli^en bel)ncn unbegrcifli^en ^orn ablnenbcnn?^er 3ti^t unb jwcntjigft.äßenn ber 5Sabft mit einen groffen anfange ber fird^en fjoobber fonft f)iclt unb gleid^ nit t)rret, iücre e§ bennod^ nit funb30 nodE) fe|crcl) ct)n onberf3 f)altcnn, fjonberlid^ t)nn ben btngen,bie nit not fein ^ur felideit, bifj ba^ burd^ ct)n gemein (Sonciliel)n teil üovbampt, ba§ anber beftetttget Inurb.4 bildeten (i jcifjcn A 7 l^etrcn bcuttcn jie SBitt. ^m.•'


428 fötiiiib unb lUiad) oller 91ttite[ 'S:. ÜJiartin Sutl)cr-s,[351. 60"] SBarumb tnoHcn ftc mljr biffert nttirtcl nit laffen. ©djittcmoter nit fogett. bcnn öon tmnotigen bingcn ^cur fclicfctjtt? .Sja6cn fic bocf)jcugelaffcnn. tjnn Onßcv fraloen enipfcngni^ e§ fei) nit feieret) no(^ t)rtf)umbboä cttlic^ I)QlIten fie jcl) l)nn erBfunbenn em|]fangcn: ob tüol Goncili. tfapftbnnb baö ntefjrcr tcljE anbci^ f)alltenn: banimb bau es tmnotig ,^cuv felictcljtt sgeac^tett trirtt. obber )nic fönten ltil)r amicn Gljriftcn batjü. ba» lul)v nügtetofien foüen. aUefe tnaä bcr bopft Onnb fetjne papiftcn gebencten o6§ tnolnit nott ift jcür feli(fel)tt ? .^^ott bie ^epftif^e getoallt nü bic ntacfit — haöbnnotig bing. muffen nottige artideü be? glalubenfe fel)nn. ä>nnb tan fe|ermachen. l)nn ben bingcn ba tet)n nott anligt i«S)nini6 nm^ ic^ ben artirfel felbsi lüibberrüffen Onnb ,5cum fclrr tirteljCen.3c§ i\ab faft ncrrifc^ batpnn gevebt, ba? man bem S?apft t)nn Dnnottigenfachen müge nit glctnbcnn. 3(l^o foüt ic^ gefogt f)aben. Sßenn bev bapft Onnbfc^ne ^Papiftcn pnn epncm Goncilio ^o (cpc^tfertig intnb muttloitlig loeren. boyfie. 3cet)tt bnnb foft borlorcnn. t)nn Onnotigenn fad)enn. feo bod) epttel grofe ismed^tige nottige fadjen ^cnlianbeKn fcpnn. follt mon nit nllepn l)t)n nit folgen,^onberim alfe [581. 60''] bie lmft)tinigen obber bo^tuidjt I}Qllten. bie au% bennottigen ernften geft^efften bcr etcnben firc^en feo finbifd) bnnotigc ]aä) mcc^tenn.2ßa§ tfjun fie bontit anber^. benn al^ fpotteten fic— bie elenbe burfftige6^riftenf)et)tt. ©olc^ tf)or()eptt ünnb lepdjtfertigtept ift§ abtx. ba^ man bom so3lHafe. tiom Sapftum öon ftüetcn önnb übirfcpttcn. Ict)ber pnn allen bißcnlc|ten ßoncilii'j. Dnnb fonft nid^te bae ,3cur nott bienet. t)anbcütS)oc^ t£)utt bie 23ulla ret^t ba« fie ben ^^apiften gibt. Onnottige gefc^effteyu ^anbelln ünnb gletüben l)nn pt)ren (Jonciliis. Xenn fol(^ fpotter bcr fir=d^en foHen Don gottt ,^cornn. pnn foId)cn Oorfercten fpnn öorftoffcn toerbenn. 25ba§ fic nottige fachen nit yn t)cr^cn netjmen onnb nur mit bnnotigen jcufc^affen t)Qben. ©ie fet)n^ nit beffer tocrbt35er tieiin öitiib äcnienbtgftaBl)r ^abcn nü et)n xtä)t Obirtnmcn ,5cn matten bie mai^t ber (.^oncilj.Dnnb luibbcrfprec^cn p{)ren f)cnbeUn and) ^cu ritzten ptir gefc| ünnb frei) be= 30fennen. luaä Dnfe red^t bundt. e« fei) borbampt obber beftcttiget Don Inilc^em(Soncilio. es mag.S)iffen articfeU fetien mcpnc ^^apiftcn %o Ijcffig nnnb gifftig: al-S tooUtiä) leren e^n iglic^er modjt müttUnüig. on örfarf) ben 6oncilij5 [-&. 6P]hJtbberftreben , Jnildjy ml)r nie pnn fpnn nod) f ebber gefalten ift. . 3,5onbcrnn35iä) ijob gefagt : Ino fie etttnaö tribber bic fc^rifft festen l)m Goncitio. foIIt manber fd^rifft me^r bcnn bem ßoncitio. glelnbcnn bie f(^rifft ift önßer re^t Onnb3 (btt§) darüber c§ fei) te^vct) (fe^. tooS) noi^ liTt^umb rh S nit o (3ft bcr papi^t)§att nü 9 (tt^r) »nnotig 14 fetjne o (töricht Bnnb) muttmitlig 16 (worenn)fe^nn (fie) rt" 17 (6) ol6 18 etenben rh 2.5 (atgo) bon 26 (fie) darüber fie29 (g§ ift) 2ßl)r (»rfoa^) rec^t (gc) moc^t


fo butcf) römi[c^e S3ittte unrcd^lüi^ Mtbammt finb. 1521. 429Sßarumfa lüoüen fie mir biffen 5lrti(fel ntt laffen? Seiittcmat er nitfaget beim öon unnötigen bingen jur felideit? .öaben fie bod) jugclaffcn l)nnnnfjer frattien enipfcngnifj, e» fei) nit te^erei) nod) i)rtt)umb, bnc' etlid) tjalten,fie fei) i)nn crbfunben empfangen, 06 inol ßoncili, ^apft unnb baä met)rer tel)l5 anberf] l)altenn, barumb bü5 eö unnötig ,5ur felicfcl)t geachtet rtirt ? obber miefummen luir armen 6t)viften ba^u, ba-j lül)r nu glertbeu follen alles, was ber3?apft unb fei)ne ^^nrpiften gebenden, obs inol nit not ift 3ur felicfeit ? öat bie33epftlicf)e gertalt nu bie mad)t, ba^ unnötig bing muffen nottige Slrtitfel beöglamben-j fet)nn unb tan fc^er machen i)nn beu bingen, ba fein not an ligt?lö £rumb muf,; ic^ ben "Jlrtitfel felbs luibberruffen unnb jum felururtet)Üen. ^rfl ^inb faft nerrifd) bart)nn gerebt , bas man bem ^apft l)nnunnötigen fad)enu muge nit gleltibenn. 3llf 50 folt id) gefugt baben: Sßenn berI3?apft unb feine 5papiftcn l)nn einem ßoncilio' fjo leichtfertig unnb mutloilligmcren, bas fie ,5eit unnb foft oorloren l)nu unnötigen fadjen , i]o bod) cl)ttel1;. grof,] mec^tige nottige fad)cn ju banbcln feinu, folt man nit allein l)bn nitfolgen , fonbernn alf 5 bie uufl)nnigen aber bof,5n.nd)t i}a[tm , bie auf^j bennottigcn, ernftcn gcfd)cftcn ber elcnben ürd^en f^o tiubifd) unnötige fad)med)tenn: Inaö tt)uu fie ha mit anberf^, benn alc^ fpotten fie bie cleubenburfftigcu 6l)riftent)ei)t ^ Sold) tt)ort)ett unb leidjtfertigEcit ift» aber, baä man20 oon 'Ülblaf,;, fon 3?apftum, üon ftneleu unb uberfeiten lepber l)nn allen bif.jenlegten ßonciliis unb fünft nidjts, bas jur not bienet, f)anbelt.Soc^ tt)ut bie 33uUa red)t , ba» fie ben Spapiften gibt unnötige gcfd^efte\\x baubcln unb ^u glelubeu l)un l)bren (Joncitiic-, benn fold) fpotter ber fird)efollen Don gotte-j \ox\\ l)nn fold)en Dorferten fl)un Oorftoffen rterbeuu, hab fie25 nottige fachen nit ju bcrljen netimen unb nur mit unnötigen ^u fdjaffen baben.Sie fcinfj nit bcffer merbt.^er 9lemt unb ^nien^igftc.3B^r ^abcn nu ein rei^t ubcrhimmen ju matten bie mac^tber Goncili unb wibberfprec^en t)l)ren t)enbeln, auc^ 3U richten30 i)^r gefc^ unb frei) be!cnnen, maü unfj rcc^t bundt, tu fet) t)or=bampt obber beftettigct Don mild^em 6oncitio e5 mag.Jiffeu '.Jlrticfel feljcu mei)ue ^apiften [50 l)effig unb gifftig, al* luolt x^leren, ein i)glid;er mod)t mutmillig on urfad) ben (Jonciliiy loibberftreben,h)il(^v mir nie i)nn fi)nn nod) fcbber gefallen ift, f,5oubernn id; t)ab gefugt, rto35 fie etlua-j loibber bie fd)rifft fetjtcu l)m Goncilio, folt man ber fd)rifft mebrbenn bem 6onciIio gtetüben: bie )d)rifft ift unfer rcd)t unb tro|, ba mit mir12 mug 15 i'einb 17 fünbijif) jadjcii Sajitt. (a(l)c 3en. 1« moi^tcn 15 mad^tcnSBüt. 3en. bie] bei 3en. Jm ftulcn o6ettaitcn -'S ^onbclcn titi^cit 31 »om ABSDJitt. 36 ttu^') Sgl. Unjetc ^liic-g. *i


430 CMritiib iiiib llviad) nller Ülvtitcl S. Hiattiii Sutljctä,troll, ha mit Irljv aud) cljiiom enget Don l)l)mct mngcn lüibbevftrcbcn. rcie5 ^|^üul9 (Sat .1. gepcutt. fc^lücljg et)ncm '^apft onnb ü'oncitioSnnb loarumb öorbamnen fie micf) l)nn biifcm articfel. loarnnib lior=bamncn fie nit bic bie l)t)n jclicn Onnb id) für meinen grunb tjab eljngefnrttatfe S. ^ll^axiig &al .1. £30 cnc^ Qemanb anberß Icrctt benn t)t)r gcl)ortt l)abtt 506 er gicijcf) eijn enget »ere com tjtjmel 2er fei) oorpannett onnb oonnatebel)tt)orett l)l)rf3 '-papiften. eflnen (fnget üonnalebct)tt Lantus Bf er anbcrß tcret,benn bic fcfjrifft onnb id) fott nit nuic^t l)abcn. ctjnen mcnfctjcn ooradjten ßo eranber^ lerett. Sßariimb bamiict l)t)r and) nit -^^anor c. Significafti. be etect.ben ic^ eljnfnret. 2Öie er fagt. haä man tnel)r gtelnbcn foE ei)ncm tet)en. %o \er tiare fc^rifft obber f)clle üornüfft fnrlegt. benn bapft onnb Goncitio 2i>itd}ämit l)t)m Ijallten faft bie alte ^uriftenn ßonberlicf} bie beften onnb getertiftetm!Önnb tva-j lüiU folgen aü^ biefem artictell benn ba^ mcnfcfjcn lere Dbirgottt iDortt fei) |jBl. 61''] Onnb ber !©apft obir gott. onnb alte ber gremellber ba neben mit ci)nget)t. bas aucf) tucifer nit ^0 freuet l)m l)l)met geloeßen 15ift. ber nit mef)r benn gott glei)ct) jcii feljn ficf) oomtaB. C ^ilff gott. iftsbal)l)nn tümen l)nn ber (it)i"iftenl)el)tt folc^5 jcnljoren. haä gott mit feijnemloortt folt tBel)d;en bem iJ3apft mit fernem gefefe. öie loere es 3cel)tt. ^unberlttobt 3U tet)benn35« brcijfftgft 20(Sttlicf) artidel ^obannis t)ufe jcü (ioftni^ Oorbapt feljn bie aEer 6^ritt=lid^ften. Irarbafftigften onnb gantj Guäglifc^ — loilrf) nit üorbomnen moc^tbiegon^ 6l)riftent)el)ttgur loar ii^ i)ab f)ic faft gel)l)rrctt. S>nnb t)ab aüd) jcuuor biffen ortidfeEtoibberruffen Onnb oorbam;)t. ijnn bem ba» id) gcfagt i)abc. (hiüd) artirfeE 25So^is l)üB. '^llBo fag ic^ i|t 9Iit ettlic^ aEeljn Sjonbcr-fin aEe artidcESfo^onnij t)uB iu 6oftni^, oorbantpt. feijnn ganlj 6l}riftlic^. onnb befenne ba^ber Sapft mit ben fernen al§ ct)n red;ter (fnbc^rift l)ie gef)anbeEt : Zas t)ei)ligeßuögeliüm mit 3ol)iinne t)u^ üorbampt. onnb an fet)u ftatt bei l)eEifd)entrad^en lere gefegt t)att. bc» erbiete id) mic^ ,3cnuoranttlDortten mo id) faE. 30önnb toiEß mit gottC l}ulff lool betoet)fenn onnb er()aEtennQ'j t)att auc^ .S. 3ol)anne^. jcu loenig tl)an [3?l. 62*] onnb nur an=gefangenn. has' ©uägcliü anffjculnerffen ^\d) fiab funffmal ntel)r tl)an. ben=nod) ijab id) forg ic^ tl)n l)l)m quc^ yu menig. ool)ii^'ie-:' f)üB leügnett nitbog ber bapft ber obirft fei) l)nn aEer iDeEt. -Mr baö luiE er. (5l)n S^ofecr säbapft fei) nit el)n glib ber l)el)ligen 6l)riftenl)el)tt. Inie luol man l)bn bulbenmuB luic cpnen ti)rannen benn aüe glib ber l)el)ti9en 6l)riften^el)tt muffen3 (ben atti) midj 4 (äcum) darüber fui meinen 5 (t)§e) ^emonb ^abü (fc){aüä) e^n) ob er gleljc^ Ms J^met rh (Se^) darüber 7 (^etjft) Dormalebc^ttG Set10 (^abc) ift§ 24 gel) (rcr) darüber r)xxtt 26 aEet)n r 27 (f) »oTbarnJit 28 (olj)mit :i2 (Biet) lucnia 35 (auß) Jiiir :J7 ^etiligen o


fo bind) lumijdjc ^uUc imvcdjtUdj licibuimiu fiiib. 1521. 431üucf) einem ß-ngeU luui titjmel mug,m tnibbevftreben, un)e fanct ^paiihi-i ©at. i. ©m. i,s.©epeut, fci)lricl)g einem 3?Qpft nnnb b'outilio.Unb marumfa oorbammen fie mid} i)nn bijjent ~.}lvtidel ! luorumb tior=bammen fie nit bie, bie tji)n fe^en, unb id) für meinen giunb l}ab cingefuit?ai\] £. -^Hiulue @qI. i. 'Sjo eutf) ijemanb anberfj Icvct, bcnn l)l)r gefjort Ijabt, 5 '^"'- «'•ob er gicid) ei)n Gngcl lucre Dom bimel, ber fei) oorpaiinet unb üovmalebeljet'.Öoret i)bv|,5 '^^apiften ? eijnen (fngei normalcbcljt ^hiuIuC', [30 er anberfj kretbenn bie fdjrifft, unb ic^ fot nit mac^t baben einen menidjen oorad)ten, fjoer ünber]5 Icvet. Sßarumb bamnet i)i)r auc^ nit '^^anor. c. Significafti, be ßlect.10 ben id) einfurct', Wie er fagt: Sa» man mcbr gleluben fol einem lct)en, fjo er!(are fdjrifft obber f)elle Pormifft furlegt, benn ij?apft unb (Sonciüo, mi(d)3 miti)t)m tiatten faft bie aüe ^ui'Mterin, f^onbcrlid) bie bcften unb gelcrtiftenn.Unb lüQii loit folgen aufj bicfem 'ilrtidel, benn bac^ menfdjen (ere übergottes iBort fei), unb ber iBapft über got, unb alle ber greinet, ber ha nebenli mit einge()t, ba-^ and) Sucifer nit f,50 freuet l)m f)imet geluef,5en ift, ber nitmcl)r benn got gleid) ju fei)n fic^ Pormafj. t)ilff got, ift*5 ba[)l)nn fummenl)nn ber (it)riftent)eit fold)-:' ju f)oren, bas got mit feinem iBort fol Ineic^enbem SBapft mit feinem gcfc^. .spie loere Ci5 .jcit f)unbert tobt ,5u letjbenn.S)cr brciiffigft.20 S 1 1 i dj 51 r t i et e l :^s a n n i -^ 1) u f ,5 , ] u (F ft u i li n o r b a m p t , feinbtc alter 6^riftlid)ftcn, mar t)a fftigftcn unb ganlj (Suangelifc^,lüttc^ö nit Porbamnen moc^t biegan^ (Fl)riftenl)ci)t.gur inar, ic^ l)ab t)ie faft geirret unnb l)ab auc^ ^uDor biffen Slrtidelloibberruffcn unnb üorbampt ijnn bem, bas id) gcfagt l)abc: '(Jtlid) artidel25 ^oanneö tiufj' k. "äi^p fag id) ilü: 5iit etlid) allein, fjonbcrnn alle artictet^oanniij t)uf,5, ju Goftnilj norbampt. fcl)nn ganlj dbriftlid), unb bcfennc, ba§ber '-Bapft mit ben fepncn aUi ein rechter ©nbc^rift l)ic gel)anbctt, bao beplig(Juangelium mit ^obanne l)uf,5 Porbampt unb an fein ftat be-S ()eUtfc^cn tradenlere gefegt l)at , bec' erbiete id) mid) juDorantlüorttcn , ino id) fol , unb30 mit gotte-j f)ulff rool beluepfcnn unb erl)attenn.lnilf3@s l)at auc^ -£. Joanne»'- ^u Inenig tl)an unb nur angefongcn ba§ 6uan=gelium auff ju merffcn. ^dj ijab funffmal mel)r tt)an, bennoc^ t)a6 ic^ forg,ic^ tl)u i)l)m auc^ ,p toenig. ,5oanneä buf] leugnet nit, ba» ber Stapft berubrift fei) l)nu aller Inclt. 5hir bas mit er: 6i)n bof,5cr ^apft fei) nit ein35 gtib ber t)citigen 6l)riftent)eit, mielüol mon ^^n bulben mufj mie einenXi)rannen, Senn alle gtib ber tjciligcn 6l)rtftenl)eit muffen l)eilig fein obber5 „alg' fe^lt 7 uernialebc^Et 8 Boxac^tcn] ju Betoc^ten 11 BEtnunfjt BSBitt. 3cn. bcnn] bem SBitt. ^m. 12 faft oüe SBitt. 3en. 17 ti'oxn 2i i)ai29 gefc^ AB 30 ^ilff 34 öbcrft'1 Hilf. 3liilg. 58b. II ®. 10, 19 ff.-) 2\xti)tx incittt SofjQuncä i'iuß, ben er oben©. 135,S0f. 'vir pius et doctus' nennt, ®. = Sanct ift nbct fet)r auffällig. Ob Sdjreiböetfe^en ?Ögt. Unf. «u^g. »b. VI S. 588.


432 ©riinb imb Urfarf) qÜcv 2h-tife[ S. 3Jlartin Siit^crS,ijctjüg, feljn obber noc^ f]ei)ltg Inerbenn 3;c^ aber, luenn f)eüttig» tag-j.© peter felbs 3cu 9fom feffc. t)ornet)ne ii^ bcnnoc^ bas er bapft toeve aüfegöttlicher orbnüg Dbir alle onbere btffc^offe. 65 ift el)n nienfc^enn funb. baöbapftuin. ba gott nidjtg üon tret)^. 65 fetjn oEe fird)en gteljd} onnb l)breljnicfett ftett nit l)nn bifeer ctjnigen Dbirfetjtt. feonbernn. toie .S. 5paul9 56p^. 4 fagt. ^nn etjncm gtalüben. ei)ncr taiiff. etjnem f^errn ß^rifto. tolc^.aüe gemein Onnb glet)d^ fcl)n ollen pfarrcn l)iin ber loetlt3tu(f) bie becrctal. fag ic^ nit ba^ fte apocrt)pt)t fel^nn: ba^ ift. Onnottig,]cu^al(ten. äßic ;^\ot)anne5 3Niglepf)U6 fagt. ßonbcrnn. Dnc^riftlic^ toibber=ftrebenb G^rifto aufe ctjngebcn be^ bo^cn get)fti§ bcfd^riebenn. barumb it^ nfie aud). mit frolii^em ntütt Dorprantt ijabeScr r^n ünnb bre))fftgft6t)n friim mcnfd^: fünbigt. ijnn allen güttcn hierdEenn[581. 62''] 2)iffer artidet Oorbreuffct bie groffen lüercE{)et)Iigen. bie Xfyxcntroft. auff t)^r et)gen gerccf)ticfcl)tt Onnb nit auff gottij 58arm[)erljictcl)tt faaluenn. ishas ift anff ben fanb. brnmb lüirttä l)lin auä) gctjcn trie beni tjaluß anff benfanb gepalocn 'iülatt .7. '.Jlbcr et)n frum Gl^riften ntenfcf) folt lernen trnnbiciffenn. has alle fcl)nc guttc n^ercf. untüchtig trnnb nit gnng fetjn für gott£angen: mit allen lieben £)et)ligcn. an feljnen locrden üorl?agen onnb auff bieblo^ bannl)ert^ic!el)tt gottf fic^ mit aller ,5cunorfid)t onnb feftcm tralren 20crloegenn. Srnmb tnollen imjr biffeu artidet tnol grunben Onnb fetjen tva5bie lieben t)el)ligen bartju fagcn3faia» Lxiiij. fagt at^o: Uil)r fel)n aüefampt Onreljn crfunbcnu. onnb alleOn^er gerc(^tirfel)tt ift tuie cl)n befnbbtctt ftindenb tüd^ .S^ie merct. ber propf)cttnl)mpt fet)nen au^. fpri(^t aEcfampt fet)n loir Onreljnn. Onnb er boc^ cljn t)el)lig 25propljett luar. ,3tcm ^0 ünfeer gercc^ticteljtt Onrcl)n ift Onnb ftinift fnr gott. 2ßaslüiE bie Ongerec^tidctjtt tt)nn? S)atiu fpridjt er. alle gerec^tifeljtt — fc^leuffitfet)ne aüfe. 3ft nü el)n gutt trcrd on funb. feo Icügt bißer ';propf)ett. ba fei)gott für 3ft t>ifeer fprud) Sfnit »it H11' 9iiÜ9'- Sßarumb Oorbampt manbcnn mcljnen artidcl. ber nidjtis anberß fogt. bcnn bieder prop^et. bod} lin)r 30tooEen gernn mit bcm Ijeljligcu ^rop^eten oorbanrpt fct)nn[Sßt. 03»] 3tetn ©alomon ©cc-^ .7. 6ö ift fel)ner §0 früm aüff erben,ber ct)n gutt toerd t^uc Onnb funbige nit. .^ä) aijt. biffer fprnc^ fei) flargnug: Onnb fixier Oon Inortt jcu toortt mcl)ncnn artideE aufebrüdt. Stu©alomon ift l)ie oorbampt laft fet)eu. fet)n ÜHitter Xauib. mufe aud) üor= 35bampt fet)n. loil^er fagt p§. 142. ,§err gang mit mor bepnem biener nit l)nfegeriet, benn es lt)irtt für bel)nem angefid)t tet)n lebenbig mcufd). red^tfertig5 biget etintgen r 1.5 (getc) etigcn i'O ((j) mit '23 (3ltle m^ex gcrec^) loljr32 (prouExB) 6ccä 33 (fii) funbige (oc^) oc^t 3,'j fei)n(cn) c


fo butd) vöniifrfji- iSuUc imvec^tlicf) Ucrbammt finh. 15'21.433nod) l)CliHg mevbeiin. 3d) aber, Itjcnn tjeuttig-i tag-S faiict ^dcx \clU ju 9fomfeffe, uorncine id^ bcnnod), ba-3 er '^apft mcrc mtf3 gottii^cr orbnung über aüeanbere '-Biffdjoffc. Qs^ tft ein mcnfcfjcnn funb bao '-Bnpftum, ba got nidjtö OonJDei|"3. e^ fel)n aUe firc^cn gk-ic^, unnb t)l)r cl]iüc!cit ftett ntt Ijnn bifjer5 einigen uBerfeit, 1>nbernn tulje S. ^hiuIuö (Fpl). iiij. fagt: 3nn el)nem glatüben.gpu.j,-,.einer tauff, einem f)errnn C?f)rifto , mitd}nüe gemein nnb gleic^ fein aEenPfarren Ijnn ber loelt.'iiüä) bie Jecrctal fag ii) nit, ba§ fie 'Jlpocrt)pf)c feinn, ba§ ift unnottig,511 l)a(tenn, luie Joannes gSigtcpf)u§ fagt, fjonbcrnn unc^riftli^, tnibberftreficnb'" S()rifto, anfj eingeben bej bofjen get)fti§ befc^rieben, banimb ic^ fie au^ mitfrolic^cm mut Porprant f)abe.^Scr Giii ititb brcifftgft.6l)n frum mcnfcf) funbigt t)nn allen glitten loerrfcnn.S)iffer 5lrtictcl uorbrenffct bie groffcn lüerctt)el)ligcn, bie l)l)ren troft aiiffeigen gcrec^ticfeit nnb nit anff gotti« barml)ertncteit baluen, hau ift auff1.0 t)i)xben fanb: Srnmb InirtC' l)l)n ancf) gel}en, rtie bent liauif^ auff bcn fanb ge=Porten 'OJlatt. oij. 3tber ein frnm 6l)riften menfd) fo( lernen unb föiffenn, a)!„ttr).7,26f.bah alle feine gutte loercf untiid)tig unb nit gnug fein für gottec^ äugen, mitallen lieben l)cpligen an fel)neu mercfen Oor|agen unb auff bie blof3 barm=2n t)er^irfeit gottc-j fic^ mit aller juoorfic^t unb feftem tramen ertoegenn: brumblooUen lüit biffen artictel Irol grunbcn unnb fcl)en, rtas bie lieben lieiligeubar^u fagen.gfaias (riiij. fagt alf^o: 'SBir fein alle fampt unreljn erfunben, unb alle 3e(. 64, s.unf,3er gcred)tideit ift »nie ein befublet, ftindenb tud)\ .^ic merd, ber prop^etni]mpt feinen ouf^, fpric^t, alle fampt fet)n ttiir unrel)nn, unnb er boc^ einj:.f)eilig propl)et mar. ^^tem f30 unf^er geredjtiteit unrein ift unb ftindtt fürgot, \oai- teil bie ungerecf)ticfcpt tl)un ? batiu fpridjt er 'alte gercc^tideit',fc^leuf fit tel)ne aufj : ift nu epn gut merd on funb , fjo leugt bif3er propl)et,ba fet) got für. 3ft bpf3cr fprurf) ßfaie nit dar gnug? morumb Porbampt.io man benn mcpnen articfel, ber nic^tiä anberf3 fagt, benn bl)f3er ^ropt)ct'? 2)od)WCfx lüollen gernn mit bent l)el)ligen *4.k-opt)eten Porbampt fct)nn.l^tem Salomon Cfcclcfiafteö oij. 'gs ift feiner f30 frum auff erben, ber «reo.?, 21.ein gut mercf tt)ue unnb funbige nit'. ^ä) aä)t. biffer fpru(^ fep flar gnugunnb fc^ier Pon mort 3U luort meinenn 'Jlrticfel auf3brucft. Diu Salomon ift3.^ f)ie Porbampt, laft fet)en, fepn batter Xauib muf3 aucf) borbampt fein, Inild^erfagt *pfal. crlij. '.s>rr gang mit mir bcpncm biencr nit l)nf3 geridjt, benn es ^ü. h.!, 2.toirt für beinern angefidjt fein lebcnbig menfd) rechtfertig crfunbenn': leer ift•-'wer ;! bifc^off 5 öberfait 8 fdiib 9 Digteti^uS AB 10 goiftä 18 vox24 ftincEent 26 Bot 29 Bot 31 getcit 33 tl)ü 37 Bot') Übet bie afetbrennung ber ißiitte unb ber päpftlii^en iHed)t-3bitcf)et am 10. Slccembcr 1-520ugt. flbftliii ß. Ö. - 1 ©. 406 f.unb w bieicm «anbe ©. 152 ff.i'utl)er§ aöcrfe. VII. 28


SBer434 ®tii»b "IIb Urfac^ aüer 3(rtitet £. 3Jiattin Sut^ni,erfunbenn. .i[t gottis biener. benn tücr gute Uicrcf t^uctt? 2ßtc get)tc5 bcnn jcü. hau bcr jclb lüt mag Icljben gottts geridjt. 3ft boc^ gottie gcvidjtlüt önrcd)t. loo nu has tvixd gan| gutt Irerc ou funb. ^o touib es gotti?redjt gcrid)t nit flietjen ©jo mufe üon nott ber fet)l am tocrcf iei)n. ba-3 nitrctjn ift. baiumb fclju lebcnbig menfcij für gott rechtfertig ift. ^onbcrnn alle: sicl)ncr barml)cr|tcfel)tt burffenn auc^ l)nn l)I)rert gutten tüercfefm. ,&ie fotltcttl)l)r papiften clor tunft beloeljicn: nit aUct)n buUenn tickten, ^onbernn 3cufotc^en fpriK^enn antttoorttenn©30 t)ab icf) brobcn — t)nn ben erfteu ^crteen articEel belocljfct. Inicalte l)et)ligen: lüibber l)l)r junbige flel))cf) [treljttcn. Dimb Boöiet -noc^ funbcr i"feljn. ^0 lang fie l^m fletjfc^ Icbenii. luilc^y luibber ben gcl)l"t fieptet, ber^alben.fie 3CU glet)(^. gott bienen nac^ bem gcljft. onnb ber funben nacf) bem ftel^fc^. .©30 benn nü eljn früm [iöl. G3''] menfif) jcu glet)d) ift rechtfertig, be? geljftist)a(bcn. Imnb funbig bc5 flel)fdjis fjalben — ©30 mu^ geloiBücf) bo? loerctfeljn loic bie ^fon. bic fru(^t loie ber patom. onnb ^0 biet ber geljft. am toerd is^att. ^0 biet e» gutt ift. ^obiel aber hai^ fleljfc^ bran tjütt |o biet es bo^eift: benn 6C)f9 fagt. el)n guttcr balom tregt guttc fnn^t. eljn bo^er balumtregt bofee früc^t : ©30 miffet ©ott aU^eljtt bie locrct nac^ ber pfon. loie@en .4. ftett. ©ott ^att angefel)en -ilbel. Onnb fel)n opffcr. 3lber Gain bnnbfe^n opffer l)att er nit angefe^en. (Srft -.Übel onnb Galjn bnnb barnac^ t){)r -'oopffer. ijllfeo ^ie ain^ »oel)l bic pfon nit ganl^ ret)n ift. tan bas loerd nijmevgan| ret)n feljn. äßenn bcr meljfter nit ganl^ gutt ift. feo fan bai? locrct audjnijmer ganlj gutt felju. Ge mü^ l)t)e eljn iglic^ locrtf fcljncm mel)ftcr c^nlic^bnnb gtel)d) feljmi. loie alte boruüfft bnnb erfarung IcrettOb fie aber looUtcn fjic fagcn. loic fie pflegen. 3ö folc^ Onrcl}nidcl)tt. 25ift nit funb. feonbern eijn bnüolfomcnbeljtt bnnb geprcdjen obber fet)I. "Jlnttsloortt iä). frcijüc^ ift« el)n fel)ll onnb geprcdjen: ©oU aber bas nit ßunbt)eliffcn : loill nud) id} fngen. ha-i morb bnnb etjebrud; nit funb fcl). ^onbernnnur ct)n fcljU bnnb gcpredjen. ÄBcr l)att aber cud) 5|.HTpiften geloattt gebenalßo 3CU rcljffen gotti-? loortt. bnnb fold} bnrcljnideljtt bcä gutten loerd«. 30geprcd)en bnnb nit ^unb 3cu nennen l äüo ift el)n bucf)ftab ber fdjrnfft fürmd)'. yjaiffen loljr dorn fd)ted;ten trclomen gtcloben on fcf)rifft |3?I. 04"] Onnbl)t}r looUt nit gtcloben On^ernn f taren fd}rifftcn ? 3ft^ "it ^J^citiiQH funä^. hasfür gott nid)t-j l)l)nbcrtt benn aUcl)n bie funb 2ßie 3>fflif'^ fngt c , Glorfunb t)abcn cud) bon clorcm gott gcfonbcrtt. ©30 bann Sauib ©agt. ba« auc^ asgottt biener fcl)n gcridjt nit Icljbcn mngen bnnb tcl)n (ebcnb mcnfc^ für Ijtjmredjtfcrtig ift [30 niii^ biffcr geprcd) geloifelid) funb fcljnn. S*nnb locr bo fcl)nenlebcnben menfdjcn rechtfertig leffit. bcr 3cclctt gcloiBlid) auc^ bie. bie l)nn guttentoertfen gol)enn 6§ toere benn ba« bie fetben. nit mcnfdjcn noc^ tebenb loerenn.5 (fe^) darüber ift [vor batuniB/ 15 go Diel u 16 abet r 20 ßoin c m 9l6el21 (crft) darvber Kttil 23 (ivicrd) met)fter 'Sb (t)'^e) l^ie foflen 29 aber o 31 (fe^itbie) ift cljn :'A (nur) darüber aUeljn S6 tcficnb o 38 leficnben u


fo biird) rbiniidje SiiUe miredjtlid) «erbnmmt fiiib. 1521. 435gottic' bicitcr, beim lucr gute lucvif tl)uct ? Sßic gef)! es benn 311, ha§ bcr fclbnit mag lci)bcn gottiö gevii^t ? -^^ft bocf} gottio gcvtd^t nit unrecht. 3Bo imbüy tucvcf gan^ gut luevc 011 fimb, fjo luiirb cc- gottcä rec^t gerieft nit fltct)int,f3o mufj noii not ber fcl)I am lucict fein, bae nit rein ift, barumb feinlebenbig menfcf) für got red^tfcrtig ift, fjonbcrim aEe feiner barmtjerljicteit5burffenn aucf) l)nn l)i)ren gutten loevcfeim. .sjie foltet l)t)r 5papiften elur tnnftbelücifeu; nit allein iBuHeim tidjten, f.sonbernn ]n foId)en fprucfjcn antlnorttenn.©30 i)ab ii) brobcn l)nn ben erfteit ^toeen '^Irtictctl betueifet, luie aEe^eiligen tutbbev tfi^x funbig§ f(el)fc^ ftveittcn unnb fjo Oiet no(^ funbev feljn,10 fjo lang fie Ijm ftcifcf) (ebcnn, Iritdjy luibber ben gcift fidjtet, bert)al6en fie3U gleid^ got bicnen nad) bem geift unnb ber funben nad) bem fleifd). S30benn im eljn frum menfd) 3U gtcid; ift rcdjtfertig bee geiftie l)al6en unb funbigbe§ fieifdjiy t)alben, f30 muf3 gen)if3li(^ bae leeret fein trie bie perfon, biefru(^t lüic ber partim, unb fo öiet bcr gcift am iücrd tjat, fo Oiel es gut ift,15f30Diel aber bas flcifd) brau fjat, f3o niet cä bof3c ift: benn 6{)riftus fagti'!'>tti), 7, 17.'ein guter bäum tregt gute frucf)t, ein bof3er bäum tregt bof3c fruc^t'; f3omiffet got at^cit bie merct nad^ ber perfon, tol)e ®en. iiij. ftcet: '@ot ^at i.mof.4,4f.angcfef)cn '-Jlbet unb fein opffcr, aber (iain unb fein opffcr i)at er nit angefct)en\@rft %bd unb 6ain unb barnadj \)l)x opffer. 3llf30 t)ie auäj, Ireit bie perfonüo nit gan| rein ift, tan bae Incrcf m}mmcr ganlj rein feljn. Sßenn bcr met)ftcr nitgan| gut ift, f30 fon baä locrif auc^ lUjmmcr gan^ gut fein. (Js muf3 t)^eein iglid} \vtxd fel)nem mcifter d)nUä) unb gleich feinn, loie alle üornunfftunb crfarung Icret.06 fie aber Inolten ^te fagen, loie fie pflegen, '^a foli^ unre^nicEeit ift2''nit fnnb, f3onbernn ein unöol!omcnl)el)t unb geprec^cn obber fe^F, Stntlnort ic^:fre^Iic^ iftö ein fcljll unnb geprerfjcit. Soli aber bas nit f3unb l^eiffcn, teilauc^ id; fagcn, bas morb unnb ebebrud; nit fnnb fcl), f3onbernn nur ein fcl)Iunb gepre^en. 2Ber Ijat aber elodj ^nipiften geloalt geben, alf30 3U rel)ffengottis Irort unb fold} unreinicfeit bc-:- gutten mcrcts gepredjeu unnb nit fnnb3u nennen? loo ift cpn budjftab ber f(^rifft für eudj? '•JJhiffen tül}r elorenn30fd^lec^ten trclumcn gletoben on fdjrifft, unb I)l)r Inolt nit glelnben unf3ernflaren fc^riffteim '. ^sit^ nit l)berinan tunb, bae für got nid;t5 binbert, bennallein bie fnnb, luie @faiaä fagt c. lij:. '(vior fnnb l)aben euc^ Oon etürem got^fj.w, 2.gefunbert'. ©30 bann latiib fagt, bas aud) gotteä biener fein gcridjt nit teiben % us, 2.3s mugen, unb fel)n (ebcnb menfc^ für l)()m redjtfertig ift, f30 nmf3 bljffer gepred)getüt)f3ti(^ fuiib feinn. Unb locr bo feinen lebenben menf(^en red;tfertig leffit,ber 3eelct gelniflid) aud) bie, bie pnn gutten Inerdcn ga^enn. (5-§ teere benn,ba^ bie fclben nit mcnfc^enn nod; lebenb luerenn.1 t^ut 3 wer IBUrbe 5 vox rcdjtfcttijjt aüc] alle bie SBitt. 3en. 8 jWaljen11 Menem A 15 fioß 17 müfict 'lö uiiöoltumen^ait -'6 fteijt^Udö 27 mott32 Bor 35 te6ent (ebenfo im golg.l »ov :;6 lojjet ''>! jclcl go^enn] ga6en28*


436 &xmi> imb Utfnd) nUer %xtiM S). lüaitin Sutt)erä,Stern .6. Slugiiftin confeff. 9. äBc aEcm inenf(f)Ui!§em leben. 065 glel)(|bn5 Ioblid)ft fei), too es lourb on banntierilictcljtt geric^tett. Sit)C. ha bergrojfe fc^er @. ^iluguftin. toie rebet er Jnibber biffe tieijlige bullen %o frec^Dnnb f vcuel : bai5 er nit alleljn. bein glitten leben funb ]cu fc^rei)bt : ßonbernnbay allerbeft leben (Uiilc^ä on jctnelifiell i)un gutten Inercfen got)t) aud) oor='bmnpt BP nit bie S>armt)erliicfei)tt Ijilfjt. alß rteren eo cl)tteÜ tobfunb C. S.',Hugu[tin. fiirc^tiitu nit ben alter t)cl)ligifter i^atter bapft ba^u 5 ©regoriu».non bent l)el)ligcn 3tob .ix. jagt alßo. £er l)elilig man ^ob. fal) IdoI. bae alleünf5cr gntte Wnd: et)ttell funb fei). ^0 es ©ott ric^tett bxmjnb fpricl)t er. S^oijeniant mit gott rect)ten loill mag er l)t)m nit el)niB auff taufent antt= wlüorttcim äBer bu ©regorj? SoÜtiftu fagen tl)üren. bas alle ünger [JÖl. G4'']gutte luercf . et)ttel funb fel)nn ? bü bift l)nfe bapftc- bann onnb el)n fe^crDiel erger beii lütl)er. ber fngt nur bae t)nn allen gutten loercfeu funb fel)nüuiib bu nuic^ft el)ttel funb braüß. C id) febe loci bu luillt nit ergaben fel)nüom aller l)el)lligften äsatter bapft: lüilct)em bu »ibberfpric^ft. onnb mad)ft nl)^n jcu el)uem fct,er Dnnb enbd)rift. l)nn biffer t)el)ligen 33ullennäßel)tter fpricl)t ber felb ®regori9. c eo3. äi*l)r t)abenB nü biet mal ge=fagt. baö alle menfct)licf)e gcrec^tifel)tt. tmnrec^tiiieqtt erfunbenn hjirtt. feo ficftreng gericf)tctt luirtt. S)rumb fpricl)t 3>ob. äßenn id) glel)d) etttoas re(^t=fertig-j t)ett tl)an: tiiitl ic^ gott nit anttttjortten mit t)l)m jcu red)ten ßonbcrnn sol)l)m flel)eu alß mel)nem rid)tcr. 5iu ift gottt gerid)t. nit falfd) nod) Dnrect)tßonbernn. rtar onnb gereift. S30 e» benn tingered)ticfet)tt fiubct t)nn onfeergered)tictel)tt : muß biefelb ongcrcd)ticfct)tt nit ertid)tett. ^onbernfi trarl)afftigba fel)nn. Dunb nit allet)n el)n fet)U. obber gepredjenn. Bonbcrnu el)n üorbamlic^funb. bie an ber felic£el)tt t)l)nbere ßo nit bie ^arml)er^ic{ct)tt furfumpt ouub 2.'.au% lautter gnabeu bie felben loerct an nt)mpt onnb belouett. §elffeu biffefprud) n:el)nem artictel nit. ßo l)elff i)l)m gott £50 Irill ic^ mit ^siaia.Xauih. 8alomDn 5)5aulo. 5luguftino ©regorio i)t)e über oorbampt fel)n. bennmit Sem i^apft allen biffd)offen onnb papiften gelobett fei)nn. Sßenu bie roctltgle^c^ cl)ttell bepft papiften onnb biffd)off ttere C feiig Hier Dbir ber iac^enn 30fterbenn follt. 'Linienf3?l. 65^] S'cr äcwci) üunb brcijfftgft@t)n gutt Sßerd auff-5 aller befte getl)an ift bcnnoc^ el)n teglic^e fünbSieger artidet folget ftar aufe bem Oorgangeneim Xenn Xauib fpri^tnit alfeo.(Jy toirtt für bpr fel)u lebeub menfd) toirbig beloneb. feonbernn alfeo: 3.ses Inirtt für bi)r fel)n lebeub menfd) rcd)tfertiget. . 91u ift nit rechtfertig fcpn.titfn anberB- benn üorbamli(§ fel)n $8nnb. 3luguftinu§ fagt nit : 2Bee. ettltc^em1 QUt)äj{i) c :; ftcljtige //( 6 (feo mu§ getoiglid^ tob funbltc^ fe^n: O) qI6 teeren7 aller o 8 (3o6 .x.) »on 20 jcu o 22 »nredöKdEe^tt c in sngetec^tidEe^tt 21 {ifyelieber) mit i'S ^§e o '.'9 (onnb) aEen HO teere(n) c (be) teer (tear^c^tt) fad^en r'',:> (be) teirbig 37 (nit) darüber te^n


io bind) toiiüi(f)e 9?iitte inm-djtHci) uevbammt finb. lo21. 4^7Stent B. 9Iugnftin confcff. ir: 'äBc allem mcnfc^lid)cm leben, ob-j gleid)bQ§ loblid}ft fei), tpo e-j ttmvb on barniliettitcfeit gericf)tct'. Stbe ha, ber groffe!e|er ®. 'Jlngaftin, tvtjc rebet er Inibber bliffe lietilige iJ?uUen 1,50 frec^ unbfreDcI, ba5 er nit aUein bem gutten leben funb ,5n jd}rel)bt, f^onbernn bos."allerbeft (eben (rtiild)-:- on ,5lt)ciffel i)nn gutten Verden gatjt) aud) Horban^Jt,150 nit bic barmhcrlucfclit liilfft, ai)] Ineren e-? cDttcl tobfunb. C S. 'JUigufttn,furdjtcftu nit ben aller heiligiften Datier Stapft? S^alui S. ©regorius Donbem lietltgen 3ob ir. fagt alfjo: '£er t)etltg man 3o6 fati wol, bas alle nnfjergute mercf eittel funb fet)n, i]o fie got richtet, biiimb fpridjt er: "S30 Ijemant&oM.s.lu mit got red)tcn mil, mag er t)nx nit elini§ auff taufent antlnorttenn". SBer,bu (Sregori? -Solteftu lagen tl)urcn, ba-i aüe unf^er gutte merd ei)ttel funbfetnn? bu bift t)nf3 5J:apft-? bann unb ein fe^er Diel erger ben ßuttier, loilc^erfagt nur, ba5 l)nn aüen gutten iDerden funb fein, unb bu madjft ei)tel funbbraufj. Q iä) fifte Inol, bu loilt nit crliafien fein Dom alter l)ciligftcn Datier15 9?apft, ftiilc^em bu loibberfpridjft unb madjft l)fin 5U einem fetser unnb (fnb=d^rift l)nn biffer ^eiligen i^ulleun.äßeitter fprid)t ber felb ©regoriu-j c. cobem: 'SiMer liabenfj nu Dielmalgefagt, ba^ alle mcnf($ttc^e geredjtideit unredjtideit erfunben toirt, f^o fieftreng gerichtet mirt, brumb fpric^t 3ob: "Iren ic^ gleich etftas rechtfertig^ jini) 9, i.-..3u tiett tt)an, toil ic^ got nit antlrortten, mit l)l)m .^u red)ten, f^onbernn l)l)mflel)en alf,5 metjnem rid)ter". 9iu ift gottes geridjt nit falfd} nod) unred)t,fjonbernn toar unb gered}t. ®jo es bcnn ungcrcd)tideit finbet pnn unferergercc^tideit, mufj bie felb ungereditideit nit ertidjtet, f^onbernn marbafftig bafetnn, unb nit allein ein feil obber gcpred)cnn, f^onbernn ein Dorbamlid} fuitb,25 bie an ber felidcit fiinbert, 1,50 nit bic banntiertjidetit furfumpt unb auf^lautter gnaben bie fclben merd an nitnpt unb belonet. \ielffen biffe fprud)meinem '^Irttdel ttit, f^o lielff l)fim got. B]o \vi[ id) ntit ßfaia, XaDib,Salomon, '^^aulo, 'Jtuguftino, ©rcgorio l)f)e lieber Dorbampt fein, benn mitbem Stapft, allen 3?iffd)offen unb ^^nipiften gelobt fein, Ipenn bic mclt glcid)30 eljttett Sepft, ^^apiften unb 8?iffd)off Incrc. C feiig, luer über ber fad)ennfterbenn folt. 3lmen.5?cr jtuci) iiub brciiffigft.(sin gut merd, auffs aller befte getbau, ift beuuodj einteglic^e funb.35 Sief^er ^Krtidel folget flar auf 3 bem Dorgangenenn, benn Xaoib jpridjtnit alfjo:'6-5 »irt für bir tein Icbenb menfd) loirbig belonet', fjonbcrnu alfjo:"e§ Wirt für bir fein lebcnb menfc^ red)tfcrtiget'. -Jhi ift 'nit red)tfcrtig 35,. 143, 2.fein' tt\)n onberfj benn Dorbamlid) fein. Unb l'luguftinno fagt nit: 'idcc7 aUcr:^aiIt9fteu s \atii 17 aSir -.'ü i)tet ja *tJaI)ft :!4 Icgtid)36 tot :i7 Bor


438 ©timb uiib Ihfod) aüex ?lrtifel T. TOnttin üiitTier?,gitttem leben ßonbernn 2Bee bem aüer lobtic^ftcn (eben. %o e§ on gnnb 9e=ridjtctt »üivtt. bnö lDe£)e. bcbeuttct aüd) nit beim üorbampni^. . SJnnb S. 6rcgo.iprtdjt nit alle -3JtcnicI)üc^ gcvecf}ticfct)tt. loivb unuolfomen: feonbernn tnirttüngevcd;ticfel)tt crfunbenn ^tcm Sagt nit. alle gutte mcrcf fei)n funbticf) Bo»=bevirn. iel)nb jclbv fünb: bavnntb muß i(f) biffen articfell aucf) mibberruffcn^ünnb jage al|o@l)n gutt loercE auffö befte gctt)an. ift etjn tegtic^ iunb. noc^ ber barm=l)er^irfel)tt. tmnb et)n tobfunb nac^ bem geftrengen gerieft, gottis. Sit)e toietvel)bett micf) ber atlevt)el)(igift a^atter ^o yu lnonbertitfien toibberfpnit^enbnrd) biffe bnllcn. l)nn loili^er cv bie fdjaff Üljrifti ai^o ttietibett. hav fie t)i)x lofunb. fic^ fclb onnb gotti» gerieft nit erfennen ünnb nacf) ietjner barm[)er|t=cEel)tt nit fentft3en ^onbcrnn mit auffgele|tcn [)Drnern ber l)offartt. gegen gottlauffenn. trnnb ijnn abgriinb ber gellen fic^ jprcngcn foüenn. $ßcf)e bl)r ©nbc^rift[331. 65''] S)cr bre») ünnb brcijffigftS)ie ße|er öorprenncn. ift rtibber ben tüiUen be§ l^ctjKgen getjftiä uS)a§ Bclüetjfee iä) jcum crften. bnrc^ bie erfarung S^cnn bißfjer Oom an=fong !^att bie firc^ nod^ nie tel)n fe^er norprannt. önnb toirtts auc^ n^mermeftr tf)un Bo boc^ Por^ei)ttcn ßo mancherlei) Imnb Diel fetier Itarenn 3cümanberim. an^ Ij^ren eiigen toortten: ben feo eljn bapft !c|er rtiere obber biffcf)off.fe^en fie t)t)n nur abc Dnnb Uorprcnncn l)fin liit — tnie l)i)r et)gen rcd)t ferctt. .'oba^ fie aü§ bem fieiiligen gcijft InoUen gefloffcn (iabenn 3^""^ britten. %oi}abm fie l)l)e fel)n fcfjrifft barPber bamit fie be-S bei^figcn gci)fti§ loiHenmod^ten ankl)gcnn©agen fie aber 3of)annes bufe Pnnb .'pieronlimQ Don präge. fel)nb jcu(Joftiiil Porprennt. 'Jlntttnortt ic^. ba» icf) Pon tc|ern f)abe gerebt. ^o^ann 2:1bnfe Pnnb .^ieronimn«. frum (Jt)riften. fetjn Porprannt. Pon !et3ern. abtrinnt)genPnnb (5^nbd)riften ben ^^apiften Pmb be§ bel)ngen (?uäge(i tniüen. mie tc^ brobengefagt. ?tuB lni(c!^em (Krempel ber ^apft Pnnb fcpne fe|er mepftcr. anc^ cttlid)anbere frnm C^bnftcn. ijnn anbern ortternn üorprantt t)aben: Une bann Pont6nb(^rift Porfnnbigt ift. ba? er bie 6f}riften foH pnn bie bacf offen ftoffen. 305luff bie liicl)Be liefe ''Jlleronber Seltne ber frnm man. ,5cn florcnt; oorprcnnen.s^ierouljmü Sananorola pbigcr orbenß mit fcpnen brnbernn :Solct) gotti» bienfttrel)bett i^t bie i}(t)ü^c tir(^e ber papifteiiti tncre fcf)ab. bae fie etttoaS befferät^un fottt'[SBl. G6"] 5fu bcfcf;repbt Sfaias .2. pnnb .11. bie ßbriftlic^e fird^e t)i)e. 35on btnttPorgiffcnn Pnnb fpric^t : SieIterbcn t)l)r fc^lnerb Inanbelln Ijnn pflng=fd^ar. Pnnb t)f)re fpicfe. ijnn fic^eEn obber fenfcn. 33nnb toerbcnn nit tobten3 aUi o tnittt o 9 go u 11 ennb noc^ o 13 (SBl^e) SBc^e enbd§rift(O ©Ott Wenn Wiltu hjenbcnn \oläi bntncfftic^cn betjnen jcotnn) 20 c^gcn o 2.5 (to)Eoftni^ 26 §ieTonimii c In ©ieronimuS 29 Ijatten c in fjobm 32 mit je^nen BtubcnmVbiget otbenfe « 33 ttet)lien c in tret)(iett 36 (t)tn) »nnb


fruntjo butd) riimiicf)t' a^ulle imrodjtlid) ucvbammt fiiib. 1521. 4395ctUd^em guttem Ie6en', fjonbcvnn: 'racc bcm aller lobltc^ften leBcn, ijo co oiignob gerichtet totil'. Sa§ 'mcc' bebcuttet ai:c^ nit benn tiovbampnif?. Uiib@. ©vcg. fpric^t nit: 'olle menidjlic^ gcrccfjtitfcit luirb imöolfomcn', f5onbenin:'tourb ungevec^ttcfctt erfunbenn'. ^t"" fust ni^: '^i^c gute mevcf fein fnnblid/,fjonbern : 'jeinb felb funb'. Sarumb muf,} id) biffen 5lrticfel auc^ lüibcrruffenunb fage alfjo.(fin gut ttiercf, auffc' 6eftc getf)an, ift ein teglid} iunb nad) ber baim=fiertiideit, unb ein tobfunb nad) bem geftrcngen geiidjt gottc-?. Sil)c luljetreibet mic^ ber aEert)et)ligi[t tmtter ijo ,5u Inonbcrlidjcn tnibberfprudjeu burtf)biffc ^i^ullen, linn Initdjer er bie fdjaff (Slirifti nlfjo tticibet, ba-3 fic t)f)r funb,'«fid) fctb unb gottiö gerieft nit crfennen unb naä) feiner barmber^ideit nitfcufftien, i,]onbernn mit auffgcfelten borncrnn ber (joffart^ gegen got lanffenunb l)nn abgrunb ber t)ellcn fid) fprengen foUcn. Sßel)e bir ßnbdjrift!tcx brci) unb breiiffigft.15 Sie !e^er öorprennen ift inibcr ben Witten be« fieiügcn geiftis.S;af3 bettieifjc ic^ juni crften burd) bie crfarung: benn bifjber Ponanfang tiat bie firc^ nod) nie fein fet.cr üorprant unb unrt>3 and) npmnierrnebr tbun, f50 boc^ Por jeitten }]o mand)erlep unnb Picl te^er »arcn. .^^nuanbernn, auf,5 l)t)ren eigen lüortten, benn fjo ein Stapft fe^er tnerc obber20 ^iffc^off, fe^en fic pbn nur ain unnb norprennen l)t)n nit, wie l)br eigen rcd)t(crct, ba-S fie auf] bem beiltgcn geift Wollen gcfloffen t)abenn. 3i"n brüten,fjo t)aben fie l)f)e fein fdjrnfft bar über, ba mit fie bes liepligcn geifte-StDtHen mod)ten an^eigenn.Sagen fie aber, Joanne^ .'öuf] unb .soicronpmuo oou '^^rage feinb 5u2s ßoftniii Porprcnt : 'Jlntwort ic^, ba-j id) Pon fctiern babe gercbt. ^oannev .'öuf,5unb .öieronimuc' ,diriftcn, fein Porprant Pon feljcrn, abtrinnigcn unbßnbc^riftcn, ben ''^^apiften, umb bcäi (jeiligen Guangcli Witten, Inic id) brobengefagt.^lufj witc^em ßrcmpct ber 3>apft unb fein te^er mcifter, and) ctlid)anbere frum 6t)riften pnn anbcrn orterun Porprant baben. Wie bann oom30 gnbc^rift Porfunbigt ift, bav er bie (5f)riften fot pnn bie bacfoffen ftoffcn.?luff bie weif,5e tief] ällcjanbcr fcrtuö ber frum man ]n gtorenti Porprenuen.Öieronpmum eaoanorola prebiger orben« mit feinen brubernn. Soti^ gottiöbienft treibet i|t bie ^eilige firc^e ber ^papiftenn, Were fc^ab, ba§ fie etU)a§befferS tf)un foltcnn.35 5tu befc^reibt (Sf aiaä ij. unb jn. bie g^riftüd^e ürc^c it)e on btutporgiffenn f^^-^^^*unb fpri(^t: '^ie Werben pf)r fd^Wert Wanbeln l)nn pftugfc^ar unb pl)re fpief]l)nn fic^etn ober fenfen unb Werben nit tobten nod) Ic^en auff meinem l)eitigen5 (eil) 9 »unbettid^en 13 ttce 15 aaifte- 24 unb 25 :^uiä AB 32 i&atano=Tola AB SEßitt. 3en. 35 BifitBcrgieficn') Sutt)crÄ ^anbfc^tiftlic^e ©ammtung Don (Epricf)Wöttcni 1)at bie KebenBorten : 'flopfffffc^en', '.gtoriiet auff je^en'. 3f)reii Sinn ^at C'iitljev ()iet etflätt. -) ©. 431, 21 auff


.440 fötunb imb Utfadj nllet Slrtifet 2. 9Jiattin Sutt)ers,noc^ Ic^ctt aüff meljncm fjctjtigcn berge bah ift ijun bet 6()rii"tcn[)el)tt. 33nnb6f)r9 Suce .9. S)a bie junger tooUtcn fcTOr öom f)l)inel gepicten oBir bicftatt. bie »ji^tt nit f)er6crgcn lootlt. ftrafft er fie önub fprac^ Sßljjfet X)l}x nit)oiIc§5 gel)fti'5 finber l)f)r fel)nb. bes menjc^en fün ift fümen bic (eütt jcutobten ^onbernn jcu be()aütenn. 3cii biffen fpruct)cnn foUt ^apft tinnb 5pa= spiftcn autttnortten. ^o faruften fie fi(^. mit l)l)rem freuet, looüen Dnß .^clningenc» fet) gnug bas l)f)r ftjiin Dnnb t()un rec^t fet) obä tool toibber bie fc^xnfft fei)2lu(^ ^0 ift l)m get)ftli(^en rei^t ßo ftreng oorpottenn bem gel)ftticf}enftanb getnere trnnb tuapen ^cu tragen Onnb öorgeüffet boc^ nienxant met)rß^riften bluttS benn ber aller[)et)ligift S^atter ber 3?apft. ber toel)bet nü bic wfc^aff 6t)ri. mit etj^cn. Süc^fjen. fcmr onnb ift erger benn ber 2urcf. hjcrrettfunig. furften. (onb tmnb ftett Ijrin epnanber. 3ft bennoc^ baiiimb {el)n fe^ernod^ Züxd. no(^ morber, noc^ tt)rann S3onbernn ßf)f9 ftott()aütcr ünnb gibtabla^. fenbet aii% bottfc^afft. Dnnb (Sarbinal trieg lüibber bcn Surcfen. SSnnbfct)n ^papiften cntfi^utbigcn t)t)ren olgokn ünnb ibolüm 0(^0. ber SBopft i"-ftrel)ttctt nit prcnnctt auc^ niemantt. fitit pnn feljnem £)el)(igcn [^I. 66''] 3cu9iom bnnb bcttett. Oit(et)c^t. comptcten. ßonbernn er gcpeütt bem toeßttic^enfc^tBcrb. jcu triegen önnb prcnnen has ift glet)(^ lüie bie ^übenn t£)cten. gaben(^fjriftum ^pitato tmnb bcn f)et)bcn ,^cu 6'reu^igen. 3lber fie mie bie groffcn^e^Iigen trollten auä) nit Ijnn ^pitotus ^atti§ get)en: mie mot fie boc^ 2uPapiften. äugen. el)n !c|er9UBo ift nü bie letite 3?abl)Ion g(ei)cf) toic bic erftc. Dnnb tvat- bie mntter 2'^äcü iDcnig tf)an t)att crfuUctt bic totster bie erften 9?abt)ton. Dortepbingtct)^rcn glatobcn auc^ nur mit fctür. Dnnb Dorprannt (5£)riftnö groffe 3}etter.2Bie @en: 11. an^cl)gt tnirtt bt^c 3?abt)(on Don '}Jom. Dorprennett 6t)riftu5finber benn ber ^go^c gepft. loepfe Inof. fjo ber Stapft fottt mit fc^rifften fic^Dortepbingcn : moci)t er nit cpn angenblid btel)ben, Dnnb tDÜrb crfunbcn .aller s«fe|crct) bie rcctit grunbfupp Dnnb ©nbci^rift. — Trumb ba§ er fi^ ber fc^rifftcrtDcerc: f)att er fclnr. Dnnb frcücll gclraüt furgenomen. 58nnb ift nü e^neSabplon §0 früm ai^ bic anbcr. 3snnb trogen mpr marumb icf) feo jcog fei),Dnnb nit gen 5Kom fümc gerab alß ()ett 6f)riftu§ mütttoiHig. 5cu 9(nna§.6appf)a5 Pilatus l)erobc-5 ijatv^ gctaüffcnn Dnnb fic^ t)el)ffcn tobten ^s


|o burc^ riimifc^e 3?uUe uurcdjtlid) lierbnmiiit fiiib. 1521. 441berge', bac' ift, in bcr 6f)rtftcnf)cit. llnb (S()nftu§ 8u. ii:. ba bic iuiigcr nioltcitüuc.!, .^if.fcur Pom l)imcl gcpiten über bic ftat , bie l){)n nit f)crbeigcn Uiott , [trofft erfie mib fprac^: 'äßiffet t)l)r nit mid)-i geiftv finbcr X}i)x fcinb ? be-S menfdjcnfun ift nit funtmen bie Iciit 5u tobten, fjonbevnn jit bet)altcnn'. Qu biffen5 fpruc^en folt iBapft nnb papiftcn cntniortcn, fjo bruften fie fic^ mit l)f)rcmfrePct, luoüen nnfj ^loingcn, eo fct) gnug, ba^ pr finn unb ttjun rccf)t fep, obStool lüibbcr bie fcfjrifft fep.'iluä) 150 ift pm geifttict)en recfjt f^o ftreng oorpottenn bem geiftli(f;enftonb getteve unnb loapcn ju tragen, nnb Porgcnffet boc^ niemant mef)rlu 6[)riftcn blut benn ber alter tieitigift natter, ber Stapft. 2^er Ineibet mi biefc^aff Gtirifti mit cpf^cn, bucfjfjen , fenr nnb ift cvgcr benn ber %uxd. \mxxdfunig, durften, 5anb unb 5tet incinanbcr, ift bennoci) barumb fein fe^er noc^%uxd nod) morber nocf) Ipran, fjonberun tniviftu-j ftattiatter, unb gibt '^Jlbtafj,fenbet auf} botfcf)afft unb Garbinat nnib fricg mibber ben lurcfen. Wnb feini.-' i^apiften entfcfjulbigcn pliren Clgoljcn nnb ibolnm alfjo. Ter Stapft ftreittetnit, prennet aucf) niemant, fi^t pnn feinem deiligcn ftut ju Jtom nnb bettetPiüeicfjt completcn, f^onbernn er gebeut bem loeltlidjen fcfjmert 3u fricgen unb,5u prennen. 2as ift gteictj irie bie ^ni^cn t£)eteu, gaben Gfjriftum ^*i(oto nnbben f)eibcn ju ßreu^igen, aber fie mie bie groffen t)citigen Irolten aucf) nit pnn20 ^pilotuC' f)ouf5 gcl)cn, loie wot fie bodj fand 2tept)an ''^(ct. Püj. 6 t)riftmorbcr ?ii>g. ?, .-.s.nennet unnb brob ftarb. 'Jitfjo baö icf) ben iBapft ben groften morber nenne,ben bie erben Pon anbegin tragen l]at, ber leib unb feel morbct, bin icf), gotIo6, pnn feiner f)eiticfeit unnb feiner ^apiften äugen epn tetier.5Hf,50 ift nu bie te|te SBabpton g(eicf) loie bie erfte, unnb tuaö bie mutter25 ju menig tt)an l)at, erfüllet bie tod)ter: bic cvfte '-^abplon Portepbiugte p^renglalübcn auc^ nur mit fenn- unb oorprant C5l)riftu-j groffc netter, mie ©en. ji. ii'-'oiu.iff.anjeigt mirt; bifje 5?abpton oon 9tom norprennet Ö'priftue finber, bennber ^ofje geift »eifj inol, fjo ber 9?apft folt mit fcf)vifften firf) oortepbingcu,moc^t er nit ein augenblicf bleiben unb murb erfunbeu aller te^erep bie rec^t30 gioinb fup unnb ßnbc^rift : brumbba^ er fic^ ber fc^rifft ermere, f)at er felrir,unb frePel gettjalt furgenommen unnb ift nu eine ^abplon f^o frum alf^ bieanber. Unb trogen mir , marumb id) f 50 ^ag fep unb nit gen 9fom fumme,gerob alf] f)et (5l)riftn-j ntutmillig }u 2lnnao, 6appl)aÄ, ^^ilatu-j, .s^erobe-J l)auf5gelauffenn unb fid) Ijeiffcn tobten: ic^ meinet, co Inere gnug, Inenn ic^ ftitl35 ftunb, nit flof)e unb pt)r marttet, ttio id) binn, bif3 baä fie mid) mie 6[)riftuml)olcten unb fureten, tt)o fie t)pnn motten; fjo foll id) pt)n nad) lauffen nnb2 gerieten 8 „fp" fe^lt aöilt. 9 flctüet lu aUet^ailigft uatct iPn|)ft21 ,it§" fe^U gtofteii titorbet] gvoftcr 31 oiit S2 tum 35 flu^c


442 ®riiiii) iiiib Htfad) nDct Shtitel S. OTottin Sutf)eri,^0 foü ic§ l)^u nad) lauffcn intnb fic tvel)6cn mtc^ 5cu tobten. B" fUigltc^gcBcn fic alle bing für Sßannnb fcl)n fie benn nit niic^ ^o tecf, onnb lo^enmtjx meljnc fcfjrifft aüff. obber fumen jcu mt)r Onnb beftvcljtteu mic^ mit tjijx[)o(]en fünft? ßa^ blinbcn btinb fcl^nn55er Sßter onnb brci)fftgft 5SBibber bic türcfen ftrel)ttcn. ift nit onbcrB. benn ftibbcr gott fticbcn.bcr burd^ ben luvcEen ön^cr fünb ftrafft9ld) tote f(f)enblid) t)att tm% bcr 3?apft. mit bem 2urcfcn ftrctitt, nülange ,5cel)tt. nmbfurctt. OmbS gcüt bracht Dririb feo fiel Gljriftcn Portilgettönnb tingtudt angeritzt. SBcnn moUcn >til)r boc^ elin mol bcj Icnffclö aller 10ernftfiafftigä affcnfpiel tjm S^apbt crtcnncnn ? SBic ift bcr fct)nc funig labif lau^.jnt tingcrnn ünnb polen, mit feo öiel taüfentt 6t)riften öom Stapft an benjlurtfcn get)e|it önnb icmcrlic^ erfcf}Iagen ^cu a>ar-na: baö er bem bapft folgettönnb brac^. ben ei)b mit bem lurcfcn jcuuor gemadjt aufe fepncm getjetjß bennPon el)b brcd)cn ünnb (crcn ba^ bcr 2?apft Ijob macf)t cpb ,3cu preisen, ift er 15fel}n fe^er ? älMc foüt ber fckr mugen pJcrB bcr alle bing mag tf)un toa? ernur Iniü. ^tcm Sl^fl-i ift am (c|tcn pnn imgernn fnr epn ^amer angeric^t,bürc^ ben fclben Surtfcnfrncg. mit Siomif^em abla^ angefangenn? DJoc^muffen tr^v bem Stapft blinb b(et)benn [^l. 67''] 5Ju i}ah iä) biffen articfelnit al|o gefcM. i>a^ Inibbcr ben Surcfen nit yu ftrel)tten fet) wie ber tieijltgc 20fc^ct mcd^er bct bapft mtjx olf)ie nufftcgt ^onbemn \vt}x foKtcn 'jCuuor ün^ beffcmnDnnb epncn gncbigen gott mad^cn. nit cpnfjpn plüm^pcnn: auffs babft§abla§ nortaffen. loic er bifef)cr bie 6f)riftcnn Dorfurctt onnb noc^ pmmerüorfurett. benn mao unter cpnem tmgnebigcn gott ftrcljtten fcp anc^ toibberbie öorbicnten fel)nbt mepffen On^ Irot bic t)iftoricn be-j alltcn tcftamcnts 25^onbcrtii^ 3ofuf .7. onnb ^sübic .18. onnb Hicl mct)r ber 3?apft t()utt nit mct)r.mit fcpnem creu^. ablaß. ausgeben unub tipract ,5cufagenn. benn bas er berd^riftcn leben pnn tob. pf)r fecten pnn bie IjcUc furctt mit groffen t)auffen.tt>ie benn bem rcdjtcn enbc^rift gepüi-tt. ©ott fragt nit nad) freuten, ablafe.ftrcpttcn (fr hjiU el)n gutt leben tiobcn. ba fleugt bcr 9?apft für mit bm 30fepncn. met)r benn fonft niemant. Ininb tnitl bcnnod} ben Wurden freffen.brnmb gel)t e« on^ and) ^0 glnrf(id) tnibbcr ben iurden ftrcptten. bas mo ernort)l)nn eljnc gct)abt. l)att er nü l^üubcrtt mcpll lanbt. noc^ fel)en Irtpr nit:feo gar ^ott Pn| bcr 3Jomifd) blinbcn fürcr gefangen1 fie o l/_' §0 flugli^ bis für rh i (S30 narrett DJarrn fpiell ift§ 2l'6er b)darunter Sog fctinbcn filinb fet)nn 9 (genarret) darüber »itibfurett (»mirad^t) darüberuortitgett 12 (ön) jcu taüfentt rh darunter (au(i^) 13 (oor) darüber temerlid^14 (2a War) benn aug feijnem ge^cig »• 16 (fci)) ber aüc mugen luerB' r is 3Jomi=tuic bcr bis aufficgt am Kopfe der Seite, starh beschnittenfi3^em 20 (iB^r) Wibber 20/2122 (fin) nit 24 lDo§ fe^ o 25 (wo o) norbientcn 27 (auf snnb) abtafe 31 (ttieber teuffei für bem creu^) darüber me^r benn fonft nientant 33 (metjU) gelobt 34 (für) §0


fo butc^ TÖinifcf)e IBuIIc imrcdjtlicf) öcrbnmmt finb. 1521. 448fic tvciöen mic^ jit tobten, f^o flug(icf) geben fie nUe bing für. 'IBavumb feinfie bcnn nit üurf) 130 fed unb loijcn nur meine jcf)vifft nuff, obbcr fumnien jumir unnb beftreittcn mi(^ mit ijlir '.liofien fünft cid}, [11)3 btinbcn blinb feinn.5cr Uicr unb brct)fftgft.Sßtbber bte SIurdEen ftrcitten ift nit anberf? benn loibber90t [treten, ber burc^ bcn Snrcfen nnf.jer fnnb ftrafft.5t(^ Itiie jc^enblid) bnt unf,} ber Stapft mit bem lurcfen ftreit nu langejeit umbfnret, umbs gelt brncfjt nnb 150 üici (?l)riftcn nortilgct nnb nnglndtangeritzt: irenn tt)olIcn mir bocf) ein mat be-^ leuffele aller crnftbafftigc'affenfpiel t)m 2?apft crfcnnen ? mic ift ber fei)nc fnnig SabiflauÄ ju .sjmngernnunnb ^>olen mit f^o tiicl tanicnt 6t)riften 00m 3?apft an ben 2urcfen geljetUunb fjo icmcrlic^ etfcfjlagen ^u 'inu-na, ba-J er bem 3?apft folget unnb brad)bcn et)b mit bem 2urcfcn juDor gemacf}t, aufj fepnem gel)eif3. lenn öon et)bBrechen leren, ha?j ber iBapft l)ab maä)t ct)h ju precf;en, ift fein fe^ieret) ? SÖiefolt ber fe|er mugen toerben, ber aller bing mag tl)un tria§ er nur loil ?3tem, ltia*3 ift am (elften t)nn .Spungcrn für ein iamer angeric^t burd) benfelbcn Wurden frieg mit üiomifc^en ^tblafj angefangenn? nod§ muffen rtljrbem 3?apft bli)nb btepbenn.9hi bcib id) bt)ffen 'Jlrtidet nitt alfjo gefegt, iaä hJ^bber ben Wurdennit 3n ftreitten fet), mie ber liel)lt)ge fe^emtedicr ber 9?apft mtjr all]ie aufflegt,fjonbernn n)l)r folten 3uoor unf3 beffcrun unb cljnen gncbljgen got madjen, nitcinfjpn plumppen, auff-3 ^gapft« Slblaf.j Oorlaffcn, lülje er bl)f5l)er bic (5l)riftennoorfurct unnb noc^ Ijmmer oorfuret: benn ma-3 unter et)nem ungnebpgen gotftreptten fet) aud^ ttiljbbcr bie oorbientcn feljnbt, met)ffen unfj tool bie t)iftoricnbeö alten leftamentÄ, fjonberlid) offne oij. unnb ^^ubic. i-üüf. unnb üiel mel)r. Ijy.^j'äfj.2er '-Bapft tl)ut nit mebr mit feinem creuti 'Jlblaf] aufsgeben unb bimel ,}u=fagen, benn ba§ er ber Gljriften leben tjnn tob, t)l)r feelcn pun bie beEe füretmit groffen Ijauffen, tt)ie benn bem rechten (5nbd)rift gcpurt. ©ot fragt nitnac^ freutjen, Stblaf?, ftreitten. Qx ttiil ein gut leben t]aben. Ta fleugt berSBapft für mit ben feinen mel)r benn fonft uiemant unb Itiil bennod) bcnWurden freffen: barumb gcl)t C5 unf^ auc^ f.p gtudlid) tupbbcr bcn iurdcnftreptteu, ha5 Ino er oorl)pnn epne mepl gebabt, bnt er nu l)unbert mepl lanbt,nod) fetjen Wijr nit, f,30gar l)at unf3 ber 9iomifdj bliubcu furcr gefangenn.14 $afeft leicnfo i. gotg.i 20 tc^cv moc^cr oi.i nicniontj jcmaiib Söilt. iJeu.


444


;, Sennjo biitd) rümtfd;c 5Buüe imvcdjtlid) öerbammt fiiib. 1521. 445':5er Junff uiib brciffigft.DHetnant tft flcttiif3, bas er ntt aljeit toblicf) fiinb umb bcSoner^eiin(id}i'tcn laftcrf^ lutUen ber (joffart.Differ '^Irticfet i[t llax gnug auf,5 beut ein itnb jtuct) unb brcljifigitcti.alf30 fpridjt TnOib: '.öerr gang ntt ijnfj gcridjt tntt bctncm fncd^t. (f« w. u-n, 2.toirt für btr tetjn mcnid) nit redjtfertig'. llnnb fanct ©regoriii« in ftneniorat. : 'Sßl)c inugen luir ijntiner fclig Inerbcnit, tucnn unf^er boi]e Inevc!lauttev öofje fetjnn, iinnb nnf,5er gute mcrct nl)tnnier lauttev gut feinn'. ^km3ob ir. 'C6 id) glcidj fnnn iDere, fjo iDcifj bocf) mel)nc feel nidjts bvum'. 4'''"' s. 21-lu 3tem 'tcf) liab inid) l)nn allen meinen tncrcfen geford)t, bcttn id) loeif,], bui^onift feinem funbev'. Sarauff fpvidjt fanct (iiregorinä: 'alf^ folt ber t)eiligman fagen: Mah id) offentlii^ tijan tiabe, fit)e idj Uml, aber Inaä id) l)eimlic§erlitten f)ab, toeifj id) nit\ Sas ift, bie f)eimlid) l)offart !an niemant gnugfamertennen, h:)i)e ber felb lerer t)l)el mal jagt, bnrd) Ineld) alle ftiercf Uovunretmct«-'^'i' «. «.1:. gotte^ red)t nrtcljl nit let)ben mugen, alf,5 aud) Xaoib fagt '^'falmo j-oiij.W-in, i;i."AÖcrr mad) mid) ret)n üon inetmen t)et)mlic^en funben: Iner tan fie alle erfennennfSrnmb mui,5 id) bcn -^Irticfel aud) Ujibberruffen unnb nu alfjo Jagen:Qi foÜ niemant bran 3mciffelnn, ba« alle unj,5er gute iüercf tobfunb fein, f^ofie nad) gotteo gerid)t unnb ernft geurtcilt unb nit allein aufj gnabcnn für•M gut angenommen lucrbenn, auff bac' beftet)e ber fpruc^ fanct 5paulc', 9{oma. iij.fj"'^V'''^'''2;ie fc^rnfft befd)leuf3t unf aUe unter ber fuitb, auff ba-ä alle tnelt für gotfd)ulbig luerb unnb crtenne, bas itiemant burct) gutte Jocrct mugc red)tfertigfein, f3onbernn bo« fid) got über alle erbarme unnb allein aufj gnaben red)t=fertige: bas ift bie rcd)te 6t)rifttic^e lere, ba burd) ein meitfd) lernet goti'. furd)tcn unb traluen, ba t)er er bettn got lieben unnb toben fan, bas er ant)t)nt felb DDr3h.ieifell unb an gottes gnaben alle-j guttco fid) tjormeffe. Sold)lieb, lob unnb furcht gotte-? unnb glaluben gebendt ber 3?apft mit feinen'l^apiften 3uDortilgen, lul)e er benn tt)an batt unnb teglic^ tt)ut t)nn aller melt,lüijc ^JJtic^ea-3 ij. fagt: '^sl]x: t)abt Oon t)l)n genumuten mein lob etnigltc^'. süd). 2,9.3u ^cr fcd)« unb brciiffigft.Ser frei) mille nac^ beut fal 'ähc obber nad) ber gettjanenfunb ift et)n el)ttelcr namc, unb luenn er tt)ut bas feine, f^ofunbigt er toblicf.2)if3er 5Irtictcl folt l)l)e flar gnug fein auf3 beit Dorigenn, bie lueil ©.35 5paulu§ 3fo. riiij. fagt: "Jltlif3 lua-o nit auf3 beut glaluben ift, ba^i ift ftinb':iiuim. n, 23.Wo ift benn bie freil)cit, f30 fie nit mct)r benn funbigeu tan Don l)t)r felb?3tem S. 3luguftin be Spi. et lit. ca. iiij.: 'Xer frei) luil on gottes gnabetaug nic^tö benn ju funbigenn\ äßa» fagiftu i)k Jöapft? ift bas frei), ba§2 iunb] iunbtge 3cn. 4 jtnen 1; tior s jcwnu] (ijnn A fin li y wtx nic^t20 gut] @ot aajitt. 3cn. ipruri)t .\ jpnid) 11 21 bcvj bie ffl.Mtt.3e11. Bov 27 forij^t29 ^ot AB


:446 ®ti»iti iiiib Utfad) aUer ^Jlrtifcl 5:. «ökttin Siit^etS,nl)vgen jcii taug, beim ^cum SSofeen? ©30 moc^tiftu aud) fagcn. @t)nnt)incfcitb menfcf) fcl) gerab. 06 er toot nit bcii f)inrfeit fati trnub itijmev gcrabga^n £0-3 ift eben gejagt, alß lüenii_ic^ jprec^ bcr 2?apft ift ber aÜerljeijligft^0 l)l)n boc^ 0. paiilue nennett. [)oie5 pdt ä ftliü jbitioniä 93mib 6t)r9 abo=minattoncm. el)n t)e>t)bt alter funb onnb UerterbenB 3,50 gar tjaben bie ^a= spifteit alte Irortt üorferett. et)n nelo fprac^ auffbradjt. allB ünternonber ge=mengt luie bie iBatoleütt 311 JÖabtjlonien: 2aö iiiei)|3 müB fc^ttiarl. Sdjroar^mu^ tue^B ^fijfien- mit L®^- ö-'"! önfcglii^eTit fdjabeim ber (5't)riftent)el)tt6. ^aulus 2 %mot .2. ünterlrel)Bc bie bie ftiibber ftreben ber lt)al)rt)el)tt.Diüeljd^t gibt l)t)n @ott cl)ii mat retu. ba-3 fie bie roart)el)tt crfeuneit onnb 10iDtbbertümen auß ben ftrictcn bei? teuffelle non mitc^em fie gefangen ]ct)n. nac^fepem toillen äßo ift l)ic ber frei) tt)iü. ber beci teuffeEs gefangener ift: nitba§ er nic^tö t^ii, ßonbernn ba>^ er aüeß nad; bcs teuffeHö inillen tt)uc? iftbas frel)^el)tt nac^ be» tcuffellä toillen gefangen feljn. ha-j titjn t)ulff ba ift.G5ott gebe benn t)i)\\ relu Dnnb pefferung. äßie er aud) fagt 3o^i§ .8. ba» 15bie ^ubenn fpradjcn fie föeren frei). Spratf) 6l)r9. für toar fag xä) eud). altebie bo fünbigen. fel)n fnec^t obber el)gen ber funb. SBenn cuc^ nu ber ßon erlofett%o Inerbett t)ijx red)t frei) ."^tlBo ä!3enbett S ^.Üug. Xas Sßorttlin. freQ Inilt.dbn 3ul. lib .2. ünnb t)el)ffet l)t)n. Scriui orbitriunt, el)n gefangenen loillen^tem SJlofe» @en .G. ünnb .8. 5lttefe was bes menfdjen t)er^. gebencft mönnb begerb, ift nit me()r benn bo^ 3cu alten ftunbenn. .öorett l)ie lieben^Popiften. 'DJtoBcä tt)ntt f)ie fel)nen münb Inol auff toibber euc^. Sßas rt)otltl)t)r batju fagen. 3ft cl)n gutter geband obber tt)iU. l)m menfc^en. jcu el)nerftunb. Bo muffen ttil)r '•JJlofen lugcnftroffen. ber alle ftunb. aEe gebenden. aEebegirb. bc» menfd)lii^en l)er^en böge fc^ittt. 2Baä ift benn ha^j für eljne frel)= 25t)e^tt. bie nit me§r. benn jcum boßen geneljgt ift? [SI. 69^] ünnb bag W^rße^n enb mod^en2)roben ift mef)r benn ei)n mal gefagt. luie bie frumcn ^e^ttgen menf(^en:S)ie l)nn gotti-j ftarder gnab leben : loibber l)f)r flcl)fc^ mit groffer mube ünnbfar ftrel)tten. U>nnb bac^ flel)fd) mit ganljer natur mibber bie gnab fii^tett. 3ft5 sobenn nit el)n groffer blinber l)rtt)um. bab man leren tl)ar. 2er naturlid) frei)lüiE. mug fid) rtienben jcum gel)ft. außer ber gnaben bie gnabe fud)cn ünnbbegeren. §0 er B" faft fteuc^t. 3^ loibber fie müttctt lüenn fie fcgenloertidift? äßilt^» üoruüfft entfc^t fid) nit bafur. baö gepft ünnb flepfc§ biegrofften .jclueen fcpnb fel)n. ünnb foE bod) ba^i flel)fc^. fepnen fepnb ben gepft. 35begeren Onnb fuc^en. B]o pberman pnn pt)m felb fulctt loie aEe trefft mibberbie gnabe fed)ten fie jcuuoriagen ünnb üortilgenn? bas mere eben alB loeni)emantt fpred). @pn lüiEt hjuttenb tt)ier mag niemant mit banben 5cemcn.abtx toenn e§ lofe ift. jcpmett fic^ä felb ünnb 9et)t iniEig pnn bie banbe3 (SieBct) ®a9 7 (^fljffen) Sc^Wor^ 9 (fttaff mit meffidcgtt) darüber »nterWe^Se11 (fic^> rtiiberlümen 32 äuget ber gnoben r (onnb) bie gnobc 34 (gnob uii) gc^ft


20 3tem 5J}ofec' 6en. öi. unb üiij. '3llleö Was bc5 menfc^en ^er^ gebenett * ''|,°'2,^- •'io butd) tijmifc^c S?uüc uuteci)ttid) tetbommt finb. 1521. 447nirgen ju taug beim 3um ^Bofjen ? fjo moc^tiftu aui) jagen: Sin ^tndEenbmcnfc^ fei) gerab, ob er lüol nichts bcn t)incfcn tan unb nt)mmev gevab ga()n.la^ ift eben gcfagt, alfj toenn id) jpvcd;: bcr Sapft ift bcv allerl)ciltg[t, ijo\)i)n boä) @. 5|3aulnäi nennet 't)ominem peccati et filium perbittontö' unb a- s^'xfi- 2, 3.5 ß^riftus 'abominationem', ein t)ewbt aller funb unb tierterbcnij. S30 gars»'»»!). 24, 1:.liaben bie -^^apiften alle Itjort norferct, ein nett» fprad) aufjbradjt, alfj unter=nanber gemengt ttiie bie faaraleut ]n iBabl)tonien, bac' »cif^ mui] fd)n:)ar|;,fc^toar^ mufj meif} tieiffcn mit unfcglic^em fdjabcn ber 6l)rii"tenl)eit.S. ipauluy ij. iimo. ij. fpvidjt: 'untcrtt)cif,}e bie, bie mibberftreben ber 2.21111. 2, 25 f.10 ttiartieit, öilleidjt gibt pbn got ein mal rem, bao fie bie marljeit ertennen unbIpiberfummen aufj ben ftricfen beä ieuffelo, Don tttildjcnt fie gefangen feinnad) feinem tDiUcn'. SBo ift t)ie ber freljlniU, ber be-j teuffcl-5 gefangener ift?nit büö er nichts tl)u, fjonbernn bas er aücfj nac^ bec' teuffelc' willen tf)ue?ift ba^ freibeit nac^ be-j teuffel-3 willen gefangen fein , ba-j fein t)ulff ba ift,got gebe ben t)l)n rew unb peffcrung^ Wie er aud) fagt ^oan. Düj. ba biesoii 15 s. ssff.3iuben fpradjen, fie weren frei), Sprad) ßbriftuö: 'für War fag ic^ eud), allebie bo funbigen, feljn tnec^t obber eligen ber funb: Wenn end) nu ber fjonertofet, [30 Werbet l)l)r rec^t frei)'. 3llf]o wcnbet £. '.!lug. ba-s wortlin 'fre^Wir 6on. ^sul. üb. ij. unb Ijeiffet l)t)n 'SerDum arbitrium', 'ein gefangen Willen'.unb begerb, ift nit met)r benn bof,3 ,}u allen ftunbenn'. öoret l)ie lieben'Inipiften. illofes tl)ut t\k feinen munb wol auff wibber euc^ , Was Wolt l)l)rba^u fagenn? ift ein guter gebancf ober will i)m mcnfc{)en ]u einer ftunb, f30muffen wir lUofen lugen ftraffen, ber alle ftunb, aüe gebancten, alle begirb26 bc'i menfd)lid)cu bei'^cn bof3e fd)ilt. älni-J ift benn ba-j für ein frepl)eit, bienit met)r benn 3um bof3en geneigt ift? Unb ba-j Wirf3 ein enb machen:Sroben ift mcl)r benn ein mal gefagt , Wie bie frummen l)eiligenmenf(^cn, bie l)nn gotti-j ftarder gnab leben, Wibber l)l)r fleifc^ mit groffermul)e unb far ftreitten unb ba-^ flcifc^ ntit ganzer natur Wibber bie gnab30 filmtet, .^sft'5 benn nit ein groffer blinber l)rtt)um, ba^i man leren tf)ar, bernaturlid) frei) Wil mug fic^ wenben 3U bem gepft auf3er bcr gnaben, bk gnabefuc^en unb begeren, f30 er f3o faft fleud)t, pa Wibber fie Wuttet, Wenn fiefegcnwcrticf ift ? wilc^s oornunff t entfeljt fid) nit bafur , ba» geift uunbfleifd) bie groften 3Wecn feinb fein, unnb fol bod) ba» fleifd) feinen feinb, ben35 geift, begeren unb fuc^en: £30 pberman pnn ppm felb fulet. Wie alle trefftwibber bie gnabe fedjtcn, fie 3ulioriagcn unb nortilgen ? S^as Were eben, alfWen pemant fprcd) : @in Wilt Wuttcnb tbicr mag nicmant mit banben 3cemen,aber wenn es lof3 ift, 3eimct fid)-j felb unb gel)t willig pnn bie banb.1 ftinrfcnt ö Dctbcrbcnä 13 t^ü (2) 16 17 ,fut Itiot" bis „tncc^t" fct)U Aß3n A ^ot St. n4'' 1 ^eiU teeniger olä fonft; ba§ iJc^lenbc mürbe bie Ic^tc Stilt gebilbct ^o6en.C6en crgönjt nad) ber .fibjcfir. Sut:^etl, in bcn ©eiamtauäg. naä) bem SBortlout 6on fiut^eräjpöterer Üierje^ung. 21 iegert 29 tnu 32 ficgern 33 gegcnWertig 35 fcegernj


448 öSrii'tb "IIb llrfad) oEer 9lttifc( 3;. OTartin Sut()ct3,Snimb icl)n folc^'Icvc nur 3aiv ft^timc^ önnb a66rud) göttlicher gnaben.Dnnb ,5cu ftercte bcr fimbcn Diinb met)vung ber teuffell'j reljc^ crbacf;t: -i^ic id)vifftiiennett bcn lllcnfctjcn. er l'eli gan^ flet)fc^. @eft .0. B]o ift flel)fc^ auffä l)Df)iltmibber bcn gel)ft. &ai .5. noct) tempern fie ec' imtcrnanber bas ber frei) lüill.ber eljttel flcl)fcf) ift: foU bcn get)ft fuc^en i>nnb ]citiar bes S^tapft« trnnb ber sfeljnen (el)c^tfertictel)tt Dnnb blinbl)el)tt luere ,}cu bulben. ijnn anbernn ftncfen.aber l)nn bifjem t]ehibt articteU ift'5 jcur barmen [^l. 70"] ba-j fie ßo fnfpnnigfe^n. benn ba mit Oortilgen fie boc^ alliji gä^. . was to^r Don ß3ott bnrcf) 6t)nni)dbin. bas .©. pcter recfjt bauon nortunbigt tjatt .2. pet .2. Q^ Inerben untereud) falfc^ lerer fcl)n. bie t)bren Ijerrfi. ber fie faüfft l)att. Derlcügnen werben: lo2ßer ift ber i)nx benn 6l)r9 ber ünß faufft batt mit fernem epgcn tbenrenbhitt ? SBer Oorlcugnett l)l}n met)r. benn bie ferner gnab jcu wenig, tmnb bemfrel)en willen ,]cnt)iel gebcnn: benn bie Wet)l fie bah nit WoEcn laffen. fünbwinb iJ?ofe fet)n. bas Warl)afftig 33oß Onnb fünb ift: ßo laffen fie auc^. ba'önit gnabc fel)n. bas gnabc ift. oon Wilc^er bie funb fotlt öortriebcn werben. 15alfe Wer nit Will trancf fel^n. ber tefft anc^ bie cr^nel) i)t)m tet)n er|nei) fet)n3}nnb 06 fie fc^on rec^t betten. Were es bcnnoc^ ficfjerer. bas fie allesgutt ber gnoben alleljn ünnb aCleB onßer bing funb fei)n ließen. 63 ifton fertidebtt %o id) auc^ tX)n gutt Wercf für gott funb betenne ünnb feljngnab brob fudjc. Wilc^e \dj nit fan ,^cu Diel fut^cn. '^Iber grawßam far ifts. 20^0 id) et)nn gebancfen gutt befennette. bie nit gutt Were: bie Wet)l fie bennbcr ferlic^en Weg fud)cn folgen ünnb B" b^ttt oorfcc^ten Dnnb laffen benfidjeren faren ^a Dorfolgen i)l)n. ifts gutt ,^cu mercten. bas l)l)r lere nit göttlichfei). §onbernn gan^ Dorbec^tigS)rumb Wollt id) bas worttlin. frei) Wille Were nie erfnnbeu. es ftet)t 25aud) nit t)nn ber fd)rifft Dnnb bicfe billicl)er: ebgen wille: ber fetju nu^ ift obbcr^0 man es i)t)e bet)allten Will. foU mau es ["Sl. 70''] beiitten auff ben neWgef(^affenen mcnfdjcn: bas ba burc^ Wcrb Dorftanben ber menfd) ber on funbeWie 'ilbam l)m parabiß War. Don Wil(^em auc^ift ber fclb ift gewißlic^ frep :bie f^rifft rebett, Wo fie Dnfeer frel)bcptt rürett. bie aber i)un ben fjunbcn :«Itcgen. fepn Dnfrel) Dnnb bcö tcuffells gefangen: Xoc^ Wei)E fie mugen noc^frei) Werben burd^ bie gnabe magftu fie nennen. . frei) Willige Wie bu ei)nre^c^cn umn uennift. ber epn iBcttler ift. Dnnb boc^ rci)d) Werben tan abere§ ift nit redjt noc^ gutt alßo WurffeÜn mit Wortten. D'in folc^en ernftengroffen fachen: beim es ift el)n el)nfelltiger lepc^t bamit betrogen Dnnb folc^ :


unbfo i


450 ®iiinb imb Ihfad) nUer Shtifcl ®. SJinrtin Sutl)et§,hmä) \d) ettloa faljn t)nn tobüc^ fav mel)ner fcc( fümcn ober gotte gnnbc fiattmic^ crrcbt. briimb foüt man bie fopljiftcn incl)bcn. onnb rt)ie bie fcfjrtift tliutt.cljnfcUtigltcf) f(cvlicf) onnb lauttcr Bonberlicf) non ben t)of)cn gottlicf)en bingenrcbcn. bicfecr tjrtlinm Dom freljcn loitlcn tft i'i)n ctigen artictel bes (^nbcf^rift-rvbanimO ifto nit lonnbet bas er feo lDcl)tt Ijnn alle IreÜt ift getrieben, benn jber (?nbcf)rift. foU bie gon^ nsetlt Oorfuren. toie Oon l)f)m gejc^rieben ift. onnbgar luenig (itjriften für l)t)m betjoUten Inerbcnn 3>f tdi2)er Sieben miiib brci)i|tgft[SI. 7P] 2)05 el)n fegfettir fei) fan man nit aüfe ber idjrifft beh)el)Ben.bie bo fei) betoerett onnb glalnblDirbig lo'^d) i)ab bau fegfelor nodj nie geteücfnett. f)allt e§ auc^ noi^. loie ic^Oiel mol gefdjrieben Onnb befantt loie lool id)5 l)nn fel)nen tteg. loibber aüßber fc^rifft nod) üornüfft onttiibberfprec^lid) belDeiißen fan ^d) fin^ li^cl l)nnber fd)rifft. ba-J (Jt)riftu5. '^Ibral)am. ^^aiob. -JJiofcä. ^sob Xauib. (f,3ed)ia5 onnbcttlidj mcf)r. l)m leben, bie l)clle Oorfncf)t babcnn. ItnldjÄ ic^ acf)t fei) bas feg= nfelnr. Onnb ift nit ongletnblic^. bn« ettlic^e tobten bee glcl)cl)en let)ben Joulerusfagt anc^ Diel baüon onnb tur^Ud) mii^ i}ab li) 6cfcf)loffen es fei) cl)n feg=felür. fan aber fet)nen anbernn alßo befcl)lieBen2;'05 i)ab id) nur angefocfjten. bas fie ßo Drieben fpruc^ ber f(^rifft braufffiircn. haä g(el)c^ fd)inipfflid) ift ]cu l)oren. 5Jemli(^ ben p« .65. 2Öl)r fei)n jobnrc^y felor onnb rtaffer gangen: S30 ber gan^ pfalm Don ben tel)ben bert)cl)ligcn fingett luilc^ niemätt. pnß fegfelor orttcrtt. ^tem £. panlQ 1 6or .3.fprid}t. Oon bem felor am ^""gftcn tag. e5 Irerb. bie gutten Icercf probiern.Onnb bnrd) baffelb werben ettlid) feiig loerB ob i)t)r Irercf lool f^aben nemenloet)l fie ben glaloben bcf)üllten ä^on biffem felor madjen fie aud) epn feg= s.-,felor. loie fie benn geloontt fel)n. bie fc^rifft 3cn rcl)ffen Dnnb braufe mad)mtvas fie looEenn5llBo ift aud) ber fpruc^. mit ben tjorcn l]crlm jcogen ba Qi)xg fagt5!}latt .12. äBer bo rebt [^l. TP] el)n fd)mad)n)ortt i)nn ben t)epltgen gel)ft.bem loirttä nit Oorgeben. mibber pnn biffer noc^ pnn 31)encr IneEt. ha mit 306t)r9 SßiH. e§ foll l)t)m npmer oorgeben loerbeiin. 2Bic aud) lilarcl) .3. biefelb mepnüg ertlerett Onnb fprndjt ~ äßer l)nn ben f)el)ligcn gepft funbigtmit fd)mac^lr)ortten ber l)att fepn oorgebung eloiglid^. ^onbernn ift fd^ulbigan epner etoigenn funb: äßie lool auc^ S ©reg. baä Sßortt matt .12. S)a^l)nnbeuttett. ei5 SBerben cttli(^ fnnb pnn 3f)cner iBcttt oorgeben aber ©. 531arcu§ 35leffet folc^e au^legung nit beftaf)n. onnb gillt met)r benn alle lerer1 (far) tobttii§ 3 Iteriic^ o (üoii) gonbcrtii^ 9 (Sai v) eqn 13 (6eto)DntDibbEt(ptcc^lici§ (SDle^n) 3c^ 14 3ob r/i 16 (bie fie) ctttic^c (fie) tobten20 (aI6) darüber SJemtidÖ 22 (bie) darüber ttilc^ 24 (bie) ^^r 26 (be) fiebenn 30 (e§) nit 31 (Sjo meljnen fie) SBie 32 (ben) ^nn 33 (He^) iftyu iot^e(n)(onfe)


') Sgl.fo butc^ vomifiljc 3?uÜc imrcdjtUd) ücrbommt finb. 1521. 451i)nn toblidjc fav mctincr fcct fiimiueii, aber gotte-j gnabc £iat mid; errcbf.Snimb loU man btc Sopliiftcn incibcn, iinnb unjc btc idjrifft ttiut, eijitfcltigltd),flerlid} unnb lauttcv f^onbcvltd) ümi beit l)o[)cn gotlidjcn bingeii vcben. Xiei,5crIjrttjiim Don freljcn willen tft cl)n ciigcn xHvticfel be-5 Gnbd^rift. Sarnmb ift»5 nit Jrunbcr, ba-j er fo weit nnn aüc irclt ift getrieben, benn bcrGnbd^rift folbic ganl} Hielt üorfnrcn, ttie non l)l)ni geschrieben ift nnb gar menig (itjriftcn cflfj'.'l2,"y!"'fnr l)l)Hi bel)alten merben. 5ße iüt!!Scr Sieben nuö brciiifigft.S)a§ et)n fegfetor fei), tan man nit auf? bcr fcf)rifft bc=10 tüel)fen, bic bo fcl) beweriet nnb glatobloirbig.^d) i}ab bae fegfertr nocf) nie geleucfnet, lialt c-i auc^ noc^, wie ic^ oietmal gefc^rieben nnb betant', »üie noi id)5 l)nn £el)nen toeg mibber anf? berfc^rifft noc^ öornunfft nnioibberfpred)li(^ bcmeifjcn fan. ^d) finb ttol l)nnber fc^rifft, bac- 6lniftuc>, '^Ibraljam, :3acob, lltofeC', ^sob, Tabib, G'jedjias nnbIS etlit^ mel)r l)m leben bie l)elle »orfudjt liabcn, mild)-? id) ac^t fei) ba


452 ®ruub unb Utfadj oEer "üxtitd 2). »iartiii ßutt)erg,£)Q0 alli^ l)ab i(^ bavumb gejagt, bae tDl)i- Unifcn. toie iiiemantt fdjulbigift met)r ,^cu glelvbcn bcnn l)nn ber fc^vifft gcgrunbt ift. JBnnb bie baö feg=felin- nit glelubcu. bvumb nit fcljer jcu fdielbenn jetju. ^o fie ^on[t bie fcf)rtfftgä^ ()aUten liiie bie tvicdjifd) tird) tt)iitt. 35enn bas id) gletob @ pcter DnnbSanct ,3acob ict)n l)cl)lig. jLluingt mid} bns (Slüaugeli: has aber S. pctcr jcu &^Ji'om Oniib S. ^acob jcu GompofteU begraben fetjn Onnb ba fctb liegen ifttet)n nott jcu gletobenn. lücl)l boy bie fd)rifft nit nielbett. ^tem bai^ ic^ bert)Cl)ligen feljncn für l)el)lig t)ieUt bie ber iJ3apft crt)cbt. ift ou funb. ünnb biet)ct)ligcn jcurnen nit brnmb. ®l)ntema( Diel t)Ct}ligen ijm t)i)ntc( feljn. bie 'wtjxnit tüiffen — ob fie cttlnaö fel)n fd)lDel)g benn. t)et)Ug. Dnnb jcurnen nirf)ts lobrnmb t)aUtcn ön^ an(^ brumb nit für tetier Der iöapft mit fel)ner fectentrcl)bt fotrf} fpiel. hau er nur [3?l. 72''| Diel Inilbcr artidel bcs glartbenßanffrid;t. baneben bie redeten artitfel ber f(^rifft gefc^toiegen Dnnb DorbrncftluerbetmS)a5 fie aber au^ bem bnc^ .2. ^]Jtaccab .12. für lueribenn. SBie "^nhaS uDJfaccabi'u« geUt 3cu ^lierufalem fc^ittt ^cn bitten fnr bie erfd)lagenc tjm ftretjttfc^leüffct riid)t. Senn baffelb bucf). ift nit Dnter ben ;önd)ernn ber l)et)ligen fc^rifft.ä>nnb lüie .S. .


fo butcf) riimiid^c i&uüe unvccfttlict) »cvbainmt fitib. 1521. 453S)a» alttf3 i)ab id) bannnb gefugt, ba-^ irir tnliffcii, inie niemant fcfjulbigift melir ^u glelnbcn beim tjnti bcv icf)rifft gcgnnibt ift , unbbte bac' fegfclurnit gleftben, bnnnb lüt fe|!er ,]u fdjclbenn fein, f^o fic i5onft bte fdjrtfft gan^f)a(ten, lote bte fvied)iid) ftvcf) tt)ut. Jcun ba* idj glelnb 2. '|Vter unnb fanct5 3icob fein ftetlig, jioingt intd) bae (Juangeli, bab abn S. '^^eter ,^u iHom unbfanct ^acob ^u Compoftcl begraben fein unb ba fclb liegen, ift fein not juglettibenn, roeit ba-j bie fctjrifft nit ntelbet. ^tein, ba-^ id) bei tieitigen feinenfür t)eilig fjiclt, bie ber 'j^apft erbebt, ift on funb, unb bie r)eiHgen 5urnen nitbrumb. Seintemat biet tieiligen \)m l)l)nteK feinb, bie mir nit Iniffeu, ob ficlu ctJtiaÄ fein, fc^tncig benn ftdilig, unb jur-uen nid)tc- brumb, f)alten uni] aud)brumb nit für fekr. Ter iPapft mit fenuer fccten treibt folcf) fpicl, baö ernur oiel mitbcr '^Irticfel bc5 glambcnf^ auffricf)t, ba neben bie rechten '^Irticfelbcr fcfjrifft gefc^miegen unb borbrucft locrbenn.'^ai fie aber auf^ bem bud) i\. DJlacab. rij. furmenbemi, mie ^ui^Q»--*'""^''"-15 "^Itaccabeus gelt 3u .'oierufalem fcfjicft ]u bitten für bie erfd)(agenc t)m ftrcit,fd^Ieuffet nic^t, benn baffelb bucf) ift nit unter ben 2?ud)er ber fiet)Iigen fc{)rifft.Unnb loie fonct .\3ier0npmuc' fagt, finb man cc' pun ber .s'iebreifcfjen jungennit, pnn mi(d)er bodj alle 3?uc^cr beö alten Jeftamentc- funbenn merbenn. 'ilud)f)at fünft baffelb bud) menig glatobenn, benn ce mpbber ba^ erft '^uc^ lUaccab. 0:^;^" 9;}^;2u ftpmmet pnn beö funigs 'itntiodjuc' befcfjrciben unb l)at Piet fabeln jnel)r, bieplint ben gtamben nemen. Unnb ob-j fc^on gulte, mcre bennoc^ not, pnn folt^emgroffen 3trticfel, bac' auc^ jum meuigften nodj ein fpruc^ aufj einem bcr pcrobtbucfjcr pl)m 3U f)ilff ferne, auff bah aße rebe kftunb pnn ,3meer obbcr brcper,5cugcn munb.^ (5§ ift borbedjtig, bah auff biffcn ''Jlrticfel allein pnn ber25 ganzen Siblpen nit folt mel)r benn epn fpruclj erfunbcn merben, ba^u pnnbem geringften, ooradjtiftem buc^, £50 er f^o grofj unb f^o oiel an plim gc=legen ift, ba5 bah 9?apftum unb ganti ^H-iefterfd)afft Pier auff faft gcbamcnunb alle ptir gut unnb el)r baPon t)a6eu. Unnb on ^mciffel bas mel)r tept^ngerfj fterben lourben, mo bah fegfclrr nit toerc. Gp, man folt unf^erm30 glatoben nit fjo lofj unnb f(^ma(^ grunb gebenn.3)er 2ld)t unb örcnffigft.S)te feclcn pm fegfetor fein nit fieser pfu'ct feltcfcpt Ponollen ,3U rebcn. 65 ift auc^ nit crlüunben mit fdjrifft obbcr t)or=nunfft, baa fie nit mehr borbieucn nod) bie liebe gottc-i mepren.3 jufi^elten') Süttjtt ipiett t)ict nuf ia^ befoniitc ;)icd)t^fptitf)ttiort an, bo« gctuöljtüic^ in bct (>ovm,Suxd) jteetct Saugen 3J!uub toirb bie 35}al)tl)eit funb" etjdjeint. $. SJ}.


454 ®wnb uub Urfncl) aün Slrtifcl ®. maxtin SuttjctS,2)cr 9icuiib uniib brcijfftgftS)ie fcelm im fcgfcinr fünbigcn on Untertan bic tnel)! fie rugc fiicfjcnönnb ^3ct)nfli()en2)c SBicrhtgftDie feclen aiiß beiii fegfeltir cricbigt biird) fiivbitt bcv (cöcnbigcn. (jaben 5tuenigcr Iof)n beim §0 feie felb gnugt[)an (jetten©iefee brcl) artidfcl ^ab ic^ auff fcfiiit rccf)t tiür bifpütirtt. offt befcnnctt.eö fe^ meljn giitt bunrfcn. id) loifjc aber lüdjt-? gnntbc' noc^ gewifßeÄ bauonan^u^ctigcn. S5nnb äßn-j ic^ bauon tjallte. mag man Icfeen l)un meljncu 9{efo=(utionibg: Sas aber bie 5papiftcn fnnb SBuUiften mic^ bavt)nn Dorbamnen 10Dnnb ittjn auber ürfac^ fcljen. benn. xfyxm el)gen muttttjiüigen buncfel on1"cf)viftt ünnb üornüfft auffgcbtafcn. Sa^u auff meljue f($rifft ounb Oornüfftnit anttlDovttcn. Safe id) mic^ nit anfechten. t)orarf}t l)f)re blofjcs öorbamncnfeo l)od} alfe ftc \mt)n gvuub nnnb urfadj Dovac^tcn. Sev Sapft mit fernenSuEiftcn Iniffen n.iel)uigcr tion biffcu bingcu benn bcr grob bloc^ ber bo ligt 15S30 ift meljn rab. bai niemant t)()m Infe beu 9?apft nclu articfel fe^en.Sjonbernn blci)bc gern |SI. 73"] mit S. Sluguftiuo onlüiffcnb. Inag bic fcetenl)m fcgfetnr madjcu Dnnb iuie e§ ümb fie getf)au ift 3ft gnüg boa bu toiffift.lüic fie i)nn groffer Outrcgiidjer pcl)u fcl)n. bunb beljner f)u(ff begcrcn. luilltuaber l)I)e bauon bifputiern. fjo lafe bodj cpn pjabn bleljbcn Dnnb gutte mel)nüg solüie ic^ tt)uc mad) nit articfel be;' gtatDben>3 aüfe bct)nen gebanrfenn Sßic bergrctoel jcu 9iom tt)ütt. . baä nit oiHeljc^t aufe bel)nem glaluben et)n tralomloerbe. .stallt bid) an bie f(^rifft onnb gotti^ »ortt. ba ift bic ttiarl)el)tt—ba mirftii fieser fcl)n. ba ift trcln Ounb glamb. gan^. (autter. gnugfam Dnnbbeftenbig 252)cr ScfetcS)ie gel)ftli(^en platten ünnb loeütlic^ furften tetten nit übel. ba§ fiealle aSetteü ferfc aüfetcffdjettenSSer ben Sapft mit feljnen 5öuIIiften l)nn bte fc^üll furett »nnb levcttfie äcuuor latin rebenn; ef)e fie SuHen fdjrieben. Scl)n nü bie ^Bettelt fccfe :wbud)ftabcn obbev mallrocrg. ba§ man fie tan au§(cffcf)cn lüie ber SSapft I)ieftannneEt Dnnb (allct ^d) mepn foll ber S?apft noc^ lengcv regieren er toirttnijmer rcbcn funben feljn El)gcn fprad^ ^0 ticff gebt er l)nn öorgeffung allerfünft ünnb el)re. 3dE) ijob nit gefagt. ba§ betjbcriet} furften foüten bic 33cttelt fecE29— 150, 21 Dieser ganze Absatz ist in der Bdsclir. <strong>von</strong> <strong>Luther</strong> mit rother und schwarzerTinte durchstrichen und hätte mithin eigentlich unter dem Texte gegeben werden müssen.Um den Schwierigkeiten auszuweichen, die sich dann der Verzeichnung der einzelnen Änderungeninnerhalb dieses Stückes entgegengestellt hätten, wurde es oben belassen, eher inkleinerer Schrift wiedergegeben.5 {^aV} burc^ 6 (»orbie) lo'^n (to) §o 12 auff o 14 go Ijod^ o (tinn) mit15 miffcn (bauon) »on 19 Inie o 20 (wie irf; t^an ^abe) fjo 21 tt)ie idf) tf|ue rh30 fie [vor 3CUU0V/ r (SBa§) @et)n nü 31/32 wie bis laltct rh 32 regieren r34 ba§ (bie)


]o buTcf) römiicftc 5*uÜc initcditlid) Uetbnniint fiiib. 1521. 455®er 9}cunb unb brc»)fftgft.S)te ieelcn Ijm ^esfciür funbigen on uiitcvtafj, bic tvtil ficrüge fud^en unb petjn fliegen.2)criMcr^igft.5 £»ie feeten aui,5 bem fegfettir citcbigt buvc^ furbtt bev (e6en=bigen i^ahen tBentger tof)n, benn ),^o fic felb gnitg tt)an t)ettcn.Siefjc brct) 3irticfc( tinb ic^ aiiff id)ii(rcd)t mit btiputtrt, offt bcfcnnet,mein gut buncfcn, icf) linffe aber nidjU grunbo noc^ gclüiffc-i baDone>3 iet)antiulieigcn. Unnb toab id) bauon t^alte, mag man (cf',en i)nn meinen 9{e=lu fohittonibuö.^ S^oj aber bic *^^aptften unb S^uUiftcn micf) bar i)nn uorbammcnunnb fein anbcr urfacf) fctjcn bcnn t)t)rcn cligcu mutroiUtgcn bunrfct on idjrifftunnb Dornunfft auftgcbtafjcn, Xa|u auff mct)nc fd^vtfft unb Dovnunfft nitantroortten, (0)5 ic^ mid) nit anfed)ten, novad^t t)tirc bloffcc- Oorbammcn 1,50t)oc^, alc- fic mein gvunb unnb uifad} Dovad)ten. Sev ^apft mit fciiucn15 Suüiften tt)iffcn meiniger non btjffcn blutgen benn ber grob b(od), ber bo ligt.®jo ift mein rab, bae niemant l)l)m lafj ben 58apft nem 5(rticfe( fc^en,fjonbernn bleibe gern mit £. 'äluguftino unmiffenb, Itas bic feeten t)m fegfemrmod^cn, unb mie c-3 umb fic gettian ift: ift gnug, ba-3 bu miffcft, wie fiel)nn groffer, untrcglid)cr pci)n fein unnb bet)ner [)ilff bcgcrcn. Sßittu ober iif)e20 baoon bifputiern, f50 laf] bodj ein maiin btciben unb gutte met)ming, mic ic^tt)ue, mad) nit ^trticfcü beo gtambcnfj aufj bclincn gcbancfcnn, mpc ber grcmd311 9{om tbut, bae nit oiüeidjt auf] bctjncm gtalubcn et)n tramm mcrbc. iöaltbic^ an bic fdjrifft unb gottiö »ort ha ift bic mürt)cl)t, ha mirftu fidjcr fein,ha ift trem unb gtalnb, gantj, tauttcr, gnugfam unb beftcnbig.25 S)cr üe^tc.Sic geliftlic^cn ^^^relaten unnb mettlid} durften tcttcu nitübet, bafj fie aiU ^Bettet fecfc aufjleffc^ettcn.bo(i^3 ruc 7 bifputiovt lö locntgEt 17 iinroiücnt 19 bcgetn 20 lad c^SBitt. Seil.') Resolutiones clisputationum de indulgentiaium virtute j. Uiijctc 'Jtuäg. ii?b. 1S. 525ff. ajgl. out^ »b. II S. 423 u. 420.


456 (Stunb iiiib Uriac^ nUer 9lrtifel S. aJiottiii !>.'iitt)crs,aüfeleffc^en obber tiortitgen. ©äonbcrnn al|o ^nb iä) gefagt id) tcoHt e§ wevefel)n betteß orbcnn. önnb toiidß id) tuel)B ber Sßapft. biffc^off pfarrcr auä) tüoEten^m grunb \)^x^ I)cr|en. . noc^ borbamnen fie met)n [331. TS**] tnortt. bie fie mef)ttjoKten beim id). 9lbcr i(^ fel)e tool. ba§ Sot)on G'cf I)ie be§ SJapftS ^et)ligergel)ft gelpcfecn ift. bcr leügctt rool ^o bngevn |o feilten er id)»re^t. 91u(^ bie gan^ sSuHe fet)n ift. lüie n betennett an qUc nott U]attcr ünnb finb fe^n t)ie ei)nanbei:|o e'^ntic^ ba§ tet)ni^ ba§ anbev Dorteugnen tan. ^d) inü^ (ugener Dnnb 58ubenl^aben ^cu anfed)tev. 33^nn nit tuivbig für gott. baö cl)n matl mit m^r et)n frumbibber man. t)bir biffen fadien. G^rifttic^er roei)§e ftubier. bas ift me^n groftc ftage^d) fage noc^. ba§ eS funb ünnb fd)anb ift bctteüei) i)nn ber (if)riften^et)tt jcu loboben. biet gvetrlid)cr. bae priefter. bie pbigen önnb facramentt I)anbcEn. Setteünfolten. Dnnb Setteü orben at^ et)n 6^riftlid)er ftanb »om Sapft et)ngefe^t fel)n.S)ie 3ubcn l)ni aütcn teftamentt. muften tei)n bettetet) {)aben. ünnb roi)r Gl^riften.bie tr^r boller liebe be§ nef)ftcn fel)n foüen. tjaüten bcttellel) für grof§ e^re.©(Renten foUten mi)r bnB für gott bnnb mcfd)cn bo§ el)n C?f)riften menfc^ bnter isbnfe offentlid^ bcttelln gieng 2öt)r foltten ^cunor tümen ben armen f)elffen baltcl)ncB SScttfüns nott tvcxc, 9lber e§ ift auc^ beä (fnbci^rift§ ftudte et)n6 bal er58etteII orben fc^ett er I)ett ^onft jcu menig 9tpoftoün ge'^abtt. bnnb locre benSöiffd^offen bnnb pfarren ^jcu fdjlBai^ gelüefeen. bnnb bett fernen ftüeü nit |o moc^terl)eben bbtr '^^mcl bnb erbenn. -"[Sl. 74"] 3n btefeent artirfcl ift :3ot)ann 6d ^»^5 Sapfts f)el)li9cv gcl)ftgetüefeen 3a l)nn ber ganzen ^uücii. toild^cr lool feo Ongern Icugt alßfeüten er fd^tDe|t. auff bas 2)ie^er t)el)Iig gel)[t. fei) gleijc^ toie bcr lererbrumfc la% iä) e^neit Suben mit bcm anbertm el^n gutt ^at ^abetm1 (©aonberitft) obber 2 orbenn (unnb) toild^ä o wcifs (boä) bet 3 (be§)darunter ^^rg 5 (nit) leüflctt (feilten olg) darüber »ngctn (ongcrnn) darüber feilten


|o butd) tömiidjc JSuUc uiitcdjttid) üabammt fiiiö. 1521. 4573n btcf^em 'ih-ticfct ift 3ot)an Scf bc6 5Bapft§ ^cliligcr getift gciocijcn,\)a l)nn bcr ganfeen '-Bullen, intldjcr lool 150 ungern leugt olf^ feiten er f(^tt)e|t,aufi ba5 bicf^cr t)etlig gel)ft fei) gletcf) lutc ber lerer, unb ein 3Jube lote beronber. ^ä) t)ob nit Don '^^rclaten unb durften gcfagt, f3onbernn alfj ic^ loolt,cä loere fel)n iöettell orbenn: ba5 fag i(^ auc^ nocf) unnb mit nxljr Oiel frumleut. 2(men.


'Euarrationes epistolaniiii et euaiigelioruiii,quas postillasTocant.1521.Um 2ütt)n Don ben „biffigcn unb ftüvmifc^en i^treitfc^rtften" ju „frieb(i($fnStiibien" 311 jiel^cn, Ijatte ßiu-füvft (Vriebvid) ju einet 3cit, too in golöf bev 2:i5=pntation ,5U Scip.jig bev litevarifc^c .ffampf fo I)od) ipogte, im Cftobcr 1519, if)nbiircf) @eovg Spalatin oufgcforbcvt, neben bev Grtlävung bev 5pfalmen, beven evfteSStücf im 9J}ävj ausgegangen loav, eine ^(nslegung bev fonn= unb fefttägigen(ä^iftelu unb G^uangcüen, eine fog. 5)]!o)'ti(Ie, ,yi ücvfafien. 93on 9(nbeven ttavil^m tt)iebevf)olt bev gleidje aBunfd) funbgegeben, unb bie yiufgabc cntfpvac^ fcineveigenen Steigung, tonnte ev bod) tjoffen, '^ivieftevn unb lUmidjen bavin ein ^ülf5=mittet ,5U bieten, U'eldjee fic in ben Staub fetjte, anftatt „jenev ungereimten fabelnbev ^pi'ebigttüuftlev, bie ütjviftum mel^v ticvtveiben al^ treiben", bie veine !L'e^ve imSolfe ^u Devbreiten. 9(I(cin er fürd)tete, baß feine amtlidjc 2()ätigteit i{)m nid)tbie nöt^ige ^Jhi^e bnju laffen Werbe, unb überbice mu^te er bod) bie fort unb fortauf if)n geriri)tcten 3lngriffe feiner ©egner ablDcI;ren. Stei^UJol^l eutfd)(oB er fid)ju bem SBerf, unb fdjon am 7. ÜJoöember berichtete er, bo^ cv e§ in Stngviff nel^me.Sgl. unten ©. 403. SBb.V S. 12. Sc SBcttc I ©. 370 unb 360 (= Snber^ II ©. 220unb 224). ßöftlin, griebticJi ber SSJeife imb bie ©c^IoBfitdjc ,511 Sffiittenbcrg 1892 S. 54 f.SnSbefonbere brang, mot)l auf JBege^ven be# Äurfüvftcn, Spatatin auf bie23el^anb(ung bev 5pcrifopen in ber ^aftenäeit. 8utf)cv cvtlävte i£)m, ev müvbe esfüv ein gvo^eä @(ücf Ijotteu, menn ev fid) i'^v in iHuI)e l^ingcben tonnte, nuv müßteer bann alles 9(nbere liegen (äffen, 'iloä) am 8. Februar 1520 mar er nic^t bi§babin getommen, bad)te jebod) bereite baran, mit bem S!rurf bce SBertes ju be=ginnen; 5Jlelc^ior :L'ottf)er b. 3., im uorigen Sa^re Don V.'eip3ig nad) SBittenbergübergcfiebelt, follte i'^n überne'^mcn. 9iIIein bie Stnefübrung üerjbgertc fic^. ©vftim 3uni melbete Sutl)ev, ba| „bie ?tu5legung ber (^pifteln unb C^üangelicn für benSvurf (sub preluin) bereitet werbe", unb fd)roer[i(^ roirb er fie öor bem S)e3embevin bie ^ßreffe gegeben ^abcn, ba am IG. Januar 1521 nod^ nid)t me^r als brei') DtQci) ber SBejieljung, Wdä)t ©nbers (Sut:^ctä aSticfttec^fel II S. 264 3tnm. 1) benSBortcn ßiitf)etä ..Mitto unius Uominicae opus in exemplum'- im Sricfe an Spalatin öom20. 9Joüembet 1519 ijTc aBctic I ©.369 = gnbers II @. 203) gibt, toäte on juiief)men , baßam leiteten Sage fc^on bie Stiislcgung bct SPetifopen eines Sonntags fettig gcmcicn: altciii esift bort Don einer anbcrn *^lrbcit bie Siebe.


BER-GEN.VVITTEMBERGAEADADETM.DXXI.Enarrationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521. 459SBogcn' gcbnicft tiorlagcn.^ «IJltt 5Kct($tor Sotf^er l^atte fii$ bie


XXI.IjEN.:TIONESADAEBASILEAE,VOCANT,VOCANTElEPISTOLARVMIJLARVMM.D.Vuitten=EVANGELIORVM,LVTHERlWITTEN-VVITTEM460 Enarrationes epistolai-uni et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521.ridjtig „EPISTOLA DOMINICAE IL" 9Xu? bcr SJJifiiiuiig biejet beibeii 3*09«!=lagen finb nun folgenbe fec^^ Strien Don (Sjemptoten unferct ©ctjtift uns befonntgclDotbcnA» mit a' + c' (finoofefc^e Stg., ©reifsinatb/,Ah mit a= + c' (Eotmftabt, (Sot^a, aBittenberg, aöolfenbüttet;,A-; mit a« 0= (Scrlin, fiöniggberg IL),Ad mit a^ c' (S3te»lan IL, Etesbeu, ^fitfau),k" mit a' + 0^ (Strnftabt, Deffau, l'eipjig St., SÖittenberg, Ußolfcnbüttcl),Af mit a^ + e' (3ena, gtoicEau).3n einem jhjeitcn 6^i-emplav bcv Uniöcriitätsbibliotfjef ju 3ena [Op. th. Vq 3 (4)], mctcftes fonft A'' entfpvict)t, ift 581. Aii» 3. 7 ber


Cber6inSu||jjEnan-ationes epistolaruui et euaugeliorutu. quas postillas vocant. 1521. 461F. ,c ENARRATIO . NES EPISTOLARVM ET euangeliorfi, Quas poftillasvocät i| Doraini Martini <strong>Luther</strong>i ||V'vittembergK. ||VvittembergK.M. D. XXI. f 44 «Blätter in Quart, Ie|tc ©eite (ccr. 9Im 6nbe:,VVittembergifi apud loannem Grunenbergium||Septima MARCII.Anno M. D. ||XXI. 'inJro^ 3(ngQbe im 2itel unb Smprefium fein aBitteiiberget Triict. Sßor^nbcit®öttingen.,POSTILIjSonbcvbrucf bcr beutfc^en Überfebiing.önb guangelttni |1bur($ ben 9lbuent.i]JC^ ^ä) bin ber* ü g 3üm ü^eger. \\ Sut^erS.||Vut^er, tenn mic^ rec^t, SBolt (Sott, id} leer fein üunü^ tnec^t. ||önb;jbl;ent bev ganzen 61)riftcnl)eit,J;eint l)cben 511 feinr feligteit. [;'ilu^,etjgen rüm, tein§ menf(^cn füd) |]foll mir ntt madjcn bo^ gerüd^.S)ae toort @ott§, ijalt id) l^o^er aii)i,\\bemmac^t.1;toiberftreben mag fein^ebcr reb red)t toa§ er Wotl, ||cücf) xoun^d) id) aUcn gtürfDnb gfoK ||an leib ünb fcel, bas ift mein finn. jjSott» gnab, i'ei) aEergroinn.][3)lein fetjnb er toöll erleuchten fc^ir, baä|| ift ü6frommen3tin,gnbe:grunb mcins„£C^^er^cn bgir. " 78 33Iätter in Cuart, te^tc Seite leer.Sen toeggar für ac^ lC'utf)er front @ott§ tnect)t, ||ber gnaben joigft uns rcdjt. gntjunbt baft Bnfcr ^cr^ onb finn, ||3n[jS^rifto ^aft bu ld)on gloinn. " garfüv, ünb taffj bid) iiTen nit, ||©ottfe^ bein Ion, ift aller bitt. rnrft ben grunb, erfcnncn toir. |! SottS^Ijulb Dnb gnab beljnionet bir. " darunter ein |)ol3fd)nitt.^tilget bem Jöot3icf)iütt am 6nbc (581. töi'), ber 8utf)et in ganjet tJigur al§9J)önc^ borftcltt, finbeii fid) notJi 4 .fiot,5icf)nitte. Srucf öon 3ol). £d)ott in ., baß bie Enai-rationes„Biet ins Seutfdjc übctttageu" motben; toit tennen aus bem 16. 3a^r'^u''i'Ei'feine anbete at-s bie, mlä)i üotftet)enb bcfdjtieben ift.aSorin fic^ A unb B unterfd^eiben, ift in ber Stbliograpl^ie angegeben; im


4C2 Enarrationes epistolarum et enangeliorum, quas postillas vocant. 1521.S)en Sßibmiingsbrief an ß'urfütft t^viebric^ für fid) (iefevn latcinifc^ Aui-ifaber I*Br. SOS^-SIO" md) A ober B, Sc SBette I


Enarrationes epistolavum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521. 463Eiiarratioiies epistolarimi et evaugelioruin.(fiiaspostillas vocant.ILLVSTRISSIMO PRINCIPI ET DOMINO D. FRIDRICO,IMPERII ELECTORI, DVCI SAXONIAE, LANDGRAVIOTHVRINGIAE, MARCHIONI MISNAE,DOMINO SVO CLEMENTISSIMOMARTINVS LVTHERVS AVGVSTINIANVS.Ratiam et pacem a domino iiostro Ihesu Christo. Quod hactenusCelsitudiuis tuae votis, Pi'inceps lUustrissime et clementissime,respondere non potuerim atque de die in diem magiscausis sese imituo gigiientibus düFerre coactiis fuerim, nesciocui referre debeam acceptum. iudicasti tu optimo qiiidemconsilio, ut posthabitis rLsosis, mordacibus et turbideutisscriptionibus, qiiibus iam tercium auniiui jjerdidi, sacris etplacidis studiis inservirem et iuxta psalterii elucidandi laborem EnarratiouesEpistoiarum et Euaugeliorum, quas vidgo postillas vocant, pro vidgo pastorumet 2)opulorum elaborarem, ratus hac ratione fore, ut raole horum operumoceupatus, vel invitis adversariis, pacem haberem.Sic enim est iugenium tuum, secundum nomeu tuum, pacificum, ut neuobscuris nee raris argumentis mihi declararis, quam molesto feras animocontentiones illas et quaestiones de lana (quod aiunt) caprina: liceat enimmihi sie contemaere magnifica illa quaestus Ecclesiastici certamina et cumpropheta Bethaven e Bethel facere. Sed et ipsemet non facile dixerim, quam atmoä .>, 5.iuvitus his turbis iactatus et a meis studiis avulsus fuerim, ut cami etsanguiui meo non potuerim penitas imperare, quin importunas istas improborumprocacitates asperius quam pro religionis modestia tractarem. In quare, ut non depreeor ciüpam, ita mihi veniam non negari spero ab uJlo, quisaltem perpenderit, quantos leones Moab, quantos Rabsaces AssjTiorum,1,2 Sie Übcri(^rift noc^ bem 2itcl Bon A 3 FRIDEEICO CD 3cn. autif. Sc SB. ßnbcr§5 MUniae aurif. 2c SB. SnbeiS 7 LVTHER C AVGVST. ACDE 3en. Sc SB. 6nber§AVGV. F [möglich roäxc and) bic "JlufUJjung in Augustinensis] ; 6ei 3turif. feljlt ^iet bie ganjeSeite, fie wirb om Sd^Iufje bcä aBibmunglbtiefcä bort atä Untcvic^vift gebrai^t Swiic^en 3. 7unb 8 Bei Sliitif. noc^: HESVS. 17 bonorum operum F 19 Eintet tuum fein flomtnaSlurtf. 2e SB. 26 pro religione, modestia ADEF 3en. Sturif. ffinberS pro religione modestia3)c SJB. mit ber Scrmut^ung, bafj religionis ju (cfcn fei ; unfete Seäart bietet jd^on C, bie anbetetierftöBt gegen bie ©rammatit : in bem beutfc^en Sonbcibtud unb in Cutter? Söetlen für ba§ (i§tift=üc^e |)auä ift bic StcUe fatjc^ iibcrjetjt, richtig bei SBotc^


4G4 Enarrationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521.quantos denique extremae virulentiae Semeios iinus ego tarn diu sustinerecompulsus fuerim raei et multorum iactura, quibus in verbo dei prodessepotuissem. Sic tarnen in his procellis fluctuavit animus mens, ut nunquamdesponderit spem potiundae aliquando pacis, quo morem T. Geis, gererem,per quam Euangelio Christi, quod dubitari non potest, non parum eontulitmisericordia dei.At cum videani nunc, spem meam fuisse merum hominis cogitatum,et quottidie alte huic mari magno altius involvar, reptilibus innumeris animalibusmagnis cum parvis mutuas vires et operas iungentibus, simul video,spei meae tentatione Satanam aliud nihil quaesivisse, quam ut, sensu vanitatismeae distentus, tandem in totum ab instituto meo alienus fierem etante migrandum esset in Babylonem quam meae Hienisalem praesidium etvictum providerem. tam astuta est nequitia illius. Hoc eonsiderans, recordatus9!fii. 4. ii-sum sancti illius viri Nehemiae et relictis ociosis contemplationibus Ezrae,scribae doctissimo, de pace desperare coepi, ultro citroque me parans ad]iacis et belli studia, una manu gladium apprehendens Arabibus meis repugnaturuset altera murum aedificaturus. Ne, si alteri tautum operi me impendero,neutrum implevero, quando et HieronjTnus dicit, tantum Ecclesiae officerequi adversariis non resistit, quantum in altera parte aedificat.Xit. 1, 9. Et Apostolus mandat, ut Episcopus non solum potens sit exhortariin doctrina sana sed et contradicentes redarguere. Xon quod me Episcopumesse arbitrer, cum desint et opes et infula, quibus hodie constat Episcopus,sed quod, officium verbi qui implet, Episcopi officium implet, quem oportetesse ambidextrum Ehud et pinguissimura Aeglon sinistra bellace temporiquebelli parata infixo pugione occidere. Et ego in mediis gladiis, bullis, tubiset classicis Papistarum frustra me terrentibus animosus contemptor per deigratiam pacis operi accingor et enarrationes a T. Cels. petitas in manusaccipio. Quid enim non possim in eo, qui me confortat? Si vires measmetiri velim, ne uni quidem Psalterio me traderem, etiam septies <strong>Luther</strong>us:tantum exigit is liber ingenii, eruditionis, diligentiae, Spiritus et gratiae, uttaceam geminae concionis munus. Nam de aliis occupationibus extra verbiministerium nihil dico.Vereor autem, ne hoc operis longe sit futurum spe inferius. Cum enimnihil sit sanctius in omnium corde Euangelii opinione, idque merito, cniusmaiestas inaestimabilis digne est adoranda, expectabitur forte a multis dignaEuangelio enaiTatio, et e montium partu mus tandem fiet et concepto ardore4 desponderis 3en. 8 hinter innumeris ein fiomtno 3turif. Sc SB. 6nber§ 9 iungentibussimul: video Slutif. 10 mei Sturif. S)e äß. 14 Esrae 3en. Slurif. Se 20. gnbet?15 doctissimi ^tn. Sluxif. 35e SB. (gegen S)e SBette, bei bie £e§aTt doctissimo füt fali(| ernärt,rci^tfettigt fic 6nber§; bie SBorte Ezrae, scribae doctissimo, finb mit relictis ju Bcrbinben)17 aedificaturus, ue si 35e SB. 6nbeT§ 18 implevero. Quando 9turif. S)e SB. 6nber§ 24 ElindSlutif. 32 mysteriura F


Enarrationes epistolanam et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521. 4G")stipulam pariam. Non de eloqiieutia et latini sermonis elegantia dico. Nauiharum rerum ut sum imperitus, ita peritis prorsus non haee laboro, Sed devulgo et iis in quorum naribus Spiritus est, qui excelsi reputautur apuddeum, ut Isaias dieit, quorum mihi iudicium, uteunque sordide loquautiu-, aef. 2, 22formidabile est, imprimis tuum, Illustrissime Priuceps, qui sacris literis nonmodo incomparabili studio et faves et inhias, sed ita formatus es, ut nulliTheologo, vel ter maximo, non queas negocium facessere, si quaestionesdumtaxat movere incipias. tantum abest, ut ßomanenses fucis et nugis bullarumsuai'um tibi imponant aut impiis superstitionum legibus irretire queaut,quo tarnen crasso ludibrio nulluni Episcopum non penitus dementaut hodie.Satis autem fecero, si purissimo et simplicissimo Euaugelii sensu, uteunquepatefacto, insulsis et ineptis glossematibus quoruudam oecurrero etpro fabulis et somniis saltem sola verba dei sui, a sordibns humanis pm--gata, audire populus potuerit. praeter pm-itatem enim et syncaeritatem sensusEuangelici, humiliori et populari captui attemperati, nihil promitto. Sed anet hoc implevero, aliorum esto iudicium : certe opiniones et quaestiones adrem nihil pertinentes ex me nemo discet.Suscipe ergo, Illustrissime Priuceps, obsequium istud meiun, non tuadiguitate sed tua dementia peusandum, et Euangelio Christi, sicut facis,Fridricum, Pium, Magnum, Saxonem, Ducem, Electorem nobis in Christifavore diu serva. Valeat T. C. in Christo. Amen. Wittembergae : AnnoM.D.XXI.Tertia Marcii.4 Esaias 9lurif. Se SB. enberi 5 in primis D 9lurif. ®e SB. 1-5 Euangelii Sturif.Se 2B. gnber§ 20 Fridericum DE 3en. 3Iurif. ®e äB. K-nberS 21 Wittenbergae (;Vuittenbergae ü 21—23 tertia Martii. Anno M.D.XXI. ^cn. Anno M.D.XXI. Die 3. Martii.3tux-if. 2c SB. Snberä 3la^ 3. 23 olä Untcxfcörift Martiuus LutUerus August: Stutif. [tgl.@. 403, 3. "] 2e SB. uiib 6nbcr» [obreofjl bei (cljtcvcu fc^on in bei Slufjc^rift]£ut§cr§ SBerfe. VII. 30


466 EnaiTiitiones eiiistolarum et euangeliorum, quas iiostillas vocant. 1521.EPISTOLA DOMINICAS PRIMAEADYENTVS DOMINI.EX ROMAXIII.Ratres, scientes, qiiia hora est iam nos de 5somno surgere. Nunc enim propior estnostra salus quam cum credidimus. Noxprocessit, dies autem appropinquavit.Abiiciamus ergo opera tenebrarum et induamurarma lucis, sicut in die honeste 10ambulemus, non in comessationibus etaebrietatibus, non in cubilibus et impudiciciis,non in contentioue et aemulatione,,sed induimini dominum Ihesum Christum et carnis curam nefoeceritis in desideriis. ir,Docuerat Apostolus Romanos in praecedentibus, ut potestatibus mundisubderentur et nulli debitum subtraherent, sed hoc unum curarent, ut sesediligerent, quando dilectio legis pleuitudo est. Quod cum omnibus saeculisfieri oportuerit, nunc tarnen maxime praestare oporteat, (juando per EuangeliumChristi dispulsis erroribus lux veritatis advenit velut dies, iu quo 20non liceat amplius dormire sed vigilare deceat.Ut autem et facilior et iucundior sit sua doctrina et exhortatio, assumitrem inter homines usitatissimam, scilicet quod nemo non sciat, surgendumesse a somno, ubi peracta nocte dies appropinquavit seu in proximo est.Ab hac similitudine orsus dicit 'Scitis, fratres, peracta nocte et lucescente 25die tempus esse a somno surgendi. Quod cum inter homines agi videatis,qui temporalia curant, quanto magis, cum nostra spiritualis et allegorica noxperacta sit diesque illuxerit, tempus est, ut a nostro quoque somno surgamus,qiü spiritualibus inteudimus'.Noctcm, diem, somnum, vigiliam etsi varie quidam trahunt, tarnen 30sequentia Pauli verba satis indicant, eum allegorica figura per uoctemintelligere errorem et impiam opinionem, per diem veritatem seu fidem, persomnum ojiera peccati et omissionem oporum bonorum, Per surgere seuevigilare opera bona. Sic enim seipsum interpretans dicit 'Abiiciamusopera tenebrarum et induamur arma lucis', quod idem est, ac si dicat 'ne 353 EX fe:^lt 3en.32 ceu fidcm E8 precessit F (naä) bev ißiltgata) 22 eins doctrina C 30 tradunt E


Enarrationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocaiit. 1521. 467dormiamus sed vigilemus'. Sic et 1. Tessa: 5. dicit iu eundem sensum 'Vos i.si)ctf.5,4ff.autem, fratres, non estis in tenebris: omnes enim vos filii lucis estis et filiidiei, uon sumus noctis neque teuebrarura: igitur uou dormiamus, sicut etcaeteri, sed vigilemus et sobrii simus. qui enim dormiunt, nocte dormiunt,5 et qui aebrii sunt, nocte aebrii sunt. Nos autem, qui diei sumus, sobriisimus, induti lorieam fidei et charitatis et galeam spem salutis. Non enimposuit nos deus in iram sed in acquisitionem salutis per dominum nostrumIhesum Chi-istum, qui mortuus est pro nobis, ut, sive vigilemus sive dormiamus,simul cum illo vivamus'. Ubi patet, quod ab eodem allegoriam10 trahit, a quo et hoc loco. Et quod liic arma lucis vocat, illic lorieam fideiet Galeam spei vocat.Deinde quid per opera tenebrarum velit, aperit, dum dicit 'Xonin comessationibus et aebrietatibus (qui enim aebrii sunt, nocte aebrii sunt),non cubilibus et lasciviis', et haec noctis opera maxime sunt. Tam pulchi-e15 et mire miscet utruuque genus noctis et diei, spiritualis et temporalis.Ciarum autem est, Apostolum loqui ad eos, qui iam iusti et sanctisunt per baptismum et fidem Euangelii, Christo viventes: dicit enim 'Noxprocessit', idest, peracta est, hoc est, iam de errore liberati sumus, in accedeuteluce \dvimus seu, ut ad Tessalonicenses dixit, 'Nos diei filii sumus, i.iiicti-s.sf.20 ideo non dormiamus nee aebrii simus'. Nox autem nulli peracta est, nisicredenti in Christo. Probat idem quod dicit 'Propior est iam nostra salusquam cum credidimus'. Ergo bis qui iam propinqui sunt saluti (quod fitfide et spe) loquitur. Spe enim salvi facti sumus Ro: 8. SRöm. s,24.Movet autem multos, Cur dicat, Propiorem esse salutem iam25 quam tunc quando credebamus, cum potius dicendum videatur, nosillo tempore non credidisse sed modo credere. Et non iam propinquam sedpraesentem esse salutem, quae tunc potius propinquabat, nunc autem advenit.Nonne iam potius Euangelium et fides praedicantur, et non olim?Verum, ut dixi, de ipsa salute loquitur, quae iuchoata quidem est et fide30 ac spe tenetur, caeterum reipsa quoque propinqua est, nondum autem venit.Venit autem in morte et extremo iuditio, sicut per patientiam expectare nosdicit Roma : 8. etiam corporis nostri redemptionem. Haec itaque salus olim 9iöm.8,23.a5.promissa est in Christo futura, quando Abrahae et patribus benedictionempromisit, sicut Beata virgo dicit in suo cantico 'Sicut locutus est ad Suc. i, 55.35 Abraham patrem nostrum &c.' Sicut ergo tunc promittebatur, ita et credebaturfutura. Nunc autem non creditur futura, sed praesenter tenetur incepta,quia promissio coepta est adimpleri, et ideo propior nunc est salus,hoc est, praesens nunc est, quae olim promittebatur. Nunc incipit impleri,quae olim credebatur iucoeptiira. Quo fit, ut eo iustior sit causa bonis1 vigilemus, Sed et E ö Non autem E 18 precessit F hoc est fc^Ü C 19 utfe^It 3cn. Xos filii dei sumus C 27 potius nppiopinquabat CK 30/31 veniet. Vcuiet C30*


468 Enarrationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521.operibus invigilare et a malis abstinere, quo gravius sit iu iam datam acpraeseutem iucoeptamque salutem peccare quam si adhuc in promissioneexpectaretur. Alia ergo fides est, qua promissa credebantiu" (haec transiitcum nocte et erroribus), alia, qua exhibitam possidemus et expeetamus consummandam.Cave ergo, ne salutem esse propiorem sie intelligas, quasi••non sit praesens, sed idem per 'propius' quod per 'praesentius' intellige, Utomnino ad eos loqui sciatur, qui fide Christi Christiani iam erant et sunt.Tunc rursus quaeritur, Cum illi non habeant opera tenebrarum et noudormiant, cur praecipit a somno surgere? cur praecipit abiicere operatenebrarum?Dicitur primum : Quia palmites Christi sumus quottidie niagis acmagis purgaudi et veterem hominem habenius cum actibus suis assidueexuendum et de die in diem renovandum, et multa simiha. Nemo euim sieabiecit a se vetustatem, ut non sit reliquum quod abiiciat, sed quottidie®ni. 5, 17. sollicitant nos opera tenebrarum, sicut Gahitas 5. dieit 'Caro concupiscit i^adversus spiritum': provocat enim contentione.s, comessationes &c. Idcirco,ne stertant et securi fiant, quasi iam omnino salvi, instat, ut vigilent et1. iiicti. 5, 5. operentur in armis lucis. Sic, cum Thessalonicenses disisset esse filios dieidocet tamen, ut sobrii sint, et multa alia, quod et in omnibus aliis Epistolisfacit. Ita nunquam sie peccata vitamus, quin magis vitanda sint, cum nos 2"i.spctv.5,8f. sine intermissione fatigent, sicut Petrus dieit 'Fratres, sobrii estote et vigilate,quia adversarins vester Diabolus tanquam leo rugiens circuit, quaerens quemdevoret, cui resistite in fide fortes'.Nee illis multum resistendum, qui per noctem intelligunt legem seutempus legis, uisi quod difficilioris haec intelligentia est sensus. Lex enim 25ipsa quidem lux est et bona et sancta, sed tamen facit et äuget errorem etopera tenebrarum, ubi gratia non suecurrit: quare ubi lex, ibi et nox etiUöm. 4, li. opera tenebrarum, 'Ubi non est lex, ibi nee praevaricatio' Ro. 4. Sed haecsubtiliora differenda in aliud tempus.Nunc nominum et allegoriarum ratio videnda est. 30Somnus noctis quam apte vocatur vita peccati: primum, quia nihilvidet veritatis et ambulans in tenebris non cognoscit futurae vitae bona uecea sentit nee appetit, Sicut qui est iu uoete corporaliter, nihil videt rerumcorporalium. Secundo, quia dormiens luditur imaginibus rerum nee fi-uiturrebus ipsis, Et dum sie luditur, fortiter putat sese veris rebus Interesse, Ita 35peccator in voluptatibus j^eccati vivens luditur solum rebus huius mundi,quas pertinaciter aliquid esse putat, dum Interim res sperandas non sentit,>;M- 76, 6. Sicut ps. 75. 'Dormierunt somnum suum et nihil invenenmt in manibus suis1 quom gravius AE quura gravius V cum gravius C 3en. quam gravius D 3 quampromissa D 8 quaeritur, cur C 9 dormiunt D 13 in diem revocandum 3en.l-S/14 sie a se abiecit vetustatem D 15 sicut ad Galatas E 27 succurit A 35 putatse veris D 38 ps. 45. ACDEF Psalm. 7i). Jfcn. somnium suum Scn.lo


Enarrationcs epistolarum et euangelioruni. quas postillas vocant. 1521. 469orunes viri tlivitiarum'. Quam foede itaque et viliter appellat vitaiu if^tainuomiiie somui, ijiiam tautis tuiuultibiis affectuuiu quaeruut liomiues tanijiiauipraeciosissimam.Opera tenebrarum nou vocat artna, opera lucis appellat ariua.5 quare hoc? Nempe quod dixi, haec scribi ad eos, qui iam sunt iusti etboni, ut sciant sese adversus peccatum et diaboluni bonis operibus quasiarmis uti debere et adeo necessaria esse bouis opera, ut sine his nequeantoperibus tenebrarum undique nos sollicitautibus resistere. Bellum enim et,ut lob ait, Militiam vult hanc vitam esse fidelibus, ubi continue contra §'"'' 7. i-10 peceatura pugnetur. Qui sie armati fuerint et strenuui in bonis operibus,his opera tenebrarum non sunt arma nee fortia, quia uon praevalent sedvineuntur, sunt sohim opera ad malum sollicitantia. De quibus Ro. 6. 'Nonexhibeatis membra vestra arma iniquitatis', q. d. 'ne praevaleant et fiant armaSHöm. 6, i3.iuiquitatis membra vestra'. Contra 2. Cor. 6. 'Per arma iustitiae a dextris^-Sor. 6,7.15 et siuistris'.A dextris sunt opera tenebrarum ea, quae blanda sunt, comessatio,aebrietas, cubilia, impudiciciae, A sinistris, quae adversa sunt et ex adversis,contentio, aemulatio. haec omnia exuenda et abiicieuda, licet non cessentobruere nos. ideo armis opus est. quibus? Sobrietate, temperantia, ieiuuio,20 vigilia, castitate, pudicitia a dextris. Tum suavitate, pacientia, mititate, bonitateet similibus a sinistris, atque hoc est quod dicit 'Induimini dorai-SR"'". i^. 'JnumIhesum Christum', idest, ut Eph. 4., novum hominem, ut, sicut®pf) *. 24.imaginem portaviraus terreni, ita imaginera portemus et coelestis. luduereenim Christum aliud non est quam imagini eins et exemplo conformari,25 sicut dicit clare Ephe. 4. 'Deponite secundum pristinam conversationem Sfö- 4, 2e ff.veterem hominem, qui corrumpitur secundum desideria erroris. Renovaminiautem spiritu mentis vestrae et Indulte novum hominem, qui secundum deumcreatus in iustitia et sanctitate veritatis &c.'Sicut in die honeste ambulemus. Talis esse debet Christianorum30 vita, ut, quicquid fecerint, di.xeriut, cogitaverint, ita se gerant, ac si in apertodie coram omnibus hominibus viderentur: nara ita sunt coram deo et eruntin extremo iuditio. Ita Chri.stus lohan: 3. 'Omnis, qui male agit, odit luceraSotj. 3, 2of.et non venit ad lucem, ut nou arguautur opera eius. Qui autem facit veritatem,venit ad hicem, ut manifestentur opera eius, quia in deo sunt facta'35 sie Ephe: 5. 'Ut filii lucis ambulate, fructus enim lucis est in omni bonitate ew. 5, 9.et iustitia et veritate'. Qui ergo sie vivit, ut noUet idipsum in die videri,inhoneste vivit, nee sicut in die, sed sicut in nocte, quae est inverecundaet (ut dicitur) nulli amica, rursum nulli facinori non idouea. Nee obtinetille conscientiam illam, de qua Paulus 2. Cor. 1. gloriatur: 'Gloria nostra 2. Gm. 1, 12.1 ririliter appellat ADF ^(n. 24 confinnari Jj«'- 28 creatus est in iusticia C34 mauifestantur ^e"-


470 Eiiarnitiones epistolarum ot euimgelioruui, quas iiostilUis vocant. 1521.liaec est, testiniouiiim conscieutiae uostrae, qiiod in simplicitate cordis etsyucaeritate dei, et nou in sapieutia carnali conversati sumus in mundo', Et3!öm. 12, 17. Ro: 12. 'Providentes bona non tautum coram deo, sed et coram omnibushoiniuibus'.Ordinem quoqiie pulcherrimum vidc: qui de somno isto peccati vidt 5.siirgere et opera teuebrarum abiicere, incipiat a crapula et aebrietate. nani(jui bis malis tenetur, a cubilibus et impudieitiis nunquam tutus erit. Kunquara,inc|uit Hieronymu.s, aebriosura ego eastum putabo. Qui venti-em noncastigat, nee ea quae ventris sunt castigare poterit. Quare primo vincendumest malum proprium, idest, coueupiscentia, deinde alienum, ide.st, adversita-s, 10scilicet contentio et aemulatio. Vincitur ergo coueupiscentia per contrariaeorum, quibus alitur et confortatur. Quattuor enim pedes habet haec bestiaet quattuor elementa, crapulam, aebrietatetu, cubile, impudicitiam, quibussubtractis abiicitur.Crapula et aebrietas notae sunt, quarum altera cibi, altera potus 15•tici. 16, 49. est abundantia, de quibus multi multa mala, sed et Ezechi. 16. PeccatumZodomorum radices has habuisse scribitur. 'Haec', inquit^ 'erat iniquita.ssororis tuae Zodomae, ocium et abundantia et saturitas panis'. Ad has mox.sequuutur Cubilia, idest, pigi'icia, ocium et somnolentia, perditio scilicettemporis. Indiget enim somno et ocio multo crapulosus. Ad segniciem 20autem et ocium statim adest lascivia, titillatio et pnu-itus libidinis totusquecoucupiscentiae in carne exercitus. Et sie reguat coueupiscentia carnis inoperibus tenebrarum et somno peccati. Quare arma bis contraria sunttemperantia, ieiunia, fames, sitis, contra cubilia vero opus, labor, negocia,vigiliae, orationes, meditationes verbi dei, memoria passionis Christi et 25sanctorum, quibus armis espelluntur male cogitationes , impudici gestus,aspectus, verba et reliqua, quae hie per impudicitias seu lascivias seu obscoenitates(sie enim Graece sonat) inteUigit. de his omnibus multa in sacrisliteris et aliormu libris.Notandum vero, quod Apostolus nou docet ea, quae nunc passim 30superstitiose docentur vel pro quaestu vel pro stulto zelo. Nou hie docetcertos dies sanctorum pro ista vel ista causa ieiimare, sed simpliciter prooperibus tenebrarum repellendis, non uno aut altero die, sed continue temperanduma comessationibus et aebrietatibus, cum illi nihil minus suis ieiimiis(juaerant quam ut operibus tenebrarum resistant, quin per alios dies per- 35ditissime ac profusissime crapulantur, suis tantum dieculis servatis. Neeeos probat Apostolus, qui nimia fame A-im faciant corpori aliquot diebus,rursum in caeteris dissolutissimi : jierpetuara famem, perpetuam sitim, perpetuamabstinentiam a crapula et aebrietate docet. sie et Christus Lucae 21.9 potuerit D 1.5 aebrietate C 26 male At'D malae EF mal^ 3cn. 37 faciuut C39 Lucae 12. AF 3cit. Lucae xij. CDK


p^nanationes eiiistolarum i't euangeliorum, quas poetillas vocant. 1521. 471'Atteudite, ue graveutur cortla vestra crapula et aebrietate et veniat super 2iic. 21,34.vos repeutina dies illa'. Ecce gravari cor dicit crapula et aebrietate.Alternm maium, scilicet irae seu odii, uiitritur contentioue et aeimihitione.Couteudere quid sit, notum est, tarnen pro rudioribus e.xemplisi potius demonstreinus utrunque. Coutenduut, (jui litigant super re quapiaiuobtiueuda defeudendave, et proprio verbis agitur. Verba euiiii inter hominesmaxime valeut seu linguae, ut (juidam .sensit, iu utrauque partera. Aemulatiovero, et si invidiam sepius siguificat, hie tarnen mihi inter conteutiosos ilhidstudiuru esse videtur, quo alter pari par referre, retaliare maluni, iiumo10 augere nititm-, ueuter alteri cessisse videatur in noceudo, sicut maledicturamaledicto, convicium convicio, coutumelia coutumelia vel aequatur velsuperatur. Haec ergo opera teuebrarum uos cottidie impetunt. quare arniislucis iuduti ea abiiciamus, ut pacientcs, mites, beuevoli simu.s, non cedentessensui nostro, benediceutes malcdicentibus, beuefacieutes malefacientibus, ac15 sie in bono viucamus malum, fortiora arma lucis esse moustrautes, quamsintopera tenebrarum nos tentantia.Et caruis curam ne feceritis in desideriis. Hie Apostolusimmodicam quoruudam taxat severitatem iu corpus suum, rursus niniis largauiindulgeutiam aliorum atque orauino meu.suram ponit carnis luacerandae.20 Curauda est caro nostra victu et amictu, ut vivere et operari possit, nedestructa per niniiam castigationem aegrotet et inutUis fiat ad opera, verumsie curauda, ut desyderiis seu concupisceuciis eius non obsecundetur, siepremenda, ut serviat, sie ei indulgendum, ut subsistat. unde Apostolus 'Ego 1. eov. 9, 27.castigo corpus meum et in servitutem redigo'. Non ait 'in morbum aut25 mortem redigo', sed 'in servitutem'. Et Ecclesiast: 33. 'Onus, cibus et virga eic 33, 25.asino, panis et discipliua et opus servo'.Quod autem haec Epistola in adventu legitur, causa fuit, quod haecdici ad eos putarint, qui nondum boni sunt, ducti forte et hoc verbo 'Nuncpropior est nostra salus', quod ipsis adveutum siguificare videtur, cum ad-30 veuisse et praesentem esse salutem significet. 'Nox enim', inquit, 'peractaest et dies appropinquavit', idest, accessit seu nunc adest, 'in quo houesteambulemus', sicut homines alii in suo temporali die houeste ambulant, omninoquede praeterito et praesenti loquitur Paulus. Potest autem ad fiiturasie aptari, quod salus, quam nunc advenisse ac praesentem esse dicit, adhue35 in futuro consummanda est in adventu secundo. Deinde quia olim promissaet credita est, nunc exhibita et incepta, ideo memoria illius promissionis ettunc futui'ae salutis agitur, ut sie medii inter utrunque adventum et misericordiamdei laudemus, olim promittentis, et veritatem eius praedicemus, promissamimplentis et consummaturi, (Hoc enim tempus est, ubi misericordia10 nititur, ut neuter C 12 13 arma lucis D i:j nun fe^tt ADEF 3cn.14 1.5 et sie F 22 sie ad curanda E 24/2.5 aut iu mortem U 35 consumandi U38 predicemur F


472 Etiiu-rationcs opistoUirimi et euangeliorum, quiis iiostilhis vocant. 1521.¥i. 84, 11. promitteatis et veritas irapleuti.s obviaut sibi, ut ps. 84. cUcitiir) Et ita hocpraesens tempus tam futurum quam praeteritum compraehendat. Atque haecsit ratio, qua legatur in Adveutu haec Epistola.EVANGELIVM DOMINICAE PRIMAEADVENTVS DOMINIMATTHAEI. XXI.'\'"9.^'' /^~~*iim appropiuquassent Hierosolymis et veuissent Bethphage/ ad montem Oliveti, Tunc Ihesus misit duos discipulosYdicens eis: Ite in castellum, quod est contra vos, et statim invenietisAsiaam alligatam et pullum cum ea, solvite et adducite lomihi. Et siquis vobis aliquid dixerit, dicite 'Quia dominus hisopus habet\ et confestim dimittet eos. Hoc autem factum est,®nci).9,9. ut adimpleretur quod dictum est per Prophetam dicentem: Dicitefiliae Zion 'Ecce rex tuus venit tibi mansuetus, sedens superasinam et pullum filium subiugalis'. Euntes autem discipuU isfecerunt sicut praecepit illis Ihesus. Et adduxerunt asinam etpullum et imposuerunt super eos vestimenta sua eteum desupersedere fecerunt. Plurima autem turba straverunt vestimentasua in via. Alii autem caedebant ramos de arboribus et sternebantin via. Turbae autem, quae praecedebant et quae seque- 20bantur, clamabant dicentes 'hosanna filio David, Benedictus,qui venit in nomine domini'.In Euangeliis enarrandis alia opera opus est quam in Epistolis Pauli.Siquidem Euangelia primo conferenda sunt et quid singuli Euangelistaein eadem re dicant vel taceant observandum. 252iic. 19,30. Marcus, Lucas, lohaunes solius pulli memineruut et super eum sedisseChristum, cum ante nullus adhuc super eum sederit homiuum, ut Marcuset Lucas dicunt. Qnare aliqui conati sunt utrunque tueri dicentes, Christumprimo sedisse super pullum, deinde, quia indomitus fuerit, super asinampositum. Mirum autem, si asellus, auimal melancholicum, etiam indomitus 30fuerit et impatiens sessoris velut equus indomitus.Potest rectius dici, non super asiuam, sed super pullum tantum sedisse,et tamen ita describi, velut super eos ambos in phu-ali numero sederit, quoda)!nttti.27,44. asina simul aifuerit cum puUo, tropo scripturae eodem quo Matthaeus dicit,siiic. 23, 39. Latrones in Cruce Christum blasphemasse, cum Lucas unum eorum id fecisse 351) 33 (lescribit1 psalmus 84. F l'sal. 8.5. 3cn. Ut ita hoc C Et hoc D 31 et fcP^m.


Enarnitiones ei)i.stolarum et eiiangeliormii, quiis postillas vocant. 1621. 473scribat. Nee enira est ulla fere figui-a in sacris literis celebrior iicque foeciiudiorquam syDecdoche, quae est, quando totum pro parte et ediverso accipitur.Sic idem et unus populus arguitur in prophetis, cum multi sint inter eosboni, Kursus laudatur, cum multi sint inter eos mali. Et pulcherrimas charitatis ea est figura, quae comunia faeit omnia bona, rursum comunia etmala, ut alter alterius onera portet et sie impleat legem Christi. Ita et hiesuper asinam sedisse scribitur, quando super pullum, eius filium, sedit, quodAsina et pullus, velut aliquot totum, repraesentabant totum populum dei, inquo multi sunt, super qtios non sedet Christus, et tarnen super omnes regere10 recte dicitur. Sic civitas vel regio vel domus fecisse aut passa dicitur, quodaliquot in ea fecerunt aut passi sunt: adeo vulgatus est iste tropus. deniqueeadem figura dicimur iusti, quod incepti sumus iustificari, ut ßo: 8. 'Sisöm.s, lo.Christus in vobis, corpus quidem mortuum est propter peccatum, Spiritusvero vivit propter iustificationem', Et 7. 'Meute servio legi dei, carne autem Möm. ?, 2.1.15 legi peccati'.Sedisse autem super pullum tantum et mysterio convenit, nam inhoc Gratiae et legis vim pulchre ostendit. Lex enim (ut Apostolus ait)wai. 3, 11.nunquam potuit iustificare, quod ut intelligamus, Sciendum, Quod Omnibuslegibus tam divinis quam humanis nihil effici potest, nisi quod homo ex-20 terne, vel minis coactus vel praemio allectus, opera faciat. Voluntatem verospontaneam, quae nee timore poenarum nee amore praemiorum legem servet,nemo potest facere nisi gratia dei. Atque ut dicitur vulgato et verissimoproverbio 'Cogitationes sunt a vectigalibus liberae', Ita voluntas nuUa legepotest fieri vel induci, ut faciat voluntarie legem, quantumlibet foris operari25 cogatur, immo semper est iuvita et odientissima legis. Ita fit, ut asina quidemsit subiugalis, idest, horao externe praematur multis operibus legumcoactus vel illectus, pullum vero nullus homiuum insederit nisi Clu'istus,idest, spiritum seu voluntatem non nisi gratia reddat promptam. Ita subChristo solo vivimus et incedimus liberi, voluntarii, gratuito legis obser-30 vatores, nee timentes poenam nee amantes mercedem. Ad quem per verbumEuangelii, quod est verbum gratiae et remissionis peccatorum, ministerio etexemplo Apostolorum et praedicatorum perducimur et paramur. Ante quorumministerium non uisi sub domiuis ligati stamus, idest, sub magistris legum,quibus minantibus facimus foris opera, inviti intus. Proinde Christus iam35 sedet super voluntatem nostram, quae per gratiam eius hilariter cum portat,libentcr obedit, gratuitoque servit. Asina vero nostra, iam libera ab operibuslegis, sequitur pullum Christi vectorem, idest, extorior horao ducitur adobedientiam voluntatis interioris, dum spiritu facta carnis mortificamus, quae1 ulla fe^tt(-' 4 pulcherriine ADEF pulcherriniae C 8 aliquod totum DEF 3en.11 aliquod E 12 quod iiicepimus iustificari 3cn. 1:3 in vobis est, corpus 3cn.33 legati F 37 homo dicitur E


:474 En;u-rationcs ciiistoliinini vt cuangelionini, quas i)ostilla.'; vücant. 1521.per legem potius abuiulaljaiit et praevalebaut. Verum de hac difiereutialegis et gratiae alias pliira.SDiiuc. 11, 4. Atque liuc est, quod Marcus pullum iu<strong>von</strong>tum dicit foris stantem iiibivio, ut osteudat hominem,


Enan-iitiones cpistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521. 475Tertio, cum persecutoribus vero et resisteutibus aliud nou ageudum((iiaiu diceudum 'dominus bis opus habet', Hoc est, non a se venisse,uec suum negocium sed dei officium se gerere, non sibi sed deo homiuesadducere, sicut in Apostolis factum videmus. Neque enim cum eis puguau-5 dum, sed deo causa committenda, soli vero verbo instandum. Sic deus datiucreraentum, ut veniant qui venturi sunt: bis enim raaxime roborati suntApostoli, quod scirent, non sua negocia se agere, unde dei ministros sevolebaut existimari.Ista vero processione significata est res universa et mores ecclesiae inlu Christo et cum Cluisto transeuntis ex iioc mundo ad patrem in coelestemHierusalem, quod videamus. Primum appropinquasse scribitur Hierosolymiset venisse ßethphage ad montem oliveti. Est enim Bethphagesita in monte Oliveti, sicut Bethania in eins latere. Et interpretaridicunt domum oris, in quo significatur Ecclesia, quae recte doraus oris15 dicitur, quod in ea praedicatur vivum verbum gratiae et vox salutis, quaeolim in Synagoga erat muta, et loco eins litera mortua legis scriptae docebatur,quae magis per peccatum occidebat, eratque verbum mortis et peccatipotius. Veuit ergo ad Bethphage, idest, domum vitalis praedicationis, nonmortuae scripturae, quia a Christi adventu coepit Ecclesia et ab iude mittuu-M tur discipuli praedicare Euaugelium et vivo oi'e vitae verbum loqui. Quaapijropinquatione figuratur eius adventus primus in carnera ad homines. Esteuim adventus misericordiae et gratiae, quae per olivas significantur, et monsolivarum ipsa Ecclesia Christi, foecunda oleo gratiae, ubi caetera naturaerelicta sunt deserta et sterilia. Atque ab hoc adventu mittit Apostolos25 adducere pullum istum asinae subiugalis, de quo dictum est. Adductumautem sternuut vestimentis Apostoli et eum desuper sederefaciunt, hoc est, quod popidum Christo regendum et inhabitandum paraut,doceutes Christo obedire in salutem. Vestimeuta vero aliud non sunt(juam opera, exempla, virtutes Apostolorum, sicut in multis locis scripturae30 videre licet. Unde superius in Epistola Indui Christum et arma lucis docuit, gjom. i3, 12.quod indumenta sint optimi mores, quibus Apostoli et successores non sibised populo servire debent pro formando in eis Christo Christique regno.Vestimenta turbarum in via strata Exempla martyrum et praecipue patriarcharum,qui praecesserunt Christum, quibus via fidelium Christi adornatur35 per praedicatoi'es, quäle facit Apostolus Heb. 11. antiquorum patrum ad-^ict»- u.ducens historias. Rami vero palmarum et olivarum verba sunt decerptae Sacra scriptura, quae plena est verbis gratiae, quae oliva Signatur, et verbiscrucis orania vincentis, quae in palma monstratur. Hoc est, universa doctrinaEcclesiae est mortificatio peccati et iustificatio spiritus: palma enim fertur12 13 Et enim Betliphagae C 16 17 dicebatur E 19 et abunde 3cu.carue E 35 per piaedicationes F Heb. ij. D


47G Enairationes epistolarum et euangelioruni, quas postillas vocant. 1521.uon cedere oueri, sie nee passionis et crucis verbum. Haec est oliva, fuiusvireutibiis foliis ramum ad vesperam in ore suo attulit iu arcam coliimbaI. »ioi.g, 11. Gen. 8. Verbum scilicet gratiae et remissionis peccatorum. Turbae autempi'aecedentes et sequentes cantaudo et laudaudo gaudia Eeclesiaesignificantde misericordia Christi, quo et antiqui patres et nos omnes gaudemus siu Christo laudautes et benedicentes patrem niisericordiarura iu excelsis.Atqueita patet, quod oniues alii officia miuistrantium vel praedicautium significant.Sohis asiuus unitate sua populum novum Christi repraesentat, quo vehiturin coehim. Uuitas enim commendata est in asello uno, deinde et simphcitaset robur in fide, similiaque caetera. Quibus omnibus apparet, eundem esse losensum et Epistolae et Euangelii: uterque enim proponit, nos esse in viainter primum et seeundum adventum, ubi agitur, ut honeste ambulemus,induentes et portantes Christum, abieetis operibus tenebrarum &c.Haec de mysteriis: ad historiam revertamur, in qua describiturChristus rex filiae Zion, non in maiestate nee pompa mundana nee in pote- isState more aliorum mundi regum, sed in mansuetudine veniens, idque adimpletionem prophetiae, quae duo videamns.Primum hoc notum est, Morem illius provintiae esse asinis vehi, sicutapud nos equis. Ita enim et rex David et Salomon, Balaam et alii asinis.sedisse scribuntur. Equorum autem usum ad belkim valuisse in scripturis 209iid)t. 5, lu. apparet. sie ludic. 5. canit Dibora 'Qui ascenditis super nitentes asinas, benedicitedomino', quod periphrasticos dicitur pro eo quod est 'vos nobilesequestris ordinis viri, magnates, principes, qui regitis populos': horam est9ii(f)i. 10, 4. enim pulchrioribas asinis vehi. sie et eiusdem x. 'lair habuit triginta filiosaseendentes super triginta pullos asinarum et principes triginta ei\-itatum.' 25Ideo et Christus puUo asinae, sed (ut volunt) mercennario, vehitiu", quia (utSadi. 9,9. dieit Euangelista) pauper fuit.Comparandus est iste introitus Christi cum adveutu legis iu moute2.3Jio).i9,i8f. Sinai, tauquam suo extreme coutrario. Lex enim (ut scribitur Exo. 19.) dataest terribilissima specie. 'Totus', inquit, 'Sinai mons fumabat, eo quod 3udescendisset dominus deus super eum in igne, et ascenderet fumus es eoquasi ex foruace. Eratque omnis mons terribilis et sonitus buccinae crescebatpaulatim in malus et prolixius tendebatur'. His ten-oribus significatum est,quid faciat lex, nempe quod iram operatur, terret conscientiam, omnes subSHöin. 3, 20. peccato eoncludit, reosqne facit, quia 'per legem', inquit, 'cognitio peccati': 35per legem enim cognoscimus, quam miseri simus, quam raali, quam perditi,quid meriti, scilicet mortem et infernum. Et cum sie nos confimdat, nontamen confert vim, qua faciamus quod ipsa exigit, tantummodo peecatoreset damnabiles convincit et ostendit, iramque inteutat, quia quo magis quis-2 arcum ACF 3 remissionem C 7 ita pr F significat E 19 Baalam AEF21 Sic et ludic. v. D asceudis F superniteiites E 29 Exo. xvi. E 38 quam faciamus D


:Enarrationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521. 477piaiu uititui- facei-e quae legis sunt viribus propriis, eo peius ruit, nisi priussanetur. Hanc conscieutiam sentit quilibet, qui in se descendens suamvitam consyderat, faciuntque eum sua peccata coram deo pavidum et fiigitivum,sicut Exo. 20. ludaeis contigit. 2.9)101.20,18.i Ad hoc ergo malum tollendum, ad satisfaciendum legi, ad qiiietaudaiuinfelicem conscieutiam, ad peccata removenda nunc indueitur Christus veniensin niansuetudine, non sicut lex m-gens et exigens, sed Omnibus ignoscens ettribuens etiam seipsum ('Non veni', inquit, 'solvere legem sedi'i'i'i'iadimplere'),i. '7.modo efficiamur pullus asinae et iumentum eius, portantes eum in fide firmalü ac bonis operibus induentes. Qui ergo Christum habet, legi satisfecit, neeaniplius trepidat eius conscieutia: si autem trepidat, non habet Christum.Habere autem Christum et indui est in ipsum credere. quäle credere? Essescilicet eum mansuetum et salvatorem, peccati remissorem, gratiae lai-gitoremqui alium eum cogitat, non Christum cogitat. Qui vero talem sibi fore15 credit, vere talem eum liabet. Et qui Christum salvatorem habet, peccatorumremissorem, quomodo potest eius conscientia pavida esse aut noniucundare? Quae lex potest eum contristare, cum Clu-istus pro eo respondeaf?Hunc suum suavissimum adventum non iutelligi a ludaeis plorabat,quando super Hierusalem hodie flevit, referente Luca, dicens 'Quia si et tu 2uc. 19, 4s.20 cognovisses in hoc die tuo, quae ad pacem tibi', scilicet 'essent', idest, 'siscires, quare venirem, quid afferrem, nempe pacem et remissionem peccatorumet absolutionem a lege exaetrice. Nunc autem abscondita siuit aboculis tuis'. O quam multis usque hodie abscondita sunt ea quae ad pacemcordis faciunt, qui Clu'istum ignorantes non fide illius sed suis operibus2.i satisfacere et sese pacificare praesumunt, cum nisi in Christo, mansueto regeet peccata remittente, non sit pax.Atcjue hoc est, quod Euangelista monet, id praedicaudum esse. 'Dielte',inquit, 'filiae Zion: Ecce rex tuus venit tibi mansuetus', q. d. 'Ecce|^"({i"'j\';^'tibi ad pacem, ad salutem, ad laetitiam cordis', quod quia non credunt,30 dicendum et praedicandum praedicit. Quicunque crediderit talem eum venire,talem eum habebit. O praedicatio rara et hodie extincta penitus! Singulaverba pondera. 'Ecce' adverbium gaudentis et exhortantis ac velut remdiu et anxie expectatam monstrantis. 'Rex tuus', qui deiecto tyranno conscientiae,qui est lex, reget te in pace et suaviter, donata tibi peccatorum35 remissione et virtute ad faciendam legem. 'Tuus', tibi promissus, a teexpectatus, quem peccatis pressa vocabas et suspirabas. 'Venit', sponte,gratuito, libenti charitate: nee enim tu adduxisti eum, nee tu in coelumascendisti, nee meruisti, sed ipse, sua deserens, te quaerens, venit ad te,indignam, immeritara, immo lege regnante et peccatis per eam auctis longe4 contingit F 7 Lex vigeiis ü 8 venit D 9 portautes rae C 28 q.


478 Enarrationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521.peiora meritam. 'Tibi', scilicet in omnem usum quo indiges, tua quaesitiu'usveuit, tibi solum servire, tibi benefacere, non sibi, venit, uou a te suaquaeret, sicut lex fecit: qiiia non habes, quod lex quaerebat, ideo veuit tibisua daturus, nihil a te postulaturus, nisi ut sinas peccata tua toUi et tesalvari. 'Mansuetus', non turbulentus sicut mous Sinai, placidus, mitis,uou minans nee poeuam infligeus, non idcisceus offensam legis: quod utcredas, sedet super pullum asinae, vulgare, mercennarium animal, scilicetSimplex, innoxium, tantum ad serviendum idoneiun, ut specie talis adventusilliciaris, intelligeus eum tibi innoxium, tantum serviendi affectu venire,nullum in eo terroris signum, sicut non tonat, non fumat, non fulgurat, nt loolim Sinai, quia iuvare, dare, salvare, consolari, pacificare, non terrere, pavefacere,fugare, confundere venit. Itaque qualis apparet in iucessu, talis estet in corde. non potuit simplicius incedere, quam sedens in pullum, quemnemo insedit, abstinens etiam a tumultu quadrigarum, Viam vestimentissterni faciens, denique populis stipatus, non armis sed iubilis et laudibus i^gestientibus, ne nihil assit, quod mansuetudinem et lenitatem ostendat.Hanc laetitiam et iucunditatem adventus propheta clarius expressitsnd). 9, a. quam Euangelista, dicens Zach. 9. 'Exulta satis, filia Zion, iubila, filiaHierusalem. Ecce rex tuus venit tibi iustus et salvator, ipse pausier, etascendens super asinam et super pullum, filium asiuae'. Dum enim ex- 2nhortatur ad gaudium et iubilum, satis commendat gratiosissimum et suavissimumpeccatoribus, lege dominante pressis, adventum regis huius esse,quod et illo significari voluisse videtur, quod a moute olivarum eundemapparavit, quasi a magnitudine misericordiae et pacis.Euangelista ponit solummodo 'mansuetus', omitteus iustum et salva- 25torem. Et saue Hebraeis vicinum est vocabulum 'pauper' cum mansuetoseu miti, voluntque pauperem eum significari, qui animo pauper, humilis,laboriosus, occupatus sit ac depressus, quo nomine singulariter in scripturisvocautur fideles Christi. Nam is demum vere mitis est sane et mansuetus,qui aliorum malis pia occupatione affectus, non secus ac si sua essent, eorura somiserctur. Talern pauperem et afflictum pro nobis, idest, verissime mansuetum,Euangelista Christum facit, nt qui veniat non nisi nostris malislaborans, paratus uos iuvare eo alFectu mansuetissimo. Proinde etsi noneadem verba Euangelista reponit, uno tamen verbo omnibus tribus satisfacit,dum talem inducit, qui pro mansuetudiue non solimi non quaerat aut exigat 35ultionem aut legis plenitudinem. Verum nitro compassus iis, qui, lege imperante,peccatis auctis vesabantur, humili et dulci corde venit, scilicet daturusquibus indigent, idest, gratiam et misericordiam. Nam quod propheta dicit7 mercennarium, animal scilicet A 3icn. mercennarium, anima scilicet E 9 illicitaris Fvenenire AE 14 abstinens igitur F 15 stipatis ÄDEF 3en. 16 ne aliquiil desit 3cn.lenitatem ucm ostendat ACDF Icvitatem non ostendat E 18 iubilia AE 24 apparuit EF


EnaiTationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521. 479'lustus', intelligitur uou ut viilgo, qui iustitia sua peccatores iudicet, Sed utRo. 3. 'lustus' iustificans. 'Tibi', iuqiiit, 'venit iustus, ut te iustificet, quaeMüin.a, 26.per legem rea facta es', imde et autiqua trauslatio pro 'iustus' habet 'sanctus',scilicet qui sauctificet uugento gratiae suae, quasi 'sanctus' Christum, idest,5 unctum, et 'salvator' Iliesum iudicet proprio nomine. Idee autem iustificabitet salvabit, quia pauper est, tui miserens, mala tua indigne ferens, salutemtuam sitiens. Hie est mansuetus.Atque ex his videmus, quam prope sit salus, quam praesens, quamgrandescens. Nam haee processio et adventus durat usque ad finem mundi.10 Vae nobis, si et nos ignoremus haee, quae ad pacem nostram sunt in hacdie, quae est tempus visitationis nostrae iu tanta misericordia. Ambulemusergo honeste in hoc die, iu hac via.Voluit autem Euangelista testimonium prophetae iuducere ad maioremgratiae commendationem, sicut decebat gratiae praedicatorem, ut ostenderet,15 neu nostris meritis Chri.stum venisse, sed pro veritate dei, ut Eo. 15. Apo-iRöm.x:., s.stolus dicit, ad firmaudas promissiones patrum, quas utique non nisi gratuitamisericordia donarat, ut Gal. 3. Apostolus dicit 'Abrahae per promissionem ®ai. 3, is.donavit deus'. Non ergo nostram diguitatem, sed suam misericordiam etveritatem commendat, qui tanto tempore ante nos promittere dignatus est20 gratis et nuuc dare, non quia digni nos, sed quia verax ille.Illud ultimo videndum, quod tm-bae cantabant 'Osanna filioDavid &c.' quod sumptum est ex psalmo 117. ubi sie legitur 'O domine, ^Jj. iis, a.ifsalvumfac, o domine, beneprosperare : benedictus qui venit in nominedomini', quod hebraice sie dicitur 'Ana Adonai hoschia na. Ana Adonai25 hazeliach na. Baruch habba beschem Adonai'. Ubi iterum ceruitur, quodEuangelista nou omuia posuit, forte quod uec turbae omnia dixerunt, quinaddiderunt 'Filio David', quod in psalmo non est, quia himc versum aptaveruntChristo, filio David: de eins semine sciebant futurum Eegem Messiam.Est autem hebraice Hoschia na, duae dictiones, quas nos in unam con-30 fregimus 'Osanna': significat hoschia na 'salva obsecro' seu 'fac salutem, estosalvator', absoluto statu, sine regimine, ideo ipsi addunt dativum 'filio David',Ut sit sensus: O domine, fac obsecro, ut sit salus huic filio David, reginostro, fac ut bene procedat regnum eius et prospere agat. Est enim quaedamacclamatio et prosperitatis imprecatio pro novo regno Christi, quod et3ri sequentia indicant 'Benedictus qui venit in nomine domini'. Huucsensum Marcus iuvat dicens: Clamabant dicentes 'Osanna, benedictum, quod iwarc. n, lo.venit regnum patris nostri David, osanna in excelsis'.9 grandes A graudis C ^m. graiulens DF gaudcns E 17 (ial. 4 ACDEF19 tanto fe^tt E 22 psalmo xxv. E l'salmo 118. 3en. 20 Euaugelista omnia nonposuit ^m. quod turbae nee omnia !3cn. 29 liabiaice A liebraicae C Haebraice F30;:31 est


480 Enarrationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521.Unde et nos quottidie clamamus in Missa 'Osanna in excelsis', precautes,ut Ecclesiam Chi-istus in hoc die et transitu salubriter et prospercregat et ducat, Et una debet esse omnium praedicatorum in Ecclesia voxet Votum et Studium, ut Christus prospere procedat et regnet, Diabohis cumoperibus teaebrarum male habeat. Hoc enim figuratum est istius turbaeobsequio et clamore. Amen.^4-13?' I*(. 18,EPISTOLA DOMINICAE SECVNDAEADVENTVSRO. XV.^^ratres, Quaecunque scripta sunt, ad nostram doctrinam loj[^^ scripta sunt, ut per patientiam et consolationem scripturarumspem habeamus. Dens autem patieutiae et solatii det vobisidipsum sapere in alterutrum secuudum Ihesum Christum, utunanimes uno ore honorificetis deum et patrem domini nostriIhesu Christi. Propter quod suscipite invicem, sicut et Christus i5suscepit vos in honorem dei. Dico enim, Christum Ihesumministrum fuisse circuncisionis propter veritatem dei ad confirmandaspromissiones patrum, Gentes autem honorare super50. niisericordia deum, sicut scriptum est: 'Propterea,confitebor tibiin gentibus, domine, et nomini tuo cantabo'. Et iterum dicit: 20*?'j^'y'*3'Laetamini, gentes, cum plebe eins'. Et iterum: 'Laudatedominum, omnes gentes, et magnificate eum, omnes populi'.3c). ii.io.Et rursus Isaias ait: 'Erit radix lesse, et qui exurget regeregentes, in eum gentes sperabunt'. Deus autem spei repleat vosomni gaudio et pace in credendo, ut abundetis in spe et virtute 25Spiritus sancti.Perspicuum est, liauc Epistolam ideo in adventu legi iustitutam, quodtoties in ea de spe Apostolus loquitur, quam habemus in Christum futurumsalvatorem, Atque ita de secundo adventu Christi hac dominica agi, quemet Euangelium tractat, ut videbimus. lis enim, qui Christum primo adventu 30excaeperunt, induerunt et quottidie portant in fide et bonis operibus, multaobtingunt adversa, quibus e mundo exjjelluntiu', sicut olim filii Israel exAegypto expellebantur. Quare omnium vita est aliud nihil quam spes inredemptorem Christum, qui eos educat ex hac vita in regaum patris sui incoelis Kberatos ab omnibus malis. 35Pro inteUectu Epistolae sciendum, Quod Romaui, ad quos scripsitPaulus, erant partim ex gentibus, partim ex ludaeis ad Christum conversi.3 dicat AEF 16 suscepit uos D 29 adventum 3cn. 30 Is euim CF


Enarrationes epistolarum et euangeliorura, quas postillas vocant. 1521. 481Erant euim ludaei in omnem terram dispersi et Romae quam plurimi, utAct. 18. legitur. Institutis autem in fide et bonis moribus adiungit in fine acs- 1?. 2-Epistolae praecepta, quibus eos in concordia Spiritus confirraet, tollens causas,quae concordiam eorum in fide et moribus possint tollere, quarum sunt duae,5 prior, quod ludaei ex usu legis et inolita eouscientia infirmiores non poterantvesei carnibus in lege prohibitis et nee omnes caerimonias et ritus legistarn subito omittere, licet essent iam non necessariae. Hos docet a gentibustolerandos pro tempore, nee propter cibum solvendam fidem et Christianosmores : idem faciendum, si gentilis vel ludaeus aliquis horreret edere ciboslu idolis immolatos (ut tunc mos erat), timens se peccare et idolatris consentire,cum tamen liceret quodlibet genus ciborum edere nihilque esset immundumiis qui in Christum credidissent. Hoc cum firmiores scirent, despiciebantpusillos illos et libere omnia edebant, sicut sciebaut licere, quo facto pusillioffensi nee audebant omittere nee committere, utrobique conscientia vexati:15 si enim sequerentur fii-miores cum eis edendo, iam contra conscientiam faciebantinfirmam, quae dictabat non edendum, si omitterent quod videbantalios lacere, iam quasi non essent Christiani formidabant, quia non facerentquod alii Christiani. Hos toUerandos docet et coram eis abstinendum etiama Ileitis Ulis cibis, donec usu et ipsi firmati scirent licere. Tales sunt hodie20 quam plurimi, qui cum videant caeteros per indulta pontificum butyrum, lac,ova comedere diebus, quibus hucusque per Cauones non licuit, Deinde multaalia quoque facere, quae hucusque prohibita et illicita fuerunt, magno scandalovexantur, iudicantes secmidum inveteratam conscientiam nuUo modoista licere. Ita et illi, qui operibus caerimonialibus assueti audiunt praeferri25 opera charitatis et pro charitate omittendas suas praeculas et electas a seactiunculas aut humanitus statutas, ita confunduntur, ut nesciant, ubi beneaut male faciant, nee ausi sua deserere nee illa sequi: culpa eorum non est,sed pontificum et saeerdotum, qui tantum caerimonialia docentes corda eorumoccupant humanis suis decretis, ut postea divina praecepta capere nequeant.30 Hi omnes rectiora docendi sunt, tolerandi tamen in suis ritibus nee praecipitioa solitis suis opusculis praescindendi, donec paulatim et ipsi discernerepossint inter opera dei et hominum, inter praecepta dei et hominum,ne fidel et morum Christianismi comunis hac violentia scindatur concordia,praesertim cum eorporalia sint super quibus ita offenduntur et mere humana,35 potentia suo tempore mutari, fides autem et mores Christiani spiritualia suntet res dei: quare minora toleranda sunt propter maiora servanda.Altera causa discordiae, quod in populo dei necesse sit aliquot relinquiinfirmos alterius generis, scilicet peccatores. Hi sunt, quos nunc vulgo vocarauspassionatos, difficiles, morosos, superbos, capitosos, aut quovis alio vitio2 Act. 17. AF 3en. Act. xvij. CD Act. xx. E autem fc^lt D19 Ucere &c. Tales ^cn. 31 a fe^lt ESut^etä SBexte. VU.


482 Enarrationes epistolarum et euangeliorum, quas jiostillas vocant. 1521.incommodos, aut si etiam in peccatum aliquod lapsi sunt, cum alias voceuturboni homines et per sua intervalla satis bene liabeant. Cum bis enim molestissimumest vitam agere, et tarnen agere oportet. De bis loquitur in bacEpistola Paulus, dooens non fugiendos, non rellnquendos nee propter eossolvendam concordiam Christianae Fidei et conversationis, cum ideo rebctisint, ut charitas aliorum babeat, in quibus sese exerceat. Nam qui bos ferrenolunt, autores fiunt sebismatum, liaeresium, dissensionum et multorummalorum, causantes scilicet impudenter, culpam esse illorum infirmorura, cumsit ipsorum potius, qui magls infirmi probantur, quod infirmos tolerare nonpossunt. Unde Beatus Augustinus Gal. 6.: Nihil ita probat virum spiritualemquam peccati alieui tractatio, cum liberatiouem eins potiusquamsubsannationem potiusque auxilia quam cunvitia meditatur.Et omnino hac Epistola agit Paulus, quod Galatas 6. dicit bis verbis:®iii. fi, 1 f.'Fratres, et si praeoccupatus f uerit bomo in aliquo delicto, vos, qui spiritualesestis, buiusmodi instruite iu spiritu lenitatis, considerans te ipsum, ueet tu tenteris. Alter alterius onera portate, et sie implebitis legem Christi'.'Onera', inquit, idest, difficiles mores aut etiam peccata, nou 'commoda', quiacommoda portare est potius portari et Lnter angelos vivere, non interhomines.siiim. 15, iff. Hoc est, quod hac Epistola dicit, iucipiens c. 1.5. 'Debemus autemnos firmiores imbeclUitates aliorum sustinere et non nobis placere. Unusquisquevestrum proximo suo placeat in bonum ad aediticationem. Etenimst-M. 69, 10. Christus non sibi placuit, sed sicut scriptum est: Improperia improperantiumtibi cecideruut super me. 'Quaecuuque enim scripta sunt &c.' Quod dicit,hoc est: si nos sumus firmi et spirituales nobis videmur, non debemus noseis comparare, qui tales non sunt aut non videntur, nee nobis placere indefectu fratris, sicut Pharisaeus in Euangelio de publicani defectu et omniumhominum sibi placebat, uec debet ideo frater displicere, quia non potest neehabet, quod nos possumus et habemus, sed sustiuere debemus hunc einsdefectum iu spiritu lenitatis, id curautes, ut nos sie tractemus eum, quo eiplaceamus, iu lenitate et tolerantia eiusmodi, douec provocatus nostro bouonos imitetur et ex uobis isto modo aedificetur. Quare id agendum est, nouquomodo nobis placeamus et ille displiceat, sed quo modo nos ei sie placeamus,quo melior fiat. Atque ut id praestetis libeutius, Exempla Christividete, qui hoc modo nos tractavit, ut non insultaret nostris peccatis, nongloriaretur de forma dei nee de omnibus quae habuit et potuit, sed exinanivitse et id egit, quo nobis placeret ad provocationem boni, dum nostrapeccata super se tulit, nee reiecit aut deseruit tam malos et indignos : sienim ipse sie fecisset, sicut nos proximis facimus, neminem redemisset, si7 haeresum C dissentionum C 12 subsannationem potiusquam aiixilia D couviviaU 115 sie adimplebitis C 26 quia tales D 30 eum fe^tt E 34 ut hie F:J9 reilimisset ACF


Enarrutiones epistolarum et euangeliorum. quas postillns vocant. 1521. 483autem sie facimus proximis, sicut ipse uobis, oiilliim hominem coutemueinusquaütumlibet peccatorem aut difficilem.Timc seqiiitur Epistola.Quaecunque euim scripta suat, ad nostram doctrinam5 scripta sunt. Quia induxerat scripturam de Christo loqueutem, ideo,nequis occulte obmurmuret, tanquam nou ad propositnm pertineat, prouuuciatoccasione huius uuius dicti geueralem sententiam de usu scripturae, docens,quare et in quem usum non modo haec una pars sed universa quoque scripturascripta sit. Non enim propter Christum (qui non eguit) sed propter10 uos orauia scripta sunt, ut doceamur. Docendoram, inquam, homiuum causaomnia scripta, tale quid et 1. Cor. 9. dicit 'Nuuquid cura est deo de bobus?i.Ein-. 9, 9f.An propter nos haec utique dicit? Nam propter nos utique scripta sunt',ac si dicat 'deo non est cura de bobus sed de nobis', non quod boves noncuret, qui exu-at omnia, sicut hoc loco quidem torquentur, sed quod in15 loquendo et scribendo non de bobus curet. Quid enim loqueretur aut scriberetbobus? Verbuiu dei in lacob et Israel ad homines solum niitti curatur.Ita hie verbum de Christo scriptum non Christo sed uobis scriptum est,sicut et omnia alia. Quid enim scriberetur propter Christum, qui novit ethabet omnia? Atque haec scripturae tota causa, scilicet homines docendi.20 lam eadem generalitate sententiae usum et fructum scripturae pronunciat:ut per pacientiam, inquit, et consolationem scripturarumspem habeamus. Homo enim per scripturas doctus non nisi crucemdocetur seu pacientiam, cum sit universa scriptura non nisi verbum cruciset exhortatio ad ferendam crucem, qua exhortatione indiget, ne deficiat25 pacientia, sed firmetur in spe futurae redemptionis. Utrunque ergo uecessariumest, pacientia et scriptura. Non euim verbum dei tollit mahi et pacientiam,sed imponit mala et docet pacientiam in spe servandam. Quid enim docetnisi mortem veteris hominis et spem novi resuscitandi ? At mors hominisveteris pacientiam requirit, resuscitatio vero novi, quia non videtur, spe per3ü verbum scripturae exhortantis parta expectetur.Cum autem tolerantia infirmorum et conversatio morosorum sit nonlevissima pars crucis, certe non mediocriter molesta est veteri homini, quisibi semper placere studet et in aliis displicere. Quare per pacientiam inhac parte mortificaudus est et per scriptm-am exhortandus, ut speret in solo35 deo, non in sui placentia. Ac sie recte generalem scripturae usum ad partemcrucis huius applicavit.Cum autem deus suam scripturam propter nos, ut doceamur, volueritscribi. Quid faciimt, qui quodvis legunt et mcditantur quam hanc deiscripturam? Si enim hie doctrina nostra scril)itur, cur alibi quaeritur?3 Et, sequitur 1) 14 quidam CE ^tn. [oit'Ucicfjt richtig] 31,32 sit levissiiii.a U8 qui quiilvis potius legunt K


484 Enarrationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521.Sequitur: Deus autem pacientiae et solatii det vobis idipsumsapere iu alterutrum secundura Ihesum Christum.Quam diligeus gratiae praedicator! Ne videlicet quisquam suis viribuspacientiam et solatium scripturae praesumat obtinere, oratioue sua indicat,haec doua dei esse, humili prece impetranda. Scriptura quidem docet, sed sgratia donat quod illa docet. 'Deus', iuquit, 'autor et largitor pacientiae etsolacii, det vobis, quia nou babetis ex vobis, idipsum sapere in alterutrum',hoc est, ut unusquisque sentiat idem quod alter, hoc est, eisdem afBciamini,moveamini, teneamiui, eadem omuibus placeant. Quo modo? Scilicet utinfirmi sapiant ea quae firmi, rursus firmi nou secus babeant Lnfirmorum loincommoda ac sua propria, ut, sicut sibi velleut fieri, si in loco infirmorumessent,rere sedita faciantquae aliorum,et ipsiuteisdem.T^ 1il,phe.Hoc enim est idem sapere,• 1 TT- «.••!•5. docet. Hic emm aäectusnon sua quae-spu-itualis est!pi)i(. 2, 4.l.eor. 10, 24. ^. . . ,f . . . , . ,., .nervus totuis Christianae religioms, sme quo subsistere nequeat, quem aubievi). 4, 3. vocat unitatem spiritus : 'solliciti', inquit, 'servare unitatem Spiritus in vinculo i5pacis'. Unde 'sapere' hoc loco non usu philosophico sed Christiano significataifectum esse seu, ut vulgo dicunt, habere sentimentum, videri, opinionem,inclinationem et similia, Intimum scilicet cordis illum motum in proximumvel contra proximum. Qui ut sit idem in omnibus, maximum dei beneficiumest, quod Apostolus adeo cognovit, ut magis optarit prece a deo dari quam 20praesumpserit solo verbo apud ullos doceri. Nam hic est ille affectus, quiEcclesiam hodie quoque dissecuit in infinitas sectas, Schismata, studia, dissensiones,lites, denique bella et cedes, etiam iu üs, qui sacris praesunt, prorebus prophanissimis et temporalibus, ita ut haec Apostoli doctrina remotiorab eis sit quam ortus ab occasu. nee enim prae istis tumultibus praeter 25vocabulum quicquam Ecclesiae cemitur. Tot aflPectus, quot corda, hodievidemus, qui tarnen omnes Christi nomine inflantur.Quod autem dicit 'secundum Ihesum Christum', exponit huiusaffectus mutuae concordiae vim, scilicet quod et impii idem sapiant secundumcarnem, mundum et diabolum. At pios vult in unum habitare et consentire, 30in bis tantum, quae sunt Chiisti, ne unitatis occasione abutantur ad faciendamala : sie enim et observantiae et dignitates pugnaces sibi conspirant et idemsapiunt, sed secundum Adam, non secundum Clmstum.Sequitur: Ut unanimiter uno ore honorificetis deum etpatrem domini nostri Ihesu Christi. Hoc est, quia imus est deus, 35qui vocavit vos, eandem misericordiam omnes consecuti estis, Qui firmosvocavit, idem et infirmos, nee inter ullos discrevit: ita et vos, his larvis nondistracti iu diversos affectus, unanimes haue gratiam dei omnibus comunemagnoscentes glorificetis deum, Sicut non distinsit vocationis gratia, ita needistinguere debet firmitatis infinnitatisve diversitas. 401 Sequitur fe^It E 10 rursus firmi fe^tt E 15 servate C 19 nt idem sit in E25 quam onus F 28 dixit V 32 enim observantiae F 30 37 (jui infirmos voearit C


Enan-ationes epistolaruni et euangelionuu, quas postillas vociint. 1521. 485Patrem autem glorificari docet, quod Christus nos per seipsura semperad patrem trahit. lohan. 6. ciiius voluntatem suavissimam uobis eommendat, 3o^.6,m.3s.dura omnia quae fecit voleute patre se fecisse dicit, ut per eum discamusin deum eonfidere sicut filii in patrem.5 Sequitur: Quapropter suscipite invicem sicut et Christussuscepit nos in gloriam dei, Concludit sententiam, quam voluit, etad utrosque infirmos refertur, de quibus dictum est, quod utrique suntsiLscipiendi, tolerandi, aedificandi, sicut Christum superius dixit suscepissenos, quando improperia improperantium deo (idest, peceata nostra) super eum 3iöm, is, 3.10 cecidisse dixit. Sic alter alterius onera portet et proximi mahmi putemusnostrum esse, pro quo non secus agendura atque si nos ipsos velimus liberare.In hoc gloriticabitur deus: nam sicut Christus in gloriam dei nossuscepit, idest, non gloriatus est contra nos sicut pharisaeus, sed, ut misericordiamdei in nos ostenderet, fecit nobis quae pater voluit in nos fieri, ac15 ita misericordia dei in Christo super nos magnificata et glorificata est, Itaet nos in gloriam dei facimus misericordiam , si proximos propter deumexemplo Christi foveamus, toleremus et aedificemus.Sequitur: Dico enim Ihesum Christum ministrum fuissecircuncisionis propter veritatem dei ad confirmandas pro-20 missiones patrum, Gentes autem super misericordia houoraredeum.Hoc dicit Paulus communem facturus Christum tam ludaeis quamgentibus, licet ludaeis solis promissum, geutibus tarnen etiam praedictum,velut esponens, quod dixerat, Christum sibi non placuisse sed improperia25 nostra portasse, ne id ludaei sibi tantum arriperent, geutibus exclusis, praesertimquando dixisset, omnia quae scripta sunt ad uostram doctrinam scriptaesse, idque omnibus tam gentibus quam ludaeis aptasset, cum tameu certumesset, solis ludaeis scripta esse seu, ut supra 3. c. dixit , 'Credita sunt illis SRöm. 3, 2.eloquia dei'. Et 9. 'quorum est legislatio'. idcirco ne ludaei inflarentur, non Söm. 9, 4.30 obstante, quod solis ipsis eloquia credita sunt Christusque promissus, comuniatamen facit omnia dicens : Dico et clare rae expono, Christum quidem fuisseministrum circuncisionis, hoc est, Apostolum et nuncium seu Angelum testamentino\'i ad populum ludaeorum, qui circuncisio vocatur a Paulo, Gal. 2. @ni. 2, 9.et aliis locis, sicut et ipse dicit 'Non sum missus nisi ad oves Israel'. 5mattij.i5,24.35 Verum haec missio, hoc ministerium eins non sie ordinatum est, ut ludaeissolis prodesset, quantumlibet ad solos eos missum est, sed utrique populocomune praedictum est : ludaeis ideo, ut firmarentur, exliiberentiu-, implerenturpromissiones, quibus deus promiserat patribus de semine eorum Christum6 TOS in gloriam 3cn. 18 Sequitur fe^tt E 19 20 promissionis AEF 25 2(5 hinterftott 60t praesertim ein fiomma .A.E, ein floton F, bor unb l^inter praesertim ein fiomma 3««-o'^ne irgenb ein ^eii^tn D 29 Et 10. 3en. 34 Sicut ipse Sen. 35 36 ludaeis Bi§ utriquepopulo fcfttt D 37 exliiberentur fe:^tt E


486 Enariiitiones epistolarum et euangeliorum, qiias postillas vocant. 1521.futurum, ut sie deus verax inveniretur in suis promissis, Gentibus autemideo, non ut eis promissio persolveretur, quibus nihil promissum est, sed ut13i. 117, 1. deum glorifiearent super misericordia, quia scriptum erat, Gentes laudaturasesse, Deinde super misericordia, ut non minus impleri oportuerit id qiiodde laudaturis gentibus scriptura praedixit quam id quod deus verax patribus spromisit in eadem scriptura. Nihil ergo in Christo differt ludaeus et Gentilis,nisi quod illorum patribus Christus promissns est, ideo illis debebaturveritas exhibentis, His vero nihil promissum est, ideo eis obtigit misericordiainsperata, quam magnificent, quanqiiam et hoc ludaeos gentibus pares reddit,ijuod deus aeque gratuita et insperata misericordia jiatribus eorum promisit luatque gentibus exhibuit: tam immeriti illi erant promissionis quam hi exhibitionis,utrinque pura misericordia, nisi quod promissio fecit ludaeisexpeetandae veritatis iustam causam prae gentibus. Cum ergo comunis sitChristus, omnium comuniter tulerit onera, debemus et nos mutuo comunesfieri, idem sapere invicem, alter alterius onera portare, nee iillo titulo ant i'.personae gratia diversa in Christo sentire.*i. i8,.',ü. Sequitur: Sicut scriptum est 'Propterea confitebor tibi ingentibus et noraini tuo psalmum dicam'. ps. 17. Ecce nihil promittiturgentibus, praedicitur tarnen eas confessuras nomen domini. Quod?Misericors, bonus, salvator, redemptor. Quando ergo Christus in gentibus 20cantat nomen domini, certe gentes intelliguntur Clmstiani ab inhabitante:..TOoi.32, 43. Christo laudare misericordiam nominis dei. Et iterum 'Laetamini, gentes,cum plebe eins', scilicet dei. hoc volunt Deutro. 32. poni, ubi dicitur'Laudate, gentes, populum eins'. Paulus paulo mutat verba, sensus tarnenidem est, quod gentes nee laudare populum dei nee laetari cum popiilo dei 25intelligi possint, nisi comunem deum cum populo suo ludaeorum habeant.*lin, 1. Et iterum (scilicet psalmus 116.) 'Laudate dominum, omnes genteset magnificate eum, omnes populi'. Aperta sunt verba, gentes laudaturasesse deum, quod non facerent, nisi populus eins essent, populus autemnon essent, nisi gratiam dei per comunem Christum obtinuissent. Et rursus 303cMi, lo.Isaias (scilicet xi.) dicit 'Erit radix lesse, et qui exurget regeregentes, in ipsum gentes sperabunt'. Sic Ixx transtulerunt, quosPaulus sequitur. Verum hebraice sie autore Hieronymo: 'Et erit in die illaRadix lesse, qui stat in signum jjopulorum, ipsum gentes depraecabuntur'.Ita Ixx 'stai-e' interpretati sunt exurgere et 'signum esse' principem vel regem. 35Est autem haec autoritas aperta, quod de tribu lesse futurus fuerit dux,quem gentes requirerent, qui praeter Christum nuUus fuit nee erit. Suntpraeterea multae aliae in scripturis, quibus Ecclesia Gentium in Chi-isto futura18 psal. xvj. C Psal. IS. Seil. 19 praeclicc-tur D 23 poni fefjU C 27 psaliiio cxvj. Cpsalmus .i. xvi. E psalmus 117. ^m. 37 requircnt C 38 i'uturo C


Enanationes epistolaium et euangeliorum. quas jiostillas vocant. 1521. 487itaqiie causa est, quare alter alteriim non portet, cum tot seripturae testimouiiscomunis sit omnibns Christus, Gentibus, ludaeis, firmis, infirmis,summis, iufimis et quorumcunque siut titulorum aut personarum.Sequitur: Deus autem spei repleat vos omni gaudio et pace5 in credendo, Hoc est, erudiat vos, ut Christum plenissime cognoscatis,euius notitia fiet, ut de comuni omnium bono gaudeatis, et ita invicempacem habeatis, Hoc gaudium et haue pacem, inquani, quae sit in credeudo,idest, in Fide Christi. 'In mundo enim pressuram habebitis, in me vero 3oi)- le, 33.pacem', lohan. 16. Nolo vos gaudere in peccatis nee pacem mundi habere,10 sed in Christo, quem non videtis, sed creditis, in quo, cum sit omuibuscoraiuunis, neu habetis, quod aUer alteri invideat aut contendat, sed quodinvicem gaudeatis et gratulemini, unanimes in pace, nulla autem res aliasie potest coramuniter possideri nisi quae in credendo po.ssidetur, idest,Christus: ideo nulla non gignit tristiciam et discordiam et invidiam inter15 homines. Ut abundetis in spe, in virtute Spiritus sancti, quiamultis tribulationibus expositi sumus (ut dictum est), necesse est abundemusspe, ne deficiamus in pacientia. Verum hoc non opis est nostrae, orandum,ut deus largitor spei faciat nos abundare spe super omnia mala huius vitae.Hoc autem facit non removendo mala, ne mortem quidem. Quo modo ergo?20 Corroborando scilicet per virtutem spiritus sancti, qua fiet ut non nos malafugiamus sed perstantes superemus. ,-Vmen.EVANGELIYM DOMINICAE SECVNDAEADVENTVS DOMINILVCAE XXI.25I^"^ r u n t signa in sole et luna et stellis. £uc.2i,25.JL_^ Hoc Euangelium manifeste loquitur de seeundo Adventu Christi.Quae autem sint illa signa, Matt. 24. recitat dicens: 'Sol obscurabitur et'i'!nttö.24,29.luna non dabit lumen suum et stellae cadeut de coelo et N-irtutes coelorummovebuntur'. quae quia futura sunt, non est in potestate hominum multa30 de iis praesumere. Nam quanquam terribilia futura sint illa signa, sie tamenpei-ficieutur, ut dies iudicii ante veniat quam intelligautur haec signa completa,praesertim apud insensatos, quia dicit in sequentibus: 'Attendite, ne Suc. 21, 34 f.graveutur corda vestra crapula et aebrietate et curis huius vitae et superveniatin vos dies illa repentina. tanquam laqueus enim superveniet in omnes,35 qui sedent super faciem omnis terrae'. Quare etiam si signa illa videriut,deinde quoque audierint ea extremi iudicii signa, non tamen credent, sedadhuc futurum diem illumcogitabunt.4 .Seciuitur fef)(t E 11 (juid alter ADEF^cn. 23 UO.MINI fe^ C 25 Stellis, &c. 3cn.


488 Enan-ationes epistolarum et euangeliorum. quas postillas vocant. 1521.^'"'jgff*Unde probabiraus haec? Primum, quia iam dictum est, fore repeiitiiiamillam diem et tanquam laqueum superv-euturam. Cui illud acceditLiicae 17. 'Sicut fulgiir choruscaas de sub coelo in ea quae sub coelo suntfulget, ita erit filius hominis in die sua, Et sicut factum est in diebus Noe,ita erit in diebus filii hominis, Edebant et bibebant, uxores ducebant et 5dabantur ad nuptias usque in diem, qua intravit Xoe in arcara et venitdiluvium et perdidit omnes. Similiter sicut factum est in diebus Loth,Edebant et bibebant, emebant et vendebant, plantabant et aedificabant, Quaautem die exiit Loth a Sodomis, pluit ignem et sulphur de coelo et perdiditomnes, secundum liaec erit, qua die revelabitur filius hominis'. Ciarum est lohis verbis, tales fore homines, ut signis illis nihil moveantur, forte et irrideant,sicut Noe et Loth contigit, Deuique sie et in novissima Hierusalemvastatione contigit, ubi tot portentis et signis, quae losephus recenset, noncrediderunt instare diem perditionis, quin eadem in contrarium interpretabantur.1. xiicff, 5, 2. Sed et Paulus l.Tliessa. .5. 'Dies domini, sicut für in nocte, ita veniet':cum enim dixerint 'pax et securitas', tunc repentinus eis supen-eniet interitus.L'.^ctv. 3,3f. Et 2. Pet. 3. manifeste hos incredulos et insensatos praedixit dicens: Venientin no\nssimis diebus in deceptione illusores, iuxta proprias concupiscentiasambulantes, dicentes 'Ubi est promissio aut adventus eins? Ex quo enim 202.%!ctr.3, lo.patres dormierunt, omnia sie perseverant ab initio creaturae'. Advenietautem dies domini sicut für, in quo coeli magno impetu transibunt, elementavero calore solventur, et terra et omnia quae in ea sunt opera exurentur.Breviter, nunquam impiis persuaderi potuit, ut crederent malum suum*i". 65,24. sibi imminere, ut stet verbum psalmi 'Viri sanguinum et dolosi non dimi- 25diabunt dies suos': semper enim praesumunt, nunquam autem timent. ideosubito venit hora eorum.2UC.21, 25f. Et in terris pressura gentium prae confusione sonitusmaris et fluctuum, arescentibus hominibus prae timore et expectatione,quae supervenient universo orbi. Nam et virtutes 30coelorum movebuntur.'Pressura' anxietatem coartationemque significat. deinde 'prae confusione'referri debet ad gentes, non ad sonitum fluctuum et maris. Vult enim confusionem,perplexitatem desperationemque inteUigere, quam gentes in animapaciantiu-, qua coartentur et angustientur, ut sit sensus: Gentes vexabuntur 35et coartabuntur in terris prae pavore, confusione, perplexitate animae suae,Sive hoc fiat terrore signorum sive horrore malae conscientiae. Et certe,vehementer timeo, ne iamdudum hoc malum regnet in terra passim. Nonenim omnes gentes haec passuras putandum est: alioquin non essent, quiis2 superventarum ÄDF superventurura CE 3 Lucae xv. E 2.5 Virum sanguinum C32 Piessurä AEF Piessuram ü ^en. oi-ationemijue significat D 38 reget E 39 alioqui ^cn.


Enarrationes epistolarura et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521. 489isigua illa irriderent, qiios futuros esse diximus. Sunt autem miilti, qui hacdesperatione et perplexitate vexantiir ad iusaniam iisque.Deinde 'souitus niaris et fluctuuru', genitivi Graeci, in ablativos mutaridebuerunt, Erasmo autore, sie 'resonante mari et fluetu, extabescentibus5 hominibus' &c. Xon quod omnes homines, ut dixi \ tabescant, sed aliqui,qui caeteris erunt in signum, praesentem peceatorum suorum poenam simulportautes aliisque futuram significantes. Quid ille maris sonitus et fluctuumsit, quia ftiturum est, non liquido potest dici, quia non sumus prophetae.Et hie omissum est pronomen 'eorum': prae timore et expectatione10 eorum, quae supervenient universo orbi, non quod ipse timor et expectatioUniversum orbeni corripiant, sed eos, qui signum erunt, ii enim ab iis, quaetoti orbi superventuja sunt, pavebunt, cum interim caeteri seciui ludent etridebunt.'Virtutes coelorum' multi putant angelos esse, sed praestat simpliciore15 sensu intelligere ipsos \nsibiles eaelos, scilicet quod non modo terrae motuset maris fluctuumque tumultus, sed etiam aeris perturbatio et coelorum etsuperiorum elementorum commotio sit futura, ut sicut Gregorius hie dicit,Quia omnia eonsummanda sunt, ante consummationem omnia perturbantur,Gentes per bella et seditiones, homines pavore, terra motu, aquae sonitu,20 aer peste, sol tenebris, luna similiter et stelle casu, sie et eoeli ipsi suacommotione. Oportebit enim signa haec esse visibilia et sensibilia, alioquiquo modo signa erunt? at angeli visibiles non sunt, quare coelos hos visibilesintelligimus, quorum commotio qualis futura sit, experientia cognoscetur.Virtutes autem seu potentias coelorum magis dicit quam simpliciter coelos25 usu scripturae, quod Genesis primo legimus Firmamentum appellatum coelum, i.Wou i,8.inde firmamentum, virtus, potentia iwne caeteris tribuitur coelis. Est enimhebraismus 'virtutes coelorum' pro 'firmi coeli' seu 'potentes coeli', Deniquecoeli sunt ipsa \'irtus mundi, sine quibus mundus esset aeternarum tenebrarumcahos. Quicquid enim fit et agitur in mundo, motu et lumine, idest,30 regimine, coelorum agitur, sicut in hominibus ii, qui praesunt caeteris potentiaeet virtutis nomine censentur, quod eoram nutu et placito regantur subditi.Et tune videbunt filium hominis venientera in nube cumauc.21,27.potestate magna et maiestate.Cum intensione dicit 'Videbunt venientem' potiusquam 'tunc veniet35 filius' &c. ut exprimat, manifestum adeo fore hunc adventum, ut omnes eumvidere cogantur, sicut primus adventus adeo fuit occultus, ut e coelo perangelos pastoribus nunciaretur. Hie vero non nunciabitur ab ullo, sed videbiturab omnibus creaturis ubique, atque ut ille in contemptu et humilitate16 flnctomque 3cn. 18 Quin omnia D 20 ipsa 3cn. 29 chaos U 3cn.enim sit F 34 Cum intentione CF nunc veniet E') ©ie^e einige ^tiltn botljet.


490 Enavrationes epistolarura et euangeliovuiri, quas postillas vocant. 1521.Dffciib. 1, 7. peractus est, ita hie iu gloria et maiestate celebrabitur. sie Apoc. 1. 'Et5)iatti).24,3i. videbit eum omais oeulus'. Matt. 24. addit dicens 'Et mittet angelos suoscum tuba et voee magna et eougregabunt electos eins a quattuor ventis, asummis coelorum' (idest, ab Oriente) 'usque ad terminos eorum' (idest, adleov. 4,5. occasum). Haec est dies illa, de qua 1. Cor. 4. dicitur 'dominus iiluminabit sabscondita tenebrarum et manifestabit consilia cordium', ubi omnium omuiaaiiatti).24.3o. manifesta erunt, 'Et plangeut se omnes tribus terrae', Mat. 24. Maxime veroacpiM, H ff. omnium describit eam, Sopho. 1. 'Vox diei domini amara, tribulabitur ibifortis' (idest, potens seu tyrannus sicut Nimrod), 'dies irae dies .illa, diestribulationis et augustiae, dies calamitatis et miseriae, dies tenebrarum et loealiginis, dies nebulae et turbinis, dies tubae et clangoris'. Vide exaggerasiuc.21, 28. tioues tantas.His autem fieri incipientibus respicite et levate capitavestra, quoniam appropinquat redemptio vestra.Quid hoc? Quis gaudere potest ad tanti furoris adventum? Quis ishaec capit? Verum haec dicuntur iis, qui Christiani sunt, qui iu hae vitamultis praemuntur adversitatibus et uniee suspirant liberari a peecatis etOmnibus maus, sicut oramus iu oratioue 'Adveniat regnum tuum' et 'liberauos a malo'. si enim haec vere oramus, necesse est, ut ad signa illa quantumlibetterribilia gaudeamus, quia venit quod petivimus. optandus est enim ac 20summe diligendus adventus iste Christi, si optamus a peecatis et malisliberari, quia dieit 'Redemptio vestra appropinquat'. Qui vero timent acnollent hunc diem venire, quid faciunt dum orant 'Adveniat regnum tuum,libera nos a malo'? nempe seipsos accusant et contra se puguant. Quid2. Xim. 4, 8. est enim redemptio? quis non optet redimi? Sic Paulus 2. Timo. ult. 'Non 25solum mihi reddet coronam iustitiae, sed et his qui diligunt adventum eins'xit. 2, 13. Et Tit. 2. 'Espectantcs beatam spem et adventum gloriae magni dei', Etyuc. 12, 36.'vos similes', inquit Lucae 12., 'hominibus expeetantibus dominum suum'.Proinde eouaudum est cuivis, ne in eo sit odium aut fuga huiusnovissimi diei, quia talis fuga damnabilis est nünis et ad reprobos pertinet, suinduratos et insensatos. hoi'um enim ferrea frous hoe horrendo terrore conterendaest. Erit enim eadem ista dies, sicut summa securitas et laetitiapiis, ita intolerabilis horror impiis, Sicut modo in hae vita ipsa veritasduleissima est bonis, odiosissima vero malis.At dices 'optarem hunc adventum diei, si essem bonus et sine peecatis'. 35Respoudeo: primum, per fugam et odium et horrorem eins non liberaberisa peecatis, si etiam mille annis eum sie timeres. Neque enim damuatiper hoc liberi erunt, licet iuaeteruum horreant huuc diem, immo hie horror1 sicut Apoc. C 2 omnes oculus ^m. Matth. xiüj. C 5 1. C'oi-int. dicit CStatt dicitur nur d. ADEF dicit 3en. 7 Mat. xiüj. C 16 capite Verum F 17 utunice C 18 et fe^tt 3en. 25 redemi C 27 Et Timoth. ij. C 28 Lucae xxij. Dae hoiiorein eins ÜF 38 hoc horrur E


Enarrationes epistolarum et euangeliorum. quas postillas vocant. 152t. 491magis äuget peccata tua et impedit, quo minus sine peecatis esse queas,etiam si omnia alia facias, quae pro peecatis tollencHs videantur commoda.Deinde, si optas esse über a peecatis. age magis ac magis, idem utoptes, cura, atque utinam usque ad laclirymas sie optares et hoc desvderio.1 torquereris ad mortem usque : nee enim uUus est, qui ad Iiuuc diem paratiorest quam qui cupit a peecatis liberari. hoc enim faciet illa dies, respondotVotum hoc cum opere illius diei. nee enim dulcius potuisset nobis eumcommendare Christus quam quod eum prouunciat redemptionem uostramesse, atque ad hoc ipsum nos invitat ad laetitiam pulchra similitudine arboris10 florescentis. Jvoli Christum facere mendacem, qui redemptionem appeUathunc diem: noli putare fallacem, qui te levare caput et respicere iubet, cumin eum diem usque te curvarint ac presserint peccata et mala huius vitae.Sic Eü. 8. 'Ipsi intra nos gemiscimus adoptiouem filiorum dei, expeetantes 3iöm. s, 23.redemptionem corporis nostri^ Ecce gemit ille et desyderat optari in fihiim15 dei ac redimi expectat, potiusquam talis iam esse sibi vädeatm-.Ponenda ergo omnibus modis fuga et odium istius diei et curandum,ut a peecatis simimo ardore cupiamus liberari, quo facto non modo securesed et cum desiderio diem illum expectemus. Quare vide, ne teipsum faUasdicens, te velle optare hunc diem, si a peecatis liber esses, cum forte ideo20 eum timeas, non quia peceatum odis, sed quia non liceat diutius jjeccare etdies illa copiam tibi peccandi praecidat. Hunc, inquam, pessimiun ac faUacemaffectum vide ne in te alas, et ne lumen quod in te est tenebrae sint. namaffectus vere peccatimi odiens ad hunc diem dulcissime gaudet, in quo votisui compos fit.2s Quo circa non sine causa Christus nos his verbis recte instituit, utpotius gaudeamus et exultemus propinquante iUo die, forte et illis cousulens,qui pusillanimitate nimia pressi, etiam si boui sunt, timent, dum monet, utleveut capita et respiciant, ne scilicet terrore et tristitia se sinant premi.Huc et illud pertinet, quod praemisit: "^audituri estis proelia et opiniones iWcitU). 24, s.30 proeliorum, nolite', inquit, 'ten-eri'. Cum enim circa finem mundi, peecatispraevalentibus extinctaque charitate, periculosissimum sit vivere cum hominibuset peccatorum eonfusioni confusissime addetur altera coufusio poenarumet malorum, belli, famis, pestis, et omnium i-erum commotio, obsecro, quis nonoptet finem harum rerum ijessimarum?Itaque consolatin- Christus suos, qui eo:!5 tempore futuri sunt, idest, qui peecatis et malis oraut liberi esse, promittenseis redemptionem instare. Ita fiet mh-abiliter, ut aliis hominibus prae timorearescentibus hi prae spe et gaudio floreant, quod illi timent ac nolunt, iiisperant et orant, extreme contrariis scilicet votis, qualibus et circa peccata etpietatem se gesserunt, illis peceatum tenaciter amantibus, istis vero odientibus.2 videatur F 3 libera a peecatis D libera peecatis F 14 optari et filiuin F15 sibi fe^It E 2.5 Christus non his D 2S levant F 32 confusissime AF conl'usissimaeCDE [confusissime Seh- Wo^l alä StbDcrt gefo^tj 38 contrarii F


492 Enarrationes epistolarum et euange)iorum, quas iiostillas vocant. 1521.Ex his viele, quam pauci sunt, qui oreut orationem dominicam autj-egnuiu dei et a malis redimi cupiant, cum tarn pauci sint, qni nou malinthunc diem nunquam venire, interim tarnen hunc damnatissimum et sceleratissimumaffectum, maximam scilicet trabeni in oculis suis, non %ndentes,multa faciunt (ut putant) bona, quibus a peccatis fieri volunt liberi, quin per ssua studia se^e magis ac magis reddunt ineptos ad hunc diem.Porro, si invincibilis est in corde tuü pavor huius diei, ut non possisoptare adventum hunc, Age opta, ut optare possis, ora, ut orare possis,desidera desideriura, neque sie desperes, sed doleas te infirmum adeo, utredemptionem tui exhorreas, et non dubites, dominum te exauditurum, sicut loWaW). 7. 8. promisit 'qui petit accipit, qui quaerit invenit, et pulsanti aperietur'. adiungesuffragia et intercessiones aliorum, certus, quod huuc timidum affectumoportet in te extingui aut te inaetemum damnari, quia peccatum est inspiritum sanctum, qui ') resistit gratiae et redemptioni tuae, defendens peccatum,quod non vult extingui. i5yuc. 2i,28ff. Et dixit illis similitudinem: Videte ficulneam et omnesarbores, cum producunt iam ex se fructum {non quod iam ferantfructus, sed producunt, idest, agunt id, ut proferant tandem, scilicet quiaflorent et virent), Scitis quoniam prope est aestas. Ita vos cumvideritis haec omnia fieri, scitote quoniam prope est regnum dei. 20lucundam de vere et aestate, ubi omnia gaudent, similitudinem proponit,ut intelligamus, diem illum esse summa voluptate cxpetendum. deindeuon dicit 'Quoniam prope est infemus et damnatio', sed 'regnum dei', utCaput nostrum elevet ad bona illius diei, quae desideramus, si a peccatisliberari cupivimus. Quare ad regnum dei intendamus et ipsum venire peta- 25mus aut saltem ut petere possimus petamus, idque totis ^^ribus, quia vehementernecessarium est, ne nos dies illa inveniat cum reprobis in odio etfuga sui, cum effugi non potuisset, amari autem et peti debeat.£uc. 21,32. Amen dico vobis, quia non praeteribit generatio haec,donee omnia fiant. 30Ut constantem nobis reddat fiduciam, duobus nos assecurat promissis.'tam certa', inquit, 'haec sunt futura, ne vacillet spes vestra, neve non credatisredemptionem vesti-am instare, quod etiam omnia sunt consummanda,antequam haec ludaeorum generatio praetereat. Implebuntur scilicet adhucdurante illa generatione, cuius tempore haec vobis dico', Non quod iidem 35ludaei, sed eiusdem populi successio illuc sit duratiira. Videntur autemverba Christi sonare, quasi omnia illa quae praedixit sint perficienda, antequameins saeculi homines praeterirent. (juod si intelhgamus de ludaeorum1 pauci siut C ^m. orant F 5 volunt liceri F 17 iani ^intei: producunt fc^tt C28 non possit C•) qui, uömlid) timidus afi'ectus.


Enarrationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521. 493vastitate, quam hoc capite siinul praedixit, verum est. Et sie omnia, dequibus dicit, referri debent ad ea, quae pertineut ad eiusmodi generationem,Don ad iudicimn extremum, ut omnia huic generationi praedieata fierentadhuc durante eadem generatione. Et hie mihi sensus et simplicior et tropis5 scripturae aptior apparet, salvo cuin-slibet iudicio mehori, deinde quod sequiturad utrunque pertinere, sciHcet ad vastitatem ludaeoriim et novissimum diem.Coelum et terra transibunt, verba autem mea non traus-Suc. 21, 33.i b u D t.Torquentur aliqui, quomodo caehim et terra siut transitura: uon quolü ad substautiam, hiquiuut, sed quo ad formam, quasi nou sint verba Christiaperta. 'Trausibunt', non ait 'peribunt' aut 'nihil erunt', sed 'transitumfacient', hoc est, mutabuntur. Unde 2. Pet. 3. 'Coeli qui uuuc sunt et teiTa 2. qjetr. 3, 7.eodem verbo repositi sunt igui', Et iufra 'Adveniet autem dies domini, in2.i!ctr.3, 10.quo coeli magno impetu transibunt', Item 'per quem coeli ardentes solventur2.!iäctv. 3,12 t.15 et elementa ignis ardore tabescent. Xovos vero coelos et novam terram etpromissa ipsius expectamus, in quibus iustitia habitat'. sie Heb. 1. ex ps. 101- IfJo'' 'm''Opera manuum tuarum sunt coeli, Ipsi peribunt, tu autem permanebis, Etsicut vestimentum mutabis eos et mutabuntur'. Et Isai. 30. hanc mutationem 501. 30, 2g.praedixit: 'Et erit lux lunae sicut lux solis, et lux solis erit septempliciter,20 sicut lux Septem dierum, in die qua alligaverit dominus vulnus populi suiet percussuram plagae eins sanaverit'. Eiusdem 65. 'Ecce enim ego creo sei es, n f.coelos novos et terram novam, et non erunt in memoria priora, sed gaudebitiset exultabitis usque insempiternum in his quae ego creo'.Igitiu- omnia immutabuntur, verba Christi nou mutabuntur, hoc est,25 non transibunt, quia vera et fidelia iuaeternum. Hoc dicit, ut fiduciamnostram stabiliat, quae in verba eins nititur, quod videlicet Haec omnia sintVentura, ut tum capita levemus et gaudeamus, quod redemptio promissacertissime iustet, qua liberemur ab omnibus malis peccatorum et poenarum.Amen.DOMINICA TERTIA ADYENTVSEPISTOLA 1. COR. IUI.Fratres,pensatores mysteriorum dei. Hie iam quaeritur interdispensatores, ut fidelis quis inveniatur.Sic nos existimet homo ut miuistros Christi et dis- i.i>oc. 4, if.35 Corinthii coeperant se in sectas di\ndere affectione liumana, dum aliise iactarent de Petro, alii de Paulo, alii de Apollo, et queque secta niteretur' altera praestantior videri ob excellentiani Apostoli, a quo vel docti vel2 pertinet E 13 veilio fcf|tt l) Advcuiat E l(i ps, xi. Efct)lt E ;i4 inveniatur &c. ^tn.


.494 Enarrationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521.baptisati fueraut. Horiim schismati occurrens Paulus docet, quid et quoruodode Apostolis sapere debeant, ne invicem infleutui- pro Apostolis, revocauseos a personatu et specie Apostolorum ad unum Christum, cuius oinnes siutministri, et seipsum et Apollo in exemplum pouens dicit: 'Sic nos existimethomo', hoc est, 'Videat unusquisque vestrum, ue de nobis sublimius sentiat, snee altiorem opiniouem de nobis habeat quam de ministris Christi. Ministiisumus, non domini, non nostrum verbum docemus, non nostrum opus agimus,i.t!o>.3,7. s. non vos nobis subiicimus sed Christo', sicut supra dixerat: 'Neque qui2)lantat, est aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementum dat deus. Onmesvero ministri sumus, per quos credidistis et Christo subiecti estis', quasi illud loSBicCjt. 8, 22f. Gedeonis ludic. 8. diceret, cum filii Israel dicerent 'dominare tu nobis': 'nondominabor vobis, nee dominabitur in vobis filius meus, sed dominabiturvobis dominus'. Percutit enim hoc verbo tyi-annidem magnatum et studiavulgi, quod solet sui maioris studio insanire, quäle videmus in mundanispotestatibus et rebus publicis fieri, immo et in Ecclesiasticis, ubi quisque isid quaerit, quo prae caeteris latius dominetur et plures ad se trahat, in quodet suum vidgus sibi favet, cum reguum Ecclesiae tale esse debeat, ut magnatesunauimiter omnes populos ad comunem Christum trahereut, nou ad se ipsos,non ad suam (ut vocant) iurisdictionem, Rursus populi non id spectarent,sub quanto pastore vel quauta diocesi sint, sed quanto ardore ad Christum 20per pastores, quicunque illi sint, ascendant. Nunc vero huius Epistolaedoctriua adeo est obliterata, ut Ecclesia hodie aliud fere non sit quam meraSchismata: tota enim conteutio est, non quomodo Clu-isto ministrent etmysteria dei dispeusent, sed quomodo quisque plurimos habeat subditos: adse enim homines, non ad Christum tralmut. Et ferendum forte id mali, si 25hie subsisteret, si tantum domini et tyranni essent. at nunc eo res devenit,ut non nisi divitiarum, potentiae, voluptatis sint ministri. Hos enim optimoshodie arbitramur ministros et pontifices et pastores Ecclesiarum, qui Ecclesiassuas temporalibus redditibus et splendore muudano honorarint seu onerarint.In his Christi miuisterium constituerunt, quasi Christo serviatm- in coUectione 30divitiarum magisquam in dispersione earum iuter pauperes.Verum sit et hoc tolerabile, illud est intolerabüe, quod non sunt dispensatoresmysteriorum dei. Nam Apostolus hoc vult, ut habeautur proChristi ministris, cuius etiam sunt uuncii et Apostoli. ad quid? ut dispenseutdei mysteria. quae? Verbum Christi, sapientiam crucis, Euangelium. Nani 35haec simt saecreta illa mysteria, quae in novo testamento revelavit et oHmoccidtavit. sicut ergo oeconomus seu procurator domus non est dominusiL'iic. 12, 42. rerum, sed, ut Christus ait, 'constitutus super familiam, ut det eis triticimensm'am', ita debet nee aliud velle videri uec ab hominibus alius reputari9 plantaut C 14 studia insauirc D Iß tialiif F 19 iurisditioneni Ctiautiu- (' 29 reilitibus C ^en.


Enarrationes epistolarum et euangeliorum, qiias postillas vocant. 1521. 495quam dispeusator. Igitur Apostolus et servus Christi duo nomina habet:positus est enim in medio dei et homiuum. Deo est minister, homiuibusest dispeusator mysteriormu dei : iu hoc enim deo ministrat, quod Euangeliumpraedicat, et iu hoc mysterium dispensat, quod praedicat. At hodie quid5 praedicant? quae mysteria dispensant? Dispensationes satis multae sunt,sed praebeudarum, ieiuniorum, possessionum, matrimouiorum et his simiHum,novum scilicet geuus dispensatiouis Apostolo iucognitum. Verbum enim deiet sacramentum Crucis uullus ueque novit neque docet.Certus esto itaque, Mysteria dei aliud non esse, nisi ea quae in Christolü gesta sunt, quae et alibi sacramentum et sepius mysterium vocat. 1. Timo. 3.'Et manifeste magnum est pietatis sacramentum, quod manifestatum est im. jim.s, i«.earne, iustificatum in spiritu, apparuit angelis, jiraedicatum est gentibus,creditum est mundo, assumptum est in gloria'. Nee moveat, quod hie .sacramentum,illic mysterium dicit. luterpretis culpa est, qui graecum verbum15 'mysterium' nunc transfert, nunc relinquit, iu quo multis multa de sacramentisfecit offeudicula.Quod autem plurali uumero 'Älysteriorum' dicit, nihil refert. Et unumest sacramentum et multa. multis enim modis unus Christus praedicatur,cum ipse sit omnia in omnibus et per omnes scripturas interitus. Est ergo2u officium pastorum praedicai-e Euangelium. At nunc, quod intolerabile essediximus, dispensant non nisi humanas doctrinas, traditioues operum et idgenus, quibus Euangelium etiam extinguunt, non iam dispensatores seddissipatores mysteriorum dei.Nunc vide, quo loco Ecclesia sit. Qui hodie iu Ecclesia ideo plus25 quam ministri esse volunt, quod pompa, divitiis, ditione aut ad summuracaerimoniali admiuistratione fulgent, quid essent facturi, si dispensarentmysteria dei? quando Paulus nee ipsos aliud quam ministros Christi haberivelit, etiam si ob gloriam tam inaestimabilis mysterii, quod dispensant, dignivideri queaut, quos adorent homines. Et tarnen nuUi magis exigunt domi-3u nium quam ii qui nee Christo ministrant nee nobis mysteria dei dispensant.Recte ergo sequitur: 'Hie iam quaeritur, ut fidelis quis inveniatur'.q. d. cum simus ministri et dispensatores, non id quaerendum, quomododomiuemur, sed unicum id curandum, ut fideles inveniamur, quod et Christusquestus est dicens Matt. 24. 'Quis putas est fidelis servus, quem constituit35 dominus super fiimiliam suam?' Quae est isla fidelitas? sine dubio, ut nonquaerat quae sua sunt, sed quae domini, ut augeat domum domini sui. Hicii)(atti).24.45.est, qui in populo verbum Euangelii pure docet, non sequens (ut Petrus ait) i. njctr. s, 2.turpe lucrum, non ditionem, non ocium, non favorem, denique qui et animam4 et hoc mysterium E 5 hinter ilispeusant? noc§ Dispensationes satis multae quidpraedicant, quae mysteria dispensaiitV etngcfc^obcn F. [©cljfeljter, bct fidö om Beften au§ A al?aSorlase etflört] 10 „:)." fcftft E 27 lialiere E 32 q. d.] Quasi d. I) Quasi diceret C.32/33 quo düuiiut'iiiur ('


496 EnaiTcitiones epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521.suam ponat pro populo. Quod qiii non faciaut, promptum est videre, et3c[. 1, 23. apud Isa. 1. sie depinguutur 'Prineipes tui infideles, socü furum, omnesdiligunt munera, sequuntur retributioues, Piipillo uon iudicant et causaviduae non ingrediturad illos'.I. Sot.4,3. Sequitur: Mihi autem pro miuimo est, ut a vobis iudicer aut sab humano die.S|)i. 27, 21. Magnum certe verbum et quod paucis conveniat! dicit prover. 27. 'Quomodoprobatur in conflatorio argentum, ita probatur homo ore laudantis'.Alii laudabant et praeferebant caeteris Pauliim, Alii vero non praeferebant.L>


Enari-ationes epistolarum et euangeliorum. quas postillas vocant. 1521. 497a die natiu-ali, qua redduntur cognoscibiles res, quae in tenebris videri nonpossiint.Hinc dicuntur et latine illustres nobiles, praeclari viri, contra obscuriignobiles, contempti. Sic Hieremiae 17. 'Diem hominis nou desideravi, tu 3«- 1?. ißscis',Et lohan. 5. 'Ego ab homine testimonium non accipio', Et iterum 'vos ^ll' l\ ^\5 voluistis ad horam exultare in hice eins' (idest, voluistis, ut lohannes vosclarificaret suo testimouio et hac luce sua vos illustres redderet) Et iterum'Ego elaritatem ab hominibus non accipio'. Ista ergo claritas, gloria, opinio, 3ci)s, 4i.iudicium, testimonium, laus, celebratio est dies iste humanus, a quo Paidusclarificari pro minimo ducit.10 Et bene humanum appellat, quia et ex hominibus est et cum hominibusdesinit. Sensus ergo est: Xec a vobis nee ab universis hominibus optocelebrari et vehi sublimiter. Homines ista quaerant, ministri Christi etdispensatores dei divino die expectent iudicari et celebrari.Sed neque meipsum iudico. i. eov. 4,3.1''Quaeritur: quid magni est, seipsura non iudicare, cum difficilius sitet praestantius ab aliis iudicari quam a seipso? passira enim vexat omnesphilautia, rari autem sunt, qui per alios celebrantur. Videbatur ergo potiusprimo loco suum iudicium de seipso et postremo, tanquam vehementiusargumentaturus, aliorum iudicium ponere debuisse, ut sie a minori ad malus•^0 proeederet. Verum Theologus est et seeundum conscientiam loquitur, quamnullus philautus audit nee sequitur. Couscientia enim niille tcstes, immoconscientia nostra vel gloria nostra est vel confusio. Non enim iudicabimurin iudicio dei alio testimonio quam conseientiae proj^riae. Haec praevalebitnniversi mundi testimoniis: ideo postquam Paulus nee humanum diem, hoc25 est, nee universorum hominum iudicium curavit, non habuit malus nisi conscientiampropriam, fidelissimam omninm testem, nee huic tamen confidit,quia, ut Salomon alt, 'Stultus est qui confidit in corde suo', scilicet adeo ®pv. 28, 26.nuUa est nobis relicta oceasio superbiae, contentionis, schismatis, sed omnibusdicitur 'Qui se exaltat, humiliabitur'. Et iterum 'Sede in novissimo loco'.cI'iVw'.^so Iterum quaeras : Quomodo non seipsum iudicat, qui et definit et abaliis exigit, ut pro ministris Christi et dispensatoribus habeantur? Dicimusut supra: Ministerium verbi non illorum, sed dei est, in quo nou quaeritur,quis dignior aut caeteris praestantior, sed quis fidelior, inquit, inveniatur.Corinthii autem non de miuisterio, quod omnium Apostolorum idem et3.i aequale erat, quia idem verbum, idem baptismus, eadem fides omnium, sedde dignitate persouali Apostolorum certabant, quasi ideo et miuisterium essetdignius, si vel maior vel melior contulisset.Tales et hodie sunt, qui deeepti larva rerum arbitrentur digniorem esse1 quo redduntur (' 10 Et hoc humanum E 12 et »or dispensatores fc^tt D16 omnis ADF ^tn. 17 (ft'/.uvria, idest, amor sui. Kari D 21 nullus (fl'ÄcwTog D30 Iterum quaeris C Item quaeras E .36 mysterium C esse F 38 arbitranturC 3cn.Sutftcr« aBcrtc. Vll. :'.2


498 Enarrationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521.absolutionem Papae et Episcoporum quam sacerdotis sitnplicis, cum imumet idem sit poenitentiae sacramentum, eaedem claves, eadem potestas, sicutidem baptismus, licet hoc concedendum, quod usu Ecclesiae maior praelatusexcipiat casus, in quibus nee baptisare nee absolvere liceat, idest, sacramentumprohibet, sed ob hoc aliud non habet sacramentum nee alias claves snee aliud baptisma.i.(iDv.4,4. Nihil enim mihi conscius sum, sed non in hoc iustificatussum.Quia si in hoc iustificatas esset, quod sibi non esset alicuius conscius,iam in sua conscientia gloriari posset, sed hoc non licet, quia non qui seipsum locommendat iUe probatus est, sed quem deus commendat, ut qui gloriatur indomino glorietur.i.Xim. 1, 13. Quaeris: quomodo non est sibi ullius conscius, qui alibi se confiteturpersecutorem et blasphemum in Cliristum fuisse? Verum loquitur de praesentesua vita, in qua nihil agebat, unde morderetur conscientia. is2. eor. 1, 13. At quomodo non in hoc iustificatur, qui 2. Cor. 1. dicit : 'Gloria nostrahaec est, testimonium conscientiae nostrae, quod in simplicitate cordis etsyncaeritate dei et non in sapientia carnali, sed in gratia dei conversatisumus in hoc mundo, abundantius autem ad vos'? Respondetur: Conspectumduplicem ponit, dei et hominum. coram deo nullus iustificatur in 202. aJ!oi.34, 7. sua innocentia. Exo. 34. 'Qui aufers iniquitatem et scelera atque peccata,Qulhisque apud te per se iunoeensi^eot 1' est', Ro. 3. 'ut non glorietur in couspectum''eius omnis caro'. Quare hie non est gloria nisi ipsa misericordia, in quamfide et spe nititur conscientia, ut non sit volentis sed miserentis dei. Atcoram hominibus, (jui non possunt iudicare, nisi quae vel vident vel audiunt, 2^nee in seipsis, nisi quae sentiunt, possumus irrepraehensibiles inveniri etSit. 1, 7. gloriari, quod simus nullius nobis conscii. Sic enim Tit. 1. lubet episcopumirrepraehensibilem et omnes sine erimine esse, ne detur occasio adversariis2. Cor. 1, 12. maledicti. Unde et loco adducto dixit 'Conversati sumus in mundo insimplicitate cordis', non alt 'coram deo'. Mundus nou potest eum arguere 30uec conscientia et in hoc gloria conscientiae stat, sed non in hoc iustificaturcoram deo, ubi sola fide et spe misericordiae dei iustificantur omnes. In%l 7. haue duplicis conspectus observantiam totus psalmus 7. loquitur, ubi primumin misericordia dei sperat et orat, et mox sese innocentem fatetur coramhominibus, ita ut eis minetur quoque. 35i.acit.4,4. Qui autem me iudicat, dominus est.Hoc est, nolo laudari a vobis nee ab humano die nee a meipso, etiamsi tarn coram vobis irrepraehensibilis quam coram me ipso mihi nulliusconscius sum, sed in misericordia dei spero, ut ille me iudicet in eadem19/20 Conspectum in (Uiplicem E 20 ponit: ei et F 33 psalmus y\. E 35 eisimitetur Ü


Enarrationes epistolarum et euangeliorum. quas postillas vocant. 1521. 499misericordia sua. Ita vides, ut nulli sit oceasio praesiimptionis in ulla re,nisi in misericordia : in caeteris Omnibus necessarius est timor dei, tantomagis quanto magis nos vehunt aut placent.Ciarum autem est, Apostolum haec omnia de seipso primum dicere,5 ut a fortiori persuadeat et Corinthiis idem de seipsis sentire, ut infi'a dicit'Haec autem, fratres, transfiguravi in me et Apollo propter vos, ut in nobisdiscatis, ne supra quam scriptum est unus adversus alterum infletur proalio'. q. d. Exemplum do vobis meipsum et Apollo, ut nee laudem hominumquaeratis nee oblatam acceptetis, ne oceasio schismatis fiatis. Efficacissimum10 est enim docendi genus, seipsum priorem invadere, quia hinc liberius etalios licet corripere. Sic enim funditus Schismata subvertit, dum ea, quibusschismatici nitebantur, non modo nou agnoscit, sed damnat quoque, etiamin seipso, qui potuisset ea admittere citra adulationem illorum.Itaque nolite ante tempus iudicare, quousque veniat domi-15 nus, qui et illuminabit abscondita tenebrarum et manifestabitconsilia cordium, et tunc laus erit unicuique a deo.'Laus', inquit, 'a deo', quia haec sola verax est, Omnis homo mendax.Puto autem per illuminationem abscouditorum in teuebris et manifestationemconsiliorum cordis iutelligi idem quod propheta ps. 7. dicit : 'Scrutaus corda:'o et renes deus iustus', ut abscondita tenebrarum sint inteutiones, desideria,voluptates, amores, odia et simUia, quae per renes significantur (Xam haecprofundissima sunt, ut homo in seipso non satis ea cognoscat, ut recteabscondita tenebrarum appellet, quae velut in tenebris posita nulli videricontingat), Porro consilia cordium sint cogitationes, dicta, decreta, sententiae,25 iudicia, opinioues, mentes et similia animi, quae nemo novit, uisi Spiritusi- Eoi'. 4, 6.i- Sot. 4, 5.ip(. 7, 10.hominis, qui in ipso est.Haec duo et Heb. 4. tribuit verbo dei, dicens : 'Discretor est cogitatio- ^cbx. 4, 12 f.num et intentionum cordis et non est invisibilis coram eo ulla creatura,omnia aperta et uuda sunt oculis eius. Cogitationes scilicet consilia cordis30 et intentioues abscondita tenebrarum significaut.Percutit autem hoc verbo praesumptionem et rationem reddit, quarenon sit iudicandum. propter occulta, iuquit, nostra et aliorum, quae cumsolus deus noscat, non sine temeritate nos ignari iudicamus et fallax iudiciumfacimus, licet coram hominibus rectum, tamen non sufTSciens, ut propter35 ipsum coram deo contendentes inflemur invicem, quin potius, ne deum contentiosioffendamus, iudicium hoc hominum inglorii contemnamus, et sitpro minimo laudari ab homine, pro maximo autem unanimes esse in domino.Amen.8 q. d.] Quasi diceret C 9 accipietis F nee oceasio C 27 tribiiit dei verbo,dicens C 32/33 quare cum solns E.32*


500 Enarrationes epistolarum et euangelioruiu, quas postillas vocant. 1521.EVANGELIVM DOMINICAE 111.MATT. XI.2)inttiMi,2f. /'~^um audisset lohannes in vinculis opera Christi, mitteusV^ duos de discipulis suis, ait illi: Tu es qui venturus es, aualium expectamus? 5Hie varii de lolianne varia senserunt. Ambrosius vult, lolianneni nondubitasse nee ignorassc, sed ob pietatem interrogasse, an ne tantus filius deidignaretur mori pro liominibus.Hieronymus sequitur opinionem, quae placetGregorio, scilicet lianc, lohanuem interrogasse, an Christus esset venturusetiam ad inferos, sicut venerat ad homines vivos. Et haue uescio an repro- 10i.¥ctr.3,i8ff. bare quis possit, quod 1. Pet. 3. Petrus aperte dicat, Christum mortuum,pro nobis oblatum, abiisse et spiritu venisse ad eos, qui in carcere erant,praedicasseque eis, qui aliquando increduli erant tempore Noe, cum fabricareturArea. Altera est Chrysostomi, quam interim sequimur, lohannemcertissime cognovisse Christum esse eum, quem futurum expectabant. Id ir,watti). 3, 17. enim didicerat, quando revelante patre audivit 'Hie est filius mens dilectus,3»i)- 1, 29. in quo mihi complacui'. Et himc esse agnum dei, qui tolleret peccata mundi,Sof). 1, 33. digito monstrarat et oraculo accepto didicerat, super quem Spiritus sanctusin specie columbae descenderet, hunc esse qui baptisat spiritu sancto etigne, ut haec lohan. 1. late scribuntur. Proinde discipulos misisse ad Chri- 20stum, ut non se sed discipulos certos faceret de Christo. Nam etsi deChristo tanta illis et turbae dixisset, non tarnen adhuc Christum praeferebantlohanni, quin potiiis indigne ferebant, Christum baptisare et phires ad eum3oi). 3, 25ff. venire, unde lohannis 3. dicitur: 'facta est quaestio ex discipulis lohanniset ludaeis de purificatione' (idest, baptismate) 'et venerunt" (scilicet discipuli 2:.cum ludaeis, questionem hanc moturi) 'et ad loliannem dixenint: Rabi, quierat tecum trans lordanem, cui tu testimonium perliibuisti, Ecce hie baptisatet omncs veniuut ad eum'. U])i lohannes eos multis compescens inter caeteraSorj. 3, 30. a se ad Christum relegat dicens 'Illum oportet crescere, nie autem miniii',Et multa alia de Ciiristo filio dei. Cum autem nee his iUi raovereutur, quia .30necdum signa fecerat Christus, tandem in vincula coniectus, auditis Christioperibus, quos hucusqne verbis suis ad Christum formarat, iam ut ipsiusmetCiiristi tum verba tum opera videant, iubet, ut ipsimet eum accedant et interrogent.Unde et verba pluraliter sonant 'An alium expectamus?' ut in personaplurium, scilicet discipulorum et ludaeorum, dicta. Et Christus tam verba sua 35quam opera sie tractat, ut raissos discipulos magis quam lohannem erudiat,^JffMj' *• 'quae videtis et auditis', inquit, 'Et beatus qui non fuerit scandalisatus in me'.r, expectamus &c.? 3en. 7 iiitfirogassciu AF 19 Ijaptisot. C 27 Ii.nluiipiii E34,^5 persona pluiimiini K


Enanationes eijistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521. ,j01Igitur voluit lohannes discipulos et turbas pio fidelique suo ministerionon suo imperio sed Christo siibiugare, ne post mortem siiam adhiic supersticiosiusei, neglecto Christo, adhererent. Vohiit aiitem, id ut fieret efficacissimeijjsiusmet Christi verbis, operibus et aiitoritate, nee hoc satis, uoluit5 hoc a Christo expostiilare tanquam antecessor aut aequalis sed sicut humilisservus, qui sciret Christum omuia et omnium oportunitatem nosse, verecundeper interrogationem insinuare, ut et verecundia sua ostenderet iHum se essemaiorem. adeo fuit soUicitus pro discipulis suis, simul ne scienti omniavideretm' importune obstrepere. Si hanc Arabrosius pietatem intellexit,10 vereeundiam scilicet erga Christum et sollicitudinem erga discipulos, rectissimeintellexit.Dicit itaque : 'Cum audisset opera', videlicet miracula Christi. Hancenim oportunitatem esse ratus est, qua discipulos Christo traderet, quos neetestimonio suo poterat movere, quod Christo dederat, et ipsi Christi baptismoli ac praedicatione magis etiam offensi erant zelo sui magistri. Ubi apparetlohannem uoluisse eos subito a se abiicere et deserere, sed eorum ruditatem-et infirmitatem tolerasse, donec paulatim affectu et sponte sua, moti virtutibusChristi, sese desererent et Christum sequerentur: difficile est euim inolitam,praesertim ^'^Jgi, opinionem statim evellere, atque si id vi et subito tentetur,30 iu peiorem sortem cadat necesse est, nee Christus discipulos suos omnia subitodocuit nee fecit, sed, multam tolerans in eis ruditatem, paulatim eos perfecit.His igitur cognitis claret, cur missis discipulis interroget 'Tu es, quiventurus es, an alium expectamus "?' Atque ut hie meo abundem sensu, ineo quod dicit 'An alium expectamus?' videtur indicare, discipulos lohanniset ludaeos lohanni quidem credidisse diceuti, venturum esse quendam 25 3oS. i, av.magnum, cuius dignus non esset corrigiam calciamenti solvere, verum noucredidisse hunc magnum esse istura Ihesum, sed alium adhuc futurum, adquod primo moti sunt, quia longe maioris et norainis et autoritatis erat ipselohannes quam Cliristus tarn apud magnates quam infimates. Unde verbum30 lohannis de magno venturo prae infirmitate ruditateque non poterant Christoaptare. Secundo, quia eodem carnali sensu pressi suspicabantur, ventiu-umillum fore gloriosum secundum pompam mundi, quod ubi in Christo nouviderunt, inter coelum et terram pendebant, lohannis verbum esse verum ettarnen Christo non convenire arbitrantes. Profunde enim insederat universis35 ludaeis opinio Cliristi mundana et saeciüaris: ideo difficile erat in spiritualemopinionem eos traducere.Haec ita habere confirmat, quod Christus velut eorum seusum carnalempercutiens dicit: 'Beatus, qui non fuerit scandalisatus in me\ nam ipsi revera anottf). u, e.in ipso scandalisati fuerunt, ut ex supra dicta eorum quaestione de puri-40 ficatione patuit: {lermittebant quidem eum a Johanne laudari et testimouium19 vellere D tententur F 23 in fe^W F 24 videtur iudicare CK 40 eum fc^tt F


502 Enan-ationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521.ei perhiberi tanquam viro bono et sancto, sed esse ipsum, quem lohannesventurum praedixit, non eapiebant, offensi parvitate et humilitate, quasmagnifico verbo loliaunis videbaut extreme contrarias esse. Unde lohannes,auditis operibus Christi, confidit eos firmari posse per illa, ac sie mittit.)!nitr).ii,4tt. Et respondens Ihesus dixit Ulis: Ite et renunciate lohanni sea quaevidetis et auditis: caeci vident, claudi ambulant, leprosimundantur, surdi audiunt, mortui resurgunt, pauperes euangelisantur.Et beatus, qui non fuerit scandalisatus in me.Non tantum respondet Christus verbis, sed et operibus, in quo maximeid curavit, ne quis sine operibus vel ante opera de se aliquid dicat aut ali- i»quid haberi velit. Deinde ubi opera ostendit, in fine eonfitetur et respondetverbis, se esse eimi, quem expectant, sed obscure, dum dicit : 'Beatus, quinon fuerit scandalisatus in me'. Si non esset is ipse, qui venturus esset,non sie praedicaret beatos, qui se susciperent nee offenderentur in eo, q. d.sum quidem, quem quaeritis, sed tarn vili in forma apparens, ut opus sit i5vobis magna cura, ne offendamini in me per incredulitatem. In quo simulostendit, eis qui operibus sese possunt clarificare, quales sint, non multisverbis nee eis apertis opus. Nam et vulgo sie facimus, ut paucis verbis deuobis loquamiu-, si operibus multum valemus. Hoc enim magni et generosiSfr. 14, 13. animi officium est. Contra de arrogantibus prover. 14. 'Ubi phirima sunt 2overba, ibi frequenter egestas'. Et vulgiis quoque passim non credit multade se dieentibus, ita ut proverbium natum sit 'propria laus soi'det', quamut caveret et cavendam doceret Christus et fidera eorum quam optime excitaret,optime multa et elara proponit opera et modica obscuraque verba.Sed et ideo voluit obscurioribus verbis eis respondere, ut divini eloquii 25servaret morem, in quo semper tales leguntur fuisse vel apparitiones velvisiones foris, quales erant intus ii, quibus fiebant. Sic Christus discipuliseuntibus in Emaus peregrinus erat, quia intus eum non recte cognoscebantEt Mariae Magdalenae hortulanus erat, et mons Sina ludaeis terribilis forisquia vere legem intus metuebant, non diligebant. sie Mosis velamen caeci- 30tatem cordis eorum significabat, et multa similia. Ita cum Christus discipulislohannis esset contemptibilis et obscurus, obscui-e quoque eis loquitur.Et eisdem verbis eorum affectum depingit, qui scandalisabatur in eo.Quando autem pene universa scriptura totiusque Theologiae cognitiopendet in recta cognitione legis et Euangelii et huic rei urgentem nobis 35occasionem hie lohannes et Christus praebent, Digrediendum erit pro omnibusdeinceps Euangeliis melius intelligendis et videndum, quid sit, quid diflerat,5 Hiesus F 14 q. d.] Quasi diceret C 15 iam vili C 16 in me esseADEF^en. credulitatem F 17 eos qui ÄCDEF 3en. 18 apertis usus C 20,21 Ubisunt verba plurima, ibi C '.'S cavendimi alle StllSgotcn 24 optima, multa C optimequemulta D 29 Maria Magda : ^tn. 30 Moses C


Enarrationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521. 503quid faciat lex et Euangelium. Ponit hie Christus loco sexto 'pauperesEuaugelisantur', quod, uisi sciatur quid sit Euangelium, uon potest promagno miraculo aceipi.Lex quaecunque, praesertim divina, est verbura irae, virtus peccati, lex5 mortis, quod sie iutelligitur : Postquam homo, per peccatum corruptus, factusest pronus ad omne malum et, ut scriptura dicit, quia caro est Geu. 6.,DuUa lege potest cohiberi et curari, ut nou sit prouus ad omne malum.Ideo ubi et quandocuuque lex ei ponitur, statim ex natura iam corruptaodit legem malletque nullam esse et liberam habere concupiscentiam, ut ex-10 perimur omues in nobis ipsis, licet exteriore poena legis vel comminatioueiuferni aut contra exteriore promisso legis vel promisso coelonim regnifaciamus aut omittamus, quod lex iubet, tarnen revera mallemus, nt nullaesset poeua et gratuito bona collata. Ideo nunquam ex syncaero corde etgratis diligere ac facere legem possumus, sicut ex corde diligimus legis con-»5 traria, ut si quaeras fornicarium, cur libidinetm-, non potest responderealiud, nisi quia sie placet et quia diligit voluptatem libidinis: non enimpropter alicuius promissionem aut poenae comminationeni sed sponte etgratuito facit, nulla re nisi ipsa libidine delectatus. Talern dilectionem legisuon dabis in ullo homine, quia nullus est qui ideo faciat bona, quia placent20 aut quia delectetur in lege, Sed quia timet poenam praesentem et futuramvel sperat praemium praesens vel futurum. Tales autem omnes sunt merceunarüet serviles, qui, cum intus revera odiant legem diligantque contrariaeius facerentque, si impune liceret, etiam hoc adiiciunt, quod simulatis istisoperibus, quae ex vero corde non faciunt, non quaerant quae dei sed quae25 sua sunt, nee sicut filii liberaliter deo patri se^^^unt sed coacti tanquamiudicem sibi placant.Hoc interuum odiura legis, profundum quidem, sed magnum, uon esset,si lex non esset, hoc est, non agnosceretur, sed sine timore et scientia contralegem peccaretur. Ubi autem lex revelata et cognita est, mox coucupiscentia30 in^^ta, prohibita et coacta, non potest non odisse prohibitricem et afÖictricemlegem. Ita fit, ut coucupiscentia prohibita iudignetur, crescat et maior fiat,i- ^'i'-'i- e. a.et hoc est, quod peccatum per legem abundare dicit Apostolus Roma. 5. Et «Köm. 5, 20.sie lex est virtus peccati, quia roborat et maius facit peccatum: ideo et lexmortis, quia occidit, dum peccatum maius facit: ita et verbum irae, quia35 conscientiam ream irae dei obiicit et aecusat atque convincit. Nam per legemnon solum peccatum manifestatur, sed etiam invenimur diligere peccatum etodisse iustitiani contrariam peccato, Atque ita homo per legem docetm-, quissit, quam impius et inimicus dei, cuius bonam, sanctam, iustam legem excorde non solum nou amat, sed odit quoque, malletque deum cum lege non6 Gen. 5 AF unb entjptec^enb CDE 21 separat praemium F 28 si nou lex:38 sanctam, invitam legem Eesset C


504 Enanationes epistolaium et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521.esse, ut liceret concupiscentiam suam habere liberam, Et sie clicitur vere3JÖ1U. 3, 4. 'Omnis homo mendax', quia veritati divinae contrarius hostis est. Haecautem non credunt quidam Tlieologi, qui sequuutur pliilosopliiam et habentbonas inteutioues et dictamiua naturalia, Interim profundam lianc malitianinee intelligentes uec legem. sEuangelium vero est verbum gratiae, vitae et salutis, verbum iustitiaeet pacis, omnino contrarium legi et tarnen simul consonautissimum, quod3iöin. 10, 15. latine dicitur bonum nuncium, ut Roma. 10. 'Quam pulchri pedes Euangelisautium,praedicantium paceni et annunciautium bona'. In Euangelio enimrevelatur contraria concupiscentia, scilicet cliaritas et gratia spiritussancti, 'cqua sanatur corruptio naturae et discit homo facere bona, quia placent etin lege delectatur, quam prius odiebat. Quare in Euangelio non legimusnisi beneficia: nuUus ibi occiditur, percutitur aut male tractatur, sed omnesmale habeutes melius halieut, Et est Christus uiiiverso populo gi-atus acsuavls. Contra in lege, quoties percussi sunt ludaei in deserto! quis illic i'non terretur et male tractatur? Nullum enim Moses sanasse legitur, sedAaron sacerdos aliquando. Uude et Mosen odiebant et volebant lapidaretoties. Haec omnia ideo, quia Euangelium est verbum gratiae, in quo praedicaturremissio peccatorum, et quomodo legem implere possumus, scilicetquod, qui se sentit odisse legem (sicut vere odit omnis homo) et habet con- 20scientiam peccati, audiat et credat et invocet Eiesum Christum salvatorem,qua fide meretur accipere spiritum saactum, quo habito diligat legem etodiat peccatum, contrarium legis, et sie iustificetur coram deo. Hoc est,3iora. 1,17. quod Paulus ubique fidem Christi sie praedicat, Ro. 1. 'lustus ex fide vivet'.Quare? quia fides Chiüsti mox accipit spiritum sanctum, qui diffundit chari- 259iöm. 5, 5. tatem in cordibus nostris, Ro. 5. Tuuc incipit placere lex et odiri peccatum,quod reliquum est. Sicut ergo per legem peccata abundant, ita per Euangeliumiustitia abundat. Euangelium dat, quod lex exigit. Sic B. Augustinusde Spiritu et litera: lex fidei impetrat, quod lex factorum imperat, Hoc est,quod lex minatur, sed non iuvat, immo premit. Et sunt Mosi manus graves, soquia non potest iustificare quenquam, sed tantummodo reos facere et osoreslegis. Sed Euangelium iuvat et opera Christi nobis impartit.Sic in praeseuti Euangelio Vis et opus Euangelii ostenditur, quaudoChristus dicit: 'Caeci vident, claudi ambulant, leprosi mundantur, surdiaudiunt, mortui resurguut'. His euini quiuque beneficiis universa beneficia 35Euangelii commeudat et quinario numero absolvit, quia tantum homini prosuut,qui numero quinario propter quinque sensus et rationalem animam,quae sola potest numerare et per quinque sensus vivit et operatur, significatur,ut in decem virginibus Augustinus observavit.Igitur officium legis est, peccatores, damnatos, reos, miseros, tristes, 401 suam feI|U F 19 possimus C 29 factorum impetrat D


Enan-ationes epistolaruni et euangeliorum, quas iiostillas vocant. 1521. 505turbatos facere et omnino couscientiam peccatis onerare, contra Euangeliumest, iustos, salvos, beatos, laetos, quietos facere et omniuo eouscieutiam pacificareet alleviare. Unde Isai. 9. ' Virgam humeri eius et iiigum oneris eins S'l- o. s.et sceptrnm esactoris eius superasti, sicut in die Madian', idest, legem implesti,5 quae premebat nos.Unde sequitur: qiii adiuic tristem et malam liabet conscientiani, uecChristum nee Euangelium cognovit. Impossibile est, animam esse tristem,si in Christum vere credat et Euangelium cognoscat. Est enim Euangeliumsuave et bonum nuncium, non nisi beneficia peccatoribus indignis in Christo10 uobis data annuncians: quod qui credit, spiritum accipit patris et laetusefficitur. Unde vehementer obsistunt Euaugelio, qui per opera, peregrinationes,indulgentias volunt pacem eonscientiae obtinere, cum sit non alia via quamfides in Christum Euaugelio nunciata, et quia multos perverses doctoreshabet lex, qui ad Euangelium uon mittunt, sicut lohanues facit, sed tantum15 in operibus fatigant homiues miseros. Deinde difficile et inusitatum vulgoest credere in Christum et fide sola pacem quaerere. Ideo hie tanta difBcultatei"es agitur, antequam discipuli lohannis Christum aguoscant. Sicutet hodie sunt plurimi fabulatores, qui tantum opera et leges houiinibusinculcant, nunquam autera fidem, quibus fit, ut operibus assueti difficillime20 fidem amplectantur.Nunc quod sexto loco dicit 'pauperes Euangelisantur' fiicile intclligitur,quod Euangelium (idest, beneficia dei in Christo) nunciatur non divitibus,potentibus, sapientibus, sed pauperibus. Nam 'pauperes Euangelisantur'passive iutelligitur iuxta illud Isa. 61. 'pauperibus Euangelisare misit me'grj. ci, i.25 pauperes autem intelligit uon modo qui divitiarum inopes sunt, sed prorsusquocunque modo oppressos, afflictos, egenos, tristes, humiliatos, quod pauperumvulgus fere soleat his alHictionibus obnoxium esse, ita enim in hebraeoquoque sonat Euangelisare pauperibus Isa. 61. Quare et inter pauperes scj. 6i, i.numerandi sunt caeei, surdi, elaudi, leprosi, mortui et in Universum qui30 beneficio indigent Christi, praesertim gratia et remissioue peccatorum. Namesurientes replet bonis et divites dimittit iuanes. Reddit enim rationem hisverbis, cur beneficia sua donentur non magnis et divitibus, sicut mundussolet, quia, inquit, sie missns sum, docere, quod beneficia mea non nisiegentibus donanda sunt, ideo caecos illumino, surdos audire facio, leprosos35 mundo et omnino peccatores salvo.In quo simid carnalem eorum et omnium ludaeorum sensum tangitet reprobat, qui magnum illum futurum, quem a lohanne audierant, suspicabanturfacturum grandia in pompa mimdi, qui more terrestrium ]3rincipumnon nisi inter pui-jiuratos, auratos, ferreos proceres incederet et populos vi1 Euangelii 3611. 4 et sce|itrum ex.ictoris eius fcl)[t E -24 Isa. vj. C :34 ideucaecos Siä peccatores salvo 3- 35 fteljt jlueimal E 39 ferreos, jiroceres ADE ^cji. utpopulos C


506 EnaiTiitiones epistolavum et ouangeliovuni, quas postillas vocant. 1521.ac potestate sibi subiiceret, Qui quia humanis viribus indigent, divitibus,fortibus, sapientibus opus habent, quorum auxilio faciant quae faciunt, pauperunivero, caecorura, claudorum, leprosoruni et omnino coutemptibilium etiuutilium nee curam uec notitiam possunt habere : ueque enim tales sive«oiotto. 11, 8. aulae sive negociis eorum couveaiunt: 'lu domibus enim regum sunt, qui smollibus vestiuntur', ut infra dicet.Quando autem Christus et ofBcium sui Euaugehi est tautum pauperibuset aflBictis inservire, necesse est omnes in eo scandalisari alta sapientes etspv. 30,13. sublimes oculos habentes (ut prover. 30. dicitur) et palpebras iu altum surrectas.Hi sunt, qui ex Christo et Euangelio eins non nisi ea quaerunt, quae »ocoram hominibus magna sunt, quales erant quibus liic dicit 'Et beatus, quinon fuerit scandaHsatus in me'. quia enim Christum sibi fingebant in gloriaet potestate venturum, non credebant eum esse, qui pedester inter pauperespiscatores incessit, nee nisi cum caecis, surdis aliisque oppressis, cum publicaniset peccatoribus agebat, nihil eorum ostentans, quae illi expectabant. isEt in hoc verbo scopus et summa totius liuius Euangelii tangitur et universailla causa iucredulitatis ludaeorum tractatur, quae est formae humilitasquam Christus exhibet, contraria magnifico testimonio lohannis. Idee enimlohannes ad Christum mittit: ideo Christus remittit osteusis primum operibuset adiuncta exhortatione fideli, ut a scaudalo suae humilitatis eos servaret. 20Sic sunt et hodie multi, qui in Christi verbum offendunt, praesertimii, qui sublimes tantummodo suspiciunt, pauperes et afflictos nihil curant,deinde qui in suis viribus et operibus praesumunt sese quietare et iustificareaut pro insensata sua duritia ut pauperes et afflicti ipsi non sunt ita neeEuangelio nee beneficiis eins digni sunt: Euaugelium enim facit omnia, si 25in ijjsum credimus, consolatur tristes, erigit deiectos, coufortat pusillanimeset omnem infirmitatem animae tollit. Caetera omnia sunt praesumptioniset desperationis negocia.smaiif).2i,7ff. Sequitur: Euntibus autem illis coepit dicere ad turbas deJohanne: Quid existis in desertum videre? Ärundinem vento soagitatam? Sed quid existis videre? Hominem mollibus vestitum?Ecce, qui mollibus vestiuntur, in domibus regum sunt.Aut quid existis videre? Prophetam? 'Etiam', dico vobis, 'et!0!ni. 3, i.plusquam prophetam. Hie est enim, de quo scriptum est: Ecceego mitto angelum meum ante faciem tuam, qui praeparabit 35viam tuam ante te'.Pro simplici et plana sententia herum dictorum intelligendum est,lohannem a Christo ideo sie commendari, ut quod cepit de scaudalo suiprohibendo expleret: dictum est enim, quam grave periculum ludaeis eratiucredulitatis isla Christi forma in paupertate et humilitate apparens. Ideo, 4029 8er|uitur fc^tt D 33 At quid D 34 35 Ecce enim ego D


Enarratioues epistohirum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521. 507ut fidem eoruni in se aedificet, commendat lohaunem. Nam cum lohanuesChristum illis fuisset testificatus esse aguum dei et maiorem illum post seventurum, tota vis sita erat in eius testimonio, cui si erederent, Christumhaberent, si noD, carerent. At credulitati obstabat, ut dixi, forma et persona5 humilitatis. Videamus ergo.Primo commendat a constantia, negaus eum esse arundinem agitatam,ac si dicat: vos existis in desertum \ädere lohannem et audire eius testimonium,lam quia scitis, de quo ille testificatus est, nempe de me, cur ergouon creditis ei? cur illius testimonio me uon suscipitis? cur in me scandali-10 samiui? Au putatis iUum aliud unquam dicturum quam quod dixit? Ancreditis, quia ille vento instabilitatis propter vos mutabitur, sicut vos opinionumvento et suspitionum ac incredulitatis agitamini? Si vos estis arundoinstabilis, ne speretis similiter illum cessurum vestrae instabilitati et aliumvobis moiistraturum, quem pro vestro caruali affectu expectetis. praesens sum,15 quem ille testificatur et vos me contempto in alium incertis suspitionibusmovemini. Ita pulchre sub laude constantiae lohannis illorum instabilitatemcordis arguit, quod in ipsum certo praeseutem illius certissimo testimonionon moventur ad fidem, suaviter tamen in hoc eos ad fidem sui et a periculoscandali trahens. adeo omnia dicit et facit pro aliis salvandis.20 Secundo rigorem lohannis commendat adversus adulatorum mollitiem.Nam sicut constantiae est propter adversarios non cedere, ita i'igoris estpropter blanditias adulantium non dissolvi: utrunque enira pertinet ad testemfidelem veritatis, ut sit seusus: Vos existis videre lohaunem et audire, etecce vidistis et audistis. Cur non creditis? An putatis illum locuturum25 molliora et vobis placentia de me? Aspera vobis est nee placet forma mea,qua appareo. ideo non creditis illi et in me scandalisamini. Respiciunt autemcogitationes vestrae ad alium, qui in forma vobis placita venturus sit, hocest, in regali pompa, ista mollicula et carnalis affectio vestra optat, ut etJohannes talem vobis testificaretur et vestro sensui in hoc satisfaceret prurieus30 auribns vestris. Tum esset mollis lohanues et blandus adulator vester, sedsimul fallax contra me testis. Nimc quia sicut in persona asperi est vestitus,ita et verbum eius asperum vobis est, quia me testificatui-, cuius forma vosscandalisat, dura et horrida in oculis vestris. Hie iterum vides, quam sublaude rigidi et asperi lohannis efleminatum et möllern affectuiu eorura de35 temporali et mundano adventu Christi arguat, simul tamen invitans spmtualemet virilem fidem sui per testimonium lohannis.Tertio a dignitate lohannem commendat: nam quos constantia et rigornon movit, saltem opinio et dignitas officii moveat, ut sit sensus: Vos enimi])si eum creditis prophetam esse, sed in me per eius testimonium non2 et fc^lt F 6 commendat a conscientia D negans esse eum araiuliiiem ^en.15 coutemptio E 23 fidem F Vos exivistis C 39 ipsi] i E


508 Enarrationes epistolai-um et euangeliovuiii, quas postillas vocant. 1521.creditis, quia de alio fiituro euni loqui putatis, qiii veniat iuxta vestrumsensum. Ego autem dico vobis: nou hoc modo tantnra est propheta, sedplusquam propheta, quia non praedicit futurum, sed praeseutem me monstratvobis. Idcirco nou est, quod scandalosae et volatiles cogitatioues vestraealio quam ad me specteut, nou prophetat vobis loiiannes alium quam mon- 5stravit digito. Iterum vides, quam seusum cordis eorum tangat, qui, etiamsi potuissent lohanui credere, tamen quasi excusantes suum seandahim praetexuissent,se ideo Christum uon recipere, quia Johannes ut propheta depost futuro loqueretur, Sicut primi, quod forte de alio adhuc esset locuturus,aut certe ut secundi de quopiam, qui forma gratiore adveniret. Adeo pre- lostruit omnera exitum incredulitatis eorum, nee uUam sinit excusationerasuperesse, qua freti non credunt in eum. Itaque nee alium nee gratiorisformae nee posterioris temporis expectetis, sed ego praesens sum, quem illeventurum praedixit, quia ipse est angelus, idest, nuncius, ante faciem meammissus, non iam nunciare adventum meum sed parare viam meam.i'>Et notandum, quod toties repetit, Exiisse eos in desertum, ubi literamoccidentem taxat, quod non nisi corpore exieriut in corporale desertmn adlohannem, ad quem tamen oportuerit exire etiam spiritu, idest, afPectu, iualium sensum relicta imagiuatione illa carnali de Christo venturo, quae scandalosaest et testimonium lohannis accipere non potest ac per hoc nee viam 20parari Christo in eis permittit.Haec de historia.De mysteriis lohannis et Christi.Licet lohannes et Christus modo non siut in Ecclesia corporaliter,non minus tamen utriusque officimu assidue agitur idem per sacerdotes, quod 255oi). 1, 23. tuuc agebatur per ipsos. Pro quo sciendum, quod lohannes vox clamantisin deserto dicitur, ut videbimus futura dominica, parantis viam domini.Quae vox usque hodie est omnium, qui praedieant Euaugelium. Yox, inquam,Euaugelii in Ecclesia est vox lohannis in deserto facitque idem quodlohannes, quod videamus. 30Primum, Euaugelium habet duplex officiiun. Alterum est interpretarilegem, sicut Matt. .5. illud 'Non oecides, non adulterabis, nou periurabis' sie^^"27!' ii.^^'interpretatur, ut non solum opus externum iuxta literam et verborum sonum,sicut rüdes ludaei accipiebant, prohibitum iutelligatur, sed etiam interuumdesiderium cordis. 'Ego dico vobis\ inquit, 'omnis qui irascitur fi-atri suo', 35"2" 34'.^^ Item 'qui videi'it mulierem ad coucupiscendiun', Item 'Ego dico vobis, noniurare omnino' &c. Hac legis interpretatione fit, ut omnes iuvenianturpeccatores et legis rei, quia etsi ab operibus metu poenarum abstinent aliqui,nulli tamen non concupiscunt irascunturque &c. praesertim data occasione.At irasci est corde occidere, concupiscere est corde moechari, quantumlibet w5 ab me E G qua sensum F 12 credant C 16 repetis 3cn. -34/35 inaeteruumdesiderium D 39 clara occasione F


Enarrationes epistolariim et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521. 509opus non sequatur. sie Paulus Ro. 7. 'Scimus, quoniam lex spiritualis est, sJöm. 7, i4.ego autem carnalis', Quia lex dei non opus aut verbum tantum, sed etiammotus eordis prohibet et exigit, Et ita per legem non nisi cognitio peceati,qua intelligimus impossibile esse, nos ex nobis esse aut fieri bonos, cum eo5 magis concupiscentia odiat legem, quo magis cognoseit lege se proiiiberi. Ettamen necessarium est legem dei servare sub poena aeternae damuationis.Sic legis interpretatio et primum officium Euangelii ducit nos ad inferos etad mortem. Sic autem per legis eognitionem peccato revelato, magnificatoet aucto ac per hoc couscientia perturbata et ad infernum deducta cognitaque10 impossibiHtate sua non est reliquum nisi desperatio, quia non inveniuntunum opus, quod purum sit et legi satisfaeiat, quae cor purum quaerit, quälenulluÄ habet, ut dixi.Tunc sequitur Alterum opus Euangflii, quod est suum proprium ofTflciuni,quod annimciat ac monstrat Christum, in quem si credat cor accipit spiritumli sauctum, (juo diffundente charitatem incipit amare legem et sie pura couscientiabona opera facere, sie Act. 15. 'Eide purificans corda eornm', sie apii. 15,9.legis interpraetatio malam augens conscientiara cogit suspirare, esurire, anxiequaerere misericordiam dei, idest, Chi'istum. Tunc omnis qui quaerit invenitet pulsauti aperietur. Sic Euangelium occidit et vivificat, deducit ad inferos20 et reducit, percutit et sanat.Ista dno officia Johannes gessit: Alterum, quando praedicavit baptismumpoenitentiac, dncens eos in Cognitionen] peccatorum suorum. Hoc enimotücio paravit viam domini et plebem domino perfectam, quo eos humiliatosin sui Cognitionen! fecit desiderare venturum Christum. Non enim venit2Ä Christus nisi ad eos, qui parati sunt et viam eins paratam habent: hi sunt,qui pravis in directum et asperis in planum redactis, posita superbia etpraesumptione, humiliati suspirant miserit^ordiam eins. Sic legis vera cognitioevacuat hominem omni fiducia sui et capacem cupidumque gratiae reddit.Alterum, quando testimonium perhibet de lumine productoque digito Christum30 monstrat dicens 'Ecce agnus dei, Ecce qui tollit peccata mundi', q. d. si 50(1. 1, 29.vos lex terret, premit et turbat, sentitisque vos non posse legem implere,ex qua re pessimam habetis conscientiam, Ecce ostendam vobis, quis vos abhoc malo liberet, ad Ciu'istum ite, in eum credite, ipse enim tollit peccatavestra accepto per fideni spiritu sancto. Non enim vos ideo baptisavi etM peccatores feci, ut tautum peccatores essetis, sed ut peccatores facti et postaquae baptismum ad iustitiam Christi mitterem, qui vos baptisaret spiritusancto et igne.Ex quibus patet, quam longe absuiit a vero Euangelio, qui humauasleges docent in Ecclesia, si(juidem ucc illi sunt Euangelici doctores, qui legem10 invenitur C 13 Kt sequitur D 21 lolmiiiiis 3eil. 'W q. il.] Quasi(' :53 in euni credite fel^lt f 38 absint Cdiceret


510 Enarratioaes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521.dei sie docent, ut tanturamodo eam faciendam suadeant: hi enim non faciuntnisi perditas conscientias, sicut faciunt quidam Summistae et Senteutiarii,qui nimqiiam eo perveniunt, ut utrum officiorum Euaugelii agant nee interpretanteslegem nee ad Christum dirigentes, sed tantum in operibus formandislaborantes. Hi vero reete docent, qui per legem terrent homines, dum eos 5docent, non posse unum opus legis facere, quia corda eorum pura esse nonpossunt, sicut lex requirit, esseque legem eis impossibilem factu, Ac sieterritos et humiliatos mittunt ad Christum salvatorem, in quo credentes salviiDinttt].i3,r.2.fiant. Sic Matthaei 13. Christus Scribam doctum in regno caelorum comparatpatri familias, qui profert de thesauro suo nova et vetera, idest, docet lopeccatum per legem et gratiam per Christum, percutit et sanat, Et est angelusille missus, qui praeparet viam gratiae per legis interpretationem.Unde sequitur, quod lohanni et Christo, idest, Euangelio et gratiae,nemo pertinacius resistit quam iustitiarii illi, qui in litera et operibus legisfidunt: hi enim interpretationem legis non suscipiunt nee patiuntur sese iswianfi.23,33. peccatores et stultos argui in suis factis, Sicut Christus et lohannes uterqueaRotti.2i,3i.phariseos ob hoc genimina viperarum vocat et publicanos et meretricespraecessuros eos in regno coelorum dicit. Nam qui lohanni non credit,Christum non accipit, qui legis interpretationem recusat, gratiam non consequitur,quia non vult humiliari in peccatum suum. Tales sunt et hodie, 20qui liberum arbitrium iactantes noiunt immundi et mali esse et lege dei nonpatiuntur se argui, sed bona intentione legem discunt facere ad substantiamfactorum, in quo non peccent, etsi non raereantur, nee isti indigent agno deiqui toUit peecata eorum, et lohannes frustra eum illis monstrat officiosecundo, quem contemnunt officio primo. 20Nunc inteUigimus, quomodo lohannes sit mediator inter legem etgratiam et utramque coniungat, quia et legem et gratiam aperit ac monstrat,iUam interpretando, hanc ostendendo, Ulo facit peccatores, hoc iustos, iUosniüttij.u.ia. facit desperari de se, hoc desiderari Christum. Unde Christus recte hie dicit,quod a diebus loliaunis regnum coelorum vim patitur et violenti rapiunt 30iUud, quia per officium eins primum humiliati urgente conscientia peccatiper legem cogniti irruunt homines magno aifectii ad gratiam ac veluti pervim rapiunt, quia aestuantissime cupiunt a peccatis liberari, quibus per legempremuntur. Hanc enim xöm intelligit istis verbis Christus, sicut si famelici,coguita divitis alicuius largitate, turmatim ac magno nisu ad eam irruant. 35Hoc enim est officium vocis Euangelicae et lohannis, facere peccatores sitibundosmisericordiae. Ideo et plusquam propheta est, ideo tarn magna deeo dicuntur, quia nullus propheta Christum monstravit, sed tantummodolegem seorsum inculcavit sine ostensione gratiae: nulla doctrina gratiam3 utrnmque officiorum E 23 merentur D 27 coniungit D 29 hie fe^lt E31 humilitati F 33 per leges E 37 tarn magno C


' 1üian-ationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas voeant. 1521. 511jieccatoribus ni?i Euangelica ostendit, ideo est verburu pacis et remissionis.Ideo denique lohannes asper est in vestitu et %dctu, quia officio suo priorelegem interpretans peecatores facit, quod horret omnis earo.lam potest et Epistola cum hoc Euangelio comparari, quod5 doetores verbi in Ecclesia non suut uisi luinistri Christi et dispensatores mysteriorumdei, hoc est, sunt in officio lohaunis popiüos non sibi, sed Christosubiicientes, docendo legis intellectum et eoguitionem gratiae, sinnil peccatarevelantes et peccatorum remissionem. Sunt enini et ipsi angeli domini, quiniittuntur ante faciem Christi, ut parent viam eins ante eum, hoc est, tradunt10 verbum Euangelii externa voce, qua homines (si audiant) parantur, ut intusgratiam suseipiant. Nee enim nisi per verbum dei venit fides et gratia, utRoma. X. 'Quomodo credent quem non audierunt? Ergo fides ex auditu'. ^"""ij"'quare idem est esse ministrum Christi et dispensatorem mysteriorum dei,quod angelum ante faciem Christi, praeparatorem viae et fidei Christi ini.i homiuibus, Sicut idem figuratum est dominica prima in adductione et prae-wiattfi. 21,paratu puUi, super quem Apostoli Christum sedere feceruut. Omnes, quidocent in Ecclesia verbum Christi, angeli istiusmodi sunt, quia verbumtradunt, sed Christus cum verbo veniens fidem infundit et sedet super eos.sie misit Lsx discipulos aute se in omneni locmu, quo erat ipse venturus.20 Unde et ipsi praedicatores ac pastores Ecclesiae debeut omnia lohaunispraeconia habere praedicta, ut non sint aruudo veutis agitata nee moUibusvestiti, et plusquam prophetae, ue scilicet aut adversitate aut felicitate \'ictiverbum dei adultereut. Sed metuendum, ue hodie quoque lohannes sit in%-inculis aut potius decoUatus, dum prae potentia tp'auuorum in Ecclesia2.i pura veritas in Ecclesia (idest, vox clamantis iu deserto) non permittiturdici, quin, extincta ipsa, pro ea hominum opiniones et saltatiunculae, quibusfilia adulterae Herodiadis ludit et delectat homiues ventris, celebrantur etsuspiciuütm-.Verum, dum sie Euangelium praedicatur, fit, quod factum est in hoc30 Euangelio, videlicet, quod non omnes credunt Euaugelio, sed semper aliumet alium Christum quaerunt et scandalisantur in vero Chi'isto per Euangeliumpraedicato, sicut in Epistohi indicat Paulus, alios voluisse Petri 1. Gov. 1,alios Pauli, alios Appollo censeri apud Coriuthios. Adeo scilicet humanussensus pertinaciter et semper alia via quaerit salutem quam per Christum,3s idest, humilitatem et abnegationem sui, quae est in fide. Abhorret enim iunihilum redigi et solo verbo fidei vivere, putans se suis operibus et studiisetiam non nihil posse. Porro illi multo omnium pessimi, qui non modonon credunt, sed verbum quoque persequuntur et veritati resistunt. hi suutqui captivant et decollant lohannem in carcere et vinculis legum suanim,40 ut pro arbitrio suo doceant, agant, vivant ac regant.10 extrema voce D 26 dici fe^lt V 39 qui fc^tt !•"


512 Enarrationos epistolaruni et Piianofelioruui, quas postilUis vocant. 1521.2-DOMINICA IUI.ADVENTVSEX EPISTOLA PHILIPP. IUI.*iiii. 4,4. 1 "ratrcs, GandeteGin domino semper, et iterum dico: Gaudetc.JT* Modesticnim prope est. t,Non est dubium, baue Epistolani in Adventu legi propter hoc verbum'Dominus prope est', praesertim in ultima dominica, quando prope est Nativifatisdies, in quo etsi non nihil torquetur verbum Pauli, cum non de pro-])inquitate festi Nativitatis, sed de assistentia dei quottidiaua loquatur, tarnenquando per hoc uullum fidei aut orthodoxi sensus periculura oritur, donan- lo(lum est universitati Ecclesiasticae, quoties pro suo afFectu attemperat etaccoramodat quippiam de scriptura suis negociis, Quod dico, ne quis elegantioret sapientior lector quam oportet usum hunc Ecclesiae contcmnat aut fastidiataut pro nimio rigore sensus tumultum et contentionem suscitet, cum sitmulto melius in modico errare a grammatico aut etiam proprio sensu salvo isnihilminus Catholico fidei sensu quam uimia rigiditate dissensiones et studia(;oucitare, quando unitas, pax et concordia totius scripturae doctrina iiobiscommendatur, etiam cum iactura omnium rerum, nedum sensus uostri, utidem sapiamus iuxta praeeeptum Paiüi hoc loco et modestia nostra nota sitOmnibus hominibus. 20Gaudere praecepit, sed in domino et semper, brevissime et pulcherrimeChi'istiani hominis gaudium defiuiens, quod est coeleste et perpetuum, Coeleste(|uia in domino, perpetuum seu coutinuum quia semper.Proinde, qui vel in divitiis, potestatibus , honoribus, voluptatibusgaudent, gentili et mundano gaudio gaudent: non enini ea gaudia sunt as('hristianorum. Nee iUi in domino gaudent, qui in sua sapientia, prudentia,scieutia, artibus, virtutibus, benefactis aut quibuscunque donis spiritualibusgaudent: nam cum dicit 'in domino gaudete', ostendit, quicquid non estdominus, quautumlibet excellens donum et creatura dei, non esse, in quo(Jhri.stianus gaudere possit et debeat. Nam in aliis rebus quam domino 30gaudere est aut voluptuari aut superbire et sibi placere, quae omnia peccatasunt. Quo modo autem gaudetur in domino? Nempe, si cognoscaturScv. 9, 23. dominus, ut Hiere. 9. 'In hoc glorietur qui gloriatur, Scire et nosse me', ut'^>'-J^' ''• et 2. Cor. X. 'Qui gloriatur, in domino glorietur', Et ps. 31. 'Laetamini indomino et exultate iusti' &c. Hoc autem fit, quando in Christum creditur aet de misericordia eius praesumitur remissio peccatorum in laeta iucundaqueconscientia.1 G nihiloniiims D qua nimia F dissentiones CEF 22 diffiiiiens F 2C gaiulet F:51 v.jlnptari V 34 l.Coriiith. 1. 3en. psal. xiij. C Psal. 32. 3en.


Enarrationes epistolarum et euangeliomm, quas postillas vocant. 1521. 513Nec satis est, gaudere aliquando in domiuo, sed semper gaudendumest, ubi eos tangit, qui gaudent, laudaut, cantant in domino tempore paciset abundantiae, sed tempore adversitatis et pressure deiecti tristantur, inquo ostendunt, se non syncaere in domino gavisos uuquam fuisse, qualis5 ille, de quo ps. 'Confitebitur tibi, cum benefeceris ei'. Et ps. 77. 'Et re- Ulij.'ssj}.memorati sunt, quia 'deus adiutor est eorum et deus excelsus redemptorest eorum. Et dilexerunt eum in ore suo et lingua sua mentiti sunt ei.Cor autem eorum non erat rectum cum eo, nec fideles habiti sunt in testamentoeius'.10 Cum autem ista simulatio gaudii nuiltos fallat et rari sint, qui syncaereaut semper in domino gaudeaut, ideo repetit et inculcat dicens : Etiterum dico 'gaudete'. Nam scientia domini et gaudium in eo tarn debetesse sjTicaerum constansque, ut, si etiam conscientia peccati quem contristet,immo si etiam in peccatum labatur, tamen in fiducia miserentis domini haec15 omnia vincat et plus de domino gaudeat quam de seipso tristetur, plusmagnificet dei misericordiam quam suum peecatimi.Vehementer enim necessaria est ista exliortatio ad gaudendum indomino, quia ut in medio tribulationum ita et peccatorum sumus, ubi nostarn culpa quam poena assidue tentat ad tristitiam Spiritus, quibus per20 gaudium et bonam conscientiam in dei bonitate assidue resistendum est.Non enim sine peccato sumus aliquando, at peccatum necessario secum habetturbationem conscientiae a facie iudicii futuri: Ideo contra haue turbationemdocet nos gaudio in domiuo paratos esse et firmos.Institutis autem hoc verbo, quomodo se erga deum habeant, sequitur,25 et quomodo erga homines sese habere debeant, dicens : 'Modestia vestra notasit Omnibus horainibus', ac si dicat: Coram deo vobis opus est, ut serviatisei in laetitia et hilariter agatis in omnibus et semper, cum ille tristes etdifficiles servos nolit, sed animosos et fidentes omniaque de sua potentia etbonitate praesumentes. sie enim Malach. 3. arguit eos qui dixerunt 'Ambula- woi- 3. i*-30 vimus tristes coram domino'. At coram hominibus opus est, ut sie conversemini,ut omnibus placeat conversatio vestra, quantum in vobis est.Ideo hie sie temperate vitam vestram, ut non modo nullum laedatis sedomnia faciatis, feratis, cedatis, quae salvo dei mandato potestis, ut hominibusplaceatis. Nam eandem sententiam, quam hie ponit 'Modestia vestra nota35 sit omnibus hominibus', Roma. 12. sie ponit: 'Providentes bona non tantumiRöm.i2,i7i.coram deo sed etiam coram omnibus hominibus, si fieri potest, quod exvobis est, cum omnibus hominibus pacem habentes', Et 1. Cor. 10. 'Sine i Got.io,32f.offensione estote ludaeis et gentibus et Ecclesiae dei, sicut et ego omnibusper omnia placeo, non quaerens, quod mihi utile est, sed quod multis, ut40 salvi fiant', Et 2. Cor. 4. 'Commendantes nosmetipsos ad omnem conscientiam 2. Gov. 4, 2.5 Psal. 78. 3fn. 27 semper, et cum ille D 31 placat 3cn. 32 viam vestram DSutt)et:0 Söerte. VII. 33


514 Enarnitioaes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521.homiuum corarn deo', idest, ea faciamiis, quibus omnes Lomines, si conscieutiainvelint testari, uou possimt nos uisi commendare et probare, neein aliquo nos aceusare aut lualedicere, Hoc est, modestiam nostram notaniesseOmnibus homiuibus.Utitur autem Apostolus hie vocabulo, quod non plene redditur per s'modestiam' et mira significantia exprimit, qua ratioue id fieri possit, ut Omnibusplaceamus et amabiles simus, dicens graece 'Epiices', quod est aequitas,ea scilicet virtus, qua homo promptus est omnium omnibus moribus seseaecomodare et attemperare, neminem fastidire, omnibus benefacere, libeutercedere et quaecunque potest sine offensione dei ferre et permittere, etiam si loiacturam sive rerum sive corporis sive honoris sive cuiuscunque facerecogatur. Non enim quaerit, quod sibi utile, sed quod multis, ut salvi fiant(ut supra retuli): qui enim non quaerit quae sua sunt, sed quae aliorum,liic certe facile poterit omnibus aequus et comodus esse, nulli onerosus autodiosus aut iniquus. u.Contra quam pacis et concordiae reguiam illi vehementissime pugnant,qui nihil suo iuri, nihil suo sensui, nihil suae potestati, nihil suae causaevolunt detractum, sed omnes cogere, ut ipsi, deserta et contempta causa autiure, tantum illorum quaerant ins, sequantur sensum, cedaut potestati, faveantcausae. Atque ita omnium hominum mores sibi volunt attemperari et 20accomodari, etiam cum eorum praeiudicio, Ipsi autem nuLlis aliorum hominummoribus sese attemperant, rigidum et strictum ins suum exequentes et sensusuo dominantes, nihil prorsus aut praeiudicii aut iacturae pro pace passuri.Cum autem sit impossibile, ut uUius unius hominis sensui omne vulgus autmulti homines cedant aut, si vi cedere cogantur, diligant et quieti sint, ideo 25immodesti et iniqui illi sunt causa omnium discordiarum, litium, bellorum,caedium in mundo et omnino autores iuquietudinis, turbationis, coufusioniset pacis expulsae, Et tamen insanissimi caecissimique homines hoc malorumcahos non sua culpa factum iactitant, causantes, quod pro iure suo proqiieiustitia contra iniquitatem sie sint commoti, cum hoc ipso pessime accusandi sosint, quod ins iustitiamcjue suam pluris fecerint quam comunem pacem, quamconcordiam, et sensum ac placitum suum praetulerint omnium aliorum hominumsensui et votis, quibus iuxta haue epiiciau debueruut in multis cedereet connivere et libenter iuris aut iustitiae suae jwo tempore vim pati, utpacem servarent et iis moribus se aequabiles, amabiles et omnibus comodos 35praestarent, etiam cum suo detrimento.Hanc Modestiam seu aequitatem si principes et pontifices servarent,quam nihil fuisset opus tanta sanguinis Christiani effusione, quam nulla2 possint C 7 grecae eTiielxeid V Graece Epiikes ^m. S omuium fe^tt E25 quieti sunt ADF 3en. 29 chaos D 3en. 33 Epücam C epiiciam E eniatxeiKf DEpiildan ^tn. 37 et fe^tt F


Enarrationes epistohu-um et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521. 515fuisseut Schismata Graecorum et Boemoriim, quam modica essent iurgia etcausae forenses, et tumultuosissimus tumultus iu Ecclesia nou sie grassaretur!At uunc, qui eam docere debeut, primi sunt, qui impugnant, idque sumniisviribus et desperata caecitate: ideo veuieut dissipatoribus pacis et iuiqiiis5 istis suarum rerura' inquisitoribus sua tempora, ut surgat gens coutra geuteui,et Signa alia terribilia.Qui ergo cum hoiuinibus quiete et paeifice vult vivere, hoc oportet utcuret, ue omnia faciat aut fieri petat, quae potest vel quae ei licent, neeomnia, quae ei iure debentur, sed cum Apostolo dicat 'Omnia mihi licent, '• ^„'•o*,'''*'in sed nou omnia expediunt': oportet multa dissimulare, multis connivere, omniasie temporibus, locis et moribus hominum metiri, moderare et attempei'are,ut pacem et amorem sui conservet, hoc est (quod ait), omnibus per omnia gj^^jo'ig;placeat et pacem cum omnibus hominibus habeat. Qui vero volet, omniasecundum suum caput geri, onines sibi cedere et suo iuri aut sensui affor-15 mari, nou diu pacem vel cum uno homine habebit, sed nee cum seipso,multo minus cum omnibus hominibus. Hinc verissimum est proverbiumTerentii 'Summum ins summa iniustitia est', Et Ecclesiast. septimo 'XoU-ßn-s. ?, ic.esse uimium iustiis, neque pkis sapias quam oportet'. Sicut enim in suotempore et loco desipere summa sapientia est, ita sine iustitia esse aliquaudo20 summa iustitia est: si enim deus ipse ins suum et iustitiam assidue prosequeretur,nulluni hominem vivere sineret. Et quoties David omisit facere,quae optimo iure potuisset in Saul, in loab et multos alios! Ita pro commuuiconversatione ponendus est sapientlae modus, ita iustitiae, prudentiaeet omnium aliorum quae uostra sunt.ar. Vides ergo, quod Modestia seu Epiiees hoc loco sit aequabilitas^comoditas et attemperatio nostri ad aliorum sive imbecillitatem sive stultitiamsive iniquitatem et nostri rigoris et iuris remissio, ut nota sit seucognoscatur, ut sentiant eam omnes homiues. Unde Ambrosius nou ineptemodestiam vocat hoc loco rationabilem conversationem, ubi vim vocabuli30 pulchre expressit. Xon enim satis est de ca loqui, cogitare, subtiliter disputareaut praedicare, sed vita ipsa probare et osteudere. Ubi vide Apostolidiligentiam, qui dicit 'omnibus hominibus'. Quis unus omnibus hominibusnotus fieri potest? et tamen omnibus haec praecipit, ut omuium nostrummodestia omnibus notificetur. Deinde nuuquid hoc iubet, ut iactemus et35 gloriemur de nostra modestia, facientes eam notam hominibus per famam?Absit. Nou enim dicit 'iactate eam' sed 'nota sit seu cognoscatur', scUicet,ut foris fiat in oculis hominum et sine nostro studio eam homines agnoscant,omnibus ad utilitatem expositam, sicut Matt. 5. 'Sic luceat lux restra coramiB!atiri.5, n.hominibus, ut videaut vestra bona opera et glorificent patrem vestrum qui10 conniveri 3cn. 11 moderari ^en. 14 ae sensui 1" 17 summa iustieia F25 sive Epüces C seu inieixfttc D seu Epiikes 35". 3ij iactare K33*


516 Enarrationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521.in coelis est'. Deinde quia non in nostra est potestate, ut hominibus placeatmodestia nostra, hoc satis fecimus, quod eani omnibus exhibuimus etcognitam fecimus exemplo ipsius vitae nostrae.Praeterea sunt, qui aliquibus hominibus aut certe sibi ipsis pulehreindulgeant et aequitatem hanc praestent. Quis enim est, qui sine amicis svivere possit in mundo? quis autem cum amicis vivere possit, qui nonphu'imum conuiveat, multa cedat, multa ferat et sese aequum, comodum,attemperatum sicut phimbeam regulam praebeat? Obsecro, quanta sibicedunt et donant amici? quoties vitia pro virtutibus laudant aut certe exteuuantet tegunt, et omnino sibi invicem utiles sunt, ubi, siquis rigidior locensor interveniat et omnia ad summum ius exigat, subito pacem cum amicitiain hostilissimam discordiam subvertet! At in hoc peccant, quod, cumtales sint sibi et suis quibusdam, non etiam omnibus aliis tales sunt, atqueita oifendunt in legem ipsius naturae quoque, ut, qui sibi et suis tamindulgentes et aequi sunt, aliis vero tam rigidi et iniqui, facientes et volentes i»sibi quod aliis non faciuut neque volunt. Ideo Apostolus dicit 'omnibushominibus', volens rotundam et perfectam esse nostram humanitatem seuaequitatem, etiam inimicis expositam, cum utique sint homines et non bestiae.Sed o quam difEcile est et rarum, ita interpretari et ferre iniraicorum vitia,sicut interpretamur et ferimus aut nostra aut amicoi-um! ideo non sumus 20aequi sed iniqui. Vide ergo, quam brevi verbo copiosissime et significantissimetotius vitae nostrae conversationem inter homines absolverit, dicens'Aequitas, facilitas seu humanitas vestra nota sit omnibus hominibus. Halteuch alfzo, das niemant ubir euch klagen mug'.Dominus prope est. 25Hoc dicit, ut eonfirmet gaudium in domino securosque reddat et adfacilitatem seu aequitatem morum et conversationis alacriores faciat. Christianoenim homini hoc satis esse debet, quod dominus ei prope est, hocest, promptus, propitius, paratus ad facieudum omnia, quae desideraverit. Ethac scientia domini laetus securiisque nihil metuere, uiliil quaerere, nihil 30ciu'are debet, nisi ut simili exemplo et ipse prope sit omnibus hominibus, seseaccomodans facilem in eorum vota talemque se eis praebens, qualem sentitdeura erga se, qui utique aliud non quaerit quam quomodo prosit hominibuset eorum conditionibus sese facilem praebeat, donans eis omnia peccata, quaepro iure suo poterat exigere et ulcisci. Nisi enim talem de deo erga se opi- 35nionem tenuerit, nee laetus nee securus esse poterit unquam. Tristis autemet inquietus non erit facilis et humanus seu aequus omnibus hominibus.2 nostra: satis hoc fecimus V 5 indulgent ÄC'DEF ^en. praestant 3"!.11 omnia sed summum E 23/24 ^altenb cüc^ aljo, baß niemant Ü6er iüd) {lasen müg CHalt euch alzo, das nimant über euch klagem [fo!] mug D ^alt euc^ olfo, bal nicmonb u6ereu{^ {tagen müg 3en. 30 nihil quaerere fc!|tt E nichil quaerere F 30/31 uichil curare F33 quam dominu prnsit F


Enarrationes epistolanim et euangelioruui, quas iiostillas vocant. 1521. 517Nihil solliciti sitis, sed in omni, oratione et obsecratioue/;!i)ii.4,G.cum gratiarum actione, petitiones vestrae innotescaut apud deum.Ecce Christianam libertateni, quae de uulla re sollicita esse debet etut Chi'istus docet Matt. 6. 'Ne solliciti sitis auimae vestrae, quid mauducetis matti). e, 25.5 et bibatis, ueque corpori vestro, quid induamini'. Et Ro. 14. 'Xemo sibi vivitsRBm. 14,7.8.et nemo sibi moritur. Sive eaim vivimus, domino viviuius, sive morimur,domino morimur'. Itaque nulla est causa sollicitudiuis nostrae erga nos,sed tantum gaudendum et secure agendum in domino, quia prope est. Verumdum unam auffert soUicitudinem, alteram statuit. Corameudat enim mode-10 stiam hominibus exhibeudam et sicut alibi dicit 'Solliciti servare unitatem epi). 4, 3.Spiritus in vincido pacis'. Pro nobis solliciti esse non debemus, qui liabemusdominum pi'ope et facilem ad omnia, sed pro aliis solliciti esse debemus, utexhibeamus eis et nostrara quoque aequitatem et facilitateni, Et ut Phi. 2. 9!i)ii. 2, 4.docet 'Unusquisque non quae sua sunt sed quae aliorum consyderante.s'.15 SoUicitudo enim ista servandae unitatis spiritualis est ipsa modestia, aequitaset facultas, quam hoc loco docet.Post hoc docet, quomodo sollicitudo, quam prohibet, in deum, cumprope sit nobis, reiicienda sit, dicens 'Sed in omni &c.' Hie enim distinctiofacienda est et non connectendum cum oratione, et melius sie redderetur 'sed20 in quolibet seu in qualibet re per orationem et obsecrationem cum gratiarumactione petitiones vestrae innotescaut apud deum', Ut sit sensus: nullius reivos capiat sollicitudo, quod, si qua vos soUicitos reddere tentat, nolite eamsoUicitudine vestra curare, sed sie agite, posita sollicitudiue ad deum confiigite,orate et petite, quocunque vobis opus fuerit, sinite illum sollicitum25 esse pro vobis, et sicut Petrus docet 'Proiicientes in eum omnem sollici- 1. 3!ctc. 5, 7.tudinem vestram, scientes, quoniam ipsi cura est de vobis', cum ps. 39.dicendo : 'Dominus soUicitus est mei'. Magnis enim quaestionibus sese «pj. 40, 18.raiscet, qui veniente quacunque necessitate prius sua prudentia suisque viribussatagit sese evolvere quam oratione ad deum confugere, quin stultum quoque31) et vanissimum negocium sibi desumit, cum non possit se evolvere, sed eomagis involvat, quo jiertinacius neglecta oratione laborat se evolvere, sicutividemus (juottidiana exempla tam in nostrae quam aliorum vitae tumultuinfelicissimo.Et vide, quam ]iulchre opponat Apostolus nullam rem et omnem rem.35 'Nihil', inquit, 'solliciti sitis sed in omni de nulla re solliciti sitis sed inqualibet ad deum confugite', satis indicans, multa esse quae nos conentursollicitos et inquietos facere, ut pote variae tribulationes et adversitates, seduon debent praevalere iis, qui dominum prope habent, apud quem orationeet obsecratione omnia possunt, si modo petant. lam verba singula videamus,1 omni, ratioue E .5 aut bibatis F 10 servate (' Ui ut Epbe. .j. AF 3c'lutEphe. V. CDE 22 si quae C 24 quodcuiique 3en. 26 psal. xxix. C Psalm. 40. ^en.32 in fe:^tt F 36 ad eum i"


518 Enan-ationes epistolaruiu et euangeliorum, quas postillas Tocant. 1521.quibus inetruit nos modiim petendi. Docet enim efBcacem et instautetupetitionem formare, quae formatur oratione, obsecratione, gratitudine. Orareputant esse simpliciter verba aut sensum verborum per seipsum tractare,Obsecrare vero urgere et instare et per sacra vel per aliorum merita orare,siüiii. 12, 1. ut Ro. 12. 'Obsecro vos per misericordiam dei &c.' Petitio vero nomen esteius, quod oratione et obsecratione quaeritur. Fortis ergo est oratio perobsecratiouem, sed grata, dnlcis et exaudibilis per gratitudiuem, ut sie fortitudineet dulcediue sna simul mereatur petita accipere.His verbis piilchre esposiiit niysteriuiu thurilnili et iucensi, iu quofigurata est oratio. Primuni est vasculum ipsum aureum seu argenteum. loHoc significat verba sacra et preciosa orationis, quibus capitur seiisus, sicutliquor iu vase: sie euim calix aureus Babylonis verba et vinum eius sensumverborum apud Hieremiam et Apocalypsim signifieant, prunae autem ardentesDffa"b 14 l'de altari sunt Ijeueficia dei in Cluisto accepta, quae inter orandum sunt8iüm. 12, äi. memoranda, ut sie oratio cum gratiaruni actione ascendat. Sic Roma. 12. isbeneficia iuimicis coUata Apostolus vocat carbones ignis super caput cone))v.25, 22. gestos, ex proverbiis Salomonis. Prunae autem esse debent seu carbonesignis, idest, vivi, ut beneficiorum memoria sit aiFectuosa et vivax. Tuncsuper imponitur iucensum, idest, petitio, qnae ascendit sursum sicut virgulafumi, et odoratur dominus odorem hunc suavitatis. 20Gratitudo enim et beneficiorum acceptonnn conscientia mirum in modurapi-aestat fiduciam orandi et orationem non modo acceptam sed et ipsi orantifacilem rcddit, cum alioquin non sit, ut patres dixerunt, labor sicut oraredeum. Et hunc modum orandi videmus in psalmis, in usu Ecclesiae etomnium patrum veteris testameuti. Unde oratio sine laude dei est thuribulum 25sine prunis. Sic ipsa orationum princeps incipit a laude dei dicens: 'Paternoster, qui es iu coelis'. Et utinam hanc saluberrimam Pauli doctrinamsecuti in omni re nos sollicitante primum ad deum cum oratione confugeremus,quam multas et facile vinceremus tentationes et gaudio in domino etpace assidue abundaremus. Nani dum in gratitudine beneficia dei recen- 30eil. 11, 26. seremus, simid oraremus et simul impleremus illud Sap. 'In die malommmemor esto bonorum'. Bonorum autem memoria consolati hilariter oraremus,hilariter orautes facile petita obtiueremus et sie deo nostri cura tradita gaudioetpace frueremur.Quod dicit 'petitioues vestrae innotescant apud deum' ipso locutionis 35tropo fere iudicat se respexisse ad ftimum aromatum, qui ascendit sursum,sicut oratio ad deum. Et mirum, quomodo petitiones innotescant apuddeum, quas ipse praevenit et largitur in cor nostrum. verum ad usum loquenditemperavit verbum suum, quod orationes, dum ofteruntm-, deo innotesceredicimtur, sicut ad Thobiam et Cornelium Angelus dixit. 40^Jo.^i(),'4!16/17 coDgesta ACDEF 23 alioqui ^m. 24 videniur E 32 consolaii F


Enari-itiones epistolavum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521. 519Et pax dei, qiiae superat omnem sensum, custodiat cordai-wi. 4,vestra et intelligentias vestras in Christo Ihesii.Vide ordinem piüchrutu Apostoli: docuit, quo modo nos habere debealuuserga deum, iiempe ut gaudeamus semper in domino servientes ei in5 laetitia, deinde si quaeras 'quid autem faciam erga homines?' dicit: „Estoaequus Omnibus, tui tuorumque oblitns, quae illorum sunt considera". 'Atquomodo possum?' „dominus", inquit, „prope est", 'quid, si instet adversitas,quomodo semper gaudebo, aut quid faciam?" „de nulla re sis sollicitus, omniaper orationem et laudem dei ad deum refer". 'At Interim turbabor'. „Xequa-10 quam, sed pax dei custodiet te iu omnibus", de qua nunc \ädeamus.Primum, 'pax dei' hoc loco non dicitur, qua deus in seipso pacatus ettranquillus est, sed qua nos quietos et pacatos reddit, ut pax dei intelb'gaturdonum pacis ex deo, sicut iustitia dei, opus dei, verbum dei, usu scripturae.'Superat omnem sensum seu intellectum seu mentem' non sie intelli-15 gitur, quod pax dei non sentiatur in anima, sed quod sit mente incomprehensibUis,cum sit pax in fide, quae est verum non apparentium tam iu sensucarnis quam animi. Hoc sie intellige : quaudo tribulationibus turbamur, tunchi, qui soUiciti sunt et ad deum orationibus fugere nesciunt, magnis et multisstudiis quaermit pacem, sed eam, quam ipsi capiunt, hoc est, remotionem20 aut fugam mali. Haue enim pacem capit mens sensusque hominis, quaeuon superat idlum sensum, et est pax hominis, quia vi vel industria hominisparata vel parabilis: sie enim, qui vuhieratur aut aeger est, certe sauitatemUli contrariam et intelligit et appetit.Sed qui ad dominum snum refugium ordinant, hi non fugiunt malum,•25 sed perstant et sustinent viriliter iu voluntate dei, nee afFectant pacem, quamsensus aut intellectus suggerit, idest, remotionem mali, expectant potiusintemam roborationem verbi per fidem, qua vincant malum, prorsus incerti,quam diu duraturum et quo fiue terminandum sit malum, ideoque nihilintelligunt de pace, nee qualis futura sit cajjiunt, qui, si perstent et cum30 sponsa paululum transierint, mox inveniunt, quem diligunt animae eorum.Ecce hoc est pacem dei superiorem esse omni intellectu : captivat enim fidesin obsequium sui omnem intellectum. Postquam autem perseveraverunt etpacem acceperunt, talem sentiunt, qualem uon potuissent omnibus cogitationibusfingere, nedum optare. Deducit enim dextera eius mirabUiter et35 mmficat sanctos suos, dum mala eorum sie terminat et cum tanto fractu, utnullus hominum potuisset id sperare aut providere.Nee solum de hac pace finiti mali loquitm-, sed etiam et maxime deea, quae est in medio mali fortiter sustinens, ne turbetur Spiritus hominis.Esse enim hominem iu pace sab cruce et non turbari, dum turbatur, immow gaudere in tribulationibus, non capit ullus intellectus, sed est opus dei nulli1 quae exuperat C IS ad eum F 32 perseveranint ü


520 Enavrationes epistolarum et eiiangeliorum, quas postilliis vooant. 1521.nisi experto cogaitum. de eadem pace et gaiidio supra dotuinica secunda dixitSiöiii. 15, 13 'Dens autem spei repleat vos omui gaudio et pace in credeudo'. Ecce gaudiuiiiet paeem fidei appellat, quam liic pacem dei dicit, quod sit solius dei donum.Notandum sane, ut ne quis temere praesumat in adversitatibus adhanc paeientiam vel pacem pervenire suis viribus se posse aut eontemnendo saut negligendo adversitates aut, ut solent quidam dicere, deo causam simplicitercommittendo sed additis orationibus, obsecratioaibus, petitiouibus,gratiarumactionibus iustandum est, et sie nihil curandum in dei propinquitatemfiducia posita. Non enim pacem dei custodem cordium Apostolusassignat nisi iis, qui orationibus et laudibus dei primum innotuerint deo. loCustodit autem pax dei corda et intelligentias seu sensus seu mentes,hoc est, aifectum et intellectum, qui est in Christo, seu cognitionem Christi,ut perseverent in finem et salvi flaut. Xam perturbatio et tribulatio citosubvertit alioqui optime de Christo sentientes (si non fuerint pace dei etpacientia in domiuo fiirmati), ut faciant et sentiant longe aliud quam Chri- isstiano dignum est. Neque est alius custos pietatis in Christo ceptae quamipsa pax fidei et pacientia, sine qua custodia facilis est lapsus ad pacemhominis et mundi, idest, remotioaem mali. In qua re maxime fugiendaesunt hominum doctrinae, quae verbo crucis offendi docent et fugere. Attuiic mox periit vera opinio dei et fiducia in eum, depravatumque est iam 20cor et sensus eius, quaerens hoc apud se et homines, quod expectanduinerat a solo deo. quare hie cor et intelligentias seu sensus non naturales autde natural ibus nee liabitus seu potentias, ut philosophi loquuntur, sed spiritualesde Christo notitias, opiniones, affectiones intelliga.s, idest, fidei, spei,iRöm. IS, 13. charitatis operatioues, sicut et supra dominica secunda audivimus dici 'Deus 25autem spei repleat vos omni gaudio et pace in credendo, ut abundetis inspe per virtutem spiritussancti', aliis scilicet verbis eandem custodiam cordisetsensuum exprimens.Vide ergo, quam brevi sermone Christiani hominis mores formavittarn erga deum quam homines, nempe ut omnia babeat in deo et omnia 30fiat hominibus. Talis sit hominibus qualis ei deus, ut virtutem sacramentiEucharistiae hie videre possis, quae est comunio omnium malorum et bonorumin Christo et cum Cliristo. Finis.EVANGELIVM DOMINICAE IUI.ADVENTVS,lOHANNIS I. 353or). i,i9i, A /T iserunt ludaei ab Hierosolymis Sacerdotes et Levitas adJ^yJ^ lohannem, ut interrogarent eum: Tu quis es? Etconfessusest et non negavit, Etconfessus est 'quia non sum ego Christus'.3 et pacem fc^It F 16 Nee est C 21 expectaiidum fc^lt E 3-3 Finis. fc^tt CE


Enarrationes epistolarum et enangeliornm, qua,s postillas vocant. 1521. 521Quid est,quod Euangelista tain verbose inculcat lohannis coafessioHemseil responsionem ? cum enim semel dixisse sufficeret "Et confessus est',addit "et non negavit' et repetit denuo "et confessus est'.Constantiam scilieet lohannis, victoris maximae et periculosissimae5 tentationis, quae ab initio et semper et in fiuem pertinaciter verbo dei insidiatur,commendat, quae revera magna et digna fuit, ut tam verbose commendaretur.Primum, quod ei gloria Christi offerebatur, quod indieat, dumrespondet "Non sum ego Christus'. Sic enim non respondisset, si nonintellexisset, se pro Christo habendum peti. Deinde pompam et illecebras10 huius tentationis vide. Mittuntur ad eum non plebei aut obscuri homines,sed optimates in populo, sacerdotes et levitae, quibus eum sperabant moveriposse, nee contenti sacerdotes et levitas misisse mittunt pharisaeos. "Qui 3oi). i, 24.missi fuerant', ait Euangelista, "fuerunt ex pharisaeis', scilieet nobilioriscelebratiorisque sectae sacerdotes. Quod tale est, ac si nostro saeculo15 mitterentur ad pauperculum sacerdotem maiores et insigniores EpiscopiEcclesiae pro captanda eius benevolentia. Atque super haec omnia hi nunciiofferuut totius populi ludaeorum nomine gratiam et benevoleutiam summisacerdotis magistratuumque, quibus si lohannes vellet assentire, illorumautoritate fieret, ut pro Christo ab omuibus haberetur, quod tale est, ac si20 modo summus Pontifex cum universo principatu Ecclesiae et laicorum reguraoiferat gratiam et amicitiam sordido cuipiam mendico.Sed quidnam quaerebant hac tentatione? Christus hoc aperit lohannis 5.dicens: 'Vos misistis ad lohannem et ille testimoninm perhibuit veritati.Ego autem non ab homiue testimonium accipio, sed haec dico, ut vos salvi25 sitis. nie erat lucerna ardens et lucens, vos autem voluistis ad horamexultare in luce eius &c.' His verbis Christus plane ostendit perversumeorum Studium, quod in Johanne quaesierunt ea quae sua sunt, idest, gloriamsuam, volentes sanctitate lohannis abuti ad ornandos seipsos. Si enimlohannes eis fuisset assensus eorumque votis obtemperans sese Christum30 haberi permisisset, iam coram omni populo et ipsi inagni, sancti, sapienteshaberentur, ut qui tanti \nri tum autoritate tum testimonio probarentur, quofacto mox, quicquid hucusqiie fecissent, sensissent, statuissent (idest, omneniistam colluviem impietatis eorum, tum carnalem pompam legis, divitias,glorias mundi), ratum haberent et extincto spiritu carnaliter floruissent. Et35 hoc erat, quod ad horam in luce eius voluerunt exultare, sua scilieet stabiliri3oi). 5, saff.temporalia, quod quia contempsit nee curavit reverentiam istam sibi exhibitam,iudicatus est daemouium habere, siciit Matt. 11. Christus refert, quiaffliotttj.n.is.omnino speraverant sese non contemnendos in tam gloriosa legatione, cumipsi essent populi principes, quod et indicant, cum dicunt 'Quid ergo? utsmi 1.21.10 responsum demus iis, qui miserunt nos'. ubi videntur provocare lohannem,1 quo Euangelista ADEF 7/8 cum respondet 3en. 1>* assentiii 3cn. 35 eiusfe^lt F 40 responsum deraum C


!522 Enarrationes epistolarum et euangeliorum, qnas postillas vocant. 1521.ut quaerat, qui miseriut eos, quo haberent occasionem extollendi tarn eos,(jui miseriint, quam se, qui missi fuerant, ac si dicerent: O si scires, quantisint, qui ad te mittunt et mittuntur, non modo obtemperares, sed ultrovenires petitum quod offertur. Verum lohannes rninime curiosus prorsustacet ad lianc provocatiouem, cum iam ter respondisset negative 'Non sum•">Christus, non sum Helias, non sum propheta', qua trina negatione et quartosileutio Aädebatur nimis süperbe conteranere tarn magnificos proceres, ut quinihil curaret, sive magni sive parvi mitterent aut mitterentur. Hoc est enim,quod urit superbiam raagnatum, hoc solent in causam iustam praetexereadversus pios, quod irreverenter habiti sint vicarii dei, quod süperbe de- tospecti sint populorum capita. Hoc nomine pii coguntnr esse superbi, daemoniaci,haeretici, seditiosi et similia.Ita videmus, quam insignis sit constantia lohannis, qui tautis illecebrisad tantum fastigium vocatus non modo non cedit, quin contemptu isto odiumet potestatem magnatum in caput suum provocat, exponens periculo tarn 153oi]. 3, 28. famae quam mortis seipsum. Unde lohannis 3. gloriatur: Ipsi vero mihitestimonium perhibetis, quod dixerim 'non sum ego Christus, sed missus sumante illum'. quod si etiam eis fnisset assensus et sese operculum praebuissetuniversae lernae impietatis eorum, praeter hoc, quod Ciiristura amisisset,proditor omnium irapiissimus factus, non diu durasset eorum gratia erga 20ipsum, cito fastidiisseut eum, obtento quod vokierunt per eum, scilicettyrannide et imjjietate stabilita. Quare lohannes in hac tentatione ad maximumpeccatiim fuit sollicitatus: neque enim ullum apud homines peccatumgrandius fnisset quam lohannis in hoc facto, Christum enim penitus extinxisset,quantum in eo fnisset, usus ad hoc tot insignibus donis dei. Non 25ergo parva victoria nee parva laude digna lohannis fuit in tam periculosaet magna tentatione. quot enim sunt, qui ipsi per se ambiuut magnificariQui autera repelleret a sc oblatam dignitatem praesertim a tantis? poteratlohannes praetexere, sese vocatum esse ab bis, qui autoritatem vocandihabuissent, quia sacerdotes et levitas haec moliri videbat, ut eum exaltarent. 305ofM,2U. Et iuterrogaverunt eum: Quid ergo? Helias es tu? Etdixit 'Non sum'. Propheta es tu? Et respondit 'non'. Dixeruntergo ei: quis es? ut responsum demus iis, qui miserunt nos.Postquam cognoverunt eum non esse Christum, offernnt aliam gloriam,sed minorem, parati eodem perversitatis studio sua oruare Heliae aut Pro- 35phetae societate. Non enim venisse eos pro syncaeritate sua putandum est,uec hoc quaesivisse, ut lohanni crederent, sed ut corrumperent, sive essetHelias sive Propheta. Alioquiu ipsimet venissent et non per iuternunciosexplorassent ac tentassent, sicut alii fecerunt, qui lohanni crediderunt. Deni-13 qua insignis F IG quam moris F lohannis 2. AF 3en. loannis ij. CDE28 Quis autem C oblitain AÜEF 29 sese vocatui'um C 36 sua fcl^tt C 38 Alioqui 3en.


Enarrationes epistolarura et euangelionim. quas postillas vocant. 1521. 523que uec Christum nee Heliam nee Prophetam esse aut oredideriint vere autsiispicati sunt, sed quia turbae lionoratus erat, quaerebant liunc honorem sibiper eins societatem apparare.Putant aliqui, Prophetam hoc loeo esse eum quem Deutro. 18. promisit i.i'Joj is, is.• deus, dicens 'Prophetam suscitabo eis de medio fratrum suorum, similemtibi &c.' Quod si verum est, perspicuum est ludaeos himc prophetamintellexisse alium a Christo et Helia, utroque minorem, quia ultimo loeo deeo quaerunt, cum tamen Petrus Act. 3. et Stephanus ^Vct. 7. per eum pro-plietam inteiligant ipsum Clu"istum, adducentes euudem loeum Mosi coram10 ludaeis. Aut ergo Mosen non inteliexerunt aut hie de simplici prophetainterrogant, quod magis crediderim. Nam cum propheta ille similis praedicaturMosi futurus, non potuerunt Heliam ei praeferre, cum Moseu Omnibuspraeferant. Quare cum a Malachia, ultimo prophetarum, nuilum habuissentprophetam, tentaveruut, an lohannes se aliquem prophetam vellet profiteri,•''''^' |j^'-'15 sed et Matt. xi. Chri.^tus dicens 'Quid existis videre? Prophetam? Etiam, i'fatti). u,


524 Enavrationes epistoliinim et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521.praeclpit, ut proplietet? Non est propheta, quem ipse dominus misit, ut sitpropheta? Sic Johannes negat se prophetam, et tamen dicit se missum, utbaptiset et paret viam domini, et Christum annnnciat medium stetisse inter eos.Proinde simplicissime locutum esse credo, quod non arrogarit sibinomen prophetae, quod tune ob raritatem preeiosum erat, tum quia pro- 5piietarum erat populos docere et regere. At cum iam Christus esset praesens,dominus omnium prophetarum, comparatione eins ipse vilescens sibi, neeproplietam se agnoscit, sed humiliter suura officium commendat et ad Christumeos remittit, tanquam si sacerdos simi)lex coram Episcopo, qui tum sohissacerdotis officium agit, quaesitus, an sit sacerdos, abigat a se quaerentem 10dicens 'Quid me sacerdotem arbitraris? En ibi sacerdos est, cuius ego tecumsum minister, sacerdocii mei officium iam nulhun est nee sacerdos sum istopraesente et sacrificante'. Sic enim praesentia principis certe evacuat omnerapotestatem et dignitatem inferiorem se, coram quo nulli licet prominere, quitarnen absente posset omni dignitate et potestate fungi. Nisi velimus dicere islohannem id fecisse, quod Amos fecit, qui sine dubio ideo negabat se esseprophetam, quod videlicet non esset de secta, professione, numero et ordineprophetarum, sed per dominum a novo et extraordinarie vocatum. Namsacerdotum, sapientum, prophetarum erant seorsura quaedam factiones, sicutmodo sunt Theologorum, luristarum, Episcoporum, inter quos aliqui boui, 20wirf) 3,11. plurimi vero mali, ut Mich. 3. 'Principes eins in muneribus iudicabant etsacerdotes eius in mercede docebant et prophetae eius in pecuniis divina-Scr. 18, 18. bant', Et Hiere. 18. 'Non enim peribit lex a sacerdote neque consilium aJinioä 7, 15. sapiente nee sermo a propheta'. Unde dixit Amos 'TuHt me dominus, cumsequerer gregem', idest, cum non essem in professione prophetarum. Si, in- 25qtiam, hoc modo Johannes se quoque neget prophetam, nescio. Ego prioremsententiam amplector, Et quamvis vere esset propheta et talis, qualem illiquaerebant, tamen quia praesens erat Christus, voluit stultam eorum de seopiniouem abigere et ad (Christum dirigere, qui tarn prope esset, ut iampropheta nullo fuerit opus, qui futurum indicet, cum praesens sit. Ac per 30hoc ad primum redeo, quod non propheta, sed plusquam propheta fuerit.eiSic autem sese humiliaute lohanne et cognito, iam inflantur et superioresfiunt maiestatemque suam insinuantes dicimt 'Quis es? ut responsum demus,qui miserunt nos'. Vide, ut iam incipiunt cum fiducia et potentia loqui, ac ubiblaudiciis nihil promoverunt ad aspera et vim converti. Nee se nominaut nee 35eos qui se miserunt, hac ipsa insinuatione velut terrorem lohanni incussuri,quasi dolere ac penitere debeat, quod ignarus in tarn magnos viros impegerit.Verum Johannes tacet, nee saltera hoc curat, ut quaerat, qui et quauti sint,1 praecepit D ut rruplietes ^en. 3 annunciet ^en. 11 12 ego sum tecummiuister F 12/13 ipso praesente V 15 absente illo posset C 17 non esse de secta C21 Mich. 4. ACDEF 3en. 22 eius mercede D 32 cognito iam, inflantur C 34 incipiantC 35 Nam se nominaut D


:Enarrationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521. 525obliquam illam maiestatis eorum intentationem nihil metueus et simplici suosilentio silentium eorum astutum praeteriens, sive clent respousum sive non dentiis qui miserunt eos, quo illi magis iadignati erumpiint liberius interrogantesQuid dicis de teipso? 3ofi.i,23.ö Hoc est, saltem hoc iudiea: Quid vis ab hominibus vocari? quo nominecupis nosci ab hominibus? wafur gibllu dich auiz? cum enim necesse sit,homines de te tuoque officio loqui, necesse est, ut aliquo officii nomine tenominent, praesertim cum et doceas et baptises popuhuu. Hie lohanneshumiliter et fideliter officium suum pronunciat.10 Ait: Ego vox clamautis in deserto, dirigite viam domini, go6.i,23.sicut dixit Isaias propheta. 3ci.4o,3.Mira responsio: 'Ego vox clamautis'. nos diceremus 'Ego clamansvoce'. Quis est iUe clamans, cuius lohannes vox est? Manifeste itaquemysterium iudicat, de quo postea. Vult dicere 'uolo ut de me quicquam15 iactetis aut maguo nomine celebretis, qui adeo uihil sum, ut in me nihilesse putem, quod spectetur, praeter vocem. Haec saue, cum sit ministrasalutis populorum, est qua sola me iacto'. O bumilitas inaestimabilisl Xouneet hoc tropo frequentissimo etiam latini hominem nominant nomine operissui seu vicii seu virtutis? ut Terentius 'Tu quantusquantus es, totus sapientia20 es', Et alibi 'oh scelus!' cum hominem alloqueretur. Sic lupus ad Philomelam'Vox es, ac praeterea nihil', cum corpusculum parvulum inveuisset, quod exvoce raagnum coniectarat, ut fabula habet. Sic Exo. 4. 'Ipse erit os tuum'. 2 woi 4,16.Et nunc quoque mos est, ubi quis minore statura paulo vocalior est, dicere'Vox est' seu 'potissimum in eo vox est'. Ita lohannes nulla re se utilem25 esse dicit nisi voce, totumque quo vivat et agat vocem esse. O utinam ii,qui lohannis officio succeduot, et ipsi tam assidui essent in tractando verbodei, ut mererentur non aliud nomen nisi vocis, sicut hie lohannes.Hie iterum nobis commendatur officium lohannis et Euaugelii, quodest parare domino vias eius in deserto. Et quanquam ad literam lohannes30 in deserto moraretur et clamaret, tamen quid sibi voluerit hoc mysteriuminfra videbimus, nuQC literam simpliciter sequentes. lohannes ideo in desertovox est clamautis, ut ostendat praedicatoris, qui Christum docet, qualis ipseerat, conversationem et mores tales esse debere, qui non optet prüno gloriam,deinde nee opes nee voluptates nee quicquid in mundo est. Qui enim35 gloriam mundi, opes, delitias et ea quae mundi sunt quaerit, inter hominesesse cupit et misceri vulgo seu, ut ps. 77. ait, 'Commixti sunt inter gentes', ^i los, 35 f3 quo illo C 6 SBo für gibft bid^ uß? C vva vir gibftu dich auü? D wair vurgyfftu dich nyiz'! E 2Bo für gibftu bic^ aa^f 3cn. 10 diserto E 13 cuius lohannis ^^n.14 postea vult dicere F 20 ob scelus D 21 eum corpusculum E 24 iii eo Txore[ogl. vox e A ^ vox est] 27 vocts A DEF hie fc^It E Hi iterum 3en.F voces 2836 psal. Ixx. C Psal. 78. ^en. (e» ift ein faljt^eS Sitat : Cutficv ift tpofjt buri^ ben ötjulic^cn 3n=^oU be§ 78. unb be§ 106. $|oIinä ju bem 3ttt^um geEommcn.i


52G Enanationes ejjistolanim et eiiangeliorum, fjuas postülas vocant. 1521.quo facto mox (ut ibidem (^equitur) 'didicerunt opera eorum et serviciuiitsculptilibus eorum et factum est illis in scaudalum'. Ita videmus et hodieEpiscopos et cleros rebus mundi peuitus immersos, (juibus solis quoqueserviuut, cuius et ojiera sie didicerunt in pomjja, fastu, Juxu, deliciis, opibus,ut mundum supereut. His autem impliciti, quomodo Christum praedicabuut, scum veritatis Apostolum oporteat uudum esse neque peram neque sacculumneque virgam gestare et non reliuquere verbum et ministrare mensis? Autsi praedicare ceperit, non praedicabit libere nee perseveranter nee sine respeetupersonarum, captus scilicet timore rerum, gloriae vitaeque amitteudarum.Deinde vox clamantis esse debet, idest, adeo instare secuudum Apo- m!. 2iiii. 4, 2 stolum ad Timotheum oportune, importune, arguendo, obsecrando, increpando,ut hominibus non nisi vox esse iudieetur. Nam louge alia debet esse praedicatioEuangelii quam legis. Lex in tabulis scribebatur et erat scripturamortua, limitibus tabulae clausa, ideo parum efficax. At Euangeliuni vivaeet liberrimae voci in auras effusae committitur, ideo plus energiae habet ad isconvertendum. Unde Christus ipse nihil scripsit, sed omnia vocaliter dixit.Apostoli parum scripseruut, plurimum autem locuti simt, et crevit successntemporis, ut faciendi libros nullus sit finis, donec eo venerit res, ut qui optimedoceant hodie in Ecclesia tantum scribant: vox rarissime sonat Episcoporumet eorum, qui debent, quin et insaniam addiderunt ingentem dicentes, oportere 20in vulgura non Seminare mysteria nostra et (ut vocant) secreta Ecclesiae,(piod non capiantur a vulgo, scilicet quasi Spiritus sanctus ignorarit, cumpraedicare praeciperet, vulgum non capturum, aut quasi nostrae virtutis sitcapere quae praedicantur.Nee vacat, quod non vox dicentis sed clamantis dicitur: sine dubio, 25ut ostendat, Euangelistam oportere uou modo non esse cupidura bonorum etrerum mundi, sed etiam fortem contemptorem malorum et persecutorumusque ad mortem, nee sinat se cogi in angulum, nee faciat sicut illi, qui inangulo inter suos de veritate libere susurrant, quam in publico nee hiscereScj. 40, 6 r.audeut. sie ipsemet Isai. 40. hanc clamantis vocem exponit, dicens "^Vox 30dicentis: clama. quid clamabo? Omnis caro foenum et omnis gloria eius2c(. 40, a f.quasi flos agri. Exiccatum est foenum et cecidit flos\ Et infi-a : 'Supermontem ascende tu, qui euangelisas Ziou, exalta in fortitudine vocem tuam,qui euangelisas Hierusalem. Exalta, noli timere. die civitatibus Inda: Eccedeus vester, Ecce dominus deus in fortitudine veniet et brachium eius domi- ar.nabitur'. Qui euiui haec duo annunciare debet, scilicet homines esse foenumet deum regnare, magna iudiget fortitudine, quia homo non vult esse foenumin suis viis nee contemui ea quae gerit aut diligit. Haec sunt duo ofBcialohannis, quae his verbis Isaias pulchre depinxit, quorum primum est, parare11 importune fe^tt E 14 purum el'fica.\ E 23 virtutis sie F 28/29 illi,quin in angulo C 30 ipsiniet f 31 et omnis gloria 6i§ est foenum 3- 32 fc^tt E38 contemnit F


Enarratioues epistolarum et euangclioriun, quas postillas vocant. 1521. 527viam domini seil docere hominem esse foemim, Secunduni, ostendere dominmiiet agnum dei seil, ut breviter dicemus, Osteudere hominem sibi et deiim, iitcognoscat et seipsum et deum. Notitia enim suiipsiiis et dei docetur officiolohannis, ut videbimus infra.5 Confirmat autem officium suum lohauues autoritate Isaiae. sie euirafieri oportet, ut uemo suo sensu, sua autoritate quid tentet, praesertim inpublica administratione, nisi e scriptura vel autoritatem vel exemplum petat.Sic et sanctiis Antonius docuit suos, ut nullus suo sensu vitae vel operisgeuus eligeret, sed e scriptura aliquid sumeret quod sequeretur. At nunc in10 Ecclesia omnes passim, maxime magnates, quodlibet audent proprio motuet bona (ut vocaut) iutentioue, cum hie Johannes nihil de se vohierit dicere,nisi quod per scripturam de se dictum probare ])osset. In quo simul docemur,quod, sive cum adversariis sive amicis vincendis seu erudiendis aganuis,instructi simus armis et suppellectili scripturarum, non humanis traditioiiilnis11 aut nostris somniis, sicut hodie mos et furor dominatur.Et qui missi fuerant, eraut ex pharisaeis. Soii.i.si.Pharisaei autem erant optima pars populi ludaici, sed cur hoc adderevoluit Euangelista? Forte, ut monstraret lohannis constantiam, qui maguiset speciosis istis sanctis nihil moveretur, in quorum tarnen nutu esset uni-2u versum populum coucitare contra lohannem, denique iam inflati turgentcontra lohaunem, freti suo nomine et potestate, dicens:Et interrogaverunt eum et dixerunt ei: Quid ergo baptisa 8,300.1,25.si tu non es Christus neque Hellas neque Propheta?Ecce tumorem superbiae: mutatae sunt blanditiae in minas, et ficta25 humilitas tandem desiuit in veram superbiam et quod latuit prodit. Sicetiam contigisset loiianni , si cessisset primae tentationi : statim enim, utattraxissent, eum contempsissent. Disce ergo hie, ut caveas ab hominibustunc maxime, quando blande et humiliter te aggrediuntur, Et ut ChristusMat. X. dicit 'Cavete ab hominibus, Estote prudeutes sicut serpentes etaJuutii 10,30 simplices sicut columbe, hoc est, nee credas blandis nee reddas maluminimicis. Est ergo sensus: quando uos intelligimu.s, te non esse Christumneque Heliam neque Prophetam, simul intelligimus, nos esse maiores tuos,qui ex lege Mosi populum domini regimus, atque sine nostra licentia etmandato nihil tale gerendum esse. Quare ergo tu solus rebellis, schismaticus,35 turbativus pacis uovum ritum introducis, inconsultis nobis? Qua autoritate,immo qua temeritate baptisas? Nonne nostro prius consiilto iudicio iddebuisti tentare? dignus plane, in quem nostrae potestatis utamur rigore,nisi daemonium habes, qui te unum tam audacem contra omnes ei-igit. Et2 dicamus C 7 autoritate li 15 aut feljU U cum lioclie E nos et 1"24/25 facta humilitas 3cn. 2i) primi 3en. 28 te agere aggreiliuutur l" 3ii;37 iudicioid debuisti id teutaie AD iudicio debuisti id tentare C iudicio id debuisti attentaio E


528 Enarrationes epistolarum et euaiigeliorum, quas postillas vocant. 1521.nisi tibi provideas ac a baptismo novoque ritu abstineas, vide, neqiiid tibicontiiigat, quod ferre nequeas. Ita vides, qui prius lohannera pro Christosuscepturi videbantur, iaai audeut et baptismutn eins carpere et inhibitioueraminari. Verum lohannes, qui nou est aruudo, quae vento agitetur, nee vestiturmoUibus, sicut blanditias contempsit, ita contemuit et miuas. 53Dii.i,26. Respondit eis lohannes, dicens: Ego baptiso in aqua,raedius autem vestrum stat quem vos nescitis. Ipse est quipost me venturus est, qui ante me factus est, cuius ego non sumdignus, ut solvam eius corrigiam ealciamenti.Primum videtur liaee oratio Eclipsim habere, ut plena sit hoc vel losimili modo: 'Ego baptiso aqua. Medius autem vestrum stetit, qui baptisabitigue, quem vos nescitis &c.' Sic enim Lu. 3. 'Ego baptiso vos aqua,ipse autem baptisabit vos spiritusancto et igue'. Et Act. 1. 'lohannes quidembaptisavit aqua, vos autem baptisabimini spiritusancto'. Quanquam satisindicat alium futurum baptismum, dum se baptisare aqua dicit usque in iseum, qui post se venturus est, quod is non a(}ua sit baptisaturus.Qualis ergo responsio ad tarn turgidam et minacem quaestionem! quividebatur molliter ac timide responsm'us, his buccis crepantibus etiam arguiteos ignorantiae, quod eum nesciant, cuius autoritate ipse baptiset aqua. Estergo sensus: Ego ideo baptiso aqua, quia venturus est post me, qui maior some est, in cuius adventura ego baptiso, cuius autoritas mihi satis est, etiamsi vestram non habeam, quem si sciretis, non sie turgeremini contra me.Ipse enim ante me fuit, et cuius dignus non sum solvere corrigiam ealciamenti.An non vobis videor plus satis habere autoritatis, qui ab illo etpropter illum veni? Discite eum prius et credite mihi parumper, mox in- 25telligetis, cur ego citra vestram potestatem baptisem.Illud 'Ipse est qui post me venturus est, qui ante me factus est'Dupliciter intelligunt: Primum, omnes in hoc fere consentiunt, quod Christumpost se venturum dicit, non quo ad nativitatem, quanquam et hoc verum5iPä- 1. i.sit, sed quo ad tempus praedicaudi, quia ut Act. 1. Ihesus incepit a baptismo 30OTntti). 11, 3. lohanuis &c. Quod et Matt. 11. missis discipulis indicat, quaerens 'Tu esqui venturus es?' cum sine dubio iam in carnem venisset, Et hoc quoqueSoll. I, ^6. loco dicit 'Medius autem vestrum stetit, quem vos nescitis': ergo iam venissein carnem voluit, et tamen post se venturum dicit.Sed Christum ante lohannem fuisse seu extitisse (ut graecus sonat) s.iseu factum esse aliqui voluut de divinitate dictum, quia fuerit ante lohannem.Verum cjuid magni hoc testimonio faceret, si Christum ante se fuisse diceret,qui ante omnia fuit, uec est verisimile, voluisse lohannem rudibus divinitatisChristi sacramentum tarn repente declarare aut, si voluit, tam subtiliter et8 cuius ergo C 11 restrum stat C 22 habeam, quae C turgemini E30 ut \t1)U E .31 Mat. ij. D 35 se extitisse ADEF 36 quasi fiierit C 39 SSonaut, si voluit 6i§ prae;licatorem accipiamus ©. 529 3- ^ f'^" E


Enarrationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521. 529exiliter, quibiis oportuit ut crassissime loqneretur. Deinde, quae comparatio,si illum post suam praedicationem veutunim cliceret, nihil de siia aut ChristiDativitate loquens mox alteram parteui sermoiiis ad prioritatem nativitatisraperet? Oportet enim, ut videtur, prioritatem et posterioritatem, ut sie5 loquamur, apta comparatione ad idem referri, ut Christian posteriorem praedicatoremlohaune et tarnen simul priorem lohauue praedicatorem accipiamus.Proinde mihi placet eorum seutentia ut simplicior, qui dicunt, quod Johannesin totum loquatur de Chi-isto ut homine et praedieaturo post se, quempriorem se dieit diguitate, ut Christum commeudaret dignius suseipiendum10 quam se. Quo tropo solemus et nos familiariter loqui (meo iudicio), si quemadulescentiorem viderimus ingenio et literis praecellere, qui, et si secuturusest officio doeendi, tarnen iam coepit nobis prior esse nou executione officii,sed Omnibus dotibus, quae ad officium pertinent. Ita, cum Chri.stus iamesset ad praedicandum destinatus, plenus gratia et veritate, daturus quae15 lohannes non poterat, nempe gratiam, recte priorem se pronunciat.Haec sententia ipsis verbis iuvatur, si recte divino. Non enim siedicit 'qui post me venturus et praedicaturus est, iam venit et praedlcavit',sed 'qui post me venturus est, ante me factus est'. Aliud enim est, venirepraedicantem , et aliud, fieri praedicautem seu dotibus ornari, quibus sit20 aptus praedicare. Ita facilis erit sententia, Si 'venturum' ad officium etexecutionem, 'factum esse' non ad naturam sed personam seu qualitatemreferatur: prius est enim formari personam quam ad officium ordinari. Exiis iam et illud elicitur, quod lohannes, licet prior praedicaret, tarnen tardiusest paratus ad praedicandum. Nempe anno quintodecimo Tyberii factum25 est verbum domini super lohanuem, ut Lu. 3. scribit. At Christus ab utero suc 3, i.matris paratus erat et plenus gratia et omnibus dotibus ad praedicandum.Vide ergo, num sie intelligi possit, quod Christus ab initio suae nativitatisfactus est praedicator, cum lohannes vix anno tricesimo aetatis suae et tarnenprior factus praedicat tardius et posterior factus praedicat prius, ut sie cos30 certissimos reddat de futuro Christo praedicatore, qui iam paratus sit. Proindeverbum 'factus est' non absurde pro 'paratus est' acciperetur, non tantum uttempus sed etiam (ut dixi) excellentiam Christi prae Johanne indicet. Nequeenim Christus testimonio lohannis ad praedicandum ordinatus est, sicutlohannes testimonio verbi , sed testimonio patris , ut lohan. 5. dicit : 'Ego Soft- s, 36.35 habeo testimonium malus Johanne'. Eodem iam sensu et iUud intelligemus,quod supra dicit 'Hie erat, quem dixi, qui post me venturus est', idest, prae- Soft, i, 27.dicaturus, 'ante me factus est', idest, paratus est ad praedicandum, 'quiaprior me erat', idest, erat praedicator, antequam ego, et diguior et melior,licet ego prior inciperem. Sic et iUud infra : Hie est de quo dixi : 'post me 3oi). 1, 3of.11 qui et secuturus D 24 all praecandum AC 25 sciiljitnv C 32 indicaret ('35 Eodem in sensu D 37 llon paratus Big idesf, erat 3. 38 fc^tt U 39 Hie erat I)Sutf)cr§ aörrfe. VII. M


1".530 Enarrationes epistolavura et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521.venit vir, qui ante me factus est, quia prior me erat, et ego nesciebam eum'.Ter enim repetitur iste sermo in hoc capitulo.lam illud 'Cuius non sum clignus, ut solvam corrigiam calciamentieins' quidam in tropologias traxerunt, quod Johannes nescierit mysteriumincarnationis solvere. Vernm simplex literae sensus planus est, lohanneui scommuni humihtatis indicio dignitatem Christi agnoscere, tarnen siquidmysterii subest, infra quaeremus.3oii.i,28. Haec in Bethania facta sunt trans lordanera, ubi eratJohannes baptisans.Corruptum himc locuin esse putant, de quo vide Erasmuiu, Nam lo'Bethania^ pro 'Bethabara' seu 'Bethaibam' positum esse, ciun Bethania pro-3oi). u, 18. xima sit Hierusalem, ut lolian. xi. legitur, nee in deserto, in quo lohannemüKott^. 3, 1fui.sse audivimus, uec sufficit eorum commentum, qui aham Bethaniani fingunttrans lordanem, autoritate propria de remotis quodlibet fingere audeutes.Verum (juid movit EuangeHstam, loci tautopere mentionem facere? isEgo mysterium subesse non dubito: verum pro litera non habeo, nisi quodad historiae certitudinem voluerit testimonium loci adiungere, quod haecgesta videlicet sint in loco certo coram multis, uude peti queant testesadversus calumnias ludaeorum, siquid aliud de lohanne narrarent, sicut omuiaeins depravaverunt, ut etiam daemonium habere dicereut.''olam ad mysteria. Ubi primum, quod cepimus, de officio lohannisdicendum.'lohannis vox clamantis in deserto' Est praedicatio Euangelica inEcclesia, quae, quare magis vox quam scriptura, magis clamantis quamdiceutis esse debeat, diximus: uempe ut efficaciter, libere et fortiter doceat, i.".nee obscuritate sua nee aliena persecutione a fructu impedienda. Tum 'indeserto', quod aliqui exponunt 'in gentium populo, qui desertus a ciiltu deinihil fructificabat'. bona seutentia, Sed melior ista, quod Euangelica vox sitin deserto, quod a cultu hominum destituitur, ut sit separata ab Aegyptoet turba hominum. Non enim sapit Euangelium, quae niuudi sunt: ideo ancomedit locustas et mel sylvestre nee iu domibus regum versatur. Siquidemaula et hominum couversatio non potest sine adulatione oousistere, cumveritatem odiat mundus nee sinat liberam esse vocem Euangelii, sicut debet:ideo non in civitatibus, non in conventibus, sed in deserto moratur voxclamantis et Euangelica tuba. ^tsOfficium lohannis et Euangelii duplex est, alterum, peccatores facere,alterum, iustos facere: priore ostendit peccatum, posteriore ostendit gratiam.utrunque in lohanne videamus. Ad officium eins prius pertiuet quod dicitur' Venit Johannes praedicaus baptismum poenitentiae, dicens: Poenitentiam5c(. 40, 6. agite'. Et ut Isa. 40. dixit 'Clama. quid clamabo ? Omnis caro foenum'. 4o2 reperitur E ll iudicii) K 2] coepimus CD 28 i.«t;i. Euangelica E 33 optatmundus F nee siuit D


Enai-rationes ei^istolarum et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521. 531Non enim ad aliquos tantum dixit 'poeuitentiam agite', quia omnis carofenuni, uon aliqua tantum, ac per hoc omues arguit reos et peccatores,ostendens eos sibiipsis, iit agnoseant se esse peccatores, Atque hoc ipsumest parare domino vias eins. Qui euim hiimiliati sese peccatores esseagnoscuut et coufitentur, ii sunt, qui parati sunt ad vias Christi, ad glorianiet misericordiam suscipiendam. Quia ergo omuibus dicit, ut poeuitentiamagant, omnes peccatores facit et in sui coguitiouem perducit et humihat. Athinc odii origo: hie enim superbi pharisaei et scribae, quia sibi mundividentnr, lolianni non credunt, nee poeuitentia opus sibi esse putant, quareet eum habere daemouiiun dicunt. Pubhcani autem et nieretrices credunt ei,9J!attr).ii,i8.ideo praecedunt illos in regno coeloruni. Unde et Johannes in eorum superbiaminvectus dicit Lucae 3. 'Genimina viperarum, quis monstrabit vobis oiic 3, ?.fugere a Ventura ira?' Deinde ne se iactent de poenitentia sua et iustitia,dicit eis Tacite ergo dignos fructus poenitentiae', qnasi dicat: vos prac ahis 2iic. 3, s.esse vultis iusti et in operibus vestris fiditis, miitate hanc stultani opiniouemet veros vos agnoscite peccatores, et alios fructus poenitentiae meliores facite.Idem opus facit Euangelium, quando legem interpretatur spiritualiter,ut facit Christus Matt, 5. et 6. Nemo enim nou est reus omnium mandatorumdei, qui sine spiritu hbertatis est, quem solus Christus dat, hcet hypocritaeoperibus exterais mandatorum se et alios misere fallant, dum noluntesse foenum et mali, nee sicut caeteri hominum propter speciem operum.Igitur dirigere viam domini, parare domino plebem perfectam, docere poeuitentiam,aperire peccatum, ostendere homini suam miseriam, ducere eum incognitionem sui et legem inteifiretari spiritualiter, ac per hoc iram denunciarede caelo, humiliare, mortificare, deducere ad iuferos, destruere, evellere,dissipare, perdere, docere omnem carnem esse foenum, et siqua similia inscripturis de verbi dei efficacia dicuntur in peccati revelationem et destructionem,omnia idem sunt et ad officium lohaunis prius pertinent.»iiittii. ... g.Humilitas enim parat ad gratiam, sicut Petrus dicit 'deus superbis resistit, i- *ttv. s, shumilibus autem dat gratiam suam', quae humilitas est alienum opus eins,ut operetur opus suum, cui soli superbi resistunt, maxime qui de sapientiaet iustitia operum inflautur: quare ii soli, sicut lohaunem non recipiuut, itanee Clu-istum nee misericordiam dei unquam appreheudunt.Ad alterum et posterius officium lohaunis pertiuet illud 'Appropinquabitajinttii. 3,2.regnum coelorum'. Et iterum 'Ecce agnus dei, Ecce qui tollit peccatum 3»ri.i, 29.mundi'. Et quod hoc loco dicit 'Post me venit, qui ante me factus est, SoV). 1,27.cuius non sum dignus &c.' Et Isai. 40. 'Die civitatibus Inda: Ecce deus scj. 10, 9.2 non aliquos tantum C 4 esse fe^ü F li Qui ergo C 7 producit E 7,8 Uthinc E 8 superbi, Pharisaei C 13/14 iusticia sua: dicit F 1.5 mutare E19 spiritu liheratus D 20,21 nolunt se esse D 23 homini miseriam suam, ducere C27 rerbis F 29 Humiliatas enim f -Sl SPon maxime qui bi§ ita nee Christum 3- 33fcl)[t y. 3.'i ])cccata f34*


532 Enarrationes epistolarum et euangeliorum. quas postillas vocant. 1521.vester'. Non enini satis est humiliare et malum ostendere, nisi ostendatiu"et bouuiD, quo a malo liberemuf. Ita humiliatis et f)eccatum suum agnoscentibusChristum ostendit, per quem a peccatis salvi fiant, Qui tuncveniens invenit peccatores, quos inambulet et iustificet. Idem faeit Euangelium,dum nunciat pacem et remissionem peccatorum in Claristo. Sic •siuc. 24, 46f. Lucae ult. 'Oportuit Christum pati et resurgere tertia die a mortuis et praedicariin noraine eins paenitentiam et remissionem peccatorum'. Nota 'praedicaripaenitentiam', idest, omues esse peccatores, 'et remissionem peccatorum',®oi. 3, 22! idest, iustificandos in Christo. Hoc Paulus Ro. pulchre facit, qui 'concluditomues sub peccatum', proponens omuibus Cliristum per fidem iustificatorem. luItaque lohannis et Euangelii eadem doctrina est, idem opus, scilicet humiliaresuperbos et exaltare humiliatos, famelicos facere eos qui saturi sunt etesurientes implere bonis. Verum quia haec per verbum seu aununciandofacit, non efficiendo, ideo vox est, nou res, Christus autem res est et facit,quod lohannes et Euangelium auuunciant. Ita vides, quomodo Johannes issit medium inter Christum et Mosen, inter gratiam et legem, inter novumet vetus testamentum, dum utrunque revelat, illuminat et copulat. Lex enirngratiam reqiiirit, gratia faeit legem, sed neutrum cognoscebatur, nee quidlex requireret uec quid gratia faceret, nisi vox lohanuis iutercederet et lucemalucens et ardens per legis interjjretationem illuminaret scientiam peccatorum 20et per osteusionem gratiae accenderet desyderium remissionis peccatorum,sicut optimus medicus et indicans morbum et ostendens medicinam. Hocenim neque Moses neque proplietae feceruut, sed de iudicando et ostendendoin futurum praedixerimt.Idem significat suo baptismate in aqua, gerens hoc in figura operis, 2-.quod docebat in verbo. Quid enim est aqua baptisari, nisi augere fHguset, sicuti videtur, contraria igui facere? Ita, dum legis eruditio traditur,iÄöra. 5,20. peccatum, quod gratiae repugnat, augetur et grandescit, ut Ro. 5. 'Lex subintravit,ut abundaret delictum'. Hoc est, ad desperatioiiem sui humiliatVera cognitio peccati et quam longe sit a gratia seu igue Spiritus intelligitur. 30Et tamen quo magis agnoscitur peccatum, eo propior est gratia. Sicuti' ^g°'|^ '*• 3. Reg. 18. egregia figura Helias, in cuius spiritu lohannes venit, liberaliterpraelusit, ubi super bovem et ligna iussit tertio fundi aquas, donec aquaecurrerent circum altare et aquae ductus repleretur. Et tamen mox adorationem eius ignis de coelo cecidit devoravitque bovem et ligna et aquas 35quoque, tunc coguoverunt dominum : Ita et hie aqua baptismi, eruditio legis,peccatum augere seutitur ad desperationem usqiie, et tameu quia in venturumChristum agitur, qui igne baptisat, magis praeparat ad gratiam, quae tollitomnia peccata. Hie tum vere dominus cognoscitui-, hie occiduntur prophetae1 nisi ostendat ^cn. 2 humilitatis F 20 per legem interpraetatiouem E 26 est inaqua C 29 Sßoit Hoc est ttö intelligitur 3. 30 fe^tt E 31 Sicut Sfen. 32 literaliterÄDEF 3en. 37 desperationes D 39 iöon Hie tum bis illic figuratur @. 533, 2 fe^tt E


Enarrationes epistolarum et euaDgt'lionim, quas postillas vocant. 1521. 533Baal, falsi legis doctores: tiiuc statiiu .souus pluviae sequitur, idest, abundautiadoctriuae Euangelicae, ut illic figuratur.Verum hie iuteqireti legis et indiei gratiae vide quid faciaut ii, quiin populo sunt sapientiores , sauctiores et poteutiores, scilieet sacerdotes et5 levitae et pharisaei. Primura couantur, ut Euangelium in suuui sensumtrahant, sua opera, suas caerimouias, sua studia illo stabiliant et populocommeudent, sicut quaedam pontificia decreta et hominum opinioues tentant,quae Euangelio vim et verum sensum auferunt. At permanet Euangeliumconstans in suo sensu, nee sinit sese transformari ,quod et conati suut10 plurimi seusibus suis allegoricis, tropologicis, anagogieis et similibus nugis,ut taceam ea, quae manifeste depravarunt in carnem et sensum hominum,quo dominentur per leges et opera sua in populo Christi, sicut pharisaeivoluerunt per lohannem. Nam nihil esset tyrannidis Eeclesiasticae inEcelesia, si lohannis vox, idest, Euangelium, praevaleret et hominum tradi-15 tiones non essent. At postquam lohannem non permovent nee Euangeliuaipro se habent, quid faciunt? Nempe Euangelio extineto Aristotelem etdecreta hominum loco eius erigunt, ac sie cum Herode lohannem captumobtruncant, sicut est dies haec. Nam ubi blanditiis non poterant movere,quin peccatores ab eo arguerentur, tandem ad fimam conversi dicunt 'quid20 baptisas? desine nos arguere, nostra opera recta et Canones sacri, quos nisicolueris haereticus es et occidendus'. An non videmus ita geri et gestumin Ecelesia per nostros quoque sacerdotes et levitas pharisaeos, quod hielegimus, Qui et ij^si nesciunt eum, qui medius inter eos stat? quare nesciuuf?quia baptismum lohannis non curaut, nee poenitentia opus habent, qui25 statutis suis alios docere assueti sunt.Quae tarnen omnia at clarius intelligantur, paululmn propter sequentiafacilius intelligenda digrediendum est, siqua formari possiut et recte instituipopulorum pastores in tractaudo verbo fidei et doctrina morum et a caerimoniarumperieulis sibi cavere. pouamus itaque tres ordines operum, tria30 genera doctriuae, velut tria baptismata. Quorum primus et extremus, velutatrium tabemaculi, omnium latissimus, est docere ritus, caerimonias et traditioneshominum, qui descriptus est in iure Canonico et statutis Monasteriorumet versatur in rebus externis et eorporalibus, ut sunt domus, vasa, vestes,membra corporis. Exempli gi-atia, quod malus peccatum sit in templo aliasquid malum facere quam in domo propria aut plataeis. Item cavetur, uebibatui-, comedatm-, coquatur, negocietur in templo. Huc pertinent indidtaet privilegia locorum sacrorum. Sic längere pallas altaris, calicem aliaquevasa peccatum factum est, Sic sacerdotem sine corona incedere, sine stola,ca.sula, manipidis, praeparatoriis sacrificare aut inter dicendum canonem3 huic interpreti C läciuut F 7 S3on sicut quaedam 6i§ auferunt 3- 8 fs^tt E12 dommetur ü 18 obtruucaruiit 1> 20 opera sunt recta (' 27 dirigendum est V32 descripturus F


534 Enarrationes epistolaruiu et euangeliorum, quas postillas vocant. 1521.titubare aut silentium solvere peiie sacrilegium ducitur. Haec enim ut suntiufiuita uimquam a Christo et Apostolis praecepta, ita penitns et eonfidentersunt ab iis, quae praecepta sunt, discernenda, quo possimus oecurrere perversissimaeperversitati, quae hodie mundum totum replet et illudit.Prudentis ergo praedioatoris est lue gnaviter observare, praesertim .^ubi haec rigidius videt coli quam ea quae Christus praecepit, ut totis tuncviribus in ea invehatur, quo iudicium iu homiuibus rectum formet et animaliaChristo munda et ungulas dividentia oiferat, ut, siquem viderit sacerdotemnialediccre, iurare, ambitiosum, iratum, avarum esse aut scortari aut aliovitio per Christum prohibito laborare, nee multum illo moveri, quo sese luemendet, Kursus autem pallere et terreri, si sine stola sacrificarit aut inCanone titubaverit aut aliud quippiam omiserit caerimoniarum et rituum,durissime hunc arguat et stultam eins sanctitatem vehementer detestetur,exaggerans quantum potest et magnifice docens, quanto sit res levior, si inprophaua meusa, poUutis manibus, sine veste, sine praeparatoriis et omnibus isquae humauitus praecepta sunt sacrificarit, quam si semel maledixerit, laeseritaut non benefecerit proximo suo, ut, qualem sibi conscientiam contrahit exneglecto hominum praecepto, talem sibi centuplo sciat maiorem faciendamin dei praecepto, quod, si in hoc nullam aut minorem faciat, seiat sese perversumhypocritam plus tali conscientia perversa deum offendere quam 211placare.1. lim. 4, L'. Tales enim Apostolus conscientias vocat cauteriatas, idest, fictas etviolentas, non veras nee geuuinas. Et proh dolor totum orbem hodie occupant.cum enim sint hodie sacerdotes avarissimi, nemini beuefacientes autservientes secundum charitatem, nullam tarnen in hoc maxiuio peccato con- i^scientiam trahunt: at titubasse in Canone aut puerum allocutum fuisse,etiam si necessitas postulet, proh quantum hie laboris est in conscientia!Adversus ergo has stultas, frivolas et impias conscientias Concionatori estsedulo praedicandum et per comparationem verarum conscientiarum populusdiligenter erudiendus, ut caerimonias in novässimo loco, immo nullo loco soducere discat, nisi prius dei raandata in suo loco duxerit, cum uulla remagis deus irritetur et amaricetur quam his fictis per hominum statuta con->Mottf).i.vif. scientiis, sicut dicit Matt. 15. 'Hypocritae, bene de vobis prophetavit Isaias:3c). 29, 13. populus hie labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me, frustraautem colunt me doctriuis et mandatis homiuum'. Ecce, frustraneum prorsus 35definit cultum in doctriuis et mandatis hominum, si cor fuerit longe a deo.quid clarius dici potest?Vere non est res, iu qua vigilantior esse debeat Ecclesiastes quam iuisto formando populi iudicio in caerimoniis, sicut videmus et Apostolum3 possumus E i;/7 nuuc viribus D 12 aut, aliquid tiuippiam V 19 autmaiorem F 23 vera K .31 dixerit AIJEF 3en.


Enan-ationes epi^tolaruui et euangelioruni, quas postillas vocaut. 1521. 535Pauluiu miUa alia re magis sollicitiira esse. Quis euim nou detestetur, simulier tarn religiöse a tactu pallarum altaris aut calicis abstiueat et liic couscientiarigida saeviat, cum interim nee a tactu nee aspectu nee colloquiuviri abstineat, sit loquax, iracuuda, pomposa et aliis viciis obsita, in quorum5 nullo religiosam et rigidam faeit conscientiam. lam si puer vel iraprudenstetigerit corpus Christi manibus, tantum est sacrilegium, ut vivam ei carneinabradant, non attendentes, quod liugua, labiis, gutture, palato attigisse nullunipeccatum est: at si furetur aut in aliud dei praeceptum peccet, le\ässimevel nunquam punitur. Unde iste furor, nisi nt in rebus nihili conscientias10 falsas et in rebus seriis nullas facere doceat diabolus?Alter ordo est, ubi caerimoniae fueriut recte traditae et prudenti coniparationecum praeceptis dei saue intellectae, ut homo sciat iustitiam iu eisinagis siuiulari et significari quam praestari, nisi in praeceptis dei versemurtoto studio. lam introducendus est populus ad iuteriorem et pi'opinquioremi.i circulum, velut ex atrio iu sanctuQi, de praeceptis hominum in praeceptudei. Hoc enim ciu'andum est concionatori, ut sola dei praecepta doceatpopulum, ad quod vocatus est. Hie incipit officium lohauuis, docere scilicctlegem: nam caerimonias docere prorsus non pertinet ad officium loliannisnee ad novum testamcntum, licet propter rudiorem aetatem exercendae siut,20 sie tarnen, ut dixi, ue cauteriatae conscientiae inde uascantur et vauus fiatuniversus cultns dei, ut Christus dicit. Hoc ergo eirculo secundo doceudus üJinttnis.Tnest timor dei, charitas, pax, bonitas, benignitas, humilitas, patientia, longanimitas,liberalitas et alii fructus Spiritus in decalogo praecepti et insectandasuperbia, avaritia, libido, ira, invidia et alia opera carnis. Haec euim bona-'i et mala nou versautur neque liaerent in domibus, vestibus, vasis, membris,cute, carne sicut caerimoniae, sed in ipsis sensibus et viribus cordis etmedullarum.Haec autem sie doceuda sunt, ut nou tantum sint opera (nam et hocipsum est hj'pocrisim docere), sed ut ex toto corde illa fiant et ista omittau-30 tur, ut sciat virgo, se coram lioraiuibus, uou autem coram deo mercedemhabere eastitatis, si invita contiuuerit, et opus eins nou sit nisi hypocrisiset stultarum virginum lampas sine oleo. In quo vicio timeo hodie laborentoptimi sacerdotes, religiosi, moniales, houestissimae matronae et virgines,item speeiosissimi laici, qui omnes inceduut in bonis operibus, orando,35 ieiunando, continendo, non male dicendo, non laedendo, sed solo timoreinferni et odio legis, ut, si lex Qon esset et impune liceret, certe facerentlibere, quaecuuque alii pessirai homines. Hoc docere est legem recte docereet omnes ad poenitentiam urgere, omnes reos facere et ostendere, quamomnia sint peccata, quae sine corde et animo spontaneo fiunt. Lex enim2 pallarum, altaris 1) .j iiulla ACUEF i) aut imiujiiaiii29 liypocrisim dicere ADEF 3en.(' uiliil, cuiiscieiitias AKF


530 Enan-iitionc'S epistolarum et euangelioruiu, quas postillas vocant. 1521.viilt spontaneo corde impleri et deus mercennarios odit, quaerit liberales,2 Kor 1,1 gratuitos et hilares datores, qui nulla necessitate sed sola benevolentia eiserviant, quibus et ipse rursus nulio debito sed gratuita bonitate retribuitregnum coelorum.Hoc officium si recte et diligenter tractet praedicator, sicut debet, in- sveniet, quam rari sint boni in terra, quam multi hypocritae, Etiam in iisbouis operibus et in hac hypocrisi perire non nisi nobilissimos et optimaiUrt. 8, 10. opinione viventes, de quibus Eccle.siastes dicit: 'Vidi impios .sepiiltos, qui,cum adJiuc viverent, laudabantur in civitate quasi iustorum operum'. Namin caerimoniis non perit nisi rüde et ignavum vulgus, quod nunquam in- i"telligit vere bona opera. Hie autem pingues Israel oeciduntur et electi einsimpediuutur. O quam terribile spectaculum est, hos operarios perire, eruditosalioqui et bonos homines, eo quod existiment iis operibus impleri legem dei,et quasi lex data sit, ut eam talibus operibus impleant. Herum iustitiam- 10, 7. vocatur in scripturis labor et dolor, ps. 9. et multis aliis, et ipsi operatores isTOattii.7,22f. iuiquitatis, ut Christus Matthaei 7. dicit: 'Multi dicent mihi in Ula die:Domine, in nomine tuo prophetavimus et iu nomine tuo daemonia eiecimuset virtutes multas fecimus. Tunc confitebor eis: discedite a me, ouinesoperarii iuiquitatis'. Quare concionatori laborandum, ut etiam herum operumfiduciam funditus subvertat, et nisi melius quid operari didicerint, sese cum 20operibus eiusmodi perituros inaeternum doceat, ac sie per legem et officiumlohannis primum omues faciat peccatores, humiliatos, paratos doceri, quidnam debeant amplius facere.Tunc ultimus ordo, immo primus venit, docendae scilicet doctrinaefidei. nam ideo caerimoniae et opera moralia damnantm*, ut lieeat tuto et 25foeliciter sw ff. 40,'iff!fidem primo docere. sie in Exodo legimus , ante omnia primumfieri ea quae sunt sancti sanctorum, deinde sanctum, ultimo atrium. Contra,primum omnium deponebatur atrium, deinde sanctum, ultimo sanctum sanctorum,significante nimh'um spiritu, quod ante omnia docenda est fides etEuangelium, ubi operatur solus deus, deinde recte doceri et fieri opera ex sofide, tandem fide et operibus primo recte servatis citra periculum etiamdoceri caerimonias et ritus externos. At in redarguendis iUis contrario ordineprimo \dtuperandae caerimoniae, dum sunt sine operibus, deinde tollendaet opera, si fiant sine fide, Novissime omnium deponetur et fides, ut1- Cor. 13.'«."is!^'dicit Apostolus, cum mortale hoc induerit immortalitatem et sola 35charitas perseveret. Hie ergo primum et summum opus est praedicatorisdocere fidem et cum Johanne monstrare agnum dei, qui tollit peccata mundi.2. eor. 3, 6. Sic enim Apostolus 2. Cor. 3. dicit, nos esse ministros spiritus, non hterae.Fides enim in Christum donum dei est, quod impetrat et meretur acciperespiritmn sanctum, quo accepto cor fit hilare, iucundum, spontaneum, omnia «21 ojjeribus et eiusmodi C


Enarrationes epistolarum et euangeliorum, quas postillas vocaut. 1Ö21. 537faciens et paciens gratuita volimtate, uon timore inferni nee amore praemii,sed mera benivoleutia, qua in deuni duleiter affectum est, dum tanta sibiiu Christo videt gratis donata, ut etiam mori et in omues voluutates ire sitparatum. Haec voluntas ex fide et spiritu nata et secimdum deum ereata.1 facit vere bona opera et caerinionias reete servat, liberrime eis uteus, sciensquouiam non in ipsis nee operibus sed in hac fide et sana voluntate essesitam iustitiam, siciit Paulus dieit Ro. 1. 'lustus ex fide sua vivet', et Ro. x.sicim. i.n.'Corde creditiu* ad iustitiam', sine qua nuUae caerimoniae, nulla opera prosint Möm. lo, 10.observata, rursus in fide agentibus nihil obsint negleeta: omnia enim tunclu libera sunt, De qua fide et diximus et dicemus deo volente plurima, quandoUniversum Euangelium nihil aliud doceat. Haec Interim praemisisse satissit, ut explorem, quo fructu laborem, et has quattuor dominicas Interimemittemus, periciüum facturi, quo vultu Euangelium Cliristi excepturi sintChristiani post longam istam et durissimam Babyloniae captivitatem.15 SOLI DEO GLORIA.6 quoniam fe^It ü 11 SSon Haec inteiim 6i» Babylouiae captivitatem 3-14 fsljlt ^15 SOLI DEO GLORIA, fe^tt CD (bafuv iit D: FIXIS Anno. M. D. XXI. 03t. bte Siiliosvap^iel


1)a§ ^lagutftcat Derbcutjrfjct miti aufgelegt1521.^erjog So'^ann ^^''''bi'i'i) uon ©ndjfen {;attc imd) bcni 33e!Qunt»Devben bev^ÖQuntnille fic^ mit einem ©(^reiben bei feinem Dljeim, bem fiurfürften i^^riebri^,füv ^ut!^er tieviuanbt. 2)ie .ßopie baüon l^attc er bicfem jugcl^en laffen. 3(m20. Secembcr 1520 tbeilt er i^m auä) ben gnäbigcn 3?efc^eib bc§ fiuvfüvften mitunb fügt einige fveunblictje unb ermuntevnbe 2Borte feinerfeitS "^inäu, befiel^tt fid}auä) in fein ßiebet. 9Jlit bem TOagnificot wollte Sntljer für foId)e gnöbigc 6e=finnnng eine Sonte^fdjnlb abtragen, wie er ba§ eingong« ber SBibmung biefer©(i)rift unb in einem ißriefe an ©palatin Dom 27. gcbruar 1521 augbrüdlid)ou§fpri(^t. S)icfcm fdjreibt er: „Accingor iam cantico Mariano dicando iunioriprincipi, iit taiidem libello ipso respondeain litcris suis novissimis et graliosisad ine datis'-. S)o(^ '^attc Sutljer bereits im 5iobember 1520 mit ber Jlrbeitbegonnen unb jWor mit ber 9(bfid;t, fie bem C">fi^,5og So'^ann griebrid) ju Wibmen,benn nm •>. ®ecember 1520 l^atte Spatatin bem Äurfürften über i^ntbcr berichtet:„.^at audi ^iebov ongefangcn baS 53lognificat ansjulegen unb meinem gn. jungen^errn ju^ufdireibeu". aSir lefen bann in X!utber5 abriefen, ba^ er am 6. 5JJärjbei ber Slrbeit ift; Dom 10. 5Jiär,^ ift bie äÖibmung batirt. 3(m 19. 3Jlär3 iftba§ erfte ©tüd unter ber 5preffe; Sutt)er fc^reibt: „Canticuin Magnificat sub prelonascitur; iiescio (|iiando absolvetur". ^n ber ll^at Würbe bie a>oIIcnbung fe'^rbolb buri^ bie pfeife nacf) 2Borm§ uuterbrod;cn , unb !Jutf;er tonnte nid)t Wiffen,ob er je wieber eine gebcr 1:}i(x^ü in bie .'panb nebmcn würbe. Um aber bemfürftlidfeu ©önner feine banfbare Giefinuung unb guten SÖillen ,5u bezeugen, fenbeter it)m bie brei Sogen, weld)e eben fertig geworben waren, am Cfterfonntag(31. 5Jlarj), brei Xage üov feiner yibreife naä) 2öorm6, 3n. 3n biefen brei ä?ogenbefanb fii^ and) , wie bie S^efd^affenlieit bce Urbrudg le^rt unb bie barunterfte'^enbe 2age§angabe (10. lUär^) ancb fonft fd)on .jeigen würbe, bie bem 93lagni=ficat tioranfte'^enbe SBibmung. Unter biefen Umftänbcu barf man ben 5)lonat9]tär,5 aU bie eigcntticbe (*ntftebnng«,ieit bcs 53tagnificat anfeben, bie fpätere 93oII=cnbnng ber ^iieberfd^rift unb bie bes Srnrfee im 9tuguft ober September als me^rnur jufäüig. '^tuf biefe Erwägungen grünben wir bie 33erecbtigung, unferm Stüdefeineu '^4a^ an biefer ©teile bes 7. ä^be. aujuweifcn, ftatt in 3?b. 8, in bem manCS nacb ber 3cit bee ßrfi^einene fudjen Würbe, l'ut^er begleitete bie Senbung au|er=bem mit folgenben StJorten, bie umn nid^t o^ne Bewegung lefen wirb: „3(^ über=fluide 6. 5. @. I)icrmit bn« angefangene 5Jlagnificat. SBer üiertc Quatern lieget


Sas l'iagnificat uevbcutjc^ct uitö iiiiägetegt 1521. 539nod& in ber 5preffe. 3d^ mufe foId§e§ laffen betrogen toerben bü auf meine aBteber=fa^rt, benn Q. f?. S. ftel^et, trie id^ auf ben 5Reid^§tag geforbert, 3lIIe§ muß liegenlaffen. $itft mir (Sott niieber nad) ^auie, foll ee (?. 5- 6- gar fc^nctt {)aben."'9(n Sutl^er lag es nii^t, toenn ba§ (Jrfc^einen bee Srucfe» nod^ jiemlicf) (angeauf ficf) toarten ließ. Sie S'oltcnbuug beä *]3lagnificat gehörte ju ben erften Sh'bcitenauf ber SBartburg. 9lm 14. ffllai fdjrieb !^ut^er an Spalatin: ,Psalterium prosequaret Postillas, ubi e Witteiuberga accepero, quibus opus habeo, inter quae etMagnificat inchoatum expecto". @r muß auc^ mit großem gifer bie 9trbeitgeförbert "^aben, benn bereite am 10. 3unt 1521 tonn ber ÜJeft, ber im SrudEnod) beina'^e 7 JBogen umfaßt, in ber |)anbfc^rift boUenbet an Spalatin abgeben mitber 33itte: ,mitto, quod vides, Magnilicat completum excudendura. si videatur,quam primum". Seine ©ebutb tourbe aber auf eine ^arte '4-*rDbe geftellt, ba bieSöittenberger '^reffen bamalä fcl^r befc^äftigt waren. (Sr fragt unb flagt am3. Sluguff- bcm MeIand)t^on : .Miror autem Magnificat meum non tinitum esse',am 6. 3tuguft bem Spalatin: .Magnificat meum, obsecro, nondum est absolutum?'unb am 15. 3(uguft noc^ einmal: .Miror anne meum Magnificat aliquandoabsolutum sit.' (Jinjelnc SrucEbogen fcficint Welanc^t^on noc^ im ^uli an©palatin gefd)ictt p ^aben; oollcnbet ift ber Srud erft Gnbe 9luguft ober 9lnfangSeptember 1521. 9lm 11. 'Jioöember l)at es :jol)ann öon 9?o|^eim in Gonftan,^in ben Rauben ge'^abt.5)lit befonberer üiücfficbt auf ben (Empfänger ber 2Sibmung, an mcld)en fid)L'ut^er am «djluß mieber ircnbet, ift ba-3 ßiebet bee Königs Salomo ans bem1. Suc^ ber ßijnige Sap. 3 in beutfdjer Überfe^ung fjinjugefügt. (fs foll ein 5?cifpiclfein, ttiie ein Surft beten muß, ber Ijier ausbrürflid) gemarnt roirb, fic^ nicf}t nad)ber Unfitte Dieler 5)ornel)men feiner ^eit auf bie Jüi'bitte anberer ^u Oertaffen.S)er fünfte unb fecbftc 33er§ bee Magnificat wirb ale für einen tünftigen ^errfd^erfetir loidjtig bei'öorge!^oben.9ln ber ''Blaria pveift iiutl^er ebenfo roie in anbercn feiner gleichzeitigenS(^riftau5tegungen unb -|^rebigten ale .vjaupttugenb i^re Semut^ unb bie öd11=tommene ©elaffenl^eit i^rer Seele in 6ott mit ^ßer^ic^t auf alle anberenaBünfdie, ein ©ebanfe, ben fiarlftabt fpäter ju einem *.J>rei§ ber „©elaffenbeit in©elaffenbeit" fortgebilbet unb übertrieben Ijat. l'utl^ere Stellung ^ur Marienöer^el)rung crfc^eint in biefer Schrift an einem 9Benbepuntt. 5Ioc^ ruft er fclbft am9lnfang unb Sd)hiß bie gebenebeiete ©ottcemutter um i^re uiirtungeöoUe gürbittean unb ftellt boc^ auf ber anbern Seite t)in: „Sic toil nit, baftu ju l]t)x tummift,fonbern burd^ fie ju got." (569,8,9). Sc^r an,zie^enb ift eine Stelle (575, 13 fg.),»0 er „um ber G-infältigen millen" il^r l^nn in Ajaue unb 6of fd)ilbert aU baseiner Jpauätiiagb ober einer fc^lic^ten ^Bürgerin unter bem großen Aöaufett ettoa fo,wie eö unter ben beutfrf)en ftünftlcrn 9ll&red)t Süver gctl)an ^at in ber berübmten|)oläfd^nittfDlge fcineä „''ffiarienlebene", bie in ben ^abren 1503 bis 1510 entftanb.') 3!et 3nl)nlt ber A ctften Siegen Don .\ ift = iliijcve 'Jlusg. ®. 544 bi« 560, lU „basber". Jet 4te :i?ugcit ift = 560,10 „ineiifc^" bi§ 502,20 „fjabcii". SUfo cttDQä mef)r ot» bnäerfte Stittct iii Cianjcii ift in biefer 3eit »erfaßt. $i. '') X'- S^uß Stephani Protomartyrisnid)t (»Die fiolbe, ^Tnaletta @. 33 annahm) bcii eigentlid)i'it Step^anltag (26. tt^.) meinen (önnc,batüber ficlje @nbet?, Siit^ctä Srteflu. 111, 2.214, 'Jliiin. 1.


^a^ ^Jlagniftcat Derbcutfrfjct unb auvöclcgt1521.^erjog ^o'^ann fyviebrict) Don ©ac^fcn ))aüc naä) bein 3?cfanntroevbeii bev58atiiibuUc ficf) mit einem ©c^reiben bei feinem Cfieim, bem ^urfürften Jriebrid^,füv Vut^ev ücrluanbt. Sic Äopic baöon ^atte er biefem ,5uge!^en (äffen. ?lm20. Secemher 1520 tljeiU cv if)m and) ben gnäbigen S^efdjcib be§ Äurfüvften mitunb fügt einige freunblict)e unb ei-numternbe SBovte feincrfeits ^inju, befief)(t fic^aud) in fein @cbet. 53Jit bem 5JIagnificat Woük Sntf)ev für foId)e gnäbige ®e=finnung eine S)anfe#f(i)ulb abtvagen, ipie cv ba^ eingangs bev Sßibmung biefev©i^vift unb in einem ^Briefe an Spalatin com 27. gebvuav 1521 au^brücflicöou§fpvi(f)t. 5)iefeni fdjveibt cv: ,AcciDgor iam cantico Maiiano dicando iunioriprincipi , ut taiidem libello ipso respondeam litcris suis novissimis et gratiosisad me datis". ^oä) l^atte S2utl)ev bcveit» im 5tobcmbev 1520 mit bev ?tvbeitbegonnen unb jlnav mit bev 9(bfid^t, fie bem Cf^'^oQ 3of)ann grtebvid) ju toibmen,benn am 3. Secembev 1520 ^atte ©patotin bem Äuvfüvften über Sut^cr bevid£)tet:„^ai auä) 'ijk'oox angefangen ba§ llJagnificat auejulegen unb meinem gn. jungen.§evrn ju3uf(f)veibcn". 9Biv lefcn bonn in Suttjeve 93viefcn, ba| er am 6. SJIäv^bei bev 9lvbeit ift; Dom 10. 53läv,^ ift bic 3Bibnuing bativt. 9lm 19. 3)läv3 iftba§ evfte ©tüd untev bev ip^'^ff^; Suttjev fc^reibt: „Canlicum Magnifieat sub prelonascitur; nescio (|uando absolvetiir". S" bev l{;ot ipurbe bie 3>oIIcnbung fe'^vbalb buvd^ bie 9{eifc nad) 3ÖDvm§ untevbvodicn , unb S^ut^cv tonnte nid)t loiffen,ob cv je tüiebcv eine ^ctn tjievju in bic .spanb net^mcn toüvbc. Um ahtx bemfüvftlic^cn ©önnev feine banfbave ©efinnnng unb guten SÖillen ju bcjeugcn, fenbetev it)m bie bvei ä^ogen, meiere eben fevtig gouovben maven, am Cftcvfonntag(ol. 9)Mv3), bvei 2agc üov feinev "Jlbveifc nad^ äöovme, jn. 3n biefen bvei 3?ogenbcfaub f\ä) and), Uiie bie 3?efc^affent)eit bce UvbvudEs Icl^vt unb bie bavuntevfte'^cnbe Tagesangabe (10. l'JävV) auc^ fonft fdion jeigen luüvbc, bie bem DJagnifiratBovanftefienbc Sffiibmung. Unter biefen Umftänben bavf man ben *DtonatMär,5 als bic eigcntticf)e (fntftel)nng5,ieit bes 5}tagnificat anfeben, bic fpätere 33oII=eubung ber Tiiebevfd)vift unb bie bc§ Svndes im ?(uguft obev Septembev als me^vnur jnfällig. 9(uf biefe Gvmägungen gvünbcu toir bic ^Berechtigung, unferm Stüdefeinen ipla^ an biefev ©teile be§ 7. S^be. an.juttieifcn, ftatt in 9?b. 8, in bem manes nai^ bev 3cit bee ßvfc^eincns fud)en müvbe. t'ut^cv begleitete bie ©eubung auBcv=bem mit folgenbcn SBovten, bie man nic^t ol^ne sgeroegung lefen mivb: „^ä) übcv=fc()ide &. 3f- ®- Ijicvmit ba§ angefangene likgnificat. S)cv tiievte Guatcvn lieget


Sa-j iilagnificat i)evbeuticf)ct luii) ausgetcgt 1521. 539UD(^ iii her ^preffc. ^ä) mufe foId^eS laffen betrogen Werben bis auf meine 2Btebcr=fafivt, benn (5. g. 6. fiel^et, wie id^ auf ben Siei^ätag gcforbert, Slües muß liegenlaffen. ^ilft mir Sott Wieber nac^ ^aufe, foU e# 6. {y. S. gar fc^neE {)a6cn."'9In Sut^er lag ee nid^t, wenn baS ^rfd^einen beS Srucfc» nod^ 3iemlid) langeauf fic^ warten Iic§. Sie Solienbung be§ 93lagnificat gehörte ju ben erften Slrbeitenauf ber 9Bartburg. 9Im 1-4. Tlai fc^ricfi Sut^er an 6palatin: ,Psaltenum prosequarel Postillas, ubi e Wittemberga accepero, quibus opus liabeo, inter qiiae etMagnificat inchoatum expecto". 6r mu§ auc^ mit großem Stfer bie Strbeitgeförbcrt Ijaben, benn bereit« am 10. 3uni 1521 fann ber 9ieft, ber im 2rudEnocf) beino^e 7 Sogen umfaßt, in ber |)anbfd)rift öollenbet an Spalatin abgeben mitber 3Jitte: „mitto, quod vides, ilagniticat conipletum excudenduin. si videatur,quam primum". Seine ©ebulb Würbe aber auf eine l^arte '^^robe geftellt, ba bieJSittenberger 5preffen bamal^ fe!^r befc^äftigt Waren, gr fragt unb ttagt am3. 9luguft'- bem -11letand£)tfion : ,Miror auteni Magnificat meum non tinitum esse",am 6. 3tuguft bem Spalatin: .Magnificat meum, obsecro, nondum est absolututn?"unb am 15. 3(uguft noc^ einmal: ,Miroi' anne meum Magnificat aliquandoabsolutum sit.' (Jinäelnc S)rucE6ogen iäjdnt 5)lcIanc^f^Dn noi$ im 3nti an©patatin gefdjictt ju ^aben; DoIIcnbet ift ber Srurf erft 6nbe 9(uguft ober 9lnfangSeptember 1521. 9(m 11. "JloDember I)at es ^obann oon 5po|fieim in Gonftanjin ben .^änben gehabt.53tit befonberer 3{ücffidit auf ben C^mpfduger ber äBibmung, an wcldjen fid^!L'uf^er am 2d)tu§ wieber wenbet, ift ba-3 6ebet bee i^önigs eatomo au-5 bem1. ^Snä) ber ÄiJnige ßap. 3 in beutfc^cr Überlegung binjugcfügt- ©s foß ein 5?eifpielfein, wie ein Jürft beten mu§, ber Ijier auSbrüdlid) gewarnt wirb, fic^ nid)t nac^ber Unfttte Dieler 3)ornel^men feiner ^cit auf bie ^ürbitte anberer ju üerlaffen.S)er fünfte unb fedjfte 5>era be* 5)lagnificat wirb al-5 für einen tünftigen ^en'fd^erfel^r widjtig bci'uorge^oben.3tn ber 5ilaria preift ^i^uttier ebenfo wie in anberen feiner gleidi^eitigenSc^riftaustegungen unb *|>rebigten als .'paupttugenb i^re S^emuf^ unb bie öoH=tommene ©elaffen'^eit if)rer Seele in Sott mit SJer^id^t auf alle anberen3Bünfd^e, ein ©ebanfe, ben fiarlftabt fpäter ,5U einem 'ipreig ber „©etaffenbeit in©elaffenfieit" fortgebilbet unb übertrieben I)at. 'i.'utl^erä Stellung ',ur ?}larienoer=el^rung crfcbeint in biefer Schrift an einem äBenbepunft. 5cod) ruft er felbft am3tnfang unb Sd^luß bie gebencbeiete ©otteÄmutter um i'^re wirEungeDoÜe gürbittean unb ftcUt bod) auf ber anbern Seite I)in; „Sie wit nit, baftu ju t)]^r fummift,fonbcrn burd^ fic ^u got." (569,8 9). Sel^r an^ie^enb ift eine Stelle (575, 13 fg.),Wo er „um ber @^infättigen willen" il^r Sl^un in .!pau5 unb .'pof fd^ilbert als baseiner .6au§niagb ober einer fdjlic^ten Bürgerin unter bem großen iöaufen etwa fo,wie e§ unter ben beutfd^en .ftünftlern 9nbre(^t Sürer gett)on ^at in ber berübmten.^oläfd^nittfolge feine§ „ÜJtarienlebcns", bie in ben Satiren 1503 bis 1510 entftanb.') 2er 3n^nlt ber 3 erfteii :^ogcn üoit .\ ift = Utifetc Stusg. S. 544 bis 560, lü ,M^ber". 3:et 4te Sogen ift = 560,10 „meiift^" bi* 562,20 „^obeit". SUfo cttoaj meljt als bnsctfte drittel beÄ (vSan^cn ift in biefer ocit PetfoBt. *p. -)X\ 2a§ Stephani Protomart.vri,smd^t (toie fiolbc, Slnntcfta S. .SB annahm) ben eigciitlidjcn Stcp^onstag (26. Sej.) meinen fönnc,batübet fict)e ©nber^, 8utt)etä 33viefio. HI, 2.214, "Jliiin. 1.


IIteutfd^et"bnblegt|5)krtinü540 2)"* a)iagiiificat nerbeiitjdict iiiib ouägetcgt 1521.Jßgl. 8utl)erg «Briefe Ijerauigegeben bon ®e äöettc SSb. I, S. 562, 567, 574, 582, 3}b. U,©. 6, 16, 41, 90 imb ©nberg, 2nii)cr^ Snefloec^fel, 33b. III, ®. 22, 90, 98, 114, 119, 154, 171,214, 215, 220, 240. Corp. Ref. »b. I, ®p. 445, 451. aBa(d)nev, 3of)ann Don Sog^eim(1836), ®. 124. Säget, 3lnbrea§ SSobenftein (1856i, ©. 330, 3lnm. 3citfd)rift für fttrd)en=gefcf)i(fite ^herausgegeben öon If). S3rteger, II,


lohannemNI"jundfralneuuirginis'lai ÜJJagiiificat lici-bi-iitfc^et unb au§gi'(egt 1521. 54146 SBtätter in Cuatt, le^tc ©eite leer. 9(m (inbe: „©ebnidt jü 33afet"burc^ 119(bam *Petri.\a]otf)onbcn iit ber Jffnaatcjcfjcn i£(g., 3Jmftetbam , S^ajet, Setiin ß. unb St.,Sarmftabt, ®otf)n, §cibclberg, Sonbon, JRünffcr, Stroüburg, SBien, aBtilfenbiittet,3üti(^.G. „c S)a§ lotgefong ber ^el)ltgen.^JJorie, genant ba^ 5)lagnifi=||cat, t)erteütf($t Bnb au§ gelegt burcf) ben l^odjgetertcn 53larttnum Suf^er9(n guftiner orbcnä, in meldjem leren11 ||mügen dürften ünb '^euen,[jn)te fie fid^ in jrcm ftanb \\Vttcn follen.|i3" SBüttenbcrg. " 2;ttet=rücffeite bebrudEt. 48 iBtätter in Cuart, le^teä Statt leer.Srucf Don Salenttn (Surio in 93aic[. ä!ürf)anbcn in ber Änan!cfd^en ©lg.,Safel, 3?etlin (unfoUft.), .'peibelbetg, ftönigSbevg, SRegeiiäburg, ©tuttgntt, Si'ieimat.H. „S)at 5Jkgni=||ftcat ütf)gelec^t boret) |!Martinum Snttcr ^n Sor§effc|ifprate ötitl)':gencorrigeret. aBitteinbercf). H9lnnü. ^Jl.SJ.rrüj. ," Stitliteleinfaffnng. litelrücffeite bebrucft. t>4 iglätter in Cftaö, (e^tc©cite teer. 9Jni (inbc: „©ebrncEet tf}0 aBl)ttemiieri^||brod^ [fo] f)an§SSnr'^t am||bage 9(nt^onii 9{n-- j]no W. S). rjtjj. "i!or£)anbcn in ber ßnaate'fdjcn ©Ig., ööttingen, (SSrcifsloalb, ,otl)acii, fiiel,aBotfenbüttel. £ie|cr Srncf I)Qt am ©cfjtufe jroei ^n\ä^t, üon benen ber einemit ber Überjdjrift: „6t)n anbccf|tl)c^ fcf)one Seit bcä .fioiniiige-:- Ulanafie Bon3ctufa(em, bo (je geunngen tacf) tf)o SBotnilon" in Ijodjbciitfdjer ©(.irad^c fid) inunfeter ?hi-3gnlie SBb. II, ®. 64f. finbct. Ser anbete: „a»tl)Ieggi)nge bes ''Kue ^JJnrin"finbet fid) l)od)beutfd) bei SBald) SBb. XI ®p, 2936-2939 unb lateinifdi in ber35Bittenbetgcv 3tu?gabc ber lateinifcfjen ®d)riften Tom. VIT, Sgl. 129.a. ,MARTI=!Sateinifc^c Ü6erfe|ung.LVTHERI SVPER Magnificat Commentarij|1nuper ejl1;uernacula in latinum uerfi ä lohanne Lonicero. /^i^ A~N-M- D-XXV- [|"W\i iiteteinfaflnng. litetriictfcite bcbrudt. 54 SBtättcr in DttaB, Ic|te©eiteleer.2)rucf «on 3Dt)ann ijermagcn in ©trafebnrg. a]orl)Qnbcn in ber iinaatejc^en@Ig., Serlin, JBreälou U., ©rlangen, 5efte J?oburg, ßonbon, Sltorburg, ©tuttgort,SEBittenberg.h. , MARTI NI LVTHERI IN DIVAE iMai-ise, Zachari^q; Odas,|iMagnificat puta & Benedittus ||Commentarij. ||Argentorati, Anno[|IM- D- XXVl. jajlit berfetbcn liteteinfaffiing njte K. Jitetrücffeite bebrucft.180 Smtter in CttaO, le|teg ibHatt leer. 9lnt gnbc: .ARGENTOR ATIAPVD Heruagiiim, menfe Martio, ANNO|]t|^M-D-XXVI- ||«S3ot^anben in Stmftetbam, 93et(in (nnDoKft.), DImülj (©tubienbibliof^et),Stuttgart, Sittenberg, SaJolfenbiittel.5ßon ben brei S)rucfen au§ ber SBertftätte 5JtcId^ior fiott^erä ift A ati berältefte an,5ufeljen, er Ijat bie einfad^ftc 9tuSftattung, entbel^rt noc^ einer 2;itel=einfaffung (»gl. ü. Sommer u. 5ir. 241), auBerbcm fprei^en bie -nn, bie fid) in Aüiet t)änfiger finbcn als in BG, bafür, ba§ bie .rianbfi^rift, bie mie anbere ^anb=fd£)riften Jiut^erö geföi^ biefe nü l^äufig barbot, bie 33ortogc Don A mar. 9luc^SJerfel^en wie augprau 547, 19; b'er550, 16; frenttid) 557, 19 weifen BieHeid^tauf bie ^anbfc£)rift(ic^e 93ortage. B bcrul^t auf A, ttieid)t aber nic^t fetten bation


542 S;n'5 SJiagiüficnt ncvbeiitidjct iinb au-jgclcgt 1521.ab. " C, i)a^ bei ben 9(l)lDcid)ungen bes 2ei;te5 B meift gegen biefen ju A ftiinmt,beruht fic^cr niif A, bat aber offenbar ,5n glätten nnb .yi feiten, ancb bie i}U'c^t=fdjreibiing ,yi ricbten fid) bcftrefat.Sßon ben 9iQcbbrucfen berut)en DE (*D) auf A. 9tber es finben ficb aucb^Berührungen mit B, befonberg auffäüig j. S. 562, 29; 563,4. D ertücift fid} bnrcb©teilen tuie 550,26; 555,8; 563, 19 al§ ber frühere, ou§ bem E l)erUDrgegangenift. E fcfjlicßt fid) äufeertid) febr genou an 1) an, i)at aber bod) eine ^iendic^eSlnja'^t nicbt blü| tl)pDgrapI)ifd)er 3lbtt)eid)ungcn.F unb G berufen jebeS für ficb ai'f A. S)eägleicben bie fpötere niebb. Übcr=tragung H, bie aber aud) öfter auffällig mit G ficb bcrül^rt. ©. bie SeSarten. —Sonicers latcinifcbe Überfc^ung gibt A loieber.3n beu ©efammtansgaben fte^t bie ©d)rift beutfc^: SSßittenberg VI (1553),33(. lO»- — SS--"; 3ena 1 (1555), m. 450^-474''; 9tttenbnrg 1, ©. 755-782; Seip.^igIX, ©. 376-405; Söotd) VII, ©p. 1220-1317; grtangen 93b. 45, ©. 212-290..3n Seip3., SBalc^, 6rt. fcl)lt bns @cbet be§ Königs ©alomo. Sateinifc^ nacb ber©. 541 ongcfü^rteu Überfe^ung beS ^Juguftiners ^o^ann ßonicer in ber 3yitten=berger Stnsgabe, S^'ateinifcbe ©c^riften, Tom. V (1554), 5BI. 75''— 95'^.Söir geben ben icrt nad) A mit Üerbefferung feiner jtoeifellofen f^el^ter unbtoerjeic^nen bie Slbffieid^ungeu ber bciben anbcren SÖittenberger 9lu§gaben, abgefe^enöon benen, bie im ^otgenben jufommcngefa^t loerben.Umlautäbcäeic^nung burcb übcrgefd)riebene§ e fennen toeber A no(^ B,nur uc: ttjuetenb, gemuet ufro. finbet ficf) jutoeiten. S)agegen l^at G fowol^t 6toie u, anfang§ nur bie unb ba, nad)f)er, etma üon 93t. b4'' (= 552,31) on äiemlid)bäufig, fpätcr tnieber etwas fettener. 3m aftgcmeineu ift o böufigcv, lt>o tangeä o,5U ©runbc liegt, unb n I)äufiger, )do langes u (au§ no) ju ©runbc liegt, öfterfommen biefetben aSörter mit unb obne Umlaut^äei^en Por, befonbers Ijänftg ift für.Serner entbehren wortlin, foftlicb, loolffe (^.piur.) uftc, funbe, ftud, übel,tur^li(^, bruden, ober, Pberig faft gan,5 beS Umtaute§ (toie aud) fonft oft).5!Jlit jiemtid^er ;)iegelmä^igteit finbet ficb u AB > o G in fommen, tompt(aud) AB neben fumpt), genommen, gemonncn, frommen ufw.; fbnig (fürtunig). B !^at forest, oberfebt für furd)t, t)birfel)t, aber erft üon 93t. f1"(== 571, 12) an. — ^ür B, bag AB im 9lu=, 3n= unb 9lnglaut aucb für alte§ .sbeöoräugen, l^at C. meift f unb § eiugefül^rt. «^ür | Ijat B aud) bie Sppe f, abernur öon 931. fl'> an häufiger, fpäter öerfd)tDinbet fie mieber faft gan,;. — 5Jebenobber, toibber oft ober, fetten loiber in ABG. — -nri bietet A l^äufig, offenbaraus ber |)bfcbr. übernommen (f. oben), B feiten, G gar uic^t. 3n unferm iejlcbafür -nn, ügl. 93b. 9, ©.V. ^n i'eäarteu nur anfangt Bermerft. — 3n B iftmo'^l mit SBogen f ein aubrer ©e^er eingetreten, mir fo^en fcbon, ba^ forest,oberte))t unb f> erft öon biefcr Stelle an begegnen, auc^ bie im (^otgeuben mitB^ be,5eicbneten Vrbireid)ungen finben ficb "'ft öon l^ier an. — 9lug ben 9i5itten=berger ®ruden fei no(^ .^nfammengefa^t : ga^n, ga^t, get)t; fielen, ftel)t>gc^en, ge^ct; ftel^en, ftetict B'^G; leffit> Icft B^; tban> gett)an B^;foI>faI B2; fein f(e)inb>finb G; fonft > fünft B^; ob(b)er> ab(b)erB''; on]> an B^; bann (neben benn)> benn B; n)ilc^er> ttielcf)er B;öor-> ber- C; btfer> biefer G; brumb, brbn> barumb, barl)n B*;^bcr> t)eber G; nit> uidit B^G; l)^m, l)l)r ufte. > l)m, i)r uftp. B'-;


lüi DJiagiiificnt Berbciitic^ct unb nu^gflcflt 1521. 543a6tgot>> abgot G; iunpfralo > iuncffraw B tt)ei[nieifc, C ftetä; .'öieni=Sie fpVQC^lidjeii SlBioeic^ungen bev 'Jiadjbrucf c finb meift in ben ^^.'eäavtenüer^Mc^net. Übergangen finb bie 'Jlbnjeic^ungen in ber Se|iung bc« ©nbfilbenöotate.Slnbevee niinbev 3ßid)tige ttjurbe nur ba ücrnievft, mo ein


544 3;n§ SDkgniftcat Ucrbcutfdjft uiib nuägdegt 1521.^a§ ajlagniftcat 58ortcut|djct unb aufgelegtburt^ 2). 9J?ortinitm fiuti^cr 9lug.Dem Durdjleud^tigen iitit» f>odigepornenn durften unnt» herrnn,fjerrnn 3


2n? *I!Jngnifii;nt Berbeutic^et iinb ausgelegt 1521. 545fet)nn, fjo Cid ntef^v, f;o otel toeitter fie regieren: baruni6 nuc^ bie grifft jg^^ 29,9.frum, gotfurcfjtigc durften nennet G^ngel gotti-^, ja and) gottcr, nnbermnb IJ^^^-j^^i(^cbltcf;c 5i'i"ftcn nennet fie Seiren, irac^en nnnb ronetenbe ttjier, lüilc^e got |"; ;'|' ,\*-(,felb t)eifiet feiner oier ptagen eine, bn er jelet peftitent!, t()eltire, !rteg unb5 truetcnbe tf)ier. I^ie weit benn et)n menfdjlic^ l)er^, Don natur fleifc^ unbblut, aufj it)m felb ficf) (eic^t(id) öormiffct, unb lüo if)in geloatt, gut unbe^re ba|u l)nn bie l)anb geben, loirto burc^ folrfi ftarcf urfadj ,5ur Dor-nieffen=f)eit unb al|u fret)cr ficf)ert)cit öiel ntctjr belnegt, haä e» gottiij Dorgiffet, feinerunterti)anen nit achtet, unb bie Ireit es ralont ijat on ftraff übet 3ut£)un,11. feret ec' bati'm nnnb Inirt ein tl)ier, t[)ut nur loa^ i)t)m gelüftet, unb ift mitnamcn e^n tjcrr, aber mit ber t[)at ein un^ulb, ba5 aud) ber Ineiffe man9?ia§ trol gerebt f}at '^]3iagiftratu5 Dirum oftenbit'. 9{egiment iceiffet auf],Was einer für man ift, benn bie untertbancn tl]uren nit eraufj faren fürfurcht ber uberfeit. Sarumb iftC' not alten nbert)errnn, bieJneil fie menfc^cn15 nit ^aben ju furchten, bas fie got für onbernn mebr furcfjtcn, I)t)n unb feineInercE irot crfennen unb mit fjorgen limnbctn, luie fant ^^^autuc' fagt 9}om. pj. söm. 12, s.'3Ber bo regiert, ber fei) forgfcltig'. ^Ui Ineiß id) i)nn alter fd)rifft ni^t»,baä alfo Irol t)ie ,5u bienet, alfj bief^ l)ei)lige» lieb ber l)oc^gebenebei)ten mutiergotte», lüilc^s marlic^ allen, bie Irol regieren nnnb t)el)lfam lierrnn fel)n20 lüolten, lüol ,5U lernen unnb ,5ubel)alten ift. Sie fingt furroar l)l)rl)nn auff«allerlieblic^ft uon ber gottic' ford)t, unb roao er für ein t)err fei), juoor lüild)fet)ne irercf fei)n l)nn ben t)ot)en unb nt)brigcn ftenben. 2a}] ein anbernn jul)oren feiner me^en, bie bo finget el)n loeltlid) lieb; biefjer juc^tigen ;^uincf=frairen l)oret billic^ ]u ein gurft unnb berr, bie l)l)m ei)n geiftli(^ rel)nef525 l)el)lfamf3 lieb fingt. Gs ift auc^ nit ein unbillid)er braud), bac' l)nn aEenfirc^en biefj lieb teglic^ i)nn ber -i^efpcr, batiu mit f,;onberlid)er ,]imlid)er Ineif.jfür anbenn gcfang gefungen irirt. Xic felbige jartte mutter gottcc' loolt mirerrtierbenn benn gei)ft, ber fold)-? l)t)r gefang muge nu{3tid)en unnb grunblid)aufjlegen, (f. 5- © unnb unfj allcnn t)Cl)lfümen oorftanb unnb loblid)C' lebenu30 barauf,5 ]ü nl)einen unb bar burd) l)m elui)gen leben loben unnb fingen mugcnnbi| eroige 'Blagnificat. bae t)clff unnf] got 'Linien, .sjie mit befill) id) mid)@. Iv- ®- untertt)eniglic^ bittenb (J. g. @. roolt mein gering-^ Oormugen mitgnebigem Inillen annet)mcn. 3" 3Bittemberg, am jeljenbcn tag ''Dtarcii. 'ilnnom. ®. Xji.1 fcqcn F i gotfoti^tige F gotSforditig a 7 jü F12 getcb B 13 für ein man BC'FGH tf)iiven D E FCi tfteüien börffcn ^eroug FG10 18 bii? i'O rooltcnb G15 feinet G »onbtcn F C t)ct)lge-3 B l'.i icgiren B22 n^bren G 22/23 ju^orn *D 23 »clt^lic^ B -'4 geftti(^ B 25 liebtin Gumbillti^cr Brud) G 26 biä C jimili^er G 27 anbevn 15 anbercn F mhü V 1061 (;30 nef)men C 31 bt§ C Beoit^e F 33 aßam FSutfieta aöerfc. VII. 35


546 210» SDIagnificat »ctbeutfclict iiiib ausgelegt 1521.^a§ aRagntficat.yuc. 1, 46 ff. i. TOcljn ©eel ergebt @ott ben !^etrnn.tj. Unnb ineljn gcljft fretoet ftc^ l)nn @ott meljnen f)et)Ianb.iij. Senn er Ijat niic^ feine geringe magb angelegen, baüon mic^ tocrben feligpreljfjen ftjnbjj fl)nb einiglii^. 5iiij. S)enn er, ber alle bing t^uet, t)Qt grofj bing mir gettjon, unb f)et)lig iftfein name.t). Unb feine barmf)er^ideit langet Don etjnem gef(f)(ec^t jum anbern, aßen,bie fic^ für l)t)m furc^tenn.Di. (Sr lüirdet getneltigticf) mit feinem arm, nnb jnrftoret aEe bie ^offertigen 10l)m gemut l)t)r§ t)er|enn.Dij. (Sr abfeget bie grofjen tjerrnn Don Ijt^rer t)erf(^afft, nnb ert)of)et bie bontjbrig nnb nic^t« feljnn.Düj. (sr mac^t fat bie t)ungrigen mit allerlei) gutter, nnb bie reicl)en leffit erlebig blet)6enn. 15ij. @r nljmpt anff fein Dolcf 3frael ba-j l)t)m bienet, nac^ bem er gebarfit anfeine bann^er^i(iet)t.j. äßie er benn Dorfproc^en tjat unf3ernn Deternn, 5ltirat)am unb fet)nenünben t)nn eh)idel)t.SJorr^cbc unb ciingang. 20sS^^cfjcn ^eiligen lobefang orbenlirfj 3uDorfte£)en ift jn merdenn,"^^*^ ba« bie ^oc^gelobte juncffraln 'JJiaria aufj eigner erfamngrebet, bart)nnen fie bnr^ ben Ijetjligen geift ift erleuc^t unnbgeleret loorben. £enn es mag niemant got nod^ gölten Inortrec^t borftel}cn, er f)al)5 benn on mittel Don bem f)el)ligen geljft. sjSJiemant fanfj aber Don bem t)eiligenn geift l)abenn, er erfaref3, Dorfnc^« nnbempfinbs benn, unnb ^n ber felben erfarung leret ber I)et)lig geljft olfj l)nnfeiner etjgenen fd^ule, aufjcr toilrfier loirt niä)t'i geleret, benn nur fd^ein iDortnnnb gefc^lDe|. ^.^llfjo bie f)el)lig ^""rffrQtt)' ^^ fie ^nn l)^r felb erfaren, haBgot l)nn t)t)r f30 grofj bingt Inirtfet, fjo fie bod) gering, unanfe()lid^, arm munb Dorac^t gertiefjenn, leret fie ber t)el)lig gcljft bief^e reid)e fünft unb toeifj^l)et)t, ba5 got eljn folc^er l)err fct), ber nit anberfj ju fdjaffen l)abe, benn nurer^ol)en, inas nl)brig ift, nt)bern, toas ba ijod) ift, unb fur^lic^, brechen, wasbo ift gemacht, unb mad^cn rta» ju brocken ift.2 ^ctvnn A ^ertn B ^etrn (' 3 freübt *D ^e^t Gi', tl)ut BC 11 tiijxei BC 17 barmf)er^icE5t Ae§ *D 1.3 nibet G 14 ^ungerigen C lii Sjra^et18 »etetnn A »etcxn BC -.'l Sifen C ;E?)icrn *D lobgejang T -'S jungfrora C-'3 :^cifgen F 24 gelert F 25 l^ob c§ BF 27 ban G 28 oufer C »§ G »iv 'D30 unonjed^tid^ *D 33 niber G rooS] ba§ B


2a5 Wagnificiit Dctbeiitfcftct iiiib aufgelegt 1521. 547lenn 3U %kiä), aU t)m anfang oEev ßreaturn er bie tnelt aufj nit^t»fc^uff, baDon er fdjepffer unb atmcdjtig f)cl)ffet, f,]o bleibt er folc^er art juiDtrcfcrt unöoriuanbelt , unnb fein nod) alle feine Itiertf bifj anfj enbe berloelt atfjo gett)an, bas er auf3 bem, bae nidjts, gering, Doradjt, e(enb, tob ift,5 ethial, foftIic§», iijxiid), feiig unb lebcnbig mac^t, Sßibberumb attefj lt)a§ettoaÄ, foftlid), el)r(id}, fclig, tcbenbig ift, 5U nicf)te, gering, Doradjt, etenb unbfterbenb madjt. 3Iuff mid)t weifje fein (ireatur loircfen tan, Donnag nit aufjnicfit madjen id)t. %li]o bas fein äugen nur tinn bie tieffe nit i]nn bie f)ot)efe^en, Itiie Janiet iij. fagt: 'Xu fiticft über bcn 6t]eru6in unb fiticft t)nn bie |:"'„„^; d'Ti.10 tieffe ober abgrunb'. Unb ^M'at. crrroij. '@ot ift ber aller liot)ift unnb fil)et w. iss, g.erunber auff bie nijbrigen, unb bie Iptien erfcnnet er non ferne'. ^Uem ^^faI. cri. >pt. 113, .'i f.'Sßo ift ein foldj got alc^ ber unfjer, ber bo fiht am t)ot)iftcn , unbfi[)et boc^erunber auff bie nt)brigcn tjnn l)l]inel unb erbenn T Senn bie toeil er ber aller^o^ift unb nic^t'j über i)tin ift, mag er nit über fic^ fet)en, mag aud) nit nebenn )i(i) fe()en, bk toeil iibm niemant gleid} ift, mufj er oon not i)nn fid) felb unnbunter fic^ felien, unnb i]t)e tieffer ticmant unter tibm ift, libe baf5 er l)bn fit}ct.3t6er bie raelt unb menfc^en äugen tt)un mibberfinnif d), bie fcben nurüber i'id), loolten t}a iioä) farenn, loie '^rooer. rrr. fteet: '65 ift ein oold, bem =pr. so, 13.fein äugen iibn bie i}oi)c feben, unnb feine augpran^ l)n bie ^obe geridjt'. Xac'20 erfaren toir teglid), roie iiberman nur über fic^ ^ur ct)rc, jur gelualt, 5umreid^tumb, jur fünft, ju gutem leben, unb allem, loa-j grof] unnb i]od) ift,fic^ bemuf)et. Unb 100 folc^e leut fein, ben tjangt i)berman an, ba leuffetman ]u, ba bienet man gern, ba mil iberman feinn unb ber f)o()e teilt)afftigtoerben, bah nit umbfonft ijun ber fdjrifft \]o loenig funig unb 5"i-"ften frum2.^ befc^rieben fein. Sßibberumb l)nn bie tieffe »il niemant fet)en, Iro annut,fdjmad), not, jamcr unb angft ift, ba »enbet l)berman bie äugen Don. Unbtoo fold) leut fein, ba leuffet l)bennan oon, ba fleugt, ba fcbercet, ba lefjtman fie, unb bcucft niemant t)l)ncn ^u t)clffen, bet) ftet)n unb madjen, bas ficauc^ cttoaö fein. 'ODtuf^en atfjo tjnn ber tieffe unnb nibrigen, oorac^ten maf?30 bleibenn. G§ ift bie fein fdjepffer unter bcn menfc^en, ber auf} bem nic^ttrolle ettoaä machen, luic bod) fanct ^^auliis 9io. rif. leret unnb fpric^t: 'lieben som. 12,16.bruber achtet nit bie botien binge, f]onbernn fugt eut^ 5U bcn nibrigcnn'.Xarumb bleibt got allein fotc^ö anfeben, bac- i)nn bk tieffe, not unbjamer fi^et, unb ift na^ allen ben, bie l)nn ber tieffe fein. Unb aU 5petru§h fcIig? unnb lebenbigä G 7 tnai^ A*DF mo^t BCCJ 8 ic^t ober ettroa» G 9 bem C11 c^runber B crunter (' ntjbcni G fevren F 12 fötd^cr F 13 ntjbren G 17 bcvmenfi^en G 1« fielet HC 19 in HC auglJtou ACG -tiran B -proto *D -fitogen F-'0 ju FG -'! rel)cf)tf)um6 C 22 fiemuct *D] 6cftt)Bet G (eufft B 25 fe^e E 27 „bafleugt" fe^lt *D fleut^t C f^etj^et *D ((^uraet F fdjemet 28 be^fte^cn C Be^ftee *DG29 tieften G nibtcit G 30 6lei6enn A 61et)6en Bf bcn (2) B 33 tiffc C 34 nad) *DG') S:a ongptau eine fcljv ungcioö^nlic^e S^retbung bed auslautenben au jetgcn mürbe,jo liegt na'^e, barin einen £efefel)ler unb in -pran B ba^ Otid^tige ,5U fe^en. gür [entere 3^oriniptfrfjtn übrigens aud) augfarün (9i. ^H.) §iob 3,9 nnb -brunen ( Jt. iU. 3 2)J. 14,9. X-V-35»


. fennet.548 ®o^ 9JiQgnificot tierbciitjcljet unb nu^gtlcgt 1521..fagt: 'ben f)o^cn ftiibberftect er, ben nibrigcn gibt er feine gnabe'. Unb auf,]bief,5em grunb fleuffet nu bie lieB unnb hüa lob gotti-J. (5-5 mag l)t)e nienmntgot loben, er ijab il)n bann ^uöor lieb, [50 mag l)t)n niemant lieben, er fei)t)m bann auff'i lieblid}ft unb aflcr beft befant. S.^o mag er nit alfjo befantiBerben benn burc^ feine Icercf t)nn unf,j er^eljgt, gefuelet unnb erfaren: Iroaber erfarenn Inirt, Inte er ein fold)cr got ift, bev l)nn bie tieffe fi£)ett, unbnur t)ilfft ben armen, öorac^teu, clenbenn, jamericfjeu, üorlaffcnen, unnb biegar nichts feint, ba loirt er fjo t)eri^lic^ lieb, ba get)t bas l)er^ über fürfreubeuu, Ijupfft unb fpringet für groffem tuolgef allen, ben es l)un got em=pfangen. Unnb ba ift benn ber l)eilig geljft, ber t)at folc^ uberfc^toendUd^fünft unb Inft t)nn einem augenbticf l)nn ber erfarnng geleret.2)arumb Ijat got and) ben tob auff unf] aüe gelegt unb bas (5reutj(Sl)riftt mit un^eüc^en leljbenn unnb notten feinen aller Uebften finbernn unb(5t)riftenn geben, ja auc^ ju Ineilen l)nn fuub fallen teffit, auff boö er ja Oiel,5U fcl)en l)ette l)nn bie tieffe, üiclen l^elffen, oiel mircteu, fic^ einen rechtenfcfjepffer erzeigen unnb ba mit firf) betäubt, lieblid) Onb loblict) niadjen moc^t,barl)nn bod) l)l)m tel)ber bie loelt mit l)t)ren ubcrfid)tigen augcnn on uuberlafjmibbcrftrebt unnb an feinem fet)en, Inircten, t)elffen, erfentnif], lieb unb (obl)inbert unb l)l)n aller fol(^er et)r, battu fid^ felb I)l)rcr frcub, luft unb felig=feit beraubet, ^llfjo l)at er auc^ feinen einigen liebften fun 6t)riftum felbs,l)nn bie tieffe aUifj jamcrö üorloorffeu Unnb an l)l)m furtreflii^ er|cigt fel)nfet)en, luercf, l)ilff, art, rabt unnb iDillcnu, luo bae allif,] l)l)n geriet fei),barumb auc^ 6t)riftu-j folc^s furtreflid) erfarn, oollcr befentnif,], lieb unnblob gottiö eloiglic^ bleibt. Sßie ber yb. 'iJJfal. fagt: 'lu I)aft l)()n crfretoetmit et)ttel freuben für bequem angefidjf, baä ift, bas er bic^ ftt)et unb er=2)at)ou fagt and) ^^fal. j;liiij. 3)aö alle t)ei(igcn Inerbeu nit me£)r tt)un,benn got loben l)m l)imcl, bas er fie Ijun l)l)rer tieffe angefel)enn unnb fid)alba l)lin bcfentlid), lieblid) unnb lobtid) geinad)t t)nt..JUfjO tt)ut aud) l)ie bie jartte lliutter (St)rifti, levct nn),] mit bem(*jempel l)l)rcr erfarnng, unb mit Inortten, loic man got erfeunen, lieben unbloben fol: benn bie Ineil fie mit frolid)em fpringeuben gcl)ft l)ie fid) rnmetnnb got tobet, er t)ab fie angefeljen, ob fie lool uibrig unb nic^t^ getnefjenfei), -JJtufj mau gteloben, bas fie arm, üorad)te, geringe Altern gel)abt. Unnbbae loirö für bie äugen bilbcu umb ber einfeltigen loillen: (fö fein on 3loeiffel311 .sjierufalem ber ubirften priefter unnb rabt)errun toc^ter reic^, l)ubfd), jung,geleret unb auff 5 c()rlid)ft gcljalten, i)nn aufeben bey ganzen lanbo, loie i|t1 loibberftcljet BC > liebt C :> juBov] wx n t)^m BC 5 gefulet C„gofuclct" fc'^tt G 7 iomctitijen Af'K iomcrlic^en BG iomerric^cn D iämcric^cn ijamct^gen HE8 für] Bon J)!!))!!! unb" te^tt


In* ^Mfogtiificat lietbeutfdji't iiiib nusgotcgt 1521. 549ber ßunge, (durften unnb reichen todjter gcloef^en, alf^o aucfj l)nn onbcvii Inclcnmetjr ftetten. '^lut^ ju ^Jajavctl) t)nn tjtjrer [tat ift fie nit bcr ubirftcn regcnten,fjonbeinn cinijj gemeinen, ormcn SBuvgcvtj toc^tcr gctocf^cn, üuff loil^e mc=mant grojj gefcficn noc^ adjt gel)a6t. Unb fie unter l)[)reu nac^panirn unb5 tod^ternn ein f(^(cc^t*3 mcgblin, ba§ bes fif)cc' unb fianf^ gctnart, on jtoeiffelnit Tnct)v geltieijen, bcnn iiU fein mag, ein arm tjalnf] ntagt, bic ba ttju, masman fie Ijm I)auf3 ju tt}nn tjctffe.Senn atfjo £)at ßfaia? Ootfunbtgt ßfaie ri. '(5§ tnirt el)n ruttc auf3»3cf. n, if.gal)n öon bem ftam ^fffs uni> nuff toadjffen ein blnme Don feiner hjur^tcn,10 aufi tüili^er mirt rügen ber f]el)lig geift'. £er ftam nnb tonr^cl ift ba»@ef(^Iecf)t 3effe ober Jaüib, fjunberticf) bie jimcEfrart) ^JDiaria, bic ruttc unnbBlume ift 6t)riftug. 9tu loie c» unanfcljeticf), ja ungletoblicf) ift, ba§ auäeinem bonen, faulen ftam unnb lt)ur|et ein fc^onc ruttc unnb blume tuac^fse:630 lüar cfj auc^ nit anjufctjcn, ba§ 5Raria, bie 3iuncEfratD, folt eljni-ä fotrfjen15 !inb§ mutter tocrben. Senn id) ad)t, fie fet) nit allein barumb ein Stamunb murtict genennet, bno fie ubcrnaturlid), unnorfcretev Juncffralofdiafft, einmutter luorben ift, tuie e? ubernaturlid^ ift, ein ruttc bon einem tobten bloc^loac^fjen, ©jonbcrnn aud) barumb, ba§ ber Äuniglic^ ftam unb gcfd^Iec^t2)at)ib, Juitdjs ettna gxunct unb bluetjct l)nn groffer ef)re, gelrialt unb reic^=20 tumb, gtud ]u Safib Onb Salomon-j jcitten, aud) für bcr Inclt ein t)of) bingtnare. 3lber am (fnb, ba 6()viftu-:' fummcn folt, Ratten bie ^h'ieftcr bie fclbee^xt unter fid) bradjt unnb regierten aücin, unb baS i^uniglid) fdjled^t SaöibCor amtut unnb oorac^t ' Inove Unc ein tobtcr bloc^, ba§ nit metjr lioffnungnod^ anfe^en ba Inar, ba§ üon ijfjm folit iDibbcrumb ein funig fummen juw groffen e^ren. Unb eben ba fold) unanfef)(i(j^ geftatt am f)od)ften ftunb, lumptß^riftu» unb toirt öon bem ooradjtem ftam, tion bem geringen, armen bt)rn=Iel)nn gepotn. Sße^ft bic rut bnb bie bhimen bafjcr Don bcr perfon, rtitc^§er 3lnnaä unb 6al)pt)a-3 toc^tcr nit !^ctt tüirbig gead}tct, bie i^r folt t)f)r ge=ringfte magb fei)n. Stlfjo gal)n gotteö lucrdC unb gefielt tjnn ber tieffc,M menfc^en gefi(^t unb tvnä nur t)nn ber t)0^c. S)a§ ift nu bie urfac^ l)l)rc'lobfgangS, ben moUen lut}r nu t)oven Don ItJort ,3u trort.1 Äunige Bf .Hünige *IJ Äünig F -Hungen U tot^feven 1: li arme V l)a»B mag Bt^üt F 7 tjicffe F s »ettünbt F »ertunbet (i 10 tümen F lü^en (J 11 fonbertid^ Crj unanfet)en[icl) G 13 bunen (.'büwn *D bütren FU ftamcn G 15 tinbe§ B17 Slocf (i 1« Äunigli^e C IW Souibä F 6tuet C ttuet *D 6tüet F Blühet G19/20 re^c^tftumb C 20 gtiidt F bouib? F Saromoniä BC 21 gnbc (' fiöttcn D^eten E fetbcn g 22 viegierten F 23 Bot armut AB Bcravmet C bov ormüt *DF»or ortnüt G Bot avmet unbe Borac^tet rcas H tobtcs FG btoi *DG 24 jolt BCF(;foüct *D 2ij tnitb G BEioi^tEn C*DFG 2ü 27 büvnUin *I) mcgblin F birnlin G27 geborn C 3o ^Ijteä B 31 tobgfangs G') Sie nur in CH eridjcincnbe ?luffaffung bcr Stelle ift fid)cr fnlfd)- '^"^ "i^- 'paupt;ioort oerac^t toeift ®rimms äBtb. einmal au» Sut^et nad). *4^. ip.


550 3:aä 9Jiagiiifitnt Hcibcutjcljct uiib aiiäät'U'gt 1521.swc. 1,46. Witten fccie crfjcfit got bcn .^crtcnit.>iii. 34,9. fagtS)a§ tüort ge[)t bn ^er oufj gvoffer Brunft unb uberid^lneiiglidjei- fretob,bar ijnn fid) gonl t)t)i- gcmut unb (eben öon Ijnntucnbig Ijm gcift evf)ebt,batumb fpvi(|t fie nit: '3id) ergebe got', fjonbcrnn 'mc^ne feele', als folt fiefugen: '@S fcfitocbt meinn leben unnb aEe mein fl)nn l)nn gotti» Heb, lob sunb ijoijm freubcn, ha-i iä), mein felb nit met^tig, mct)t ergaben iDcrbe, bennmidi) fclb ergebe ju gottiS lob, mic benn gcfi^idjt ntlen bencn, bie mit gotlii^erfuffideit unb get)ft buvc^goffen »nei-ben, ba§ fie mc^r fuelen, benn fie fogentunbcnn. 3)enn eS ift fein menfd)cn Inevcf, got mit fretoben tobenn. S§ tftmefir ein frolid) (el)ben unb allein ein gottiS \Vixd, ba§ fid) mit toorten nit loleren, fgonbernn nur bmä) eigenn evfarung fennen leffit. Sßie £nöib pfol. xjjiij.: 'St^medt unb feljet, hiie fufj ift got ber fjer, feiig ift ber menfc^, bert)m traVoet'. @rft fe^t er fc^mcdcnn, benn ba§ fel)eu, barumb ba-S fid)^ nitcrtennen leffet on et)gen erfarung unb fulen, ju luildjer bod) nicmnnt lumpt,er trah.1 ben got mit ganzem ^crijcn, Ineun er Ijun ber tieffc unb not ift; isbarumb fc^t er hciftnh brauff: 'Selig ift ber mcnfd) ber got tratoet', bennber felb h)irt gotteö tücrd l)un l)l)m erfaren, unb alfjo ju ber empftnblic^enfufftgleit, ba burc^ jn allem borftanb unb erlentuifj lummcn.SBoKen ein Inort nat^ bcm aubernn bcluiegcn: bah crft '93iel)n feete\S)tc fc^rifft teilet ben menfc^en Ijnn brcl) teil, ba ©. 5paulu§ 1. S^cffal. ult. ao1. it)c(i. 5,23. fagt : '@otber ein got be» frib» ift, ber mac§e eudj fieilig burd) unb bnrd^,alfjo ba» einer gan|cr geift unb feele unb leip unftreflid) erhalten auff biejulunfft unfjerc' fjerrnn S^efu G^rifti'. Unb ein iglic^S biefjer breier famptbem ganzen mcufd^en tuirt aud) gctetjlet auff ein anbcr tneifj Ijnn ,5lt)et) ftud,bie ba ^ciffcn geift unb flcifd), toild) tcilung nit ber natur, fjonbernn ber 25eljgenfc^aff ift, ba§ ift, bie natur Ijat brel) find: gcift, fcel, leip, unb mugenaße fampt gut ober bof3 fein, ba§ §eift benn gcift unb f(el)fc^ fein, babon t|tnit 3U rebcn ift. 2)a§ erft ftud, ber gcift, ift bag !^ol)ftc, tieffiftc, eblifte teilbe§ menfc^cn, bamit er gcf(^idt ift, unbegreiflich, unfic^tigc, einige bing juf äffen. Unb ift lur^lid) ba§ tjaufj, ba ber glartbe unb gotti» Inort innen 30w.5i,u'. tüonet. S)aöon S)abib pfal. l. fagt: '§cr mad) l)nn meinem Ijnnctnenbigiftcnein rid)tigcn gctjft', ba§ ift einen auffgeridjtcn ftradcn glatnbcn. Sßibbcrumb?!i.7s, 37. bon bcn unglembigcn pfal. Ij^bij. '^i)x l)cr| Inar nit richtig ju got, unb t)^rge^ft Inar nit tjm glalnben ju got'.S)a§ anber, bie feelc, ift eben berfelbc geift nac§ ber natur, aber bod) 35inn einem anbcrnn toerd. 9}emlic^ ijnn bcm, alfj er ben lepp leBcnbig mad)t1 ^etrit 15C 2 Qtii) B 5 liefie C ij toitbe F « fuelen] fulen C cmpfinben G12 ©d^mectent F fetjent F 13 13:^111 C tviiwct G et ba§ fcfjmecEen C 14 fulen]cn^jfünben G 15 ttüme ban G IR ift] fei) G b'ev got A »evtratoet C ttüwet G19 fiemegen BFG 21 ftibe§ C fribenS G 21'. e^gcnfc^nffift AD a^genjc^affcft E 27 ober]m G 28 :§o^fte BC 29 unbegriffUc^e G 32 ftavdEen G


2ao Diagnificat nctbcutid)« iinb aufgelegt 1521. 551unb bur(^ ^nn toivcEet, unb tuirt offt ijnn bcv fd^rifft für 'bas leBcn' gcnummen;benn bev gcr)ft mag tool on ben leljp Ie6en, aber bcv lel)p IcBet ntt on benge^ft. Sifj ftucf fctien totv, tnic e§ aud^ t)m fc^Iaff unnb on untcriafj lefcetunnb njuvcft. Uiuib tft fein art lüt bie i:ii6cgrifttcf)cii btng 511 faifen, fjonbeinn5 tüa» bie tioiuunfft evfcnncii unnb ermejjcn tan. Unb ift ncmlic^ bie tiov=nunfft fiie haS^ licd)t l)nn biefjem iiaui^c, unnb Wa ber geiift nit mit bemglaluben, alt- mit eignem t)ot)ern liecfjt evlciicf)t, bif^ liecfjt ber Dornunfft regiert,fo mag fie nimmer on t)rtf)um fein. 2cnn fie ift ]ü geringe ijnn gotlidjenbingen ]ü t)anbcUn. 2;iei3en ^lueien ftucfcn et)gent bie fcf^rifft öiel bingc-, a(§10 fapientiam unb fcientiam: bie ltieii',t)eit bem geift, bie erfenntnii3 ber feelen,barnacf) aud) i}ai], liebe, luft, grelnel unb be§ gleic^cnn.Saä britte ift ber (eip mit feinen geübernn , iDild}« luerrf fein nurÜbungen unb prauc^, nacf) bem bie feel ertennet unb ber geift glatobt. Unnbba5 tuir bes el)n gletcfjuifj antieigcn aufj ber fcfjrifft: -J-lfofeS madjt ci)n lnber=u.*o,'i^ff!''*''15 natell mit brepen unberfc^icbtic^en gepetocn. 2^as crft £)ief5 fanctum fanctorum,ba luonct got i)nnen, unnb Inar fein lierfjt brinnen. Sa« anber, fanctum,ba tinncn ftunb ein leurfjter mit fieben rotjren unb lampen. 5)as brit f}icf3atrium, ber tioff, bac- tüar unter bem t)t)mc( offentlid), für ber funnen (iedjt.3nn ber felben figur ift ein 6f)riften menfd) abgcmalct. Sein geift ift fanctumM fanctorum, gotti» toonung t)m finfternn gtalnben on lied;t, benn er glclubt,ba§ er nit fif)et, noc^ fulet, nod) begreiffct. Sein fcet ift fanctum; ba feinfieben (iec^t, bac- ift, altertet) Oorftannt, unberfc^eib, toiffcn unnb erfentniij berIciptic^en, fid)tlic^en binger. Sein corper ift atrium; ber ift t)berman offenbar,ba§ man fe^en tan, tüa» er t^ut, unb trie er (ebt.25 5lu bittet ^pauluS; @ot, ber ein got be§ frib§ ift, motte unfj tjcitigi sönt-s. 33.mad^en, nit t)nn einem ftutf allein fjonbernn ganl^ unb gar, burd) unb burrf),ba§ gct)ft, feel unb teib unb altifj l)eitig fet). SJon urfac^en fold^ gepettiäioere öiel ju fagcn, fur^ticf) : SBennber geift nit me^r ^eilig ift, f3o ift nic^t»me^r heilig. 5{u ift ber grofte ftreit unnb bie grofte far l^nn be-3 geiftis30 leilidteit, toili^e nur Ijnn bem bioffen tautternn glalnben fteet, bie toeil bergetjft nit mit begreiflii^en bingen umbgaf)t, h)ie gefagt ift. S30 fommen bennfalfc^c lerer unnb totfen ben geift erauf3, einer gibt für ba§ tnercE, ber anber3 unberlaS C 4 üi\)xit C 6 Wo CF 7 ^ofjc C btcß lic^t K 8 ^vt^umB C2ion F 9 ^anbettn AB '^anbeln C btnge§ B lo we^gfie^ä C erlantnug D11 grüel G 12 glibcin G 13 gtotofiet B gtclofit C U „etjn" fe^tt F 15 unbet=fd^ibltd^en B untetjc^cljbtidÖEn G getJotoen B 16 ü^i B 17 batinnsn BC barinn GPen B Ijieji A 18 offenließ G fonncn BCF W bcrfelBigcn 15 Jo fünftrcn (Jgleubct B 21 (ic^t Fc; fulet] empfinbet G Begriffet G 22 fibcn B imterfcf)c»)b CetfantnuS F 23 fic^ttgcn B fic^tigflic^cn G bingen C 24 tefict B 25 fribei Cfxibeni G Wotle G 2i; c^ncn C cljm fJ 27 folc^l gcbcttiä C fot^ä ge6ct§ G30 fielet BC 31 bcgriffüc^eu G S30] 2o F ban (; :V2 luden B bem geift F^etauB *D tjetug G »ctcft F


552 2n-j 'JJiagiiificiit liL'vbciit)ct;ct iiiib ciiugdcgt 1521.bic lueifje fnim jii lucrbcn. äöo bcnn bcr gcift f)ie nit bctuaict lüiit iinbrtcif^c ift , fjo fcUet cv evaufj unb folget , Aiumpt auff bie cuf3evltd;en tüercfuiib toeifjen, meinet ba mit fvum ju löerben: fjo balb ift bei glatot' t)oi=lorenn, unb bcr gcift tobt für got.2)0 I)cben fic^ benn an manicf)erlcl) fcctcn unb orbenn, haii ber ein .=,C5art[)uf3cr, ber ein S5Qrfuf3cr tnirt, bcr mit faften, ber mit betten, einer mitbem, ber anbcr mit einem anbcrnn Incrct luit feiig Inerbenn. Unb fein bo^aüc fampt ct)genc erlDcIctc tucrcf unb orbcn, Oon got nie gcpotten, nur öonmenfc^en erbac^t, baneben fic nimmer mef)r bc3 glaubend marnet)men, lerenl)mmer an ^tjnn auff bic ircrd bolncn, f^o lange bifj hivj fic fjo tieff breljn lofummen, ba* fic brob uneinif^ loerben. Gin igtid)er ba? bcft fein Inil, unbben anbernn Ooracfjtet, Inic i|t unfjcr obferöanten fid) bruftcn unb blafjcn.äBibber folid) toircE l)el)ligen unb frumfd)einenbe lerer, bittet ()ie 5]3aulu5 unbfpridjt ,got feQ et)n got bei fribä unb ber cinigfcit, tnild^en fold)e uneinige,unfribfame ^eiligen nit fjobcn nod) bet)alten mugcn, e§ fei) benn, bas fic t)t)r isbing! fallen laffcn unb alle fampt l)nn ben gcift nnbglatoben jufammen fummenunb erfcnnen, luie ba§ bie liierd nur untterfdjcib, funb unb unfrib mai^en,siM. 68, 7. aber allein bcr glalrb mad)e frum, cinifj unb fribfam. äßic pfal. Ijtii. '(Sot«f. 133, i.mac^t ba§ luir cinifj Ijnn bem tjauf,? tnonen'. Unb pfal. cji-iy. '6l) tot)c fel)nunnb luftig ift», ba» bie bruber el)nif3 toonen bei) cinanber'. 20Ser frib fompt nirgen Uon, benn fo man leret, inie !cin iüerd, fetjneuf3crlid)c tnelifäc, f^onbernn nur bcr glalob, ba§ ift gutte juborfie^t inn bicunfic^tlic^c gnabe gölte» unf^ öorfproc^cn, frum, geredet unb feelig mac§c,baüon id) Ijnn ben guttcn loerden ' Oiel gcfagt. Unb loo ber glatub nit ift,ba mufjcn üicl Incrd, baraufj benn unfrib unb nneinicfeit folget, unb alfjo 25fein got mcf)r ba bleibt. S)arumb l)ie fand ^^aulu» nit bcnuget ju fagen:'ba§ clor gcift, etor fccl k.\ fjonbcrnn 'elnr ganzer get)ft\ an bem es gar ligt.6r braud)t l)ic ein fel)nn Inort Ijnn triedjcr fprac^ 'So olocleron pneumaemon', bai ift, ßlucr gcift, bcr ba§ gan^ erbe befi^t, alfj folt er fagen: Saffetend} fein lere bon ben trerden t)rren, bcr glclubigc gcift f)at» allein gar unb »ogan^. @» ligt nur am glalrben be§ gcifts; ben felbcnn gan^erbbefihcnbengel)ft bit iä), got cuc^ bcf)uten Jrolt für ben falfdjcn leren, bic burd) IvcrdfCollen ,^ntiorfid)t mad^cn ju got, lriild)'j bod) falfd)e gcloiffen fdin, bie Iceil fienit blofä auff gölte» gnaben fold^ ^uborfidjt batucn, Incnn nu folc^er gant;crbbcfi^enber ge^ft crl^alten toirt, mag barnad) aud) bic feele unb ber Ictp on 352 ^etaufe *DFG 3 glorefie .^ moncöerlel) FC; 6 «ott^eujer CF fiart^aufet *D8 »om G 9 „mel^r" fe^ft *D 10 an {)Onn] alwcg G bie] jrc G br^ii G 11 btob]oft? Ictft G unc^nS C 1-2 oiibtcn G btuften] Sv^fcn G 13 folc^e folic^e GCmcräfie^Uacn BCG bct ^etilig ^!autus G 14 fribc» C fribcnl G 17 finb G 21 „frib"fcf)U F 23 fetig 15 24 gefogt I|ab 25 mxd fl)n G 27 eluet 28 fe^nG Cftic^ifd^ loott Son oKcron (; 29 Soffent F') Sgl Unfere 3lulg. »b. VI, 196 unb S8b. IX, 229.


laä 'Diogiitjicat Ut-tbciitjcljct uiib au-jgclcgt 1521. 553^rtl^um unb bofäe tocxd bleiben, fjonit ift§ nit muglic^, iDo ber geift glalnbloijift, bog bo btc fcci unb gnn|c5 Icbcnn nit unied)t unb l)Tr(ie ga£)cn folt, obfie lno[ guttc mcinung unb gut bundfcl jur njcnbc unb ct)gcn anbodjt unbtooIgcfaUcn biinncn ^ab. ©30 fein barnac^ umb folrf)» bcv feclcn l]it{)unibiunb falfc^en gut buntfei aud) alle Iceitf be^ Icib-ä bofj unb furlDovffen, obg[ci(^ ficf) l)eutant tobt foftet unb oHcv ticiügcn treitf tliet. Sannnb ift*3 not,bac' unf^ got jum elften ben geift, barnad) feel unb teip bcliut , baä mir nitumb fonft Uniden unb leben, uub olfjo tedjt fc^üffen f)cilig »nctben, nitQÜciu Don ben offentlidjcn funben, fjonbernn öiel nief)v auä) oon ben fotfd[)ennHl unb fcfjeinenben gutten »ncrtfen.S)aÄ fei) bii,3 mal gnng gefagt ,]u Dotflevung bet 3lnei)cv loort 'fee( uubgeift', borurab ba3 fie faft gemein feiinn t)nn bev fi^rifft. Savnacf) ift ba»tDortle '^JJiagnif icüt', baS lieiffet 'grofj mac()cn\ 'etficben' unb 'Diel fon i^bmf)alten', olfj Don bem, ber gvofj unb öiel unb gutte bingf öovmuge, Unffe unbl.^ hJoEe tl)uen, toie benn folget inu biefjem lobefang, baä gleich bac- tüort'mognificaf h)ie ein tittel einfj bndjS ank'igt, tno Hon bartinnen gef^riebenfei], alf^o 5el)gt fie aud) mit bief5cm tnort an, tra Don iihr lobfang Uuittenfol, ncmlid) Don groffcn ttjottcn unb toertfen gottis, ju fterrfen nnf]ernnglalnben, 5U troften alle geringe unb ju frfiretfcn alle l)o^e meufd)cnn auff2u erbenn. 9tuff bicfje brel) hxauä) ober nu| muffen lüir ben lobefang laffcngeritf)tet fetjn unb erfennen, benn fie nit l)t)r allein, f^onbernn unfj allen ge=fungen Ijat, ba§ Inir t)f)r nad) fingen fotlcn. -Itu mog-o nit feinn, bac^ l)emanterfdiretfe ober fid) trofte au']] foli^cn groffen tljattcn gotteS: (5^ fct) benn, ba§ ernit allein glalobe, got Dormuge unb miffe groffc tl)at ]u tl)un, S^onbcrnn muf^2s aud^ glamben, ba§ er looEe alfjo tl)un unb eijne liebe l)ab fold)ä 3U ttiun.3a ift aud) nit gnug, ba§ bu glembift, er toolle mit anbernn unb nit mitbir groffe t^at t^un, nnb alfjo bid) foldjer gotlid^er t^ot cufjetnn, mie bietl)un , bie got nit furchten Dnn Dljrer getuolt unnb bie f leinnuitig Dormagenl)nn Ij^rem gebrenge.30 S)enn folc^e glalDben fein nirf)t§ unb gar tobt gleid) einem tvaijn Doneiner fabeln empfangen, f^onbernn bu mnft on aCif^ mantfen, on aEifj'jmeiffeln feinen millcn über bid) bir furbilbenn, ba? bu feft glelobift, er iDetbunb iDolle aud; mit bir groffe bing tl}un: ber ielb glaub le&t unb ioebt, berbringt burd) unb enbert ben ganhen menfc^cn , ber jlningt bic^, baä bn muft35 furi^ten, fjo bu t)od) bift unb gctroft fel)n, fjo bu nibrig bift. Unb l)t)e t)ol)er1 ift eä G geift glaub tiefe *l>] geift^ Ho§ G 5 falfii^c F ben E uev=Worffen C 9 offenlit^cn (i 10 ((i^nc^benben G 13 »ortl^ F 15 tl)un C biejje AUbtefem C lobgefong H 100 CF wa Bon] wo G lobgjong G 18 trotten *U17 man20 tofigefang G 23 tljätcn *D 24 gtettfic C Sjonbcrnn A ©äonbevnn 15 ©onbern C25 gtewben C ein groffe tieb G ^obe C folc^ E 26 glaubft F 27 t^un]tban E cruffern (i 28 t^ünb F fletinmi'itige C1-; :il fdjWonctcn (i :iS totbi]fc^Wcbt(_;


••554 2o* 'JJtagiüfitüt »tvbeutfdjct uiib auägeieflt 1521.bu bift, ^^e me^r btd; furd^ten muft, ^;^e tieffev bu unterbrucEt bift, t)^e tne|rbu bic^ troften fanft, Inild^a i^enev glalnben tetnev t^iit. SBtc hjittu l)nntobä nobten t{)un'? ba tnuftu ij^c iiit aÜcin gtatubcn, ba§ ex muge iinnb lüiffe,fjonbcrnn niid) JnoUc btr ^clffcn, bn boc^ gar ein unieglid^ gvoi^ locrcf ge=f(i)ef)cn muij, auff bn>3 bu Com eloigen tobt erlof^ct, cloiglic^ fctig iinb gottescibünb Uicvbtft. Sif^er gtatub oorinag alle bing, tuie (5[)riftu-3 lagt, bcr be=ftc^et aÜcljii, bcv fnmpt aucf) l}nn btc cviaviing gottic^ev trertf unb ba burc^i)nn gotttd) liebe, unb alijo Ijn gotltd) lob unb gefangt, ha^j bev mcnfcf) grofjl)on got t)clt, unnb l)()n icd)t grof} madjt.Senn got toivt nit l)nn feiner natur grof,5 üon unf^ gemacht, ber un= loloanbelbar ift, fjonbcrnn ijnn unfjerm erfentntfj unb empfinbung, bah ift,1,50 tüir Oict üon Ij^m f)altean unnb l)l)ii grofj atzten ]uDor nac^ feiner gutteunb gnabcnn; barumb fpric^t bic t)ct(tg mutter nit: mein ftijmnte obber meinmunb, aui$ nit mein l)anb, auc^ nit mein gcbancfen, aucf) nit mein Dor=nunfft ober toiUe mac^t grof] ben tjerrnn. Senn i)£)r oiel fein, bie got mit 15groffcr ftQmme preiffen, mit fofttidjen »oortten prebigen, Diel Don l)t)m reben,bifputieren, fdjreiben unb malen. Diel bie Don t)()m gebencfen unnb bur(^ bieDornunfft nac^ l)bm tracf)ten unnb fpeculiern, ba^u Dtet bie mit falfc^er an=haäjt unb loillen l)^n beben, fjonbernn alfjo fagt fie: '2JMn feel macf)t t)^ngrofj", ba» ift, mein ganzes leben, Ineben, fljnn unb frafft ijaitm Diel Don 20l)^m, alfjo ba§ fie gleich t)nn l)l)n Dor^udt unb empor crfjebung fuelet l)nnfeinen gncbigen gutten toittenn, loie ber Dolgenb Derf^ Icetjfjet. ?luff bie toeifjefef)en trir, fp unfj Ijemant etioa» fjonbertic^-l guttes tt)ut, hah gleid) aU.unfjer leben fic^ gegen l)f)n betnegt, unb fprcc^en: D ii) ijalt Diel Don l)^m,ba§ l)eiffet et)gentlid): mein feil mac^t tjiju grofj. 3Bie Diel mcljr loirt folc^ 2slebenbig bcftiegung fid) regen, fjo inir gotte-3 gutte empftnbcn, bie uberfi^meng=U(^ grof,5 feinb l)nn feinen loercfcnn, bas unfj aüe loort unb gcbancfen juIrenig lucrbenn, unb ba» gan^ leben unb Seele muffen ftc^ bctoegen laffen,alf} toolt» allifj gerne fingen unb fagen, lüo« l)nn unfj lebet.3lbcr ^ie bei) feinb nu jrteicrtel) falfd}e gcifter, bie haä 5)lagniftcat nit 30mugen rec^t fingen: S)ie erftcn, bie l)l)n nit et)r (oben, er t^u l)^n benn tüol,*i. 49, i;i. tuie SaDib fagt: 'Sie loben bid), loenn bu l)t)n tüol tbueft'. Siefje fc^einenfaft fcl)r got loben. Slber bie Ireil fie ntjmmcr lel)ben hjollcn unterbrucfungunnb bie tieffe, mugen fie nljmmer bie red)te tüertf gottil erfaren unb barumbauc^ ni)mmer redjt got lieben nod) loben. 3ltf,3o ift i^ alle toelt Dol gotte» 35bienft» unb lobefj mit Singen, -.^H-cbigen, Orgeln unb ^pfeiffen. llnb ba5^iagnificot toirt tjcrlid^ gefungen, aber baneben jurbarmen, ba§ folc§ foftlid^1 mel)r bu bic^ G -i bo§ V muft bu B gleWScn C 6 jaget B s gotlic^e BfH t)n] äü *" enJentnifä AB 12 ititcr B noc^ B 13 ^e^tigc C 17 biiputircn 1!18 fpecuUren B (tjcculieren C 19 foget B 20 tneben] fc^tseBen G 21 fülct C] ettpfinbEt[fo] 6 22 toittenn A iDillcnn B totHen C üotgenbe C 29 »ott c§ F 30 nur F31 „c^ei" fep F 32 t^' C 3)ife C 34 redeten G 35 i^t BC 37 ju erbarmen G


Xas iliagnifitot Derbeutjct)et iiiib auägelegt 1521. 555gefong fol f^o gat on frofft unb fofft Oon unfj ge^anbeU toerbenn, bie loirnit el)r fingen, e§ gcfie bcnn tool, loo c§ ober uM ga^t, ift bQ§ fingen oufj,ha ijdt man nid)tö mcifx öon got, meinen, got muge obber n^oUe nid)t» mitunf3 toirden, bamit muf] bau 'DJtagnificüt aud) auffcn bleiben.s £)ie anbete fein noc^ fevüd^er, bie nuff bie anber feilten tocic^cn, bieftc^ er!^eben Ijnn golli« gullevn unnb bie felben nit lautlev golte§ gullen jne^genn. SBoIten auä) toa« bran l)aben, looUen baOon geefjvet unb gct)üllcnnfein für anber mcnfc^cn, fd^alnen an l)l)r gvofj gut, ba« got mit i)l)n getoirdt,fallen brauff unb nemen fid^ fein an alfj bes t)f)rcn unb galten fidj gegen10 bie anbernn, bie foId^S nit IjaBen atfj etrtal fjonberlid). fiic ift furtoar einglab fdjlupferic^er ftanb. (Sotti-S gutter machen natuvlicf) boffartig unbet)gengcfeKtge tjer^enn. 2^aruntb ift f)ie not, bas ictftc toortte }u mcrden'(Bot", ben 'OJtaria fagt nit 'mein fcele mai^t grofj fic^ felb, ober t)clt tictöon mir". 6ie tuolt audf) gar nic^t-i ton l)f)r getjaltcn l)abenn. Sjonbcrnn15 aüitjn got mac^t fie groi3, bem gibt fie el gar aßcin. 3cuc^t fic^ aufj unbtregtS oEifj lauter toiber auff ]u got, öon bem fie cb empfangen {)atte.S)enn ob fie looi folc^ uberfd^rtenctlidje tf)at gottiS l)nn ijlir empfanb, marfie bod) unb bleib alf,30 gcfinnet, bas fie firf) nit cr£)ub über ben geringftenmenfcf)cn auff erben, unb U)o fie eS tt)an I)et, toeve fie mit ßucifer l)nn bcr2» !^eEen abgrunb gefatlenn.@ie fjat nit anber» gebad)t, nienn ein anbere magt folcf; gutter betteoon got, iBoIt fie eben fo frolid) fein unb ihr )p tool gönnen alf? ibr fclb,ja fid] allein iold)er e^re unmirbig unb alle anber toirbig adjten, unb aud^noc^ iDoI 3U fribcn toere getocf^en, fjo got üon t)l)r folc^ gutter genummen unb2s i)nn t)l)ren augcn einer anbernn I}ct gebenn. S]o gan|i unb gar bat fie fic^bcr aÜer nic^tö angenummen unb got feine gutter frei), lebig unb eigen ge=laffen, nit mel)r benn ein frolid) ^crberg unb mitlige Inirttinn fold)-? gaft§gchiefjenn, barumb t)at fie aui^ hai- allefj eloiglid) belialtenn. Silje, basl^eiffet got allel)n grof3 mad)en, nur Oon p^m alleljn grof3 ^attenn unb unfjM !e^nif5 bing» annemen. 5;arau)3 man ftl)et, Irie l)nn groffer urfad) 3U fallenunb funbigen fie geftanbenn, ba« e§ nit ein loeniger muuber ift, rtie fie fi^ber boffart unb anne^mung ent^altenn, benn ba§ fie fold) gutter ubevfummenl)at. ''lllel)nftu nit, loie ein lounberlid) Ijevtf bas fei)? Sic finbet fi(| cl)negottc5 mutter über alle menfd)en erljabcn unb bot^ f30 cinfcitig unb getaffcn35 bleibet, has fie barumb nit el)ne geringe binft magt ^et unter fid) gehalten.ß toir armen menf(^en, toenn toir ein iüenig gutti» gelnalt ober e^rc ^oben,.')anbern F2 crfingcn F 3 !^aU G 4 bo§] au^ ba§ C „oiic^" fcf)lt F6 gute G 7 Etwoä F 8 Bor anbern E n'ixdt C gemircEen E 9 borauff C nehmen C9/10 gegen ben anbern F gegen bem onbern U 10 fonberlid^ä C 11 ^offcrtig CF15 3cüc§ F 16 ^att FG 17 ijnn ijljr] unb jer G 21 moget F 22 jo] all F»nb t)i)x^ C gunnen C 25 geicnn A gebenn B gc6cn C 28 Sic^ F 30 annehmen Cjic^t F 32 foie^e C 33 je?] fie B 35 bicnft C


55() 2o* *Wagiiifiait Berbeutidjet iiitb nuc-gelcgt 1521.ja ein locnig f)iibfcE)er benn anbeix fein, !unben trir unfj nit glcii^en el)nemgcringernn, unb ift beö an nemen§ fein ma]]: lüa§ tuolten toir t^un, fjotoiv grofje t)ot)c guttcr tjctten?2)Qvumb left unfj got quc^ arm, unjeüge bleiben, baö tvh feinn äaittegutter nit unbefc^meiiiet laifenn, !unben nidjt Don unf^ gtcic^ [jatten lüie öoi'=t)l}nn. ©jonbevnn laffen ben ntut t)mev mit iDoc^ijen unb abnemen, batnad^bic guttcr tummen ober gaEju. 5tber bii,5 f)cr5 5]{arie ftect feft unb gleichIjnn aüer ^eit, tcffit got t)nn t)^r Inirdtenn nnc^ feinen luiEenn, nljtnpt nitme^r baüon benn ein gutten troft, freub unb 3uDorfi(f)t inn got. Stlfjo foltenloir and) tt)un, ba§ tnere ein red^t ^Jkgnificat gefungenn.Uttb utctjn gcift frewet fti^ l)n got mci)neit t|ct)(aub.äßaS ber geift fe^, ift i^ gefagt: ^Jemlid^, ber bie unbcgreiflitfien bingfe^et burd^ ben glauben, barumb nennet fie aud) got i^rcn '^el)lanb oberfelitfeit, baS fie boc^ nit fnl) noi^ empfanbc, fjonbernn tjnn fefter juüorfic^ttratret, er rtere l)t)r tieljlant unb felicEeit, niild)en glatoben fie aufj bem gottisrtercf l)nn if)r befd)ef)cn, empfangen. Unb furlüar orbenlid) fc^et fie an , iasfie got et)c nennet t)t)rn ^errnn, benn t)f)rn (5cl)lanbt, unb ctjc t)£)rn Ijeitanb,benn fie feine loerd erdetet. ®a mit fie unfj (crct, Inic loir foUen got blofjunb red^t orbcnlii^ lieben unb loben, unb ja nid)t-5 ba§ unf^er nn i^mfud^enn; ber liebt aber unb lobet blofj unb recl)t got, ber it)n nur barumblobet, ha§ er gut ift, unb nit me^r benn feine blof^e gutidlcl)t anfil)et, unbnur Ijnn ber fclben fein luft unb freube t)at, tnildjC' ift ein 1)0^ reine jarteioeifje ju lieben unb loben, bie mol eigent einen foldjen t)ot)en garten geift,Qlf5 bif3er jundEframcn ift.2)ie unreinen unb Uorfereten licbt)abcr, Icildje nit met)r benn lautterniefjlinge fein unb ha^S ijlne an got fud)cnn, bie lieben unb loben nit feineblofje guttidfeit, fonbernn fe£)en auff fid) fclb unb üd}ten nur, loie oiel gotüber fie gut fei), ba-S ift, tuic Diel er feine gutte empfinblic^ l)t)n er^epge unnbtt)ue l)l)n lüol, unnb tjalten üicl Don l]l)m, fel)n frolic^, fingen unb loben l)^n,fjo lange folc^ empfinben loerct. äßenn fid^ aber got Dorpirgct unb feinergut^eit glen^e ^u fi^ jeugt, ba» fie blofj unb elenb fein, fjo ga()t auc^ liebunb lob ju gleid) aufj, unb mugen nit bie blofje unempfinblid)e gutte, l)nngot Dorporgcn, lieben nod^ loben, bamit fie beloeiffen, bas nit l)l)r gcpft fi(^^nn got bem t)e^Iaub crfretoet t)at, ift nit redete lieb unb lob ber bioffen•.'2 annc^tncnS 4 unfet)ticÖE C jeljnc C fonbcn K 6 adne^men C!•"7 ganbfielet C S feflnem C 11 meinem F ftctjlmQc^ev ti 12 ijjt BC unbegrtfflic^cn


Joä ÜJlagiüficnt Derbeiitid)ct imb ousflciegt 1521. 557glitte bo gelDcfjen, fjonbcrnn öiel mefjr ^oben ftc Iiift 9ef)Q6t l)nn bcm t)et)tbenn l)in t)cl)lünb, nie^i ijnn ben gaben, benn t)nn bcm gcbcv, met)r tjnn berGrcatiun benn l)nn got. S^enii fie funncn ntt gleid) bleiben, i)nn Ijabcn iinbmongellnn, l)nn reii^tumb unb avmut, luie 5. ^^nnUiC' fagt ; '^ä) f)a6 erlernet, 'vun. 4, n..i bay ic^ tan uberig t)aben unb niangel t)ü6enn\S}on biefjem fagt ber rloiij. pfalm: 'Sie loben bid) 1,50 lange bu t)t)n>&-«, 19.liioltl)ucft', ali,3 foit i^i' fugen: fie meinen fid) unnb nit bid), tjetten ftc nurluft unb gut öon bir, fie geben nic^t-J auff bid), tnie ourf) ßljriftuy .^oan. öi.ao')«. 2«-jagt ju benen, bie l)t)n fuc^ten: 'gurlüar fag id) etoc^, tjlir fudjct mi(^, nit10 barumb bas i)f)r ^eic^en gefelien, fjonbcrnn bac^ l)l)r geeffen unb gefettigt fel)t\SoI(^ unreljnc falfdje get)fter bcfctimciffen aüe gotti« gobcn unnb t)inbern t)l)n,ba« er t)t)n nit öiel gibt, auc^ nit feliglid) mit l)l]n Irircfenn fann. SaöonmoUen toir ein fet)n erempel l)orcnn. 65 £)at ein mal ein frum luet)p eingefielt gefel)cn, tnie brel) 3iunctfra>Den bei) el)nem altar faffenn, unb unter ber15 mef] lieff ein i}üb']d) fneblin Don bem oltar unb gieng ju ber crften 3iuncf=fraloen, tl)et freuntlid) ju il)r, Ijcr^et fie unnb lachet fie licblid) an; bar nac^gieng er ju ber anbcrnn unnb tljet nit f,5o freuntlid) ju t)l)r, t)er|et fie aud)nit, boc^ t)ub er l)t)ren fc^letjer auff unnb led)elt fie freuntlid) an. S)erbrüten aber t^et er !e^n freuntlic^ ,5ei(^en, fd)tug fie ^nfj angefid^t, rauffet-'0 fie unb ftiefj fte, gieng ganlj unfrcuntlid) mit l)t)r umb unb lieff fc^nellIribber auff ben altar unb lnnfd)lcanb.Sq loart bem felben Uiel)bc bif^ gefid)t aufjgelegt, baC' bie erftc juncf=fratoe Bebeut bie unreinen gnicf3fud)tigcn gel)fte, U)ild)en got mufj oiel gutte»unb mel)r l)l)renn millen benn fie feinen t()un, ItioUen nickte mangettnn, al^eit2''tvoft unb luft an got l)abenn, nit benuget an feiner gutte. Sic anber be=beultet bie gel)ftc, bie ongcfangcn got .^u bienenn, unnb lool etlnaS mangcllet)bcn, bod) nit ganö, noc^ on el)gen gcnief] unb gcfud)t fein. @r mufä t)l)n]u lDel)lcnn ein lie6ltd)cn blicE geben unb fie empfinbcn laffen feinn gutte, baSfie bamit lernen aud) feine bloffc gutticfeit lieben unb loben. '^Iber bie britte,30 ba^ arm affd)cn problin, bat nid)t'5 benn et)ttel mangcl unb ungemad), fud)tfein genief], leffit t)l)m benugcn, baä got gut ift, ob fie eo aud) nl)mmer merempfinben folt Iha-i bod) unmuglid) ift), bleibt glcid) unb einförmig auffbet)bcr feilten, Uebet unb lobet eben f.p mol gottc-J gutticfeit, iDcnn fte nitempfunbenn, alfj luenn fie empfunbcn loirt, fettet nit auff bie gutter, itenn.M fie ba fein, fettet aud) nit abc, luenn fie abc fein: ha-2 ift bie rechte brautbie ju (?tirifto iprid)t 'icf) luitt nit ba» beine, id) mitt bii^ fctbcr baben, biftmir nic^t lieber, Inenn mir lüol ift, auc^ nit unlieber, tücnn mir ubcl ift'.',)juc^ent G2 ^e^Imod^cr G 4 3t§ f)nbc (J 6 „pjolm" }tt\lt F S 3of)aii. C10 geifen C 12 gibet C 13 einß mall F 16 fier^ct] liebet G 17 ^cr^ct] lieBet Gfie] fit^ F la frentüd) tcuffct C 24 mangettnn A mongetnn H mangeln CA2ü gaifte '| gefangen *U 27 geiu^e C gefid^t *D gefuc^t F] fud^en (i 28 fet)ne C30 afcfien brottin FG imgcmacftt G 31 laffet *1)FG ij^m] ft) F


558 ^fä SIngnificat ucrbeiitidjct mib ausgelegt 1521.3cf. 30,21. iSoId^ geift erfuEen ba^, ba gefd^riefien ftet: '^^r foEet ntt toeic^m Donber gleichen richtigen gotti§ [troffen tribber pr ünden noc^ 3ur redjten feitten',boa ift, fic foUcn gletcf) iinb ridjtig got lieben unb loben, nit fic^ l'etb fuc^enunb t)f)r geniij. (Sljn fotcl)en gel)i"t ^ntte SoOtb, ba er öon .&icrufalem ge=trieben buri^ feinen fon 9lbfalon unb brauff ftunb, ba§ er ett)ig fuitüorffen,.-.^'^•""f.''''ninimer mct)r tunig unb ju gottca gunft fummen h)urb. Sprocf) er: 'ge^ct^^nn, lüil micf) got l)aben, er Itirb mic^ Inol toibber t)l)nein füren, fpric^t eraber: id) iBil beljn nit, fjo bin ic^ bereit'. C hjie ein rein geift ift ba» gc=lücfjenn, ber öon gottia gutte ju lieben, loben unb folgen nit obcleffit t)nnber boi^ftcn not. @in fotci)en geift erkigt ^ie bie mutter gottia ^JDIaria, boa lufie mitten l)nn ben groffcn uberfd}>x)enc!lid)en gutternn fc^lcebenb bcnnoc^ nitbrauff feüet, nit l)f)ren geniefj bortjun fuc^t, fjonbcrnn tjtirn geift rein bel)cltijnn lieb unb lob ber bioffen guticfeit gottis, bereljt Inillig unnb gern an^u=nenien, ob fie got ber fetben luibber beratobcn unb ein armen, nacfeten, mangelsl^abenben get)ft t)()r laffen toolt.!:•9lu lüic Diel fcrlidjer ift, l)nn reid)tum unnb groffen cl)rcn ober getraltft(| meffigen, benn Ijnn armut, fc^anben unb f cl)ttiad)eit , bie loeil rei(^tumbcbrc unb gertalt ftarcfe anrci)|ung unb urfai-^ geben ]u ben bofjen. '.ülfjootel mel)r ift l]ie ber tnunberbar rel)nc gct)ft ^33iarie ju pretffcnn, bas fie Ijnnfolc^en ubermeffigen eljren ift unb bennoct) ftc^ nit anfechten leffit, t^ut alfj 20fel)e fie ca nit, bleibt gleid; unb ridjtig auff ber ftroifen, f}Qfftet nur an bergotlid)en gutticEcl)t, bie fic nit fi^ct noc^ cmpfinbet, leffet faren bie gutter fjofie empfinbet, lüftet fid) nit barl)nnen, fuc^t nit Xjijxm geniefj, baä fic füriDor auf', rechtem, Inarcn grunb finget: '*)J^el)n gcijft erfrcföet fi(^ l)nn gotmel)nem I)cl)lanbt'. SÖarlid) ifta eljn gcl)ft, ber nur ijm glaluben ba er fpringt^ 2.^unb £)upfft nit Oon ben gutternn gottia, bie fic empfanb, fjonbcrnn nur Dongot, ben fie nit empfanb, frolit^ ift, ala öon Ij^rem t)et)l, ben fic nur ^mglaloben crfennet. D bos feinb bie rechten, nt)brigen, Icbtgen, ^ungerigen, got=furd)tigcn gcl)ftc, baüon l)ernac^ folgen loirt.9luf,5 bem mugen toir ertennen unb ridjten, tnie üol i|t bie toclt falfd)er soprebiger unnb l)el)ligenn fein, bie bem armen Oold Don gutten tnerdcn oielprebigenn. SBnnb loic tool l)l)r toenig fcljn, bie auc^ baffelb prebigen, toie fieguttc tnercf tl)un follen, ba§ niedrer teil menfc^en lere unb tocrct prebigen, biefie felb crbac^t unnb auff gefeilt l)abenn: Sjo fein bo(^ leibcr bie aücr beften1 ©olii^e C fielet C joHen G 2 »cbei G 4 trnb] in G genic§ C ^ette *D§at (i 5 ftunbe C G tnürbe C 7 ii^ mit got i)abtn G wirb et C 8 teiner G9 aWeifit C abctofict *D aWaffet FG 11 bennod^t F 12 brennen C 13 14 an=.juncfimen C 14 nactcnten G „9!u" fe^lt F «ic^tumb BC jc^mac^cbt G16 1725 ^clilmac^ci G ift B bo et] ba^er C bar ^e II 28,29 gotiurc^tige B gotttüttigcn C30 ifeG 32 befjclb B 34 \üin C 34 „aün" fe^lt C') ba er ift of)ne ^toeifel fo ju nehmen, toie C bafür fe^t, nämtic^ = ba t)cr. Sgl.Sutfjers t)üiifiges etani, crab ufw. S'ic Stac^btucfe ^abcn ba et tämmtlicf) übctnomineii. ip- 'i'-


S'aÄ üJJagnificot oerbeiitfdjct iiiib aufgelegt 1521. 559unter tj'^ncn nocf) fjo luetjt öon bev redeten richtigen ftraffcnn, ba§ fic ba§t)o(cf t]mmcr ouff bte rciJ)tcn fcittcn treiben, ba mit, ba§ fie bie gutte luercfunb gutti--' leben ntt leren umb gottec' blofjcr gntticfetjt luiEen ju tf)un,i.pnbernn umb ifivf] cligen geniefjey lüitlen. Senn too fein f)l)mmel nocf)5 iftÜ toeie, unb rtiften gotti-5 gutte ntt 3U genie)jcn, fjo lieffen fie fel)n gutteInot faren ungeliebt unnb ungelobt. SqI fei)nn et)telt niefjling unb miblinge,bienftfnec^t unnb nit !l)nbcr, frembling unb nit erbenn, bie mad)cn fic^ felbjum obgot, unnb got foH fie lieben unnb loben, eben boa t)l)n t£)un, ba» fiel)'^m t^un joltcn, bie baben fel)nen get)i"t, @ot ift qu(^ nit t)^r t]cl)liinb,10 fgonbernn ieljne gutter fei)n l)t)r ^eljlnnb, t)nn ttiitc^en l)t)n got alfj ctin !ncc^tmuf,5 bienen. Sas feljn bie Ipuber oon 3lvaf)t'U, bie Ijnn ber lüuften nit4.moiu,4ff.benugt am ^l)mclbrot, toolten auc^ flet)icf), juppel unnb fnobloucf) cffcn.5hl ift lel)ber alle ftelt, alte floftcr, alle firdjen fold)-j üolrf-j uol, Siealle fampt i)nn bem falfdjen Oovfereten unrirfjtigen geift iDanbcln, treiben unbir. jagen, f)eben bie gutte locrcf fo tioc^, ha-s fie ben t)i)mel Oormcinen bamit 3u=öorbienenn, f^o boc^ für allen bingen folt geprebiget unb ertcnnct loerben biebloffe gutticfcit gotti», unb toir miffen foltcn, baä jn gleii^ loic got aufjlautter gutte unfj feiig macfjt on aüe üorbinft ber tücxd, aii]o folten lüirmibberumb bie ttjercf on allen lol)n ober genicf,] fuctjenn umb ber bloffcn gutte211 gottiS toiüen tbun, nid)» met]r benn feinn Inolgefallcn bavtjnn begercnn, nid)tfür ben Iol)n forgenn, er toirt fid^ felb Itiol finben, unb on unijer gefud)folgenn, benn mie Iriot c» nit muglid) ift, ba» ber tobn nit folt folgen, fjomir aufj ret)ncm ridjtigcn geift, obn lo()n§ unb genicf} gefud) mol tl)nn:


560 2q§ OTagniftcnt Uftbeutfcfiet iiitb ausgelegt 1521.on funb unnb öorterbcn rutnen. Wan mufj fi(^ fuv 5t)m nit met)r bcniifeiner lauttcxnn glitte unb gnaben, unf] untütrbigenn erzeigt, rutnen, aiiffba« nit unfjcr )3onbernn allein gottis lieb unb lob l)nn unf] beftetje unb unfj2»)t.2..,r,t. erl)alte, tuie Salomon levet ^proOerb. jjö. '3)u jolt nit rumlic^ evfc^einen fürbem !unig unb nit fte^n (ba» ift etlDo^ fein) für bcn groffcn £)errnn: c^ ift•bir beffer, nwn fag ju bir, fi| ^erauff, benn ba-ä bu ernijbert tnerbcft fürbem furften'. Sßie folt man benn folc^e t)ormeffcnt)eit unb l)o^mut bief^erreljnen rii^tigen ^undfraftien ju fdjreiben, bav fie fiel) Ijljrer beniut ruinettcfür got, wMyi bie aller boi^ftc tugenb ift, unb niemant fid) bemutig ad)tctobbcr rumet, beim tvn ber aller l)ol)mutigift ift. ©ot ertcnnct atleljn bie lobenuit, rid)tet aud) unnb offenbart fie alleijn, ba-j ber menfd) npmmer Incnigcrtion ber bemut lneif,5, benn efaenn itienn er xiä)t bemutig ift.Xcr fc^rifft brauet) ift, i>a-i fie '^umiliarc' ^eiffet 'nt)brigen' unnb ']unid)t madjcnn', unnb barumb l)ei)ffen bie (?f)riften t)nn ber fc^rifft an Dielenovttcnn 'paupcrcÄ, afflicti, tjumiliati', 'arm, nid)tige, Dorttiorffenc leut'. SBie isPi.no, 10. pfal. ci-o. '^^(^ t,i)nn faft feer ju nid)t loorbcn', ober 'genibrigt'. £30 ift^umilitaö nid)t5 anber'5 benn cl)n öoradjt, unanfe£)elid), nibrigcs ftef^en obberftanb, al'j ba fein bie armen, frandEen, hungrigen, burftigen, gefangen, lci)benbeunb fterbenbe meufd)en, äßie ^ob mare ijnn feiner anfedjtung unb j[)at)ib t)nnfeiner borftoffung Dom reid) unnb (it^riftuS mit allen Gbviften i)nn l)£)ren notten. •.'..3Öilc^-5 fein bie tieffc, baDon broben gefagt ift: 2)ae gottiä äugen nur t)nnbie tieffc fe[)en unb mcnfc^cn äugen nur t)nn bie t)ot)e, ba^ ift, fie fct)cn na^bem anfet)elic^enn, fc^eljuenbcn, pradjtigem Joef^en unb ftanbt. Jarumb Ijeiffetbierufalem l)nn ber fc^rifft ei)n ftctt, ba gottis äugen aufffel)en, bai ift, bie6£)riftenl)eit ligt ijnn ber tieffe unb ift unanfe()clic^ für ber Joelt, brumb fi^et «¥1. i«, 8. fie got an unb t)at fein äugen fteet über fie, nnc er fagt pfat. rjri. '^ä) trilmet)n äugen ftcct auff bic^ l)abenn'.i.eor.i,27i.gjo fagt auc^ S. ^Paulu-? 1. Gorintt). i. '®ot erluelet allifj Ina» nerrifd)für ber melt ift, auff ba» er ju fc^anben madji attifj, Ica« bo fing ift fürber Wdt, unb crrtelet, teas ba fd)liiad) unnb untüchtig ift, auff ba3 er ju =«f(^ünbcn mad)e allifj, ma§ bo ftarcf unb gclnaltig ift. ®r ermclt, Ina» bonid)t5 ift für ber toelt, auf ba^ er ju ni^te mac^ QÜifj, h)a§ etmag ift fürber rtielt', unnb ba mit mad^t er bie rtelt 5U nar^et)t mit alle ij^rer h5ei§=^eit unb öormugen unb gibt ein anbcre tt)ei§t)el)t unb öormugen. bie tceilbenn nu fein art ift l)nn bie ticffc unanfet)clid) bing ju fe[}en, i)ab ii) ba§ 35iDortlin 'Ijumilita-J' öorteutfd^t 'nic^tiieit' ober 'nnanfcljelic^ rtiefsenn', bas bieme^nung 3}brie fei) bie: ®ot t)at auff mid) armfj öorac^ti» unanfel)eli(^4/5 für bcn G 5 fielen C ^erte ß 6 fage C 7 iot C Iiomuttget F10 riemetc E 12 weifet 6 18 ftungcrigen C gefangnen G 19 wäre] moI F21 oben G 23 ptad^tigen F 24 ftatt F 26 fe^ne C fielet C ftet F ftcbe G27 me^ne C fielet C ftct *I) ftöt F ftebe? G 30 bo BC »ntod^tig G 31 etweUt C33 aUev G


lai Hiiiguificat nevbcutfdjet iiiib aii-igtlegt 1521. 561tncgblin gefclicn, unb t)ct tnol funbcnn vcicfjc, I)of)e, eblc, med^tigc tunigl)nn,fuvftenu unb gvoffcv l)errnn todjter. .sict cv boc^ lool mugcn finben Zinnasunb yat)pi)as todjter, inilcfi bic iibciften i)m lanb geluefjen, aber er l)at aiifftnic^ lein lautter gültige äugen geniorffenn unb 150 ein geringe, üorfc^medjteraagb ba^u gepraucf)t, aufi ba>5 niemnnt für lH)m fic^ vunie, ba* erfs hjirbigr,gelDei,5eii mere obber fei), unb id) and) befennen miifj, bas (autter gnnbe unnbgutte tft, unb gar nid)tC' mein üorbienft obber rtirbicfeit.Diu f)aben ftiir bro6en gnug gefegt, Inie bie jarte juncffratti fei) unan=fe]^üd)S tteijcn§ unb ftanb§ gar unöorlefjeuä 5U biffer et)re fummenn, ba§ ficgot tjat 130 ubergnebig ange)et)en, unb barumb rumct [ie fic^ nit l)t)rer )t)ir=lubitfett, nocf) l)t)rer unlnirbicfeit, fonbevnn aUel)n beä gotlit^en anfct)cn§, toildt)»olfjo ubergutig unnb ubergnebig ift, ba-? er auäj eljn foId}e geringe magt t)atanicl)enn, unnb fjo f}erlicf) unnb erlief) an)ef)eu inolt. £crf)ülben tf)uu fic ^t)runrec()t, bie bo fagen, fie l)ab fic^ nit t)l)rer iundfratrfc^afft, fonbernn l)^rcr15 bemut gerumet: fie '^at fic^ icebber Suncffi'an^'rfjüfft nocf) beinut gerumet, fpu^bernn be§ el)nigen gnebigen, gottidjeu anie()eni5, barumb ligt bie tnage nit ijnnbetn loorttle 'f)umi[itatem', fjonbernn linn bem iDortle '9?efperit'. Senn t)t)rni(^ticfeit ift nit ju loben, f^onbernn gottc» ünfef)en, g(eid) alß ttio el)n i^urftel)nen armen bettter bie l]anb reidjt, ift nit be§ betlerfj nl)d)ticf eit ,fjonbernn•"1be? i^urften gnabe unnb gutte ju prct)ffenn.2;a§ aber fold)er fatfdjer h.iaf)n nortricben, unb bie redjte bemut Donber fatfd)en ertant toeibe, tooUcnn mijr etjn mcnig aufjlauffen unb oon berbemut fagenn, benn barljnnen üon Oietcn feer geljrret tiiirt. 3^emut l)el)ffenh)l)r lu beufd) ha?^ fanctug 5paulu§ auff fvicdjifd) nennet 'Sopinopljroftjne',25 auff latinifd) 'affcctu§ fititatia' feu 'fenfu-5 Ijumilium rcrum\ Sa-S ift e^nIrin unnb gemut 3U geringen üorac^tenn bingenn. 3iu finbct man l)ie Diel,bie ba» loaffer l)nn ben brunn tragcnn, bao fein bic, fp fid) mit geringenflel)bernn, perfonen, geperbcn, ftettcn, worttcn ftellen, and) Don ben felben ge^bencfen unnb bamit umbgaf)n, bod) ber meinung, bai^ fie ba burd) für ben30 ^o^en, rel)d)en, gctereten, l^etjHgen, i)a aud) für gut mochten angefc^en lüerbenal§ bie gernn mit geringen bingcn umbgal)n; benn Ino fie Iniffen, bac^ manboDon nidjt-^ fiaÜen InoIt, liefjen fie c-i tool au ftetjen: ba-i ift el)u gemad}tcbemut. Senn l)t)r fd)alcff)afftig äuge fifjct nur auff ben loftn unnb folge berbemut unnb nit auff bie gertmgen biuge on ben Iot)n unnb folge. 2)arumb3-. U)o ber lofin unnb bie fotge nt)mmer fc^eljuett, ba ift bie bemut auf]. ©old)emag man nit ^e^fjcn '3lffecto3 oilitate', 'bie ci)n tinUen unnb bcr^ t)nn geringen2;:! 5lnnc »nnb ßa^p^e F 4 geringen 1' .5 batju FG 8 ^ie oBcn G bie)bicie C 8/9 unonjc^etic^l C 10 fjo] jl) E 12, l;i ftot angeje^en CFGH 13 ,60"fc^lt C c^rtic^ C 15 Webber C geriemet (2) *D 16 ba§ ABC*DG be§ FHanje^en G 17 w'otllX) F bonn F 18 olgo Ipo Bj alfe 11 19 cljncin CH 21 Won Fregten F 24 beutfc^ CFG teütfd) *D biibe H 27 btunnen *1)F Bxümen G 33 0119 C36 »junn A i)nn liCSutftcrä SBJcrfc. VII. 36


fc^icfjtä562 SaS 3JJagnificat Bctbeutid)ct imb aiilgeteflt lö21.btncicnn IjaBen, fjonbertin nur bic gebanden, ben tnunb, bie ^anb, boS fictjbunnb gcpcrb biinnen ijabm, haä t)cr^e aber fi^et über ftct) ju t)o^en groffcnbingcn, 1)a|u eö burd) fold) bemutig gcfpeitft gebeudft ju !ummen, unb biefjeachten fic^ felü für bemutige ()cl)Iige leut.S)ie toareu bemutigeii fef)en nit auff bie folge ber bemut, fjonbernn mit seljnfeltigcm f)cr^cn fe^en fie l^nn bie nljbrigen bing, ge^n gernn ha mit um6unnb Incrben felbg ntjmmer gcloar, bog fie bemutig fein: ba quillet ba§ luafferaufj bem brunn, ba folget Oon l)^m fclb ungefüllt, ba^ fie gering ge^jcrbc,tDort, ftett, ^jerfon, f(el)ber füren unb tragen; met)bcn, hJo fie !unnen, f)of)*i. 131, 1. unnb gro)3 binii, baöon S)abtb fagt pfat. crrir. '§err mein f)cr^ ift nit er= ">.tiioi)22, 29.^abcn, unb mein äugen t]aben nit empoljr gefet)enn 3c'. Unb 3ob rrif. 'Sßer fit^ernibrigt, ber luurt ju clireii fummen, unnb loer fein äugen ni)bcr fc^tegt, berluirt fclig tocrbenn'. Sarumb fjo gcicf)id)t-3 aud), hai ben felbigeu a[|eit biecf)ve uuborfeljeuy loibberferet, unb X)x er[)ol)ung fumpt l)^n unbebadjt. 3)ennfie t)aben t)t)n benugen laffcn an Ij^rcm geringen loefjen eljufeltiglid) unb nad) isber t)ot)e nie gebad;t. 'Jlber bie falfdjcn bemutigeu luunbert eä, ba5 l)t)r et)reunb er^ol)ung f^o lang auf^bleibt, unb i^r t)cim(id) falfdje I)ol)mut leffet ftc^nit benugen an feinent gelingen toefjcn, bencft tjeimlicf) nur l)ol)er unb t)ot)er.Sarumb mie iä) gcfagt i)abi: iWec^te bemut loepf^ nt)mmer baS fie be=mutig ift, benn Ino fie e-j luifjte, fjo Iviurb fie ^ol^mutig Don bem anfefien ber -"ifelben fdpnen tugent, f^onbernn fie tjafftet mit ^ert,, mut unb allen finnenan ben geringen bingen, bie Ijat fie on unterlafj tjnn l)t)ren äugen, ba» feinxfyx bilbe, ba mit fie umb gal)t, unnb bic mcit fie bie ijnn l)t)ren äugen t)at,tan fie fid) felb nit fe^en, nodj l)^r felb gclnar »nerbenn, oiel locniger ber^oljen binge tjunen loerben, brumb mufj t)f)r bie el)re unb t)ot)e unoorfe^ens s.-.jufummcn unb fie finbenn gar inn frembben gcbancten gegen ber ef)re unnbsiic, 1, 29. Ijo^e : alf,50 fpric^t 8uca§ i. Da» ber (Sngelifd) gruf] irar 'JJiarien >ounber=lid) l)nn l)liren äugen unb bcbadjt, toas ba^ für ein grufj hjerc, be« fie fid)nie ^atte bovfet)en. äBerc ber grufj 6al)pl)a-3 to(^ter bracht, fie tüurb fid) nitbebadjt l)aben, U)a§ ba§ für ein grufj Irerc, Ijct il)n balb angcnummcn unb ^gebad}t: el) ba§ ift gut bing unb Inol getlian."ißibberumb falfd)e bemut loel)^ nijmnrer, ba§ fie l)od)mut ift (bennWo fie ba» loif^te, tourb fie balb bemutig üon bem aufeljen ber t)efjlid)enuntugent), fjonbernn fie l)afftet mit l)er| mut unb fl)nn an ben £)ot)en bingen,bie ijat fie on untcrlafj Ijnn l)f)ren äugen. S^a» fein l)t)r bilbe, ba mit fie:••'i2 gc^Jerbe C 4 bcmutig? E einialtigem F gcrcn *U 7 bemütigc C8 brunnen *DFG grtcrbc B 9 ftalc (i llmeljncC 12 ertiibvet CiUttixb C würt *DFGmert H fe^Ie^t BCFU 13 ge= A gc fcftic^tä B n^x C Iß nie] nit G17 aujim b[et)6t C ut^e fit^fft H 19 rtcifet FG 20 touvbE C 22 ijr^cn B 25 Ijnnen]geloar V, 27 War] waS F 28 ijtfien B 29 nie] B*!) ^ätte *D fjett FnitKa5pl)e F würbe C Werbe H 32 ^oc^miit *1> f)Dc^miit F(; ftofimütig C ^omöbid) 11 33 wo]wenn C wuftc CH Würbe C worbe 11


SqS SJlagnificnt ucvbcutjc^et imb auägetegt 1521. 563uni6gaf)t. Unb bie Ineil fie bamit umbga^t ,tan fie fid) icI6 nit fef)cn noc^t)i)x iel6 gcloüv ircvbenii: barumb tumpt iljr bic ef)rc iiit iin6ebad)t nocf) un=üorfcf]cn§, f^onbcvnn fiiibct glcicf)fov:iiig gcbancfen, abex bie fdjanb unb nibvigitngtumpt l)l)r init)C)i-icf)en)3 unb gar ijnn ju Dielen anbcinn gebancfcnu.'>Sev {jaltien iftc- nic[)t§ nuti, bac- man bemut lere auf bie maffe, ba-i manIjnn bie äugen bilbet geringe, öoradjtc bing, Inibberumb ftiirt niemant baöon^o^mutig, ha^ man t)of}e bing t)nn bie äugen bitbet. 5lit bie 6i(be, fjonbernnbai ge|"id)te mu§ man obctfjun: Inir muffen (jie (eben unter f)ot)en unb nibrigenbilbenn, aber toie 6^riftu-3 fogt, ba§ aug nuif] aufgcftoc^en fei)nn. 5]lofc» ajiattf). is, 9.10 @cn. iij. iprit^t nit, ba-r- 5tbam unb Qm anbcr bing gefcljen f)abcnn nacl) bem i. )§r 1! nljnimer mtijx C nüntmer mcv If23 nibet G 23 i^t BC ^e^t *DG t)ctj F „alfjo" fel)lt F Bciot^tcn jcinb G 28 onne^me C30 noi^l lucbcr (i36*


564 5;Q§ SJagnificQt Derbcutfcf)et imb nuägelegt 1521.mufj fie got ^^m feI6 borte^atten 311 cvtenncn iinnb anfe^en unnb fie fuvunfj pergenn mit fiirBitbimg unnb ubungcit bcr gelingen bl)ngcn, 6el) loitdjenlüir Oorgeffcn unfj felb on|nfef)en. S)ar|u bicnen nn 130 Hict lcl)ben, fterbenunnb aHci-(et) ungcmacE) aitff evbenn, ha mit rut)r 3U fd^affcn unnb ha^ folfdf)ange Qui3 3ufted)enn mulje unnb arbeit t)aben.diu ^abm iDljv liax au)] bief3cm lüortlc 't)umi(ita3\ ba-j bie juncffralü^Jlaria et)u öorndjtä, gcvingg unangeief)cnf3 53iegb(in ift gelref3cn, barijnnenfie got gcbienet, nit gclrift, bQ§ l)l)v unanie£)licf)er ftanb ijo gvo)"] angefetienlüeve für got, bamit intjr getroftet loerbcnn, bai^, ob ttnjr luol gernn foüengentjbrigt unnb boroc^tet fel)nn, bod) barl^nnen nit t)or3agen, alfs fei) got3ornig über unf], f3onbernn biet me^r t)offcn, ba§ er unf3 gncbig fei), '^llleljnba für forgen, ba§ \v\)x nit toiUig gnug unnb gerne i)nn fold)er nl)brt)ngefcl)nn, bü§ billeid)t ba§ fo(fd) äuge nit 3U tocljt offen fte^e unnb unf} betriegemit f)el)nil{d)em gefud)e bcr t)ot)e obbcr ctjgen lt)oIgefatlenf3, ba mit bie bemutgar 3U brummern ga[)t: bcnn Irny £)ilfft» bie borbampteu, baä fie auff»uljbrigft fct)n bovbrutft, bie lt)el)t fie nitt gern unnb inillig brl)nnen fel)nn.Unnb 'ma-i fdjobct nllcn (Sngeln, ba§ fie auffö l]ot)ift feljn crtjabcn, bie ttieljlfie nit mit fatfdjer luft brl)nnen Rafften? ßur^lidi:- G» (cret unfj bief3erberf3 rec^t gott erfenncnn, tjnn bcm ba's er nn|el)gt, ©ot fef)c auff bie nl)brigenn,borac^ten. Unb ber ertent got rec^t, ber bo tiicl)f3, boä got auff bie nl)brigenfil)et, »nie brobcn gefagt ift, unb auf] bem erfentnif] folget benn lieb unnbtraln 3U got, bas fid) bcr menfd) t)t)m toillig ergibt unb folget.3rr. 9, 23f. Sabon fagt i^icremi. ij. '9tl)mant rumc fic§ feiner fterct, rel)cötumbno(^ lueif3l)el)t, f3onber lt)er fic^ rumen loiü, ber rumc fid), ba§ er mic^ er=a.eor. 10,17. fcnnet unb lueifj', Inic aui^ ©. 5ßau(u'3 leret ij. 6orin. r. '3Ber fi(^ rumet,bcr rumc fid) bon got'. 3Hf3o nad)bcm bie mutter gotti-3 l)at l)t)rn got unnb[]ct)lanb mit btoffem rel)nen gcl)ft gelobt unb fid) feiner gutter ui^t^ an=genummen, unb bamit t)t)m red)t gcfungen bon fel)ncr gutticfct)t, fumpt fie uuorbenlid) and) auff feine locrct unnb gutter 3U lobenn, bcnn toic gefagt, manmuf,5 nitt auff bie gutter gotteä faEen unb fid) l)^r an nel]men, f3onbernnburcf) fie t)inauff 3U i^m bringen, an l)[)m allein l)angen unb bou fet)nerguttic!et)t biet t)altcn unb alf3 bcnn aud^ ifyn l)nu feinen lucrcfcn loben, ^nrtloitc^cn er unf3 fotd) guttideit 3U lieben tralnen unb loben er3el)gt ^at, ba§bie mxd nit anberf3 fein benn biet nrfac^, feine blofsc guttideit über unfjregierenb 3U lieben unb lobenn.3 ielSet G Saju C 5 aug C 6 mottle F 7 unonfct|en§ C 8 bienct *Dgeteuft C ttitft G gewuft H unonjefinlicöeT C uiianfEi^Itcöei: *D unonfccntt)(fe H 12 n^brung F13 ftanb G 10 n>)btigift C 18 falfc^cm G „iinfj" fcfttt *D bifcr C 20 Weifet FG21 baroben G ettantnug F benn] bem *U 22 l)m§ ü 24 jonbevn C ricmcn(cBenfo i. gotg.) *D 25 hjcifet FG 27 f)et)(ma(^ev 6 30 ijonbetnn A fjonbernn Bfonbctn C 34 urfac^t G


Itti 3Jingitificat Hctbi-iitidjct iiiib nusgelegl 1-^21. 5(55Sic f|cbt aha an bon ifyx felb jum crften unb fin^t, h)a§ er ^^r get£)an{)Qt, bamit ftc unfj Icrct jlDel) ftutf, bnS crft: gin iflltc^er fol brauff adjtliabcnn, tna§ got mit i)f)m Inirrft, fitr allen toindfcn, bic cv mit anberun ttiiit,bcnn e§ tnirt teini^ felirfeit barinnen fteljen, toa§ er mit einem anbcrnn,fjonbcrnn tvaä et mit bir rtirdtt ; alfjo ^o'ijan. ult. ba fanct 5petru» öon• 3of). 21, 31.fanct 3o'[)Qnncy fpvac^: '\va§ fol aber biffcr t!)unf anttüort l}^m SfjriftuSunb fagt: 'looS ga[]t e§ bid^ an? folge bu mir', alfj folt er fagen: 3ot)anne§loercE hJcrbcn bir nit ^elffen, bu muft fe(6 bran unb tuartten, Iüq§ id^ mitbir t()un luil, toie lüot i|t ein greU)(icf)cr mifjbvaud) i)nn bcr loclt regiert mitlu aufjtcilen unb Uorfeuffen guttcr tnerrf, ba etlic^ Dornieffene geifter U)oHenanbernn Icutten {)clffcn, fjonberlicf) bcnen, bic on eigen gotti-i Uicrd tekn oberfterbenn, gcrab atfj Ijctten fie gutter incrcf ^uüic(, fo fanct 5).hiuIu§ rtar fpric^ti. (^or. iij. '6in iglic^er Inirt lo^n emp^ficn nad) feiner arbeit', on jtreiff el i. eov. 3, ?.nit nac^ cinifj anbern erbcit.G-S Irere ]u (eiben, menn 15 fie für anbcre leut betten ober i)f)re tncrct alfjein furbit got furtrugenn. 5Ju aber fie nit anberf], bcnn a(f5 mit einemgefc^enct ba mit faren, ift§ ein fc^enblic^§ furnehmen. Unb hai-' noäijä aUcrergift ift: Sic geben iif)re »erii Oon fid), bie fie fctb nit rtiffen Juie ftc fürgot gelten, bcnn got nit bic Incrd, fjonbcrnn ha?^ t)erti an ftl)et unb ben20 glatoben. Sa burc^ er auc^ mit unf] tnirctet, tfifd)-? fie gar fein ac^t Ijabcn,nur auff bie cufjcriidie inerc! paVnen , firf; felb unb iibcrman bamit Oorfuren,aud^ f,50liiet)t cinreiiffcn, ba» ftc bic leut bcrcbcn 5Jtund)tappcn an^it)en ijntfterbenn, geben für, tncr in fold^cm IjcljUgcn fleljb ftcrb, i)ab ablafj Bon allenfunben unb fterb fclig, fat)cn an bic leut nit aEein mit frcmbben tocrcEenn,25 f3onbern aurf) mit frembben fletjbcrn fclig jnntacficn.^ä) ad)t, fi^et man nit brauff, ber bofjc get)ft Inirt fie nod) f^o »t)el)tfüren, ba-3 fie bie leut mit flofter fpcl)i3en, bc^aufjung unb bcgrebuifj ^umiltjxnd füren: l)ilf got, Inilc^ grciifflic^c finfternifj fein mir ba-3, ba» einn^JJhtnc^S fappcn !an frunt unb fetig machen; loa! ift ben nobt bcr glaube?3ö laffet un§ alle munc^ Inerben obber alle in tappen fterbcn. 63 folt mit bertüel)f3e »Dol tnä) ]url)nnen allein 3U ^llnnt^tappen. öut bid), l)ut bic§ fürben iDotffcn iit folc^cn fd)aff3f leljbcrn , fie jnrdiffen unnb üorfurcn bic^. S)agebencE nad), ba3 got mit bir aud^ tnircEe unnb bel)ne felideit nur burc^ bietoerdEe, bie got in h\)X allein tnircEt, unb auff fein anber ftcUift, Inic bu ^ic35 fi;^eft bie junpfratn -IKaricn tl)un; ob bu aber burc^ anber furbit bir ba|u^elffen leffift, ift rec^t unnb inol get(]an: für einanber füllen Joir alte bittenunnb tf)un, aber nicmanbt fol on epgcn gotlid^ iücrd auff anbercr tocrd ftd)borlaffcn, fjonbern mit allem flctjfj fet)n unb gottiS ttiarnt)cmcn , ttit anber31 finget li 2 tcrt C ac^tc B 3 onbrenu B 13 cmpfol^c B evfie^t C14 atfiait B*DFG l-j anber B werdEä E 18 fic§] jnen G 19 onfic^et *1) 20 So- ilbutd^ D 35a§ |1 burd^ K 22 onjie^en C -.'3 fterbent G 24 hjevbe C 28 fein] fe^en G33 nac^] nid^t C 34 muri F 35 jundEftato ÜC 37 anbcre G 38 loarne^men C


Derfd)mal)et,56() -0^ 2Uagiiificnt ucTbcutit^et uiib nui-gelcgt 1521.bm olä iDCxe er unnb got allein l)m ^Ijmel iinb eibcn, unnb got mit iiicnmntben mit l)^m jufdiaffcn f)ct, unb bat x\aä) oucf) oiiff anberer Wxd i'ctjcn.2)ü5 anbcr, bae fic l)t)iinne Icvct : (Sinn l)glict)cr joE bor evft fein toollcnin gotti'j lot), nnnb feine Wcxd in l)f)m gefc^ef)en erfur tiagen unb baxnacf)aud) in anberer locrdfen loben. Sjo Icfjcn mir ba? 5paulu§ unb Sarnaba§ sipg. 15, 12. 5ben 5lpofteln öortunbigtcnn t)t)re gottig tvertf unb fie Inibberumb bie l)^ren.fiuc. 24, 34f. Scffelben gtct)cf)cn Succ u(t. t£)ctcn fie Don bcv erfi^el)nung nad) ber auffer=fte^ung 6t)rifti. Sa fjcbet fit^ ben einn gemcljn frcub unb lob p got, baä'!a»«.ein t)glid)cr beä anbern gnob unnb unb bod) fein am erftcn prcljffet, ob ficauä) glcid) geringer fei) ben beo anbern, begerb nit ber erft obber foberft ju lofein in ben guttern, fjonbern tjm lob unb liebe gottig, benn Ijtjn an got unbfeljner btoffcn guttideit bcnugt, »nie gering aui^ bie gäbe fe^, fjo gar fel)nneinfeltig ift l)l)r tjerti. ''ilber bie nicfjlinge unnb eljgenfudjtige fe^en fruni unbfdjecl, toen fie gctoar iBcrbcnn, ba§ fic nit bie ^ot)iftcn unb bcften finb in benguttern, murren für ba§ loben, ha^j fie anbern glet)d) ober geringer finb, Inie isj)t(, jj,„ (fuangclio Wat. rr., bie Iribber ben bauf^fater murrctcn, nit bas er20,l)l)n unrecht t^et, fonbern bns er fie ben anbern üorgleijd^et mit bcm teglic^enPfennige.3llf3o finbt man i^t üiel bie gotti-5 guttideit nit loben, bie loeit fie nitfel)en, ba» fie fjo Hiel fiaben alfj fanct 5peter obber fonft ein ^cl)lig obber s"alij bieffer unb ber auff erben: ''Pfcljncn, f.jo fie aud) fjo öiel fetten, Inoltenfic aud; Irol got loben unnb lieben, ad)ten gering, ba§ fie bod) mit gutterngottiÄ ubirfdjuttet finb, bie fic nit ertenncn, al§ bo ift lcl)b, leben, üornunfft,gut, e£)re, freunb unb bienft ber fonnen mit allen creaturn, bie felbcn, toenfie gleich alle gutter ^Jiarie £)cttcn, lourbcn boc^ brl)nn nit got erfenncn unb 25siuc. 16, 10. loben : ben mic Gbriftuö fagt Succ roi. 'äln-r l)m geringen unnb loenigen trelnift, ber ift aud) l)m groffcn unb bieten getreto, unb tocr t)m Irenigen untretoift, ber ift auä) in öiclcn untrem'; brumb fein fie tnerb, ha^j l)l)n bas bieleunb grofj nit Irirt, iücil t)^n ba» fleljue unb incnigc üorfi^ma^ct', lobten fieaber got Ijm tlel)nen, fo tuurb t)t)n ba-ä grofj auä) ubirfluffig: bog mac^t, fieso2 „oui^" fe^lt E 4 jeinet «jcri I ; ^crfur*!) 7 S aufferftenbung G lOonbctenEbol erft li foTbcvft C fotberft FG 13 cigcnfud^ige G 14 fc^öl F i"c^cl6^ G 17 anbei Gbem] ben G 19 finbet C 21 ^Jle^ncn fie auä) fjo AB*D älJe^nen fo fie ouc^ fo CF3Hel)nen fie aud) wen fi fo G SRenen locn fc od£ fo H 2S in Biete ABGH ^nn oielen C*DF29 »cxii^mäfjct D Berfi^nie^et E 30 loutbe CVi Öut()et Wenbet Ijier ba? gpriiijloort nn, ba§ fid) in feiner I)anbfc^riftU(^en ©ammlung(9lr. 33 nub 243) finbet: „SBem bah f leine (Wenige 1 wirb bac- groffer nid^t". ©3gehört mit jn benjenigcn Spricf)ltibrtern , bie er fpäter an bie SBanb feiner Stube neben benCfen gefdjrieben ^attc. 93gl. Seibeinonn, Sauterboc^s lagebud) 1872) 2.206, ^ier aber inber fjorm ttiebergegebcn : „2Ber bos geringe Derfd)me[)et , bem tnirt bai groffe nid)t". Sonftfinbet ei fid) 3. 33. nli Sef)re ber öft)))ifd)en Qahel bon bem J^unbe mit bem ^eifi^e. Sgl.Se aBette, S.'ä «riefe V, 438 unb 8.'a fabeln, 9}eubructc (^joüe 1888) S. 17, unb in 3ufommen=fteUung mit ©prlo. Sniom. 80, 33: „2Ber ju l)ort fdjneujet, jtuingt 3?Iut f)ctaus". £e 333. IV, 382.


lai i'ingnificat Dcvbcutjctjet uiib nii-jgclcgt 1.521. 567fclien iibiv ftd) unb nit unter fii^, Ivo fie unter ftct) ict)en, mürben ftc l){)roiel ftnbcn, bic oiüeic^t nit bic Ijctfft l)l)n gleich ftnb nnnb boc^ toot mit gotpftiben unb loticu tj^nen. 6in fogct fingt nnnb ift frolid) in bem, boä ertan, unb murret nit, baS- er nit reben tan. @in l)unb fpringt fvolid) nnb ift5 jufriben, ob er nit l^ornnnfftig ift; aEc tliier (offen xfyn benugen unb bienengot mit ücb unb lob on bos icl)a((ff)afftig eligen nutiige äuge bc-J menf(^en,ba^ ift unfctig unb fdjidt fid) bod) nit re(^t, baö c-j moc^t Hol tnerbcn umbfeljnic' unbaucfv unb bol)mut§ miücu, baä e» teil oben atjn fitien nnb berBefte feinn, loil nit got efircn, fjonbern üon Ijfim gectiret fein.10 5l(fo (ef3en loir, ba» 3un 3et)ttcn beS {ioftnitjcr (ioncili ^xvmx Garbinati'it)m fett reiittenb fcibcn einen l)irtten ftct)en unb tocimcn, unb ber ein ßarbinal,ein guttig man, loolt nit furubir rclitten, fonbern ben man troften unb rel)tju t)f)m, fragt l)[)n toas t)l)m tone: ba ber tiirt fcf)cr liici)net unb (ang nitfagen toolt, bas ber Garbinal fid) befnmmert, ',u Ictit ()cbt er an unb 3el)gtQuff eine hotten unb fprad): bac- toeljne id), bac- mid) got fo ein fel)ne crcaturgefd^affen, nit fjo nngeftalt lüie ben loorm, unb ic^ ba-o nie erfennet nod)^t)m band unnb lob gcfagt. Ser C^arbinat fdjlug in fid) unb entfelit fic^ fürbem mort, ba^ er bom ÜJtnul fiel, unb man mnft i)f)n til)itein tragen, unbfc^rel): 'C S. ^Jlugnftin, inie Inar t)aftu gefagt, bie nngelercten ftel)en auff unb•-'0nehmen ben "^ijmel für un§ ^tjn, unb toir mit unfcr fünft loaücit in fleiid;unb blut'. 5ht adjt iä), ber [)irt fet) nit reid} nod) bnbfc^ noc^ med}tig ge=toefen, unb l)at benno(^ goti« gutter fo tieff betrad)t unb bebancft, ba-S ermef)r in l)l)m funben, ban er t\at uberfel)en funbeu.S)a5 erft trercf gotti» in tj^r befennet fie: (i? fei) ba^ aniel)cn, Inilc^C'« anä) ba§ groft ift, barl)n bic anbern alte l^angen unb auf? l)^m aüe flieffenn.S)en tro e§ bal)i)nn fumpt, ba§ got feinn angeftd)t ju i)emanbt mcubet, i)l)nan^ufe^en, ba ift eiltet gnab unb feticEeit, ba muffen alle gaben unnb tnerdtfolgen. 5Uf3o lefjen toiv @cn. iitj., bo» er ^^abii an fad) unnb fein opfer.3tber Sain unb fein opffer fa^ er nit an: ba^er tummen bie gemcl)u gepet30 ^m pfaltcr, ba^ got feinn angefid)t 3U unf3 loenben, nit oorpergcn, ubir un§erleu(i^ten irotle unb ber glel)(^en. Unb h)ie fie felb aud^ ba-j für ba-i grofftftad^tet, 3cl)gt fie bamit, baS^ fie fpric^t: '©if)e ba umb be§ onfe'^cnS toillentotvt mtc^ feiig fprcc^en !inb§ finb\Wnd bie rtort: fie fagt nit, mau loerb l)l)r Piel guto nad) fagen, l)t)r35 tugent prel)ffcn, l)fir iunpfcrfd)afft ober bemut erl)cbcn, obber ctlna ein ticbliubon l)^rer t()at fingen, f3onbern aEcin baöon, baS- fie got l)at angefetien, bQ=oon lüirt man fagen fie fei) feiig; ba§ ift boc^ bie e^re gottc alfjo rel)n gebenn,2 bie 5eip] ftaI6 G 3 inen *DG jn 1' cne H (> f(;^aWafitig 15 8 ba§] ban Fon C 10 jü F ßoftentj« G gorbinät *UFG 12 fut^^n G 13 fe^r C icter G15 ain *DF 16 munn F 17 für] »or B 6on F 20 nennen E ballen F27 go'Bcn] Mafien *D 2S anfo^ C 34 »Ott G mcrbe C 35 iundEjtaWie^offt CFiunderjc^offt *D iunrfftofc^afft G 37 goU V, gottes Gi- aJioi-


5()8 2a5 Wingiiifiiat licrbcutjctjct imb nusgclent 1521.hau nit rcljncv fein !unb. S)riimb jel)gt fic nuff boä aniet)cit iiniib ipiid^t:'(Stcc ctüiii cj; ()üc', 'Stf)e ha, bon nto nn, loeiben mid) fclifl jagen ,'c', bns ift,Don bct 3el)t an, alfg got Ijat mein nid)tic!eit angcfcl)en, loeib id^ feltg gc=Jprod)cn liicrbcn. 2)ar Ijn luirt nit fie gelobt, f.Hmbcr gottiö gnabe nbir fie.3a fie luiit üorad)t unb bovac^t fidj fclb in bcm, bae fie )agt, l)l)r nic^ticfett;.fei) Don got angcfel)cn. Xrnmb iiimet fie oud) l)f)rc fclicteit, et)c fie bic tvnäcr|elet, bie got l)f)r ttjaii ijab, unb gibt« gar aEsfanipt bcm gotlidjcn anfcljenauff t}i\x nid)tidet)t.l'lufj bem mugen lüir (erenn, lt)i(d)§ bic icdjte ef)rc fei), bamit man fiec[)rcn unb t)f)r bicncn foEe. SBie mufj man fagen jn l)^r? ©i^e bie Inort wou, fjo tcrenn fie bic^ aiip fagen: D bn feiige junpfralü unnb mutier gottis,iDie biftn fjo gar nidjt« unnb gering t)orad)t gelrcfjen, unb got l]at bid) bod)f^o gar gnebiglid} unb ret)d)lic^ angefel)en unb grofj bind in btjr geluitdt, bnbift ber felbeu Ij^e fel)nif,5 Jnirbig gelnefjen, unb ift ubir alle bein Oorbienftluel)t nnb ^oc^ bie tel)d}e ubirfdjtucndlic^ gnabe goti§ in bljr. C tool bl)r, isfeiig biftn tion ber ftunb an bifj in elnideit, bic bu einen foldjen got funbenl)aft K. Sarffift nit bencfen, ba-S fie baä ungernc l)ore, bas man fie nn=Itirbig fol^er gnabe nennet. £en fie Ijat an 3lDct}ffcl nit gelogen, ba fiefelb befenuet l)l]r untnirbideit unb nic^tideit, \v\\d)c got gar nidit» auf^ \fyxemOorbienft, fjonbcrn aufj lautier guaben l)a& angefeljen. 20£)ie unnu|e fd^tue^er l)orct fie ungern, bic biet prcbigen unb fd)rel)benöon t)()rcut borbicuft, bamit fie i)l)r groffc eljgcn !unft bclriel)f3en motten unbfel)en nit , tnie fie baä 5)Jagnificat bem^ffen , bie mutter gotti» lugenftraffenunb bic gnabe gotti§ öorflctjnern ; benn f^oOiel Joirbigä oorbienft man tj^xjulcgt, fjo bil man ber göttlich gnaben abbrid)t unb be§ ^Jlagnificat inar^eit 25minbert. 2)er enget gruffet fie and) nur 'bon gotti§ gnaben', unnb bas ber^err mit l)t)r tbcre, babon fie gcbenebiget trcre unter aüen Jbcl)6en. 2)rumbaEe, bie fo biel lob unb cljrc auff fie trel)ben, unb oEcä baä auff l)^r laffenbtel)ben, finbt nit hjet)t babon, bü'j fie einn a6tgot anfj t)t)r madjcn, gerabal§ tberc c§ t)l)r jntt)nn, ba§ man fie etjrct unb ju l)f)r fid^ gut» borfclje, f30 :»fie es bon \)\)X tbet)f3et, unb Ibil got in t)l)r gelobt unb burd) fic^ l)berman3U gutter 3Uborfid)t in gotti§ gnaben bringen.S)rumb, tbcr fie redit etircn Ibit, muf3 fie nit aEein für fit^ bilben,f3onbern fie für got unb ferr unter got fteEcn unb fie alba blof3 mad)euunb t)l)r nii^tidcit (Inie fie fagt) anfeljcn, bnrnad^ fid) tbunbcrn ber ubir= 35fd)tbenc£lic^en gnaben gotti§, ber ein fold) geringe, nit^tiges menf(^ fjo rel]d)=2 ton nelB on *D] ton Won t; 3 nein G metb b\ä) E 4 fonbern C .5 „unbuorac^t" fef)[t *D 6 anfc^en G ticmet *D it *D cc D er K 7 getfton F ^oie CatleäjomtJt C aUc famtit *1) gütlichem G 9 lernen C 10 e^re C Sii^ F 11 lernen CiuncEfroW C*DFG 13 gcwircf G 20 lutcr G 21 unnü^en G Ijorent F 24 gnab B2.5 öicl BC 9c6enebe>)et C gefieneb^et FG unter attc C 2arum6 C 29 afigot C2734 öot got *DF 35 „anfe^cn" fe^tt *D 36 folc^^ F


la-i lliiifliiifiail Hcibfiitjcljct imb nu-iiielegl 1521. 569li(^, gnebtgltc^ aiifi{)ct, umbfc^ct uiib gebcnebeliet , ba§ 0(130 au}] bcm gefieltbh.1 bctticgt itcrbcft got 311 Heben uiib loben in fold^en giiabcn unb babnrd)gcreijlü li'crbift btd) nllc« guttcn Horfcljcn 3U folc^cm got, bcv gcnngc, öovadjte,nidjtige menfc^cn fo gncbigtid^ nnfilict nnb nit lior)(i)mef)et , baS^ alfo bciii' l)et^ gegen got l)m glauben, lieb nnb boffnung gefterctt Inerbe. 3i*Q§ meljnftu,bog l)f)r lieber bcgegcn mag, bcn 130 bu buvd) ftc alfo 3U got fommift, unban t)[)r (ernft in got tralocn nnb l)offen, tuen bn and) Dovadjt unb Oornidjtctinirft, loavljn baä gc|c§el)e, t)m leben obbcr ftcrben, fie hjil nit baftn 5U Ijbtfnnimift, fonbern bnrd} fie 3U got.lü SBibbevumb ba§ bn Icrcft bid) ford}ten im ollem []oi)(n liieJ3en, ba bicmenfd)en nadj tvodjten, 130 bu filjeft, ba-^' got aud) in feiner mntter fein f)ol)iynnfcl)en fanbt nod) Ijaben Inolt. 3lber bie mciifter, bte uns bie feligc innpfraloalfo abemalen nnb furbilben, ba» nichts tioracf)tB, fonbern eijtel gvof3 ()ol]cbing in t)[)r an^nfel)cn ftnb, toay tl)un fie anber», ben ba» fie uu» gegen15 bie mutter gottis Ijalten allein unb nit fie gegen got, bamit fie un» blobunb öor^agt ma(^cn unb ba» troftlid) gnobeu bilb tiorblenbcn, al» man bcntaffei tljut in bcr faftcn'. S^cnn e» b(el)bt fein erempcl ba, be-j toir un»troffen mngen, fonbern fie hjirt auf3ge|ogen nbir aße cyempcl, fo fie bod)folt unb gerne inolt baö aller furnliemift crempel ber gnaben gottiä fein,ao aEc toelt 3uret)|en in gotlidjer gnaben 3uborfid)t, lieb unb lob, boä alle^er|en bon l)l)r ein folc^en \vai)xi gclounnen 3U got, ber bo moc^t mit aller3uborfid)t fprcc^en: @l) bn feiige iunpfraln unb mntter gotti», Inie f}at un§got in bir erzeigt fo einen groffen troff, bte Ixicil er bein nnlnirbideit unbnic^ticfeif l)at fo gnebiglid) angcfelien, babnrc^ tuir crmanet f)bnfnrbf, er35 hjerb un§ armen, nidjfige mcnfdjcn bel)nem cjjempel nac^ and) nit Horad^tenunb gnebiglic^ anfeljen.5]}el)nffu, f30 Sabib, ©. ^efru», ©. 5panln», @. "Driaria 'JJiagbalcna nnbl)l)r glel)d)en, bnrc^ bie groffe gnab, bie l)l)n unloirbiglid) 3U aücr menfc^entroff geben ift, Sjempel finb gotlid^er 3nborfic^t nnb glauben 3nftercfen, ha5:w nit auä) bie feiige mntter gotti*» gern nnb biftid) ein fold) crempel aller Inclttoere. 5in mag fie eö nit fein für bcn nbirflnffigen lobe prcbiger nnb nnnuljfc^lBc^er, bic nit antictigen anf3 bief3cm Ocrf3, loic in l)l)r bic ubcrfdjliicndlic^re^dltumb gotti§ mit ^^rcr tieffcn armut, bie gotlid)e cf)re mit l)l)rer nid)=1 onfic^et *D umfifeget H Bmbja^ct *l)FG 3 gercytj !' (> bcäcgnctt F 7 Icrenft *ü10 fürtfitcn C Bot *DFG 1-2 jundEfrolo BC*DF juncffrawcn G 13 oinmlcn FG!4 cngcgen G 15/16 „Hob unb" fe^lt G 17 taffdn C täffei G 19 futndjtnift BCfüvncmft *l) 21 gewonnen C gclDÜnnen FG 22 3uipie(^cn *L) juncffvoto CFG jundfra *D24 ^infurt 1) -fürt EF fiirbt^ijn (i 28 grofjen G 31 Dor *DF"GH be Ali bcm C ben *DFGHloBprebigern G toffprebicferä H unnfi^e C unnütte H 32 bifem C 33 got§ *D') Sn bei gaftcnjcit hJEtben bie SBilbet in ben fiircfieu bct^öngt unb bie 9lttntfcf)tctiiemit ben Sarftellungcn bcr .fjautJtfjciligen geic^loffen. Sic nun firfjl&Qtcn ;)iiirffcitcn bcr 3UtQr=fliigcl finb oft mit Sccncn ber ^'cibcnegcidjidjtc (iljrifti in ftumpfcrcn Jf^^' bemalt.


570 2^"* ÜJlannifiint öcrbciitfc^ct imb aii->gelfgt löSl.tirfcit, bie gotlicf) luirbirfcit mit t)f)rcr lunacfitung, bie gotlid) groüc mit l)l)rcvtlcl)n()rit, bic gotticfic guttc mit l)l)vem uiU'oibiciift, bie gotlicf gnabc mit ijljvcriinUnrbicfcit 311 fammcii tummrn fiiib, lax 01:15 fi'ft imb Heb 3U got crtt)ud)i5c,in nticr jiitiorfid^t. Danimb niic^ \)i)( unb nücv [)cl)(igcn leben unb tf)nt 6e=fc^riebeii [inb^ ?(6er nlo finbt mau luot ctlicf), bie bei) l)^r als bei) einemgot []u(if nnb troft fudjeii, bnd id) befovg, e? )et) abgotteret) i^t mel)v in bertuelt, benn t)£)e geloef^en ift: ba§ tel) biti mal gnug.S)a§ latinifd) 'DtmieS genevationes' l)ab iä) tiorbeutid)t 'Äinb-i finb',tüie tüot c§ bon iDort .ju Inort lieift 'alle geid)lei^t\ baö ift aber fo bundelgercb, bog etlid) fic^ f|ie faft bemut)ct lioben, tüie e? tvax fet), bo§ alle geid)led}tfie jettg fogen, fo bodj 2i"t>t'"/ t)el)ben unb üiel bofer 6l)viftcn fie Icftern oberi^e öoi-od)ten fclig .jufagen, bo-j mad;t, fie Oorfteljn bog ioovtlin gcid)led)t Donbcn famlungen ber mcnfc^cn, fo e? l)ie ntcl)r t)eift. £iic folge ber gclib natur=lidjer gejjurb, aU cinic- noc^ bcm anbern geporn h)irt, ber boter, ber fun,funfj fun unb fjo fort an ein iglid) gclib ^el)ft ein gefc^led)t, bos bie ^sunp=frotn 'JJIario nit anber§ raeljnct, \}i}x preifj ioerbe oud) olfo ineren Oon eintgefc^lef^t inf^ anber, bas !ein 3eit fei), barin fie nit rterb gcpreiffet. Unb haäjeigt fie an, bo fie fogt: "©ibe bo, öon ntu an oüe gefc§led)t', bog ift, i^tIjebts an unb teeret in alle gefc^lcc^t ju !inb§ finb.S)a§ Inortlin aud) "3.1{acariufi' ftredt fid^ rteitter ben feiig fogcn, unnb(jeiffct 'Seligen' obber 'feiig mad)en' hai- e-i nit allein mit fogen obber toorttengefd}e()e obber mit f niebogen, mit t)eubtnel)gen, mit t)ut obt^un, mit bilbmachen, mit finden batuen, trilc^s oud) Inol tbun bie bof^en, f3onbern auf3ollen trefften unnb mit gruntlidjer tnarljeit, bo-3 geic^id)t, tocnn ha-j Ijerfe (totebrobcn gefogt) burd) ijljrc nic^tidcit unb gotti» gnoben anfeilen, freub unbluft burd) fie 3U got gelninnet unb mit gonliem l)er|en fogt obber gebencEt:C bu feiige iunpfrolo IRorio! fold) feligcn ift l)l)r red)tc e^re, toic gebort ift.2)en er (jnt mir gctfjau grofä biiig,2)er bo ift mctl)tig, unb f)ci)Iig ift fein nomc..'pie fingt fie ouff einenn l)ouffcnn olle teerd bie t)^r got gctt)an l)atunb t)elt ein gutte orbnung. 3)m borigen üerfj ^t fie bos gotlid) anfet)enunb gnebigen tniEen ubir fie gefungen, bos auc^ bai groft ift (loic gefogt)unnb t)eubt ftud aEer gnoben. §ie fingt fie öon tocxä unnb gaben, ben got4 l)i)c Ali t)e *DCi ti^x C it F">Miä)c C (j mcr nur in E 7 biß 1!KG10 l)aOe I! 12 Bcra(^tc G »elfteren C 13 bcnj bct (J fotguug G 14 gciorn H15 „fjo" fcfitt C 15; IG 3un(Ifta« BC*IJF(; 16 e^ncm C 17 tc^ne C werbe C20 So§ fitiet^ift^ []o] Worttin G 22 geid^i^t F tntefiogen CH -biegen KG 24 geidöitft AUgefd^ic^t C*DFG ji^ut H 25 batofecn G 27 jundfraw C*DFG 32 Borigen C BÖt=ganbc H gütUa^ G ;!3 fie] fic^ G') 9Kögtid), bafe C mit ieincm l)^r SJcdjt Ijnt. Sioniccv übctfe^t: In quem fineui velomnium di<strong>von</strong>iin tnm vitac tum acta literis tradita. sunt, itcr Sinn fann fein: 'Sarnmaud) ju aller 3^'' ""'' aUex Apeiligcn Sfbcn bcidjxieben finb". 5{i. 5p.


Inh ^Diagtiificat uerbcutfcfjct uiib au^gekat 1521. 571gibt liiot Uicl giittcv etlichen imnb jiit fie f)pd)Iic^, tfie Cucifcr Ijm i)l)ntcl,unnb lini'tft feine gakn unter ben linuffenn, aber el}r fil)ct [ie bvnmb nit an.Sie guttcr finb mir gcidjencf, bie bo jcitlid) loeren, akr bie gnabc unb an=fcljcn i)t ha-i erbe, linldjs Oüig bletjbt. 3Bie fanet 5|.^auluy iagt 9{o. Oi. 'S)ie sföm. b, 23.i gnab tft bn§ etoigc (eben'. 3iii ^f" gi'ttern gibt er baä fcl)ne, t)m oniek" unbgnaben gibt er fid) fetb; in ben guttcrn empfef)ct man fel)iic ^anb, aber inber gnaben anfcticn cnipfetjet man fein fjerlj, geift, mut unnb IniEen: bruntbgibt bie feiige junpfratu bas groffift nnb erfte bein aufe^en uub fpric^t nit3Hnt evftcn: 'oEe t'iub«!iub Inerben niid) feiigen, ba-s er mir f^o grof] bindtlu tt)au Ijat, ba bifjcr berfj Don fagt, fjonbern bas er anff mid) nid^tige unbmeljne nidjticfeit gefefjen ijat, ha ber öorige lierfj Oon fagt: )oo gncbiger loilletft, ha finb aud) gaben, aber nit loibberumb ift gnebigcr luiUe, loo bie gabenfinb; brumb folget biffer Herfj redjt bem Hörigen. ©30 lefjen tt)ir (Sc. i-rt).,!»!--«.^ba§ 3(braf)am gab gefd)enrf ben tinbern feljner bel)iiiet)bern ober neben fraloen.15 Slber ^iaac, bem redjten fun bon ber red;ten I]auf3frati3enn Sarn, gab er ba«-0gant; erbe'. ?l(f,30 h)il got, ba§ feine rechte finber nit auff feine gutter unbgefc^enct fid) troften, fie fein tvie gro^, biet fie mugenn, get)ftlid) obber let)p=lic§, fjonbern auff feine gnabe unb l)l)n felbS, boc^ unöorac^t bie gaben.Sic ev|e(et and) !eine gutter in fonberl)eit, fonbetn mit einem luortf äffet fie bie alte auff einen t)auffen unb fprii^t: 'Gr ^at mir groffe bing ge>t^on', ba§ ift: ^-ä ift aUi5 grofj, baä ebr mir ti}an i]at. S)a bei) leret fie nnfj,haä t)()e groffer bie anbad)t ift l)m gel)ft, t)t)e toeniger Inort fie madjt. Sennfie futet, toic gar nic^t fie e-3 mit inortten erret)c^cn ton, loie fie lool gcbentftunb gerne molt. Srumb finb bie felben Wenigen tuort bes get)ftic< aücljcit fo25 grofj unb tieff, boy fie niemaut Oorftcf)en mag, bcnn Iner aud) ben felben gcl)fttji)e ju el)m te^l fulet; ben getiftlof^en aber finb folc§ ttiort gar geringe au=^ufcljen unb gan^ on fafft unb fd)mad, lüildje mit Oiel Inortten unb grofjgefdirel) xfyx bing aufjridjten. ^Ifo leret aud} (Jljriftn-j 5}latt. oi., ha-j mir nit »üittn, c, 7.oiel hjort foEen mad)en, luen »oir betten, ben folcf)C' t()unb bie ungleubigeu,S" bie meljnen, fie merbenn burd) Inel Inort ert)oret, Inie auä) ilU in allen firdjeubiet leuttcn, pfel)ffeu, fingen, fd}rel)en nnb lefjen ift, ober iä) beforg, garmenig gottis lob, ber bo loil Ijm get)ft unnb Inar^eit gelobt fein, tuie et)r fagt3of)an. iitj. Zoi). 4, 24.1 jiett C*DI" 2 ben] gen *D er C 8 gef^cndEt


572 Ine '.Ulngiiifitnl l'evbciitjdjct luib ausgelegt 1-')21.svc. i!7, 14, ©oloiiion ^Uolicvb. rvtiij. fpric^t: "ircr feinen ne(}il"ten lobet mit Gioijenigeic^rel) unb ftel)t fruc anff , bor ift 3U ndjtcn Irie ein leftcrer', bcn er mac^tbic fad) üorbe^tig, ba» tjbcriniin bcncEt, e^r lool ein bof3c fac^c fc^muden,bnö crf3 fjo l)el)f,5 mndjct , mcicfjt bamit bie fac^ nur erger. Sßibbcrnmb, Jocrfeinen nc^iftenn mit groffcr ftijm (eftert unb frufje auffftet (bos ift, er ift snit faul, t()utS mit groffcm ctjlenbenn Ole^f,]) ift gleit^ luie ein pre^ijer3uac^tcn. 2)en man bencEt, e§ fei) nit toar, unb er tf)ue e§ auf} t)ai3 unbbofjem ^erfeenn, macf)t bamit fein facf) erger, nnb fel)ni§ netjiftcn beffer.Sllfo tuen man got anc^ mit biet »üortten, gef(f)rei) unb ttang bormet)nt 311=loben, t()ut man, oll Irere er tt)aub, ober Inifte nit^tS, al» Irolten mir l)t)n i"aufftoetfen nnb nntermel)f3en. Gin folc^cr lt)af)n bonn got langet mef)r 3U feinerfd^mad) unb une^re, ben 3U feinem lobe, f3onbern Iner feine gotlic^e t()attenmit tieffem f)er|en lüol bebendt unb fie mit Itmnber unb bauet anfiljet, ba-öer für brunft erauf3 ferct, mcl)r fuff^ct benn rebet. Unb bie toort fetb flieffenb(uit ertic^t nod) gefetzt) erauf3 bredjen, ba^ gteic| ber geift mit eraui3 fc^elomet isunb bie hjort leben, l)enb unb fucf3 l)aben, ja ba§ juglcic^ ber ganlj Iel)|3 unbaEe§ leben, unb alle getib gern reben tüolten; ba§ l)el)ft rec^t auf} bem geiftunb in ber toarlieit got loben, ba ftnb bie toort etjtd fear, lii^t unb leben,^'-^'j^'i'^^ltjic ®abib pfal. cjbiij. 'öerr, beine aufsrebe fl)nb gan| felorig'. ^t^ni '*^^^el)iietippen foHen bt)r ein lob eraui3 fc^cttmen", 3ugleic^ Irie ein l)el)f3 Iraffer l)ni 20ficben ubirgel)t unb fc^eiomet, ba» ficf)» nit meljr ent[)alten fann für groffer^i|c t)m topffen. ?llf3D finb aut^ alle lüort bif3er fcligen junpfratoen in biffemgefang, ber loenig finb, unb bod) tieff unb groß. 2iefe nennet fanct 5paulucia;üm. 1-, 11 9?o. jij. 'fpiritu feroente-i' 'bic gcl)ftlid} brunftcn unnb fc^elomen', unb leret unf}alf30 fein. 1-5S)ie groffen bing finb nit anbers, ben ba» fie gotiö mutier ift iDorben,in lt)ild)cm IrerdE f3o biet unb grof} gutter l)l)r geben finb, ba-3 fie niemantbcgreiffen mag, ben ba folget alle et)re, alte felitleit, unb ba§ fie l)m ganzenmcnfd)li(^em gefi^led)t ein ei)nig perfon ift ubir alle, ber niemant glei^ ift,baS fie mit bem t)t)mlifc^en imtter ein finb unb ein ioiä) tinb t)at, unnb fie 30felb tan l)t)m feinen namcn geben für ubirfc^incnglid^er groife unb muf3 laffcn6Iel)ben babel), ba» fie erauf] brunftet unb fd)emmet. @ö fein grof] bing, bienit auf3^ureben fein noc^ 3umeffen. S)rumb in einem hjort f)at man attel)l)re e^re begriffenn, f30 man fie gotti» mutter nennet, fan niemaub groffer»2 fte^et C frit C*UF 3 Borbed^tigE B er C jod) C 4 mac^t, mad^t Bncd^ftcit 15 Icftret G fvree ftu^c C ftu *DFG auffftcl)t B oufffteljet C 8 fe^ne C.">B9 tland B 10 wer C wofte B 11 toon F nieder B 12 t^öten U tt)eten E t^ötcn G14 tjeraufe (ebenfo i. golg.) B*DFG fcüfftiet *DF füff^et G 15 nic^t B noc^ B jc^aumet(cbenjo i. golg.l F fd^umet IcBenfo golg.l G 16 fu6 17 „alle" fe^lt B glibern Gi. C18 ticd^t C*ÜFG 19 §crre C 20 Icfföcn F 20 21 „fe^cnmicn" bi^ „ubirge^t unb"fcl)ü *D 21 mc^er B tofiffe B] ^ofcnFG polte II iuncEfra» G 23 Siffc Btiii^t 2227 IDctd^c B 28 begriffen G fcligfeit B 31 uberfc^TOcngHic^eT B 32 groffc B34 „>)f|rc" icl)U (; ere B


So? ^lingnificnt ücrbeiitid)et unb iiu-:-fli'(egt 1521. 573Oon t)i)X nodf) ju tjiji fagenn, toen ev gleidj fjooid jungen ^ct alfj toiiB unbgroij, ftern am f)l)mel unb fanb t)m mef)rc ift. (5^§ loil aud) mit f)cr^en6ebacf)t fein, tooS bo fei) gottiä muttcv fein.Sie gl)f)tc' aucfj frei) gotti-5 gnoben, nit i)f)rcm oorbicnft, benn Inie luot•ifie on funbcn gelocfjcn ,ift boc^ bifjc gnabe 130 ubirtvcff lid) , ba» in leinenIreg fie bc-3 Inirbig gcloefjcnn. S*3ie folt ein creatuv mirbig fein gottiä miitter.5u feinn ? toic ttiot ctlic^ Scribcntcn I)ie öicl fd)lüel3en uon l)I)ver luirbidcit ]ufp(ct)cr muttcrfc^afft. ^Iber id) glcttib t)[)r fetb mei)x benn l)f)nen. Sie fpric^t,Df)v nic^ticfeit fei) angcfef)cnn, nnnb got t)a6 nit V)f)ren bienft bamit betonet,10 fjonbcinn: '(Sr ijat mir gctfjann groffe bing. 3.^onn i)t)m fetb f)at crf^ tl)nn,on mein bienft, benn fie t)at i)l)r tebtag nie barnad) gcbad)t, oiel hjcnigcr fit^ba|u 6crci)t unb gcid)icft , bo«ftc folt gotti-:- muttcr loerben. Qi tarn l)^rbie fetb botfc^afft gar unDorfet)en5 , lüic Suca-3 fc^rel)bt. 'Mcx ein oorbienfta>ic.i,29.ift nit un6erct)t auff feinen lofjn , fionbernrtol bebac^t unb fnrgcfclit in15 ha-j lo()n.Sa» man aber fingt l)m 'Sicgina ccii letare' jc. : '2;en bu baft üorbient3utragen' unb am anbern ort: "2c§ bn Irirbig bift gehiefcn jutragen k."f(^tcuffit nit: fingt man boc^ auc^ oom I)el)ligen öreul! eben bie felben rtort,ba§ boä) ein t)oI|! »nar unb nid)to oorbicnen funb. 5tlfo ift bi| aud) ^uOor»M ftel)en, ba-S folt fie ein mnttcr gottt-j fein, muft fie ein löet)bf5bitb fein, ein3unpfrato, Oom gefc^lcd)t .^^uba, unb ber ©ngtifc^en botfdjafft gtembcn, ouff-'^ba5 hiere ba^u tuglid), inie bie fd)rifft oon l)f)r gefagt t)at ,glci)d) tnie be-St)otp feinn anbcr Oorbicnft unb Inirbicfcit ift gelDcfjcn, bcn ba^ jum Greutjtuglid) unb Oon got tiororbcnct "max. "Ki^o ift l)l)r toirbidcit 511 biffcr mutter=f(^afft fein gertief^en, bcn ba§ fie tuglid) unb oerorbnet ba^u gclucfjcu ift, ba§c-5 ja lauter gnabe unb nit ein lot)n ttierbe, auff ba« man gotti* gnaben,lob unb ebre nit ab6red)e, fjo man l)f)r ',uDicl gibt. 6» ift beffer i)l)r juoiclab6rod)en, ben gotti» gnaben. 3i ina» fi" i)fli-" "it yioiel abbrcd)en, fjo fiebod) üuf5 nid)tem gefd)affen ift toic alle creaturu. ^Ibcr gotti§ gnaben ti^t:io man leid)t juoiet abbrod)en, ba» ift fcriid), unb gefd)id)t i)l)r nit lieb brau.65 barff aud) luot ein mafj, ha§ man nit jutt)cl)t tret)be ben namcn, ba§ manfie ein tonigl)n ber l)i)mel nennet, raie tuol es loar ift, aber boc^ fie ba biird)feine abtgottin ift, ba§ fie geben obbcr t)elffen muge, loie etlid)e mel)nen, bie1 nadö B 8 iclbft B Si 15 9 l)abc BC getonet C m ßr ev C jelbft BII Icbtagc B 12 fan E 13 jctbigc B jc^ribt G »orbineft 1! 15 bas] ben (J17 an einem anbern F anbei B 18 jd^leuft B ielbigcn G 19 bocf) ein »etnic^tes ftollj»ot unb für fic^ fetb nid^t§ G bitjt B biß FG 20 bal fo fie foU G 21 3undfta *1)Dom] unb Bon bem G cngclijc^en B 22 bat fe H tauglii^ *Ü tuglid^ FC; bie I)et)ligcgjc^rifft G 22,23 beS ^ollj F bj botfe G 23 bal] ba« el ii bot tjbt H ju bem l^etjUgencteül G 24 tauglich 'D tüglic^ F tugltc^ G got bem almci^tigen G bicffcr BC 25 taug»lii^ *D tiigtie^ FG Dctotbcnct C »efen C 26 genobe B genabcn B 27 ctc ^uDit BBluBit B 28 abgebrod^e B abbre(^cn (i tjuoil B 29 ift gt^c^ ot§ aöc onbrc creatuten gc=fd^offcn finbt. lübev G 30 abgebrochen boran 32 „ein" fet)" " -J^ abgottin C*DF1! F


574 ®Q§ 9JJagiiificnt Uerbciitfifiet inib nuSgelcgt 1521.tne'^r ju ^:^r benn 311 90t ruffcn iinb 3ufluii)t ^aben. 8ie gibt nii^t§, f^onbeinnüein C[ot, tok folgt.'S) er bo mct^tig ift' S)amit uljmpt fie bod) alle mac^t unb frafftoÜcii creaturn unb gi6t§ oüein gottc. €, bo'o tft ein groffe funJjeit unbgroffer raub Don folc^em jungen, flet)ncnn 93iegbtin, batff mit einem iDort salle mcd)tigen ftanc!, alle grofjtettigcn tvnfftlof], alle toeljijen narren, alletnnnmptcn jufd^anben matfien, unnb allein bcm cljnigcn got olle raad^t, tt)at,lücl))3l)eit unb mm ,5uet)gcn. 2)cn ha§ Inorttin 'ber bo mctfjtig ift' ift alf^otiicl gejagt: (Sei ift niemant, ber cthJac^ t^ne, fjonbcrn, Inie fanct "^Pautu» @p^. i.Gpi). 1, 11. fagt: 'hinein got luirdt aEe bing, in allen bingen, unb aEer creaturn toerd "ifinb gottiö \vnä', line Inir aud^ fprcd)en t)m glauben: '^ä) gleub in gotDatter, ben almedjtigen'. ^llmci^tig ift er, baö in aEen unnb burc^ aUen unnbubir aEen nic^t§ loirdft, benn aEcin feine modjt.


£a? 33!ci9iuficat Ofvbeutfcftet iinb auc-flelcgt 1521. 575Stnruffen fol irtnn fie, ba§ got buvi^ lj[)ren totttcn gefic unb t^u, linv^ toivbitten, alfo aud) aEc anbevc fjetjtigen an^utuftcn finb, ba-3 ha§ lücvcf l)t)cgau| allein gottt§ 6lel)be.Sarumb tt)nt fie ba|u imb ipi-id)t: 'llnnb l)el)ltg ift fein naine\5 2)a§ ift: toie id) mic^ beä tuerd-S nit ann^emc, jo nef)m ic^ mic^ aud) be§nameng unb bev cf)xen nit an. S)enn bctn gcpurt allein bie et)re unb namen,ber bü-j iBcrd tl)ut. 6» ift unfaitlid^, ba-ä einn anber ba§ Inerd tl)u, unb einanbei- f)ab ben namen unb lafj fic^ baOon cl)ren. ^d) &')" nur bie tBerdftat,bavi)nnen ehr ttiircft, ahn id) ijab nii^tä junt \mxd tt)an, brumb fol nud) mid)10 niemant loben ober bie el)re geben, ha-i iä) gottiS mnttcr btjn luorben, fonberngot unb fein Itievd fol man in mir et)ren unb loben. 2ift g'mg. b^iy manfid} mit mir frcluet unb ntic^ feiiget, ba6 mid) got brandet [)at, folc^ feineInerdE in mir 3utl)un. Silje, wie rein tregt fie alle bing in got, tuie garnl)mpt fie fid) feljniy lüercf», tet)ncr ct)re, fcljnifj runtifj an, tf)ut bod) ebenli Jüic öorl)i}n, ba fie ber fetjuifj Ijatte, fragt aud) nid)t mef)r nod) c()ren benüorl)l)n, bruft fi(^ nit, brii^t nit auff, rufft nit auf], tüie fie gotti-? mutterioorben fei), fobbert fein e^re, gcfjt l)l)n unnb fdjafft l)m liaufj Uiie liovl)t)n,mildtt bie tul)e, todjt, n)efd)ct fd)u|fcl, feret, tt)ut toie ein fjnufjmadft obber^aufjmutter tt)un fol, in geringen Dorac^ten Inercfen, aI-3 toere l)t)r nid)tC' umb--0folc^ ubirid)liiencfli(^e guttcr unnb gnaben. 5ie ift unter anbern )iiel)Bernunb nadjpalDrn gel)a(ten nii^tC' l)ol)erf5 ben tiorl)l)n , fie l)at-^ aud) nit begcrt,ift ein arm bürgeren btiebtn unter bem geringen l)auffenn. D luie ein el)n=fettig, rel)n f)er| ift ba-J, toie ein tounberlid} menfd) ift hai\ toie fel)nb ba fjogrofj bing borporgen unter fold)er geringen gcftalt, toie öiel l)abcn fie an=2.'.griffen, mit l)l)r gerebt, geeffen unb truncfen, bie fie üillcidjt Ooradjt unb einngemetju, arm, fd)led)t burgeiijnu gcac^t, bie fid) fonft für \)i)x entfe|t l)cttenn,fjo fie fotd) bing üon l)l)r gctoift Ijetten.Saä ()cl)ft nu feinen namen t)el)Iig fein, benn 'fiel)lig' t)el)ft, hai- ab=gefonbcrt, got 3ugeel)gent ift, ba-i niemant angrei)ffcn unb beflecfen fot, fjon=M bern in e^ren tjaltenn fol. B]o ^el)ft '5iame' ein gut gerud)t, rum, lob unnbet)re. S30 fol fid) i)berman entl)alten Don bem namenn gotti-S, fol l)f)n nitantaften, l)l)m nid)t jueligenn. ^Uf^o ftet 6ro. rrj;. figurirt, bac- ein toftlic^,--^^-.^"'^cljUge falb gemad)t luart uon 'JJcofe burd) gotti§ befell) unb l)art gepottcn.3 got *D 4 bor^u B1"U .5 anncfime C neunte BC 9 ev BC lucttJt Giiabt C get^an BF lü cre B II genug B 12 unb mic^] unb B gcptaud^t B13


576S^i'-" *BiQgitificnt DfTbciitfdjct uiib nuSgelegt 1521.haö fein menfd) fein (eljp baniit folt falbenn. Sas ift, gotttS namen foll)l)nt niemant jufc^veljbenn, benn bas l)et)ffct gottie nnm Dorunfjeljliget, fo loivnnö rituien obbcr et)icn toffen, obber iin§ fe(b tooIgcfaEcn unb nimen »onunfjern Inercfen obber guttern, luie bic Irclt tt}ut, unb gotti-S namen on untev=(af,5 üonin()ct)liget unb cntlncljhet. S3onbevn toie bie toercf ciücin gottig finb, 5fol aud) l)^m bcv nam allein bleiben, unb aüe, bie ali,50 feljnen namenl)clj[igen, ftcf) ber d)xe unnb lumifj cufjern, bie galten Ijtjn rec^t in el)vcn:brnmb Ineibcnn fie bauon aucf) ge()et)ligct, loie 6ro. ^xx. gcfcfjricbenn )'tet, lüiebie toftticfje falb 150 t)et)lig toax, ba5 fie f)el)liget aüi*, has fie anvuljret,hüi ift, gotti§ namen, Inen er Oon uns getjeljliget ift, unb tnir uns feljnis i«iDcrcfs, feljnifj rumif,3, fel)nfj eijgen luolgefallenc- brljnnen annct)men, fjo ifter red^t gec^ret, fo rurt er unf^ an unb ^et)liget unfj.S)vumb ift l)ie äulnacfjenn, lret)l toir auff erbenn nit mugen on GJotti§gutter fein, unnb baburc^ auc^ nit on nonienn unnb ct)re, fjo un§ ijcmanbttobt unnb namenn babon gibt, follen mir tjie ber ÜJlutter gotti§ Grempct i'f offen, unnb l)()c mit biffem oerfj beretjt fein brauff juantmorttcn unb biectjre unnb lob rerf)t brauchen unb offent(icf) fagen obber l)be l)m t)er|en ge=benctcn: C t)err got, bo-i lucrcf ift bcin, ba^ ba gelobt unb gerumpt inirt,laf3 and} ben namen bein feinn. 9tit ict) t)er, fonbern bu ^aft bi^ tljan, berbu mect)tig atle bing tt)ueft, unb ^et)lig ift bein name. ^Jtlfjo fol man ba§ 20lob unb bic el)re nit leugnen, al§ fe^ es unrecht, obber öorad)ten, als fei) esnic^t», fjonbcrn nit anneljmen al§ ein al^u ebel, foftlicf) bing, unnb bem tjcljmtragen, bes e§ ift, t)m t)t)mel. Si^e, ba§ leret bifer ebel t)erf3, bamit ift ge=antlüort, fjo l)emanb fragt, ob ben niemant ben anbern e^ren fol. 3^ finct5pautu§ fagt, >üir foEenn un§ brumb bringen, mit c^ren ein t)gli(^er bem 2»anbern tjorluifummen, Uo. rij. 2lber bie e^re fol niemant annel)men ols ^^mgefc^el)n, obber auff l)t)m btel)bcn laffen, fjonbcrn fie t)el)Ugen unb gotte Ijeljmtragen, be§ fie ift, mit aüem gutte unb merd , barauf] bie el)re fumpt. S;ennniemant fol ein unerlid) leben füren: fol er benn erlid) leben, fjo muß e^reba fein, aber toie bas erlief lebcnn gottis gäbe unb Icercf ift, fo fei) aud) ber :ioname fein allein l)el)lig unb unbetaftet mit et)genem Inolgefatlenn. las betenlüir t)m Sater unfer: 'bein name Irierbc gef)cl)liget'.2 namen BC 3 fElbft B 6 ber name G attcine B S Sarumb B ft:^ct C9 falbe B ttia^r B h)a§ F anrf)uret C 11 te^ne§ eigen Bf borinnen BG annemcn C11/12 ift el^rB 12 rurct B 13 3)arum B anc B 14 one B 15 lofiet B 16 ije Bbarouff FG antnjurtten *DF 18 bo gelobet B 19 bi^t B bis CFG -.'O tt)uft Cftailigeft bein *D 21 leudnen B tciiden C 22 nt^u] gt^a^ G 23 24 geantmurt F24 anbtr G 21; nnbcv G 27 gcjc^chcn l'.l' 21) iine^r(icf) G cljrtid) f :ii) etivlirf) G


.=,fürSa* llJagnificnt ncrbciiticfjft unb nuSgcIeflt 1521. 577llitö fciiJtc barntl)crbttfcit lucrct Bon einem gcfd)Ied)t iinfj aitber, shc. 1, .Svenen bie «Ijn furd)ten.2Bt)i- muffen bn fc^vifft getnonenn, bic bo nennet 'gcfdjlec^te' bie folgeber naturtidjen iüd)tung obber gcpiut üU ein nienf(^ com anbern für uiinbgeporn loivb, Inie brofienn ' gefugt. S)arumb ba-3 beutfdj »oort 'gefd^tedjtc''nit gnugfcim ift, Inelifs aber boc^ feinn Bcffcv-i. 2enn gefdjtedjtc "^et^ffen Joirbie fipfdjafften unb famlung gebluttcr ftcuntfdjafftcn. 2lbet c§ fol t)ic :^ct)ffenbie natnrlidje folge tiom Imter in ünb-3 finb, ba§ ein Ijcglid^ gelib ber felBcnfolge t)et)ffe ein gefc^ledjt, bnä ic^s adjt, e§ folt nit ufiet alfjo öorbeutfd^t fein:10 'Unb feine barmf)cr|icfeit tneret Don finb ju finb, bencn bie t)fin furdjtcn', unbift faft gcmetin bief.^c lDeI)f,5 jureben in ber fd;rifft, urfprunglid) aufj bentnortten gottis, bic er fugt ouff bem Berg Sinai unter bem erften gepot ju5Jlofi unnb attent öold alf^o: '^of) bljn bein got, ftartf unb einfig, ber bo2.3)ioi.2o,.'iftrafft bic funb ber better in ben tinbcrn t)nf3 britte unb öierbe gcfd;(ec^te,!.=> bcnen bie mic^ f)affen, unb bljn Barni[)er|icf in niel tanfent gefd)(ed}t benen,bie mid) lieben unb trotten mcl)ne gepot'.9iu fie bon tjljr unb t)f)rcn gottiS guttern fiat auf3gefungen unb got ge=lobt, Spaciert fie nu burd) alle gottiS tnercf, bie er in gcmeljn toirdt in aücnnienfd;en unb finget l)t)in baPon and), leret unf^ redjt erfcnnenn bie tücxä,20 axt, natur unb tnilten gottis. ©§ f)afaen biet f)od) Pornunfftige menfdien unbp^ifofopf)i aud) bamit um&gangen, ba§ fie gern f)ctten geloift, tta» boc^ gottoere. Diel Don pt)m gef(^ricbcn, einer fonft, ber anber fjo, aber finb all brobPorblenbct , traben ben redjtenn blicf nit erfei)en , • unb ift furtoat ba» groffiftin l^pmel unb erben, ba§ man got rcdjt crfenne, fgo c§ tjemanb tDcrbeu mag.S)ie muttct gotti§ leret e§ I)ie faft IdoI, luer fie öorftef)en trolt, loie fie au^Säbroben- an unnb in t)t)r felb§ baffelb leret. Sßie mag man aber p^n baf^erfennen benn au}] fepncn cpgcn lücrdcn? tuer fein 'mnä rec^t erfennet, bermag an feiner notnr, UnÜcn, f)crt3 unb mut nit feplen. I^rumb tft§ fünftfeine luertf jurfennen. Unnb ba§ toirfj faffenn, fcdjf] gotlidjc hicrcf in30 fct^fjcrlep menfc^cn ^elet fie burc^ biefe Pier Perfjen nadjeinanbcr unb tepletbie iDeü in 3lDep tepl, auff pglid^e fcptten brep Irerd unb breperlep menfc^enunb ift ein tcpl pmer rtibbcr ba§ anber; ha tDCpfjet fie, toaä got auff bcpbenfeptten tf)u, malet p^n alfjo abt, ha'^ er nit bafj mod^t obgemalct iDcrbcn.Unb bie felbe aufäteplung ift h^ol unb orbcntid) gefaffet unb an mc()rr, ortten ber fdjrifft gegrunbt. 5Icmlic^ .Spiere, ir., ba er alfjo fagt: 'd-S prange^M-r. 9,231fein pjcpfjer raenfc^ auff feine iBCpfjfjcit. Qi prange fein getocltiger auff feine1 fein *DF 4 anber 1: G genugfi'am B 7 gcHi'iter *DFU 8 Ijgtici^ C14 funbe C 17 9!u fo fie F %u bo fie U 18 wetrft U 22 oUe BC botuter B23 groftc B 24 ntagt B 28 feetcn B feien F föten G 29 feuerfennen BCF 33 ab FG34 bie fetiig G 35 gegtunbet B gegrünbct C 3G gettialtigcv B') ®. 570, 8 ff.>) @. 5fi.-), Iff. unb 570, 28 ff.Sutrjetä.äßerte. VII. 37


'•578 2;oi ajlngiiificnt Uerbciitfdjct unb ciuSgclegt 1521.getoalt. 6§ Vvangc fciii ut)ä)n ouff fein ret)(i)tf)iim6, jonbein baxnuff prange,tocr bo prangen \ml , baS er micf) erfennc unb lotfff, hJte icf) ein got btjxi,ber bo tiarm^cr^idcit ,gerid;t unb gcreditidcit auff erben inac^e. ©olrf)'3 ge=fettet mir Icol, fpri(^t got'. £)a§ ift ein ebicr teyt unnb fttjmpt mit biefjemgefang ber miitter gotti§. .s^iie fe^enn tnir auc^, iia^s er aEi§, lüaS bie tnettI)at, teljlet in bret) tel)l, lv)el)fjt)eit, gcloalt unnb rel)cf)tum'6, unb ju6ri(^tuinaEi§ bamit, ba§ er fogt, man foüe nit brauff prangen, benn man inerb X)[)nnit ha finben, er []ab auä) tetn gefallen brennen. Setjt anbcr brel) tcljl bagcgcnn, barmf)erinrfeit ,gerictjt, gered)ticfeit. ®a bl)n id) (f priest er), ja ic^mac^e folc§§ atti«, f,50 naf) 6l)n ic^ (unb mac^j nit ijm ^Dmel, fonbern auff loerben, ba finbt mon mict), tner mic^ alf^o erfennet, ber mag auff foWjs loottrotsen unnb prangen. Senn ift er nit lüet)fäe, f,]onbern arrnf,} gel}fti-:', fjo iftba mein barm()er^icEeit bei) ptjm, ift er nit gctneltig, fonbern untertrucEt, f,50ift ba mein gerii^t unb )üirt Ijtjn errebten. 3ift er nit repi^, fjonbern armunb borfftig, fjo ift bei) l)l)m fo öiel mer meiner gcrec^tideit. i.-.3n bie Ineljfj^eit begrcifft er aÜiä, Icaä bo finb gel)ftlic^e gutter unbl)ol)e gaben , baOon ein menfd) ein loolgcfallen , nun unb gutbundEel fjabenmag, luie ber öolgenb öerfj geben loirt, al« ba finb Horftanb, oornunfft, Ini^e,fünft, frumteit, tugeut, gut leöen, furjjtic^, aUtc< toaö in ber feelen ift, ba§man gotlic^ unb geiftlid^ nennet, Inie l)od) goben es fein mugen, ber feinifj -mgot felber ift. 3n bie gelralt bcgrcl)fft er olte ubirfeit, abel, freunbt, lüirbeunnb eljre, eä fei) ubir ^eitlid) obber geiftlii^ gutter unnb oold (Irie iDot inber fi^rifft !ein geifttic§ ubirleit nod) gertalt ift, fonbern nur bienftparfeitunb unterfeit) mit allem rcc^t , f rel)^eit , fortel)! k. , bas brl)nnen mag fein.3m reic^tumb ift begriffenn gefuntt)eit, geftalt, luft, fterde unb alli§, tna§ 2.sbem (el)b euferlid) gutti» begegen mag. Sa gegen finb nu anber bre^: ©ciftarmen, unterbrudten unb burfftigen an leib§ notburfft. 5hi tnoücnn Irirbie fed^§ loercf unnb ftud orbenlic^ fef)en nac^einanber.S)a§ erft ItjcrcE gotti§, bie )öarm£)er^ideit.©aOon fagt bif^er t)erf3: 'Seine barm^crl^irfeit Ireret Don finb 3u finb, wbenen bie l)^n furchten', ©ie [)e6t am iibirften unb grofftften an: 5iemlid§an ben geiftlid^en intoenbigen guttern, Iritc^c mad)cn bie f)offertigiften , ftoI=giften, f)alfter(!ften leut auff erben. (,^§ ift fein rel)c^er man, fein med^tiger^err fjo auffgcblaf^en unb mutig, aly ein fo[d)er ftugelcr, ber fic^ fulet unb1 tel)cötumb C 4 bijciit C 6 äcrbridit^ FG 7 mirb C S fein] flein V9 tcgen B jo (i 10 waä) B*D no^c V xiaäi G 11 mögt B 12 trugen E arme^gcift§ G 13 getoalttg BG unberttuät FG untevbrurft BC 15 borfftigf B butfftig CF(ime^er B mc^r C ISoßbaflG 19 „tcBcn" fEf)(t G -20 l^oc^c B 21 bie] bem Ggloatt ¥ oficrtcit (c6enio i. gotS-) Bl'FG oievfait (ebcnjo i. golg.) *1) -'-' gaift guter *D23 nac^ B 24 unbcrt^onigteit G fortel B 25 3n G 26 fegen B 27 leiBeS B rool mir B29 erfte B 3 1 fordeten F ^eiet B oBerften BFG öbcrften (ebenfo i. 3o(g.) *D groften B33 halfeftordften *n 34 mutig C fluget G fulet] entpfinbet (ebenfo i. golg.) (J


£a» Diagnificat rcTbmitii^ct iinb ausgelegt 1521. 579buncEt, bai er red^t ^oBe, bie fad^e IdoI öotftelje, iDeifjer fe^ ban onber leut,tjonbcrlid^ h)o c» jum treffen fumpt, boS er rteid^en obber unrecht ^Q'6en fol,ba ift er fo frec^ unb gar ou alle gottis furcht, baö er fid) barff ruinen, ermugc nit t)xun, got feQ 6et) Ijfjm, bie anbern fein bc§ teuffcls, barff aiiff5 gotty gerieft fid) öeruffen, unb tan er fug unb gclualt fjabcn, fjo ferett erein:^in, mit bem fopff f)inburc^, Dorfotget, urteilt, teftert, Inurget, üorjagt,öorftoret alle, bie l)[)m luibberfteljenn , unnbfpricf)t barnad), ct)r I)ab5 got jubienft unnb eliren tl)an. ^ft fjo ficljer unb gctnifj etnifj groffeun bancfo^u"''öorbienftS für got, baS- bie (ingel tanm fjo getotfä fein l)m ^l)mel. © h3ic10 eine grof] blafje ift ba^l D toie öiet ^anbelt bie fd^rifft Don folc^en leuttcn,wie grclüli(^ bratoet fte l)f)ncn, aber fic fulenfj Weniger benn ber anbof} besfc^mibte bie ()cntnierfd)leg fulet, unb ift bifj ftucE ein grof] teeljtleufftig bing.5?on benen fagt (Sl)riftuC' ^'o^^an. x'üij. 'G-S toirt bie 3et)t fummeu, ba bie,Sofi. i«, 2.fjo eud) tobten unb Dorjagcu, Inerbcn meinen, fie tf)un gotte ein groffen binff.n Unnb pfal. oon bem felben Ijauffen: '(?r ubirtoelbigt alle feine unbbertet)l unb«i- w, iffpriest: 6§ ttiirt mir fein ufailf] bcgcgcnn', aly folt er fagenu: 3rf) I)n& i'^'ijtic^ tt]u niot, got lüivt mir grof] lot)n brumb geben k. Solc^ oold loar DJJoabboDon 3iiiiö joi. unnb ötere. rlüiij. 'äßir tiaben Ponn *3Jioa6 gcl)orct, er ift|cr. "',*^f.u6ir bie mafj l)ot)mutig, fein t)0^mut, fein ouffblafjen, fein Dormeffen, fein20 rn^m unnb fein jorn ift groffer benn feine mad)t\ ^llfjo iet)enn Inir, bas fotd)leut für groffcnt ubirmut gern meljr tcttcnn, benn fie Oormugen. 6in folc^-SOold' niaren bie ^^uben u6ir ßtjriftnm unb bie -Jlpofteln. 8olc^ leut tnarenbie freunb fand ^ob, bie auf? ber maffen Iccljf^Uc^ rcbten roibber l)l)n unbgot fe^r t)od) lobten unb prebigeten. 2olc^ leut Ijoren nit, laffeu l)l)n nit2"'fagenn, ba» ift nit muglic^, baä fie unredjt l)abcu obber tüeljd^enn. 5hir l)I)n=burd^ unb folt bie tnelt gar brob ju brummern ga()n. @5 fan bie fdjrifftnit gnugfam ftraffen folc^en üorloren l)auffen. 3^t nennet fie Ijljn ein fdjlange, |iss.s.bie tjijt orenn juftopff, ba-i fie nit l)ore, i|t einn unbeljtuinglid) einborn, i|t|fjY3ein hjutenb latoen, iljt ein groffen unbelücglid^cn felfj, i^t ein tradjen unb*'•'*' i^.30 fjo fort öicl mcfjr.?lber nit baf3 fein fic abegemalet ben 3'oti il unbi-li. , ba nennet er*'"""! ff"''-'ben felben bauffen SJe^cmotl). 58el)ema f)ci)ft ein tl)ier, '-Befjemott) ein t)auffent^ier, ba^ ift ein oolrf, ba-^ ein ttjierlic^ Oorftanb ^at unb nit gottis geift int)l)m regirn left, ba befc^repbt l)t)n got, tote er äugen i)abi ol§ bie morgen1 Bcrftonbc G 2 iunbcrltd^ B :! fovt^t BC il einftin] tjicnljn F hinein G^^nbutff C I roibetftanb O et BC 9 oerbienft F 111 gtoffe C BtaBe] bkg GII btemet CG btautoet F 12 ein gtoBlcuffig G locljKeufftiaf BC -leuffing F bingf B13 ben*D ba] ia'i C bot 11 U t^unb G got B bienft C 15 üBetmelbig *D16 fott] IDoU G 19 nio6 G ^oc^mutigt B Ijocftmut B 21 gtofiem C folci§ G22 ©ot(^c C 2-i „l)ocö" fe^lt G (Jtebigten B( Solche C Icut^ B 2»; barubcv Bjü brümmev gon G gcftn BC 27 terlornen IJ 28 auftopfft C süftopfft F cinf)oreu *D29 lömen F(i tradeii G 30 futt F füit (^37»


580 35nl ÜWngnificat tetbeiitfc^cf imh nii?gflcgt 1521.tobte, ban tji)X üug'^eit ift on ntaf^, l)'^r fiaut 0(1,50 i\axt, ba§ fjo man brauffft^clöft obbev ftii^t, er ein fpot branfj mad)t, baS ift, Iren auff fie prebigtttiirt, borloc^en fie e§, ben l)t)r redjt fol nit ftrcffürf) fein. 3tem eine fdjupeflefict an bev anbein, baS nit ein Infft baljtüifc^en ge^t, benn fie galten u&irn=anber, bai fein get)ft gotti§ in fie fnmmen fan. ©ein l)er| (fpric^t got) sift t)ori}arttet, lüic einis f(^nn)b§ ambof]. 6-3 ift be§ teuffcis coipcv, bxumh gibtev aud) folc^a oUes bem teuffet an bcm felbcn ort. din folc^ botet jn unfernje^tten fut allen anbern ift bev Säapft mit feinem fjauffen unb lange 3et)tgetoefen, bie t[)un and) atfjo unb me^r, benn e-S l)f)e gctocfcn ift: ba ift feinf)ovenn, fein geleng! \ ba tjilfft fein fagen, fein vabten, fein bitten, fein breloen, 10fuv^ umf) nit mel^v: benn loir fiaben ledit, ba 6Iel)6--' 6et}, tio| t)emanbanberfj, unb hienfj bie toelt toere.2}lod^t ahn ^emanb fagen: toie )t)il fi(^ ba« fugen, fol man ba» ret^tnit galten? fol mau bie lüaif)eit laffen? 3ft§ nit gepotten, mau fol umb§vec^t unb ber Itiarljeit Iriüen fterbeu ? .C->aBen nit bie f)el)Iigen 5]iavterer umb§ isGuangelium toiCcn gelittenu ? I)at nit aurf) 6l)riftu§ fel6§ lüolt recfit l)abenn?(5§ gcfi^ic^t l)l]e, ha5 fold) leut etlua offentlid} (unb tuie fie plerrcn, für got)rec^t ^aben, tool unb toeljfjlid) t)anbeln. 5lnth)ovt iä): .öic ifte jeljt unbnobt bie äugen aufftf)un, tjie ift ber redjte fnobte-, ba ligt« gar an, ba§ manrec^t untcrrid)t be§ ted)t ^aben. 6§ ift l)()e hjar, umb ber tnar^eit unb rec§t§ 20Joillen fol man alti^ lel)beu, iinnb fie nit leuden, fie fei) toie geringe fie ItioKe.@'j mag auc^ fein, baö cttoan fie rec^t l^aben, aber bamit ltiirt-3 Oorterbt, ba§fie rec^t nit red)tlid) aufjfuren, nit mit furdjten brljnnen l)anbcln, nit gotfür bie äugen bilben, meinen, e« fei) gnug, ba« rc(^t fei), foEen unb UioHen aufjct)genet gcloolt fortfarcn nnnb bae fpicl alfjo l)l)nauf5 madjen, bnmit fie t)^r 25red)t unrecht ma(^cn, loen e§ fd)ou t)m grunb red)t loere; biet fcrlid)er aber ifts.Inen e§ fie bnndt redjt fein unb loiffenf3 nit gclnifj, loic e§ gefd)ic^t in benl)ol)en fad^en, bie got antreffen nnnb feljne rccf)t. ^^tber loollen ^um erftcn bonbem groben meufc^lidjen red}t fagenu unb ein grob grel)ffli(^ erempel fe^en.^^fts nit liiar, ba« gelt, gut, lel)b, e^re, mel)b, finb uunb freuub k. fint 30andj gutte bind bon got felbcr gefc^affen unb geben? fjo e» benn gotti-3 ga6enfinb unb nit bel)n, unb er loolt bid) borfuc^cn, ob bu and) bie felbcn umbfernen IciEcn mod^ft laffen foreu unb me^r on l)^m aEein, benn an foIc§en3 ein \äinp G i batjlDifc^crt F 4;ö übctcitianbct (; 6 fc^tnibcä B 7 jn AS anbete *D 9 t^ünb F ^e ß 10 getcnd 15 gcbengf G btowen G ll Mei6t§ F14 bie] biefe *1) 15 xec^t§ *D aJlcrtercr BC IG guangeltunts G gclibcn B 17 etwa? G19 fnob G legt c§ B 21 leugnen G 22 ttirte§ B 24 für bie] »or F genügt B»eEen G 25 c^gnc G fürt fatcn F 26 ift F 27 »tffcn el G gefc^ict B29 ben *U 33 fotn B') Offenbar gelenfc, gcbilbet luic bie 3ol)lrcic^cn sycrbülfiibft. ber Sßolfsfprac^c (föetl^uc,ßSelaufe ufto.), '^ier ja anä) einem 3nf. gleich gcorbnet. 3llfo ettoa: 'fein (ein len!en'. S3gl.Qud) ©rimm, SBtb. 4, 1, 2, 3007. 5p. 5p. ^'}gut biefe fptic^lDottlic^c Sicbensatt ugl. UnfeteÜUtÄgabe S8b. IX, ®. 365 Slnmerfung 1. Sie ftef)t bort in ber fj^otm: „f)ie Iet)tf) bet fnob".


^Ta-j 3J!ognifitnt »crboutfi^et imb ou^getcgt 1521. 581fel)nen guttcvit (fangen. Qx fugt bljv ju einen fct)nb, bcr bt)t fte gar ober eintel)l5 ncfjm unb bicfj bcfc^ebigct, obbcv burd) ftcrBcn unnb öovtcvben fünft brumbfemift. 93Jet)nftn, ha-i bu f)te biüic^ ux\ad) t)cttift ^u toben, toutten, mitfturm unb getoolt fie toibbcv I)o(en, obbcr ungcbultig ju fein, bifj bu fics iDxbbcr fjcttift, gcbft fuv, Cy toercn guttc bind unnb gotti» cveatuv, bie erfct6 gemad)t l)ctte. Unb bie ganlj fcfjiifft nennet fotc^e bing gut, brutnbluoltiftu gotti-3 loort l)altcn unb fold) gut mit (el)6 unnb leben fdfju^en unblDibber()olcn obber i)f)e nit mit Iniüen cmperen noc^ mit gcbult fie farenlaffen: mcre ba-i nit ein fetjner fii)cl)n? Sßottiftu nu f)ic rcc^t tüol t^un, fjo10 muftu nit mit beut fopff tjtjnburcf) fnrcn, tnie benn ? bu fott got furd^ten,unnb atfjo fagen: 9hl lieber got, e-5 finb gutte bind unb bel)ne gutter, toiebetjn eljgcn toort unb fc(}rifft fagt, a6er icf) Iriel))] nit, ob bu mir fie loiltgönnen; toen idj tuifte, bao icf)y nit folt t)abcn, fo toolt iä) fic nit mit einem^or mibbcrf)oIen ; Inift ic^ aber, boa bu fie bet) mir tuoltift f)aben me()r benni'>be^ l)t)enem, fo tüolt ic^ beljnem tüillen haxt)n bienen unb mit lel}b unb guttoibber ^o(en, toel)! icf} aber ber feljnifj lüet)f3 unb fetje, ba§ gegenloertig ge=fc^ic^t, baS bu mir fie nehmen leffift, befiel icf) bX)X bie fact), loil tnartten,tDa§ ic^ brl)n t^un fol, unb bereljt fein fie jul)aben unb emperen.6ie, ba§ ift ein recf)te feet, bie furcht got, bn ift barmf)er|i(feit bei), tnic20 ^ie bie mutter gottiä finget; baranfj !an man merden, aufj »rild^em grunb5lbraf)am, £a0ib unb ba§ üoldE Oon Sfrael Oorjeljtten ftritten unnb üiel er=iDurgeten : fie giengeu auf j gotti§ loitten {)l)nan, ftunben in f nrcfjt unnb ftrittennit umb§ gut» ioillen, fjonbern bas got l'on l)f)n f)abeu tüolt, toie ba§ bie!^iftorien geben unb an|el)gen gemcljniglicf) 3ntior ben befel^ gottia. diu fi^c,25 toie ^ie bie loarljeit Inirt nit Oorleugnet: bie tt)arl)eit fagt, eä fein gutte bingunb gotti§ creatur. ^a eben bie fclbe Itiarljeit fagt aud) unb leret, btn foltfold^ gutte bing faren laffcu unb aÜe ftunb bereist fein l)f)r ^nempcrcn, fjo e§got ^aben tnil, unb aEein ou got Ijangenn. Sie loar^eit bringt bidj nit, ba§bu bie gutter folt tniber t)olcn, bamit ba§ fie fagt, fic fein gut, bringt bic^30 auä) nit, ba§ bn folt fagen, fic fein nit gut, f^onbern ba^ bu folt ber fei bengelaffen ftel)cn unb befcnncn, bas fie gut finb unb nit bof^e.^Jllfjo mnf,} man onc^ tljun mit bem redjt unb allerlei) gutter ber uor=nunfft obber toelifjlieit. Stecht ift ein gut bing unnb gäbe gottiö, toer jtoeijffeltbaran? ©ottis luort ipric^t felb, ^Wec^t fei) gut, unb fol i)l)c niemaut be=35 lennen, baä fein gutte obber redjte fad; unrecht obber bofje feij, fol et)e bruberß :; (' 1 fuget B fuget C cin§ 2 ncm H ne^me C fc^mift 4 Cuitflebuttig5 geBeft C 6 fefbft ß ganlje C 8 nac^ B l-i gunnen B günucn C gi'mnen FGtDufte B aüfte F U ^acr ß ^ar C t)or *D wuft ß iß unb ji^ F fcgcnwettttgt B17 left ß 6cft§t ß Befil^e F Ijefilc^ (i 18 cntpcren (i 19 @i6e C Sl) *1) @ic^ FGfeele C forest FG 21/22 etfturgtcn ß cvmütgetcn *1) ctraürgtcu FG -Ji fordet ß*DFG23 umt F(l 24 Sefe^et B fiefelt^ *ü |ic§ FG 25 fiettcuinet C 27 fotciöe BC28 bringet ß 29 bringet B 30 „folt" (uor „ber") fc^lt G 31 getoffen:öeit F 34 fel'öft B34, üö „unb jot" 6iä „gutte" fe^U *D 35 tec^t *1) bvober *I) bv^ber F borübcr ';


582 ®o^ JJiQgnificnl uetbcutfdjft imb ausgelegt 1521.ftevBcn iinb aHi^, hJoS got nit ift, faven loffen, bcnn ba§ leere got unnb feintDort üorteiigfct, ber bo fagt, rcd;t fct) gut unb nit bofäc : iDoltiftu aber boiuttiBf(^i-cl)en, Inutten, toben unnb aEe Inclt ertuuxgen, ha-i bl)i fold) rcc[)t tourbgennmmcn obber Dorbvudt? ?U§ etlidj t^un, bie in bcn ^tjxnd luffcn, nltcjamct anrichten, (anb unb Icut öorterben, mit fviegen unb Blut botgtfien bie 5tnelt erfüllen. 2.ßn§ Inctjftu, ob got bl^r foI(^e gäbe unnb rcc^t loffen loil?3iftö borf} fein, mag bt)rf3 nc'^mcn ^eut unb morgen, braufä unb brtinnen,burcf) fet)nb unb freunb, unnb toie er Voil. 6r Oorfud)t biä), ob bu auä) unibfeinen loiUenn lüoEift be^ rechten empcren, unrcd)t fjabcn unb tcljben, umbfcl)nen lüiHen bie fc^anbc tragen unb an tj^m allein fiangcnn. SBiftu ntt) got= 10furc^tig unb bcndift, ^crr, eä ift bel)n, irf) \v\U nit ()aben, iä) toiffe bcnn, ba§bu ml)rf3 gönnen tüilt, fnr, loa§ ba feret, fei) bu nur mein got. Sifje bannge^et biffer üerf,}: 'Hub feine barnil)er|icfeit ift bei) benen, bie l)§n furchten,bie nid]t§ tt)un rooEen on feinen IniEen. ©i^c ha ift gottig luort in bel)benfinden gef)altcn. 3"ni erftcn, baS' bu befennift, ba§ rec^t, bcin öornunfft, 15bein ertentnifj, bein Uiel)fj'£)eit unb aEe beiu nicljnung fei) rec^t unnb gut, IttiegottiS iDort felb bobon rebet. ^um anbcrn, bas. blr foIc^§ gut§ gerne mangelftumb gottiv IniKen, 3U unred^t Oorterbt unb ju fd)anben Inerbift für ber loelt,loie goti§ tüort axiä) lerct: 'G» fein jlrel) bing gut obber redjt, befennen unbgelt)innen\ '3)l)r ift gnug bo» befentnifj, bo§ bu gut unb red)t ^obift, tanftu 20nit gelüinnen, laf3 got befolen feinn, bl)r ift befot)len 3U belennenn, got I)atl)t)m bcT)alten ba§ gelüinnen. SBil er, hab bu audi gelüinnen fott, fjo lüirter ef3 felber tl)un obber htjx alf^o furbringen on bcl)nn gebanden, bo5 bu e§muft in bie I)onb net)mcn unnb gelüinnen, auff bie lüel)f3 bu nl)mmer gebadetnod) begeerb f)ettift: tüil er nit, tofj bl)r bcnugen an feiner barnx()er^ideit. ^s5Rt)mpt man bl)r ben fieg bc§ red)ten, [50 fon mon bod) ba§ belennenn bl}rnit ue^menn. Si^c fjo muffen mir abfielen nit üon ben guttern gotti», f5on=bern üon bofjem uorleretem auf (eben ber felbenn, ba§ mir t)^r mangeln unbbraud)en funben mit geloffent)eit, has in aEem foÜ loir an got oEein !^angen.O folc^ bing folten aEe furften unb ubirteit lüiffen, bie nit bcnugen am be= 3»fcnncn beö red)ten, fjonbern aud) ftrod» geminnen unb obtigcn lüoEen onaEe gotti§ furdjt, modjcn bie lüctt üoE btutu unnb jamerg, mel)nen fie ti)unlüol unb x(ä)t brau, bie lüeit fie xeä)t fad; Ijobcn obber öormcl)nen ju^abenn.2Bo§ ift ba§ anber§ beim ber ftoI,5 ubirmutige ^3toab, ber fic^ fetb loirbigmad)t unb üä)t, ber ba§ eb(e fc§one gottiä gut unnb gäbe, (bo§ rec^t) ^aben 352 uorteugfnet 1! Bcvleuguet FG 4 alle] aüä E 6 jomev B »ergieüen 7 unbmorgen] obber morgen C mag] er mog G 9 Wolteft K hjelleft G 10/11 JBiftuimgotfürcötig Ci 12 gitnnen B gunnen C günnen F @td^ F ©i§ (i 14 lueEen G SieBSicfi F @it| G IG ertontnug F alle beljne C 17 3übeG 18 Bor *DF 20 genug Bietontnufe F 21 liefol^en (2) CG fiefolc^en *D 23 beinen BG 2ö nad^ B fiegerbt Blicgcrb *U liegert G bid^ G 27 ©ic^ F @i^ G 28 öortertem B forest B3233 rechte \aä) C 34 be§ G jettft B 35 go6e G


.=.attein^Qä ffllagiüftcnt «crbi'utfci)ct uiib ausgelegt 1521. 583foHc, fo cv nit loirbtg ift, tuen er ]iä) ved)t auiet)e fiiv gottiö oiigen, ba?^ l)f)ubie erbe trcgt unb bie rinben Dom brot cffe iimb feiner lunb rtiHen. blinb=t)eit! € blinbfjeitl Iret ift Inirbig einer t(cl)nften goti* creotur ? unb toivlooüen bie l)ol)iftcn creaturn, ba-j redjt, lrtcl)f5{)cit unb eljre ber felben nitf)aben, fpnbern aiiä) mit Iputtenb blutfovgiffcn unb allem unglutf bc=galten unb f)oIcn, gcftn bnrnacf) lilin, beten, faften, {)orcn mefj, ftifften fird^cnmit folc^em bhittit^tem, ttiutticf)tem , rafenbcmbie ftelinu 5urfprungen für unfjerm angcfirfjt.gcmnt, bn? nit Itninber toere,Öic feilet jur feljtcn ein eine frag. 2ol bcnn nit ein "^err fein lanb10 unb leut fc^u^en für unrecht, fpnbern fo ftill !^atten, i)t)m aHiS ne'^mcn(affenn: ttm-S inolt barauf] loerbcn in ber Inelt? S)a lüil id} mein buncteni^t auffS turt.ift fagen. ä^eltfid; getrialt ift fdjulbig lif)r nntettfjan jufdiu^eun,n)ic iä) offt gefügt, benn barumb trcgt fie ba§ fd^loert, ba« man bie, fjo fid^nit an fold) gotlid}c lere feren, in ber fnrdjt befialtc, bamit fie ben anbernn frib unb rugc laffeii. 31nc^ baran fud;t fie nit l)f)r eligenfj, fjonbcrn bc-5ne^iften nut, unnb gottiS eljre, locrc inol gern and) ftiüe unnb lief^ t)l)r fdjtoertliegen, tren got folt^» nit bororbnet bette ben bof3en jufteuren, bod; ba? fol=d^er fd)u| gefc^c^c nit mit biet grofserm unrabt, unnb ein Icffcl auffget)abcntocrb, ba man ein fdjuffel jutrit '. (i^ ift ein fd)led;tcr iä)\i^, fo man umbio einer perfon loillen ein ganti ftab in bie fal)r fe|et, ober ubir einem borffobber fd|[of,5 baö ganlj lanb brau fe|ct. @y Inere benn ba? got fjonberlid)hJte bor jeitten befel^ ttjet fold)« jutfjun. 6^§ nt)mpt ein JHcuter einem burgerfein gut, unnb bu brid}ft auff mit einem ^ere bn':? nnret^t ,5uftraffcnn, fd)a|iftbai gan^ lanb; tner bat l)ie mel)r fdjaben tfjan? ber reutter obber ber26 '^err? Sabib ber fat) bielmal burc^ bie finger, loo er nit funb ftraffen onber anbern fd^aben. 9Ufo muf] alle ubirteit tl)un; eS mufj auc^ tnibberumbein lanbfef^ ettras let)ben umb ber gemcljne »uitlen unb nit begeren, ba§ umbfeinen ttillen alle bie anbern in groffern fdjaben fummen. 6§ toil nit al^citgleid^ feinn, (5t)riftn§ tuolt nit ba« tjcbberid)'- anfjrottcn laffen, ba§ nit aud) '^'""g j/30 ber lüe^fä mit aufjgerottet irurbe. Soll man auff alle antaftung ftre^tten1 anfcci^ (i 2 ringen A xinben BC'Ul-'c iitube C ittib(. 4 bie] ber (; ^oti^ftcn Bblutucrgiefjen C 6 ganb G 7 Btüttigtem roicnbem (i S bie] bajj bie B fte^ne C") V3eri))ringen V »or *nV(i frage C ain *J)K(; 9 12 imbertljan B 14 iold^e C1-5 tue G eigen Cr 16 ned^ften B net)fteii C 17 BC 18 toffcl 20 ganjscligcn 1!(cfienjo 21. 24) C befetcft *D jS t)öx *i> 2.5 foc§ B*DFG fa'^e C 27 uiibert^an22 einober tanbtfeg G bcgern B alleäcit C 29 ^ebcrifcö *!>] untraut G außreitcu (;::;b.30 aufegereitct G


') Jügt. Sffianbcr I, 1332 unter „&ani," 145. -) ®. 579, 17 ff.584 2;aä 5Dfagiiificnt ucvbeiilfdjd uiib aufgelegt 1521.iinb gav Jiic^t» ubtrfef)en, iücrc ntjmmcr fein fvib imnb bcnnod) ct)ttel üox=terbeu ba^u. Srumb ift ba§ led^t obcv uiiiedjt nljmmcr tncl)r gnugfam uvfac^üti unterjdjeljb juftraffen obbcv Iviegcnn. 65 ift tool gnugiam ux\ad) mitfugen unb on ctjnfj anbern üortciben ftroffen. 6» muf,^ l)^e ein i)ei obberubirfeit Tnct)i aufffe^en, \vaä bem ganzen f)Quffcn bienet, benn einem el)n|elen."iftud. 6y toirt nit ein xel^c^cr Ijanfjüattci- loeibcn, bcr bie ganfj ijtjnaitj tuirfft,brumb baö man tji}x ein febbevn f)at aufägeroufft '. 35t)n tricgen aber ift l)^tnit 3et)t jurebenn.Sllfjo auc^ in gotlic^en fachen jut^un ift, aU mit bem glauben unbßuangelio, baö bie l)of)iften gntter finb, unb fic nicraant faien mufj loffen. in5(ber ha^ rec^t, gunft, e^ie, juf ollen unb an()Qng ber felben mufj man aut^in bie toagc legen unb got bamit toolben laffen, nit umb haSi getoinnen,fonbern uxnbö befennen forgfelttg fein unb gern lcl)ben, ob er al§ ein un=gered)ter, ein borfurer, ein !e|er, ein l)rriger, ein freüeler 3c. brob für aCermelt Inerb gefcf)mc^t, borfotgt, borjagt, borbrennet obber fonft erlourgt, benn nba ift gottiS barmfjer^icfcit bei). -DKan fan i)f)m ijtie bcn glauben unb biehjarl^eit nit nefjmen, ob man ij^m ha-i leben ntjmpt, Juietool in biffem ftudloenig finb, bie umb ba» gelbinnen unb obligeu toben unb lounbern, loie l)mjeitlicfien gut unb rec^t gef(i)id)t, benn l)l)r ift auc^ tocnig, bie e-i rec^t unnbauf3 grunb befennen, bod) fol ein fold)er menfc^ leljb unnb flag ^oben umb manberer loitlen, benen burc^ unterligen beä ©uangelii an ber feelen felicfeitl)l)nbcrni§ gefc^it^t ,ja biel me^r l)ie (bod) für gottis äugen) f lagen unbcrbel)ten für folc^en ber feelen fc^aben, ben bie 53babiten t^un umb t)i)xcjeQtlic^c gntter unb rechte, lote broben- gefagt ift, benn c§ erbermtidj ift, mogottis toort nit gelül)nnet unb obligt, nit umb bcä bcfenncrfj toillen, fonbern 2^.bcren, bie ba burc^ folten bet)alten Iborben fein. S)af)er fe^en loir in ben^rop^eten, ß^rifto unb Slpofteln fjo grofj lcl)b unb flag umb be» gottiä >r)ort§borbrudung UuEen, bie bo(i^ frolic^ loaren, afLlS unred;t unb fc^abcn juletjben,benn ^ie f)at§ ein anber urfad) umb ba§ getoinnen für aUenn anbern guttern,ttiie h3ol bod) nienmnt felb barljnnen mit gemalt faren fol, unnb foldjö rec^t be§ aoGuangelii mit bem fturm unb unbornunfft bel)alten obber ^olen, fonbent fic^bemutigen für got, al» ber billeidjt nit Icirbig fei), haS' folc^ grofj gut burc^l)f)n gefd^el^e, unnb aEeä mit bitten unnb flogen feiner barm^er|ideit t)el)m geben.1 bennoc^t F bannoc^t U 4 unain§ E 5 emäigen G 10 ^od^ften B 11 äu=faltenbG 15H)exG ITnemenBC 20 foq fotd^ E 22 me^ct B 23 orbaiten *DFG25 oBte^t B 29 utlaaöen G anber G 31 on »etnunfft Fbcr Uiol)l immer ein SWerunttaut, mcift Raphanus raphanistrum L., aber auc^ Sinapis arvensisL. bejeic^net. Öut^cr l)at (jicr bas SBort offenbar ber größeren 9(nfc^aulid)teit tocgenftatt beä noc^^er in ber Sibelüberfetiung gcbraud^ten ottgcmeinen 'Unfraut' Cog,l. G) ongetoenbet.[zizania, bas bie äSulgato an bcr Stelle bietet, tonrbc mcift aügcmcin ols unkrüt ober aU radegenommen, nur au« einem nicbb. ®loffarfüt)rt 3>icfenbad), Glo.ssar. lat.-genu. f)eberit on.5p. 5p.]


Soä 3)kgnificat berbcutjdjct unb ausgelegt 1521. 585Si{)e, boö ift ba^ erft totxd gottiS, haä n bavmlicvttiq tft ufiir aüc, biel)f)V bundel, vccfjt, tDctjfjfjeit, unnb lua-j gci)ftlicf)ei: guttcr [tnb, gerne mangelnunb iDtütg gcl)i"tarm BletjBcn. S;a§ finb bie vecf)tcn gotfuvt^tigen, bie ficf)Mniö bing-J lüivbig buncfen, tüic gering e§ fei), gern für got unb tüclt nncft-unb blofj fein, Ina» fie aber ber fetben ^aben, nur aUi oufj kutter gnabcnben unüoibtentcu geben, ber felben mit lob , band unb furcf)t braudjcn gleicf)al§ frembbcr gntter, nit t}l)ren luiUen, luft, (ob und; e[)re, f3onbern allein beö,be§ fie fein, fuc()cn, unb jeljgt an, toie t)ie( rael]r luft got ijahc fo(cf; barm=^er|i(feit, fein ebüft toercf ,jnt^un , benn ha§ gcgcnlnerct ber ftcrcf , bamit ba§10 fie fagt: Qö loerc fotc^ mercf gottis on auff^oren Don finb ju ünb in benfurdjtfamcn, ba l)t)enif3 toercf in baS brit ober oicrb gclib Ineret unb in biffemüolgenben üerfj fein jiel no(^ jcit gefeilt toirt, luie folget.Sas anber toerc! gotti», ©eiftlic^c f)offart jeftorcn.@r f)nt gemalt übet mit fcitiicm orm: siic i, si.1.1 Unb äurftrcttet bie Jjoffcrtigcu i)m gcmut i)()rc§ ^ct^cn.9liemant laf3 fic^ l)rrcn bie t)orteutfd)ung, ba§ ic^ broben alfjo Oortenfdjti}abe: '6r toircEt getneltiglii^' unb ^ie: '6r ijat geloalt übet'. (Sä gefd)ic^tborumb, bau tt)ir bie toort befte baf3 Oorftefjcn, 'miiäjt foCen an feine jeitge;)unben fein, fjonbern gottii art unb toercf frei) ant3el)genn, bie er alt^eit•jo t^an ^at, al^eit tf)ut, Ql|eit t^un loirt, ba-S gleich üiel loere, fjo ic^» infol($ toiiii auff beutfc^ rebet: @ot ift ein fold)cr l)err, bes hjertf ber maffenge^en, bai^ er frefftiglicf) 3urftreh)et bie f)ot)mutigen unb bormfjerlig ift ubirbie furc^tfamen. @otti§ arm toirt in ber fc^rifft genennet fein el)gcn geloalt,bamit er on mittel ber creaturn rtirft, baffelb geht ftil unb f)et)mli(^ 3U, ba?fein niemant geioar toirt, bif3 ba^ gcfdieljen ift. ''^Ilf30, ba-5 bie felb gcttalt25obber ber arm nit mag benn allein burd) ben glauben oorftauben unb erfanttoerben, ba-i aud) ^iaiaä liij. brob flagt, bac' fo Inenig glauben l)abcn susci.ss, i.fold^em arm, unb fpric^t: 'lucr gleubt unf3er prebigt, unb loer finb bie, benber arm gottis bcfant ift'?' ba^ mad)t atlig, toie ba felb» folget: '@ä gc§etM !^el)mlic^ unter einem unglcidjen anfcl)en folc^cr geloalt'. 3luc^ Ibacuc iij. .^at. 3, 4.fprid^t, ba^j l)orner in gotti§ fjenben fein, an|u^el)gen fein groffe fterde, unbfpric^t boä) : 'fein fterd fein borporgen bafelb§', loie get]t ba§ 3U ?6» ga^t alfo ju: loen got bur(^ mittel ber creaturn loirrft, fo fi[)etman öffentlich, loo geloalt ober fdjloec^e fei), bol)er baä fpric^loort fumpt:1 gi$ F „etft" fel^lt *D 2 bundEen G 3 6elc^6cn *D gotfefotc^tiacn G4 btn9£§ B tueU] bet ttelt C ber Wertt H noifet BCGH 7 noi| CFG fonbet C 8 mc^er B9 tcgennierd B 10 weren F 11 geübc *D 12 noc| B 13 juftötcn C ,5er- FGt^oBor- H 14 geu6et G lö jctftveuiDiot FG 16 »orbeutjc^ung BF batobcn G »or=beutfe^t B Bcitcutfc^t C'*DG Betbeutfi^et F 17 über D gcübet G 18 bcftet BFG Borftc^tt BBerftanben G 22 geBcn F ^uftreWet BC jurftroraet *U jerfttediltoet FG 27 „"Mafien"\ti)tt F 29 tnie] bie G felBft B 31 feine gwffe B 32 fei) Bertiorgcn B ge^et C33 ge^t B ge^et C pet] ftat G 34 ba^er] ober G


a580 S:nä 9J!ngnificnt licrbeutidjct iiiib nii*:-gelfgt 1521.'®ot l)t(fft bcm ftcrcEiftcn'. ' ^Ilfjo, Joildjer futft bcii hieg gelmnnct, buvd) bei;I)at got bie oiibern gefc^tngcn. grift ein ioolff l)emaut5 obbcr Inirt fonft 6c=ft^ebiget, f^o ifty biird) bte cvcatur gefcfje()en: alfo mac^t unb 3u6ricf)t gotein creotur burd) bie anbcrn; trcr bo (igt bev ligt, tvn bo fte^t, ber [tc^t.51Bev tren er felB tnirtft buid; fernen arm, ba ga()t es anbev§ ju , ba tftsjnftovet, cf)e hJen man meljnet; iDtbbcvumb crtolüct, ct)e man ntel)nct, unbmcmiint fif)et: folc^c^ Ircitf tf)ut er nur 3ir)ifd)eu ben betjben tet)Ien ber tnelt,bcn frumcn nnnb öof^cn ,leffit er bie frumen fraffttot",} ftterben unbunterbrucft, ba'J t)bermann mel)net, e§ fet) mit t)^n aufj, e§ f)ab ein enb, unbeben in bemjelbcn ift er am ftercfiften ba, fjo gar öorporgen unb t)Ct)mlict),ha^ bie and) felb nit fnlen, bie ba Iel)bcn ba§ brucfen, fonbern glatobenS; baift Doli gottic' ftercf unnb ber gan^ arm. Senn too menid^cn trofft aufjga^t,ba get)t gotti-5 frafft ein, fjo ber glaub ha ift unb loorttet be§. äßen nuba-3 brutfen aufj ift, fo brid)t§ erfur, Ira-S für ein ftcrdf fei) gertefjenn unterber frencf. Si^e, atfjo tvaxt 6l)riftuc- fraffttof^ am ßreuli, unb eben ba fclbf^et er bie grofte marf)t, ubirtranb bte funb, tob, loett, f)eüe, teuffct unb aEi»uM. Süfjo t)aben alte 'DJIorterer ftarcf gelncfjen unnb gettionnen, atfjo ge=5oct 3, 15. lütnnen auc§ noc^ aüe (cl)benbcn unnb borbrucften. 3)rumb fpric^t ^o^et ij-S)er bo frafftlofj ift, ber fol fagenn, ic^ bl)n frafftreid)', aber i)m gtaubenunb ungcfulct, bif] ba§ auf,] enb !uuipt.SBibberumb ba§ anber tel)t leffit got grofj unb medjtig fic^ ert)eben.@r jeugt feine frafft eranf5 unb leffit fie nur Don cl)gcner frafft fic^ auftblaf3enn; luen, ttto menfdjcn trofft eingclit, ba get)t gotti« frafft aufj; WenulD bie btafje üoll ift, unb tjbermon mct}nct, fie liegen oben, tjoben gelininnen,unb fie felb nu aud) fidjer finb unb liabenfj anfj enbc brockt, fjo fliegtgot ein lod) in bie blaffen, f^o iftö gor auf^. 2;ie norren »oüfen nit, boeeben in bem fie auffge()en unb ftarcf luerbcn, bo§ fie Hon got geeuffert finb,unb gottiS arm nit bct) \)i)n ift. S)rumb loeret l)^r bing feinn jeljt, barnad)liorfi^lrinb ci- \vw ein Inaffer blafjen, lüirt, al§ toere es nie gctnefjenn. JationUf. 73, 16 fi. f ogt pfol. li'rii-, bo c^r fic^ fc^r öortnunbert , trie bie bof^en fjo reid), fidlerunb me(^tig Joeren in ber inelt. ^u leW ipxaä) er: '^ä) ijahh nit mugenliorftel)en, bif^ ic^ in bie l)ei)mlideit gottil fat), unb Umrnofjm, lüie es t)f)nam legten tourb ge^enn; ba fal) ic§, bos fie nur ju t)i)xim cljgen betrug olfo4 Ic^t bei: te^t H b „jetb" fcljlt F ge^t Bl' G meinet, unb »ibetum6 U 7 fi^et§ Ciut bat H 8 bo C tagt V 9 ^^m C enbc CU 1 1 ba] ba§ F 1 2 tuu B awfe--ge^t BC ivic^B 1.5 felfift B lii „et" iti)ü *D 17 l^aBcn] fcinb G •DJJctUtcr C14 (i20 ungciulet] unenpfinbtic^ G 21 tofjct F 22 jeui^t C jc^gt F ^crau§ B tofet Ffid^l fie G ^ * 24 ligcn C gcmunne *D 25 nur G 26 „fjo" fe^lt G 27 auffgat G28 inen G 29 uevfc^winbct C Hajjen] 6Ioter G 30 et BC 32 »erfton G \aä) B33 toutbe C ]ai^ B eljgnen (J')i®Qi ©ptid^tuort ftammt aus bcm Satctntjd)cn : ..Fortes fortuna adiuvat." Sgl. bie9{ac^n)eife bei Ei-asmus, Adagia ( Basil.JlööO) ©. 77. [91. Otto, bie @ptic|ttiöttet ber Oiömer(1890), S. 144. -Ijy- *45-]


.'bnum.')benS'as SJJagnifitüt Dorbi'iitjd)ct imb dusgelegt 1521. 587cvljaticn tüavcn, unb eben hax\)n gcnlibret, bavljit fic ertinben tuaren; Jüie Balbftiib fic öorftovct, Inte fcf)nel ifts niii,^ mit l)l)n tnorbcii, al§ tnevcn fic niegctücfjen, toie ein tralom bovflc(}t bem, bcr bo nufftnad)!'. Unb pfol. frjöi. ¥i-'^ä) ijab einen gotIof3en man gefcljen auffgclncic^fen' unb eri)ol)t itne ein ßeberauff bcm bem berge l'ibani; iä) bin nur ein trcnig für ubir gangen,unb fic 3U, ba Inar er fd)on bal}l)n. Zs^ fi^agt naä) tfym. ha Inar fein nidjtme!^r ba'.©5 gebrid)! nur am glauben, ba§ loir nit auä) alfjo ein toenig fiarrcn!unbeii bcr jcit, f.pnft lourbenn Irir auc^ fcl)n feljenu, h)ie bie barm{)cr|tdeitI" fei) bei) ben furdjtfamen mit aller ftcrrfc gottiS, unb bcr arm gotiy luibbcrbie £)offertigcn mit aUem ernft unb gelnatt, »nir gtoublof^en tappen mit berfauft nad} ber barmt)cr|t(feit unb nad) bem orm gottig, unb iiien toir nitfulen, fjo met)ncn Irtr, e§ fei) mit unS borlorcn unnb mit ben fel)nben gc=toonnen, al§ fei) gottiS gnabc unb barmr)cr|ideit öon unfj, unb fein arm15 hjibber un§, bas mad^t, luir fennen fel)ne el)gen Inerd nit, brum !enncn loirl)l^n au^ nit, tribber feine bormbcrtiidcit nod) arm, bcnn er mufj unnb teill)m glauben erlaubt tüerben. S)rumb muffen bie fljn unb öornunfft ^ufein:l)^r Quge bas ergert unf], brumb fot man ci aufjftec^en unnb lueglnerffcn.©tf|e, bog finb jlncl) lücrd gotti-S tiubbcrnanber, auf] h)ilcf)cn Inir lernen,20 luie got alfjo gefl)nnet fei), ba§ er ferne üon ben lriel)f3en unb fingen fei),unb nal) bei) ben nnltiel)f3en, unb bie unred)t l)abcn muffen, baS mai^t bengot lieblid) unb loblic^, troftet feel unb lcl)p unb alle frcfft.5tu fie bie lüort: '@r juftoret bie l)offertig finb l)m gemut ijtjre-i l)er|en'.2)te ^uftorung gcfc^i^et (Irtc gefagt) eben, inen fie am aller llugiften finb25 unnb HoE eigener lTicl)f3l)ett , [50 ift goti-j lDel)f3t)cit gcloifjltd) nl)m bar: lotefunb er fie aber bafj Oorftoren ,fie lebig mad)cn ferner einigen Ineif^fieitunb öol laffen tnerbcn t)t)rer ,3eitlid)eu fnr|[ norgenglidjcn ltiel)i,5t)el)t ? Sicfpridjt nemlic^ : 'bie bo t)offertig finb l)m gemut l)l)res l)cr|en', bai ift, bcnent)^r mcijuung, bunifcl unb öorftanb, ben nit got, fjonbern l)l)r t)er^ gibt,30 irolgefellet, at-j ber allcinn ber aller rcdjtift, befte, loel)fcft fei), barubcr fie fid)ergeben tuibber bie furd^tfamen, bempffcn i)l)re mcl)nung unb rec^t, mod)cn§jufc^anben unb borfolgens auffg cufjcrft, ba§ ja i)^r ci)gcn bing rcc^t fei) unbl gecnbtct (i 4 auffgewac^en ABC*I)1' -geloac^geu G upmafen H er^öd^t CE 6 fi^e *D \iä) FG s gettift (t U! »crlorcn 15 bavumb BCQufi C m 15IG mebev *DFG no^ U 18 ^IjntBcg G 19 lerne H jO „otijo" fe^ G fert FG21 na^c li nad^ *DG 23 fil^e BC f? *D fic^ FG 24 gefc§ict B gcfdöi^t FG 25 nljmme Fnqtnmcn G nic§t mer H bo *DG 26 öctftoven I! 29 bundEcn G funbetn B.SO fiö^] fidöt F*) ®Qä Überlieferte, ,in oüeii Srucfcn außer Ci feftgeljalteiic auf fficloac^en loirbtroti berfüf)rerifci)er OJlöglic^fett anbrer Srtlörung, bie 3. sB. auc^ bnriit eine Stüge fud)enfönnte, bofe auf gclDacf)fen nid^t fid)er ben ®iun ber üon öul^cr fef)r öcrfdfjiebeu überfetjteu©tcUc (ugt. 3


588 ®aä aJiDgiiifitat Deibcittjdjel iiitb niisacli-iit 1521.I)eftc()c. Unb lücn fie baä erlangen, räumen unb ci-t)eben ft(| Ijod;, toie bie^ibcn tüibber ß^riftmn tctf)en, fa^en abn ntt bamit t)i}X bintf 3uftoret unb3ufd)anben unb 6£)vtftu§ gu alten e()rcn ev()a'6cn. *ill)äo feigen tüti, baö biffcrticrfj vcbct Don bcn geljftlt^en guttern, nnb itiie man baxljnnen gottiö Inertferfennet anff 6el)ben feljtten, ba§ iüir gern follcn gel)ftarm fein unb unrecht 5!^aBen, unfjer Unbbcrt)art laffcn rec^t I)a6en, fte rtevbenfj bocE) nit langetrcl)6en, bie jufagnng ift ifk juftarcf, fte mugen bcm gottis arm ntt cntrtjiinen,fie muffen unter, fjo i)oä) al§ fte fii^ erraten, fjo trtr ba§ gtchjben: rtoaber ber glaub nit ift, ba loirctt got fol^ tnerct nit, teffit gef)en unnb Inirdtoffentlicf) burc^ bie crcaturn, tnie broben' gcfagt ift. 2)q§ finb aber nit bie 10rechten löertf, bamit man l)[)n crfennen fan, benn c§ lauffcn ber creatur trefftmitunbcr, uttnb finb nit blofj eljgen gottiS luertf, leitete muffen fein, ba»nicmanbt tnit t)I)m trird, fjonbcrn er allein ; hau gefc^idjt, inen \X)h trafftlofjItterbcn unnb unterbrudlt in unf.jerm redeten obber fl)n unb let)ben gotti§frafft in nnf3, boS finb eble Inerd. isäßie mel)fterlic^ trifft fie aber bie falfi^en glel)f5ncr unb fibet tjfjn nitauff bie "^enb nod) unter bie äugen, fonbcrn Ijufj t)cr^, fpric^t: 'bie ^offertigentjm gemut l)l)reö l)crljcn, bamit fie f3onberli^ ruret bie fct)nb gotlidjer >t)arl)cit,al§ bie ^uben Icaren tnibber Gbi'iftum unb i^t auc^, bcttn bie fetbcn gelertenunb l)cl)ligen finb nit Ijoffcrtig in lleljbern obber geperbcn, beten Oicl, faften mbiet, prebigcn unb ftubirn öiel, galten auc^ 'J'tcfs, tragen ba§ t)eubt bemutigunb nit toftlid^c !(et)ber, tniffcnn fclbS nit anber§, benn ba§ fein groffer feljnbber f)offart, be§ unred;ten, ber gteljfsnerel] fei) benn fie felb, unb fein grofferfreutib ber loar^cit unb gottig benn fie: Inic funten fie fc^aben tf)un berlDar[)eit, Inen fie nit folc^ f)cl)lig, frum, gclert leut loeren? SoW^S t)f)r ti)ef3en 25ha^ gibt ben fcfjein unb gleljffet unb bclt)egt ben bauffcnn. 'ilä) fie jncl)nenf3f30[)er^lid^ gut, ruffen ben lieben got an unb erbarmen fic^ nbir ben armen3^efu§, ha§ er 130 unrecht t^ut unb l)offertig unnb nit f3o frum ift, aU fiesBiatttj.ii.w.feinn, öon benen fagt er 'DJiatt. ji. 'bie gotlic^e lt)el)f3^eit luirt üonn i)^renel)gen tinbcrit gcrcd^tfcrtigct', ba^ ift, bie fein gerechter unb h)el)f3er benn idj ^felb, ber bie gotlic^ tt)el)f3l)eit bt)n, \vie iä) mad), f3o ift» nit red^t, unb incrböon ^l)ncn gemet)ftert.SaS finb bie gifftic^ftenn ,fd^eblidiften menfd)enn auff erbenu; boö iftein "^er^lic^ grunb tieffe teufflifd; ^offart, ber fein rabt ift, benn bie f)orennit; trag man fagt, ba'ä gct)t fie nit an, laffenfj gel)n ubir bie armen funber, -'^^ber fol(^ lere bebarff, fie burffcn» nit. 3;oI)anne§ nennet fie fd^langen ge|ic^te•2treten C 8 erbeten C 1 1 cvcaturcn V 1 7 ^cnbe C noc^ B 1 8 feünb E21 „biet" fetjU *D 22 fclBft B feljnbc C »Ijcnbe JI fcünb E 23 fljn H 27 ruffen C28 3cfum F e^v Ifo audj öfter i. gota-) B :il ic^s C iii >)bt H ift eä B »erbe B Wirbt G32 fleme^fter F ä-i gifftigften FG 34 tcuffUfiljD BC tcüftic^ E 35 fagct B ai)n Bbie] bcn BF foId)e C nit] nidjtä fc^Iongcn 3uc§t G36 C')©.685, 33 ff.


Icii ilJngnificat »erbeuficfjet unb aiiSi^etcgt 1521. 5898uce üj. , ßf)nftu-3 auä): ba§ finb bie rct^tfc^ulbigen , bie got ntt fuvf^ten, |y^'jj|'jJ-3,_unnb nur bn|u bicnen, bQ-5 fie got mit Ijl^rer f)offait ^iiftrcln, bavumfi ba§niemont rc(^t unb loar^ctt nief)t Dorfolget beim fie, bod) (loie gcfagt) umbgotti» unb bev gcrec^tidctt toiEcn. £vum6 muffen fie btc elften fein auff5 bif3er fel)tten unter bcn brei)en fcl)nbcn gottic', bcnn bie vcijc^en finb bie ge=ringften fei)nb, fiel raet)r t^un bie geiiieltigen, aber foW) geterten finb ubiraufj,bie rel)^cn bie anbern. S)ie rel)(i)en üortitgen bie marfteit 6eD t)()n fcl6§, biegetüottigeu Dorjagcn fie öon ben nnbern, aber bie gelerten lefd^en fie gar oufjin i)lir felbc' unb bringen anbeiy auff: l)[)r§ bergen etjgen buntfet, bag fie nit1" mag inibber ouff fummen. 'HU Incljt nlti bie toarbeit in l)br felb beffer ift,benn bie menfdf)en in ben fie tüonet, alfo öiel fein bie gelerten erger benn biegcttieltigen unb retic^cn. C got ift iiljn fjonberlic^ feimb, line biEidj.1^. Siefj©ao brittc toerrf, -]h)brigcn bie t)oben.@r ^ot rtügcfcbt öle genjaltigcn <strong>von</strong> i)fircii ftuclcit. a«c. i,s2.liiertf unb bie nadjfolgcnb finb nu (cic^tlid) ]ut)orftet)en auf,} bcnüorigen 3lüet)en; bcnn glcid; Unc er ^uftort bie lueljfjeu unnb f[ug[er in t)£)rcmel)gen fin unb gutbuncfcl, barauff fie fic^ laffen unb t){)rcn t)o^mut trcljbcniDibber bie gotli(f;en furcfjtfanicn, bie bo unrci^t f)a6cn muffen, unnb üorbamptfein ^'^r fin unnb recf)t, Jrie benn gefc^ii^t am mel)ften umb ba-5 gottiö triort20 hiiHen. Sttfjo auc^ pftoret bcr unb felit abc bie gelueltigen unb groffen mit^^rer ma(^t unb ubirteit, barauff fie fid) laffeu unb l)t)ren ubirmut übengegen bie unteren unb fiumen bemutigen, bie bo muffen Don \fyn (e^benfc^aben, pein, tob unb oUcrleD übel. Unb ttiie er bie troftet, bie bo unredjtunb fdjanb fiaben muffen umb l)[)rc§ rechten, Inar'^eit unb toort Itiillen, alfo25 troft er aud), bie ba fdjaben unb übel leljbcn muffen, unb Inie üiel er biffetroftet, fo tiiel erfdjrcdt er i£)enen'. Sae mufj aber auc^ alliä l)m glaubener!ennet unb aufjgctoartct fein, benn er äuftort bie gelDcltigcnn f,]D balb nit,al§ fie e& oorbicncnn, leffit ein lncl)I fie ge'^n, bifj ba§ t)t)rc gelnatt auff-3]^o!§ift unb leijt fumpt, fpt)elt fie benn got nit, fjo mag fie auc^ fid) felbfie in iyf)r fetbs on altes rumoru unb brechen, unb30 nit Italien, fjo oorgel)t1 üj.] om brittcn D gotl) (fo au^ öfter i. gotg.l li i batijlD li 3 nimant Bmc^Er B .5 unber BFG 7 felfift B'.>tj^ev B firengen B lo in ij^t] Bet) i^n Cgetoottigen B gunberlic^ 13 ,bie" fep FB 11 bie] ber G ban B 12 B icttftU ftietcn *DF 15 Sil C 16 Borigen CH ä"ftörct C 17 gut banden G ^omut B20 juftörer ^err E jerftoteteer G er CG 20/21 „unb fe^t" iii „mac^t" fe^It G 21 „fie"fe^lt G „unb" fe^lt G i-l fegen B ben unberen F ben unfern G 25 troftcr aaä) Dtroftet auc^ E troft auc§ F bo C 26 i|enc AF i^enem B ij^cnen C ienc *D jene G] beanberen H >! juftörct C .'9 fjoc^ft B fc[6ft B 30 r^umom C treffen G') 6s fc^eint mir nid)t berechtigt, iljenc A, melc^cä fieser B, Dermut^Iid^ ouc^ C allXatiB fa§ten, in if)ene ju Uerroanbetn. Slngefic^tä be^ uodj «icl tpeiteren (Bebietcä, bas bcr2)atit) in Cutters @prad§e innehat, tuirb mau tDcuigftcnä bie Wijgtic^tcit eine? Satiüs bei er=fc^recf cn nicfjt beftreitcu tonnen. 5p. *p.


590 ^ai 9J!agnificat öctbciitid)ct iinb nusgelcgt 1521.fimimen benn empol^r bte öorbrudtenn , auä) on oüeS rumor, bcnn gotti?frofit ift in tjijmn, bte Wt)U benn allein, toen ifiene unter ift.^Jferd aber, fie fprid^t nit, bad^ er bie ftuel ju6recf)e, f,5onbern Jnirfftbic gelncltigcnn eraufä. Spricht auä) nit: 6r (eft bie nl)bri9en ^ie nljben,•f,]onbern ergebt fie. Senn bie tocit bie tuelt fte^t, mufj ubirfeit, regimcntgetoatt unnb bie ftule bleljben. 5lber bog fie ber felben übet unb loibber gotbrauchen, unrecht unb getnalt jutt)un benn frummen, unb ba§ fie ein tt)ot=gefallen brl)nncn [}abenn, fid) be§ er[)eben, nit mit fur(i)t gottie ber brauchen3n feinem tob unb 3U fc^u| ber gerecf)tidEeit , ba^j (et)bet er nit lange. 'Jllfjofetjcnn mir in allen l)iftorien unnb erfarung, toie er ein reid) auffmirfft, bae 10anber nljber, einn 5urftentf)umb erl)ebt, ba§ anber borbructt, einn öold mcl)ret,ba5 anber üortitget, mic etjr 'älfftjrien, 58abl}lon, ^^erfen, ßriec^en, 5Hom t()ann()at, bie bocfi metjneten, fie mürben emig fi^cn in tj^rem ftuel. Sllfjo Oorftorctel)r aud^ nit Oornunfft, meljfj^eit unb rei^t. Senn, fol bie melt bcftct)en,muf5 man üornunfft, meifjfjcit unb xed)t l)aben, fonbern bcn l)ol)mnt unb bie v.t)ol}mutigcn, bie t)l)n fclb§ bamit biencn, molgefaEcn brob ^abenu, got nitfurdjten unnb bie frumen unb bas gotlid) rec^t bamit Dorfolgen unb alfjo bevf(^onen gaben gotti» mifjbrauclien mibber got.diu gefd)id)t§ in gottis fachen, ba^ bie flugler unb £)offertigen bundfterfid; gemciniglid) fd]laf)cn ju ben gemcltigcn, unnb bic felben bemegen mibber 20*j. L', -'. bic mar^cit, mie pfal. ij. flehet: 'Xie funige ber erben t)abcn fic^ auffgeric^t,unnb bie furften finb ^ufammcn getretten mibber got unnb feinen gefalbetcnn' jc.S)a§ allezeit ba» rcc^t unnb bie toartjeit rauf] jngteic^ mibber \iä) Ijabcn biemel)fjen, bie gemeltigen , bie rcic^cnn, ba§ ift, bie melt mit l)£)rcm groftenunnb l)od}ftcn Pormugen. 2)rumb troft ber ^eljlig geift bie felben burdi ben 25munb biffer mutter, bas fie fic^ nit Ijrrcn no(^ fc^reden: lafj fie melifjmed)tig, reid) fcinn, cy meret nit lange. Senn mo bie ^el)ligen unb geteretenmit ben gemeltigen unb l)ern, baki mit ben reljdjen nit mibber, fjonber bei)baä xeä)t unb bie h)art)eit tretten, mo molt unrci^t bleiben ? 3Öer murb etmaöbofjeg leljben? 5Jct)n, nit olfjo, bic gelerten, bie l)el)ligen, bie mec^tigen, bie 30groffen, bk retjc^cn unb ba^ bcftc an ber melt mufj Inibbcr got unnb rec^tni). 1, IC. ftre^ten , unbbc§ teuffels cljgen fein. SBie 'ilbacuf i. fagt: '(sein fpcljfj iftgertlid) unb aufjcrtoelet', ba§ ift, ber bofj gel)ft l^nt ein öorlcdcrt maul, friftgern ba-j oller beft, bas nicblic^ft, ba^ aufjertoeltift, mie ber 8^eer bah tionnig.Srumb finb bie gelerten, bic ^et)ligcn glc^fsner, bie groffen ^ern, bie rel)d)enn, 35be§ teuffels lederbifäle; mibberumb, ma§ bic melt oormirfft, bie armen,1 empor C x^unior C 2 Mc^Bet B tii)mn C a ftiel F 4 fyxau% B*DF65 ctl^cBet B 8 „ftc6 be§" fe^tt G beten G 9 unb jt^uö ¥ longe] tügc G 10 er=fariingEn


Sa* ÜJiiignificat OctbeuHcfjet imb niiägclcgt 1-521. 591nljbrigen, etnfeltigcn, geringen, ttorodjtcn, exttetct got, Irie fanct $pautu§i- eot. i, 2s.ba» genngfte, auff ba» ja eifennct Ircvbc, njte nit in tnenfc^enn, j,5onbernallein gotti» öormugen unb IrercEen unfcr fieljl be)"tcl)c, toic auä) fanct 'ipautu»i- *sov. 3, 7.i. ßorint. i. lagt, unb mac^t, haS' Don bem beften tcl)l bcr Icett (eljben mufj:.fagt. Saf)ei; funtpt-^, ha^ man mit vci^tcv toartjcit tagt: 'Sic gelcrten bieüovteretcnn''. '@in fuvft iDittpictt t)m l)i)mct'-. ''gie vcic^, bort arm''; bcnnbie geterten laffcn bcn Ijoljmut l)t)r§ tjcrücn nit, bie gcloeltigen (afjen t)i)xbrncfen nit, bie x(X)ä)m laffen l)t)rc (uft nit, fjo gal)t es ba()t)n.Xa-3 23icrb Jücrf, @r£)ol)ung bcr ni)brigcn.i" Unb er ^ot erljnbcii Jiic itflbrigcii. yuc. 1,52.9Jt)brigc joüen l)ie nit f)ct)ffcn bie bcmutigcnn, ijonbcrn alle bie für bcrloelt unanfet)etic§ finb nnnb ganlj nicfitig. Tenn c§ i|"t eben ba^ mortlin, ba»fic btobenn oon t)t)r felb fagt: '6r l)at bie nic^ttcfeit feiner magb angefcljen',boc^ mildjc gern fjo nl)brig unb nicf)tig finb Don t)er|ien unb fudjen nit l)ol)CIS jufein, bie fein getuif^tic^ bemutig. Xa-i ert}ebeu ift nu nit 3uüorftelien , ba»er fie in bie ftucl unb an bie ftabt fe^e ber, bie er abgefeljt t)at, 3U9[ei(^ loener bcn furc^tfamcn barmfjcrt.ig ift, fe^t er fie nit an bie ftabt ber lioc^geterten,bah ift bcr l)offevtigenn, fpnbern gibt l)f)n Diel met)r, ha-j fie in got unnbgeifttit^ crt)aben ubir ftucl unb getoalt unnb alle fünft ricfjtcr merben ()icunb bort, benu fic mct)r miffeu, tocn aUc gclcrten unb geiueltigc: Iric nu bahi'o,5uget)t, ift gefagt broben-* i)m erften luerd:, ift nit not mibcrlml)olen. 6§ iftalte« 3utroft bcn lei)benben unb 5ufc^recfen bcn ttirannen gefagt, »0 lüir fjoDiel glaubcnn f)cttcnn, bao wirfj mar ad}ten.Xa5 i^unfft unb Secf)ft merct.LT, Gr f^at bie hungrigen gcfcttigct mit guttcni, s,ic. 1,53.Unb bie reichen ^at er leer gclaffen.SBie broben' gefagt ift, bah bie nt)brigcn nit foUcn t)ci)ffen, bie in nichtiger,Dorac^ter form finb, fjonbern bie gerne brlinncn finb obbcr fein luollenn, juDorfjo umb gottiä loorts miHen obbcr bc-3 reiften, fic brel)n gcbrungcn merbenn:3u Sllfjo fotlen bie t)ungrigenn aud; nit bie fein, bie meuig ober Ecin fpcijfc t)abcn,fonbern bie fetbs gerne manget Iel)ben, juDor fo fie Don anbcru mit gctoalt1 einfelttgc B cinfeltigcn F miti) 1! « uovferteii 1! 7 Ijoc^mut i)^vc9 IJ 96=roaltigcn B 9 SBicrbc B 12 unanje^enlicf) «orUein B tjat^ B 16 ftüet CB 1;!ftiel F 19 ftiel F 20 getoottiac B gemettigen FU 21 gejaget B notf) B 24 unbbo§ icc^ft (; 20 Ijungciigcn B 2(i Icfjer B 30 ac^ G') 3" biciem 2pricl)ttiort, roctdjes ä" i'sn am Ijdufigftcn Du« Öiittjcr gebtaiic^tcii gc^ött,lie^, äöbrtcrbud) 11,63 u. geteert 2 unb ii.'s f)Qnbic^r. Sammlung *Jtr. 7. ') Sieje»Ugt.Spric^ioott braucht Sutt)cr 3. •^. ü. 91. 22 5. 97 u. 274. iögl. aud) SBanbcv I, 1280 u.3if' jutücfjufütjren auf bal SDanQelium Dom reichen Wann unb atmen iiajarnÄ,3fütft 83. ^18uc. 16, 19ff. Sßanbtr m, 1604 u. veic^ 53. '1 ®. 578ff.1 S. 562.


592 So? aJJagnificat bEtbeutfc£|ct uitb ouigclcgt 1521.umb gotti» obbcr ltiav()cit »mücn ba^u gebrungcn tBerben; toa§ t[t nt)briger,iüd)til)cr, buvfitigcr beim bev teuffei unb bie öorbanipten, item bie um6 l)f)remiffetot gemartert, erljungcrt, crlnurgt lüerben, unb alle bie nljbrig unb burfftigfinb mit unloillen, unb ^ilfft fic bod) nichts, ja mef)ret unb groffert l)[)renjamer. S>on benen rebct bie mutter goti§ nit, fonbern Pon bcnen, bie mitgot unb got mit ijtjncn eini)3 ift, bie in i)^n gleuben unb tratoen.3Bibberum6, \va5 (}inbert bie Ijeitigcn oatter ?Ibral)am '^\aac unb ^iacob,bas fie reid) toaren ? tDa§ l)inbert S:Qbib fein tunigftuet , Spaniel fein gehjaltju ^abl)lonien unnb alle, bie in t)ot)em ftanb obber groffen reic^tumb toorenober nod) finb? fu t)§r ^crli nit brauff gibt, not^ bog feine brt)n fu^t. i"ii;,2. ©atomon fpricfjt S|3robcrb. rbi. '@ot ber tuigt bie gcl}fter', boS ift, Gr richtetnit nac^ bem eufjerlidjen anfcljen unnb formen, ob fie reirf;, arm, bof}c,nljbrig fein, fonbern nac^ bem geift, tnic fii^ ber brinnen f)atte. G-S muffenfoI(^ form unnb unterfcf)Cl)b ber perfon unb ftcnb bleiben auff erben in biffemleben, aber ha5 l)erl^ fol nit antlcben nod) fliegen, nit fangen an ben l)o^en 'si; 12. unb reid^en, nit fliel)en bie n^brigen unnb armenn. Sllf^o fagt auc^ pfal. bij.'6)ot ber forf(^t haä l)er^ unb bie niercn, brumb ift er ein rechter ric^ter'.Wenfd^cnn aber ridjten nacf) bem angefid)t, brumb fei)len fie offt.Siefae toerd gcf(^elien aut^ Irie bie broben t)eimlic^, basi fie niemanbfulct bifj am enb. 6in reid) menfc^ toirt nit gcltar, Itiie gar leer unb elenb 20er fct), bcnn fjo er ftirbt obber fonft bortirbt, fjo fi[)ct er, toic gar e§ allis76ß. nid}t>3 getoefjenn ift, alle feine l)abe. loie p)aL Irro. 'Sie fein entft^laffen(bog ift gcftorben) unb alba befunben fie, ha§ nickte in tiijxm ^enben liabcnoEe menner ber reiditumb'; luibberumb bie l)ungrigcn loiffcnn nit, trie tiolfie fein, bifj ba§ anfj enbe fum^at, 150 finbcn fie bcnn ba§ toort Gf)rifti 25-,, 21. 2uce bi. 'Selig fein bie l)ungerigen unb burftigen, benn fie inerbcn fatt hjerben',unb ^ie bie troftlicf)e jufagung ber mutter gotti-3 '6r ^at bie t)ungerigcnerfüllet mit gutteru'. ©5 ift l)l)e nit muglid) , ba§ got laffe i)emanb leiplit^I^ungerfj fterben ber in l)l)m bortratoet, es muftcn elje aCe enget fummen unb"'': l)l)n fpebfjen. §flia§ Inort bou ber raben ^ gefpeijfjet unb bon einer ^aub ^bot meelfj rtart el)r erneret mit ber tbittoe ju Sarcpta eine lange ,5cit. @r;,25. !an nit laffen bie l)l)m bortralocn, brumb fpric^t Sabib pfal. rrrbi. '^ä)1 bütfeu B 2 nic^tügcr U ni(^ti9et CFGH nic^ti^er *D 4 miit) 15 i^a B 6 e^ng Buetter BC »ätet »otev FG 9 ^od^m B rc^^t^um C 10 bar^nc B 12 ^o:^ C7 E14 folc^e C 15 noc^ B 17 forfd^ct C 18 feilten B feien F fSten G 19 Siie C20 fulet] pfinbct *1) ang G enbe C te'^ei: B 22 ©ie] bie F 23 „'^abcn" fe^It C24 bie] wie bie G ^ungerigcn C 27 torftlid^ G 28 tjntanbt B Ijctnont? (i 29 tj^n Cmuffen G 30 ber] ben B bem H 31 er BC emeerct C Sogejita CV) 3!)erniul!)[id) ift ben rabcn 3« lefen, bn ober raBc im 9iiebb. ouc^ toeiblid^ bor=tommt (Sübben:2ßoIt^cr n. rave), fo finb loir AC gefolgt. H f)Qt ber äJoar nici)t beibe'^alten,nicr bem, rtic^t ben gefegt. 2ic 58af(er ^rudfer tonnen Bei öon ber raben, bem Boneiner t)nnb Bot mecl§ ju cntiprecöcn fd)einen tonnte, Bielleit^t nn boS fd^meiäerifd^e rabefem. = *9Uibc' (förimm 8, 7) gebadet '^oben. $. 5)3.


2iiä 5DJagnificnt »ctbeittidjct iiiib nu-jgeleflt 1521. 5936in jung gettefjen iinb alt irovben , ijab nod^ nie fef)en einen geredeten bov=laffeu ober feine finb nad) biot gatien, ftiev abcx got trairet, ber ift rec^t'.Stent pfal. {jriij. 'Xie unjc^en finb buvfftig nnb tiungrig blieben, aber bic'i'i-34, n.got fuc^en f)aben feinen ge;)ied)en in l)vgent einem gut'. Unnb Samuel» muttcvfanct ^anna i. 9Jeg. ij. "bie t)Oi-()i)n fat unb bot toaren, liaben fic^ muffen ^ i S'. 2, s.lagern, bah fic mocf)ten btot l)aben, unb bie tiungvigcn finb gefettigt toorben .@§ ift aber ber lei)bige unglaub alknt tun toege, hai got folc^ luertfnit in unf5 Inircfen mag, unnb Inir fie nit erfaren nocf) erfennen mugenn.Sßir lüoUen fatt fein unb aEcr bing gnug l)aben, et)e ber t)uugcr unb bie not=10 burfft fumpt, unnb borforgen un§ mit furrab auff 3utunfftigen l)unger unnbburfft, bo§ tt)ir gotti» unnb feiner merd nijmmcr beburffenn. ^a^ ift-S füreinn glaub, ber bo got tratoct, bie loeit bu fulcft unb tueiffift furrab, tütebu bir ^elffen magift? ber unglaub macfjt, bac' mir gottie trort, bie tüorl^eit,bah rec^t fel)cn unterligeun, ba-i unreal obligen unnb fc^ineljgeu ftill, ftraffenIS nit, reben nit brumb, mercn nit, laffen gef)enn, tDas ba get)et: Irarumb? t)abennforg, mau grcljff unfj auc^ an unb mai^ unfj arm, baS toir benne fjungrifjfterben unnb emig ernl)brigt Incrben, bah i}it}i']tt benn jeitlid} gut t)of)er benngot geachtet unnb an fein ftabt jum abgot gcmadjt , bamit toir benn nitJüirbig toerben 3ul)oren noc^ borftet)en bieffe troftlirfje gottis jufagung, bo» er•-^'1bie nt)brigen crtjebc, bie f)ol)en nl)brige, bie armcnn erfuEe, bie reidjen lebige,unnb alfp aurf; nt)mmer ^urfentnifi feiner luerct fummcn, on toilc^e bod) feinfelideit ift unb muffen alfjo cloig borbampt feinn. SBie pfal. rrbij. fagt: 'SieW-2s. s-^aben ber luerd gottiä feine funbe, borftefjenn aud) bie gefc^efft feiner ^enbnit, brumb mirftu fie jubrec^enn unb nljmmer mct)r baluenn'.25 Unb bai^ aud) biUid), barumb ba-5 fie fold)cu feinen jufagen nit glelülien,^^n adjten tt)ie einen tci(^fertigcu lugent)afftigen got, burffcn auff feine toortni^t§ tnagen noc^ anfat)en, [50 gar nic^t lialten fie bon feiner lnart)eit. Ssmufj t)i}i borfudjt unb gcluagt fein auff feine Irort, benn fie fpric^t nit: '6r^at bie botten erfuEet, bie t)of)cn erl)aben', fjonbern 'bie l)ungrigcn erfuEet,30 bie nljbern erl)aben\ S)u muft Ijm £)unger mitten in bie burfft fummen feinunb erfaren, toas junger unb burfft fei), bas nit ba fei) borral)b nod) l)ulffbei) bir obber menfc^enn, fjonbern aEcin bei) got, ba§ l)t)c ba§ toercf at^^ un=1 gefc^cn CG -'gc^cn 13 getrarect B :i biirftig G ^ungerig C 4 in Ijrgent]urgent an F 5 fic^] fic G 6 :^ungcrigen BC gcfcttigct'BC 9 „bie" fe^tt(' 10 Bot=tab (eBenjo Vi) *D fürtobt (etienfo 12) FG 11 bürgt G Bcborffen F 12 getouS F „bo"fe^lt »D fulcft] iJfinbcft *D »c^ft B magfi B modlet C 14 unbcr- B 15 bo BC1315,16 SBarumb ^aben rcir forg G 16 forgc C gre>)ffc C mac^e (' ftungerg BC 17 cr=n^bbtigct C ernibcrt G Vjod^cr B 19 nad^ B 20 ^oii^cn B 21 ^» erfentnife Bäfirfantnuß F jürfcntniB G »e£c^§ *D 24 nieder B 25 feine ABFG feinen C feinem *D2C lei^tfcrtigcn BC*DFG 27 nic^teä B Wo-- 11 [«üi»»! '^eit. g§ feP olfo „gen nod^" 6i§onfoc^cn *D nichts C 29 etjrfullet B„feiner wor-" (= 1 ^nic in Ai G noc^ B29 30 „fjonbcm" Sil „ci^ofien." fc^lt 1) Ijungerigen C :!1 »orrobt BG Dcrrob *1) robt Fnoi^ B plff'IJ fi^tff FGSut^er-3 2Ber(c. VII. 38


594 SnS I1!nc5nificnt Vcrbcntfdjct iinb nu'3(5clfgt 1521.mugltcf) aßen anbcrn, allein gotti§ fetj. 3llf30 mitftu nit ciCein gebendeniinb reben öon nljbrigunge, fonbevn brcin fumnten, bvin ftirfen, ^nlfflol.j lticr=ben Oon t)bernian, ba§ got oEetn ha luiicfcn luuge, ober t)i)t folc^§ begercn unnbnit icf)ch)en, fjo e§ mit ber t^nt nit balui fnminen tnag. Sarumb jinb loirßtjriften unnb ^oBen bal ©uangelinm, toitc^S ber tcuffcl unnb bte menfc^en r,nit tel)ben mugen, boö tütr babui(^ ju burfft nnb ut)brigung, nnb al[50 inuni3 aud} got 311 feinen rtercten tummen mnge. Send hw feI6§, folt er bi(^fettigen etje bid) hungert, obber ert)Dt)en, et)c bu ernljbrct Irerift, fo muft erfi(^ nur ftetten gleicfj lüie ein fcudeler, unb funb nit tfjun, ba§ er fui'Sctie,m. 111, 7. unb teeren feine tcerd ni(^t§ benn ein fpot, fjo bod} gefd)rieBen ftet $fal. cj. 10'Seine tnerd fein lDQrl)eit unb ernft\ 8olt er auä) alf^ bolb t)m anhebenbeiner burfft unb nt)brung lüirden, obber in tteiner burfft unb nl)brung t)elffen,fjo Ineren bic teerd jugeringc gottic^er geloatt unb maieftet, öon bcnen boc^*i. ui,2.|ifaL cj. fagt: '®otti§ teerd finb grof3 unb crfnc^t noct) allem feinen begeren'.Saf,} anfcfien ba^ gegen teil: folt er bic [)ot)en unnb rel)(^en jubvcd^en, ir,c^e fie ^DC^ unb reic^ teurben, Uiic toolt er fid; ba^u ftellcn? fic muffen juöorf,]o gar in bic t)ol) nnb reid}tum6 tummcn, ha^j fie feI6§ nnb l)bcrmnn biind,ja aud} Ijm grunb alfjo fei), bn§ fie niemant bredjcn, niemant t)f)n toerenuuige, unb fie t)^r fac^ gctoifj Serben unb fagcn, ftiic oon l)l}n unb S5abt)=Sri. 47,8f. lonien f)jrid)t 3if^ii"S i'^bij. '§ore ^u bu jnrte, bic bu )]o fid)cr fi^ift unb 20fpric^ft in beinern tjer^en: §te bt)n id; unnb nietuanbt tf)nt mir; id) bin 9c=toif,], ba-j id) nit ein toitltic nod) on finber fein mcrb (baä ift on fterd nnbbct)ftanb), iDotan cä foüen bt)r bifj aiit bel)be !ummcn auff einen tag k\ bafall benn got loirden in l)f|n fein teerd. *Jllfo liefj er $^arao nbir bie finber.TOoi.o.ic. öon Sjtael fi(^ cr()D^en unb fie unterbruden, toic (vro. ir. got fcCb fagt Oon 25l)()m: 'Sarumb i^ah iä) bi(^ ertjaben, auff ba^ id) an bl)r erljel)ge meine tobt,unnb baüou mein lob iBcrb öortunbiget, fjo lDel)t bie toelt ift'. Unb bercjcmpct ift bic SSibtie bol, bie bo nichts anberä benn gotti-i toerd unnb toortleret, mcnf(|en toerd unb inort öorlnirfft.5tu fit)c ein ftard troftuug, ba§ ift, ba» nit ein mcnfd), fjonbern got ;:ofelb nit aüein etlraS gibt ben hungrigen, ^onbern fic erfüllet unnb fettigt.S)a|u \pxxä)t fie: 'mit guttern', ba§ ift, folc^e fülle fol unfc^eblic§, nu^lic^unb feligli(^ fein, baä fie lcl)b unb feel mit allen trefften Jnol tl)u. 5lberbai} jcigt auä) an, ba» fie jutjor lebig finb aller gutter unb bot alles mangcl».Senn toic broben gcfagt, ber reid)tumb fol alf)ie bcgrciffen allerlei) jeitltc^ 35gutter ju be§ Iet)b§ gnugbe, baöon bic feel auc^ froltd^ toirt. Sllfjo fol2 nibtunge F barcin B barin (2) G brein B ftedcn a Ijiifflotj B ^uftol C 3 {ul^ä Bß nibtung F 7 SlencEe C 9 Uuäitx B bo§] looä G 10 gefc^tiben B ftat F 11 Sol Fan^cbenbcn G 12 „toii-den" 6i§ „ntjbvimg" fe^lt *D tteiner] teiner BC tl)nger H U nac^ BC'*DaUen B jc^nem F lö legcntcqt B 17 jelbft B buncft F 18 i^a B 20 fi^ft B23 biefc C 2.5 felbft B 26 uetlünbct G ti)at C 28 »ifilta F 30 fic& BFG ftatde B31 iclbft li l)ungetigtn B jettiget C 33 feliglHc^en G 35 fot] fo F 36 gnüge C


Ja? OJiaflnificat Uevfccittfdjct imb auÄgcIegt lö21. 595lüibbcrumfi l)iiiigev alljie nit aUcin bcv fpcljfjcn, f3onbern oEev jeitlii^en guttcrmangcl bebcittcn. Seintemat bcr mcnfcf) aün bing fait etlna mangeln onber fpcljl'e, ba^ faft aCe gutter umb nanuig Inillcn bü fein: on ipit})] magntemant Ic6en, 06 er auc^ on fictjb, f)an[5, gelt, gut unnb leut leben modjt.S)vumb crgrcifft f)ie bie fc^rifft ba3 jcitlidje gut bei) bcm aller notigiftcn nu^unb braud) unb cKcv untreglid;ftcm nuiugel , alfjo ha^ fic auc^ bie gct)|!tgeuunnb 3cit(icl)§ gutS begirig fiub, nennet bicner bc-J baudjS, unnb S|.^auln§ ben |,°;f -g'^J^baud)t)()vcn gott nennet. äBie modjt nu Ijemanb fterdcr, tvofttii^er teilten3U luilligem l)unger unb armut, beun fold) tiefilid;e toort btfjer niutter gottiS,10 ba§ got mit guttcrn erfüllen luil alle Ijungrigen'^ luilc^en bie tnort unb folc^ef)re unb ).irei)|,5 ber armut nit rel)|et , bcr ift gelnifälid^ on glaube unb traioiDtc ein i)et}he.SBibbcrumb loie moc^t einer ben rcic^tumb ^o^er öorfprcdjcn unb bieteid^en grctt)lid;er fdjrecfen, benn bamit bn§ fie got le^r leffit? O toie fe^nfjbe^be fo grofj ubirid)ft)englid)c bing, gottiS erfüllen unb gotti§ borlaffen, ftiiegar mag alba feine creatur loibber rabtenn nod) tjelffen. @§ erfd^ridt einmenf(§, rten er l)oret fel)ne§ natter^' entfagen obber feijuifj l)ern ungnobe,unb toir t)ot)en unnb rel)d}en erfd^reden nit, 130 loir Iioren baS got uufj ab=fagt, ja nit aücin abfagt, fonbern breuct jubredjen, nijbrigen unb aufjlebigen;M toibberumb iftS ein freub, f^o ber üatter guttig, ber f)err gncbig ift, unnbüorlcffit mancher fic^ fjo brauff, ba» cl)r ietjp unnb gut brob leffit. UnnbU)ir ^abcn l)ie folc^ jufngung gottiS, f3o ftartfe troftung, unb funben Inibberbrau(^en no(^ niefsen, nod) banden nod) f reinen. D bu let)biger unglanb,it)ie ftodt)art, toie ftel)n burre biftu, ba« bu fold^e groffe bing nit fnlift. S)a§25fc^ öon ben fcd)3 toerdeu gottiä guug gcfagt.@r i^at auffgcuomiuc« 3^|'ract fciiicuu bicner, cuc. i,r.4.3lai) bcm er gcbad)t au feine barmljer^ttfctt.dlad) ben gotti» loerden in l)l)r unb allen menfdjen lumpt fie inibbernuff ben anfang unb baä erftc, unnb bcfd^leuffit baö ''}3lagntficat mit bcml)cubtgroffenn luercf alter Inerd gottiy, baS ift bie öormenfc^ung gotti» funf3.soUnb betennct l)ie frei), bo§ fie ein magb unb bienerlju fct) aller Inelt, in beutba'ä fic ha^ felb toerd in X)i]x öolnbradjt, nit altein l)l)r, f3onbern bem ganljcnnSfvael 3U gut gefd)cf)en fet) befennet. Sod) fd)cl)bet fic ben Sfrael in 3tt)el)ftud unb 3eugt aüein ha§ ktjl erfur, baS got bienet ; niemant bienet aber got,35 benn teer ^^n leffit fein got fein unb feine inercl in l)()m lotrden, baoon2 ©^ntemot C ©ci)temoa *D ©eitmat F ©Dttenmal ti etioan B :i jc^ *D fpeiße B6 uutrcgti(^i'teit 1! 7 unnb] unb bie F 8 törfUicfjcv G 9 fol^c C 10 fjungettgen C11 gtoußcn B 13 ben] bie G tfoi^n B 18 Ijodjcn B 19 i§a B 21 fo fic^ Ger BC boru6cr B 22 Weber »DFG 23 ixaäjtn V genieffen, nac^ B 29 fiefc^leuft B30 fon§ C 32 tocvd] mnät G öotcnitacfjt *D voibxaäjt FG 34 jcu^t C jügt (!^cvfuT B38*


59G ®a^ SJJoflnificiit tn-vbciitidjct iiiib nitSflelcflt 1521.brobcii '- fiefagt ift, Juic iüol man i^t Unjbcr boö lüorttin 'gottig bienff fjo ineinen fvembbcn Uorftanb unnb biauc^ £)at Brndit, ba§, tner e» f|oret, gar nichtsan folii^e loerct bentft, )"ionbevn an ben gloctcnn flang, an fte^n unb ^ol^ berfirdjen, an ba§ reuc^fafj, an bic ftantmen ber liec^t, an haä geplerre in benfir(f)cn, an ha-j goU, fel)bcn, cbelftein ber forfap))cn unb mefjgctoanbt , an bic••filc^ unb monftran|en, an bie orgeln unb taffcln, an bic proceffion unb fird^=gang, unb ba§ groffift, an ba^ä niaulple^pcrn unb pater no[ter ftct)n jelen.Sa i)l}n ift gotti§ bienft Iel)bcr fummenn, baOon boi^ er fjo gar nidjt» Voeifjunb iDtr fonft ni(^t5 benu fold^s lüiffen, fingen tcglic^ bas Wagnificat mit(lol)cr ftljmmen unb l)erli(^cr prad)t , unnb fc^tueljgen bodj feinen redeten bo()n wunb öorftanb l)t)e lenger t)^e me^r. »Hber es ftcl)t ber tert ftard, loo toir biffeloerd gottiä nit leren unb tel)benu, fjo toirt oud) fein gottts bienft ha fein,!ein Sfiiel, fein gnab, fein barmt)er^ideit, fein got, ioeu luir gleich unfj jutobt fnngen unnb flungen in ben firc^en unb ber toelt gut {jlinein geben alle=fampt. @r ^at nichts bation gepottcn, brumb f)at et)r beffelbcn and) gar »fein gefallen on allen .^loeiffal.9ht folt^em ^frael, ber got bienet, bcm fummet bic bormenfdiung ß^rifti3u gut, ba§ ift fein el)geu Itefi-^ üolcf, umb be» IniEcn er fic^ auc^ tiormenf(|tl}at, fic anfj ber getoalt beä teuffcls, ber funb, bcy tob§, ber l)ell pcrlofjenunb in bie gcrcd)ticfeit , in eloigcj leben unb felideit fur^ubringen, ha^ iftSit. 2,14. ba§ auffnef)mcn, ba5 fic f)ic finget, iuie ipauluy lit. i. fagt, ba-5 (?^rtftusl)ab fid^ für unfj geben, ba-ö er l)f)m ein crblid) cl)gcn bold rel)nigcte. Unb1. -^äctl. .', 9. fanct '^Vtrus i. ^4>et. ij. "i)[)X fei)b boö t)cilige bold, ha's boirf, baä got fetb§ cr=Inorbenn l)at, ein fnniglid) prieftcrti)um' :c. ba-j finb bie rcid)tum gotlidjergrunblofjcr barml)ertndeit, bie luir anfj feinem borbienft, fjonbern aufä 2slouttern gnaben ubirfummeu I)abcn. brumb fprid^t fie: 'för f)at gebälgt anfeine barmtjerlüdeit', fpridjt nit: 'er t^at gebadet an nnf^er borbienft unnbInirbicfcit', nottig Umrcn toir, aber ganl.; unloirbig; baranfj bcftetiet nu feintob unb e^r, unnb muf,5 ftiU ft^lneiigen unfjer rumen unb bormeffen. @rf)attc nid]t§ animfcf)en, hau pbn beluegt, benu ba» er barmbertng toare unnb '^0ben felbcn namen folt er bcfant machen; limrumb fpric^t fie aber mcl)r: @ri)iih gebad)t bcnn, ongefetjenn feine barmtjerljidcit ^ barumb, ba» er fie Por=fprod)en f)atte, lote ber folgenb Perfj fagt. diu t)at er fic lange auff gebogen,jugeben, baä c« fic^ liefj anfcf)eu, er ^ctte t)^r borgeffen (Joic bcnn alle feinetoercf fdjeljnen, al§ üergcfä er unfger), aber ba er fam, ba toaib crfant, ba^ 35er nit öorgeffen ^et, fonbern on unterlafj gebadet bie fclben jurfulten.r. malucl- B 10 ^oi^er B ^o^cn (J ^cvtidjcn (^ bon*l)t^onFG 1 1 ftcfict C] ftedt G7 gtofteIj lernen BO 1.5 cv BC 16 ^luctffct BC*1)FG l7EonH)tt' 18 lictcä B 19 be geloalt Gjunbe C tobcS B ^cKe C 20 'bvengen B Jl aufnemen B 23 felbft B 25 »otbinft B•-'7 ootbinft B 28 Beftc'öt B 29 et)tc C 30 tint *DFG ttiete F .31 iDiirumb B 32 benn]imnb G bxutnfi C 33 folgcnbc B auffjogen G 3.5 bctant V Sü ^uctfuHen B 311 ctfüUcn F') ®. 574.20


Tai liJagiiificat ucibciitfctjct iiiib ausgelegt 1521. 597'ilbn CS ift mar, ba-j bind) ba-5 luortltn '3ifracr allein bte ^iu^cn Dor=ftonbcn Serben unnb nit »tiir lici)bcn, bod) lüci( )ie nit tcolten t)f)n fjafien,ijat er boä) et(icf) aufj l)f}ncn crlctjen, bamit bcnt namen :3H"aet giiug tf)anunb {)i)niiirt geiftlicf) ^H'cirf gcmndjt. laS ftart tclnctjf^et @en. rrnj., ba ber'^"!:-'--5 l^cljUg potriard) Z^acoh mit bcm engcl rang, unnb er l)tini bie f)nfft öorlemet,an|ufeel)gcn, baö fein finb ()l)nfurt foUen nit tum flcii(i)lid)er getiint fi(^ rumen,tüie bie ^ui^cn tt)un, bafetS er aud) ben namen ubirfam, bas er f)t)nfurt3ijrael f)et)ffen folt, ali ein patriarc^, ber nit allein 3iaco6 ber (eiipHd^en,ionbern auc^ Sfrael ber gct)ftlic^enn tinberc oatter teere. 'S)a^u ftt)mmct ba§10 tüortlin Sfrael, baB ^et)ft 'Gin ^err gotti-?', baS ift gar ein fiofjcr i)ci)Iigername unb Begreifft in fic^ ba§ grof3 tnunber, bac- ein menfd) burd) bie gottid;gnabc gicid; gotti« mec^tig tnurb, alfjo ba§ got t^ut, h)a§ ber meufd) tot(,inie h)ir feljenn, bai buxä) C^^riftum bie 6^riftenl)eit mit got alfjo tiorel)nigetift, ttie ein braut mit Dljrem breubgam, ba§ bie braut rec^t unb mad)t ijati.s ju be§ 6reubgamf3 Iel)b unb aüis loa? er l)at, toiItf)§ geic^ic^t alliö burd)ben glauben, ba t^ut ber menfd), tnaS got loit, unb ftiibberumb got, tva§ bertnenfd^ ioil, alfjo bas ^}xad ein gotformigcr unnb gotmcc^tiger menfc^ ift, berin got, mit got unb buri^ got ein ^err ift, alte bing 3ut^un unb Dormugen.Si^e, bal l^el)ft 3fracl, benn 'eaar' Ijeift ein berr , ein furft, '6r l)cl)ft20 got, ttiuf] ,5ufammen f5o toirt ouff .ftebreDfdje »oetifj "^sUad brauf^. Q'm fotd)Sfraet teil got bnben, brumb, ba ^sacob mit bcm Gngel ^atte gerungen unnbgctounnen, fprac^ er 3U i)l)m: '£u folt SK^^c^ ficiiffen', benn fo bu med)tigbift mit got, fjo inirftu and) mit ben menfdjeu met^tig fein: ba ift üiel öon3ufagen, benn e? ift 3fract ein feltiam l]ot) ml)fterium.25 üöiite er gcrcb l)at 511 iiufeni ucttcru 3llirfll)am ühc. 1,55.iitib feinem fnmen tu cuitcfeit.S)a tigt ernt)ber aEcr üorbienft, tiormeffcnljeit unb ift ergaben bie lauttergnob unb barmt)er^icfeit goti?, benn got t)at nit '^s^xaci augenummen umb i)l)rif3Oorbienftg loillen, fonbcrn umb fel}ni)3 cijgen oorfprec^enfj nullen, ^ufj30 lautter gnab f)at er fic^ noifproc^enn, auf3 lautier gnabcnn l)at er ei3 aud)erfuEet, brumb iprid)t fanct 5paulu§ föal. iij., ba-3 got üicrl:)unbert jar 3Utior®ni. 3, nt.fici^ 3um l'lbrn[)am üorfprad), ebe er bal gefeb 'JJlofi gab, auff ba-j t)ijcniemant rumen obbcv fagen modjt, er Ijet burd}-? gefc^ ober gefe^y Incrd' tior=bienet unb erlanget fold;e gnab unb 3ufagung; bie fclben 3ufagung pretjffet35 unb ert)ebt t)ie bie mutier gottiS aud) ubir allil, unb gi6t fold)e& loerd: bertiormcnfc^ung gottig lautter ben gotlic^en gnebigen, unoorbientcn 3ufagen, bieer 3lbrat]am ^at getan.1 War] ma§ E o t^üä) B 4 Betec^ft B.")^eljiige B ^üff G G feljne C gebuvt Bi)oäin B 12 wüvbe C 15 gejd^^et B7 bafeftft B 8 oücine B 9 »attcr F 1020 t^utl U fuld^ B 21 bo B 24 §0^ B 26 feinen B 27 te^t B bernt)ber FBorbinft B oerbienft unb «etmeffcnl^cit G 29 uotbinft B cijgncn G 36 be ABFGbem t'*lJ «evbienten F 37 get^on C


598 2:a5 DJlagiüficat ücrbcutidjct unb nuÄgoIcgt 1521.^11^22; 18.' ®a§ öoif;)Vcd^eit gotti» 311 ?IBra^am fte^t ©cn. rij. unb jjtj. furncnilid)unb iDtvt anä) fon[t nn Oiel ovtten angelogen unb lauttet alfjo: '^ä) Ijabgcidtjtoorn Bei) mir felb»: ^n beinern fanien foüen gebcncbet^ct lüerben aUe 9e=fc{)lcd)t obber lioldev bev erben'. Xiefje toort gotti» {)cBt ©. 5paulu§ T)oc^ unbaße propt)cten, »oie billid^. S)enn in ben lüortten ift '^Ibra^am er^altcnn mitallen feinen nad}!ummcn unb fclig Inorben, unb muffen aud) not^ ton allebrljuuen fclig luerben, benn c§ brennen Gljriftuö begriffen ift unb jugcfagt aller£uc. IG, 2:\ loelt l)el)lanb. Unb bos ift ber fi^of^ -ilbralje, barljnncn blieben finb alle biebo Hör 6^riftu-3 geport feiig Inorben finb, unnb on biefe loort ift nicmantfeiig Irorben, ob er gleid; alle gutte \mxä t^an l)cttc, haä luollen toir fclien.@§ folget jum erften oufj bicfjen gotti§ toortten, bau oHe lüclt aufjcr6l)rifto in funben, borbampnif,] unnb bormalebeliet ift mit oEem ij^ren t^ununb loiffen: benn f^o er fagt, nit ettid), fjonbcrn aEc boldter f ollen gebenebe^etInerben in -Jlbratjamf,] famen, fjo lüirt on bm felben famcn ^ilbraf)e feingcBenebetjung fein in alten Holdem, ^ai^ burfft got fso mit groffein ernft unbt^elorcm ei)be benebeljung öorfpredien, fo beretjt benebel)ung unb nit cl)ttel l)ormalc=beljung ba luere? unb auf5 biffem fprud) l)aben bie propljeten Piel gefogen unbbefd)loffen, aU ba5 alle menfc^en bofj, eljttel, lugen, falfd), blinb unb tur|lid)on got fein, ba^ in ber fd)rifft nit grof,5 e^re ift ein 53ienfd) t)eiffenn, benn(5 gilt ber felb nam nit meljr für got, benn al-3 toenn ijemanb für ber loclt einlugencr unb traiolofjer lourb genennet, 150 gar ift er burc^ Slbamfj fall Por=terbct, ba§ l)^m bie tiormalebeljung'angeporn, gleid) fein natur unb Incf^en Inirt.3um anbern folgt, ba^i bieffer fom 3lbral)e muft nit naturlicljer Icel^fjHon man unb lDel)b gcporn Serben, benn bie felb gepurt ift bormalebeljetunb gibt eistet Hormalebeljete frud}t, toie i|t gefagt. ©olt nu in biefjemfamcn ?lbra^c alle toelt Pon biefjer Pormalebetjung crloft unb baburd)gebcnebel)ct Incrben, ttie bie toort unb el)b gottt§ lautten, fjo muft ber famjubor gebencbcl)et , mit fjotc^er Pormalebet)ung nit bcrurt noc^ befledt fein,fjonbern ct)tel bencbeljung fein, Dotter gnaben unb hiar^eit; toibberumb, fjobenn got, ber nit liegen mag, gerebt unnb fdjtoeret, e§ fol Slbra^amfj natur=lieber famen feinn, ba§ ift ein naturli^ tüarl)affttg ünb, bo§ oon feinem1 ftc^et C 3 gej^morcn B 6 nadö B 8 ber] bie F Mcifien (i 9 für C%tpüü BC*D gefiutt FG 12 »evbomni-j C 1.3 etltdöe C 17 gcjogen G20 namcit B nome C ijmanbt B 21 (i'igucv (' lourbe C gcnnet E 22 ge6ene=beliung ABC*DFCt bcncbtjgljnge H G 24 gc6otn B Bormatebc^t 2.5 ®ot GJcinet B27 fatnc C 28 Beftcdet B•) Sie Sercc^tigimg jut Stnbctung ber Überlieferung liegt auf ber S^anb imb rcirb burcf)2ouiccV9 maledictio 311m Überfluß beftötigt. 2cr 'Qtijlex ift erflärlid), bn bie beiben SSotteim Uotangcf)citbcn Icjte bcä öfteren neben einanber uorfommen. oben bcsfjalb Ijnt er firfjoffenbar anc^ Jo longe unbcmcrft erljaltcn, erft ai^olrf) VII, 1310 meint, eä fei „ineHeidjt"iBermalebeljung ju lefen unb bie 6x1. 3luäg. 45, 284 begnügt fid) biefe 3


Tos -liiagiiificat ücvbcutjcfjct imb ausgelegt 1521. 599fleiic^ unnb Blut geporn hjuvbt, 2,50 nuifj ber fclb fam ein red^t natürlichmenfcf) fein ton flciicf) unb bliit 5lbrüt)C. Sa ftel)t nu etjnij Itiibbcv ba^ nnbcr:5tatuvlic^ fli-'ifd) mib blut 3(6val)ami5 fein iinub bod) nit fon mann unnbWcXjb iiQtuvlid) gcporii Incvbcn. £cnn barumb braucf)t -wr bac- luovt 'Sein5 famen' unb nit bac- rcoit 'bcin tinb', baä i)[)c flav unb getoifj loere, e»folt fein natürlich fleifd) unnb btut fein, lüie benn ber fante ift. ©in ünbmag luot nit ein natuvlii^ finb fein, Icie mau locl)f3: tner toil die ein mitteltreffen, ba-l gotti-:^ Ipovt unb ct)b Vnav bleiib, bavinnen fotcf) tDibbevftrcittigcbind auff einanbev ftoffen.10 S)a-3 ^at 90t fctber tlian , bev tan erfnUcu Wa-:- er jufngt , ob» loolniemant begreift, el)e ec- gefc^id^t, bvumb fein Inort unb loercf nit ber bor=nunfft grnnb, fonbern einen freijen lanttern glauben fobbern. Sifje, tote erbifje 3lt)et) ftucf foreinigct ^at. 6r macf)t 5tbrat)ani ben famen einen natur=Ii(^cn f5on fon feiner todjter eine, einer reijnen iunpfraUienn -Btarie burd) ben15 f)et)ligen geift on manfj Inercf. 5?a ift naturlid) gepurt unb empfengnif? nitgetoef^en mit l)t)rer üormatebepung, l)at nit mugen bief,3en famen rurcn, unbift boc^ natürlich famen 3lbrat)e alt)ie fo luar^afftig als in allen anberntinbern ^Ibralie. Sic, ba» ift ber gcbenebepetc fam iJlbraf)e, barljn alle toeltIj^rer Dormalebeiiung tebig Inirt. Senn teer an bief^cn famen gleubt, anrufft,so befennet unnb brau bleiibt f)angen, bem ift alle üormaIebei)ung borgeben unbaUe benebel)ung geben nad) bem bie Inort unnb el)b gotti» lautten '^n bcinemfamen fol 9ebencbei)ct luerbcn all bolrfer ber erben, ha§ ift, allia inaugebcnebet)et fol luerbcn, mufj unb fol burc^ biffen famen unb fonft bur^ feinentceg gebenebet)t tüerbcn. Si^e, ba^ ift ber fame ?ibral]e, ber bon feinem feiner25 föne , barauff bie ^ul^en al|eit gefet)en unb gelnarttet , fonbernfeiner eljnigen toc^ter 53iarta geporn ift.allein bonS)a» mct)nct nu l]ie bie jartte mutter biefjeä famenä, ba fie fprid)t, (Srf)ab 3frael angenummen lautj feiner borfprci^ung ,5U 5tbra^am getl)an, i)l)munb allen feinem famen. 2a fal) fie Irol, ha-i bie .jufagung in t)i)i' erfüllet.TO ioar, brumb fprid)t fie, e-5 fep nu erfüllet, unb er bab angenummen, feinemlüort gnug getrau, aufj lautier anbencfen feiner barmt)er^ideit. ?llbie fct)enInir ben grunb be-3 ßuangelii, loarumb alle lere unb prebigt bartjnncn auffben glaubenn 6l)rifti unnb in ben fc^oß 21bral)e tretjben, benn eä ift fonftfein rab noc^ t)ulff , tüo bifjer glaub nit ift, bartunen ber gebenebei)ete fam35 ergriffen toerbe, unb furlüar c-3 l)angt bie ganli a3iblia in biefjem eijbfprud)1 loütbe C fame C 2 fteliet C 4 geBovii 15 7 Wcljfet F 11 icWü BIJ fotbevn BFG 15 ane B gcBurt B 18 ©ic^ BFU Si^c C St) *D gebcnebetjete BCfamen B fome C 22 foUcn C fa^ölen H gcBenebctjt B oHe BC 24 gcbenebctjct B©ic§ BU feiner ABC*DFG nenem H 25 juue *l) fünen F fünc G aüiict)t C 26 *Dlavie *U1''gcBotn B 29 feine ABG fernem V*l) feinen iDncn tgnbeven H fac^ B*D fo^e C30 War] 10} F 31 lautt^er B 32 »urumb B barijn C 33 bie jc^og G 34 nac^ Bluu B gebencbcljtc famen B 35 ^ngct B bifem (;


(jUÜ ^u* üJiagnificQt ucibeiitfd)ct iiiib nusgcU'gt lö21.gotti'j, bcrin cä ift alleg umb (S£)iiftu5 ,5ut()uu in ber iBibticii. Sßcittcr )cl)cuIniv, bau alle bctcr I)m alten teftamcnt mit allen t)cl)H9cn pioplicten [)abcne6en ben glauben unnb ©uangelium getjabt, ba^ lüir tjaben, tnie fand *4-'aulu3i.öor.io.iti. 1. ßorint. j. fagt ; benn in bifl'em eljbipruc^ gottis unb fc^oB 3lbra£)e fint fiealle blielien mit feftem glouben unb alf^o bet)alten, ou ba5 fie ^abcn in ben :>^nfunfftigcn unb üorfproc^cneu famen gegleubt, luir in ben erfc^ienen unbbaigegebenen gletoben. G'3 ift aBer aUis eine ttiai^eit be§ ^ufagens, alf,]oaud; ein glaub, ein geift, ein (?^riftu§, ein fjer, t)eut loie ju ber jeit unb inSrt?"i3; l: etüigteit, teie S. ^^auluä fagt §eb. süj.S)a§ aber bevnac^ ben 3'uben ba§ gefe^ geben ttiart, ift bicf^ev jufagung lonit gleid) unb barumb gefc^el)en, ba§ fie bur^ baä lic^t be-i gefe^eö Ij^r Oor=malcbel)et natur befte baf,5 eilenneten unb nac^ bief^cm ]ugefagten famen beigebencbel)ung befte t)i|iigev unb begiiiic^er borlangcn f ölten, barinnen fie einforteil für ben l)et)ben aller luelt gehabt. ?lber fie l)aben ba5 forteljl umtcrctunb ein nac^teil braufj gemacf)t unb furgenummen bai gcfe| buxä) ficf) felb i-,5urfullen unb nit l)l)r burfftig öormalcbebung ba buxä) erfennen, l)abenbamit i)l)n felb bie t^ur jut^an, bas ber famc t)at muffen für ubir geltenunb blcl}ben nod) alfjo, got gebe nit lange, 3lmen. Unb ba§ ift ber ftreitaller propfjeten gelncfjen mit l)f)ncnn, benn bie prop^eten oorftnnbenn bes gc=fel^ö meljnung tool, baö man barinnen folt crfennenn unfjer Dormalcbet)tc 20natur unb 6l)riftum leren ruffcn, barumb furluurffen fie alle gutte tondunb leben ber Suben, irilc^ä in biefjem locg nit gicncf, \]o Inorben bennjl)cne jornig auff fie unnb tobten fie, ala bie ba öorrourffenn gotti§ bicnft,gutte Jüerd unnb guttis leben, roie benn ol^eit bie gleljfeuer unb gnablofjel)et)ligen tt)un, baüon leere üicl ,5ureben. 252)a§ fie aber fpric^t: 'Seinem famen in eloicfeit', bie eluicfeit fol bor=ftanben Incrben, bas ioiü) gnab incrct in Slbra^amf,^ geblutc (toilc^» ba finbbie ^ui^cn) Don ber jeit an burc^ aEe jeit, bif,} an ben jungiften tag. Senn\üb lüol ber groffc Ijauffe üorftocft ift, finb bennocl; ült>cit, toic luenig l)ijx fei),bie 3u (Stjrifto fid) beteren unb in i)t)n gleuben: benn biefje ^ufagung


ÖotSoä 33Jagiiificiit iu'tbciitjil)ct iiiib aii-i-gelcgt 1521. 601crfcimcn. lltifjer bing ftetit auff laittter gnobcu on 311109011 gotti?, tiicv trcljijtric unb Jücmic, Incn \mx cf)itftlicf) le&tcu uniib fic mit gutte 3U 6t)vi)"tobredötcn, toeve lool bte xeä)k mafj. 31>cr tnott (5t)iiftcn toeiben, f;o er fif)ct6f)rtften io undjriftlic^ mit mmfc^cu umbgaljn? DHt nli^o Itcben (lf)viftcn:6 Man füg \)i}n gutlid) bic luarfieit, luollen fie nit, lalj fie faren. SOie bietfinb 6f)riften, bie 6f)riftum nit odjtcn, liorcn feine Inovt auä) nit, ergcv bennf)el)bcn unb :3i'öen unb taffcn fic bod) mit friben gatjn, ja faUen l)t}n jufufj,betten fie fc^ier für abgot an. 3ttliie (offen Inir-j bi^ mal &tct)ben unb bittengot umb redeten Oorftanb biefjCs mognificat, ber bo nit allein teud)te unb rebe,10 fjonbcrn brenne unb leb tjn (etjb unb feel: boö öorlei)[)e unfj ßl^riftuS burd)furbit unb toiHen feiner lieben mutter ^33iaria. 3lmen.Jim enb tum ic^ tuibber ju e. f. g. ÖJnebiger fierr, unb bit e.f. g. Jüottmir mein oormcffenbeit für gut batten. £enn ob ic^ toot toeifj, ba§ c. f. g.jugent ubirfluffige gutter unterh.iet)f5ung unb üormonung teglic^ bot, fan id)15 bod) meiner bflidjtiger untertcnicfcit unb trcrti, bolju meinefj getniffenfj forg unbcrl)nneruug gegen e. f. g. nit loffen. 2enn lüir alle fjoffen in jufunfftigen jciten,ba^ got gnebigtid) unb feliglic^ fuge, bac' regiment ju Sad)fen in e. f. g. banbfummcn fol, lnilc^-5 benn ein grof3 fofttid; Ixiercf, i]o co Inol gerebt, toibberumbferlid) unb iomerlidj f^o ec- übet gerebt; loir foUen in allen bingen bc-3 beften20 boffen unb bitten, ober nidjt befte Ineniger furchten unb forgcn bes ergiftenn.6. f. g. fol ba^ bebencfenn, ba^ got in ber gontienn f (grifft leinen l)el)b=nif(^en tunig nod) furften tj'^e bot laffen loben, fo tticl)t unb lang bie lueltgeftonbcn, fonbern al|cit mebr ftroffen laffen, ba-i ift ein grofj furd)tfambilb allen ubirt)ern, botiu in bem Oolcf :^\frael, ba* bod) fein cbgen Oold: lüor,25 f)at er ouc^ feinen funig nie loblirf) unb uuftrcfflid) funben. llbir ba§ olligl)m PoW ^uba, boö ba ift geUiefjen bov beubtftucf fom gongen menfd)Ud)emgefd)led)t, bo-i got ubir alle erl)abcn unb geliebt bot, finb bennod) mcnig unbnit ubir fed)f5 funig gelobt, unb ba-5 aller|iortift fturfle, ber otlcrtl)curift furftXobib, ber feinen gleid)cn bbnber fid^, neben fid), nod) fid) geloffen l)ot l)m30 h)elttid)en regiment, lüie tool er Dot gotti» furd)t unb ineifjticit oUe fein bingallein aui] gotic' befeit), nit nad^ feiner Oornunfft rid)tet uub füret, no^ftrand)let er etlic^ mal, boa oud) bie fd)rifft, bo fie fein regiment nit funb'-'tobbeln unb bod) be-j öolcfg unfol folt ertsetcn, boä burd) Sanib ubir fie Diel,gab fie cö nit Sooib, fonbern bem oolf fd)ult unb fprod) ,fei) ^ornig35 ubirfj Dolcf getücfen unb i)ab Saoib, ben l)ei)ligen man, oom teuffei laffen be=1 fte-^et C roeigt G 3 ttjott] fott F fid^t B 4 ge^n BC 5 fogc B 6 loot U7 ge^n BC i^o B 8 bi§ CF 9 tnagnificat? C 10 teBc C IC fegen B 18/19 getobt(2) F getobt (2) (t 19 iemct- iämci- E iomevticf) (; 20 bcflcr B*DG bcft ctgetften GC F21 „fol" feP *1> 22 na^ B De B 23 oUcjcit C 2.5 uufttoffüc^ F 2G ^au))tftudEt F^a^^)t •!) menfc^ü^e AB -tiefem(.' -lid^cn *1>FG ;jl tcfe^cl B Sefelc^ *D icfet^ FG-ftuif G]nod^ B 33 tabbeln] Jd^elten F unfat^ C 'H goli jl) B -35 tuotdt A gclncft B


602 -nä ÜJfagiiificnt lieibcutjdjct uiib aufgelegt 1521.iüegeti, boS er baä boM liefj |elen, utnfi toild^er tabt triUen fibcntiig taufcntman an ber pcftilcn| [tcrbcn muften.©ifj aÜiÄ t)at got 130 üororbnct, bic ubirfcit ,]iif^rccfen unb in fntiijtjuljaltcn, fic ifyxcx feiiidEcit juüovmancn , bcnn bno gvoi', gut, bic gvofj el^vc,bic gvof] gcVoalt, bic gvofj gunft, ba^u bic fc^nicidjlcr, bcr fein I}cv mag anfein, finb glcid; nmti ci)nii,5 fnvftcn t)ev3 gelegt nnnb fturmcn baf)cl6 jurI)offart, jn gottiä borgcffen ,ju nnad^t bce Oolcf'j nnb gcmct)nc§ nutjy, 3U n)ol=luft, ju fvcöcl, ^n Dormcficnf)cit ,jn muifiggnng nnnb tniljlid) ,5n aKcm nn=red)t nnnb untngcnt, ba§ fvel)Iii^ fein fdjtotj nod) ftnb, fo t)avt mag belagertnnb beftnvmet Incrben. 2Bev fidj bcnn nit {)tinbcr folrf) ercmpct legt unbl)t)m bic ford)t gottiä ]ü einem glitten fc^nbt nnb Uuitten niad^t, luie mag evbletjten? benn luo ein t)eiT unb nbiifcit nit fein bolc! lieb f)at unb ba§leffit fein forg aßctn fein, loic nit er felb gut tag tjabe, fjonbein Inie feinnOoIcE hmä) l)^n Bcffcrnng cmpfa^e, fo ift» fd)on anf^ mit Dt)m, unb fürtfeiner ubirteit ftanb nur ju feiner feet lunterbcn, nnb luirt l)[)n nic^to f)elffen,ba§ er ba gegen toolt grofj jatt3el)tcn, floftcr, altar, bi^ obber ba-j ftifftcn.@ot toirt feines ftanbg nnnb ampt» rcd)enfc^afft öon t)f)m fobbern nnb an feinanberfj !ercn.S)annnb mein g. fi. unb fiirft, bcfil ii^ e. f. g. bas magntficat, fjonber^lic^ ben funfftcn nnb fedjften tierf3, ha bei) e§ in ber mitten gefaffct loirt, bitunb liorman e. f. g. luolt fid} alle l}t)r Icbtag für feinem bing auff erben, jaanc^ für bcr l)cU nit f^o faft furchten al§ für bem, bae l)ie bic mutter gottiönennet '53ien§ corbic- fui\ S)aÄ ift ber grofte, nefjifte, mcdjtigftcr, fd)ebli(^fterfelinb aßer mcnfd)cn, 3utior ber ubirt)ern, ba» l)el)ft nornnnfft, guttc mcl)nnngobber gut buncfel, auf3 Initdjem alte rabfd)Ieg unb regiment flieffcn muffenunb e. f. g. mag nit fidjer für l)f)m fein, Wo fic baffclb nit at^eit öorbcdjtigl^elt, nnnb in gotti» furd)tcn l)f)m folgt. 5ic& meine nit e. f. g. rabt allcinn,f3onbernn aUer ber, bie mit l)'()m rab fiiien, !cl)ntf3 fot borac^t toerben, aud^anff fet)mfj Oortratoet Irerben: lote ban'^.3Uf30, ha-i e. f. g. nit ba§ gepet in bie mund§ futtenn obber unter biefildj ftnrtie, loic itit ber Iel)bigc braud} ift, auff anbcr leut gepet balnen nnbtralnen mit nac§taffeu el)genf3 gcpet?', fonbcru c. f. g. fol einen frel)cn, frcl)bigenmut fi^cpffcn unb bie btobidcit ablegen, fclb l)m f)erticn obber an ticiralidjenortten mit got rcbcn unb l)[)m bic fd§Iuffct frei) für bic fnf3 toerffcn unb l)I)nmit fetner cQgcn orbeuung bringen bcr maffcn: Si^e mein gott unb Datter,1 t^at C tawicnt^ 1! j bcv gvoB gclooU G 6 bajcIBft B 9 untugcntfi ü110$ 13 Belagert^ B bcicgcvt F 10 gcftürmet C foti^e B lege F 11 (d^uBt *1)13 felbft B 16 bov tcgen B biä CF 17 fotbern BFG 19 Bcftt^ CF fiefttdö *DG19/20 funbcrlid^ BF 21 »ormanc C Wottf) B i^a B 24 gut^c B 25 bundtcn G27 folget B 2S Ijm C 29 „ouff" fe'^tt B 30 unbct BFG :il feia^ B*DFG:;2 mitf) B eljgencij B feoitber B 33 muttj B fi^o))ffen B fc^opffcii F felBft B34 mitl) li jucg B 35 eljgnen G @xc^ BFG


.=.ju£q-j ÜJingiiifiint ucvbeutjdjet uiib Qu*gclcgt 1521. 603bns ift bcin lücvtf uiib orbniiiig, bae ic^ in btficm ftanb ju rcgitn 6l)n a,cpoxnunb gcid^affen, ba-5 Ean D^ie ntcinnnt leu9!cn, unb bu fcl6ift crfennift-j aud),fei] tc^ tüirbig obber mitoivbig, fjo bin icf) i)f)C, luic bu imb iibermon fit)t't.S)vum6 gib mir mein f)en- unb oattcr, ba§ icf) beinem uolcf muge juniieijennbeinem lob unb iihicm nu^; lafj micf) nit folgen meiner Oornunfft, fjonbernfet) bu mel)ne Dornunfft jc.9luff fold^ mci)nung ge^e beun, InaS bo %ii)t, in gotti» bcfel^; mie Inolfolc§§ gcpet unb gmuet gottc gefaEe, 3el)gt er feI6 ^m Salomone, bcr aut^ifoIc§ geriet t()et, tüildjä ii^ I)ie bct) Oortcufct)t f)a6e, bah e. f. g. folc^s ju einem10 cjcmpel bil,5cr prebigt um enb bcfyüt, nnnb ein troftlic^ juOorfici^t in gotti»gnaben crloeäe, bac^ alfjo beijbe-j 6eftef)c, gottiS furd^t unb 6armE)cr|irfcit, toteber funfft Derf] fingt. Sefil mid) l}icmit e. f. g. bie got fclicflid) 5U regirenl)l)m lafj befohlen fein. 3imcn.Siuie fiiuig cofomoit ein furftlid) gcpct Octtct ju got,15 allenn fiirftc« unb ()cru 5u einem gutteu ejempcl,aufs bcm biK^ üj. 9ic. üj. i3n bcr ftabt ©ibcou ift got erfdjicnen bem ©alomon i)m tralom beänodjt» unb Ijat 3u l)ljm gefügt: 2Jitte öon mir, toas fol iä) bi)r geben? baijat 8alomon gefagt: 5Jtein got, bu t)aft meinem üatter 2 aüib, beinem biener,SU grofje guabe t^an, aU er benn für bl)r gclüaubelt ^at in ber toar^eit uubgeredjticfeit , unb fein t)er^ Itiar rii^tig mit bt)r, unb bu l)aft Xjijm 6et)a(tenbiefäc groffe gnabe, ba§ bu i)l)m Ijaft geben cineuu f}ou, ber bo ft|t aufffeinem tf)rDn, toie benn i|t ift am tag.5hl lieber got mein ^err, bu ^aft mid^ beinen biener 3u einem !unig•:5 gemadjt an ftabt meiiuifj öatter-3 Saöib, fjo bin iä) ein tlein jungling, berbo nit tüel}f3, Jnen er auf3 obber ein gel)enn fol. ©30 bl)n ic§ bein bienermitten unter beinem ermelten OoW, bcS bo üicl ift, unb nit geklct nod)genant mag tncrben für groffcr mcnnige.S30 tooltiftu mir bei)ncm biener geben ein l]orenb (baS^ i)l)m left fagenM unb gel)or(^t) fjer^, bamit ic^ muge bein üolcf rid)ten unb öorftcl^cn, loa§ gutunnb bofj fe^; benn Incr mag ridjten ein folc^ bein Holet, bac' bo grof5 unbtapfferift.Sold^ iTJort t)aben got loolgcfaLlen, bae -Salomon folc^ binge Ijat gc=peten, unnb got Ijat 3U i)^m gefagt : loet)l bu baä bitteft uub bitteft nit umb35 lange» leben unb Bitteft nit umb reic^tum unb bitteft nit umb ben tob beiner3JeSen 34—604,2 ftc^t am SRaiibe: Saä gemein gepct bct furften unnb fietn ift ba».1 ovbenung B ftanbc B tegiern C 2 leugnen (» jelSeft B*D fefbft F fet6§ G et=Bl' erfennift C Betenft bot H 4 »erwefen *D 7 Bcfetc§ *DG 8 fol^ F gemuet Btenneftgemut C gefallen F fetfift B 9 »orbcutjc^t BC 10 juucrfitf) C 12 finget B SSefitft CGScfit^ *U ^Ije mit^ B 13 befolgen CG fiefolci^en *l) ficfoten F 22 bife C 29 30 "^otcnb^et^, ba§ im laft fagen unnb mcrdt, bamit G 33 «oWjc BC jolt^c bingt B 9fanb=6emex-£ung ju 34—604,2 fctjU CGU


(JU4 2n§ DJfngnificQt bctfacutidicl imb auf-3cli.'flt 1521.fcl)nbc, ijonbcin bttteft umb borftanb, ba§ bu mugift l)oveu »im? bii vidjtcitnfoHift, 6it)e bn, fgo t^u id), tt)ic bu gebeten t)Q|t: Sit)e ha, id) gebe bl)i- einlocl)f3 imb üorftcnbig l)cv|, bas für bljr bcin gicid; nit gcineft, unb iiac^ btji:bcin gleid) nit fummen toirt.?U:d) bic biiig, btc bu nit gebeten t)Q)t, gebe id) bijv and), foldj reid)tumnub glotieu, bae bcin g(eid) unter bcn funigen nit ift getocft fel)ne ,^cl)t. Unbfjo bu linrft Irnnbeln in meinen Juegen, has bu I)üüift mein fo^ung unbgebot, loie bein öntter Xatiib bnt getuanbelt, 130 iüil id) and) bcin (eben t>or=Icngcn.2 ©ic^ BK @td^ HK 2 u. ö giic I' gib G :i gcWcicn (; ö folc^c li7 iiicljiic V s/J toctlcngcrn FG


ÄnrfürftresponsioMartini<strong>Luther</strong>iexteiuporaria ad articulos,quos Magistri Xostri ex Babyloiiica et Assertioiiibiiseins excerpseraiit,quos yeiiieiiti Wormatiam obiicereiittanqiiam liaereticos.1531.5lm 27. Saniiciv 1521 luor .ju SBorms bev iKeic^stog eröffnet luorben. Sinbcn i*orbcrgnmb bcv yrngon trat t'iitf)er5 Sacf)e. Sie im Sinne Stonis jur @nt=)(f)eibung ju bringen, war bev päpftiidje ?luntiuä 9(Ieanber roftloä bcmiit)t; amtaifctUc^en ^ooit jog man fic in politifdic 33ered)nuug.3unäd)ft iucf)tc ©tnpion, Afarle V. 33cid)tBater, mit ^^'ntfjers ^.'anbesl^erruJütjtung 5U gewinnen :i^riebrid} lehnte ^^mar eine pcribnlid}e Ü?cfprec^ungab, beauftragte aber feinen Äanjter Oircgor 33rücf, mit if)m ,5U öer^anbeln. '«cnfnnft brad)te (^lapion eine ^Inja'^t öon ©ä^enüor, bie ^jut^er entroeber in djriftticbem iu-rftanbc (b. ()., loie JörüdE erläuternbt)in,5ufügt, in bem Sinne, ben bie Sfbmer für djriftlidj act)ten mürben) erflärenober miberrufen muffe: fie n^aren fämmtlid) ans i'utherS Sdjrift De captivitate Baliylonicagejogen unb finb in ("vinftcmaune "'ienem Urtnnbenbud) S. 37 ff. (ateinifrfjuad^ SrücEs eigenf)änbiger ?(nf3cid)nuiig unb S. 40 ff. bentfd) in SpatatinS Über=fefenug toerbffentlid^t. Über i^ren llrfprung beftel^t fein ^meifct.Sancben ftnbeu mir ebenba S. 4-1 f. tateinifd) unb S. 46 f. in bentfdjerDon Spalatiu gefertigter Uberfe^ung eine anbere Steige Uon Sä^en t^eile ausSut^evö Sdjrift De captivitate Babyloiiica tfjcils aus feiner Asseetio omnium articulorumper bullam Leonis X. damiiatonim. 'ilnä) t^re ,'^ufammenfteßnng ^atman in neuerer S^\t ouf Stapion ^jurüdfgefü^rt. Um einen ©runb bafür t;at fid),loie e5 fc^eint, nur Äöfttin (53bvtin ^v'ut^er, o. 3(uft. 1. ©.798 in !J(nm. 1 ^uS. 424) gefümmert. ,„;jn ber Äonferen,^ [görftemann a. C @. 50]", fagt er,„6ejief)t fid) ©lapion auf 3lrtife(, bie er übergeticu ^abc, unb ermöl^nt hierbei einen,ber auf ber ,imeiteu l'ifte ((1-brftemann S. 45) ftcl)t." '^(Itein ber t)ier bezeichnete'itrtifct tft auct) in ber erften 9lei()e enthalten, mir meit in ihv bie 33(attfolge in'Cuttere 33ud) De captivitate Babylonica bctoahvt ift, in jWei getrennten Siitjeu


606 Martini Lutbei-i responsio extemporaria ad articulos, quos Magistri Nostri(5}v. 30 unb 32). äöcnn mau nun bte jtocite Scifje mit bcv erften öerglcic^t, fobrttngt fic^ Bei ber ^Innoljnu', bofe jcbe öon ©fopion Ijcrrül^re, bic grage auf,lunviim in ber ättcitcn cinjclnc £ät[e bcv erften micbcrtctircn, unb iroHte man inber ,3lcciten eine uerbeffevte 91uflage bcv cvften evblicfcn, fo crl£)ö6e fid) bic i^taa^e,luavum gcmiffe ©ä^e nid^t bcv ^weiten 9{cif)e einüevlcibt toovben. 2öir toerbenba^ev nid)t irre gc^en, incnn mir Icfetevc 6lapion atifprec£)en.Sdjon ScdenbDvf (Comment. de <strong>Luther</strong>anismo I. S.168) !^at 9üeonbev atS benißeranftaltcv bev jtüciten ÜJci^e l^ingefteÜt, unb itim ift bie fog. ©vtangcv 9hi§gabe öonl'utt)cve äßevfen (Opp. lat. var. arg. VI. Francofurti ad .AI. 1872 ©. 24 9{nm.) ge--fotgt. Söovauf fic^ biefc ^Innal^me grünbc, ift nic^t bargetegt. 2Bir befennen unSancf} bafüv unb ftü^en uns auf folgcnbe '^puntte: 1. Mefjvcve bev in bev ,^weiten^Keilje befinblicficn Sn^e ^at 9üeanbev in feiner Ülebe am 9If(^ermittlüocf) 1521(görftemann a. n. £>.


ex Babylonica et Assertionibus eius excerpsei-ant, quos venienti Wormatiam jc. 607culos. Sed revocatio inea erit ista: Papam prius dixi esse Christi vicariuin,nunc revoco et dico : Papa est Christi adversarius et apostohis Diaboh." (Späterjeboc^, tiennutf)[icf) noc^ im 53Jäv3, l^ot er ,511 ben etn.^elnen ©ä^en, fte beftätigenbober tierirf)ttgenb, crfUirenb ober bcgrütibeub, 4*cinerfuiigeii gefügt, Uicl(f)c bic naäj=fteTienbcResponsio extemporaria bilbcn.9igt. 33erirf)t bn ßülitif(^en ©eianblcii uom 29. ^aitimv 1521, lüoimri) bcr finijcv „iniiicftuergaitgen Sontag" ben SJeic^Ätag angefangen Ijnt; ba3U 93ricgcr, 9llcanbev unb ßut^cv 1521,®. 279 9lnm. 1. 3" ben SBcttjanbhingen ©(apionÄ mit Sriicf unb ben teibcn 9(rtifelret!)en:3i- Gltei', Cuttjer unb bev SBotmjev Dieic^stag 1521, S. 19 ff- 35. Wanrenbtedjer, (Sefdjieijtcber fatf)oliid)en Seformation I ®. 397. .ßbfttin, «Dkrtin Sutl)ct I «.«iifl. S. 420 ff. .Rolbc,9J!artin Ciitfjer I 'S. 308. ©palatins 33tief an Jjofjann Sang 6ci firaufc , Epistolae aliquotselectae etc. Servestae 1883, ©. 3, ober ^icr lote auc^ bei ßolbe a. O. S. 391 fnlfd) bntirt.Siitt)ct§ »riefe: Se a^ctte I ®. 574 nnb .580 (= (Snbev«, itatijcxi a3ricfloed)fenil ®. 113nnb 117J.9hir in .^tnei ber ©efammtaiisgaben f)at £'ut^er§ Responsio extemporaria3(ufna'^me gcfunben. äucrft crfd^icn fie in ber ed. len. II 1557 St. ce iij" — ee 5"(= 3?I. 441" — 44o-') unb, bann baraus abgebrucft, in ber fog. ßrlanger 9lu§gabe,M. <strong>Luther</strong>i opp. lat. varii argumenti vol. VI (Francofiirti ad M. 1872) S. 24 — 30.aSir legen bei nnferem 2ej-tc bie ed. len, ,5h ©runbe, loeit fie auf Sutl^erl eigeneSluf.^eidjnung ,inrücfgcl)en toirb, unb taffen qIS bebentungSloS bie Segorten ber©rtanger 9(usgabe nnbcrücffic^tigt, nierfen aber bie yibnjeic^nngen ber oben be^fprod)enen ©ä^e (^tüciter Mei^c, auf tnelrfie t'utf}er antwortet, nad} f^brfteuianng'Jicuem llrfunbcnbud) S. 44f. an, too fie aus ©palatin-3 A'ianbfc^rift (in bcm©ädjf. erneftinifdjen (Sefanimt=9(rd)iö ]u aBcinmr Reg. K. Fol. 3;> No. CG. Vol. 3351. 616—619) öeröffenttirijt ftcljcii.


:()10 Martini <strong>Luther</strong>i responsio extemporaria ad articulos, quos Magistri Nosti'iCollectores. Peccata occulta non necesse esse Praelato aut Saeerdoticonfiteri, sed licere omnibus fratribus vel sororibiis, quibus voluerint, taliapeccata revelare.^Lutlierus. Qiiia coufossio talium peccatorum ex sacra scriptura probarinon potest.•"Collectores. Non dubium est, quisquis sive sponte confessus sivecorreptus veniara petierit et eraendaverit coram quovis privatim fratre, eumesse a peccatis suis occultis absolutum.'-Matti).i8,i8. <strong>Luther</strong>us. Quia Christus Matth. 18. dicit ad omnes Christianos'Quodcunque solveritis super terram, solutiun erit et in coelis.' i"Collectores. Circumstantias peccatorum cum matribus, filiabus, sororibus,affinibus, quacunque die, loco, quibusvis cum personis et quidquidcxteruum est, aequalia esse et penitus contemnenda.'<strong>Luther</strong>us. Quia Christus talia non praecepit in suis legibus.est,Collectores. Apud Christianos uuara tautum esse circumstantiani, quae ispeccasse fratrem.*<strong>Luther</strong>us. Quia Deus personam uou accipit.Collectores.Nullo impedimcnto prohiberi matrimonium aut contractumdissolvi, Praeterquam primo afBnitatis et secundo consanguinitatis gradu,Neque tarnen universaliter, Nam fratris aut sororis filia vel neptis non nume- '^"ratur prohibita in veteri lege, cum tamen sit in gradu secundo.*<strong>Luther</strong>us. Hoc dixi, quo ad praeceptum Dei, qui sie ordinavit,Licet Papa aliud ordinet.Collectores. Facto divortio homines uou cogendos esse ad Coelibatum.**25<strong>Luther</strong>us. Quia Clu-istus castitatem a nemine exigit, Et Papa nonpotest plus exigere.Collectores. Inter sacerdotem et uxorem esse verum et inseparabilematrimonium, mandatis divinis probatum.'<strong>Luther</strong>us. Quia per solum mandatum Papae prohibitum, sed non soper mandatum Dei.Collectores. Li matrimonio vel votis quidquid Poutifici dispensarelicet, id omne licere unicuique cum fratre vel unicuique cum seipso.*2 confiteuda görft. oui voluerint giStft. 7 pecierit gbrft. 12 quicquid Sörft.13 extremum est fjötfl. 24 Facto divorcio non cogendura esse hominem ad celibatunigörft. :!2 quicquid götft. 33 vel ipsi cuilibet cum se ipso %'6x^t.') Sgl. »b.VI 6. 547. =) Sgl. »b. VI ©. 547. ') Sgl. »b. VI ©. .547 f.*) 35gL JBb. VI ®. 548. *) »gl SSb. VI


ex Biibylonica et Assertioniljus eius excerpserant, quos venienti Wormatiam ic. (511<strong>Luther</strong>us. Quia Christus Matth. 18. et lohan. ultimo omuibus dedit 5„'(|"|i^^'3f•clavium potestatem, Xon soli Papae, ut dixi.Collectores. Religionis disparilitatem iuipedimeuto uon debere esse,ut neque simpliciter neque sub conditione converteudi ad tidem liceat ducere5 non baptisatam.'<strong>Luther</strong>us. Quia Chri.stus hoc impedimeutum non posuit, sed solusPapa, qui legem statuere non habet ullaiu, ut dixi.^Collectores. Sacramentum Ordinis Ecclesiam Christi ignorare inventumqueesseab Ecciesia Papae.*10 <strong>Luther</strong>us. Hie probetui' contrarium ex scripturis, sed non poterunt.Collectores. Perspicuum esse, Ordinem, qui velut sacramentum inclericos ordinat, esse vere, mere omninoque figmentiun.*<strong>Luther</strong>us. Xod dico ordinationem esse figmentum, Sed Ordinemdici sacramentum, cum nou sit in sacris literi.s, dico esse figmentum.15 Collectores. Caeremonias servatas in tradendo ordine esse sicut cousecrationesdomorum, vestium, aquae, .salis, candelarum, herbarum, vini etsimilium, neque esse neque posse aliquod sacramentum dare, Sed bominemad officia quaedam ceu vasa et instrumenta pai-ari.^<strong>Luther</strong>us. Quia per homines, non per Christum, sunt traditae.20 Collectores. Certum esse et ita cognoscendum, nos omnes, quotquotbaptisati sumus, aequaliter esse sacerdotes, hoc est, eandem in verbo etsacramento quocunque habere potestatem.^<strong>Luther</strong>us. Quia Petrus 1. Pet. 2. dicit: 'Vos estis regale sacer-i. iJctr. 2,9.dotium'. Xon autem omnes habent usum et ministerium, Sed solummodo25 ordinati in hac potestate.Collectores. Ordinäre Sacerdotes, Ecclesias, campanas consecrare,pueros coufirmare quemlibet vel Diaconum vel Laiciun facere posse.''<strong>Luther</strong>us. Id est, viüora ista deberent coramitti minoribus, nonEpiscopis, quorum est praedicare Euangeliim].30 Collectores. Non esse sacramentum exti'emam istam, id est, fictam,Unctionem.'*<strong>Luther</strong>us. Non damno unctionem, sed sacramentum esse Scripturanon docet.3 disparibilitatem görft. 4 ut fcl)lt leii. görft. iiecß sub 3cn. 11,12 in ceterLsJörft. 18 parare leu.') Sgl. Sb. VI e. .556. ^} 58b. VI B. .508. ^) Sgl. Sb. VI S. 5G0. ') Sögl.S. 565. '^) Sgl. i8b. «•)@. 561. a^gl. *8b. VI @. .566 iiiib 564. ') »gl.»b. VI ©. 566. ") Sgl. SBb. VI ®. .570.39*


(512 Martini Lutlieri responsio extemporaria ad articulos, quos Magistri NostriEX ASSERTIONE ARTICVLORYM CONDEMNATORVM.Collectores.Concilium Constantiense pessime omnium errasse.*Luthei'us. Quia damnavit luinc Articuluni fidei: 'Credo Eccle.siatnsanctam catliolicam.'Collectores. Homicidas Concilii Constantiensis Pontifice? et Pharisaeo?exussisse pium et doctum virum lohanDem Huss.''Omnia damnata lohannis Huss in Concilio Coustantiensi esse euangelieaet Christiana, Omnia vero Pontificis esse impia et diabolica.'<strong>Luther</strong>us. Quia omnia quae dicit pertiuent ad hunc -^a-ticulum:'Credo Ecdesiam sanctam catholicam', ut patet ex eins Libello. loCollectores. 'Si Johannes Huss fuit haereticus, ego', inquit <strong>Luther</strong>us,'plus decies haereticus sum, cum ille longe minora et jiauciora dixcrit velntinchoans lucem veritatis aperire."*<strong>Luther</strong>us. Quia maiora vitia et plures abusus Papae tetigi.Collectores. Etiam si S. Petrns hodie praesideret ßoraae, non tarnen isesse Papam, Xam Papam esse rem fictam in mundo, neque fnisse nequefiiturum esse, sed fingi.^<strong>Luther</strong>us. Hoc adhuc dico et contrarium per Scripturas non potestprobari.Collectores. 'Articulos lohannis Huss damnatos omnes suscipio, soparatus defendere eos per gratiam Christi, invito illo rerum porteuto et 'abominatione, quae sedet in loco sancto. Verum omnia lohannis Huss inconcilio Constantiensi probata non admitto.'^<strong>Luther</strong>us. Quia de Ecclesia sancta catholica sonant, ut patet ineins Libro. 2.^Collectores. Liberum arbitrium esse figmentum in rebus seu titulumsine re, Quia nuUi est in manu sua quidquam cogitare mali aut boni, Sedomnia, ut Vuicleffi Articulus Constantiac damnatus recte docet, de necessitateabsoluta evenire, Quod et Poeta voluit, cum dixit: Certa stant omnia lege.'^<strong>Luther</strong>us. Quia homo non potest bonum velle nee facere ex seipso, 30'•^'''jj*'' '''sed tantum malum, Gene. 6. et 8., ut prnbavi in Assertionibus.**1 Ex libro, eui titulus est, assercio articulonim condempnatnruni . pauca hec gfötftdampnata5örft. 8 ewangelica götft. 1t Etiamsi len. 16 papam. papam enim7 7esse Sörft. 16; 17 neque tiiisse neque esse neqne futurum esse Jötft. 20 damnatosfc^It len. dampnatos fjörft. 27 qnicquam f^ötft. 28 omnia fe^lt len. 28 AViclefif?örft.dampnatus 5örft.) Sgl. »b. VI ®. .561. '-)Sgl. oben 2. 13.5. ^i Sgl. oben Z. 135. *) Sgl.oben ©. 13.5. ^) Sgl. oten S. 136. ' Sgl. oben ©. 136. •) Sgl. oben S. 146.') Oben e. 143 f.


es Babylonic'a et Assertionibus eius excerpserant, quos venienti Wormatiara jc. 613Collectores. AHa iiinumera blasphema, ab Ecclesiae ritu alienissima,iu ipsius Libris legere est.<strong>Luther</strong>us. Quia ipsi nou possunt numerare, Cum nihil taiiiiiiidixerim, Sed ipsi sciiint infinita ista fingere et somuiare.HlCollectores. Pontifieera Romanum, cuius iiidicio se principio .*nbrnisit,ut debuit, et verum Christi Vicariiira et Universalis Ecclesiae Elpiscopumagno%'it.'<strong>Luther</strong>us. Quia ab initio nesciebam euni esse hostem Scripturaesanctae et suarum iegum tyrannum. Hoc enini postea didici usu contentionishuius.Collectores. Pontificcm Romanum mox haereticum, sclüsmaticum,idolum, Satanam passim in suis Libris appcllat.<strong>Luther</strong>us. Hoc est verum.Collectores. Decreta repi'obat et contemoit.15 <strong>Luther</strong>us. Quia contra scripturas.Collectores.Concilia damnat, Sanctos Patres deridet, Doctores Ecclesiaevituperat, Schismata ubique in Ecclesia suscitat, Novas haereses serit.<strong>Luther</strong>us. Hoc non est verum.Collectores. Nihilque non dicit, quod ab usu Ecclesiae catholicae et20 ritu, quem hactenus Patres nostri observaverunt, impiissime et diversissimerecedit.<strong>Luther</strong>us. Usus hie intelligitur Thomistarum et Papae tyrauuis etignorantia. Nihil euim contra Ecclesiam, sed oniuia j)ro Ecclesia dixi, uttestantur Libelli.25 F I X I S.Anno M. D. XXL1 innumera iiiipia blasphema ijötft. 12 alieuissima, peniiciosissima in ipsius libris11 Püiitificem Romamim fe^lt görft. , toeii bei i^m fidj ba§ gotgcitbc unmittEtfiatgijrft.on 3- ^ anid^ücßt. scismaticum görff. 14 Decreta reprobat et conteiimit fe£|tt Sei görft.16 datnpnat götft. 17 ^intet vituperat eingefügt decreta reprobat, et comparat görftscismaSötft. in Ecclesia suscitat, Xovas haereses serit] in ecclesia, et novas haereses incitat{Jörft. 19 quod non ab usu götft. 21 recedat görft. 25 unb 26 festen görft.') m. I ©. 529.


5üif ta^ üDercf)rtft(trf), ü6crgei)t(irf) nub üBer^fün)t(id) 33ucf) ^^ocf« (^ntt)cr^5 p Scip^ig 5(ntU)ortanritt oiid) 9}hiruarr^3 jctuc^' (^ejcllcn (^c'i)üd)t luirb*1521.äöie bereite in ben ßtnleitungen ju ben Sdjriften SufEierg „3tn ben Soiju Seip,5ig" unb „9luf bee Sod« ju 2eip3tg 3lnttDort" gcjcigt tüorbcn ift (33gl.in biefem Sanbc S. 259 ff.unb 266 ff.), toav t'utfjevs 3oi'n gegen ßmfev auf§9leue ^eftig erregt lüorben burc^ eine £d)rift bes x^omaä iRljabinu^, tvüd)^ erfäIfcf)Uc^ jenem ,3ufcf)rie'6 ,fobann aber burc^ ben erften 2;rucfbogfn einer £d)rift,mit'ber ©mfer bos 33ud^ „9ln ben d)rift(id)en 9lbel beutfc^cr Aktion" abzufertigengebadete. Ct in§ 5euer go^ ber SJerbac^t, ba% (Jmfcr ein SSertjeug be§ öerjogs@eorg fei. 2Bie ßuttjer barauf geanttoortet unb auf @mfcr^ Stntniort erlcibertf)obe, ift ebenfalls oben auegefüfjrt. 3)ie .^auptfd^rift (Jmfere ', am 20. Januar1521 boUenbet, ift 9lnfangg gebruar in ben .'pänben ber SBittenberger. ©pottenberinäl^nt fic 9Jtcland)t'§on am 3. gcbruar in feinem 33riefe an ©palatin: ,HicEmserus parat adversus Martinum, ut putat, oralionem, quam posteritas etiamsit miratura, germanicam, certe tarn ineptam et impiam, ut de pietate mulierculaeetiam et pueri nostrates rectius iudicent quam in eo libro visus nobisest iudicare. hominis inauditam amentiam ,qui cum Hercule nostro, viropleno divini Spiritus, ausit congredi'. härter no(^ urtt^eilt Sutl^er am 9. S'fbruarin bem Briefe on Stoupi^: „Emser Lipsiae fronte desposita in me scripsitlibellum solo uno mendacio refertum a principio usque ad finem : cogor huicportento respondere propter D. Georgium, qui illius insania inflatur", unb am17. O'ebruar, tt>D er an ©palatin fc^reibt: ,Emser virus suum in gratiam D. Georgiitandem evomuit. Cogor liomini respondere solum ob mendacia impurissima'.3Jtit befonbcrer ©enugtl^uung loei^ er autf) ben ^reunben ]u berid^ten, ba| manin ^Jlogbeburg ©mfcrs S3udj an ben fiaf ober ben *pranger ge{)eftct 1)abe, banebengtüei Staupbefen unter Seifügung ber Snfc^rift: „Solches '^ud) ge'^ört an foId)cn5p(afe". 9tuf ben Statt) unb ba5 drängen feiner Umgebung entf^lo^ ficf) Suttierbem ©cgner, ben er Derad}tete, ju anttoorten. 3lm 6. 2)tör3 finbcn loir if)n beirüftiger Arbeit, .in Emserum responsio nascitur" fc^reibt er an Spalatin unbSang. %m .Karfreitag, ben 29. Südrj, ift bie (Entgegnung fertig unb tann anSong abgef)en mit ben SSorten: „Emserum meum asinum vides ut tractaverim".') 3^r Sitcl ift oben £. 2ö0 bereits gegeben.


unbment'4>viuilegien,c^riften^eit2Bitteburgäluf ba» übetd^riftüc^ ufu). fSnä) SJotf» ginfers 3(iiti»ott. 1521. (3152öie bev litet ber Schrift jeigt, !^at er in i^v, wenn auäj nur nebenbeiunb auf ein paar Seiten, einen anbcrn ©egner abijeiertigt, ben er mit beni nid)!gcrabc e^rcnöollen -llanien eines 6cie[(cn gniiers bejeid;net, ben etrnpuvger 3?av=fü^cvmöncf), Sfionias 2)tuvnev. *^utf)ev gefeilt if)n beni 5mfer 311, iticil er mie bicjerfeine


'"6 IG^•'liif bai üücrctiriftlid) iiflu. a3ud) ütforf-S


RONYMIEMSER.\"Sluf iai iibcrdjtiftlid) iiiiu. a?iid) 5?ocf-3 Lfinfcr? ?(ntl«ovt. 1521. 617B. „3tuff b,5 übevdivtft |[tii$, übevgtn)ftltc^, ön üBev |1 fiinftlidfi biicfi i8oiI§ |ig SlarinnSoctor 5]lartiu l'uf^erä. I| gmfecvÄ jü Scl)p^! !; Stntoovt []auä) Mnxnaui \nn= \\c§ gcfcUcn geborf)t h?üvt. []iitcber SSocf|| ftoff,^mit^IInit. ," 93lit 2ite(einfafiung. ';)tuf bei Xitetrüctfette ein ^0(3=fc^nitt. 44 33lätter in Cuavt.In Aprtjidjnitt tft ein 3*niftbilb l'utfjers in *DJönd)strai^t , ba~ §QUf)tumgeben Bon einem |)etligenf(^ein, in bem oben bie laube, ba§ äfic^icn be?- Ijeitigenföeiftcv, fctjraebt; üov i{)m ein aufgejdjlagenes Sud). — (S* ift bieä bie jteeite be-5mit gemeinfamen litcl Hon §ans Schott in Sttnfeburg gebvurften bcibcn Sdjtiften8utt)erä gegen (Jmjer, ttield)e gleid) bev crften meift für fid; in Umlauf mar.Sgl. oben 2. 2ti7, E. Ifor'^Qnben mit ber evften jnjammen, rtie bovt etmöl)nt,in Äönigäberg U., allein in bct finaafeid)en Slg., 3?afel fitrd)enbibliotl)cf, Serlin,©ieffen, l'eipjig U., lliünc^en JpSt., 3Seimar, SBittenbevg, ^''i^id)-C. „9Iuff ba§ übcrcf)Vt=||ftcnli^: übevgaiftlid) bfi über fünftlici) büd) IBodSemfevsi 3U Scipfeig 9(utnjuvt j: S. «öh S. ||S)avin aud) lihtniav§ fein§gefeüen gebadet iDüvt. " [|)ol3f(^nitt.] !| Sieber ^.öocf ftofj mid^ nit jj"44 SBIättev in Ciiart, lefetc (Seite leer.Set ^oljtdjnitt enthält bas äöappen (fnifeK', fo wie e3 Sb. II, 055 unfter"Jlnägabe befd^rieben ift. Sod) finbet fid) bie 3nfd)rift auf ber Safcl ted^täfolneit un^ befannt, nur in bem {frcmplar(ARM.\HIE[|;ber *II!ünd)ener Staatsbibliot^et (4° Poleui. 1823


C18 Sluf biis iilicvdjriftlid) uflo. 33ud) »ocfä (Sinjer* 'Jliitluurt. 1521.9Bii- getien hen lert mä) A mit sßevbefferung jtocifellofer gfel)(er unb uer=,yeiii)nen bie 9lbnieid)Uiigeii bcr ']io(i)brucfe BCD fottie öon a, )olocit nid)t nadjfte^cnbcÜberfielt üoit il^nen i)fcc6etifcf)aft gibt.Umlaut bee furzen a ift in ABC jiemlid) gleic^mälig burdEigefül^rt. ;^n Afe^tt ci- feiten: ge)a^, amptcv, Ijovtten; nfc^en, tafcfjen, wofür afd)en HC,tdfd^en B üorbonben. Über (gc)lrefd)en B f. ^'e&arten. B f)Qt: erfontni^, ttin=fattigft, ^alteft, namlic^; to^t neben Icf^t, leffeet. G ^at ftet« lafet, ferner:mac^ter, ampter, crtantni^, gclnaltigen, manigfaüig. — erbeijt A>arbaitBG. — Se^eic^net ift ber Umlaut neben e burc^ ä oft in B, f eltner in C.BG: dfd^cn (@en. ©ing.), dmpter, ödtter (flets). B: gdnglin, todd^ter;mdc^t (facit); öntrdglic^, dnlic^, Idd)ertic^, Idfterlid). — 3(ud| b finbetfic^ in B: erf^rodlid^, fd^bpffer, lüoren, ermolet unb G: fc^mbreft,au^ertüolet, l^br (= £)ecr AG f. b. ii^egartcnj, fc^opffer.S)er Umlaut bei langen a mangelt in fd)(affiftu C. d für c feiten in BG:jdmerlic^ (jamerlid) A); in B: gcbdrbcn, fdrlii^, ünftrdflic^, ftdtigc,fc^md{)en. — d für alteS e t|at B in fldd^ten, gdren unb in (bif;)l^dr.Umlaut bei furjen o ift in A feiten be3eid)net, in BG faft au5nat)msl06burc^gefül)rt: locker, borner, mortle (5plur.), gbtü^; brtcrn (B: ortert),m bebte ufto. iHbmcii^cnbe Schreibung: ölge^en (1) G. .öäufiger 'i)at A benUmlaut bej tongen o bejeidjnet, bod) aud) in benfclben Söörtern unb formenoI)ne Solgcric^tigtcit; auf bm crften Seiten mangelt ber Umlaut meift, fpäterift er l)äufiger be.jeic^net. BG f)aben ben Umlaut burdjgef ü^rt , als abweic^enbeSc3eid)nung ift nur öerfteren (1) G anjufü^ren.Umtaut bei au: Ijempt A> l^aupt BG. 3nt übrigen fielje t'eearten.Umlaut bei u ift in A unregelmäßig burd^ ii ausgebrürft, in BG jiemlid^burc^gefü^rt, mcift burdj ü (feiten ü) gegeben. C ^at i in ge^^icfit, befc^i^en,»üirgen, übcrfc^itt. 2^aju tittel f.tuttel unb abtrinnig B, (-trunnigC),bie tüot)t nicbt l^ierl)er gcl)ören. SBcmertenätoertl^ ift, baß A grabe lugen (er) unbÄj. tj^rf. mie fd;iiffe jurfpn'inge oft l)at, njö^renb in BG, wie in anbcrnübcrbeutfc^en S)ruden, biefe formen bes Umlauts meift entbel)ren. 2!ocfi £)at nebenlugen (er) BG aud) lügen, lügncr; G aud) lügen Ingen. Sonft feien allUmlaut entbel)rcnb nod) genannt: ftud, gulben, f^mucfen, bundt BG;ober unb über fi^toanfen BG; ubirft A> bberft BG.Umlaut bei uo ift in A meift nid)t bc5eid)net, in BG burd) ii, aber aud^nicl)t regelmößig. 3[n B übermicgcn im allgemeinen bie ii an ben i{)nen 5U=fommcnben Stellen, in G fd)manten oft biefelben Söörter unb goi'nien jwifd^en uunb ü. kleben ü l)Ql*-'•"ud) eine Il)pe u, fo baß fid) bicr buckle, buckle,bücblen ufro. nebeneinanber finbet. 3)erein,5elt ift mieten A, bal B meift be=mal)rt, G immer in muten öcrtoanbelt ^at. lateinifc^ G. — B l)at nurl)ie unb ba bff, pß.


?luf bos übcrdjriftlid) ujh). 3«ucl) ifocf-j &nicri- Sliitioott. 1Ö-21. (519BC beltja^rcn ic, wo e» oltev Sipfitl^ong ift, fe^en ei aud) roo^( ein, iDcini Aan feiner Stelle t l)atte. Sagegeu ift ort^ogiap:^ifd)eJ ie in BC nivgenb« bewahrt.uo ift in BC buvd) ü gegeben. Jür t^ue A l}at B t^üe, C tf;u (nebent:^ü). ©etoöbnücf) fteljt juin, jur unb oft finbet fid) ju tjov Dcomen ober i>erbum,mit biefem oudj äußerlii^ meift öerbunben.anttüorten, tommen, 5ionnen AB > antmurten, fnnimeii,ülunnen C; fonft A> fünft BC. — loibber, toHä), l^irfd^en A> »cber,loetc^, ^erfc^cnBC. — (ge)tl^an AB> (ge)t^on C. — tratoen, (gc)banjcn,gebatnet: etoev, neroer AB > trauroen ufw; euwer, neuroer G.2ie 33e}eici)nung alter i^otallängen erfolgt in A burd; 1^ (me'^r lel§rc)ober burc^ 3>erboppe[ung (fd^roeer'' ober fie bleibt unbe^eic^net (teren). SSn Bfinbet ftd^ neben me^r auc^ mccr, in C l^errfd^en meer leer.Sie S?c^^eic^nung neuer S^ofaitängen erfolgt in A in meitefter Slnsbe'^nungburd^ ^. nel)men uftü., i)§m ufro. , burc^ i>erboppe(ung nur in fieer. B l^atbaä Se^nungSr'^ meift, C burc^roeg befeitigt. — Über ie t. oben.Sq§ jmifdjenBotalifdje i), ba5 Bei ^öeriuft bes einen SJoEale ja aud) aBS;el^nung6=^ aufgefaßt merbcn tann (gei^n ge^t), aber 6effer bod^ Bon i^m ge=trennt Wirb, ift in B juroeiten, in C feiten beioatjrt: geen ge(e)t, ee, eetic^ ufro.9(nlautenbe5 p t)at in A eine Stnjabt 3Bortformen foft auena^mstos: ge=peffert, gepero, borpeut, gepieten, parorcn, borpot(ten), öorprant,plcljern; neben öorpcrgen, praud) begegnet üorbergen, brauc^. Sie 5J}e]^r=3a'§t be§ p alfo and) ^icr nic^t im reinen 3(nlaut. yiir hai (Uegenbiib (nur oberöorjugäroeife h) \kijt 'Material nic^t jur Verfügung. BC fdjcinen b ju beDor3ugen.5lod^ feien panier, platte erwähnt, C ^t juroeiten ouifi banger. — tändeln•tcr (feiten gaudetn) .\> gaurfetn -ler BC. —beutfc^ A> teütfc^ B meift, C ftet§. tickten, getickt ABC. tapfer,tollen, toben, tinte, tage A> bapfcr ufro. BC, bebürffen, bringen,begen A]> betürffen, tringen, tegcn BC, aber nidjt burd)gefüt)rt. UnterAB> önber C; atber elbifter A> alter eltifterBG. 3m 9lu5taut beüor=jugt A b:fc^toerb, fc^ilb, rab ufro., roo BC meift t eintreten taffen.£a§ anlautenbe B, bas A beinal)e burdjfü^rt: %o, Bonbern ufro. ift inBC burc^ f eifert. 3m Snlaut beüorjugcn AB B, ff burdjroeg, toäbrenb C füraltcg s ba§ f (bifer, gelefen) für alte» z ba§ ff beöorjugt.gefi^e^ C.fi!^c fi:^t fa^, fd^tal}, gefc^cl^e AB > fic^ fid^t fad), id)tad),Über bie .ffonfonantenPerboppetungen läßt fid) im aügcmeiuen fagen, ba^ fienac^ furzen unb langen totalen foroie noc^ Äonf. am beliebteften in A finb.B fc^tie^t fid) im großen unb ganzen an A, fe^t aber in gnbfitben (groffcnn,©feil A) geroö^nlid) cinfad)en Äonf. unb eBenfo nac^ Äonf. (ortt ufro. A). 3n Güberroiegcn bie einfachen fionf. in allen Sagen. Sie Sßittenberger bb in wibber,obber ufro. finb nur in B einigcnmle betoa^rt.bor- A> ber- BC. — -niß AB> -nuB C.Sai i ber Gnbungen 'i)ai nur B einigemale (gottil, lengift) beroa^rt.l^arnifi^ AG > bainefd) B. — l^eiligen AB > I)ailgen C.3n ber SSel^anblung bee ißotale ber ßnbungen ftimmt B mit A im alt«gemeinen überein: e ift in AB meift beroa£)rt, roäl)renb C es meift fehlen lä|t.


i'iba^u620 Sluf bas üticrd)ti|t(icf) ufU). S8iiri) syucl§ (hnjeirä Sdittuott. 1521.©onft fei nod) bemerft, bafe bem wanbeln, Ijanbeln, gaucfeln, articfehi uito.AB in C tnanblen ufw. 9cgenüt)erftcl)t.2)ic Anlehnungen öon bii, ce, ben (bavfftu ufh)., ift§, übern) finb in C.ütelfac^ gelbft, ot)ne bafe beSfjalb ^ier beiartige 9lntef)nungen ganj ijcrmieben toürben.1 (sg. 5pri. 3nb. gebe, fel^e, trete, fetfite, »erbe A > gibe BCft)'^e B, trit, fid^t, loirb G. ^Dagegen 2,3 Sg. fi'^eft, triffcft, anficht,fti(It> fel^eft, treffeft ufro. BG ni($t feiten. - 3 ©g. i^x]. 3nb. wei^ AB>toaifet G. — 3fnf. gol^n AB > geen (gon) G. — 2,'3 5piur. *ßrf. \)at in Bbäufig, in G fettner bie ß^nbung -ent: ir fcrent, ft)e ma^ent ufro. B; irlaffent, ft) loalbent G. - 3 «pt. *prf. 3nb. fint, fein A; fein BG meift.fie A"> f^e (f^) B> ft) C. — benn (bann feiten) A> bann oftim 91nfange, fpäterl^in nur benn B> bann C. — roenn A > mann oft imSfnfangc, naifi'^er nur Wenn B> toann (onfnnge banebcn wenn) G. Sic S3e=beutung ^at auf bie SBabt ber So^men feinen (Jiuflu^. — fold) A >• folid^ftetö B, juroeiten G. — ba (boran) neben feltnerem bo AG> bo (boran) öfter B.Umgefe{)rt bo = 'hjo, aW unb nadj 3Je(otiBcn AB > ba juroeiten G. — loo AB>loa 3unjci(en G. — ^rocn^ig AB> jroainfeig G. — je^t A> i^t B>i^e^ C. — i}bcr, 5g(ii$ A> ijeber, ijegfttc^ meift BG. — erau§, erju ufto.A> tierauS ufro. meift B, immer G. — nn A> nu, nun anfangt, fpäternu B> uun C. — offentIi(^ A> offenließ meift B, juroeilcn C. —prebigt A> prebig oft B, meift G. — bcnnod) A > bennoc^t feiten B,burc^roeg G. — fobbcrn A> forbern meift BC. — fonberu A> fonberüberroiegenb B, ftete G.-barau^:brau|; bartu :ufro. neben ein=anber in A, boct) überroiegen bie bar-. 3n B ift bas ©c^roanfen notf) erl^ebli^cr,roogegcn G bar- fo gut roie burd^gefüt)rt bat. 3lüx barmit, bas AB gar nic^taufroeifen, ift auc^ in G feltncr als bamit. — Sonct., S. AB> fant ftets G. —3Jlofc§ A> gjloljfeä BG. — S)ie Spottform ^Kurnarr »ec^felt in AG mit5Jturner, in B ift fie burd^gefü'^rt..fiinfii^tlid) bes Xl)eilbructes a mögen einige tur^e 58emerfungen überfein$erl)alten ,5um Umlout genügen, im übrigen fei auf bie ßesarten uerroiefen. Um=laut be§ ift überall burd) 6 bejeicbnet, er fct)lt nur etroa in offcnet, offent=li(^ (2), toftlid) (neben toft-j u. bem 5plur. roolffen (3). — Umlaut bee ufcl)tt im ganzen Ijäufigcr, a(§ er üorljanben ift, unb bie iPejcic^nung fcliroanftjtoifcben ii unb ü. ^on ben fallen mangelnbcr Umlautsbe^eic^nung feien erroä^ut:lugen (3), ftucf(cn) (5), funbe (fe^r oft), fnnber (4), -ig (2), -igen (4), roonebennur lügen (1) begegnet. Safe bem u oielleic^t aud) bie l'autgcltung tion ü (i)^utam, barauf fcfieint gelegentliche^ rourt ^= roirt j. 33. 662, 25 ju beuten. —Umlaut bes uo (baä nur feiten burd) ü, meift burc^ u gegeben ift) ift abgefe'^ention benügt (1) wo^ überall öor^anben, roo er erwartet toerben tann, unb bmdt)ausgebrürft.&. I^ielc. Dr. i


Sliif bai überc^riftlicf) iiftt). f^üd) SPocfl gmfcrs 9lntWott. 1521. 0215(uff ^a^ uB{rcl)rtftItc^, uI)ir(^ci)ftUc^unb ubirfunftHrf) ij>uc^ üBorf^ (§tnf5er^ 5U Sctj^jcjicfS)art)tt« auti) SDlurnarr^^^ jcin^ gcjcUit i^ebac^t nitrt.lieber 3o»f ftofi- midi nit.® r r c b c.^sftc, 9^otfs gnifecv, 6ii"tu bcr man mit bctn langen fpicß itnnbfuiijcn benenn? bct)utt flott fuv ga&clftic()cnn, bic macficn btcl)lod)cv'. SÖDcfÄ Cnnfecr, bu bift mljv eljn fe(|am fvicgämnn.Samt 5pauüi5 fiatt (i-pf)e. nlt. ficv gotlid) toapcn bcfcfjvicbcn.ew.ct)n fcf)liieib, Clin tjcUm, el)n pankr, cljn ft^iüt, ber fclbenborfftu nit mct)v bm ct)n^, bc§ icfjtucrbo, unb luel)! S. 5paulu§ ^u tücnig ge^(eret, beffcrftu ben Vn^nifrf) init eDncm langen fpicfe unb furkn begcn, nnbftus ml)v ]u mit bloffem fopff, btoBcv bruft, btoifem band), nlfe icerb id) niti> mef)r t^nn, benn für bt)r fnienb mic^ ben nodEtcn vitter ftcc^en lafjcn unbfagen 'gnab jnncfcr SBod, fet)b unfj gnebig am tcben\ 'Za^u fd^tocreftu bei)betjner pricftcridiarftt tvk 'pannibat bei) felinem gott, bu toollift nit aufff)orenttiibber mic^ idjvepben. Söorfl (fmßer, ha?^ bu and) ben cl^b, tote ben f)arni)d)gcpeffeit, bei) beinen ftotncrnn unb barb, teie SocvatcS bell jet)ncm fjunb-, ge=» fd^lDoren (jcttift, baä ttierc elin redit pbitofopbifdi cpb getnefeen, mpr faft cv=ft^retfli^, bie h)et)I bu netolic^ 'Jlriftotctem pm ©feÜÄftall' bep 6f)rijto funben^aft, toit bu rumeft. gg loill epn ernft fepen, fctje ic^ loot, toept bie langenfpiefe unb !ur^e bcgen fummen , ber idi mid^ biper , alß üon @. ^aulounernennet, nit Dörfchen.IT' 3n folc^em ernft muß tc^ mi^ ^u bem panier, f)ellm unb fd^illt galten,bie Sm^er liegen (effit, nit ba§ erf? öorad^te, tnie pberman hJepfe, fonbernn1—4 Ubcxjc^rift nac^ bem Zitd üon A 12 biewcl)! \i )4 flugS l' roUrb H( 22 bieroctjl B 23 tut^en C beten B15 fnienC 20 p^ifofotJ^ifi^er B 21 (SfclftoU') aSgl. Sie^ II, 2^ u. ®abclfttc^ unb äBanber I, 1314 u. ©abel 6; 1315 u. &abüftiii^II, 3 u. ©Ott 46f. SEßanber? -Dicinung, bafe bol Sptic^mort qu-j bcm iBauerntticgeu.ftamme, tto unter nnbern namentlich bvcijacfigc Heugabeln aU SSaffcn bicnten unb gcfö^tlic^eSS5unben tietutindjten, ttiirb burc^ unfrc Stelle hiibetlegt. -) SBgl. Erasmus. Adag. (1559)p. 593, mo iiä) bie Svtlärung ftnbct , bafi Softates bei bcm .^unbc obet bcr (Sans gcid)lDorenf)abc, fei cs «eil er ntdjt an ©ötter glaubte, ober raeit er meinte, fic bei feinen Ö5efcf)äften nic^taU 3fU9E'i anrufen .^u fotlcn. ') i*utf)cr fpottet l)ier unb nuten 3. 624, 637, 666, 675 über@mfer^ Slu§erung in ber Schrift .,'iin ben Stier ju SDJittenbcrg" : „SSJ^Wot ici^ nu nid)t orcnbarnad) f)ob, ba* ic^ ctjncm ©fei gleicf) fef)e, noc^ bann bicnjcil ?lriftoteles, X^oma*, Sona=nentura, Scbft, ßnrbinel Onb Sifc^off, tob onb tebenbig beinc (Jfel feljn muffen, fo bleib id^ inbiffem ©fetftül (bart)n ou(^ 6t)riftul geboren ifti oil lieber bnnn in bcincm robcn ntjcft". ilgl.©nbcrs, V.'ntt)er u. (*mfer II, 3. 3.


•=622 ?li>f bne iitn-vcljriftlicf) uilu. Siict) 9?pffs {5m|cw 9liitH)ort. 1521.lüt bavff, beim er ^att ^ubov cl)n bicE ()autt, tiarttcn fopff imnb uorftoiJtebnift, baintt cv nit aüel)n ml)r, ^onbertin aud) bcm ()cl)Iigcn geljft tan lribbeT=ftrcfien.


iid)9Ilif bnc- iilicrcf)tift(id) iiim. '^uä) 5Socf? ©mfers ^Intronvt. 1521. (i23an|unbtcn, iinb ijljv ^er| für groffem ^afe na^enb üovprennet, oon bencn fagtman auff beutfd) 'clj Jute 6ittev bofe metjnet a%\ S)arumb mufe ber geredetebie fa(^ gott befeHjen unb Oortraloen , unbalfo bic feurig fpiefe i)m fd^ilbtbe§ glüiibenS ouBlcfdjcn. Soldj-S t)att !:paulu-3 offt Oorfud;t unb evfüren öonben Rubelt, idj i)aM Oon feljnem mel)ncr felinb, ben Oou 6dEcn unb @m§ererfaren, bte aCe 6et)bc nit oon fd)(ed)ten, Boni^crn bon üorliptcn fenric^enfpicßen tüo( geruftet, aber fie £)a6en ml)r noc^ nit funben fd)abcn. Unb men nitel)u ginub ba Irerc, foltcn lüiuiic^ folc^ feurig fpie§ cl)nem baä f)crl^ ab=brennen, alä nieten gefc^ct)en ift. Soldjg fc^ittS bnrff (Jnißer aud) nit, bener nieljß toie id) nit mit Ingen an l)emant gefaren bljn. ^ä) barffs aber, bcnnicf) ntcijn tcblang feuriger boßer lugen nit gelegen nod) geboret ben Sod§(jmfeer-3, luic mtir fc^cn tocrben.Über haä ift nott ber tieUm be» t)el)lünb5, ber betjlnnb ober ^cl)Ü ift,3f)efu§ (Sbriftus, ber Inirt bcnn el)n t)e(m, inenn Inijr unfe nod) feljnem ejeni^peE rillten unb troften unb i)()n für bie äugen bilben, Inie Spaulu» fagtÖeb. jij. 'Scbencft an benen, ber oou ben bofeen leutten erlitten bot e^n^ttv.fold^ lüiberftrel)ten, auff ba-i l)^r nit matt hJerbct ini elorem glauben'. Unb erfelb l)att ftd) ,5U ct)ncm Ijclm gcmadjt, ba er fprad) 'gebendEt an meljn Irort, yon.ba^ id) eud) gcfagt bnbe: 6i)n tncd)t iol nit mebr fein ben fein l)crr, ^abenfie mid) norfolget, B"H-ierben fie cud) and) öorfolgen'. SBie nu ber bei'"ein fic^erl}el)t unb frib mad)t beut l)er^en, alßo oud) loen el)n 6l)riften gebendtan feljnen berrn 6t)riftum, baS bcm fclben auc^ %o gangen ift, mirt er fieserunb ju fribcn unb Icffct l)er gel)n teas ba ge[)t, unb fprid)t frolid) 'Gl) e§muft ein fd)elm fei)n , ber eö beffer l)aben ioolt benn febn lieber üatter unb^ert'. S)ieBe§ bfl^wen barff y3od (Sm^cr and) nit, öoc^ am enb be§ budjämalet er beffelben cl)n bilb, unb fteEct i)l)n bei) fic^ |uu fuffen unb bittet%o Olet)ffig, ba§, loer t)l)n nit fennet, foüt Inol bcncEen, e» Itere fel)n ernft,ober ber fopff b(el)bct i)l)m bloß, ha^ bie regenteu ber Utffte ' l)l)e freien offnenjugong l)aben.Da» fc^ftjcrb aber, bas loort gottis, nl)mpt er unb gibt für nit mit berfc^el)ben, bae ift mit bem buc^ftabe, fonbernn mit ber fd)nel)bcn, bas ift mitbem gel)ftlic^en oorftanbt, ^u l)amen, toie er benn au^ ben bunben tool gepftlic^fan, beffer bau beutfc^ unb latinifd), ol*ö ei)n rechter junger 3lriftotcli-:. ^d)tooUt aber i)I)m baffelb fdjloerb tool nemen mit meinem ^arnifc^, %o toel)§nit too erfe tcffit. ^d) fi^c nichts l)m ganzen bud; ben el)ttcU lange fpiefeunb fur^e begen el)ni barl)cupten, nadeten, bioffen lugcners unb lefterer-:'. @s1 an^ünbcn (' uerttentcn 15 :i feurigen C 6 feiivigen (' 10 benn] tebenbj B 11 lebentang ßC nie C 16 ben 13C 18 „§att" fel^lt B 22 otjo C25 ^clmeg bebarff B 26 fid^] jnt C jii C 2S ^^e] jren C 31 „bal ift' ftc^t infliommcrn ABC büc^ftoben ßC 32 oug ben bünben B oufebettinben C au§ bev bunben2Bitt. 3en. aus bei Äimben Slttenb. Seip}.'} 'Jtnfpielung auf (Spt). 2, 2.


G24 5liif bai übctc^tiftlic^ ujto. Sud) «Pocf« (?miers 3tnth)ott. 1521.mu§ au(^ ein fluge ^otobr^nn fetin, bic t)f)m folc^en traiom gcfagt ^att, boebie )c^el)ben ^etfe ben 6ud}ftaben unb bie f(^nci)be bcn gcljft. £oc^ id^ met)n,e» ^a6 fcl)!! t)cl)lige pvicftcrit^afft folc^a unnb qE? anber, l)m efel'j flau 6et)bem 5lit)tt)tel funbenn.SBolon bcm efell jugft bie tjautt unb ift 311 looE ', IroEen ,^u ben sfad^cn grel)ffenn. 2)ret) groffe ft)cl)fef)eit, ftatt er beh)el))ct, i)nn bcm gartencblen buchte:S)ic erfte, bas er fetjn« meiner faud^er angretifft, bQri)nn ic^ fc^rifft unblere {)QnbeU, Jonbern boS, barl}nn id) mit tncnig frfjtifft mct)n bloffeu tretoenrab bargebc bem beutl'cfjcn ?(bcll, Unlc^em al» gnug oorftenbigcm nit nott tnor lom(t)m lere, foubern mel)n guttc meljnung unb üormanung ]ux ljel)gen. '^iemil icf)' (jprcicf) bcr 33o(f) 'ben illünc^ t)m bab ergrei)ffcn unb ebre eintegenn,benn iä) bel^lje ' ber anbern buckle feljnie'.Sic anber, ba er l)l)m Ijnn fo((^em fortetjU nod) nit tratcett, erfanbt erein grofe bucf) ju fc^re^bcn unb fiel fprucl) el)nfuren, toilt^cn allen ju ant= '•"»Dortcn nil mu^e l)att, gcbad)t 'idjrctjb xd) ein lletjui-:-, ßo moc^t man Gmfernbalb fc^cn, loie Oort^ljun mir gcid)el)cn', bonn ee ift fc^tcere, groffe narrel)tunter loenig papt)x juüotpergcn. '9Ju aber id) Diel fc^reljb unb eljnfur, mufel)berman fugen: Cfl) mic gelerct ift bcr S?od ju 2et)p|id, it^ mel)n, er ijobbem mund) geben unnb mit bem berumpten fcdjtcr ct)n genglin ti\an\ (S§ -iomar ein mal ein äff, ber fat) eijncn fdjufter leber fd)ncl)ben, ba ber felb nuoon bcr lucrdftatt giend, licff ber äff ^t)nn, ttie fein art ift, f(^nel)b auc§ unbborberbct ba§ lebber atlfampt. 3llfo meljn Sod, gefelien, mie ic^ fc^rifft unnblerer einfure i)nn ettlic^cn buä)exn , backte, ha^:- tan id) aud), adjtet, c-j fei)gnug, ouff eljn ()auffen tragen, loa» er finbt, loic felini» glel)(^en Diel fdjrifft 2?.3U lobbert unb ju martert l)abenn.2)ic britte, ba baB aud) nit fieser gnug mar, ba Dlct)ffet er fic^ allererft bes rechten (Sm§ero gel)ftlic^ öorftonbt, toadt erauß meljne loort, rto c§l)^n bundt, firmiert bran fcljncn gifft, Icffit ftel)cn maä Dorgctjet unb folget,auff ba» mel)n metjnung unb fein gifftt)i)t nit Dormerdt merbe, bas tl)ut er soalliä auß ubir (i^riftlid)cr lieb unb l)o^cn geljft, ba|u rufft an ba^ tl)emrblut 6l)rifti, bitt für mid^, ba^ er mid) molt erloßcn Dom ijrttium, ben ßmfcr1 jouBererin C 3 ^abl C jolc^s unb onbeis U Ejelftol f .j ben Bf nioU]15 7 bud^tin B 10 welchen B „ot§ gnug »orftcnbigem" fe^lt H»ol C 6 gtoffetgnügocrftenbigcn C 11 juje^gen B juctjaigcn C 13 büd^Iin B buchten C 15 „aUcn"fcftit B 16 5et 19 toie] mot B tfa'bi 20 gengting C bo^t er BC HC 2425 eine B 26 ju (obbctt] jeTlobbert B jcttit (' ^ermortett B gemattett C 28 9atft=lili^en(' 29 (ein BC 31 ü6erc§riftEnlic^Ei (' ^oEiem B 32 ben] bon C') ajgl. JieJ I, 609 u. gfel 3; aBonbet I, 854 u. ©jel 1, 400f. 453. 3n Sutf)ets f)anbf(^t.Sommlung ftnbet fic^ (9Jt. 187) „^udet bid) bie tjatot" unb (91t. 324) „@l ift Q^m ju tool".^) Offenbar eine 91niptelung auf ba« «spvidjWott: „gt beifft bei fu(i)iel nid^t". Sgl. untenS. 687, 30/31; Sutl)ev^ f)cinbict)r. Sammlung (9ir. 218.; SBanber I, 1257 u. i^ud^i 405.


9tuf bai übctdjtifttid) iijm. SBiid) ^od* 6mietä 3tntluott. 1521. (525mir aufflegt unb ic^ glet)cf) lDibberft}iiniic^ (cic, ?{uff baä i}bennQn jagen foll:'gl) be^ut gott, Icrct fo(d) gifft bcx 8ut()er? C ge6encbct)et fei) ber Soä jufic^p^td, ber 11115 Qn|el)gt toae er für ein fogeE ift'. Sa-J fein bie feurigefpieß unb begenn bei bo§Unc§teÄ, ba S. ^nnituS Don fagt, bamit er gern toolt5 bic iDelt an^unben luibber mic^. Q-i [)itfft aber nit, gott f)att f)ie ju groffcnmut ba gegen gebattict unb et)ncn guten fc^ilt mir gefc^cniit, benn ftiiE id)i^t Oorfud)en, alßo:3Bo id) gefügt t)abe S es fei) oit jamerfj folget an% ber borpotten et)e berpriefterfdjafft, legt er alfo au§, 2tl§ t)ab ic^ gelcret, »nie gott bie iDelt umb10 ber !euf(^et)t tniCten ftraffe, unb beltel}ffet [)ie fein ubir Gbriftlid) tocl)§^eit,fnret ein oit fc^rifft, ba got bie nnfeuft^eljt ftrafft, al» ^ett ba» nicnuint ge=(efen, bamit will er angeben, id) lere nnfcufd;eit unb üorflu(^e bie Icufc^eit;§0 btinb ift fein tnuttenber ^a^, baä er nit bebenden fan, baö l)()iu bü^ nie=mant toerb gtalüben. Si^et unb l)bret and) nit niel)u buc^er offentIi(^15 bor^anben, barauß t)f)n and} cl)nn fl)nb ,ui ei)ncnt higner unb bofeloic^tmachen funbt.^tem ba-5 i(^ geraten (labe^ flofter nit metjr ftifften, fonbern loenigern,|euc^t er ba^l)nn, 8utt)er f)ab geleret, man fol ftofteu- gelubb nit I)ntten,!oppen abttjerffen, auß bcn fCoftern lauffen. Sein ha-j nit feurige, boßltiidj=20 tifc^e fpieß, ßo ltiet)B ic^ nit loaä feur, boBt)el)t unb fpie|e fein, ^ttm, haic^ i)aii gcteret ßfjiiftlidje frei)f)eit' unb geraten, Inie trir foEen mutig fet)n,beuttct er bafii)nn, idj l)ab Ijoffart unb ftol^t)cit geleret, unb geuffet aufefe^ne fünft, Inic bie fieljlige fd)rifft nur bemut lerct, hai, too ßmfer nit fom=men lüere, |o ^ette niemant gclnift, ha-i bie fcfirifft beniutt lere. Sllfo lerct25 Sut^er, nac^ ber ubirc^riftlidjen , ubirgel)ftlic^en aufjlegung ^oäs 6mfer-3,et)tett un!eufc^et)t, f)offart, uitge[)orfam unb ber glct)e^cn untugcnt. 2^a gel)6rt^er, ha^ er mir fc^ult gibt*, ic^ l)ab gefugt, ic^ ^ab§ nit l)nn gottiä namenangefangen, unb ber teuffett ]ä)iai\ brcl)n, ba» fic^ bie elinfeltigen an met)nerlere ergernn.30 Sifeer ftucf unb get)ftlic^er aufjlegung ift bas gan^ bud) oott, bas idjnit anbeiv fan benden, ei fei) t)i}m luiberfaren Ina» ic^ Icngift beforgt t)abe,ber untreglid) liafj, ijab l}f)n rafenb unb unfl)nnig gemad;t, hai er felp toi^nod) fi)nn mebr f)att, !an nit benden, ba-S noc^ Icut auff erben fel)nn. 6»ift iDoI e^e gefd;el)en, ha§ ein tuietenber t)afj ein menfd)en f)ütt tobcnb unnb35 rafenb ma(^t, loie bie ^Poeten Don ber |)ecuba fabulieren. 3ft er aber nitunfl)nnig, fo barff i^ l)^n nit fc^elten e^nen lugenfjaftigen buben, ber mut=4 «Paul C 5/6 gtoffe mut B 6 oin C 8 »otaen C 1 1 fc^rifften C 13/14 ne^=mont B 17 »cniget C 18 gelernet C 19 fefiriae B 20 ba] ba§ C 22 geugt C24 lere] letet C 26 '^o^ \\ ffart B 28 fc^log B fd^tod^ C an] oB C 32 tofcn B] toii--tcnb C 33 fe^en C 34 el^e] me B 35 tofcnb gcmaiiOt B») SBb.VI,


626?'"!" bns iit)crd)rift(id) iiflt). »iidj »ocf^ (?mfet§ «JntHiort. 1521.billig unb au% lauttcr 6oPet)t (eiu^t, bn§ er toc^fe fuv l^bciman anbets er=fontt. Sr )(^ilt ftc§ feI6 at^o l)nn biifcm buäjlt öffentlich für Ijberman. 6§fcl)n l)[)e tnel):ie 6ud)er furljanbcnn, ba bcniff ic^ nüc^ aiiff.Sluff bic Incljfje fel)n ^otjanncS föu% unb .'oieronl)mu3 üon ^ßroge |uÄoftnt^ aucf) öorprennet, h)i(d)cnn fic bo nit t)ormocf)tcn rcbüc^ Iribberfprec^en, ^legten fic eljn falfcfje ineljnung auff, Inie ba» fterlid) an'Q Iceljfeen betjber fc^rifftsBtntti).22,2i. onb buckle. @(et)ct) Inic ßf)riftn§, ba er fagt '@e6t bem tel)§er loag be§ tel)feriift', ntüft er bo(^ gefagt ()a6en, man foÜ bem fcl)fer nit |infe gefacnn. Unbsi(.B.7,48f. fanct ©tcfjl^anuä 5lct. 8. ha er prebigt, föie ber tenipetl ju .öierufalem nit ba§rechte gottiS (jauß toere, fonbcrn 6()riftu§ metfjt ein re^t gottiS tjaufe burc^ i«ben gtauöenn, unb fprad) a(§o: @ot ber loonet nit l)nn gemalzten ^clu^ernSei. f;r„ 11". ber menfdjen, h)ic er fpric^t burc^ ben Propheten 3faiam 'Der fjtimeü iftnieljn ftuE unb bie erbe luetjn fupanö, \va§, tüolt ij^r mir benn für etin^au§ Balüen ? Sluff et}mm ftiHen bemxitigen f)er^en toirt rügen mcl)n gct)ft jc.'siDB. 6, 13. £)Q fie nu biffem ftaren fprnd) ijnn fcl}nem Inege funbtcn Inibberfprec^en, be= 15ftctleten fic falfci) gc^eugen, bic fagten, er l)ctt gott unb ben ^e^ligen tempeÜgcleftert, unnb al§o muft er fterbenn.311^0 uie^n SBod anc^, bc» fclöcn 3ubif(^cn gel)fte§ boll, iDeljl er nitfunb leugnen, ba§ Dict jamer^ fummcn ift au^ ber üorpottcn e^c be§ ge^ft=(ic^cnn ftanb§, »nie ic^ gefagt {)abe, ba§ aud) bie finber auff ber gaffen bnbon 20i.sim. 4,3. fingen unb fagen, ba^u iii) ben flaren fpru(^ S. 5pauü eljngefurt .1. Jimo. 4.bamit iä) belttcljffet, ba§ ber S3apft l)nn foWjem gcfa^ bc5 tcuffels Slpoftel ge=leeren ift, bas t)bcrmau, nit atteljn ßmfer, brob mufe ftum Incrben unb uic^t»barauff mog antloorten, brid}t er ^ur feljtten aufe unb trifft mx


?luf bn-5 überd)riftlid) ufto. )8ud) 9?ocfä gmicv-J ?tnt>Dott. 1521. 627fie nit t)nn gotti§ finget, fonbevn teuffeE mit teuffcU aufjtretjten furne^men:tjijn ift§ aUw öorgebcnn, toie fie liegen unnb narren, %o iä) ein ^QrBret)tttonndctt, nuift c§ alli§ fe^erel) fein tDa-3 ic^ l){)e gcfagt ^et. Unb tüo fie ba§nit üormugen, fjafften fie bocf) an ml)r unb trcljben fic^ mit metjncm fpi|igen,5 Be^ffigem fi^rci}6en: be» ftcdflin» l)nn meijncm aug funcn fie nit Oorgeffen,aBer ber groffcn baldcn l)nn t)f)ren augenn triii nicmant l)nnen Inerbcnn.£)rum6 barff id) fiir Irar tool gottis Ijulff, ic^ etjniger menfd) (ber boc^on gcprec^en nit leben tan) foll ein ninbten cirfel on ct)nigen ri^ fd)tieffenunb gar nid^tS ftrauc^len, fo ic^ hod) l}nn ba» \pid on mel)n tniEen getrieben10 bljnn, ©ic aber, ber grof5 l)auff, ber fid} felb ba|u notiget, liat fortcl)l, mitel)ttell ri^ic^en, lorfjercttcnS lof^en ftuden beftel)en. S)o(^ es mufj alfo fel)n, toiegefd^rieben ßantic. 2. 'tnie bic rofen unter ben bornen, alfo metjnc f veunbt)nn -Met. 2, 2.unter ben tod}ternn\ llnb p§. 109. 'S)u folt t)irfc^en mitten unter bel)nen isj. 110. 2.fe^nbcn'. ^c^ fte^e mitten unter tji]n atlcljn, fie l)m ringe, biel tuiber el)nen,15 auff ba§ man febc, luie lel)(^tUd) bie ftarcfe unuberluintlic^ lriarl)el)t t)ijx et)ran ber lugen met}ret, unb ttiic mit Oicl mu^c unb erbcljt bie fterdlo^e lugen^^r fc^onb an ber lparl)el)t erlüirbctt. 9Ufeo l)ette mel)n bocf t)nn anbernnftuden n)ol mit luft unb frcubcn fdjanb gnug ertoorben, aber an ber trarfietjtmuft er fie mit groffem loicten unb toben crl)olen.20 SBie Irol nn f)iemit gnugfam bem Sodt gcanttnortct toere, bie tuel)l au^fet)nem uucöriftlidjcm liegen unb falfrfjem fdjtoeren lauttcr ift, aufe it)a§met)nung unb geljft er gefdjricben Ijatt, benn Inibber ben ertantten teuffell iftnit ju fechten, fonbern fic^ nur ju fegnen unb ]ü fliegen. Sjo ift'3 bod^ ^cl)tein mal, baä ber bofee gel}ft, ber nit auff[)oret burc^ ^oä Gmßerä maul 3U=25 liegen unb lefternn bie gottlii^e tnar'^cljtt, Inerbc au^ge^ogen unb on ba§ lid§tbracht, unb fcl)ne fd^anb ^u lobn i]et)m bringe. Unb gm^er mit ben fel)nenOorftenbigt toerbe, U)a§ ha bet)ffct ber fprud) 3faic: '6oncipieti'3 arborcm etsci. 33, u.tiarieti» ftipulam, 3^1^ 9cl)t fd)tDanger mit el)nem fetrr önb geperet nit mel}rben cl)nen ftroljalmen'. S)ie groffcn perge follten auä) ein mal el]niy !inb§30 genefeen, toie bie 5poeten tickten-, unnb ba fidj nu l)berman öorfal^e et)niB gtoffenfinb-3 tüie et)n berd, ba tnart eljnn mau§ brau^, bc§ tadlet Ijberman. Sa ^er!umpt ba§ fpridfitoort 'S)ie berge gel)n fdjloangcr, unb toirt ein mau% brau§'.2 ift C 3 wandelt C 5 ic^ifigen BC 6 niemanbt§ C 7 ^tlff C8 runben C rig C 9 ftroud§en C U tiifiBen C 13 ^etfi^cn BC 1.5 leid^tic^ B21 uneöriftliiJ^cn BC 25 gotlic^Eit C an BC 27 Betftcnbig C 28 me B29 ftto^ottn C 30 biiä^ten BC') 3(11 ßut^etä ^anbjd)r. ©ammtimg finbct ficti Oir. 211) bie Äcbenäart: „(Sin loi^etic^tjachen". Sgl. baju j- ^8. dtl. StiiSg. 25,54 „t)abcn mit foldjct Sdiminfe fid) luollcn pu^ciiunb un? Detnngtimpfcn, loeil fie mot)! gefallet, baß iijx Sact)cn löc^eiidjt, ausfä^ig unb nnflätigtoor", unb 30, 38 „2Ba§ toitt 3»ingli Ijie fagen jn fuldjcv (odjetidjtcn Snd;en". -) ßntl^crbentt QU bic ^lipbrifdie gabcl (4, 23), bie bie CucIIc be-s befonbets in ber ^orajifdjen gaffung„Parturiunt montes, naacetur ridiculus mus" geläufigen «(Jnc^tBortcS toax. 3!gl. Otto,Sptid}h)ötter ber 9{ömer, 1890, ©. 234 235. 5p. ^p.40*


628 ?tuf bfl§ übev(^tift(icf) uim. SSucEi »ocfl gmfets Mntoott. 1521.Sllfo ^att mel)n $8o(J dmfer auä) gretolid^ gebretoet ^uftoffcn, langeft)ie|e, fur|c bciien iinb fc^toevttcr gclxie|t, urtb ift bcr gioffe Blutfiieg ii6ci§Qvm papt)x gcingeii, lBil(^§ boburcf) niiffä t)el)mtit^ gcinnc^ unb l)n bic npotedengeinel)vet lüoiben ift, ttiie luoi auif) folc^e e£)rc jutiicl ift ben unc^viftlicfjenlugen, lefterungen, fdjlunr, lüibbcr ba*3 t)ct)tig gottis rtiort gefd)e^en.Djn id) ^0 flar mit ftarcfer unb feftgrunbigcv fcf)nfft 6eft)cl)ffet l)atte \ baSalte 6()iiften gel)ftltc^ unb ptieftet feljn, ba§ Gmfer aucl) !et)n lugen ge=tvQlDet jnvtidjtcn (bc§ id) mi(^ biüic^ üovlDunbev), bamit er baffelfileftern ino(^t, unnb £)at5 muffen on fcl)nen band ',u (offen, ()att er bod)fet)ne mel)fterf(^afft ertjeljgt, teljlet ber fc^rifft au^legung tjn ^)x)et) tet)t unb '


unbt3(iif ba? üktdjrifttict) iifiu. SPuii) SSocfs (fnifetä 3luttDürt. 1521. ü29fag iä), ba^ er aud^ fetjn tuttcl trnnti bcr geliicl)t}ettcn pricfterfc^afft rcbct,banimb feDne luort oui^ nit tiiugcn ein fd)cl)bc ober tobtidj bui^ftabe fein, toie©mfer tratomett, fonbern tner S. *peters inort trct)6ett ouff bie gelücljtieteu^jrtcftcr, ber 5e:^elt luibber fc^cl)ben noi^ biic^ftabcn boDon, ec- ift falfc^ unb• nid^tC' aÜcc-, tvai bcr fclb macfjt. S. ^^eter-j loort fiabcn nur etjnen etnfelttgcufi)nn, baf)l)nn fie mit budjftaben unb gel)ft gef)n. ?lber (?ni§er lüctjfe nit lna§buc^fttib f)el)ffet, brumb madjt er ic^ct)ben unb h.ia§ l)()m gcluftett, au§ gottigiDortt. ®a|u teffet er l)f)m trclomcnn, e§ felj titoeljcrlet) pricfterff^offt, eljnegel)ft(ic^e unb eljne ürc^iidje, bie er nennet gccleiiafticum: Unb alfeo met)ncti,j er, bie loort 5)}ctrt mugen fii^ nuff bel)bc relimcn, unb fei) bie far nur,baö man fie auff bie red^tfdöaffne ret)me, unb mtcE) ftroffet, iä) rel)me [tenit rec^t.S)aä aüiS ift tauttev ijrt^umb unb b(inb()ei)t, unb gmfer tjd toot ba=:§el)men blieben mit fo(($em feiinem bünben griffen.•!Qah iä) boä) noc^ nie15 leljn mal gefagt, ba« e, 5petterft toort (auttc nuff fet)ne ertidE)tc priefterelj, bieer nennet ßcctefiafticum ,icfj l)l)nfurt nennen Inill ttrc^ifcf). Ija^n iiabiä) axiä) nit gefagt, ba§ alle 6f)rtften firc^ifd)e priefter feljnn, barumb foEtber l)ei)tig priefter gotti» bie briti auff bie nafeen gefegt unnb metjnn budf;lete(|t angefef^en fjabcn, ßo luere i)()m nit uott getoefeen, fotdfie lugen m^r auff20 julegen. 5luc^ tocnn ber t^oric^t tralom beftnnbc, bas S. ^Petero toortt jtoeljcr^let) prieftcrttjum begriff, epni-S mit bcm budjftabe unnb fi^et)benn, ba» anbermit bem get)ft unb fdjneiiben, fo iBerc bie gan^ firdjifd) priefterfc^afft tobtlid)unb fd)ebtid) bing, bie ttiet)K fie burd) ben tobtlidjen but^ftaben bebeutt, alC'(imfer felb§ fagt, ba§ S. 5peter nur üon ber gel)ft(i(^en tcbenbigen priefterf^off25 rebett. S^enn Jcal nit gel)ft ift, ba5 lebet nit, unb ift tobt. SBiberumb, bietne^l er mir ben tobtlid)en budjftaben gibt, unnb metjne priefter boc§ bielebenbig nennet, ba 5petru§ Pon rebbct, fo l)el)ffet er bie tebenbig toblic^, unbfe^ne tobtt(^ bie lebenbig, faud'elt iriber fid) felb, Inet)^ felb nit loa» er laClett,mad^t fel)n et)gen priefterfcf)afft felbö toblid) unb f^enbet fie l)bl)er, benn fie30 ^emanb gefc^enbet ^att: alfo ge^t e§ ben blinbleljttern, bie gottlicfi fc^rifft^anbeEn woEen unb bas fc^loerb be» gepftis füren, ba§ p^n 3u fc^hjcer ift,unnb gefc^id^t toic man fagt 'äßcr ^att ^ie bm man anß fc^locrb bunben?"^1 gcioeidöten 3 tiomet C bie] ben B getoeic^tcn C ö oin C einfaüiflen BBC 8 ttomen fe^e B 11 tec^tgefd^affne C 13 toer C 14 fote^en BC7 jn C ^et]feine B feinen C 15 toutten BC 16 ^infür C Bavil C „rci^t" fe^It B18 1920 torcc^t BC houm C 21 fiüd^ftafien BC 23 burd^ bie B 25 tebte B27 tefienbigen B teBcnbigen BC 28 tobtlic^en B löbttid^en bie leienbigen C feI6§ C30 Blinbente^tern B Blinbteütetn C 31 fe^todt C 32 fwett B') föanä ät)nüc§ flingt ba« finnüermanbte SBort in S.S f)anb|d§t. Sammlung (3ii. 104)„SBleib ba^eljmen mit beinen faulen fiffcljen". a3gl. aucf) 626,27; 642,9; 666,9 unb lie^I, 387''. ) 3n 8.S ^anbf^r. Sammlung (5it. 192): „let man ift an bal f^tuett gebunben".Sanbet III, 374 u. ÜJiann 299.


630 9'"i boä übctdjtiftlict) uiiu. iBud) 3


Sluf bal ütcrc^tiftüd) uflu. 3?ii(^ ä*Dcfä Qm)ni ^Intttovt. 1521. 681fd^aben f^ue. ?t(fo fott ein l)gltdf)cv pfavrev obber getiftlid^ icgcnt cl)n ^Bifc^off,ba§ ift Quff fe()cv, ein lued)tcv fel)tui, boa t)nii ict)ncr ftatt unb bei) icl)ncmbold bas 6uangclium unnb bev gkiub Gfiiifti gebatrctt loevbc imb blcljbc lüibbcrbie fe^nb, teuffett unb fc|eiel); qIbo fpvic^t S. Suc. -^Ict. yr. '^pauluS (ie^aw. 20, n.5 ruffen bie priefter ber tiicfien", ha-^ ift bie ©Iteften bcr ßbiiften Hon Gpt]cfo,'unb fprac^ ju i)t)nen: Sef)et auff euc§ unb auff ben t)evb td^aff dljrifti, ii6ii-'-"'3-,2gO' i»-lütld^e euc§ ber f)Ci)ligc gcDft (jnt ju bifd)off gefegt, ju loetjbcn bie gotti-3 fivc^en,bie ei mit fernem blutt ertoorben ^ot'. §ie ift» tiax, ba^ bie elbiften rtcibenbifc^off, ba» ift Qufffel)er genennett ber firc^en gotti§, bQ§ ift ber ß^riften,10 Inilc^ gottis üoltf ift.-So tDci)B Qud) ßmfev Itol au% S. |)ic<strong>von</strong>i)mo, £0» priefter unb bifc^offein bing ift ijnn bcr fdjvifft, al^o bcnn S. 5J>auIu§ fagt Sito .1. '£u folt su. 1. .^.^nn einer iglidjen ftatt prieftcr fe^ienn' (ba§ ift el)nen elbiften ubir fie), unbfprit^t balb brauff üonn bem felben priefter: '6*3 foü ober ber fclb bifc^off einatt. 1. ef.15 unftrefflic^ man fein', nennet fterlii^ prieftcr, biic^off, elbiften unb toed^terei)nen man. SaS aber i^t S?ifc^off, Pfarrer, 5prieftcr, ßapettan, lum^er,Wunä) unb ber felben namen oiel mct)r fotogen unterfc^el)b ^aben, foll nie=mant lüunbern, bcnn eä aIIi-3 au% ber liiet)§ fummcn, bas fein toortt berfi^rifft iibirblteben ift l)n fet)nem rechten Oorftanbt. S)rnmb bie Sifc^off, bie.iu i|t fel)n, fennet gott iinb fcijne fcf)rifft nit. Gä ift Hon menfd^eu gcfe^cn unborbnung alfo gcmadfit unb ^at fic^ mit ber Ijclitt fo tieft cingefelit, baS manmel)nett fold^ gci)ftUc^er ftanb fct) ijn ber fc^rifft gcgrunb, ßo er mefjr benn3toel)mal ttietttti^er ift bcnn bie lüclt felbS, bie iDcijt er fid; gei)ftlic^ nennettunb furgibt, unb ift nidjt-S barfjljnber." Sarumb i)ab id) bie felbc priefterfd)af|t firdjift^ genennet, hai- fie Pon bcrfirc^en orbnung l)crtummen ift unb nit i)nn ber fd)rifft gcgrunbt. Sennalfo ift» jugangcn üor^etitten unb folt nod) alfo gat)n, bn-; i)nn el)ner iglid;enG^riften ftat, ha fie alle glci)d) gei)ftlic^ pfnffcn fei)n, eijncr au^ ij^nen, berelbift ober l)t)C bcr gelertift unb frumift, lourbt crloclet, bcr Ijfjr biener, ampt=» man, pflegcr, ^utter toere i)n bem Guangelio unb Sacramentten, gfet)d) tniecl}n Surgcrmei)ftcr Ijn cljncr ftatt auß bem gcmcijncn tiauffen attcr burger er=lüdet toirt. 2J3cnn platten, tt.ici)()en, falben, fleiibcr pfaffen unb bifdjoff med)t,^0 tnere G^riftu» unb bk 'älpoftottn nie pfaffen noc^ bif^off geloefecnn.51u tritt auff, 6mfer, belücp^e auc^ clmcn fprud} ober bod) ein bui$=35 ftaBen, bav unfere priefter facerbotes, Gcclefiaftici ober religiofi fpiritualeS^el)ffen, §0 teil ic^ bein gaudctloerd mit ber ic^cpben unb fc^ncljben öon 3h3et)enprtefterfd^afften gerne bittic^en unb loben. 2;u bift l)l)e f(^ulbig, el)e bu öor=tetjbigg man lüirft, antjuletigen Ina» bu üortel)bigen toilt, unnb Ito e§ f)er1 gaiftlid^ct C 5 Beruften C 6 ien] bie 10 welches C 1 1 §ietonl). AB^iero. C 12 aU BC $out C om .j. B 18 fommet C 20 tenncn C f(3övifftcn C25 fetten C 27 geen C 32 möd^t B machten C 3.3 Sqjoftelen B Slfoftet C :37y3S buein »eitebig? B »cttebings C 38 ttettcbingcn BC ^ore B


632 9'«f bn« übetdjtiftlicf) »flu. Sucf) Sorf« (JtiiferS aintluott. 1521.lom^Jt: SBiclroI bn§ Quff bi§ tnal bcin f)o!)cr geiftitdjcr borftatib l'd^cnblttf) üoi=geffen f)at, öortel}bingft unb Inclifecft nit tün§, tote unb hjo. Ju bift ein Sicen=ciat facrorum i?nnonum unb ein (.irofitbitat facre fcripture: licentiam Iiaftu jnplaubexnn \va5 bu Intltt, aba proI)i6ttion fjoftu, ba« bu ntcf)t§ 6eliict)fecn fanft.S)Q§ bu aber etlid^ev öetter fpiüdj mit beu I)nten ^eugift auff bel)nettetünt, tüctjftu tüol, ba§ mic^ nid)!-!; bertcgt, unub 06 fie fcE)on mit bir ftl)mptenn,feo ift§ nit genug, id) teil bic !^et)ligen fdjrifft l^aben, tt)cl)l id) aud) mitfcf)iifften gegen biv fed)te: ba Im bie bettev gelten bir ntdjts iit) mir, buf)oBi[t bann äuöovn 6emel)ffet, ba» fie nod) nie geljrrct haben, boij Inirftuttiun, toenn ber efeE f)orncr getolinnet, unb ber bod ein fi^aff irirt. Unb loennbu bajfclb nu getl)an boft, Incrb iä) bennod^ foQcn, fein tjeljlig botter l^abbic gcVoalt ,]u orbucn unb niad)cn ein avtidcl bes glanbeuö ober facrament,ba§ bic fd)rifft nit georbnet unb gemalt tjat, unb tocrbe betjnen langenftröcrn fpic^ ber genionI)el)t unb bein turnen mcd^ievn begen nit ac^tcnn.(S^riftu§ f)at nit gcfagt '3d) bi)n ©mfcrä langer fpicfe unb tur^er begen'. 5h:c^nit 'iä) bt)n gcmonf)ct)t unb brauc^'. 5luc^ nit 'id) bljn 9Imbrofiu§, Shiftotite»,ber unb ber lerer, fonbern alfo l)at er gfagt '3d) 58l)n Sie SÖarl^eit'. 2)ieIncljl ben gmfcr bcn ganzen ftrcljt auff brel) licubftiic! luagt, fpiefe, begen unb|d)toerb, toil id) aud) auff bic fclbcn brel) tnartten, unb ^um erften auff ben fpie§.äion 6mfer§ longen fpie^.'Y^ei)n langer fpte§ ift ©oliatfi fpte^ , unb bc^n !ur|er begen ^oabh begen.^-^ 2Bo gelDont)et)t gnugfam Inere, l)etten bie f)ct)ben bie aller beften ent=)d)ulbigung, bic mcl)r bcn öicrtaufcnt jar gemonet fel)n abgott an|ubctten.Du foltift jubor bctücl)^en, ba5 bic gcn)onl)cit rcd)t unb au§ gott toerc, fo•mel)nftu, e§ fct) gnug, ba§ genionl)cit £)cific. Unb boä id) bir nctocm p()iloiop[)oauc^ etlna§ aufe ber pl)ilüfop^ia furfd)lal), bu foltift nit priu§ per pofteriugbclnel)§en et principium peterc: ic^ fid)t bcn prieftcrftanb an, ber ein urfa(|unb anl)eber gctocBcn ift bifer getöonfjcit, unb nit miberumb, fo anttoortiftumi)r bur^ bie getDonl)eit: bas ift eben, al§ toenn id) fprcc^, ber rod fol benf(^nel)ber unb ber fd)ul) fol ben fc^uftcr machen. ©t)f)e %o epn foftli^ tlugep^ilofopt)ia I)aftu, ba« gnug toere, toen e» §er 21l)oma§ 9{l)abinu», ©mfecr»fc^toefter etiniger bruber', gerebt ^ette, benn ber felb p^ilofoptiert aud^ auffbie toel)§.2 oertebingft C 4 pioitxn (' 5 \püä) C äeüc^ft C ttärent B 8 ffld^t BCjuBotan B juttor C 9/10 „fienjc^ffet" biä „Unb luenn" fe^tt B 10 ejell] ejel fcIb C11 l^aitgei: C 12 bic] ben BC 13 beinern B 14 fttocm B fttoin C ttc^fin Cniii|t§ aä)ten f 17 wor^cit B 18 ^amitftudE C 23 aigöttet C 26 tüvfd^Iac^ C') Sgl. in bicjcm Sbe. ®. 259; ©nbcrs, ß. 11. (S. II, S. 6. 8utl)er 1)511 alfo baran fcft,bafe lljoma« $R()abinnS emfet jei, tropcm bicfet in bct Schrift: „?ln ben Stier ju SBittenbcrg"eä nusbtüiflii^ in Slbtebc geftellt t)otte.


?luf bal übttc£)iiftli[() iiilu. Ü^udj a?ucfä (Jmiere ?liith)Dtt. 1521. t)33Sßcr ^liiel)ffclt baran, ba-j üon onfimg bi^i)a bic firc^tfc^c prieftcrfdjafftanbcvc f(et)bcre, tncljfec iinnb tucrrf gcfiivct tjatt Iricntt anbcrc gemeljne 6f)iiftcn,unb l)nn beut fclbcn ctin oücntlidjc gdoouticijt biß an uns bvarf)t uitnb bc={)altenn lükt: iollt bntmb bie felb ftcttigc gch.ionf}clit giiugfam fcim, jlndievlet)s priefterft^afft 311 machen iitin bcr (?t)vi|"tcnf)ct)t? 3iMinimb macfjt iiit aud)üielevlel) pricftcridjafit %o öielcrlci) IncljB unb gctooniictit bcr ftifftfirc^cnu unb!(6ftev, ba feinü-j mit bcm anbcvnn concoibirt unb boc^ ftetttgc geioonf)cl)tbei) aüen blct)bt ? "JltBo ferne, lieber $8ocf, ba-S fcbn gemonbeijt muge etttonöl}nn ber ft^rifft unb artideln be-ä gloubens Itianbeln obber Oornenien, fonbern1» fie b(et)bt oUcbn l)nn eufeeiiid)cn tnanbclbarcn trcrtfen unb gcpcrbenn, Ijnnloilcfien Iniber Ü"t)riftürf} nod) priefterlicf) ftanbt, fonbern oCeijn ampter, bienfteunb ber gtetjc^cn Iccrcf lücrben angeben unb oolnbrac^t; alfo maäjt bie tr)el)f)cfetjnen pf äffen, fie madjt aber vf'iffen fnetf)tc, unub bie plotte, caffel, meffe,prebiget bclceliffet nit et}nenn priefter, fonbernn et)nenn biener unb amptman15 bet gemetincn prieftcrfc{)afft.3Btir alle mit bem gan^enn tjauffen fet)n priefter, on be» S^ifc^offä lüet)[)en,aber burc^ baS tt)et)£)en toerben mir ber anbernn priefter fnedjt, biener unbamptteut, bie bo mugen abgcfe^it unb manbett merben, glel)(^ toic t)nn benftifft firc^en ein priefter ber anbern 5^^robft, Sedjant, ßantor, (Sufto» unnb20 ber glel)($en amptman ift. Sa» aber ha-i getiftticf) redjt faft nit me()r t^ut,benn ba§ e§ foldje amptleut ju priefter unb getifttid^ mac^t (ba§ eö aud) bafelb§ Oon gel)ftli^ rcc^t f)et)ffet), ^ebett unnb tretjbt fold^ bing! ,}u t)oä) unböorplenbett bie mort ber f)et)ligen fd)rifft ; unb hah niemant mefjr priefter unbget)ftli(^ f)Cl)ffet benn fold) pfaffen fned)te, fd)lenffet nit loibber mi^: So e§25 ift barumb ^uDorprcnnen unb ,5utiorti(gen. 6-5 ijaben attjeljt trabitione-S l)omi=num, menfd)en gefett, fc^abet unb öortuurfclt gottlirf)e gefe^. äßie 6f)riftU'35[Ratt. 15. unb 5pau[u-S l)nn allen orternn leret.Jrumb t)cttiftu '$od ben blcl)ern i'inttu.is.sif.begen IboH gefparet, b\% has bu buttcrnn obber luedje teße fc^neijben murbeft.Söar iftÄ, bai- bie f)et)ligen üetter l)aben ben fird)ifd)cn priefter ftanb3ü priefterfc^afft genennet, mie folten fie pftm ttjun? (s§ tnar fc^ou eingeriffen,ba§ man bie lcl)en unnb regenten ber maffen fonbertte, bau fie muften ()el)ffenein iglic§§ bei) fepnem namen, alfo menn id) itit prebigen folt Don ben regentenber üic^en, toer toolt mic^ öorfteen, nien ii) fie nit nad) geli'onlic^er mel)fcpriefter, pfaffen, gei)ftlic^ nennet? gä l)at |epttlid) angefangen (auß bem cap.35 öeb. ö.), S)a§ nnßer regenten faccrbotc-ä t)ie|en, bic meljlt bafclb ftett 'omni» öttr. 5, 1.faccrbo» er l)ominibu3 affumptn»' k. Sßilrf)» uonx alltcn teftament gerebt,umb glel)c^er geperb luiüen auffs nelü teftament gebogen ift. §etten aber bie2 Heiber BC 5 machet er B nia^et man C r. Bievcvtel) B Bictcrlcl) B 9Ctt)on=B 7 ftete C 9 »cmetoern B 11 d^tiftlic^ev B


634 9luf boä übcrdjrifttid) iiftu. SBiid) SBocf-j ßmicw «tnttuütt. 1521.lieben bettet folt babon ftfjreljBeii , fie Uiutbcn§ InoE anberfe unnb imcf) bcvfdjfifft genennet [jabenn, unb nit mit freöcl oorteijbingt f)a6en.Unb has bu bein ct)gen fptc^ unb begcn aud) üoifucfjift, 06 tx h'xd) ebbetmid) t)crttet ftcdje, %o gib mit nntlüottt: Ij^t felb fagt allcfampt, ba§ bct^rieftet mefe fjalt unb ba§ Btott ge6cncbel)e nit Ijn fel)nct, fonbetn bct gongen.-.ürc^en ^etfon: ba£)t)nn ^lüingt euc^ bie toQtl:}el)tt, elot getniffenn, nott unboHet lücHt el)nttedjtige tebc unb glauben, auff baa, ob bct ^tieftet nit ftumobbet gläubig unb »nitbig toete (als fel)n t^cljUg Initbig gnug ift), bie 6t)tilten=l^eit bcftel)c unb loitbig fei), äßet ift bcnn nu bct tedjte ^tieftet? S)et c§t!^ut nl§ ein fned^t, obet bet, t)n tDild)§ petfon etß tljut? 3Sct ift pfaff, bet luba§ ttietd t^ut unb friiicft, obet bet fnedjt bet e§ ttegt unb btingett? S)ct^tieftet ift ein botte unb fned)t ijnn bcm loetcf, ßo mu§ l)f)e et)n anbet betteerte ^tieftet feljn. ^d) mel)n l)!^e, ba§ fct) flat gnug bcliicl)ffet, boä loit allepiicftet fein, unb biefe ^tieftet nit anbetlel) ^tieftet, fonbet fnei^t unb amptleutt fein (Inic btoben ' gefogt ift) bet gcmel)nen ptieftetfd)Qfft, unb nit |loet)et= i-.le^ ptieftetfc^afft Ijn bet ß^tiften^cit fct)n, toie bit getteltmit ^att. Sil)e ba,%o gel^t e§ bcn ttundcn fcditetn, hk ba^ fdjtuetb bei) bet fcf)nel)bcn unb benfpie§ bet) bct fpiüen f äffen unb geben le(^etlid)c gtunl^en'^ fut.Sßie id^ nu mc^t mnl gefd}ticben t)Qb, butd) beS ®apft& Dotbompt gcfc^unb tegimcnt ift§ bnl)t)nn tummen, boä bie foftlic^en gcmel)nen namen 'fitd^', 20'ptieftct', 'get)ftlid)' unb bet glcljd; fint bon bet gemeijne gctnanbt allein auffben aEet !lel)niftenn Ijauffen, ben loit i|t gcl)ftlidj unb ptieftetftanb, unb t)l)tbing bet ütc^en bing nennen: §0 Itiit alle i)n gemcl)n fit(^c, gel)ftlic§, ptieftetfet)n, fo t)iel unßct tjn 6f)tifto glauben, unb fie mit tncdjte, bienct, ampt=leutt, pfleget, l)ittten, l)üttct, h3cd)tet fet)n. Unb alfo mei)n ic^, SocE« ßmfeet 2:.ttalom bon ^loeljetlel) pticftetfd^afft lige Ijra fanb unb quatt.Tlliä) lininbett abct, ba« bu toclj^et man unb figljafftct tittct bid) nitfd§emift tüibbct mid) fttel)tten mit geloon^eit l)n ben fad^en, bie 6{)tiftlic^englauben unb gottic' tüott betteffen, gangetft mit longcn fpießen unnb begen,fjo boc^ gcU)ont)Cl)t oud) iju Ircltlidjen l)enbeln ba§ fd)lbed)ift unb gemeljnicflic^ :;mbotladjt atgument ift: t)bctnian »oatttet, baä bn mit fd^tifftcn mid; angtel)ffeft,%o leffiftu fd)tifft faten unb feUift auff bie gelDoul)cit. S)od) ic^ fput lool,ba§ bet moft be§ ^eljligen botpvanttcn tcd}t», be« bu ein unloitbigct Siccnciatbift, batt)nn biet bon bct gelt)onl}ett gefeilt ift, l)ab fein gcten nit mugcn laffen.§ii)b32, 2ff. unb bem fafe ben poben au§ gcftoffcn-', auff baä bu nit mit ßli^u, bet bcn -•1 Rotten C wui-bent? li anbctft c: 2 »evtcbingt HC „^aBen" fc^It B4 t"eI6§ BC ö 9c6enEbct)et B 8 gläubig B unlotrbig loe« C toinei: C 10 „bcr"fc^tt C tBct(|cv C ij anbtev C ifi gettautnet C atfo C trunäncn C17Jl gmoin C gclocnbt gcloanbeit C in gemainet tilgen 26 ttoutn V qudtt CB -':'. C29 goügelft B gaudclft C :i2 gltion^ait C :',4 gttion^ait C 35 bet be§ BC') SBgl. oben ©.633, 8 ff. ') Cb grunzen = g-erunzen : *gerunze ßoIIe!ttUbitbinig1)011 runze = Ütunjel, mit ber iBcbeutung '©rimaffe'? $• "^5. '; ;]in ber"t)nnbjd;r. Samiii;


.•.biteben,;Sluf ba* üt)crcf)rt|"tli(i) uiw. S


umb(;36 3luT ba'i ütictdjttftUd) uftt). Sud) »ods (fmjcrs 9liitn)ott. 1521.foü unreifit fiaben, cudj itiet)(i)en unb c\vx nnrv fcijn gelcefeen. Du fc^rci)ftiinb ieugift mit öoUcm fjatß ubiv mt(^, Iric id} ba5 ^eu6t ber ftrc^en, bcnSÖQpft unb ^Diiefterfdjafft, Icftci-ltd} antaftc unb f(^cnbc, bas ic^ boc^ nie ti]ani}ahc. S)cnn iä) auä) ber Luiden geloatt (bie t)l)t Treffen Irolt) unnb alleunrcdjt gelüatt Iei)bcn unnb eercn gelerct fjobe. S^oS aber bu mit bcijnem58apft ßbi-'iftutn, gott unb fcljnen liel)ligcn gctjft tcftert, aU l)^r tnort unblücid üorferct unnb nit anbei« ha mit fpielct, benn toic bie faudetev mitl)t)vem ^ijmett ', foU id) eudi noc^ gnabe ^uncternn ba|u ^eljffen, anbetten unbuntcrtbeniglid) bantfen. Zs^i) '"uB QuB lli^B gettjan f)aben, bas id) etrjr nett)unb fclbcrfunbcn h)cl)Be nit |)vebigen toifl l)n ber fd)rifft gegrunb, unb ift nit lognug, bas id) fie laffe b(ci)ben unb anfeer ber fdirifft i)n i)^re ttiitbe gatin,l)^r aber tt)ut>5 au% liebe, ha-j i)()r gottiS fd)rifft rel)ffet ^u clorm epgent^um,unb menget un§ brci)n unb braufe Inas eud) nur gelüftet. 6ott mu^ eut^folgen unb fid) laffen fpottid) ci)nen puljen- mad)cn, unb id) mct)net, i)t)r fottgott folgen unb euc^ laffen fein ünber madjeu: noc^ follen loir nit aüein folc^ isunfer§ ^ern fc^mac^ Don eud^ (et)ben , fonbern fampt eud) mit ben ^u^fn 3ii\)^m fagen 'Stoe 'dtabi 3iubeorum\ unb folc^ grettiHc^en fpott für bie f)oc^ftegotti§ el)re f)alten. äßee bir Gnbd^rift unb allen bctinen JlpoftoUn unb pfäffen!Sn^o muftu mit mir fclb befenncn, ba-j biß prieftertl)um nit au§ berf (grifft genommen fei): benn Inaä öon ber geU)on^el)t beftefjt, bah ift f(^on 20befant on fdjrifft unb gotti« orbnung fein; bcffelben glel)(^en, feo es burc^ berPetter unb menfc^en lere loirt bcftettigit, ifts aber be!ant, bas nit ouB berfd;rifft fei), bie ttiel)l getr)ont)eit unb menfd)cn lere anber bing fein benn fc^rifft.Sa§ fei) auff ben langen fpie§ unb gclDont)cit geantwortet, loild), %o fie ein6^riftli(^ gelronljcit Irerc, folt fie i)nn ber fi^rifft i)l)C cttlna ein toenig grunbö 25unb bec- gel)fti» fdilDerb-S boc^ ein rud) fjaben, aber nu fie ein lautier ge=tr»Dnl)eit ift, luae ifts benn ein faftuad)t§ fpiel? bod^ ic^ mill bid) noc^ nitfpotten, Inic id) Irol moc^t, üittcid)t l)aftu ba-j fdjlnerb für faftnad)t nit finbenfunnen , ic^5 bir lüil ju gutt l)alten, biß tnir brauff fummen l)mbritten ftud: ijun bc5 gib id) bir frift unb ratom, n)ie lange bu fetb Irilb, munb nit bir allein, feonbern etor ganzen 2?epftifd)en fecten, bie l)t)r eui^ felbaHcin bie firc^e gottie nennett. .lieber teret ölelifs an unb fud)et, ber l)el)lig31riftoteteÄ unb bah l)el)lige öorprante rcd)t f)ftff enc^/ ^QS l)^r ba§ fc^lrterb jafinbet, barnac§ auff^ebet unb frifd) ju bem fe|er 2utl)er einl)altiett , unbt)^emit ber f(^nel)ben treffet. Set)et eud) aber für, ba^^ l)l)r euc^ felb nit l)nn bie 35Batfen tialoet-'. '^a lucljl id) beforg, l)t)r locrbetä nit finben, t)alDet bie Ine^l5 äuteiben B „mit" fe^U 15 i3 leftetft f llau^t 14 fiugeii BC 17 joli^en Cl.H mHWn C -'r, ctloan C 21) ((^toett C lautre C 27 foftnoc^t i>U C btc§]bein C 28 fa6na(^t B 29 Rotten] '^oficn C :51 Sapfttic^en C 34 ^"^e] jn C') 5ßgl. in biejetn fSanbt ©. 349 91nm. 1.^1 Sigt. uuten ü57, 1 f.; Ü78, 14 unb 2ie^ I, 19'J u. «ade.'-)SBgl. S8b. IX, 513 u. 670 'änm.


9Iuf bas übcrcf|ri|lU(^ uilo. »iic^ SBocfs emfers 3lntroott. 1521. 637mit ftrofetfen, e» ge^t fiiv bifer faftnai$t inol l)i)nn. ^sä) 6itt umb gotti^toiHen, l]bcrman Inolt mir foId)cn filjtmpff ju giitt t)Qltc:m, hier fann bodj mitben ünbifc^cn nenifcljen biiiibcn fopffcn, bic oEe btng loagen unb nic^ty Doi'=mugcn, mit ftctigem tapfcvm evnft lianbctn ? Sie fci)n bic, üou bcnen (>f)viftu§Wiatt. 11. Singt man l)l)n, feo tanken fie nit, tloget man fic, %o mel)ncn'i"'!ii-i^fienit, Inic man§ mit l}^n madjt, %o t)ilfft tuibbcr cvnft nodj idjimpfj.X\%et Qxobn bod-i fopff gibt fuv mit bcm fc^lücvb ju fcd^tcn, imb ba crfenur gcncnnet t)att . fpiidjt er 'Tai moHen \vix hai fd;fticvb ni)bcv (cgen nnbben fpic§ auff{)e6en', tjati- t)ovl)l)nn nie auff gefjabcn unb licfats nud) Ijljufuvtnic§t mcf)v auff, tuer tan fold}« grob narrn fpicl l)n folc^cn ernftcn fadjenbnlbcn, bamit fic bod) bic Icntt furnclimcn bei) ber naßcn jufnren', nnb basmaul fc^micven-? ^d) fpott bitlid) (at§ id) f)off) bcr, bic mcl)ne§ gottic- unbfeljncr »oort unb tticrrf fpottcn, tnic .Sjeliaa 58aal§ Propheten fpottct. i.son. 18,27.Unb ba» \d)^ cnbc, bae be» gcpftie fc^roerb, gottlidj inortt pn nllcmftreptt gcßtc, sincpffcU nicmant, aber ha5 gctuontjcit , Incnn fic gtcpd) gutttoere, nnb mcnfc^cn (crc gcUten, folt @mfcr juDor belnepffct l)abcn. 5fu kffiter bat^ fdjlucrb liegen, ha-i bo gilt, unb füret gertont)cit nüt mcnfdjcn lere, bieboä) nit gelten. Sßo ift l)ie ber ^o^e groffe p^itofopl^us (Sr Sl)oma3 9{abinu§,ber 3triftotilem pm efell ftall fanb? .^att nit Slriftotilc» gelerct, ba§ nitred)t fep ,probanba per probanba probare unnb pcterc principia ? 2)a§ feinbie flugler, bie un^cr liebe jugent loden ^ur pl)ilofopt)ia , unbtuiffcn felb»eben §0 öicl banon alc' öon ber 2{)cologia, ncmcn Hon l)f)n gelt nur barumb,bas fie tocniger loiffenb Oon pf)n fummen ben fic Inarcn, ba fie ,]u pl)nfamen. (Sa toerc bod) ein tugent, bau pf)r groben 6feE etür epgen pl)itofopl)iafunbet, bic p^r fo l)oc^ rümctt. @in le(^erlid} |unfft ift mir bah, ba niemantfein cpgen ^anbpjcrd rec^t tan. ':!ll^o ge^t and) ber begen bir pun^bie finger.^luffa3on bcm plepern begen 33od;§ Smfeerv.baÄ aber fepn fpic^ unb begen nit atlcpn ftumpff unb Inibbcrlegt,"V^' fonbern auc^ gan^ ju nidjte fticrbe, 3ßtl id) auljepgcn , bac' pl)mgefd)et)en fep iBie epnem trelumcnb menfc^en, ber pm fc^loff fpie§ unb1 öot B bifcr] bei- C fafenoc^t B 2 wött B ^atttnn] f)abm C 4 tatjffetn C6 inen B etcnft(' 10 crnften] cienfttic^en C 12 betit B 14 g6ttlic^§ C 15 ba§Jbie C 18 :^o(^ C 19 bet ben 5lriftotitem B efctä B 21 jü bev B 22 inen B23 inen B 24 Eament B aigne C 2.5 tünbten B 26 vecfitl nic^t B 27 filcljen BC29 junic^ten C 30 tvomenbcn VM 3n a.'^ ^anbfrfjt. Sammlung "Jh. 394. Siefe I, ©. 727 f. u. füljrcn I, Ic füfjvt jur©tflärung bes Utiptungä bet Sicbenoatt, bie bei Sut^er ^äufig ift, eine Sielte bev iifd^rebenon: „mit ber nafcn umf)ctfü^ren mic einen he1)x". ^n OJJumctÄ ^iartenbcii^lDötnng .ffap. .54, 1—4toitb folgenbe (5tflärmig be^ Sinnes gegeben:„SIBan bu ItiiU l)oii, ffla? id) üerbien, (Stjcn »§, fo ic^ müfe rieten,Sßnb £)ober motten, mo id) fien, Tav ^ciffet: btj ber nafen fiereii."ä) b.t|. mit glntten SBorten betrügen. Sgl. Söanbcr IIT, 51i; n. DJioul 367f. 3n l'uttieräIjanbfdjr. Sammlung 9Jr. 2.55.


638 '^'iif ^"15 üfaetd;ti|"tlid) iiflu. *iid) 9?orf-? C«-mfe« ?(iitmort. Iö21.begen ftnbt imb fel)ntli(^ ftreljttett: toetm er auff toarfjt, §o i[t§ ei)n tratumgetoelen. S)a§ i)ab iä) erfarenn, Itiic olle, bic tuibbcr mi(^ fc^rct)Bcn unnbtreljficnn, Bringcnn mit fid) ct)nn blobife ^cr| nnnb öor^agt gelDijjenn, ha'ifie fid) für bcr fd^rifft findeten, bic fic Ipol toiffcn, toic fie i)^n unbetont tft;brumb mul)en fic ftd) faft, ringen unb lüinben fid) , »nie fie mochten bat)i)nn 5lummen, ba§ nit nott loerc, inic^ mit fc^rifftcn antuitoftcn, noc§ fie mitfc^rifften gefc^lagen Jnerbcnn : ha erbenden fie ein nchi lugen, finben begen unbf|)ie§ unb bcr gtet)c^en narrn tncrd unb fprc(^en, bic fd)rifft fet) ^0 finfter,ba§ Juir fie nit mugcu oorfte^n on ber ^el)Iigcn öetter aufetegung, brumbmuffen m)x nit bem tert ,fonbern ber Detter glofen folgen , unb ha^ "^el)ffetal^ic Smfecr nit mit ber fc^ctjbcn, fonbern mit ber fc^nel)ben t)atoen. äßennfie benn nu el)nen fprut^ ber öctter mibber mid^ ouffbringen, §0 laütten fiealle glorfcn, fc^taljen alle brummen unb fd^rel)en fel)nb(i{^, fie ^abenn ge=toonnen, ftopffen [iet)be oren unb äugen ju, tooEen bamit bie gan| fc^rifftml)r öorfto^fft unb gcbempft ^aben. i-äßcnn id^ bcnn fotcf)en |ag unb ]luö)t be§ Iid§t§ fpur, »ie tan ic§ mid)furchten für ben blinb maul toorffen, bie ba§ üec^t fc^clBcn? Sie |lüingenbamit mic§ ju benden, bafe fie nichts toiffen l}n ber fc^rifft; brumb gei(^ic^tt;[)n lüie bem alten frofd), bcm ba§ jung frofc^Iin flogt, tnic ein grofe t^ier,ein odi§, toere lummcn unb tjettc alte frofd^lin ju tobt getretten; bo Irort ber 20frofi^ 3ornig unb bliefe fic^ auff unb fprod^ 'toie nu? bi)n iä) nit ouc^ %ogrofi?' '9iel)n, liebe mutter', fproc^ boS frofc^Un, 'lücnn bu glet)c^ bcrftenfoltift'. 'JUfeo bloßen ft(^ oud) ouff mdjnc S3bd mit i)£)rem ci)gcn otem, loinbunb get)ft, unb Inen id) mit bem oc^fen fn^ tum, bo bie fc^rifft Don fogt, fotrctt iä) fie, bo» fie quedcn. ^^3)a§ nu fülcl) goudel gefc^toe^ ertönt tocrbe, frag ic^ fic loiberumb,)ocr l)at l)l)n gcfogt, has bie oetcr Ited^ter benn bie f^rifft unb nit ouc^finftcrer fein? Sßie , Jnen ic^ fpred), fie Oorftunben bie better fo tuenig alsic^ bic fd)rifft? 3^ tunb bic oren §0 lüolt ftopffen gegen bcr better fpruc^olä fic gegen ber fc^rifft: bamit lummen lüir ober nit jur tnor^eit. öott bcr ^ogct)ft ijnn ben öcttcrn gerebt, fo !^att er Dil mcf)r l)n fcijncr ct)gen fc^rifft ge=rcbt. Unb Incr ben gcljft nit öorftebt l)n ferner eljgcn fd)rifft, toer it)il glauben,bo» er tji^n l)n cl)ni^ onbern fd^rifft tiorfte^e? ba§ t)ct)ffet eben ba§ fd^loerbtl)n ber fc§el)bcn füren, locnn mon c§ nit blofe tjn ij^m felber, fonbern l)nmcnfd}cn hjort unb glo§ foffctt, bo ifts al§ balb ftumpff unb finftcrer benn •»bor^t)n : noc^ teil ba^ (Jmfecr nennen mit ber fd)nel)ben gc^otoen. 6§ fc^utterti)l)m bic !§autt für bem blofen fc^tnerb. 6§ ^ilfft aber nit, er mu^ mugen.'i fid)] inen C »erjogtel (' 7 «otbenn A 12 nu] nur B leütent B leüten C13 fe^nbitic^ H 13.14 geWunnen B ir> geftopfft C ^tbempt C 17 Boi BCblinben ßC moulreerffcn B meülwürffen (' fc^cü^en C 18 gfc^ic^t B 19 fröfd^ B22 ba§ (toin fr5fcf)tin r bcrften] 6red§cn C 24 fug] ^erfür C 25 cimäen C27 tcicfitcr B 28 29 olv bie C 29.iprii5 C''.'>»orten C


^üiif bnÄ iibcrc^tiftlid) iiflu. 9?u(f| a^ocf? (JmfcvS Sltitmort. 1521. 639Sriimb tft ,5u toiffen, baS bic j{j^tifft on alte glofe ift bie fonnc uiibgonliiS lid^t, Hon luildjcv alle lerer ijfjr Itc^t empfQf)cu, unb nit tnibbcrumb.Sa?' mercft man ba bell : 3i>o bie fetter etttnag leren, ßo trarcen ftc l)f)rer lerenit, forgcn, [tc fei) jn finfter nnb ungetoi^, unb lauffen ijn bic fdjrifft, nemcnet)nen Haren fprnd) baran§, bamit fie l)()r bing erleudjten, glctjdj tuie man5lid^t l)n ein laternn fe^ct, Inie pg. 17. 'öerr, bu erlcuc^tift mel)n latern'. ^>!.i'.29-£)effel6en gtcijc^cn , loennfie eljnen ort ber fi^rifft anfliegen , §o tljun fie e§nit mit l)f)rem eiigen fliun obber loortt (benn luo fie ha§ tt)un, hjie offt ge=fdlid^t, ba ijrren fie gemci)nigtid)), ßonbcrnn bringen eljnen anbern ort crju,w ber üerer ift, unb atßo fdjrifft mit f(f;rifft erleudjten unb auflegen, tvic ba^meijne S5ocEe inot finben lourbcn, tnenn fie bie Dettcr recf)t tcfeeu Inurben. ^Ibetnu fie ubirt)l)n lauffen unb Inibbcr fc^rifft uoc^ tietcr rcdjt anfel]n, ifts nittounber, ba^i fie nit loiffen lt)a» frfjrifft ober üctter leren.^ä) lan^ nit lelibcn, ba^ fie al^o fcfjmefien unb Icftern bk fcfirifft unb»5 bie ^eljligcn Hcter, geben ber fc^rifft fd)utb, fie fei) finfter, ßo aEe üeter l)l)rba^ ^eltift licdit geben unb öon t)^r ncmen, toie Saöib p§. 118. 'Te\)n tüort i'i. ii9, ws.ift mel)n üd)i\ SBibberumb geben fie ben üetern bag liet^t, bamit fie bicfc^rifft erleud)ten, 130 aüc Oeter l)t)r finftcrni§ befenncn unnb nur ft^rifft mitfc^rifft erleuchten; unb ba§ ift auc^ bie rechte fünft, ba§ man bie fdjrifft red^t2» unb toot jufamen trage, toitc^er Oatter ba§ am bcften !ün, ber ift ber befte,unb aller öetter buc^cr mu^ man mit bcfd)el)bent)el)t le^en, nit t)l)n gletoben,fonbernn braufffcl^cu, 06 fie aud) tlarc fprui^ füren unb bie fc^rifft mit gellerfc^rtfft öorflcrenn. aöie foltcn fie bie fe^er ubirtnunben ^abenn, tno fie mit^ren et)gen gtoffen geftritten betten ^ fie lueren für narren unb unfijnnig ge=» Rauten, aber bo fie feo flarc fprud) fureten, bie !et)ner gießen burfften, ba§alte öornunfft bamit gefangen trortt, bo muft t)ljn inctjdjen ber bo% gel)ft fclbismit allen fe|erei)cnn.6§ ift el)n anbcr ftubtern l)n ber fc^rifft, menu man tnncfeE fc^rifftunb figurn au§ legt, ba» tnirt genennet cl)n mei)bclticrd, ba man ettlic^ luftige'" öorftanb alß bah tnilprctt fuc^t unb feftett. 3lber bah ftubiern, bah jumfriege bicnet, ift bai man t)n ber fc^rifft bcfant fei), loie ^\iulu§ fagt, mcd)tig su. i, 9.unb xet)ä) mit Haren fpritc^en, alß mit bioffen anfegc^ogneu fd)tt)erb, on allegloffen unb an§legungen ju ftrcl)ttcn, mie bie gulbne fpicfe l)n tcmpcU 6alo=monis bebcuttet l)aben, auff bah ber luibbcrpart, mit bem bellen licd)t ubir=35 trunben, febc unb befennc, bah bie fprud) gotti-5 allel)n finb unb tel)ni§menf(^en auBleguug burffen: benn loilc^er fel)nb ber Haren fc^rifft nit gtetobt,ber totrt fxe^Uc^ fel)ner öetter gloffen i)mmer glembcn.7 ein B 9 irrten B gemoindüd) C bringcnt ein anbcrä B 12 ift C17 Betterr A 20 am 6eften] ain bcfteen C 21 gtauBen (ebcnjo i. Jotg.) BC 25 glog Cborfften C fel6§ C 29 toeljb luetdE B WiberWercE C :!0 folict B }aä)t C fitoffem C26 32oufegefeoge B auBgejognem C 33 gutbine C im BC 36 gtaufit Bf 37 gtog CgtauBen BC


a»640 Sluj bfts übetc^riftlid) u|id. «udj SBoctä emferg anttDort. 1521.S)arQu6 fotgett, boS man fet)nem lerev glauöen foÜ imnb bc§ @mfev§begen xmx ein iicirirf;t getilgt ift, fonbern man foü fef)cn, ob fie !(ave fc^rtfftfnren i:nb bev fcl6cn folgen, auff boä nit me^r benn boe blofec fd)h)evD, bas»üort gottic', bei) l}bcvman regieic. Da§ l)att un§ @. ^ßaulus gelcret, ba ev1. fcf;vel)bt 'üovjud)! aüe leve, unb tt)i(d) gutt ift, bic behaltet'. @v £)att nit ge=.'.fngt, ba» man el)n^ iglid^en leve fotl l)nltcn, fonbern alle tiorfuc^cn nnb biegntte behalten. 6m^cr aber melinet mit fernen So:bie ticttcr jn ric^tcr unb probiercr gotti§ unnb göttlicher toort, bamit er bc=toetjffctt, Inie eö loar ift, haS- tct)n narreljt aKein ift. Sold) gaudeünerd iftno(^ nie erhöret toorben bei) ben alten octtern, e§ ift ein neloer funb be§5pabft§ unb fel)ner fecten , ber l)ot)cn ft^ulen , man bic fd)rifft nit Uo%,fonbern nad) ber Heiter aufelcgnng fal)cn toill, auff hai- fie bem fd)liierb ent= wfliegen mugen.Unb bie h)el)l ber 35od ein nelncr p:^iIofo|)l^u§ toorben ift, mu§ ic^ i)l)man^ fcl)nen ?lriftoti(em barbringeu, unb belDet)fen, Inie geleret fei)n 9it)abinu3bri)nnen fei). 'iMriftotileC' t)att gefc^rieben, unb bie natur leret es auc^ biepalorn on 'Jhiftotilem, man muge nit finfter unb ungelDiß bind mit finfter -aunb uugelriB beloel)ffenn, uiel meniger bas lid)t mit ber finfterniß, ßonbernntoaä finfter unb ungcloiB ift, muß mit liec^t unb gelniffem erlend)tet loerben.S)ie iDcljIl benn aEc üetter l)l)r bing mit ber fd)rifft betoet)ffen, ift« nit juglauben, bas fie %o toU unnb unfl)nnig getoeßen fel)n (tuie au% 6mfer§pl)ilofop^iü unnb begen folgenn toiE), bab fie bie fd^rifft ^aben für el)nen 30finfter ucbeE gel)alten (trie ßmfer fd)me(^t unb leftert), bamit fie l)^r lereflar mad)ten unb erleud)ten, ßoubern fie t)abcn gelriBlic^ bie fc^rifft für ba§t)elDbt lied)t unb aEcr üerift unb geloiffift gel)alten, auff toilc^ fie fic^ be=ruffen unb Dorlaffen al» auff bie offentlic^fte unb fterifte lere, bie oEe lererid^ten unb probirn foEe. k2llfo ^att aud) S. 5luguftinu» tt)an unnb fc^rel)6t, bas er fernem lererglaube, tote l)el)lig unb geleret er fei), er beloetj^e benn fein lere mit berfc^rifft ober ^eEer öornunfft. 2lufe toilc^em iüir aber lernen, wie bie öetterü ncrrtfc^ C 3 ber] ben C 5 6e^oIt C ti igtic^cn] ^eben C 7 guten C10 „©." fel^U C ]3We({^e§C' 17 natr^eit C 20/21 id^merbent fliegen Ä em»)tlie^en C2.") aiTifto. ABC 29 fe^en C bann ouß bc§ gmitri B 31 finftern C 32 machten Ctoie33 ?Ud «iiftos ftcl)t: ^eiD6tlid)t \


finbetstuf bal übet^rijlltiä^ ufto. SBud^ SSocfl emfera ?liittuovt. 1521. 6413u lefen fein, nemlid^ ba^ to^r nit achten foEen loa» fie fagen, fonbern 06fie Qiid^ ftare fd^rtfft ober Oornunfft füren. Sod^ tft (imßcr unb bc-S S3at)ft§fectcii nit 3UOorbendfen , ba« fie folc^5 ju t^un unb 311 Iel)ben fc^ctoen unbertic[)ten anbcrc funblc: benn hJo fie ba§ tiorfet)en, bah fie fid} brijngcn liefen,•mit ftaren ic^rifftcn ij^r bing 3U 6elrict)ffen — Aji^ff flott, ba tourb ficf) bcrgrclret finben, unb mod^tene ni)mmcr leugnen, ba§ l)f)r fecten be^ gnbt^riftöregiment toere, unter bcm nanten bcr fircfjen unb priefterfd^afft alte tüdt Oor=furcnb, R)ie ic^ ein mal, fo e-5 gott gibt, an tag bringen toil. Srumb ift»t)[)n faft nott, bk fcE)rifft 3U leftern unnb |u fd^mcfien, fie unter bie bendE'-10 ftoffcn unb furgeben, fie fei) ein finfter nebet, man muffe ber öetter aufe=legung folgen unb baä lidjt ijn bcr finftcrniB fud;en. ^JJlan fott bcr öctterlere nit IncDttcr brauchen, benn tjnn bie f(^rifft 3U fummen, Inie fie fummenfein, unb al-J benn bei) ber fc^rifft allcl)n blcljbcn. So mel)nt ©rnBcr, fiefoltenn ncbenn bcr fdjrifft alc- ctloa-S befonbcr» and) bleljbcn, nie tuere bie15 ff^rifft uns nit gnug jur lere.3lber noc^ lr)et)tter 3U felien bie ubirlDunbcvlic^ fünft be» lieben 58ocE-3,%o bie f(^rifft ein finfter nebel ift, lual untcrfteljiftu benn bic§, bamit loibermic^ 3U fechten, unb gibft für, mid) mit ber fd)nct)ben 3U treffen? ßanftuauß el)nem maul fall unb toavm blaffen?- 3ft nu bie fi^rtfft 3U glel)cf) ein'^finfter nebel unb i)cüi% liccfjt iinn bcijnem fopff ? £enn bie rtcljll bu unter=fc^ieblid^ brel) toapen ntjmpft, haS- fc^ftcrb, bcn fpieß, ben begen, %o tan bahfc^lüerb nit fein ber fpieß noc^ begen. Unb brumt iro bu bah fc^lncrb furift,bah ift gotti'S toort , ba muftu nit bcn begen , bah ift ber öettcr außlcgung,füren, h)ie biftu %o fc^toinb anber§ fim» tnorben, ber bu fagift: Sa» Inort25 gottis fei) ein finfter nebel, tnir mugen nit mit unfer Pornunfft Iralben, unnbbu loalbift boc^ fein , loenn bu ba-5 frfjtoerb furift ? 3a id) merd tnoE , bul)aft bcl)nc Dornunfft au^getiogen l)nn bem ftuct, ba§ niemant fan ttia§ bxifonft, bah ift bah bu fet)nc fornunfft met)r l)aft, ba mit bu bcn Pornunff=ttgen e^nli^ fepeft, mcrcfift rcol liial ic^ mcpne, bu Sbler ^oct, Inic furfic^tig:o biftu t)nn bei)ncm f(ftret)benn."Huä) folget auB ben brei)en ftiapen, bah bu un§ mit menfdjcn morttcnunb leren ftiilt gei)ftlid) ma(f)en. Xenn ßo ber fpieß unb begen etttxia-:' anber»fint benn ba» fc^mcrbt, unb bah fc^lnerb gottiv tnort ift, lüild) allein ift bie;; fc^aloen C i Betfeften B] üBerfe^cji C 7 unb iex pricftetjdjafit B „weit" feljlt B9 gejt^Tifft C 10 finftTet C muß BC 17 finfttet C 19 20 äugütc^t aim finftcrn C20 ücii^ A i'i muftu] n^mftu B ü gid^rainb C lä mügcn fem nit BC roalben]toanblen C 20 toalbift] Banbelft C') 3n bcr fjanbfclriftl. Sammlung Sutl)crs (9it. 408 1|id) bie 3{cbcnSatt: „*Jiid)tunter bie bontt ftecfen". ajgl. S'iefe I, 20.5 u. Saut, reo eine 3)lengc ftnnUettDonbter Oieben^:arten angeführt werben. -) Sic I)bic^r. Slg. l)ot nur: „fialt unb toarm blafcn". Sgl.£ieö I, 311 u. blafcn la unb 3?rant, 9!arrcnfc^iff (Söbcfc) 18, 17/18: „äßcr tun mit bal cimieben gfalt ber müfe ^an otem roarm Unb falt" unb bie ^Jad^toeije ©öbetci ,v ©teile.Cutter« SSertc. VII. 41


642 9(iif baä ükrd)viftüd) iifft. l'iirf) Sorfä gmfer« Mntoott. 1521.liior^cl)t, [30 niu^ bcr fpie^ iinb bcflcn uicni(f;en Inovt unb tiigeu fcl^n. £enn*f. 116, 11. rtaS nit gotti» lt)ovt ift, ba§ ift erlogeiin, p3. 115. '^lllc menfc^eit feljnlugener.' S)rum6 i)ab iä) loolt gejagt, ba% bein fpic§ fei) ©oliatf) ipiejj unnbbcl;nn begeim ^soabi bcgenn. Sott ober bcr begenn fet)nn aud) gottid föovt,biirc^ bie Octter qu^ geleget, unnb ber fpic§ nuc^ gütti-5 lnovtti-3 auHlcgung: 5@,]o fcl)nn c§ nit brcljcrtelj loapeii, ßonbcrn nur el)ner(ci), nemlicf) bas fcfjlDerbt,toitdjs l)nn attcn breiten ftidt, benn bei) bl)r fnn töol anbcr bing geic^cfjen,fcfjlDcljg benn ein f(i)>oerb t)m bcgcu ftecfcnn. ^ä) adji, hu fjoft 311 Slotpett t)nbie id;ul gangen, ber 6)ett ijatt bX)i ubirtcßen. ;^yc^ lüolt, bu btiebft baf)cr)men'mit beflneu trclomeu unb eqgen funble, unb iibetift fo(d) Iel)ti;tferti9 fautfel i"ipict l)n bclincn öerfc^en, liejeft gotti§ luort mit fi-'ibcn, U»ild;§ nit leijben taniold) lel}d;tfcrtige gctidjtc. äöir t)aben nit metir benn ein tuortt, ba-3 iftfpieß, fd)it)erb , begen unb aEc loapen , bamit tnir mugen ftret)tten gegen bielöibberpart, loitd)§ ift ba§ f)el)(ige gottig toort. .§ie mit fif)eftu, ()off ic^,fd)ier bein affeufpiel mit beu brel)en loapeu. (Sin anber mal nljm fold) bing 1^'für bii^, baä bu mit fd;rifft obber Oornnnfft beloetj^enn tauft, %o ioirt bcl)ucrfaftnadjt luenigcr ge(ad)t loerbcn. 2}ou beut fpieß unb begeu lr)cl)§ uiemant,5n fageu beuu bein tralnm. Unb al^o ift bflr geanttlnorttet auff aüe lerer,bie bu magft füren: 65 fei) glel)d) bein attcr crft geneuttcr 5lriftotile» , ba^u©crfon unb @cotu§. Unb l)aftu nit gnug, nljm ein falenber für bic^ unnb mad) bie ]al gro^, auff ha^ man bie ttieljl nit merdt, lüic bu fc^eloift unbflcngift bie fi^rifft, al§ ber 2euffett ba^ ßreutjl6ie l)abcu tji)n felB, ju befeftigcn folc^cn fpiefs unnb begen, el)nen grunbcrti(^tet, auff ba§ fie ja nit bei) ber fc^rifft blel)ben burffen, unb ungelcrterbenn bie lel)en erfunben trurben, benn ba ift l)l)n tein fd)impff angelegen, tt)o 2smon mit bcr fdjrifft treiben lüitt, lüiffcnn hjott, ba§ fie mit l)t)rcn ge=>Donf)el)ttcn unb menfdjcu leren beftcl)u toic putter an ber fonuen, unb fprec^enalfo: 'Sfa e§ ift nit atte§ gefdjriebeu i)nu bcr fd)rifft, lua§ ju tt)nn ift i)nbcr ürc^en, feonbcrnn (£t)riftua l)at» bcn 5tpoftoln unb l)l)ren uad) üolgcrnSoi). 21, ü.v bef oll)cn ju leren unb orbcnen, luic S. 3!of)aune» lauttet, ^o^an. ult. '83il mme^r jeQc^en i)aü 3^cfu§ gctt)an , bie nit gefdjricbcn fein l)nn biffcm bud),unb folt man alleS fd)rel)beu, id) ad)t, bie tcett lourb bie buc^cr nit begrei)f=fenu\ ©if)e ba bie fel)ne aufelcgcr bcr £)cl)(igcn , loie l)ubf^ funbcn fie l)f)rerf^anb ein queften unb entfd)nlbignng flcdjtcn au§ bcn blettcru bißcä ^el) Ligen3 „Sltumfi" 6iä „gejagt" fe^tt C ©oliat^s B 7 fterft BV 8 gcft^rceigen bannin B ^aft] Jeljcft C 9 bal^aim C 10 träumen B „telji^tferlig" fc^tt B 1 1 Betgen Bi:S bie] ber C 15 tnot B 16 furb iä) A »ornuntff A 17 fafnad^t BC 18 lerer]teer C 21 fc^eü^eft C 22 fleu^eft B ftie^eft C 23 |etB§ C 25 „^Ijn" fep C28 gefc^rifft B 29 Qlpoftten C 33 feinen V') Sgl. oben S. 629, 9lnni. 1. -) Sgl. unten ©. 680, 11. ®enau betfelbe Sortourf,ben 8iitt)er niif bcr ßeip.jiger ®ilt)utation gegen (Ed erfjcbt. SSgl. Unfere Stusg. II, 382, 20. 3"ber iRfben-inrt ngt. SBnnbcr IV, 1074 n. -Tcnfcl .364.


!?(iif bn-j übetdjviftlid) iiftu. '£ud) älotfs emfctä 3liittoort. 1521. 643fel)gen Batrnii^ unb ©uangeü. f^aten ba l)cr, gcrab al§ fetten ftc el oHeSt:^an, tOQS l)nn ber jc^rifft fielet unb 311 lucnig gefcfjvieben Jneic, §0 nodf; nie=mant (aufegcnonuncn 6f)riftU'3) ein tntteil bcr fc^vifit öolfomlic^ erfuEet I)att.3i0^anne§ fpiic^t alBo, 6t)iiltu§ Icnnbcv t:,cl)cf)cn fein nit alle gefc^iieben, unbfagt nit, e-3 fcl) nit alles gefd)ricben, Uhij lutjr tt)un ioUenn.^ ^a fi: Üigtflar Balb brouff- 1üü§ toir t[)un foÜcn, unb fpvidjt: 'Sifee |el)(^en aber3oti.fein 20, 31.gefd}ric6cnn , ba§ l)^r glauben folt\ Irilc^er glaub üud) ift ba§ \vnä, ba§lPt)r 6t)riftcn tl)un foHen, tüie er Sol)anni§ .6 felb jagt. ©30 fummen bie^c3ofi. g,29.auBlcgcv hai)a unb fagcn alBo: '6§ ift nit allc§ gefi^riebenn, Was \vixtt)nn follen'. 3f')«c§ fagt Hon 61)riftn-3 ,]el)^cnn, %o bentten fie e§ anffnicnf(^en gefc^ unb tuetd. 6f)viftn§ Unmbcrticljc^cn nnb unfeer tt)un folt einbing fein. Sancf f)abt, Xfyx gutten gcfeHen, tjljr Iriffet bcr fc^rifft außlegungiDol jngeben, unb GutBer fonbcrlid; , ber trifft all)ie nit ben bucf)ftabcnn,IjelDbt mid) mit ber fc^nctiben beä geljftis, gleljd) als ba er betoerett ber ^e^=ligenn ert)ebung bnrc^ ben fprnd) p&. 'ßaubate bominum in fanctt-? ciuo'. «Mso, 1.S)a§ euc^ ft^rifft (eftercrn ein maii gott gepiete, tuie cffett i)l)r uu» %oiauicriid)Unb ob-5 iäjon gcfagt luere bon mcnfdjen gefe^en unb tnertfcn, ha-i nitfein mag, foüt man brumb barnad) ftreben, ^obiel bnä)n ^u id)vel)bcnn, ba§bie loelt nit begrt)ffe, nnnb ebcnn ba» au% ju richten, ba^ bcr ?lpoflclI tniEmä) gelafjenn fjabcnn? gurloar e-S ift übrig gnug gef^riebenn l)nn berfd;rifft, baS ou nott leere, mc^r gepott nnnb gefe^ |u l)aben. 3a es ift feingeUjalt mel)r anff erben, 6f)riftlit^ gcfc^ ,]u mad}en, Inie ic^ öiel mal betndjffetijübc. Unb toenn bie, ^0 fold)§ furgebcn, auß bcm gel)ft rebtcn, tüurbcn fieon jlueljffeÜ bifcn fprnc^ e. 3ioI)anni§ nit f30 lefterlid) öorferen ju l)t)remfalfdjen grunbt. äßild) borferung gibt tlar ge|eugni§, au§ toilc^em getjft fiefurnel)men gcfe^ mec^cr ju fein.^ad) el)nen fpruc^ l)aben fie ^o^an. 14. ba 6^riftu§ am abent effen sod. h, 26.fprac^: 'Ser Ijeljtig get)ft, ben met^n üattcr loirt fenbcn ijnn met)nem namen,tnirt mä) alle bing leren unb end) crl)nncrnn Wa^i id) mä) gefagt ^abc'. |)iegeben fie für, 61)riftu§ liab» nit aücä im Guangelio taffen fc^reijben, fel)en nitan bie ttaren inort 6t)rifti, bcnn er fprid)t alfo: 'Ser I)ct)lig gcljft Inirt cuc^erl)nnernn\ nit 'toaS t)^r fe^cn unb geptcten folt', fonbern 'Xva-i iä) mä) ge=pottcn unb gefagt l)abe'. So muß aber mal (Sl)riftu» gepott t)ci)ffcnn feobidal» menfc^en gepott. Sie jungern fnubtcnß nit aUcs faffcn unb tragen, hja» Sofj. is, 12.er t)i)n fagt ju ber äel)tt, brumb fpric^t er, bcr gel)ft foüi^ t):^n toiber fagen,ioaä fie babon öorgeffcn unb nit begriffen l)ettcn, loie benn aud) gef(^et)en ift.80 gar blct)ffig ijaü (£:§riftu§ fnrfummcn unb geloccret, bas niemant menfc^cn1 „e§" fehlte 4 fee^^en A 8 fott. B jctbS C 10 „e§" fs^ C U gefo^ C12 gfcttcn C 14 l^aWt BC 16 tefteien B ^l geffötnac^et C 28 9!o^ c^nc3 A9tac^ eine B ainen C oBent B 35 junser hmben C fol c§ B foI§ C3{oc^ C 3GV, ajgl. oben S. 425,30f{. ^) ^ttt^um 2ut()era. 3of)- 20,31 ftcf)t Bor 3o(]. 21,25.41*


'•>644 St'if bas überdjtiftlid) iijlo. 58ud) SPotf'ä ©mferÄ ^Jtiitwort. 1521.gefel Qiiff richtet Ijn ict)nei' fii(^en, ba» cv auc^ 311001 alle bing l)Qtt iDoUcnlagen, oB« g(cl)cl} tut behalten noc^ öorftanben luart. ^Joc^ !erct es bc'3 S?apft§fectcn umb unb loitö aiiff menfdjen geje^ lct)tteu, lua§ (S£)riftuö toibbei inen=fc^eii geje| gepvebtgt t)att, InoHcn bcunodjt iiit fe^cr, fonbexn aEer ©Triftenmel)[tet fel)n.t*§ ftidt be§ ißapftä jecten ob biffcm ftucf bi^ ubir bie oren l)n bcr"JJlünic^eovum fc^crcl): bie gaben au^ für, es tücre bcr tjeljtig getjft üorfpro(i)en,ber mel)r teren folt, benn t)n ber jd)rifft ftnnb, lriilc^§ 6. 3tugn[ttnu'3 contrai^elicem meljfterlii^ nbirtninbet unb belnetjffet , ba» es alle§ erfüllet unb gc=f(|rieben fei) burt^ bie Stpoftell, Inag ber norfprocfjne f)einiger gcljft jolt terenn. 10auc. 10, IG. Stent ba (Fl)riftu§ fagt jn ben Sunflci^n 'toe^-' eucf) t)6ret, bcr l^öret ntic^',beutten fie auc^ bat)l)nn, hai fie inngen gefeti machen toie fie tuollen, unbtreljben un§ mit bem felben tnort ijnn ti\)x gefe^, ja l)nu l)I)v gelt ne^, feoboc^ Gt)riftn» nur öom Snangelio rcbet, loilcljä er ben X'lpoftoln auff legt juMi,ut(|.ic,ia. prebigcn, unb nn§ ju ^orcu. 5llfo ba er fagt ^u 5petro 'äßa§ bu itnrft pinben, 15foü gc))unben fein', tjiet)en fie aud) ba^er, ber Sapft tnng gefe^cn machen tuieer lüill, So 6t)riftu» bie lüort nur fagt üon ben fnnbcn 3u pinbcn unb lofen.Sllfo grunben fie aEc Ij^r bing nit allein mit \)%xm eljgen crtidjtcn lugen,fonbern auc^ (bas untreglid^ ift) mit Dortcrung, Uorgifftung unb fd^aubbrauc^bc§ t)el)ligen göttlichen Inorttiä, unb looUen bcuno(^ allein aÜer C?^riftcn mct)fter 20fein, Ijberman feiern, ber fold} l)t)r greiuel unb lefterung nit anbettet.S)arumb ift'3 gar ein greulich, und)riftlic^ leftern bc§ 6mfecr§, ha^ erbie 3ioniifd)en gclüonlieit unb gefel tüit nit loeniger gehalten ^aben, benn al§ftunbcu fie l)nn ber fd^rifft, §0 fie boc^ nit gemel)ner ganzer 6l)riftent)cit be=funbigt noc^ ge()altcn fein, bie \m\)i fricdjcn unb Orient, auc^ ß^riften (obi^ 25ßmfer unb 5Bapft fectcn lt)ol borbreuffet), bie felben nit angenommen, unb obfie fcl)on ganl; gemel)ncr 6l)rifteu'^cit teeren, bcnuod) barumb lein l)rt^umbbe§ gtaubenu teere, fie nit Ijaltcn. ^3Jienfd)en gefe| galten tnad;t fel)nen 6l)riften,laffen madjt fein undjriften: Wk teot e» nit red)t ift, teaS bcr bauff IjcUtunb tljut, on urfad) unb mntteiUig 0orad}tcn, SBibcrumb aud^ tljrannifd) unb ^'Junmenfc^lidj, ja teufflifdj ift, on urfnd) beloben, tret)ben unb bringen mitmcnfd;en gcfetjcn etjncn ß^riften, fd)teei)g cljncn ganzen obber groffen tjauffen.S)arumb liefe i^ bes SSapft» unb menfc^cn gcfc^e fialten, teer bo teolteunb modjt, teu es muglic^ teere, ha^i ber glaub unnb gottia teort nit 'ba burdjOorbrugt teurb. Sa§ teiH id) aber nit fdjtectigen, bas man ein angft, nott 3.',braufe tnact)t, unb atte bie öorbampt fe^cr fd)ilt, bie fie uit tjalten, ob fiefc^on fonft aße articfel be§ glatoben» f)nWcn, teic 6mfer l)ie aud) betennct,baö id) !et)nen artidcl be§ glaubend antafte, unb bennod^ mid) nit teilt laffen4 all C (> ftecflc)t BC oB] in C '6ilj V, '.)feticcm A 10 »eiipvoei^en ^ailig BC13 irc (2) B U Slfoftden B a


••*Jliif bn-3 übetd)tiftlid) uflu. 3*iid) S^octs Cfmfft-5 lUnllUDvt. 1521. 6456t)tiften fetn. äl^Dv I)abcn l)im bct aaiiff nit bcm Stapft, foiibcni G^rtftogef($hioiTn iinb cicfnUbct: %o x\m bcr)cl6 fitrct i)nn fcl)§cvlicf), tncnfc^en gcfcli,gctimlt, f)cnb, fcrcfcv, tobt unb nlIo§ Ictibeii, fein tnir fd^iilbig jit folgen. I^eviBapft i)at l)t)m nucf) gcfdjlfovcn, nit fcljn et}gen, fjonbern (?f)viftu? luort nn§,5U leren unb liovgct)cn: tlint er baä nit, %o ift er ein morber unb bicb, loic^ot). X. fot(^ loolffe C5f)riftuÄ felli-3 nennet. äBoÜcn nu cttlicf) fclincr lugen l)orcn. s»")- w.3um erftcn Icugt er, bai idj ber firdjen ben fopff »ooUe abdalnen unnbbarnac^ ben forper erlmctien^; e§ l)att \]i\m folcf) fein eligen ^ufnü feU'-j n.iicber fpie^ unb begcn gefallen. .s5a6 id) bod) t)nn bem fe(6en 6u(^ ni(f)ty fon10 bem 58apftum gcfcfjrieben , fonbern nur fon feiiner befferuug unb crgcruug.®Q§ ift toor, i)uu anbcrn bucijcrnn l]nb icf), burcl) l)l)r treiben unb jagen be=nottiget, gefd}rtebenn : 1?ev 2?apft fct) nit au| gottiö orbnung, J)off, tjabS aud^erljalten, on (finfecrö band; bamit liab id) t)f)n nit Porliiorffen, toic ber lugcncr@mfeer leugt unnb met)n bud)(e flar belneljBen. i>tt id; ha^ gelrollct ,iu ber15 jetjt, rtarumb folt ii^ beun rabt geben S^apftöftanb 3uref ormiercn ^ bamit td)l)l)e betoeljffet f)abe ba|u mal, id) lüoUe l)Iin b(et)ben unb fjalten, feouft muftiä) gefagt I)aben, man folt l)I)n nit reformirnn fonbern Oortilgen.%uä) hienn ber Stapft fdjon anbernn i^iffdjoffen glepd) liiurb, bau fürbem jungften tag nit gefdje^en lüirt (benn (51)riftuy mu^ folc^en fel)nen fel)nb3" felbS abfegen, trildjen inir nit reformtrn funbcn), luere brnmb ber fird)cn nitber !o|)ff abe, tuie ß-mfer leugt. (fr meinet, er f)ab» erftritten, haS' ber 33ap|tber ürt^en f)eubt fei): ha ift nod) lüel)ttl)i)nn. d^riftu-ä ift bas l)cubt ber{ird)en. Xer Sapft ift Dil mal ein fe|cr unb bube, unb baS^ e? gar fd)enb=lic^ bom Gmfer tauttet, baS er ber !ir(^en el)nen tekr unb buben jiim ^clnbti-^ gibt, tnilc^-J niel erger ift, benn ^o er t)l)r ben fopff nbfdjluge. 'Und) berStapft gemel)nirflidj ftirbt, unb bennoi^ bic ürc^ nit on !^eubt lebett, benngll)(i^ tüie fie lebt on unterlaß, mufe t)l)r l)cubt aud^ on unterlaß leben.gm^cr leugt aber mal'-, ba§ id) hjoltt ber lel)cu l)enb t)nn ber pricftcrblutt getnafc^en Serben: epttel fetor fid) fud)t fei)n l)el)lige priefterfd)a ff t unb30 ß^riftlid) liebe, unb locnn id) tobt tnere, burfft er fold) lugen für Irar^eitausgeben, tnie benn fonü gcfd)et)eu ift. ^d) inb atßo gefd)rteben toibber benSljlDefter-' per Gontentionem, Inie ber eble 5poet unb 9{()etor lool JuepB: SBennman !e|cr borprcnnet, tuarumb nit oiel me^r Itiir 2?apft nnb fcl)nc fcctennmit bem fd)tüerbt angrepffen unb unfer I)enb pit pt)reni blut lüafc^en, \vo er•"ba§ Icret, bau Splüeftcr fd)rel)bt, Dfemlid) baä bic l)eplige fd)rifft i)l)r erafftbom Sapft i)ahe. 'äU mir nu nit gefeUct fe^er brennen ^ alßo aud; nit epnen8 1 bei] bem B ö uovge^cn] füigefien C 6 am jc^cnbcnaigner C 9/10 wicbet A U tüed^tc ß 16 itic BC fein C18 onberntt Afol(䧧 C21 fjob C24 ein B 2ß gemeindlich BC 27 gleiii^ BC 28 oBermalS C 29 geWefi^en Bjid^ e^ttel feüt C 30 borfft C 31 ipuffen C•) Sögt, bei gnbcti, S. u. e., I, 18, 3. 31 ff.=) !Bg(. tet önbcr?, S. u. g. I, 16, 3. 9ff.») SSgt. Unfete Sluäg. »b. VI, ©. 347, 22 ff.) ajgl. in bicfem Jöanbc ©. 439, 15 ff.


646 *-"»fi'as übcvdjriftlid) ujiu. Sui^ iöocfä (Sinje« Slnthjott. 1521.6{)iiften tobten, Wt)^ tnot, boS ntt ©uangelifc^ ift: iä) ijdb on^cligt, Wah ftemirbig incvcn, \vo !e|cv be§ fclure U)iibig fein. 6-3 ift nui^ ntt nott euc^ mitbeni fc^tocvb angvel)ffcn. Ter 2lbel unb loettlid) geloa(t tan folc^en iticijblingcnunb tinbifcfjcni üotcf tooU mit et)ncm bricffc unb 6efe(f) rabten, ^o er nur elrrtljrnnnifd) fpicgelicrf)ten nnnb falfcf)eu Bann öoracf)t, cucf) fagcn Icffit '^ttjjo fott sC5 fet)nn', B" i""f*^l)')i^ ^oß folgenu: äöic rtol alö \)i}x cuä) ba|u ftcüott mitprenncn, Bauneii, toBen unb toicten ntibbcr bie öffentliche tDar()el)tt, leffit firf)§anfe£)cn, als tüolt l)'^r gern ein 58e^emif(^ erein|)ctt ubir eud^ erltiecEen unbbie prop^ecct) erfuEen, baöon man fagt, 2Bie bie Pfaffen follen erfc^togentoerben. 3Bibberferet euc^ ber fcl6 rumor, burfft i)f)r mir nit fd)ult geben, logart nur fort, l)^r fct)t auff ber redeten tan. too nit ju rabten ift, bo ift nitjn [)elffen\ l)l)r foüts t)nnen Inerben gar fd)ier, ob l)^r ha?^ fpiel alfjo bempffenloevbett, incn§ glet)c^ eljttet SSifc^off, @m§er, 6tf unb Sepft regnett unnbfc^nei)ett. 3(^ ^off, i)t)r Iiabt§ öorfe^en, ba^ niemont ben Sapft Oorftorenfott benn t)f)r felb, fei)ne ©reaturen, tüie ber prop^ett fagt. isSlber fag mir, lieber @mfer, fo bu barfft§ fd;ret)ben, (5a fet) not unbrcdit !e^er Oorprennen, unb meljnift, bu niadelift ol()ie bein ^enb nit l)m6t)riftlid)en btutt, Inavumb fo(t§ nit aud} red^t fein, baä man bic^, Sljloeftermit Sapft unb alle etor fecten auffs f(^cnb{id;ft ertnurgt, tocnn t)i\x nit atteiufe|erifc^, ^onbcrnn 6nbd)riftifd) nnnb ha^ atte tenffell nit burffen fagenn, soburfft f(^rel)benn, ha^j ßuangetium loerb öom 33apft beftettiget unb fci)n nmdjtI)ang l)n^ SSapftS gclualt, unnb JuaS ber 3?apft tt)utt, l}ab bie fird)e tfjan?äBilc^er teticr t)at l)t)c gottil Inortt alßo l)nn abgrunb auff ein mall Bor=bampt unnb Portilgctt ? Srumb fag ic^ noc^ '()abenn fc|er ba» felnr Oorbient,f30 foüt man bid; mit bem S3apft taufent matt tobtenn', bennoi^ toitt ic^ nit, ssba5 Ca gef(^et)e. (inn- ridjter ift nit ferne, ßr Inirt curf) Irott nnb unicumigfinbcnn, lafe bl)r bie treijl nit lang fet)nn, boc^ mere mir lieber, bu femiftl)^m mit reto unnb puß .^nöor. Sa« ^elfft h\)x gott, '^l-33iß5J. S^od) tüolttid^ mit gclnalt geiveret Ircvbenn ben Stomifc^cn ßurtifanen iüie anbernn biebenunb relobern, Joo fic e§ fonft nit taffenn rtottcnn. 3S)as bu und) bal)er fdjtnljrmift , iä) fd)enbe bie priefterfc^afft unb gibftfür, ©. Spaul fet) gelüet)l)ett Oon ben 'ilpofteln, unb ©. Sßeter t)ab ein plattentragen, nnnb fpetjcft oiel unnükr laortt Pon bem toelj^en unb priefterftanb,unb bae 'gel)ftlid^' brel)erlet) bebeutte, 'fpirituale, ©cdefiafticum, religiofum',unnb nit attc ßlu'iften gepftlid), fpirituale«, fein: ia% id; furuber flieffen, \)a5 35ba^ xd) nit mit bi)r Porlad)et tnerbe, m6d}ftu bo(^ lüol fagen, boc^ i^enb auff3 folgern we^ttic^cn C 4 6cfel^ BC 7 offcntüd^en C fic§ B 10 bet] bie C11 feint B 12 bemtJffen] bemen C i:5 gdEcn C 14 füric^en C üciftern C16 barffft C 19 allen eüloern C 20 gonbernn A 6nted§riftifd^ C 24 »erbeint B26 fett BC 28 ^clff BC 29 Sottifoncn C 31 id^irmeft C 32 foutu? C34 Bebeütet C 36 nioc^tcft bu C') »gl. Sajonber TU, 1486 u. tQtl)eu 61 f.


9luf bns ül'ctc§rifttidj ufm. SPud) SBorf? gnticic- 5[iitttiptt. 1521. (547i)a§ fjelvbt legen l^ie^ tnrf)v beim toel)^cn, tnev !ann bir§ tceven, hjcrt bu ititiiie^r bcnn Itcgen fmgcnommen ^nft, unb toie ettlid) pvcbigen, S. 58ait[io=loineu» fyib voicn fvcnts unb unfcr fvaUien pfaltcr bettet. 3c§ braucf) t)te!el)nev logica : gcljftlid) nenn iä) ip'mimkl-, unb fium 6^ri)tcn ßccleftafticuni,religioiuin fenne icf) nit Ijnn bifem fjanbel. 3^) inci)nt, e§ fott ein mal bo§5tjtofi'e fd}liievbt mid) mit ber fc^nciiben treffen, %o ift tüibbcr fcf;el)be nod))(^lüeib nod) man furf)nnben. Scrauiffcn lengiftu nuc^, bac^ iä) aUt Iei)en ^u$8tfd}offen, pvieftev unnb gel)ftHc^ alfo gemad)t t)a&e, ba§ fie fo halb un=tevuffen bnä ampt aud; tfjun mugenn, fc^Uicijgift q(w fxum bu fiift, ba-3 iiS)ij banebenn fd)rci)b, ntemant foU feUi& fidj beb unbcvnffcn unteitiiiiiben, e§ toevebenn bie euBcrfte nott. Unb lims fol id} fagen, ift boc§ füft el)ne lugen anber anbern ijnn beljnem buä) ? id) furd;t, bu niuft bic^ .ju tobt liegen, leftern,l)affen unb tniet^en. Qi \vax iiürtiel)tten Unbber bk fe|er gutt 3U fd)rcl)ben,hJitd^, ob fie h)o( tjrreten, liefen fie bod) ah rcblid^ Icut bie tugcn nnfteljcn1' unb traffen ,3ur'fad)e. Mt\)iK oorfotger (äffen bie fadje faüen unb gebenftd), toic bie bubcn, nur auff liegen. S^a^ nu nit Oorbroffen fei), ei)tell bcl)nclugen ju ^bren, liioHen Inir luibberum'b ettlras guttio f)anbeln con bcm 58uc^=ftabcn unb gel)ft, lx)ild)§ bein l)elübtftud ift l)nn biffem biic^.a3on bcm SBuc^ftaben unb gel)ft.20 CkOnct ^aulus 2. Kor. 4. fagt: 'Xer bud)ftob tobtet, aber ber gei)ft mad)t2—»^ lebcnbtg'. Sa-i ^euc^t unb beuttet mei)n Gmfcr baf)l)nn, ba-3 bie fd)rifft3tDel)erIet} ftjnn l)at, el)ncn cuBerlidjcn, ben anbern üorporgenn, unb bie l^lnccnfi)nn nennet er id)riffttid) unb gciiftlic^ ft)nn. £n- fd^riffttd) fol tobten, bergel)ftlid) lebcnbig mad)en, balnett all)ie auff CrtgeneS, £ioni)fiu-5 unb cttlid)25 mel)r, bie alBo gelerett, mel)nett, er i)ahS- faft Inol troffenn, burff bie l)eUef(^rifft nit an fef)cn, toel)!! er menfdienn lere ^att, nl^o tnolt er aud) gern,bn§ id) l)t)m folget, lie§e fd^rifft farcn unb neme auff raenfd)cn lere: bai^ tuitic^ nit tf)un, Inie ttiol id) ctttna aud) l)nn bcm i)rt()umb gelneBcn, unb toileben i)nn biffem erempel urfod) geben unnb flerli;^ anl?ei)gcnn, äBie ©rigcnc^,30 ,öteronl)mn'3, S)ioni)fiuö unb ettlic^ metjr l)i)rl)nn gel)rret unb gefel)IIet fjabenn,unb tt)ie (fmßcr auff ben fanb botüett, unb bas nott fei) ber better buc^er gegenbie fd)rifft ()alten unb uöc^ t)f)rem Iied)t rillten.3um erften, Inenn i)f)r mciinung rcd)t loere, ba-i ber gel)ftlid) fi)nnlebcnbig mac^t unb ber fd)rifftlii^e tobtet, feo müften toir befennen, ba-j oUe35 funber l)cl)lig, ade l)cl)ligen funber locren. 3" 61)riftuc^ fclb» mit aEcn ßngcllnmuft p gle^c^ Icbenbtg unnb tobt fei)n: bac- »ooUcn toir ^0 ttar mod^en,5 me^n B 11/12 „ift" 6i§ M^" feP B 20 „fogt" fcl^tt a 24 JeBcnbig"aß flufto?; ,Ic6mb" im Sfjte A Irtenbig BC Samen Ba Sion^. ABC 25 getcrt .126 gcren C 28 etWott C 29 bteffem a 30 §tcto. Sion^. AC hierin a gcfätct Bagcfelet C 32 bie] ber C 35 jeB? A 30 möUen a


648 'Auf bas ü6ercf|tiftüdj ufiu. 'Sud) SJocfs &n\\n'i ^tiittoott. 1521.ha5 auä) ©mfeev mit allen feljnen lügen^affteu frcfften ntt Irercn fo(. llnb®ai. 4, 22. nemm für uns nii§ 6. 5pauIo öinl. 4. Slbraljam bev t)ett ^fticen jinin, 3)nacunb 3'"wc(, öon .^luo fragen, ^axa unb SJgav. Sa-S ift naä) bcm fcf)iitit=liefen fljnn umib bii(J)ftabcn gefugt. 5hi btffcn flinn l]att ß^riftus. @ott ber^eljlig gcl)it unb atlc ßngelten unb l)el)lt9en t)aüen feft bxob, e§ fct) nlfo, Itite 5ber fc§nttt(i(^ ft)nn unb buc^ftab gibt, unb ift auä) iüLulid) al^o. äßie nu,Sm^er ? 3Bü ift beljn Cvigene»? üebci; fpri(^ l)ie, biftn anbci§ ber man, berntt mit ber fct)el)ben f)clDbt unb nur mit ber fdjneljbcn munbett, ba§ ber buc^=ftab unb f($rifftlict^ fl)nn tobte (5f)riftnm unb ben f)el)ligen gct)ft mit allenengeCn unb f)el)ligenn. äßaö mag ijemant lefterlicfjer fügen, benn ha^ bie lotoar^ci)t i)nn ber ganzen f(^rifft tobtliii) unb f(^eblic^ fei), irie GmBer ^ie tobett?Sßibbcrumb bos 5lbra^om fei) 6t)riftuö, bie jlno fratoen fein jloel)Mal. 4,24 teftament, bie ^Ineen fun fel)n ,^mel)er teftament boW, inie S. ^aulu§ auflegt,ba^ ift ber get)ftticl) fl)nn {aVj l)f)r fagt). 9Ju ^aben ben felben fl)nn nit alleinbie ^e^ligen, fonbern aud) bie ergiften ßunber, ja auc^ bie teuffell l)nn ber isf)ette. @30 tritt nu auff ben plan, mel)n ©mfeer, i)a\v mit ber f(^nel)benfrif(^ brel)n, fage, bas aüe teuffell unb buben tebenbig unb l)el)lig fein, bieme^lt ber gel)ft Icbenbtg macl)t. 9iu belenne red)t: iftö nit mar, menn bu b\%ftucE nl)mpft Origcni, S)ionl)fio, .söieronl)mo unb biel met)ren, §o f)aftu faftaü t)iit lunft genommen. 3ft nit l)ie bie f (grifft flerer benn fic allefampt? 20ioo mit probir, urtet)l, rictite, nljbbcrlegc ic^ fie alle fampt, bas nicmanbleugnen tan, benn mit bem felben fprud^ S. ^auli, ben fie für ^t)ren grunb2. (sov. 3, 6. l)aben, nemtic§ 'ber buc^ftab tobtet, ber gel)ft mac^t lebenbig'. 3Ba-3 tt)u ic^l)ie für gloffen ju? 3ft ber tert felb nit üo tlar luiber fie, baä IjbcrTuangefangen mu^ 'ja' fagcn? 23511^0 mufe man l)nn ber ganzen fi^rifft {)anbeln, nuc^ l)nn ben altenfigurn, aU baö bie '^ubm lel)ne fam not^ t)afen effcn burfften, barumb ba§bie fam unb l)afec nit mibbcrlelnet : baä mar ber fc^rifftlicl) bucl)ftabif(^er fl)nn.9lu l)aben| alfo Dorftanben unb ge()alten Dabib, alle l)el)ligc propl)etcn unb6l)riftU'5 mit fernen jungem felbs, unnb mo fie bie nit £)etten alßo oorftanben 30unb ge()alten, feo meren fie loiber gott gemefen. SBie l)att fie benn ber buc^=ftab nit tobtet? SBiberitmb bo§ bie fato bebeutte flel)fc^li(^e lere obber loaäman ba bnxä) loill auflegen gei)ftlid), mugen moU tiorftef)en grofee tob fitnber,unb bie teuffeE jubor faft lool borftel)en, mie merbcn fie benn nit (ebenbigPon bem gepft? Sßo biftn, man mit bem fc^nepbcnbcn fifimerb oon Sepptjid ? 35Sieber gang t)i)nn unb fd)rei)6 nod) mel)r bon mir, mie ic^ bie 6erimoniaä1 „ttefften" fc^tt a nie Ba ;; äWu a .5 gnacl C 8 ^alrt BCa 9 tobten C10 Iefterti$cr§ C 11 tobet a 12 3I0U C jttju a 19 2>ion^. ^icron^. ÄBCa21 utte^te Ba ricf)t C] liii^te unb Ba 23 t^un a 24 „f)it" fe^tt C bor^ü C26 ^onbelen Ba T)anblen C 27 {aw Ba nac^ a burfften B borfften C 28 fato BaIjofen Ba §06 C mibetteWent Ba ttiberleret G buc§ftabifd§ei- Ba bü^ftabifd^ C 29 5e^=ügen Ba ^oilig C Ö2 getobtet Ba


3luf bflä überdjriftlid) ujlu. 4>iid) S^ccf-s (fmfor-? 'Jliitluin-t. 1521. (349gelobt t)abc, fie fein fanctae, tuftac, boitae a bono beo batne; frcljli^ ift§al|o, lüie bu t|t fclbft ftfjeft unb bcfeiincit miift: t)ab id) bir nit gefugt, buloiftift nit ein tuttell, loaö geljft unb biidjitab fct; Ijnn bev fcfjrifft, ba» bubes bel)ncn Iravtift unb bic fdjvifft mit fviben lifieft ? Diu fi()c, luac' c>j t)itfft,biet Icrcv anff bringen unb auff l)t)ve fdjvifft paloenn^3Bel)ttcv 3. ^^oulu5 Üto. 7. fpvtc^t 'boö gotttid) geie|i ift gcDitlid), idjwb6t)n aber flet)fc^ltd/, unb nennet el)nife aufj ben jefjen gepotten, nemtic^ basi'non concupifcc'j, bu folt nit boi5ev begcrcu', bifputirt ba fclbö mit rel)d)eumorttcn unb wcpBtietjtt , nncbnficlb geliftlid) gefeli tobtet. äßaS mittu l)iett)un, (vmfer^ Sßo biftu, man mit bem fpicß, begcu unb fc^nctibenbe fd^tocrb'^S. ^].^aulU'J fagt aU)ie 'ba^ gel)ft(id) gcfcl^ tobtet', bu ipridjft 'ber gepftlid) fpnnuuid)t tcbenbig', pfet)ff auff, lafj tniren bel)ne fünft: Wiidji' ift ber fdjrifftltd)unb luild)'5 ber getjftlic^e fljnn l)nn biffcm gcpott '5ion concupifce-j' ^ bu tauftt)t)e nit (eugneu, baä f)ie !epnn anber fl)nn borftanben luerbe, benn Inildjenbicß blofcu bud)ftabcn geben tjaben, unb er rebett l)l)e bon ben bo^en lüftenbe« flepfdjev, md) t)Ct)ffct f.^^^autuc' ba« gefe^ gepftlid) unb fpridjt, eo tobte.Unb bu fprid)ft, e§ tüere beffer ein ^^oetifd) fabel ,5u leften benn foldjen fl)nnber fd)rifft. 2,^0 mepnt £anct '^-hiuIu-ö, mer et)nn anbernn benn biffen fd)rifft=litten fl)nn bon ben boßcn lüften oorfteljt, ber borftelit gar nidjt-j ijnn biffemgepott: »nie fclju ftiimpt (Smßer mit S. '].hiuIo, loie ber (ffeH mit ber nad)tgaÜ.Xermoffen muB man oon allen gotti-3 gepotten l)anbeln, fie fel)en ccrimonienobbcr anberc, ttel)n obber gro^, ba« gar offenbar ift, toie ©mfer feo erbcrmlid)l)ic feljlett unb lücniger benn el)n tl)nb l)nu ber fc^rifft tan.2tuc^ laugett fold) fel)n ijrriger falfdjer borftaubt ^ur fd)mac^ ber ganticnl}et)ligen fi^rifft unnb feljncn el)gen groffenn fd|)anbenn. 3ft ^oä) aller (ererblcpfe unnb mulje nt)rgenb anbcrB lipnn gcrid)t , benn has man ben fc^riff t=lid)en fpnn erfinbe, mildjer aud) bei) l)f)n aUel)nn gitit, ba-? audj 5lnguftinn'3fc^repbt 'figura nitjit probat': bao ift (^'mBer« gepftlidjer oorftanb giüt nidjt-j,bicfeer aber ber t)6t)ifte, befte, ftercfifte unb turlj nmb bie ganti fubftanti, mefeenunb grunb ber Ijeljtigen fc^rifft ift alfo, bas, mo man ben abctl)et, lüere biegan^c fc^rifft fd)on nichts. 5lber ber get)ftlid)c, ben (5-mßer auffblcfit, gillt pnfepnem t)abber, f)eUt aud) ben ftid) nit, unb ift nidjt« an l)t)m gelegen, ob l)l)itfepn menfc^ pjifte, mie id} pm bud) bom 'j^apftum belüepßet l)abe:' benn obniemanbt Inifte, bas 'ilaron gcpftlid) Gliriftno mere, lege fepn madjt brau, man1 fanctd ujro. B fanctc ufto. C fanctä, iufta, 6on(i a bato A batc BCa -J fetöä C3 Wiffeft Ca tüttct B tittet Ca 4 freiben Ba toffeft C .5 teere C gefegt a7 gcfaottcrt a 10 fc^neibenbett BCa jreevt C II lioitt C ^te C U' u. K! lt)eltf)e§ aU) „^nn" fet)tt a 14 anbrct C Li „ben" fe£|tt n 17 „Beffer ein" fefjtt a 18 ainen C19 uerfte^et a '-'O gcBot a Soncto B -Jl [)otibcten Ba §anbten C cctimonien ;i2:^ fölct BCa -.'4 fo(li(f|Er C Jii nicrgcnb C -.i? aüctjnnl allen C Slug. A] f. Slnguftin Ba28 ni^it Ba Ja „6efte" fel)tt Ba ftercteft a gcntjc a :!0 oit^et C ?,l aufffitafet BC-Wofeet a :14 nienianbts C teift a rter a bavnn a•) Sögt. Unfere aiiisg. VI @. 304 ff.


enn650 Sluf biTi ülH'tdjriftlid) iiilu. a^iid) i-od^i (5-mfcvä 9liith)ort. 1521..!an§ auä} nit Bcrt)et)Benn. 53}aii muB 3Unon laffenn fc§Ie{|t 3laron Hc^beniil)m e^nfcltigcu j^mi, es fclj bcnn baä bev 9cl)ft felb ouffö iich) anbcr^ auflege,lBild}3 als beim ct)ntt ncVo ld)rifftlidj )i)nn ift, Ixiic S. S|3aulu3 Im ben öeöixcrnaii^ 'ilaxon (5()rtftum inad)t.äßic biftu beim im feofuii, öiiiBev, bas bu fageim tl)avift, bijjcr td)vtfft=U(^ ft)nn fei) tobtlic^, blatterft einl)cr fel6§ nit nnfjenb tvai bu fagift, es fei)beffev ein fnbett Ssivgiti ,511 lefeen, benn fold^en fljnn bev ic^vifft ? bas ift ebenbte ganij f^rifft Dorbniii|.it unb bei? tciiffcls lugen obbcv fabcUn beut l)el)ligcngottis lüortt furliogenn. Seljntemat fic fcl^nen anbevn fl)nn l^att, bev bo gelte,on biBeti, ben bu tobtlic^ unb ]u nicl)ben lerift: bas (leljffet mit ber fdjneljbcntroffen unb redjt ©mfeifd) getjftlic^ auBlegung, feo foUman ben tetier Cutliertreffen. Äere bau blau utnb, (^mfeer, ßo »i'irftus finbenn, ber fl)nn, ben bugel)ftüd) unb Icbenbig ncimift, ber ifts eben, bos, fo man l)l)m oltcin anl)angtunb bell fd)rifftlic^en faren leffet, beffer loere cljttell ;f*oeten fabelt bafur ge^le^en, benn er ift fertic^ unb on l)t)n bcftcf)t bie fi^rifft , aber on l)l)enen fanfie nit beftcljn. S^arumb ift Dor^etjtten Crigeni rcdjt gefd)et)en, baö man feinInidjer Dort^ott: er gab fid) .]u feiger auff ben felben geljftlic^en fl)nn, ber nitnott hnir, unb liefj ben nöttigen fd^rifft flnm farenn , bamit ga^t bief(^rifft unter unb inadjt man nl)mmcr metir grunb gute 2t)eologen. @5 mu|ber eljnige red)te tjelnbt fl)nn, ben bie budjftaben geben, aUcine tf)uii.©er t)el)lig getift ift ber niler eljnfcltigft fd;ret)ber unb rettjer, ber l)nnf)l)meE unb erben ift, bruinb aud; fel)nc toortt nit mel)r beim eljnen einfeltigftenfi)nn l)afaen fuubcn, toilc^en loir ben fdjrifftlidjen obber bud}ftabifd)en Ijungenfl)nu nennen. X-as aber bie bing, biird) fel)ne eljnfeltig tiiort einfeltiglid) bc=beultet, ettluac' luelittev unb anber bing unb alfo ein bing bao anber bebeuttet,ba fel)n bie loort auB imb boren bie tmngen auff. Xljuii bod) bas aud) alleaiibere bing, bie nit ijnn ber fd)rifft genennet loerben, Seijntcmal aEe gottisiDcrcf unb creaturn eljtel Icbenbig l3el)d)cn unb luort gottie fein, luie 'Jluguftinusfagt unb alle lerer. '.Jlber barumb foU mau nit fagen, bae bie fc^rifft obbergottiä lüort met)r benn el)nen fl)un l)aben.2)05 ein genialet bilb el)nen Icbenbingeii mcnfc^en bebeutt on loort unbf^rifft, foU barumb nit machen bao bu fagift, bas Inorttlin 'bilb' babe timeenfljnn, e^ncn f(^rifftlidjen ber ba-j bilb, cl)iicn gel)ftlic^en , , ber ben Icbenbigeu1 tan c§ l?a nic^t Ba•>lii^Öer C §e6. A |)e6re^rn Ba §e6reeren C 4 6^ttftu§ C.">auff iicto ;i -J/a außleg, tucld^cs a :! iiclocr fdötifft=„nu" fc^It C t^orreft Bbavffft C t^otfcft a 1; Uaii)ptx\t Ca Ijnn fyx Ba 7 Sßitgilij Ba „ju" fe^It BaS gcn^e a faBelen Ba fobten C 9 Seitennial Ba Se^taiiiniat C nnbcrcii Ba gelt aHl ban bu ( „bet" fcl^tt a 11 gmgerifc^ Ba olfo C Sattem (' V2 Act a ttiiftbu C Wivftu a ber] ben C 13 tft C 14 foHen C batfiit a 15 fieftcc Ba 96=jtfjvifft a 17 feet a „fcIBcn" fc'^tt a 19 unbcv a man ntai^t C n^emcr Ba20 tc(^t a 21 cinfattiflft B rct^or Ba 22 boruniB a cinfoltigftcn Ba ainfeltigen C24 nennet B einfältige Ba 24;25 Bebcut a 27 ©el)temal Ba (geitoinmat C 2S aug.ABC.i ;;u tjab. C :',i lelienbigcn BL'a :):; cljncui gcljftlic^cii a


foU9lut bns iilicrd;riftUcI) ujlii. ibiidj UnirfJ (5ini«-j Sliittoort. 1521. (J51menft^en bebeut, alfo 06 \vo\ bte biiig, tinii ber fc^rifft befc^rtebcn , cttüo»tüct)tter§ 6ebcuttcn, foU ntt barmnb bie fdjvifft Ijlinlpelügcn fDim liabcnn,^onbcrit ben etjnigen ,auff ttitlcf)ett bie Wort lautten , bel)alten , llniib barnad)bcn fpacirer gcliften ur(ai:b gebeult, außer beu luortten btc mauigfeltige beut=tuug ber aujetigten btnger 5U jageu uub fudjen, bod) bn-j fte ,5uict)eu unb firf)felb nit Dorjagcu noc^ oorfteligeu , roie beu gcmfeu ftetigcr geicf)tct)t , aU aud)Drigeut gefcfjefjeu ift. Q-i ift üicl gelniffer unnb fid}erer an ben roorttcu uunbe^nfeltigen ft)un bleiben, ba ift bie redete ineljbc unb uionung aller geflftev.5ht fit)e, toie fet)n ©mfer mit fel)ner ^löiipcltigen iBiblte bal)er ferett,ma(^t, ba-J k\]mi utt getui^ bletibett. Ta)".*petru>? jagt 'ilMr fein allei-Uftv. a,9.pricfter', fpridjt er, e§ fet) gefagt pin gcpftltdjeu fpnn, nit t)m fd)rifft(id)en fpun.äöeuu id) aber frag, luarumb nit l)m fd)rifftlid)en fpnn ? Sprid^t er, barumbba?^ ber fd)rifft(ic^ fpnn tobte, luirulimpt Ecljn tüttet lua« er fagt, Uub filietnit, tote er felb fc^enbett aller erft red)t fepne priefterfdjafft , leret ttärlii^,baö fie nit bie lebenbige, gepftüc^e, feoubern bie fdjrifftlid) , töblid)C, f(^cblid)priefterfd}afft fe^, bai aui^ beffer inere ein poet pricftcr benu foldjer fd)rifft=(id)er priefter ju fel)n. Sßcnn timö nit geift ift, bas lebet nit, Ivirt aud) nitburd) geiftlidj fpnn Oorftauben, fo muf3 gelniBlid) tobt, id)eblid) uub erger bcnt)epbifd) uub burd) bud)ftaben norftanbcn fein ,anberö bie l)ol)e ubirgel)ft=üä)c (?mBcrfd)e li)eologia beftet)eu. Truntfa tucre es gutt, baö ein fd)mib einf(^mib blieb, ein Derfifer ein oerfifer unb ließ ha-^ gcpftlid) fd)lüerb fnren biebo trafft uuub maxd pun fcuften unb arnuen l)aben. @g lepbett bie fd)rifftnit folc^ fpalteu be5 buc^ftabeuB unb gepftec-, Inic ©uiBcr freüelt , ift nur eineinfelltig prieftertl)um uub ein einfcltiger fpnu barpnnen.a3iel Dornunfftigcr pabcu pie geprret, bie bcn bud)ftaben ueimen ein uor=blumett, oorbacft pjort, lüie Sluguftiuuy auc^ loeplanb gctl)an, als loenn id)fprec^ '(Smfer ift ein grober 6feE', uub ein einfcltiger nienfd) bcn pjorttenfolgett, oorftunb, bas ßmfeer ein red^t öfcU locre mit langen oren uub Oierfuffenn, ber Inere burc^ hm bui^ftabcu betrogen, ßo ic^ burdj ein fold) lior=blumet toort l)ett p}olIen an|cpgcn, er iiaht ein groben unöorftenbigeu topff.läolcf) blumcn Irortt leret man bie fnaben pun ben f(^ulcn unb pcpffcn aufffricc^B Sd)emata, auff latinifd) figurc, barumb ba-5 man bamit bie rebe t)or=flepbett unnb fd)mucft, glepc^ pjie man ein lepP mit cpncm flcpnob ^ierbt.Ter felbcnn blumcn ift bie fc^rifft Doli, fonbertid) pnu ben Propheten: alßonennet 3ol)anne5 unb 6l)riftu« Suce 8. S)ie ^ui^cn genimina üipcrarum,suc. 3, 7.fc^langen ge|id)tc. Unb S. *$aulu3 nennet fie pnnbc {£olo. 2. p§. I(i9. "S:n^%%f.2 t»etf*'6tti9fn B-i * manigialtiflc BC mcnigfcttiae ;i 5 hingen (' li fctfiä Cftet)gcrn C 7 Drgcnt a 8 ainfeltigcnt C ba] ba§ C get)it Ua 9 äWcifJjeltigen Ba33iM Ba 10 „nit" fe^HBa 5|Setet C fe^cn C 1 l/r2 „fljnn. aScnn" 6iä „fljnn?" feP


') Hilf, aiusg. VI ©.291 ff.(352 5l''f bn* iitiordjiiftlid) uflu. SBiid) S>orf.? (hmtxb l'liitmott. 1521.


inie l)nn 'JJtofc-; taffei , ßonberuSluf bo-5 iibetc^ttftlid) iifro. JBiiili Socfs gmjet« Stiiticort. 1521. 653S^arumS ber ipxuä) 5pault 2. 6or. 4. '2)er buc^ftabe ber tobtet , ber 2. eor. 3, s.getjft lebenbigt' idimct fi^ eben %o noU ju biffen ^loeen fi)nncn, fc^riffttic^unb get)ftlid), als (JniBery fopff fid) ,511 ber ptii(ofopt)tQ unb xlieologia rciimctt.SÖie aber unnb luarumb Cvtgence, öieronijmuo unb ettlicf) met)v Detter bijfen;>fprud} and) alßo togcn unb titttungen t)aben, ia% id) i|t anftetjcn, fie t)abenniDoI melir jprüd) alßo |ogen, ben ^utben unb feiern ju loeeren, ttiie ba»ijbennan offentlid) iDctjB unb lPcl)Bcn fan, aber bas foE man l)^n ju guttt)atten unb bart)un nit fotgcn, »ic bte unrcl)nen tt)icr tl)unb, bte !et)n untcr=fc^etb f)aben t)nn ber Dctter merct unb lere, raffen atliÄ auff, toas fie finben,10feo lange, biß ba-S fie i)l)n folgen nur l)nn ben ftucfen, ba bie lieben netter al»ntenfc^en geftraudjetlt , unb loffen fie faren, ba fie rt)ot get)aubelt baben, »ieic^ tei}c^tlic^ beloepBen roolt i)nn allen lerenn unnb leben, bie ittt bte aller beftengel^alten fein.9hl ItoUen tnir ben fprud) com geiift unb buc^ftaben l)anbeln. S. ^.panlu»16 an bem felben ortt fdjrepbt nit ein tuttell oonu biegen ^meljcn fiiniu'u, ^onbcrnDon jlDcijerlei) prebigtenn obber prcbiger ampten. ©ijuis ift hes alten teftainent«,ba-i anber bee nettien teftamcntc'. Xao alte teftament prebiget ben buc^ftaben,ba^ nelD prebigt ben geijft. Unb hai id) nit Irie SJocf @mfer meljnen tralnntfoge, fso laffet un; boren bie flare epgcnc rtortt be» 5lpoftell?, toie er Pon ben2- eo^. 3. «.20 biencrn ober prebtgcrn bce nelnen teftament-j fagt, bie lauttenn al^o 2. Gor. 4. 2-Sor.3,3ft.'3^r fet)b ein brieff dbvifti, ber bnrd) un^cr prebigt geniad)t ift unb gefdjriebcnnit mit tinbten, fonbcrn mit beut gei)ft beo lebenbigen gotti^, nit i)nnftei)nern taffelln, fonbern pnn flepfc^ern taffein ber bergen. 2rumb burffenmir fct)ni| frembben lobe brieff* an eud), »ir tramcn ,5u gott burd) ßbriftum,2:. 9Ut has lüir gefd)icft gnug fein, ettrtac' 3U gebenden oon uuä fclber, fonbernuufcr gefdjirflideit ift üou gott, iDilc^er un^ gefc^idt l}att gemacht biener unbprebiger ju fein bec' netoen teftament?, nit beö bud)ftaben, ßonbcrn be? geiifte-?,benn ber buc^ftab tobtet, ber getjft aber madjt lebenbidj' jc.'.Sepn ha5 nit tlare »ortt Pon prebigeten gefagt .öie fel)enn wir flar,.10 bas S. ^pautuä jlno taffein nennet unb ^wo prebigett. ^Jtofee taffein '^f'i-"''"^ s«of auftet)nern, ba ba? gefe^ ein gef (^rieben ift mit gottic- fingernn 6ro. ry.; 6l)riftu-3iff-; «i^i^;taffelln obber (tüie er l)ie fagt) 6t)riftu5 brieff fein ber (ibriftenn t)er|en, pnntt)ilc^e nit buc^ftabeu ,ber gci)ft gotti» ge=fc^rieben ift burd) ;be-j Suangclii prebiget unb 5lpoftell ampt. äBac- ift uu:'.baö aüiä gefagt^ £er bud)ftab ift nit aubero benn inM gottlid) gefe^ obbergepott, milche? ijm ölten teftament bnrc^ 'OJtofen geben unnb burc^ 'älaronfe2 iXoOjtn Ba 4 Crig. §ieron^. ABCa 6 {eueren a 7 offenIiii§ B roc^ßen] wiijen ('9 Touffen BCa aufe a 11 gcfttaud^et C 15 an bcm] am C tiittet B ttttct Ca16 „tirebigtenn obbet" fc^lt a 18 bem a ttount C .'l ieinbt Ba pvebig I5a 2a ftcl)ncn Baftoinin C flaijc^in C fic^jc^H^ern a 2ii gefc^icftic^eit BCa %mai^t C i-'S lebenbig Ca29 (irebigen Ba prcbigetn C 30 jlou (2) C 31 ftetnen Ba ftainin C bo a in Ba33 WEl^cn c 34 bei] bo? C 35 nit] nic^t? C 30 roelc^es a "JJlo^jen Ba


654 '^'i'f ^'i--- iit'crc^Tiftlid) iifm. ij^iiri) S^orf?- (fm|cr5 9(iitluott. 1521.|3ricftert{)um jjrebigt iinnb gclevctt ift. Unb f)cl)ffct banimb bcr buc^ftoG, ba§ee gcfcfjriebcn ift mit bucfjftaficn l)nn bie fteljnernn tüffelt unb budjtx , unbbtcl)bt buc^ftab, gibt audj uicfjt'j mebr, benn es tuirt fein mcnfc^ bcffcr oonbcm gejc^, ^onbern nur cvgev: Sie )xtc\)\l bas gcfet' nit f)i(fft nod; gnabc gibt,feünbern nur gepcutt unb fobbert p tbun, bas bocf) bcr meufc^ nit Oonnagnoc^ gerne tfjuct. 'ilber ber gci)ft, bie gottidje gnabc, bie gibt ftcrcf unb trefftbeut tjcrticn ,ja maä^i ci)nen neluen nicnfc^en , ber luft ]u gottis gcpotten gc=tot)nnet unb t£)ut attiö mit freubenu, Was er foU.SieBen gel)ft fan man nu l)n fel)uc buc^ftaben faffen, teffit fid; nitfd}rcl)bcn mit tinbten t)nn ftetju nod) bud)cr, mic has gefcl; fic^ faffen teffit,fonbern Inirt nur l)nn ba§ l)crtj gefd)riebcu , unbift ein Icbenbige fdjrifft bc§t)el)ligen gel)ft§ on alle mitteü. Soriimb nennet fie S. ^autu« 6t)riftuÄ brieff,nit -Miofeci taffeÜn, bie nit mit tinbten, Bonbern mit bem gcljft gottie ge=fc^ricben fei). Surc^ bif3en gcijft ober gnabc tbut ber menfc^ roa-3 ba§ gefe^fobbert, unb beratet bah gefeti, unb al^o tnirt er tebig bon bem buc^ftaben,ber l)bn tobtet, unb lebet burd) bie gnabc bc» gcl)fti5, benn attij Iras bifegnabc bes Icbenbige gcljftio nit t)att, bah ift tobt, ob f(^on glet)ffet bas gantjgefe^ ()alten eufcrlid). Sarumb gibt ber ^Ipoftell bcm gefel^, bas cä tobte,mad)t uiemanb lebenbig unnb bef)cttt clüig t)m tobt, too bie gnabc nit fumptunb crlofet unb umdjet (ebenbig.S)a» fein nu bie ^mo prebigett: bes alten tcftamcnts prieftcr, prebigerunb prebigeten l)anbeln nit met)r benn bas gcfc^ gottis, ift no(^ nie offenttid)prebigct ber geljft unnb gnabe. '.Über l)m netocn teftament prebigt man ct)ttclgnab unb gcl)ft, burd) Gfjriftum uns geben. Sintemal bcs nemcn tcftamcntSprebigt ift nit anbers, benn ba-i atten mcnfc^en luirt (Sl)riftu6 angepotten unbfurtragen auf} lautter gotti-j barmtjerliiirfeit, fold)er maffen, bah atte, bie t)nnl)tin gtaubeu, folten gottiö gnabe unb bcn bcljtigeu gel)ft empfatjen, ba burc^aüe funb Oorgcben, alte gefetj erfüllet, gotti« finber unb crtiglic^ feiig lücrbcn.8-£;orumb nennet t)ie S. ^^anluc' be;; neluen teftaments prebigct 'minifterium•fpirituo, (fin bienft bes gcl)fte5', bas ift, ein prebig ampt, burd) milc^y fur=tragen unnb angepotten mirt bcr gepft unnb gnabe gotti§ allen benen, biebnrd;e gefeti bcfd)lDeret, tobtet unb gnab gl)rig morben fepnb, tnilc^C' gcfc|t)Cl)ffct er 'minifterium litcrc', 'ein binft bes budjftaben', bah ift ein prebigampt, burd) mitc^s nit me^r benn ber bud)ftab ober gefe^ geben mirt, baranfefc'pn leben folgett, bah gefc^ mirt aud) bamit nit erfüllet, unb ber mcnfd) fani)t)m auä) nit gnug tl}uen. 3)rumb blepbet th buc^ftaben, unb pm bud)ftabentnirt nit me^r brauß, on ba-j es bcn menfc^cn tobtet, ba» ift, e§ |epgt pl)m2 ftoinin tofften (; 5 fotbcrt a 6 t:^ut BCa trofft a 9 faincn C le^ a10 teft a 13 tafcHcn a 15 forbeit a 16 leBt a att§ a 17 teBenbige ABa -en C-'1 ättiü C ä»u a Jitcbigcn C 24 Seitental B ©et)toinmot C 25 titcbig a nit] nt$t§ C28 eroig C uO rnctd^e? » ''! angetiottcn] gebotten a o2 buxd§ BCa g^rig] g^tig Bgütig .-i o3/:H jain [jo] (ivcbigampt C ;_!ij t^ucn H t^im C t^im a


9luf bas überi^tiftlid) ü\\d. Su^ a?otfä gmfcvs Slnimovt. 1521. 655an toa§ er t^un fo(t unb boc^ nit tan, bro6 cifcnnett er, lüie er für gotttobt unb l)n ungnaben ift, be-3 gepott er nit t£)ut unb boc^ t()un folt.3lu» bießem iftS nu flar, ba^^ bc>5 3tpoftclc' Inort, ba er jagt '£er 6uc^= 2. gov. 3, e.ftab tobtet, ber gei)ft ntacf)t (efaenbig', moc^t man mit anbernn loortten al^o: reben 'ba-i gefel; tobtet, aber bie gnob gotti» madjt kbenbtg', abber alfeo 'biegnabe gibt t)ntff unnb tt)ut alii-3, loa» ba^ gcfet! fobert unb oon t)£)m fel6nit Oormag'. 2^rum6 nennet S. ^^auIu-5 gotti» gefe^ ein gefc| beS tobtä unbber funb unnb jagt 9io. 8. 'Xai- gefeti be-3 lebenbigcn gcpftis l)nn 6f)rifto l)att ^Höm. s, 2fr.mic^ erlöffet oon bem gefe^ ber funben unb be-3 tobte, bcnn ee njar bem gefe^10 unmnglid) mir yi f^etffen, ja ee ttiart nur erger biirc^ bee alten ffeljfdjc»boBt)eit, brumb fanb gott feimcn fun l)nn onBer fleljfc^ unb UcB t)f)n glel)c^inerbenu unjjerm funbigen fleliic^, unb alBo un^er funb oortitget burc^ bieangenommen funb ßfirifti i)nn feljncm lel)ben, ha-i bamit bem gefe^ auc^ l)nun>5 gnug gcfc^ec^'. 5Ufo fetjen mir, loie S. -paulus met)fterlicf) leret, (J{)riftum,i> gottt-ö gnabe unb newe teftament xcä)t 3Uüorftel)en , bauee nit anbcre fei),benn mc 6t)riftue fei) l)nn nußer funb trettcn, ()att fie Ijnn fepnem flei)fct)am cveut; tragen unb ooiiitget, auff ba» alle, bie ijn l)l)n glaubten, burd) ijlinber funb aud) alfo log mürben unb gnabe empfiengen, t)pn fürt bem gefet;gottiä unb tobtenb bucl)ftafacn gnug 511 ttjun unb alßo eroig lebeten. ®il)e-''ba^ l)ei)ft miniftevium fpiritu-?, non literac, prebiget bee gepftic>, prebigct bergnabenn, prebigt redjtc^ abla-:, prebigt oon Ö"l)rifto, bas ift bae nero teftament,ba oon Piel ]u reben toere, loenn ber boße getjft nit t^ett burd) ben 3?apftbie toelt öorblenbett unb nit mcnfc^en leren i)nn abgrunb gefurett ber cnffev=ftenfinfterni^.L-.i 9Ju fel)en mir, ba-3 alle gepott fein tiibtlid), bie roel)U aud) gottlid) ge=pott tobtlic^ fel)n, benn alli>3, Ira« nit gepft obber gnabe ift, bab ift tobt.Xarumb e^ gar ein grob unoorftanb ift, bae man bie allegorien, tropologienunnb ber gieperen mitt gepft t)epffen, Bo bie alle mugen pn buc^ftaben gefoffetrocrben unb nit lebenbig machen, 'ilber bie gnabe t)at tepn gefcß benn bau30 ^er^. Sßie nu nit aüe menfcl}en auff nemcn bas leben bifee gepftie, \a ba§niel)rer tepl (effet pl)nt ioiije gepftö biener umbfonft furtragen unb prebigenfolc^ repc^e gnabe, glauben nit bem G'uangelio, alßo au^ nit alle auffnel)men ben bienft bee buc^ftabenn obber prebig beö gefeti, loollenn fic^ nitlaffenn tobten, bae ift, gottis gefets oorftepen fie nit, get)en t)^". fallen roiber35 6ud)ftabenn noc^ gepft. Unnb baä mir Sod 6mfer« blinben i:iorftanb loeptterbargeben. 6r mepnet, ber buc^ftab fep .^u mepbenn unb ber tobt beü bud;ftaben^u fli^en, fo ga^t e-ä benen, bie ber netter bitc^er allepn leBcnn unb bie fd)rifft3 ift C 5 ober BC obber a 6 l^ilff BCa forbert a 11 fenbct C fün B17 gteuiten a 18 entpfingcit Ba ^infüto C 19 tobten BCa 22 bar Bon a m^x a27 gtoBer C 30 bi^en B 31 mehren Ba gatft bicnen i' umBiunft BCa 33 motten a34 Weber BCa 36 37 bui^ftoSenä felj jü C 37 otfo C


656 31'iti'n-^ ülicrd)viftlid) iiiio. Sßud) '-Bodi Qm\txi ^Intlnort. 1521.ügcii laffcnn, gnuqleii mit l)()veii fpieBeii iinb bogen, uiinb mac^enn el)nenfiiifter ncbcU auß bev fc^rifft imb ein lid)t au\] bcr Dctter lere.Ter ^JlpofteÜ loil nit, boy man ben bnd)ltabenn met)benn nocf) felincn2. Gov. 3, 7. tobt flie()en foKen, ja er !lagt am fclben Pitt, ba* ben ^uben eijn becfe ubir^'^'aff.^'*' ^cm gcfel', l)onge, lüie für bem antli^ Woii Gro. 34. ba§ fie ben buc^ftaben, .-.fctjnen tobt unb flart)cit nit je£)en. Gx tviü, bac' man ben buc^ftabenn prebignnb ftar macf)c, bic becfe oon lUofes angefic^t tl)ue. Jas gai)t atßo |u: rtcrbnä gcfe^ gottie rcdjt uorftebet unb t)l)m on bedenn unter bie äugen fic^t, berfinbett, bas aller meni'djen locrd funb fepn unb nid)t5 guttis ijnn l)f)n ift, esfome benn be§ gepfts gnabe pnn fie: unnb bas ift aud) be;^ gefe|5 cnb unb lo2. csov.s, rt.juepnung, bat)on ^Wihie fagt, 2. ßorin. 4. 'Sie faf)en nit has enb 53}ofi',bann c» ioill pberamn 3U funber unb ade unßer bing |u funben machen, unbbamit uue unfeern jamer, tobt unb Oorbienft anijepgcn unb pnn unfeer rcc^tsRöm. 7, 7;ei;fc,itni^ furen , loie Sant !^3au(uc' 9io. 7. fagt 'ha'5 gefett gibt ertentnife ber'u',3-L 'funb', unb 9tom. 3 '2ie fc^rifft befc^leuffet alte mcnfd)cn unter bie funb', bas a" 'aUer tüeUt bas mauU ftopfft loerb unb iniffe, ba§ für gott fepn menfc^ frumift on gnab, ob er glcpcf) luerd bes gefep tfiue.äöild^ nu iDoUen auff lucrffen ppre gutte toercf unb rümcn ben frepcnttiiüen, laffen nit alte menfc^en locrd funb fepn, finben nod) ettlno» guttie pnnbcr natur, lüic bic '^siibcn unb unfeer 3opt)iften mit bem 58apft tt)uen, ba§ 20fein, bie nit InoHenu 'D}iofeÄ angefid)t laffen flar leuchten, l)en9en ein bccEubir§ gcfeti unb fepen ppm nit red)t unter bie angen, ttioUcnn pt)r bing nitfunb nod) tobt fein laffenn für gott, ha^j ift, fie lüoEenn nit rec^t fid) er=feunen nod) bemutig fcpnn, fterden ppreu pofjmut fclb-j. ^iefee fliepen benbndjftaben unb fepnen redeten Oorftanb, mie bie ^i'i^e" JJJofes angefic^t flogen,2.'.brumb blepbt ppr fpnn blinb, unb fummeu aud) npmmer mepr ,^u bem lebenbe^ gepftio. "M^o ifts nit muglid), boij ber ba^ (fuangelium l)6rc unb fic^ laffebie guaben beo gepftiö lebenbig mad)en, iner nit tvH ;,uüor baä gefe^ pbren unb fic^ben bud)ftaben laffen tobten, benn bie gnabe ttirt nit geben benn allein lüilc^ennod) pl)r bnrftet: ba« leben pilfft nur ben tobten, bie gnabe nur ben funben, ^uber gepft nur bem bud)ftabeu, unb epuß ou ba? anber mag niemant pabenn.Xrumb baö p^ene, hc[ü (vmfeer ben bud)ftabcn unb tobt nennet, ift pnn berumrpept nit anbcr^ benn ber uorpang unnb f^eblid) unoorftanb be^ bud)ftabenunb tiorbamlid)e flucht bißes feligcn tobte, ja ce nod) mcpt nit ßo gutter Dor=ftanb ift. ©jo gar fern ift ber arm, blinb menfd) oon ber fd)rifft, unb gibt «1 gauäten C 2 finftern (' 4 foU ('C7 9Jlo^(c§ a gect C ge^et a 8 bcctcnn] bcniiEn Cfe^tt Ba gejefe Ba gefc^cg 1 1 jant l'nulii^ C13 Bctbcinft B l.D funben a Ui geftopfft Caicbcnfo i. golg.) a 19 loffe a 21 3Kot)fi§ a23/24 „ficö" t.i§ „felfil" fe'^tt a 24 ftodömut Bfiibit] ob C30 burftct a fimbcrn (' ;;•'! nit] nid)t5 (' :i


Ilüi b05 übetcftviftticfi iifm. 93itc() SPocf* C^mfcrÄ *ilnttt)ott. 1521. 657für mit bem fc^nel)benben icfjlncvb yi tvcffm, ba§ t)el)ffct, meljn ic^, ftc^ fel6l)nn bie baden gefiatnen ^@ö tpere met)n tvetoer rabt, bae folc^e ungelevetc fopff t){)r 6u(f)mad^enließen an ftcen, benn bie toel)! fie ettlid^ Oetter fprüd) toU el)nfurcnn, machenfie bem armen folcf et)n nafeen, has fie brauff faUenn unnb faffen folcfjenDrthumb, ben fie öiUetid)! nl)mnter met}r faren laffen, unb mugen fold) buckleon fc^aben nit abgalin, tnitd^er öortcrbcn benn fcfjulbig ift für gott bcr felbtolle but^fc^ret)ber. 511-5 Irer Inil G-mfern bie gnabe geben, ba» er folt^ent)rtt)um unnb lugen fet)ne'5 bu^le tnibber außrütte, tnie ev fc^ulbig ift? ^%10 luere l}f)m beffer geweft, tüie Gtn'iftuc- fagt, 'JJlan l)ett I)f)m ein m6lftei}n an aKattu. is, g.fel)nen t)alB gepunben unb ijnß mehr erfeufft, benn ba» er nit atleljn Ijrrige,fc^eblidje, crgerlic^e lere fdjrciibt, fonbern aud) bie aEer beften lere Cl)riftiauffö cufecrft leftcrt, Dovgifft unnb arm leutt baöon tret)bt. SBeb bir, G^m^er,hjenn bu t)cttift geliarret, biß ba§ bic^ gott bcruffen unb getrieben bett, feo'S ^ett er aud) mit bir gertirrft, fet)nen gelift bi)r geben, nu|lic^ 3ufc^rel)ben.9lber nu tt)ueftu, toie öieremia» fagt 'Cnirrebant et non mittebam eo«, propl)eta= S". 23, 21.baut et non fum locutuö eiö'. 2;er bfllffig imb lugenbafft geljft bntt bid)trieben, barumb fc^rctibiftu auc^ nit mef)r benn lugen unb l)rtt)umb. Zsi)fann tjbm nit mcbr tbun, ic^ rtarne t)berman für betjnem gifft, unb loenn ic^20 nit ber felben annen gefurd)t , id) bett bid) nit loirbig gead)t , bemid) antt=hjortten folt, mie id) oormaU tf)an bab l 2u enim e-J ipfa infcitia in bi-j rebu«.Sas ttir aber toibber ju bem unBern fummen: (5-3 ift tnoÜ toar, lüoman aEein ba§ gcfe| prebigt unb ben bud)ftabcnn treiibt, toie l)l)m altenteftament gcfc^eften, unb nit brauff aucf) ben geljft prebigt, bo ift tobt on2s leben, ßunb on gnabe, petjn on troft, ba toerbcn elenbe gefangne gchiiffen, bieju le|t Dorblrict)ffeln, unb ijnn ijfjren funbcn fterben müffenn, unnb al^o burd^folc^ prebiget einig Oorbampt Incrbenn; tnie ju unBern ^cijtten t^an babenunb no(^ tl)un bie morbifi^en Sopbiftcn pn l)t)rcn fummi? unb confeffionalibu»,barpnnen fie bie leutt trcpben unb martern mit l)t)rcn funben jubereluen,30 bet)d^ten, puffen unb gnug tbun, barnadj gute »nercf leren unb gutte lereprebigen, toie fie fagen, unb fet)n mal ben gepft unb 6l)riftum ben betrübtengetoiffenn furbilben, bai i^t pnn alter melt (?t)viftu§ unbctantt, ba» (vuan=gelium unter bantf ligt^ unb ba^ gan^ ampt bea nelnen teftament» gefd}toigenift, unb bie nur bie aller beften fl)nb, bie 2)lofen unb bie gcpott Portleren,35 ti3il(!^ bo(^ auc^ faft fel^am fe^n. S)a§ me^rer tet)ll get)t mit narrn tecrd3 ungclerte a i fte^f« a 6 itt^utn Ba S (Smfet BCa gcnabe a 9 außrüte AB-reite C -rütte a 10 getoefen C tnülftoin C 11 ^cin C „unb" bi§ „etieufft"] unbin int mot cttrendt C 12 jd^ribt Ba 13 barnon a 14 bcruffen Ba berufft C16 §iercmi. ABC 17 :^effis BCa tugcn^afftis C 18 fd^ribeftu Ba 20 gefurd^t a23 int BCa 27 |)rebiger C 2S „noc^" fcb't


658 9aä 2)eutro. 32.2 ftotuten Ba filciScn fl) auff, leten c; 4 Id^cljbli^ a 5 ,^ie" fe^tt C 6 Sei Ba9 bcrbammen BC »crbomeit a lO fünft BCa vi Sluen] Stuel Ba ar6et|t BC 14 bcin=felficn a 18 6efferen Ba JO ^^eWenigei; A Jl treljScn a 23 bar^u a 24 mc^er aann a wenn] bann C 27 nur] nun C 30 aetjft^unfleiriB BCa gnabbutftis a 31 Be»raiten 3o^annc Ba ftefjet a 33/34 bo med] bo^in C get)ft§C 34


9litf bn? übevd)vii't(irf) iifro. f8\iä) S8oct-5 gmfcr-3 aintloott. 1521. 6591. 9Jeg. 2. p§. 111. unnb tnef)r ortten gcidöriebcn. 2Bttc^c locvcf er t^ut bur(^feuS*''-biße 3lrel) am}5t, ba§ eijte burd) ben Budjftaben, bas onbcr burc^ ben get)ft.S)er iiucf)ftab macfjt, ba-S nicmanb für fetjnem |oi-n blel)6en lann. Ser gel)ftitXQC^t, bQ§ niemanb fm^ fctjnev gnoben öortcrkn lau. 31(^ ba§ ift ^o ein5 xetiä)n t)anbel, babon unauffl)6iiic^ 31t rebcn loere, aba Stopft unb menfc^cngefe^ ^aben i)£)n un§ öorbcdt unnb cl]nen el)Bevnn f"i-"^Qng bafur befcfttgett,ba^ gott erbarm. 215]](S9i.i^trauß öorfte'^ct nu lelji^tüd) t)berntan loa» ©. $aulu§ mel)nett 9io. 7.iRcm.7,i2.ba er fpridjt 'ba§ göttlich gcfet? ift gutt, rcc^t, {)el)lig unb get]ft(ic^', unnb10 boc^ ei)n tobtenber bud^ftab, bcirumb ha^ th an^el)gt, luie ber menfc^ folt biHic^gutt, rec^t, l)ct)Iig, gcl)ftlii^, unb aller bing gleiicf} fein, tnie ha§ gefe^ aufe=h)el)fect, fo finbet fic^-3 anberS, haS^ er boß, ungered)t, funbig, flci)irf)lid) ift,unnb bem gcfe| auff alle maß unglelic^. Sßild) ung(el)cfieit t]f]in langet jumetoigen tob, jorn unb nngnaben gotti-3, ber fein gefe^ loil (wie bitlic^) erfüllet s.mof. 27,26.15 l^aben auff ben legten bui^ftaben unb tuttell. 5l(§o »oirt ber menfcf) außbem fpiegett unb anfe^en beä buc^ftabenfe ober gefe^§ l}^m felb erfant, hiic ertobt unb l)n ungnabcn gotti-S ift, Inilc^ erfentniß t)f)n cngftet unb trcljbct,ju fuc^en ben getjft, ber t)t)n aud} gut, frum, ^el)ltg unb get)ftlidj , bemgefclioüer bing g(el)d} madj unb 3U gotti>3 gnaben bringe, ^0 ift t)()m benn baS20 gefeti lieplid) unb tobtet l)^n ber bnc^ftab npmmer, ^oubernn lebet tjm getjft,toie ha^ gcfe^ fobbert, ja barff fepucS gcfep me^r, ha§ t)i\n leret, benn er fane§ nu ouBmenbig, bic ftieptl un allis, toaS ba§ gefe^ fobbert, natur unb njcfeenluorben ift burdj ben get)ft.S30 tnolten toir nu bi§ bef(^(ieffen mit bem feiincn fpruc^ ©. 3tuguftini•j5p5. 17. ha er ^ubfd; unb fur^ begretifft Wa-i ber bu^ftab fei), unb fpric^t:£er fiuc^ftab ift nid)tö anber? benn ba§ GESETZ OX GNADE. 3tlfo mügenloir ioiberumb fagen, ha5 ber gel}ft fei) nit anbcr» benn bie GNADE ONGESETZ, äßo nu ber budjftabe ift ober gclct; on gnabc, ha ift !el)n aufftjbrengefe^ madjen, leren unb toircEen, unb t)ilfft bod) nidjt-f', Inirt niemant banon30 beffer, btetjbet aEe§ tobt Ijm buc^ftaben. SCnbberumb, loo ber gepft gotti-J ift,ba ift fret)()eit, Inie S. ^ninlne fagt, ba barff man fet)ner lere nod) gefeti, unbgef(^id)t bod) aEi», toa§ gefdje^eu foÜ. &kX}ä) at§ luer ein gefunb, gut gefieltt)Qtt, ben barff niemant leren, luic er fef)en folt, ^att epn fret) gefid;t unbmc[)r, benn i)f)m aEe lere ba |u ^elffen ober geben fiinbenn. 3ft er aber un=3:. gcfunbt, ba ift bie fre^'^eit au§, ba tan man nit lere guug finben, bie i)f)nl^elffen ^utten unb fiertioren, muB auff ein iglic^en Uiä ein etjgeu forg unb.'. Gor. 3, n.1 örtctn BCa 5 banon a Wer a 6 ein Ba auffetcn C S §l)ou§ Ba §ierau6 Cnun BCa me^nt a 10 el] et Ba 12 et] bex Ba 13 unnb] Bon a 16 gejc^ Bagcfc^cä C 17 „unb" fe^tt Ba crEanbtni§ Ba -nuB C jl feineä gcfet BCa -.'6— 28 ftnbburc^meg in ber gereöftntiei^en Scrtfxaftur gcgcBcn BCa 2GgenabeBa 27 nütB nidötäC gnob a28 6u^ftol6 a gnab a bo a 30 6tet)6t a 31 iebarff Ba 32 aß mann oin gejunber C33 bann .1 34 bovlju a .lö frljl^eljt a geniig Ba jm Ba, fel^tt C 3« nugenbtirf Ha42*


060 9iuf i>a^ üBer(f)rifllid) ufto. SBud) SBocf« dmietä «nttoott. 1521.1. tim.i.s.tegel i)dbm, boS er fel^e. SlI^o Tncl)net ©. SPauIu§ .1. Simot. 1. '£iein geredetenift fe^n gefe^ geBen', bcnn er i)aU alli§ bom gel)ft, toai ba§ gefe| fobbert.ü. eor. 3, 6. Unb bQ§ Titet)net er, ba er fagt '@ott ^att un§ gemoi^t prebtger bes gel)fti§unb nit be§ 6u(^l"tabcnB', ba§ l)m netoen teftamentt eiigentüc^ foE nur gnabeunb nit gefe| geprebiget tocrben, ba^ bie mcnfc^en rec^t grunb frum burc^ sben gel)[t Icerbenn.2Bo biftu nu, ©oliat!^ 6mfer, mit be^nem fpie§ unb j(f)ttierb? bu ^aftbife fc^lnerb an bicf) gurttet unnb leffift bir ben fopff bamit ab^olüen, hJie^ettiftu l)nn ber ganzen Sibtien mo^t el)ncn fpruc^ finben, ber mir %o U)oEloiber biet) bienet aU bifer, ba bu bein grunb unnb troft auff )e|eft unnb lorumift mit ber fc^net)ben ju ^atoen, fo es bir nit ba|u fumpt, ha^ bu bief(i)et)be ober fnauff anrürift ? ©i^iftu nu, toie gcl^ftlic^ bu biffcn fpruc^ martirftunb bQ^l)nn |euc^ft, ba^ ber Ouc^ftab ^eljß )rf)rifftlicf) ft)nn, ber getjft gel)fttic^fl)nn, unb inilt, man foE ben bud^ftaben unb tobt fliegen? SÖie biftu feo einfel)ner fed^ter! hjie ^aftu §o ein fel)n gengle tt)an mit bem berumpten feister!1.=.3tu, toel^l ii^ bir ba§ fc^lnerb obgurttet ijdh, unnb bel)ner Dornieffen^eit bentopff abfc^lügen, tooEen lüir toiber auff bcl)nen fpieß, begen unb ganzenl^arnifc^ !ummeu, id^ ^off, ic^ toiE eljnen tobten (Soliat^ lool au§|i^en unbben fopff empo^r tragen, ijberman ju fc^alBcnn geben bet)ne freuet, bretoenunb ©oliatifd^ lefternn; la^ fe^en, I00 nu ber Sapft, bet)n abgott, teil 20btetjben mit fei)ncn gefe^en unb ba» gan| t)eer bifer 5p^iUftiner mit l)^renmenfd^en lerenn.3ft ber 33apft mit fet)nen 39ifc^offenn unb prieftern eijn frumer tretoerfolger unnb ©tuterb ber 3tpoftelnn, %o ^off ic^, er fei) fc^utbig aud^ tji)x amptjuöolfurenn unnb ben gel)ft prebigen, (aut§ bißer toort @. 5pauli. «SoE er s-'aber ben get)ft prebigen, %o mu^ er fe^n gefeti prebigen, fonbcrn frel)]^el)t auä)Don gotti» gefe^en, loie gefagt ift. ©0 frag ii^, loo fumpt benn ber Sapftunb priefterf(^afft t)er , bie nit aEein biffen gc^ft nimmer prebigenn , ja auc^ben buc^ftabcn nit rec^t Dortteren, ©onbern t)^r el)gen gefe^, gel)ft[ic^ xed)tunb epteE menfc^enn lere, gelBel)t)ett fal|, Iraffer, Digitien, meffen, unb Ina» s«bu bc5 felbeu gaudtetn^ me£)r an^cu^ift, l)nn aEe toctt treljbcnn, gottis gefe^öortuncEeln, ben fur^ang 5Jlofi, luilc^en bie 5tpofteIn ^abenn abt^an, Iriberfur^engen; S)a|u bie toett l)nn X)i)x gefe^ gefangen ncmen, ß^riftlid^c fret)^el)tbortilgen, ben get)ft oorftbrcnn unb bie gnabe Oorjagenn, unb für foli^ gretolid^übel oE unfer gelt unb gutt ncmen, rauben unb fielen? 6. ^^aulu§ fprid^t, ssba^ buiä) bcü getjfte prebigt auc^ bie llarl)ei)t !)JIofi, ba§ ift, bas gefc^ gotti»,toerb auff ge^^aben, ba§ aEein bie flar^eit be» gel)fti5 leuchte l)nn ber fird^en,2 §at (.' 4 nid^t a 9 moc^t] mögen C 12 tnopff C martetft BCa13 I)e5f6t Ba 14 fliegen Ba „§o" fel)Ü Ba 16 ?Jun toil i# . . . 1)abm C 17 a6=gid^Iogcn a 18 id^ toöH C 19 bem a cnt))ot Ba bein ftcöel bxottjen C 20 tefte=rung Ba rohi C 21 feinem a ^eer] ^ötc C 2:i ptiefteten B jirifteren a 24 Slpoftelen Ba3l})oftlen tautt (' :>l gaudelenfe 3:! für^enrfcn C(' 2.'i Ba


loirt9luf boa übetc^tiftücft ufto. Sud) S^ocfl gmietl 9tntluott. 1521. 061§0 furt un» bei; Sapft nit oUetn ^lofen toibber el)nn (lt)tlc§§ noc^ ein gnobetnere), ^onbernu bedft l}löm bas tucf) tüiber für bie äugen, ^a mit fet)nenun|e'^lid)en gcfc^en etjn fteljnern inatov für t)^n bartet, ba» i^t tnibcv buc^ftabno(| gel)l"t cvfcnnct obber prcbigt tüirt, fonbein ct}ttcll fabeln ntenf(^ltc^er lere,5 ba (If}riftu5 Bon fegt ^Jtatt. 15. '6-3 ift umbfonft, ba« fic mir bicnen mitai'Uti'.is.si.menfi^en gcfe^en unb lerenn, benn ba mit tummcn fie mir nai) mit bem munb,l){)r ^er^ aber ift fern öon mir'.3Ba fumpt nu folt^er Sapft der mit fel)ner prieftcrfcfjaff t ^ 6r ift t)()Cnit bcr etulerb ber ?lpoftelu, benn er öorftoret l)f)C l)l]r ampt unb lere mitlü fel)ner lere. ©. 5pau(u5 ftet]t Ijie ftartf unnb fpric^t: Sßir fel)n bicner obberprebiger bcc- gel)fte-3, nit bc-3 budjftaben; lüie fagt bcr Sapft ? 3Bir fel)nprebiger loiber be» gel)ft-j nod) 6urf)ftabenB, fonbern unßer-S eiigen tralnm, bevntirgen gefc^rieben ift; mo tompt er benn f)er? 3^) ^fiö bi)r§ fagen. 6[)riftu§nennet p^n 2)tatt. 24. 'SÖcnu pf)v felien merbet ben greloet pn ber t)epügen'"2'3,^'''-15 ftatt" {ba^ ift ben Sapft mit fepnen epgcn leren pn ber firrfjen unb 51poftcl ftulfi^en), 'Irer bae lißet, ber oorfte^e co. lenn ^u ber teptt rterben auff ftefienDiel falfi^er lerer, prop[)etcn unb 6t)riften, bie loerben lagen ".öie unb ba ift6'^riftuÄ" unb loerben üiet Porfuren', bac- ift, fie Irerben menfdjen lere fur=legen, ba mit man Ö'liriftmn tiic unb ba fudjct. burd) luercf unb ccrimonien20 3u finbcn mepnet, fo er fidj nur pm Ijer^en, gepft unb glauben au allenortern, allen jepten, allen perfouen finben teffit. Unb S. '^.^autu5 2. Jeff. 2.Jiicii.2,3.9.'Ser menfd), ber nur funb unb corterben auff bringett .burd} toirdungbe» teuffelc' erfurfummen'. Unb Janiel 7. '65 luirt am cnb bes Stomifc^enian. ?, 23ff.rep(^3 fic^ erbeben ein funig, bev fterd roirt befielen pn geperben unb fdjepn'pnn menfdjen leren , bie nur cußerlid) InepB unb geperbe leren , at»jä (ba§ ift ,ba fepn Sifc^off, pfaffen unnb mund)cn leben, pnn pftrcu tlepbern unb enterntnerden unb hießen), 'bcr mirt munbcrlid) grelulic^ alle bing oorftoren, lüirtauä) fc^leunig fepn pnn foldjem tricgen unb Dorftenbig auff menfd^en gefc^ s"machen unb mehren' k. 2;aPon ein anber mal me^r.3.. 9lu l)ove, tvai gott mel^r Pon bepnem abtgott unb menfd}en leren fagt.S. 5ßaulu» ßolo. 2. '.öutt cud) , ha^ mä) nit pemanb betriege, burc§ epttcEfc^epnenb lere, buri^ pl)ilofopl)ia, burc^ meufdjen leren, burdj gcpotte Don 3ept=liefen euBcrlid^en bingenn, bie nit nad) ß^riftuä toepfec lere'; PsaS aber biesoc. ä, 8.fepn, folgctt, unb fagt; 'So pl)r mit (S^rifto geftorben fept, Ido» laffet ppr (iot- 2. 20.3-.mä) benn mit menfc^cn gefe^en fuven, bie mä) leren "ba5 foltu nit effen, ba»faltu nit trinden, ba» fattu nit anlegen, ba» faltu nit anruren", to'üij's bod^1) bon a nac^ C ,bem" feftU Ba 7 fm- C 9 «pofielen Ba Vlpo^iUn CfaBcI a10 BiT ietjen U (' 6üc^fta6ä a r.' webet BCa ge^ftel Ba trom C 13 nietgcnt CIum})t a ban a 16 Betfteet C 18 menfc^c a 21 leffjt a'2 2 auff bringt a24 pitd a 26 mmä) C eüffettid^en C 28 folgern C 30 0690t Ca 32 menf^enleet C leien C geftorben feint 35 36 (4) Ba fott (4) C33 34 Ba foltu bu


(362 5'"f bnä ü6erd)i-ift(id) ujiu. iBiid) Sotfö Cfmfer? SintiDOvt. 1521.aUe§ äc^tlic^ bing fcljn, bie ficf) lior^ef)ven unter ber ()anbt, t)n h)ilc§en btemenfdjc" ge|Jot unb gcfel ga^n unb fjobcn ein fif|el)n, al§ fet) e§ föft(tc§,tocl)§licf) georbnct, unb tft boc^ aber glauben unb falfdje nerrifi^ bemut, nurbat}t)nn gerieft, haB man bem corpcr h}cf)ctt)ue unb ijtjn borfteHe: unb bart)nnift l)l)r fl)nlic^er l)icdy(icf}er ftanbt bcnugt, fummen ntt locl)tter'. äßo ift £)te 5bie idjnelibe be§ SocEiid)eu gel)i"ti>3^ .öatt ()ie ntt @. i^auluö ^Sapft, bifc^off,Pfaffen, ntuncf; (eben uieljfterlid) an tag geben? ttiili$§ nur bart)nn ftett, ba»ber biij nit iffet, bcr haS^ nit trincEt, ber ntt gelt anruret, ber ba's tleib, biefärb nit tregt, unb fo fortan, Ijfjr geljftlidEeljt gefteltet auff bie 3el)tlic^en bing,bie unter tjanben liorgtjan, nit incl)r benn fdjein unb färb ber ()el}Iigfeit geben, v>unb bod) ha mit Ijberman betriegen, unb bie loelt mit nerrif(i)er betnnt unterfic^ bringen : bas ift ber funig, bc§ fterd nur t)n gcperben, uit in l)arnfd) noc^2au. sisf. fc^tt)erb uoi^ tüort gottis befteet, Saniel 8.3J!(itti). 7, 1:..3tem ba fogt (Stjriftus öon 5Jlat. 7. '-5ef)et cuc^ für für ben fatf(f)enlerern, bie ^u eud) fomen l)n fdjaffs fleljber unb l)nneir)enbig fein fic retjffenbe 15ttiolff'. äöag fein fc^affs fteljber benn folrf) cu^erli(^ t)el)lig!eit Ijuit f(cl)beru,fc^ü^en, platten, eff^en, trinden, tagen unb ftetten? tötld)§ aU jetjtlid^ bingfel)n, IjnncJüenbig aber t)m glauben, bcr ein einige l)el)lidcl)t gibt unb auffelüigen güttern ftc[)t, fein fic gar ni^t§, ja nur öorftorer beffelbcn unb rcljffenb2.2iiu.3,...7, iDoIff , ha§ aud) 6. $aulu§ 1. S^imo. 2. befennet unb fagt: 'öic l^abcn ein 20geperbe bcr frumfelit unb ift nic^t§ ba£)l)nbcnn, leren unb lernen l)mmerfummen boc^ ui)mmer ^u bem toaren crfcntnife'. ©olt man nu biß alli§abt^uit, lüie biEid}, unb üorcnbern, too loott ba^ S3opftum blcl)ben, tüild^§allein l)irouff ftcf)t ? g^riftu» mu^ fclb§ abetl^un buri^ ben jungften tag,fonft h)irt nic^tä braufe. .V)ie fct)en ttjir flar, ba5 lüir bie fd^aff? fleljber ^sfottn flie'^en, ba§ fein mcnfdien gcfe^ uiib tüerd.®'i!. 1. -•Stent S. ^Paulu» @al. 1. 'SBer eud) anber5 leret, benn \fyx gcleret l)abt,ob§ ein cugcll öon ^i)mell toere, foE üormalebeljet fein'. Unb ^ic (Solo. 2.Goi. 2,7i-'2Ba§ nit nad) (5l)riftuö gcleret tuirt, ba f)utt eud) fur\ .söie Jril l)^e@. 5pauluy, ba§ auffer ber fc^rifft nichts foU gelcrt tücrben, tvai tnittu f)ie ,3u »»fagenn, 6m§cr? Tu loirft mir oiEcic^t S. 3lugufti:tu§ , Senebictus, "iyxan'cifcus, 2)ominicu'j unb ber üetter mel)r einfnrenn, bie aEc ^eljlig, bodj mcnft^enlere geben unb gel)alten ^aben. Slnttloort id) : bamit ift mir auff bie fi^rifftnit gnug getfjan. ©otti» toort ift met)r benn aEe cngeE unb ^el)ligen unbaEe creaturn. ©o fan aud) niemant fagen, baä bie fclbigen bepligen ttit ''3 nertifiä^e a 6 fc^ ||ncibe i^ jc^cincnbi: lere a s antuvt a aljo futton agetiftticfjeitt Ba jeitli^e Ba 12 rjarnijc^ C 13 Befielet a 14 für Bor Ca 15 Jtoibcrn Cinrecnbig Ba 16 luotffe a 17 fd^ü^en BC fc^u^eti a Is inmcnbig Ba 19 serfturer arel)yfcnbc a 21 gcpcrb a Itrcn unb leren Ba 22 bem] ber BCa crtantnufe Ba big]boä C 23 »ercnberen Ba 24 l^ierauff C fielet a oBt^un BCa 25 fünft Ba mürt BItiurt a 28 BöAB «on C »om a »er a „foll" fef)It Ba 30 gefi^rifft C 31/32 Sluguft.Senebict. grantif. ABCa 32 boc^ BCa 34 ban a 35 fetten C


SUif bo« üt)erc()riftlid) iifiu. S^iid) 'üodi (*miei''5 ^Jlntluovt. iri21.663cttlua gdivrctt (lafecii, tuer loiU un§ bcnn fidjer fein, ba« fie t)i)ti)im aiti^ nitijvret l)a6cn, ^o ''äaxon uiib nUc au^crivclcteu l)te l)vrcn foUen, loci)!! bie i(i)viffttlax ha Ugt für inic^ ? ^^sd) tvil unb iniife mit fdjrifft ubirluunbcii fein, nitmit ungeltliijen leben unb (cvcn ber mcnf^cn, lüie i)et)lia, fic l)mmcr fet)n.s S)q1ju l)oben btc fclben t)el)li9cn fotcf; l)^v lere frei) geljatten unb gelnffen,nit gepot brauß gemadjt, alfo, haä Jocr al^o \volt leben, modjt» t^un unb,luenn er inolt, tüiber abtretten. Unb ob fic fo faft geijrret fjetten, ba§ fie eingepot unb gefe^ brauß gemacl)t tjdten, baC' iä) bod) nit glaub, niolt id) fiebal)t)nn redjcn, baöon föjec^iel fagt: 'älu-nn ein propfiet toirt l)rren, fo t)ab id), «n. u,».1" gott, feto l)l)n tjrr gemacht'. Unb ^cle fie t)nn bie ^all, ba ß^riftuS ^JJiatt. 24. WiuttjiM,.'!.oon fagt: S)a§ be» ßnbc^rift'j regimcnt mit folc^en ijrrigcn leren feo faftglet)ffen unb tnunbcr t^un tuirt, bas er auc^ bie aufeertoeleten üorfuren mod)t,loenn c§ muglid^ Incre. 3llfo mügen bifee ^eljligen Oetter ben ferlidel)tenmcnfdjlic^er lere lounberbarlic^ entgangen fein mit t)f)rcm gci)ft, ben fie l)mi.i glauben gel)abt , unb bod^ l)l)r nodjf olger aUefampt öorloren iüerben , bie nurl)l)re loerd unb menfd§en lere t)altcn mit nac^laffen t)t)reö glauben-5 unbge^fte§. 3lber beljn Stapft, ber fold) lere fott frei) laffen, Inie fie bie Ijeljligcnget)abt, mac^t mit fernem confirmiern nottige eloige gepot unb gefe| braufe,glel)d) luie er mit fel)nen gefetien auä) fcret.20 ^ä) aijt aiiä), bu toiffift, ba^ pm alten teftament ba-i üold ^o !^od)t)orpfti(^t tnare pl)re priefter ju l)6ren, alö rtir bie unfeernn. -JJoc^ Irolt gottnit lel)ben, ha^j fie folten leren pl)r epgcn lere, unb üorpott fie, brumb toirtboa toortle 'oocem meam', 'TOepn ftpm' feo offt pnn -rbfc unb allenn propljeteufur|ogen. Unb S)cutro. 4. gepeut er 'i)l]r folt nid)ty abtl)un nod) 3utt)un s. ssioi. 4, -j..'.i mepncn toortten'. Unb S^d). 2. @prid)t er 'baC' Oold fott au§ bcy priefterfe inm. a, ;.munb füllen gottiS gepott unb lere, bcnn er ift gottia botte', unb 9JIattt). 23.©pri(^t 6()riftuy, fie foUcn bie ft^rifftgelerten t)6ren, brumb bo» fie auff smattMs.sf.5Jlofe§ ftuH faffcu, baä ift, btc iDepl fie ÜJtofeg gefe^ Icrcteu. äßibcrumb aUebiepl)r gefet; leren, t)el)ffet bie gan^ f(f)vifft falfc^ Propheten, olgo^er, betricgcr,:ii) oorfurer, toolff, tnietenb beftien, Pon benen fagt er .^iere. 23. '©ie l)abcu mepn 3«. -a, 33.OolcE öorfnret, unb id) l)ab fie nit gcfaub nod) bcfoll)n, fold)» ju leren'. 6icJoaren pl)e aEe gcfaub, ba§ ift priefter, Pororbnct ampt§ l)olben haä gcfe^ju leren, aber pt)r epgcu gefet; ju leren, Ratten fie fel)n bcfel^. 3tem|)iere. 25. 'Sic Propheten fanb id) nit, unb fie prcbigctcu bcnuod). ,3d) befolg 3«. 23, 21 f.35 ^§n nid)t§, nod) lerctcu fie. äöcren fie blieben pn mepner lere, unb tjdkn1 cttuan C 2 gcivvct Ca 4 unättuiffem BCa li baraug ;i 9 S^etf). ABCa10 jcct 13a II jot^cm a 12 auSettoetten a meiste a 13 Wev a fcttid^oiten C1-1 entgangen) entgegen C 19 feinem a fett a 21 loar C ungeten Ba 23 inorttin Crticamt a 26 iiott a uff a ötgö^cv eigenen C 30 »orfurcr hjütenb Ca27 29 a Aben BCa 31 gfanb a 6efotf|cn BCa 32 all a ^atb B beä a 33 fetten C6e»clc^ C 34 bcfalc^ C


'>()(j4 3liif bflo übcidjriftUcti iijro. S8uc^ iöorfä ©mjct» Slntloorl. 1521.bcni tiolä mel)ne toovt prebigct, fo ^ett ic^ fie funb befcicti Don ^^retnfiofen leben'.Sßo totUtu blc^benn, Sapft, für btffen fptuc^en? äBo biftu, 6mBer,bcv bu fuvgibft, man muffe nte^i; benn gotttä Irort tjabcrt? etttd)tift begeniinb fpiefe. @ott fpridjt l)ie, man fol ntt anbcva ben fel)n lt)ort (ercu, ermug fonft niemonb beferen, barauß er t)^c unö leret: 2Ba§ um^ inct)r beimgottia tooit Itiirt furtiagcn, haä fct) gcluiB ijvt^umb, öoifurifc^, undjiiftlic^,edogcnn unb betrogen, bci's ntt mef)r tf)u, benn ^tjnberc gotti-j liunct unb2.2:f)efi.2,3f.gnabcn l)nn un§. Unb au% bem grunb nennet S. 5panluä ben (inbd)iiftt)omtnem peccatt et filium perbitioniS, barumb ba§ er bnvi^ fel)n el)gen gcfe^ tuunb lere alle toclt loiit Oon gott loenben unb bantit f)t)nbcrn, baö fie unbgott ntt ntugen jnfamtnen tuutnien, unb qI^o ein meljfter fein tt)irt aller funbunb üUeä borterben^, unb boi^ ben nanten unb f(^el;n 6t)riftt furloenben, fid)Sanctiffitnum unb SSicavium bei unb taput (Scclefiae nennen, uunb üorfolgenoEe, bie t)£)m barljnn nit ^ordjen, äßie benn foId)§ alä am Stapft nte^r benn i.-.al^n offenbar erfantt loirt.Unb tt)a§ ift Ijnn aEen propl)eten bie grofte ntnl)e, benn loiber bicntenfd)en lere ju ftrel)tten unb gotti» Inort allein l)tn Dotd jurljalten? ^^Eeabgotterel) ift nit anber§ ben inenfdjen lere, ba fein bie telber Set^ouen, ^tcmbas falb -Äaron, ber abgott iöaal unb ber glel)d)en. Unb Jrer tan fid) für 2ufold^cn leren gnug öorlnarcn ? Seljntemal 5laron, ber ubirft priefter, fetb anaKatti).24,24. bau gulben talb fiel, unb 6f)viftu§ fagt 5JJatt. 24. ba§ fold} fc^eljn unnbgletjffen auc^ bie aufeertoelcten Oovfnren moc^tenn. Sßenn ber a?apft nit ^ogvoffenn anl)ang unnb fd)el)n Ijette, ßo tunb er nljminer ßnbc^rift feljn. @äniufe fc^elju unb ansang ba feljn, aEer iöifc^offen, oEer Pfaffen, aEcr inund§, 25aEer Uniüerfiteten, aEer furfteu, aEer getneltigen. 5lur ein ftnd leffit li^ngott nit ivL beden, ba regen bem töfet bie oren erfur, ba» ift, er achtet baägottiö luort nit, prebigts oud) nit, l)ütt gnug, ba§ mon fel)n lere prebige, anbem gefang ertennet man iuaS er für ein öogel ift^ Sßie 3[oi}atit«^ i" 3fpo=offb. 13, 11. call.)p. et)ne beftien fa^e, bie ^att jtoet) t)orner, al§ tncre fie ein lamb, unb 30rebte bod) luie ein trac^e, alfo ift ber ^papiften ^auff an^ufeljen, ols löerensan.u.äTf. fie ß^riften, prebigenn aber loie ber teuffei, bation ^att Saniel ji. gefagt: 2)üäber (Snbc^rift toerb nit achten ben gott fetjner öorfaren, toirt aud^ beffelbennlere nit trel)ben, h)irt aud) nit el)lic^e lt3el)ber l)abenn, toirt aber fel)nen gott2)iaoäim^ e^ren ^nn fel)ner ftatt, ba» ift, er oorpeutt bie e^e nur jum fd^e^n 351 lünb B fünbcn C « junft BCa me^er a 13 Detbetfccn C 15 in Ca^OTcn C 17 gtoffc B „benn" fcljlt D IS jüev^atten Ca 19 nit] ntc^tä C 21 ©eiten=mal Ba ©citoinmal C öberft BCa 22 gulbin C 23 ou^cxtoeltcn a niöd^t C26 tcft a 27 ragen C ^erfur BCa 28 ptebigt au^ C 28/29 am gejang C30 ein ieftien BCa ^ottc a 31 ttacE C 34 ^aBcnü A') ®elt)öf)nlic^ lautet bo« ©pric^tDOtt : ben Süogel ettennt man an ben gebctii. ©. 0. ©. 271Stiim. 3; aBanbev I, 1579 u. ©efang 1. ^} iiutljet fa^t ijiet loie bie Süulgata ba'i SBort ols


;Sluf bas üfrctc^tiftlicf) iiiw. 3?ui^ 9?ocfä Cftiifct« "Jlnttoüvt. 1521. 665tji)m unb fcl)nen ^poptften, unb richtet auff an gotti» ftott unb fet)ne^ @UQn=gelium ben olgo^en ^Jiaojim, fein beeret unb fein lere, toiH unnb Bt)nbet bicge^ftlicfetjt an cußerliif) ortt, tüie 6^rtftu§ fagt: '©ic toerben fagen: "^ic ift!BMiii).24,23.ß^rtftus, ba ift ßfiriftiis'.5 ^tetit ijisre. 19. bon bem gioffcn bicnft 5Baal, bau fie auc^ l)f]r lt)nber 3cv. 19, 5.opffertcn unnb öorprantten, öormeljnten gott eiincnn groffenn bienft bamit3U tfjun, Spricht gott: 6r l)aU nit gepotten, fct) aucf) nie ijnn feijn [)er^fitmmcn jc. Xatauß ijtje auc^ t(ar toirt, ba» nicf)t-3 ioU bem Dolct prcbigetunb furgcöilbett Itierbcn, bci§ gott nit gcpottcn nocf) geloolt f}att. Tai feljnn10 »ir gcmiß, has ber 23abft mit fcljncn ^^apiftcn fclju gcpott Don gott ijabt,fe^n el)gcn lere Ijnn ber 6f)riftcnt)ct)t 3U treljtieii, unb ift nur eljttel tcuffel»gefpenft, gott ba mit unb fein gcpott unb aller mcnfi^en fclideit 3U f)l)nbcrn.Srumb folt metin 8?ocf .juoor 6cnjel)ßen unb flav madjen, ba-J ber fpic§ unbbegen für gott redjt loere, ^0 meiinet er, e-S fci) gnug, ba§ ber fpie§ lang fet)15 unb ber begen fur^. Soll gnug fein, baä bt| gen)on[)ei)t unb l)f|ene§ mcnfcf)en lere^el)ffe, unb foll id) baru6er bie fdjrifft faren laffen unb no(^ feljncm fopff ridjtcn.Unb ha^ bu bei)ucr flugtjeljt ubiröunb auc^ fit)eft, %o Ijorc ]ü. ^ä) f)abtool getnift bie menfc^en lere unb ge>oonlict)t, ba mit bu rtibbcr mid) firf)tift,toie folt ii^ fie nit njiffen, ßo id) Inibbcr fte fechte? 3öa-3 mac^ftu bcnn, bu20 groffer gilofoff, ba^ bu eben ba-i mibber mi(^ auff bringft, bac- id; anfed)t,%o bu baffelb foltift mit anberer ftercf fdiü^en? äBenn id) für eijner ftattlege mit cl)nem l)eer unb fdjiiffe toibber bie mauren unnb tfjia-n, ba5 braffelt,unb bu Jtjurbtft bri)nnen fepnbtlic^ |ornig auff midj, brcd)ift auff, mir iBiberjufte^en, unb tettf)tft bodj nit mel)r, benn jeijgtift mir mit ber f)anb eben biei5 felben mauren unb tt)iirn, bie id) befc^offen bett, rieffeft fctjnbtlid), id) foUtfte anfe^en, unb gebft für, bu bettift mic^ bamit upbcrgeU-gt, loa« folt id) oonbir bencfcn? ^d^ h3urb ci)ncn büttiger beftetlen, ber bir ein rcpff obber |meenumb ben fopff legt, bah er nit für groffer DoUer unfpnnicfet)t jurfprunge.?[lfo ob bu luol ^brift, tüic id) fd)rifft füre unb ld)ieffe toibber menfd)cn lere30 unb gcluonl)et)t, teil fte and) nit laffen gelten, fte buben benn fc^rifft für ftd),noc^ biftu fo tlug, befc^u|ift fie nit juöor mit f^rifft, fonbern tregft fic blo^für unb 3el)gtft fte mir, al§ ^ett iä) fte nie gefe^^en, hJtlt bamit getounnen1/2 guangetion? a 2 ölgelen C 5 ire C \)^xi a 6 Dorme^nett A öcvinc^nent Ba»ermaintett C 8 gepxebigt a 9 fürfittbett Ba 10 ^oB a 14 Wer a 15 genug abig Ba 17 feheft BCa 20 ^i)ilo\op^ C 22 btaftelt C 25 tijüxm („l^urn" imEuftol) a xieffteft Ba tfiffeft C 26 gtbft a 27 buttigev] binbcr C tcuff a 28 nitDon a jetft'riingc B äufptung C juitmmge a 31 befa^i^eft C id^tifftcn Ba 32 »iitu Bagewinnen Ba gewannen C©igennamen einet ®ottfjeit. Qx finbct barin fonft and) bct *l>otiii"tcii Dfefjc angebeutet. aJgl. j. *.@xl. Slusg. 31,


666 '•"»fön-:- übctdjviftticl) iijiu. igiid) 3>orf5 L^mfcvv Slntluovt. 1521.unb funfjer auffbrod^en l)a6en, baj ijc ijbcvman fct)e, lote bi(^ bie tjunbä tageretjtten'. ©anct Shiguftimi-s contio ^^etilianinn Sonatiitom fat) ce für eingtoffcn fd)impf an, ba^ Siconiu-3 bcv l't^rifft bonncxidjlcg cinfurct luibcv l)t)n,unb {)cv bnrauff nit mcljv ben fcijner novfarcn incnicf)cn leic antlüovttett, niel)=nenb, e§ fcl) ba§ ncniic^t aiitttnoit geluc^cn. Unb icfi, ber mäj eXfikU fc^iifft-eljnfurc, foU Söotfs 6m)ev5 antlüoitt }ux tb]tüä) tt)cia-e lüci)§£)cl)t Ijaltcn, fjoey nur ntcni(i)en toa^n unb biincfeü fein, on ber fcf)rifft grunb gefegt, unbtro|t gleljci) bamit, nennet e& begcn unb geloon^el)t. £rnm6 iocrc bl)r tuotIju rotten, bu bliebft mit bei)ncm fpiefe unb bogen baf)einn'-, ftrittift mit fc^rifftJnibbcr micf}, mie icf) toibber bic^ t^ue. äßo ift nu bei)ne uilofoffia, bie ba "'tcrct nit petere principium ? 3d) tncljn, ts fei) ein üitijerei) nnb bein 5lriftotcEein (Srlftuttuä^ S30 foÜ c» cljncm ticrfiferen • gefin, trenn er ein pt)itofop^u§unb 2()coIogu§ fein loif, glel)dj aU el)nem (Sfclt gaf)t mit ber fatfpfel)ffen.äßenn md) i^t auff ftunb bie 5Jtanirf)eifct) feljerel) unb ge5 für, G§ loerenit gnug ijnn ber fc^rifft un§ geben, fonbernn ber l)et)lig get)ft ()ctte fie eriuetft,1man folt i)fin folgen, luie Inoltiftu i)t)n Ineeren mit ollen beljnen ^popiften?SBoltiftu t)ie oud) nit mcl^r t^un bcnn mit fingern ouff en)r lere tt)ei)ffen >.ober inoltiftu fagenn 'Qt) ]u longfom, \mx fetb f)aben fc^on bo-i erfunben, ba^man met)r glouben unb Ijolten foll, ben bie fdjrifft gibt'? toie fei)n folt i)f)r5popiften beftel)en, trenn l)f)r ctor feljnb mit etornn ei)gen erempeE ftcrcfet 20unb ju loffet auffer ber fdjrifft leren unb leben! 3ft'3 benn nu nit fcf}impff=Uä) unb fc^emen^ tuerb, ba-3 mir felb ungcbrungen nit allet)n befennen, f[on=bern and) rumen unb loben, unfeer bing fet) nit Ijn ber fefjrtfft gegrunbt, %oI)otf), bos tntr burd^ fold^ fc^rifftloß menfdjen l)anbetl guttc ß^riften un^ felbmie ber fuduct auf3fcl}rcl)cn ' unnb oE anber brob fe|cr fc^elten, ob fie Jüol,-'>Don uns felb betont, bie gonti fd^rifft für fic^ l)abcn'? milc^§, fo mir nit garunfl)nnig tneeren, un-S §0 gar unlei)bli(^ fein folt, loo c§ un» un^er fcl)nboufflegten, ba§ luir lei)b nnb leben bron fe^en foltcn. 3Ber fpottet un^er nit•-'1 uff a böge 15 Siuguft. ABCa 3 bonueric^teae ;i 4 §ev] er Ba, Ijet C4/5 nmint C 5 nerttjc^ C 7 »on C gejcfe a 9 6lcibft a 11/12 SlriftotcIIe i« A^rifto. ain (• 12 Sllio C p^ilop^us A 15 ^nn] a 16 fol 17 SBoltcft bu Baan afingern] ftügevn Ba 20 ieftcen a etucrent Ba eiiWern C 24 ^onbel ß ftonbün C25 guduil Ba guglet C alle C 26 jidj] in C 28 folt. A Söel^r a') ajgl. in biejein iBonbe ©. 359, 3lnm. 2. -) Sgl. oben ©. 629, aium. 1. '1 Sgl.oben ©. 621, Slnm. 3. •) Snt^cr nennt (fmfei- iDicbet^olt fpöttiii^ einen äJerfifer. Kr hwrnuf ber ©cf)ule in 5bafct luegen be» fficrboc^tcä ber SBerfoffer eines Spottgebit^te? ju fein mitbcm Jobe bebrol)t gctticfen. S3on ifini tül)rt ein fappl)i|d)C2 (Bebid^t auf bie Seipjiger SiJputalionI)er; in beutfc^er Übcrfe^ung bei SBold) XVIII, Sp. 14S8f. ^n bet ®d)rift: „9(uf be» Stiere»,5u äßittenberg tnütenbe Üieplica" nimmt er auf Cutljerä fpottenbe S?e3cid)nung Scjug unb iuillin einigen lateinijdjen ®iftic^cn gegen biejen jeigen, ,M% er ba# §anbiucrf nud) nid)t DergeffenI)abe". Sgl. nnc^ llnfere 9lnegabc S8b. II, S. 659. ') Sa?- Sprid)tDort fiubet fid) and)in 8.'b ^Qnbjd)r. Sammlung (9fr. 210) „ftucfuc ruft fein eigen namen aus" unb fonft öielfad),3. 33. grl. aiuäg. «b. 29, 207; 31, 327 unb 398. ä!gl. äBanber II, 1698 u. ftufut 22.


"Jluf bas übevrfjriftlic^ uflu. a?iid) 3?ocf-5 Cfinjev-j 'Jlntiuoi-t. 1521. 0(37biüiä), ßo luif fel6 befennen, bev loibbcrpartt fac^ tjabc bic fc^vifft unb iinBcriad) f)abe nit bic fdjdfft? IraS hinbtcit »riv frfjenbltc^er uoii un-5 fclfi unnbcfjvHc^er öoii unBcnm fct)nbcn fingen ? nocf) lüoücn Iniv fo(cf) grob naricl)ttfür tt)ci)B()ct]t alicv luclt fuitragen. gurtoar f)ie irerc e-5 ^et)t, bas man fol=5 tf;en tapffern fricg^ tjcitcn l)nn bie fc^cl)bcn {)offieret.3lu(^ Wa-i i\ab ic^ l)nn aEen niei)ncn butf)ern getoolt benn eten ba§mir gmfer £)tc 6efennet, unb boc^ mit groffcm crnft unb morbf^ret) übirmic^ flagt? S;)ab iä) nit aud) gefagt, ba§ bc-S Sapfteä unb aller '^^opiftcnItjcßcn fd) lautier menf(^en lere unb geinonfielit on üEc fc^rifft, h)te mir10 ßmßer »uill abbringen mit ganzem fturm ? äÖa-3 fed)te id) anhn-i benn ebenbaffelb? auff baa t)bcrman Dorftunbc red)tenn untcrfc^eijb gottlicfjcr frfjrifftunb menfd)Hd)er lere ober geltionf)Ci)t, unb ein 6()riften htx^ nit cijnß für ba§anbcr, nit ftro für goUt, t)alü für fijlber, ^oltj für ebbell ftcljun fauffett, Une@. 5pautu§ (eret 1. Forint. 2. aud) S. 5luguftinuö an Dielen crtten, ba^m bü§ i- eov. 3, u-iJ ^el)lig f(et)fd)U(^ re(^t, tücnn e§ ber tjoc^gelcrt Sicentiat facrorum Ganonum^ett niK^tern angelegen. 2iHirumb fc^ilt mid) ben ber SBod ßo nöeU, ^o \mxber fachen gan| eljn^ ftjnn unb gtei)d} ftl)mmcn? S^iüep^t f)aö id) barl)ungefunbigt, ba-j iä) un^offlid) gercbt , nienfd)en lere nit t)ab el)n !ur|en begenunb bie gewonfjeiit nit etjnen langen fpieß genennet ? ba-J ma^t , id} blinn20 !el}n öerfifer. 2luc^ toei)! er fel)n urfac^ tiatt, buckle ju f^retiben, benn haäer an|ei)ge fet)n lunft, Joic er fan meijfterli^ namen tilgten, menfi^en lerelurti begen, getüonI)Ct)t lange fpie^ nennen, fielt mic^C' nic^tö gcfiolffenn, obic^ä fd;on alfo gcncnnett fielt. 6r Inurb tiilleijdjt bod} crtidjtett liaben, un§,5U leren, luie menfc^en fcrc, bodB^ornn unb geliiont)eit bocffebarb fließe , mic^••'^ba mit umbftoffen unb Dorftriden. 6ofd) lueljBe, nornunfftig melifter madjtbie öilofoffia unb Slrftultuö burd) bie 5opf)iften.830 nu benn 5Bocf GroBcr burct)C' gauli bud) eijtell morbfc^rei) ubir mid)tt)ut umb fei)nB gnb(^riftfc^en t)eh3bt§ tinüen yt 9i'om unb fiatt beffelben groffeel)re, inil mirß gepuren, aud) ein mal ubir i)t)n fdjrepcn umb meljueö t)attibt-5a» töillen i)m l)l)mct, Don t)f)m Dorleftert unb Dorid)mef)t. tir barff für geben, berf)el)lig gei)ft unb (Sfiriftus i)ab un? nit gnug gelert, bie fdjvifft fep ju loeuigunb gotti; luort mu§ 3ufa^ f)a6enn. Unb tner nit met)r benn gotti§ »ort,fc^rifft unb lere fiab, ber feii gifftig, fetier, abtrünniger, ber aller ergift auffcrbenn, unb alle bie i)nn iolc^en iDortcn gotti-.- unb leren loanbelnn unb nit:


G68*•"»! ia» übctc^tiftlid) ujtu. SBuc^ fßodi emjetä 3tnt>Dott. 1521.mu§ d'^riftuS unb ber ^eljlig gelift, aud^ fc^ulbig unb tc^ll^afftig, ja furne'^tn^Ii(^ üorbicnet {)aben folc^e Icftexung, bic )Det)Il fic burd^ tj'^r Itort unb lerefoM) lefterUd^, öovfluc^t, borbampt Icutt gcmadjt unb tcgli(^ er[)alten.St^e ba, ift bas ntt bet oEergroffift lefterer, bev tfye ge()oret ift? toer^att Ij'^e Icfterltd^cv, giffttgev, (jclliic^er, fc|riid^cr, tnuttrifd^er, unii)nniger loortgef)6i-t, bcnn ^ie 6mfeev aufe feljnem gifftigen ^c[(ra(^en t)n ben [)t)mcl ti:el)6tunnb ftindt? Unb ein fold) arm creatur fel)ncn gott fc^opffer feo erfc^recflic§,grelülic§ anfpcljet unb fpruet, ba« auc^ entic|li(^ ift baöon 5U ^ören unnbreben. SBcnn er boc^ ctthja fünb antjeljgen, t)nn luitcfiem ftutf ber f)el)lig gei)ftju toenig geleret I)ett, unnb tuarpnn bie fc^rifft menft^cnn 3ufa^*j fceburffe,%o moäji-2 boä) ein fdjetjnli^ urfad^ f)a'6en. 2l6er nu er felb 6e!ennett, biefd)rifft fei) auff unfenn pari, unb ttiet)§ un§ nit |u tabbeln i)n ber fc^rifft,ba^u frei) craufefagt, fein menfc^cn toercf fei) nit t)nn ber f(^rifft, unb bennoc^fol(^er lefterung aufegeuffet auff unc', bas ift auff bie fc^rifft, Oon l)I)m fe(6§Mannt, f)ett i^ nit gemcl)ntt, bas ^oiäjb t)rgent ein teuffcU t)nn ber ^eE felb^ett burffen t^un. SaS ftiil ic^ nur barumb fagen, iias bu, lieber Sorf,fi^eft, iDcnn lautier morbfc^rel)cn unb Inietenb amptificirn bet)n fad^e funbfterden, funb iä) mei)nc fad) biet ba^ bannt ftercfcn. 3lber mel)n fac^ barffänit, ift fcft gnug l)n ber fcf)rifft gegrunb. S;el)n bebarff» lüol, lDel)( fie auffinenfcf)en trelnnt unb fcrinium pectoris gcbalren ift.Stufe bießem aEen, f)off i(^, fe^e nu l)bennan, toas (Sm^m fpieß unbbegen fei), unb Ina« er für ein gcngtin t^an i]ah mit bcm berümptcn fec^ter,tDiI'3 l)^m beffernii, trenn er lüibber fumpt, borauff id^ nit f(f)lDerc bei) mel)nerpriefterfd^afft noc^ ^ci)(icfeit, IciE l)f)m fonft gelriiß gnug fet)n, loiE f)ie be=fd^lieffen öon ben brel)cn f)ctübtftiicfen fel)nc-5 bud)Ieß, bem frfjloerb, fpieß unbbegen, mitcf) ßo iibirlnunbcn fel)n, bas ganti brauff gei^alrete buc^ ubir=iDunbcn ift. Unb bai id) met)n mel)nung auc^ Dorf (ere : S;ic tt)et)l mir GmBernad) gibt, id) t)ab nit tnibber bie artideU bee glaubcn§ noc^ inibber bic fc^rifftge£)anbelt, bamit er i)t)c nun)n unluiEiger, ungunftiger unb feo Diel befte ftercferge|eug ift, bah id) ein rcc§t frum 6t)riftcn unb on urfad) non t)f)m et)n fe|erbelogen bl)nn: S30 mit ic^ i)^m nod) ei)nc§ abbringenn, bc§ er fid^ nit Oor=fe^^en, auc^ nit gern faren leffit.2 irc B t)l)tc a 4 ge'^ovt a -J te^erfc^ev Ba tcgevifc^ei V routej(^er Ba 7 fernen]8 fpruet] fpüv^t C lu gelcrt a reartjnn] warumb a jüia^ fiebürfft BCaiven C12 unferem Ba unjer C 13 :^eiauB a 14 fold^en Ba fold^ C 15 joI(i^ C berget Baiergcnt C 17 fe^eft BCa morbctji^ra^ C routenb Ba luuten C beinc Ba 18 ftercEen,fo tunb Ba mein BCa 19 bein] Sic bein C toe^t] bic roe^l Ba 20 träum Ba21 allem C 22 genglin] gaugfien Ba 23 Beffcven BCa •J3'24 fumpt, noc^ ^e^IicEcit, ttillt)f)m fonft gcroiß gnug fctjn. barnuff ic^ nit jc^reere 6cl) mc^nev lirieftcritJjafft , «iU Ijic A. Cicn(cbenfo BCa) finb bie SDßoTte gcotbnct nac§ ber in A am Sd^luffe gegeiencn Berichtigung be» 33er=fc^cnä, IDO jebod^ ^c^Iigleit unb SBil :^ie ftc^t 23 fd^fter Ba fc^roor C 24 fünft BCagenug a 2.:> tiouBtftuden a fiuc^linä Ba 26 barauff gebouttien BCa 28 nadö a 29 bcflcrBCa ftetcfcver Ba 30 gezeugt C frummcv C i^riftcn binn unb Ba uon] »nb a 32 Icft a


"3Iuf bas überf^rifttid) uftti. S8uc^ SBocts Qm\ixi StntlDott. 1521. (>699iemli(i§ er foH un§ öon tnenfc^en gcfe^cn frei) geben qI^o, bai ^nnunferm tnttfore fte^t, ^^n jufolgen obber lüt jufolgcn: obbcr %o h)ir t)^ebrunber muffen leben, trte ic^ qu^ gclcrct iinb nod) (ere, boc^ günncn unbgeftatten , bne mir fugen mugcn, fic feijcn uns nit nott nod) nüti , h)ir auc^s nit fc^ulbig fie tu galten : unbber ^^opft ct)n tt)rann fei) , fei)n rcd)t f)ab fieju mad^cn unb unrecht bran tf)ue, unb lüir fie nit auß pflid)t obber rcc^tbem Sßapft fc^ulbig, fonbern üu% guttem frel)cn loittenn i)f)m 5U bienft t)Qlten,g(ei(^ toie (i{)riftuÄ 2Ratt. 6. fagt, 2Bl)r folTcn bem toibberfac^er luitlfertig ü"""» :•fel)n, 3luc^ bie nit biHic^ !c|er gefc^oHten loerben, bie fie nit t)alten. ®i|10 oCec' fott man un» (offen, tttoüens ond^ bemeljßen qIbo.Sßenn lt)l)r bie f(^vifft fiabenn unb bie fd^vifft un» l)ütt, loie ßm^er bc=fennet, bavan gott on allen jhiet)ffcÜ, bcnugt, bari)nn Inir me^r benn 3UDietgelobt fei)n aU frum ß^riften, unb unfer tefterer fic^ fclb muffen lügenftraff en ; SÖae toolt i)§r menfi^en met)r üon un» f)aben ? äßen f c|crt l){)r,15 tuenn l)l)r un» feiert, bie l)f)r fclb bcfennet mit ber fd^rifft einfjcllig fcl)n'?funb l)t)r bie üorbampnen, bie gott rcc^tferttiget? Strafft euc^ nit bie Wax^ijeXjt büiä) elnr 6ai)p^afifc^ unnb 2?alaamfi^ maull ? Sel)t i)l)r bod^ nittr)ei)tter l)n§ ampt gefegt, benn un» 3U gott unb gotti» iriortt ju füren unbmit gotti'3 ttjortt ftiel)ben, Inie 6^riftu-> fagt 5Jtat. 4. 'Ser menfcl} lebt üon20 allem toort , bal- bo gel)t Don bem munb gotti^'. 2Baä gebt l)l)r bcn für,un» »uel)tter ju trel)ben, ja Don gott ju eud^ rel)ffcn unb Don fernem luortauff etor lere unb gelrionl)et)t trel)ben ? ift ba» l)t)rtten obber Ujolff» ampt ?S)rumb fag it^, laß un» frep, Gmßcr, unb gib naä), loie bidf) bet)nngclüiffenn bringt, ba» ber Stapft el)n tl)rann fei), fepnn rec^t i}abi gefe| 3Uii mad^eu, unnb un-? bie fetben nit nott nod) nu^ fcl)n, ba» ba« gelöiffcn blel)bebei) bem SBapft unnb eud^ 5^*apiften, ba» Dl)r bieb, reuber, loolff , Porfurcr,Dorretf)er 3uba» fet)t mit elnren gcfetjcn, ßo tnoUen toir fic Don t)cr|cn gernel^alten unb tragenn, mic Cljriftuö fcl)n ftricE unnb creu|, barcl)nn ^uba» p^nbracht, be5 SBapftg Porfarer, §0 fei)nn fic un» on fd^abenn. §0 lepbcnn toirM fie nit anber», benn al» mer un» ben mantell, rodE, gelt unb gutt, leben bar^uneme. 3llfeo lepben Irir bann eui^ aud^, baii p^r unj unßer ßljriftlidjcfrep^ept bcfd}tt)ccret mit etorn tollen, ncrrifcfen, unnu|en gefe|cn, fo blepbtboc^ unßcr getoiffen ba neben frep unb unbcfc^tttccrct Don niä). äöenn p^raber brauff Irolt bringen (toie p[)r tf)ut), pbr l)abt rcc^t ba|u, unnb lüirw foEen§ alc' für rcd)t auffne^menn unnb biüic^cn, glepd) aU h)en epn morbermic^ ^ttiunge, icf) folt fagen, er l)ettc red^t an mcpnem leben unb gutt: §ic,jer, Wollenn loir f(^repen, §0 lang h)ir ateiu pnbenn unb 'nepn' fagenn.a.i;.ittt 4, 1.2 Ba C 5 je^en C 8 wtberfäc^ev B 1 6 tiinbct C Dcvbamracn Ca]fte^et)etb(unnu6 Bftce©haffet afie]17 Sat^J^ojridö A Salaomifc^ BCa 19 werben] ju werben Ba27 feint Ba eWern a 28 borin Ba 29 jetnb Ba 31 „bann" feI)U a griftenlid^c C32 nerrifc^en BCa Me^6t C 34 ttiti:] bie C 35 foUen eä aüeä C 36 fage A37 wir fagen unb fd^re^en C


'670 9tuf bns übEtdjtiftlid) ii(ro. SBiidj f&odi gmier? 2(iitroott. 1521.bann ^ie mit toollt t)^v un^n gelnifienn fangen, hah Iriir uns fuvi^tcn foHenn,qI§ für bem xiäjt , baä boc^ unrccfjt ift, unnb alfeo mit un|cf)li(^cn ftiicfcnfangen imb irurgen, loic tjijt mit bem unre(^ten bann tf)utt unnb bie Icuttemren butcn ftudcn ]u folgen jlningt.Unred^t teoHcn tüir üon cuc^ lel)ben, tooUens ober nflmmer me'^r bittti^en. 5Stlfeo fag nu bctjnem abgott, bem fBapit, bas er u6ir mid} mai^ gefc^ mieöiet er loiU, ic^ IniH fic alle f)a(ten, aber fag l)t)m aurf) ba neben, ba» er be»!et)nn red^t ijobe unnb icf^ä nit f(^ulbig bl)nn, mit aber unrecht gernn üon t)^mred)t unb getoalt gefe^ ju modjen, ber bendt ßo balb, er muß c§ {gölten al»üon nott unb gutt, unb lcl)betts aly nit el)n getoalt unb unrecht, ^0 t()ut erßbann ungern, unb iocre gern bes gefe|i§ lofe unb tan hod) nit, ßo erfticft erbenn Ijnn funbcu. Senn loer eljn bingt ungern tf)ut, ba§ er muß obber mel)nettmuffen tf)un, ber funbigt l)m f)er|ien, unb alßo fct)nn alle gepott beS Sap[t§ ao(ber untiet)lic^ fiel feljnn) el)ttell luurgftrict bcr fectcn, bamit er nit me£)r t^ut^.ben funb unb üorterbcn l)nn aller loclt anrieht, unb alßo bie gan^ 6t)riften=9.27. ''t)cl)t tiorftorett, mie Sanicl oorfunbigt t)att, hai l)bn 6E)riftuS brumb nennet5lbominationem. 6= cntleufft t)t]m frcl)lid) inenige obber nicmant benn biei)nn ber toiegen fterben. 25yorftcijiftu mic^ uu, 6mBcr ? 3c^ begere nit log ju feljn üon menfd^cngefe|en unb leren, ^ä) begere nur, ba-S geluiffenn lofe ju l)abenn, unnb baefic^ aEe G^riften l)l)e mit allenn creu^cn fegnenn für bem glaubenn, ber boglaubt, ber 23apft i)ab ud)t ijn feljncnt rcgiment, benn bifer glaub oortilgett6()riftu§ glaubenn unb fc^lDemmct ijnn alle luelt cljtteÜ funbe unb Dorterben. '2)arauß benn folgett, Inie frum erber Icutt ber 5ßapft unnb l)l)r ^Papiftenfeljtt, bie l)[)r nit mel)r tfiut, benn folcficn aberglauben trcl)bt, bie mcEt t)or=furett unnb 6l)riftcnglaubcn oortilgett, aüe fcelen |um tcnffcü furctt, ^0 t)i)xboc^ foltet nur ß^riftug glauben unnb bie frelj^ett Don menfi^en gefe|en1 fa^en V 2 »or a ö fa^cu (' mn hiürgen B etlourgen a ö mtf)tx a7 er Wol C barneficn a 9/13 . . . 5Bapft l)anb= |ibas. ^tbt ic§ nit otfo in ÖoIotiS unb allenbüdjte acternet '. ||mit bev Sapit abtx . . . bar^ii, ba ||mit ^att .... »erfutett. ||eben iot aüe bingici)(ec^t fein. SBI »iltu mer uon mir ^oben ||2oDon . . . B ... 6§riftu§ Icrct. Sllfo 1^06 ic^auii) in ©olati§ unb |1oüeii bückte gctemet, Wie bcr So^jft treibt alle roctt, al§ f)ab er rcc^t ba ||^u,bomit ^at ... Berfuret. SaBon || :^e^ifet. . . a 11 buc§len C gcternct Ba 14 geamungen a10 machen, crbenät a 18 gcKfe Ba 20 Sajift a 21 an3e^lic§ a 2:3 ocrtinbet ('24 entlaufft C 26 nu mi^ a iegecr a 34 foltc a fvet)^cit BCa'; 5!g(. Unferc 9(uag. SBb. 11, ®. 4-52ff.


unbS(uf bai übct(^ti|ttic^ ujm. Siic^ SBorfs gmietl Slntteott. 1521. 671prebigen, bo§ t)^r Bliebet tniniftrt fpiritui et non Itteroe. &kt)^ aU iä) nttBegcre Io§ ju fet)n öon 6mfecr» Icftevnn, ija^ unb net)b. ^i^ ^egev aber l)mgcftitfienu fiel) ju fct)n, ba§ id^ ntiig £)Qltenn, GmBcv tf)U mir geltiallt unnbunrecht, beim too irf)» fott al§ et)u red^t tnüic^enn, ^o »ncre mcljn gelüiffenns fc^on gefangenn iiuiib linub nit toß, biß i)a^ Smfecr ju £)Qficn nuffliorett,ba» Inurb OiHeijc^t nljmmcr nte()r geid)el)cnn, benn bie toel)!! tcf)§ muft biüidjenunnb tett()i» boc^ nit mit »iltenn (al» ic^ nit tan), ßo funbigt ic^ on unter=la% Inibber mctju gcloiffcnn. 3llBo funbigett on unterlaS i|t aUe iDclIt unnbbortirbt, bie bo glaubt, bcr ^apft tt)u rcd^t mit fet)nem l]iricf)cu unnb bonünicrn10 unb gcpietcn, unb tl)utv bo^ niemant mit lüiüen, benn ba§ ^Bapftum fjaffettI)berman, on Irer fet)n genießen ttiill, ba» e» proprie f)ct)fie obominatio. 511^0^att ber Sapft mit bem falfc^cn getnifienn unnb aberglauben gefangen aUelüett, muffen on l)f)ren bancf funbigcn on untertag unb Oorterben. 3Be^ bljr,bu gremlic^er gremell! fum, .§err !^i]eiu 6()rifte, unb erlöse un5 tion bem15 ßnbdjrift, ftoß fei]n ftuell i)nn abgrunb ber ^eltenu, löte er Dorbienet ^att,ba^ auff^ore funb unnb üorterbenn, 5l2)l69i.i^on ber ^nipiften unoteiß."^^el fct) gnug auff bife mal. 9hi, bai^ toir ircijtter fel}cn (fmfers unb"^^ aUer *]>apiften lugen unb unoteljß, anä:) i)nn ber öetter fd^rifften unb20 gen)ont)et)ten, ba fie auff baloen:©niBer unb alte 'ipapiften fageu, S. '^^eter fet) n» jav 3" -KoJit gefeffennunb 33ifc^off getoeßen ,bicßc grobe groffe lugen tft lenger benn taufcntjar beftanben, bai^ t)l)e billid) ein langer fpiefe brauß loorben loerc, feo gcltion=^e^t gnug inere, bie lüart)ei)t ^u grunbcn nad) @mfer-j tralnmen. Jeiin auä)a.-.


^iaco^um672 "^'"ftin-J übfvc^Tiftlid) iijni. SBud) SBocf* emjers 9tnt>uovt. 1521.al^o inerbenfe üonn bcm jttien^igften \ax S^^Serit btfe auffg le^te jar 5Jeront5ied)-5 unb brcljfftg jar öolfomlic^, l)n Itiild^em ©. $Petru§, \ok fic fagen, foUHon 5}cvo getobtet feljn.:3ft nu ©. *45eter jst). jar ju 9{om gejeffenn angefangen l)in üierben jar(Slanbii , tvk fie fagenn, %o ift er nur et)Iff jar nac^ 6()rt|tu5 auffart ju.'pterufalem unb '.llntiod^ia getucßen. Litern Sie fagen, er fei) ^u 9lntio(f)iafteben jar gefeffen , unbatßo nur fe(^§ jar ]u öievufalem. öie fumpt(ä.ii.i, i«. ©. ^^au(u6 rcc^t unter bic lugener unb fcfjtec^t umb fic^, fd)rc^bt ©atataS .1.@r ^abc ^-^ctrum ^um erften ubir bret) jar feljner beferung 3u öievufatemgefe^en, wHd)^ ift auffo loenigft ba-s öicrb jar geUJcfeen nac^ un|er« fiierren®ai. !, I II. t|t)meüfart , Unb barnad) aber ubir Dicr|cn jar ^etrum,"ni?3lo^annem ju öicrufalem funben: bas fcljn .^ufamutcn ac^t|et)en jar, bieallein @. ^pautuS ^etro ju feierufatem gibt, tncr lDCt)B, Uiic lange er barnac^ba blieben ift?3u ben ad^tjetjcn obber üiUel)d)t ^Iren^ig jaren t[)u bie ficben jor ju'Jlntio(^en unnb bie rrD. jar ,5U ^Jiom, fjo Irirt S. '^^eter l)tn fec^« obber fiebenunb Oier^igftcn jar nad^ ßtjriftu» f)l)metfart gccreut^igt feljn üon bem fel)^cr5Jcro, tüilc^cr 3et)eu jar juDor, aia l)m fect)ö uub brcl)ffigften, tobt gelüeßen ift.2)a5 l)et)ffet, mel)n id), unter bie tauben tnerffcn \ ^o gat)t es benen, bie auffutenfi^en lere unb getüonl)ci)t baJren unb bic fdjrifft nit anfet)en, bcr üetterfrf)rifft auff raffen Inie fie eä finbenn: loie nu, ßntfer? 2Ber nu cl)nen guttenbegcn unb fpie| t)ett, baö er biffen finfter nebelt ber fcf)rifft erleuchtet unb au§ben act)t^el)en jaren, bie S. *4>aiiliiä ^petro gibt ju öierufalem fcd^S jar mad^cnfunb, auff ba-^ fieben jar 3u 5tntiod)en unb ryö. jar ^u iRom beftelicn funben:furtoar bie fdjrifft ift l)ic ein finfter nebelt.Über bas fagen fie, S. Steter fei) l)m Dierbenn jar, cttlid) l)m anbern jarßlaubii gen .Hont fumntcn, unb alfo yrDij. jar 5}3etro ju 9ioin unb bret) jar 3uJ»'j2- |)ierufalem|p«-geben. %üd) feo ftl)ntmctt S. Cucas "^ct. 18. mit '•^Paulo @al. 1.unb fpric^t, bae ßlaubiuC' liortrel)b alle ;;^suben aufe 5)tom, unter tnilc^en erilquilam unb *^hifcillam nennet, loie fiinb benn 'S. 5peter unter CÜaubio gen9toni foinen l)aben? ßur| uuib unbeftenbiger unb ungeloiffcr biftorien i)abiä) nit gelefecn benn öon S. ^peters loefen 3U >Kom, ba§ auc^ Diel fel)n, bieiia offcntli(^ frei) fogen, S. ^eter fei) nie gen 9{Din fummen: ba§ mai^t t)t)r5papiften mit ctrrn lugen unb unbeftenbigcn fd^rel)bcn. 6^ner fagt, er fei) mitS. 5Paulo auff el)nen tag unb jar, ber anber ,auff jlüe^ jar gemartert , unbInancEt aüe'ö, toaä baüon gefd^rieben ift.2 »ollumli^ B uoHommentii^ € 3^ekt C 6 jü Slntioc^icn C IG Slntioc^ien Cfcp B 19 gElBoxffen, atfo 21 oufftauffen C nu] 22 :^at C„jciT" C nur Cfinftern C 29 »crhiB BC 31 ^oBeti] fein C 34 unb Peiftcnbigen B unb umb=ftenbigen C') Sgl. aBonbcr IV, 1046 u. Iniibc 109, too ol* ©inn bei gpiic^morti „untcv bicInnbcn fc^icfjcn" „in ben 2ng planbctn" nngegeben loirb.


9hif ba-j übcrctii-tft(icl) ufm. Surf) Sorfs 5miev* 3lntWott. 1521. 6739Bic ttiol n6ev ic^^ fiaÜt, £. ^^Mcv jcl) ,ju 9{oin gclne^cn, iinb nocf), ttjoltid) bcnnocf) nit bvaiiff fterbcii als auffct)ii arttcEel bc§ glaubcnÄ. ^ä) toct)^and) nit ^uvlialtcit noc^ ]u bdueren, ja es mag nicmant (meljncs bimcEen»)bcltiercn. ds ift aucf) feljn orticfell bc-J gtaiibcn§, ift nientant {e|cr brob, obWie Jnol cs aii^"er nit glaub, hah S. ^eter 311 9{om tjt)t gcfcffcn f^ab ,mibberumb freoetl ift, 311 leugnen, ce es Unit gruublid) loibbcrlcgt: ba-J fic^cvftift, mau lafe e« ein toalju unb ^lTiel}fetl bleiybcun. 2)cnu toir fetjn nit met)vf(^utbig 3U glauben, on luas un-S got Ijn bcv fc^rtfft ju glauben t)nt gepotteu,SBilc^er uiemant 3nt()uu nod) abbredjen fol, >r)ic ^Jiofes levct unb *^^au(u-3s-imoi 12,32.w @al. 4. fpridjt '.^eljnefe mcnfdjen teftameut cubert ober meliret ticmaut', loie ©«t- 3, n.üiel ntet)V foll gotti« teftament uiemant enbcru uodj met^reu.^dj ad)t aber, ba§ aufe fonberlic^em rabt gottis gef(^et)en fe^, ba§@. 5PauluC' unb nit Sanct ^u-truö 9iomfart l)u bie fc^rifft fummeu ift , benner tjatt »notl t)orfef)en, tute bie *^>apiftcn luurben brauff l)f)r 3?apftum batncu.15 5rntm t)att er fie t)u brecf unb fanb gefegt, elje fie angefangen 3U balncn,uub feljneu geluiffeu grunb gclaffen. 3}enn too nit gctuißlid) mit ber fd^rifftmag crlueljffct locrben, ba>5 2aut 5|>etcr ju 9{om gefeffen t)ab (al^ nit muglid^ift), ligt hac- 23apftum fc^on l)m fatt unnb ift ganl^ nichts. ®enn tuic es nitnott ift 5U glauben, bos f.$eter 3U 9{om getncfen ift, bie toeljl es bie fi^rifft20 nit gibt, fo ifts auc^ nit nott 3U glauben, bas ber Sapft feljn Stucl erb unb58apft fei), diu ftl)e, luarauff ber ^apft fi|et, unb toas motten fie mit Ijfircmtrel)ben, bas toir nur befte mel)r t)t)ren falfc^eu untüchtigen grunb finbeu, unbfeljen foUen fii^ felb Oom ro^ abrennen mit t)I)rem unftumigeu toben. S)aritm6f(^lte§ id) liie: @s fei) nit nott, ben 2?apft für iBapft nod) S. ^Vtcrs ftuel25 erb 3u {)ülteu, biß bas fie es getoi^ machen au^ ber fc^rifft, hat- B. ^^^etcr jufRom gefeffen fei), öui uu, ^>apifteu, fel)b fing unb frifc^, fuc^t fpieß, begeuunb fc§)ocrb unnb Dortret)bet bißen uebell ber fc^rifft.3d) bmä aber , ob nit et)u l)rtf)umb fet) gefi^eben mit ben jrrO jaren@. 5petcr» 3u 9iom, baä t)emant Dttlel)d)t gefagt ober gefd)rieben l)ab, Sanct30 5peter fei) nur nad^ bem jp- inv gen .Rom lummcn, unb ba^ l)abeu benndlxd) Porftanben, er fei) yrf. jar ju 9iom geloe^enu. Denn ^0 er ad)tt3el)cnjar 3u .spientfatem getrieft, Inie *^^aulus @al. 1. fagt, unb fieben 3U 5lutiod)en,h)ie fie fagen, §0 fepn bie jjP. jar alf)ie Doli, unb toere barnac^ el)lff jar 3U9tom geloefeu, Don 5Ierone l)m le|tenu jor, ba» tft l)m 3G. jar Don bes öcrrn35 l^mell fart gecreu^igt. '^llfo moc^t and) el)n l)rtt)umb fel)n, bas er pm brittenobber Dierben jar Glaubii gen 9}om fommen fcp, ^0 eö pm britten obberbterben jor Sleronis gefd)e^enn, unnb alfeo eplff jar mit 51crone gelebt bt^ auff§3 juet^altcrt C ma8§ C."> ^afi] fei) C 7 «on C 9 itictcftem V abtec^en 1513 $outg C spetetäBC gefc^rifit C 14 »erje^en B iätfeften C 17fialijfet)C 18 tott BCcl nic^t C 22 befter HC 24 ici(^tcü6 B fd^teüg C 24 2.j ftutcrten B ftutert 2.5 6i^ BC26 ir SPapiften B 2S „etjn" fe^lt B 3-.> Slntio^icn C 37 6i§ oufj baä B2ut^er§ SQäerfe. VII. 43


674 ?t»t ^n--- iiOcrci)tiftliri) iiira. SSuc^ Sotfs (vmfets 9Intn)ott. 1521.le|tc, baS tiier|e^enbe jar 5Jeronic'. Qs f)att l)t)C nit anbevs funnen 511 gct^en,ift et Qnbcv» gen 5Rom fummen, bao tc^ laß blcljbctt Iric ee bleljbt.35on ber ef)It(^e -.prieitcric^afft.'f^a tc^ geratten ^a6^ Sjo el)rt fnim pfarrer gepredjU^, mit lrel)b iinb fljnbt"^^ bclabm lücve, unnb bie fclben begerett ,3u ct)lt^cn, folt er mir fi-ifc^ ;folgen unb baffelb t^im, £11 morbic^reljeftu teufc^er 3?od unb fpric^ft '@l)nu folge bir ber tuietenbc tcuffeÜ an met)ner ftatt', unb r^umift bel)n un=er()orete unb unoortoel)ßcte fcufc^el)! ()oc^licf), unnb bcljnn borf ftincft t)nnbeliner na^en et)ttell balfam. iüntttüortt id): ©ij bu ^el)üge, ^el)lige 3unpfraioSanct ©mfeer, luic ift elor feufd)ct)t nu ^0 gar el)f3ernn unb loiber bie armen lufunber fo üorftocft unbarml)er^ig luorbcnn^ '^iud) %o i)ab id) nit geratten,ba» mir clor tl)elürc !eufc^el)t folgen foüt, loie tjljr meljne roort üorfcret unnbba mit bie leutt oorgifftet noc^ gcJnontjeljt elnr &[)riftlic^enn liebe unnb gott^Iid)er priefterfc^aff t , Sonbernnet)nem armen pfarrcr mit fi)nblc überfallen,ber fonft frum unb reblic^» leben^ toere, l)ab id) geratten, Inilc^s allis etor 15^cl)ligfei)t iDoll »e^^, bas nid) gar nichts betrifft. Sl^um()errnn , S>icarien,boßenn Pfaffen, bie t)uren bei) fic^ tjabenn, unb Smfeern l)ab ic^ nid)t5 gefcenn,aud) nichts genommen, -^tbcr bu t)aft bir feft furgefeljt unnb gebac^t 'Qt) e»nui^ auff ben 'DJhinc^ gelogen unnb gcfc^ollten feljnn, follt idjn gtet)c^ Oonttjntxn alten tjaun brec^enn'-, Unb mietift Inibber mic^ nur mit menfc^en sogefe|en, gerab als ^ettiftufe erftritten, baö menfdjen lere bei) ml)r gulten, Unnbbentfift, es fei) on nott, bie felbenn |ubor mit fd)rifften grunbenn.6§ foEte ml)r elnr lilien lr)el)ffe feufcl)el)t nit fagenn Inag menfc^en lerel)l)rt)nnen fe^ct, toilcfiS ic^ tool geloift, ba^u angefochten, feljug '^oäi nod) 6fel§.Unterricht beburfft, fonbern l)irauff anttoortten, bas S. !pautus 1. limo. 4. nit 25ol'S ein menfc^, fonbern al» gott felb rebet unb fagt flar auß, @5 fei) teuffeUllere, ba» man bie e^e borpcutt. öie foüt el)nn el)feenfreifer ^ bie ^een bledEennunnb ml)r el)n lad) l)nn ben l)arnfe bel)ffenn, ßo fleugftu für biffem fprud^,al§ brenbtenn bljr bie Ijörner, Oorftummift unb Oorfc^minbeft loie ein luafferblafen: fc^Iag mic^ boc^ au(^ ein malt mit e^nem foldjen fc^toerb, h)il x(^ bt)x so1 tünben C 2 onbevft C 3 e^tic^en B eetic^cn C i ftummcr C finben B8 bin B 9 „ii^" fe^It C ^uncEfta» C 10 cljäetnnl etjßcn B cüfferen C 12 foH B13 itac§ BC (SriftEnücöer C U tinbliu B tinblen C 17 fic^] in C 21 getieft bu C24 je^en B 25 bctiirfft BC 27 jen C 28 ^ainefi^ B l^axnajc^ C fleüd§ft bn CBot C 29 firinncn C 30 mit aim C (roctt C')Sgl. Unfcre Slu-ägoBe VI S. 440 ff.-1 äpridjtoott in S.'ä. ^anbfc^tiftl. Sammlung(9lr. 32) „6in fat^e Bon eim alten jaun brechen". SBgt. ®ie§ I, 342 u. breiten II, 15 unbaSanbet V, 511 u. 3oun 92. ^j 2er „ctjfcnbetiifet" ift bie Diette gfigur in ÜJlnrnerS©djelmenjnnft, ein Il)fiU8 ber Seutc, bie gro§e SJBorte fiit)ren, of)ne baß etMoä ba^intcr ftecft; errüi)mt fid^: „Sanbt unb Icut t)ab id) bejlDuugenaigl. ttud) llnf. ?lH?g. I, 392, 13.^oä) tf)fin id)5 faft nur mit ber jungen",


3(uf hai übcrdjvifttic^ uflu. 3?iic^ iSccf-:- (Jinjcv-:- SlntWort. 1521. 675bocf) t)alten on üEi-3 t)oric|en, tote offt foU tc^ cuc^ groben ungelereten ^Pa^tftenan fc^reljen, bai- t)f)v ein mal fc^itfft furett ? ©c^rifft, ©c^rifft, ©c^rifft,fjoriftn nit, bn tatober iBocf unb grober @|ell? .bui, S9oc£, fei) ^ornig unbfto§ mid^ ein mal, f)ol aber nit ,3U tocljt aufe, hai bu bid) nit oblauffift.5 6d^emet l)r eucf), grofie lerer ber toelt, nit, ba§ tjljr cnc^ §0 offt la§t pod^ennmb bie fdjrifft, ba mit t)i}x boc^ ju fobberltc^ft trogen foltett unb mi)r fnr=fummcn? £'u fanft t^t^c nit leugnen, baS nie tct}n lerer auff erben fnmmenift, ber bie cf)e, flclift^, el)er, mild), pnttcr unb be» glel)d^cn öorpotten l)abeunb barnac^ toibbcr öorfaufft, benu alleljn ber S8a)3ft, fonberlid) feotoel)t t)n10 oHc toelt. 61 fel)n tool fe^er getocBen, bie bie etje Hortoovffen l^aben, aber t)^rtoar toenig, ift and) nod) nie feljn gemeljn gefe^ brau^ toorben. ©o tanftuauä) S. ^kulus nit ftraffen nocf) toegeren, baä ioltij a3apftrt gepott bc-S tcuffctggcpott fein, toie fein toort flar lantten, unb mu§t ben SBapft t)ic laffcn feinbe§ teuffel'3 9lpofteE unb ßnbc^rift, unb magift e§ nit crtoet)renn, troti btr.15 630 fag mir: 3ft'3 biEidj, ha'2 (ii)ü]kn leutt ,jitöor bie prieftcr, bcmteuffei gcl)orfam fetjen unb fetjnem 3lpoftell, bcm Sapft, folgen? Unb ob biepricfterfi^afft bißljer, mit gctoalt obber betrug getrieben ober Porfuret, l)cttegelet)ftct, ob fie nit mac^t i)ab bcm tcuffcU unb fet)ncm 3lpoftell Urlaub geben?ober muffen fie toiffentli(^, on nott, on mutt unb toiÜenn, ^n§ tcuffel» ge=20 fetten Pol^arrcn? äBo biftu, ®mfcr? :^oriftu nit? ©(^Icffiftu mit Sgaal?isüit.i8,27obber biftu über feit gangen? 5](an fragt ^ie nit, ob bel)n !eufi^el)t mirfolgen tooEe obber nit. ^ä) frag nit, ob ber teuffetl on bel)ner ftatt mirfolge; umb betjn unb aüer teuffei toollen unb folgen befummert fid^ f)icniemant. SßoHet, SoEet, 'i^olq.d unb tobet ba|u, bi^ ba§ l)£)rs gnug l)abt.25 §ic ligt aber ber i}a^\ ba \iä) mit glel)(^en äugen ouff, fanftu onberä, obfolt^ gepott red^t obber unrecht fei), ftofe mir ben 3l|)oftelt Ijie umb, biftu feo ib%.Unb ba» id^ bl)r l)od) Oorftenbigcn Ijnn ber grammatica, logica, pt)ilo=fop^ia unb redjten gemefe rebe, marf; mir nit au^ el)ner propofition be incffcmobalem be neceffe, bu fc^arffer logicu§, nit iu§ cj facto, bu t)od^gelcrter30 Siccntiat be§ I)el)ligcn Porprentcnn rechts-, unb nit au§ beljncm et)gen facereel)n gcmcljn bebere, bu grunenber ^^oct unb grammaticuS , bu tooltift bcnnlauffcn l)ie aber ^n bcm @r|ftulto unb fut^en fecunbum quib fimpliciter, toiebu l)m pricftert^um tbueft, ba bu faccrbotium fimpliciter ncnncft ba§ fi^vifft=lid^, bucfiftabifc^, cufertit^, toblidj, ja bac- nidjtigc prieftcrtl)um, unb fecunbum35 quib ba» cijuigc, gcl)ftlic^c, toar^afftige, Icbcnbigc prieftcrtljum. ©jo gar tooltoel)Btu, toas fecunbum quib et fimpliciter i)ei)ft, unb bift eben |o epn guter1 gtoi ungclert C 3 touficr C .j baäjtn B fobertic^ C 10 bie c^c A] \o biebie bie ee C 12 iot(i^§ C 14 ntagft bal C fe^en] fein 19 Wiffcnlid^ Be^e B 16 BC20 »et^atten BC 21 bin B 22 on BC 24 ^^t§] ir i'ein C 25 flj^ B 26 fotd^e Cie^en C: „Ijic" fc:^lt V 28 »iropfition A 29 fcfiartifer C 33 t^uft BC 30 tiftu B') Sprid)10Drtli(^c SUcbeiiSnvt. 9>g(. äBanbcr II, .".74 11, ^a]e 171 f. mit brr P-ttläriin(\:„Xq§ ift, roai tnir fiitljen."43*


676 91«f i«>ä überrfjtiftUc^ ujit). ^ud) SBocfi 6mjcrä «UntWort. 1521.logicuS qI§ 3;f)eoIogu§. SBcnn t(^ nit logicam unb pf)i(ofot)^iaTn funbt, foUtt)^r groben groffen ©feU citc^ \x>oU. imteilDinbcnn citc^ )elb für logicoa unb;)f)ilofop^o3 crfur ^u tl^un, ob l)()r tnol fjo Oiel baOon tniffet aU ber ßfcttbon ber tnu[ica '. Unb ob l)[)r fdjon bie loortlc lerett rcben tote bie 5Jonncnben f faltev, unb ber bfittid) bie fprad;, Bo luiffct l)f)r boc^ tnibbcr prauc^ noi^ 5appIicQtion ber felbcn, ficut rufticuS opibua fuiy orguitur, non ornatur.2^01^ toil bir ^ie ein rab geben: crgret)ff bel)n turljen begcn, bo bu biefiiriffcr mit ertourgift, fprid;, bifeer fprud) fei) eiu finfter nebcl, lüir mügenl)()n nit öorftc^eu ou ber öetter au^Iegung, unb ubir rcbc un§ mit beljueml)oi)eu geljft, hau luir nit lüiffen mugen tüQ§ bo t)el)fjet 'pro£)ibcre, nuberc, 10boctrinc, bemonec', abftinere, cibi, beug, creare", unb marf) brauß, baS 'pxo=t)ibere' t^eijffc 'gepicteu', unb 'nubere' ^el)§ 'on e^e bkXjien , 'bemonea' ()el)^'hu tirt^e', 'beu5' t)el)fc 'bapft', 'creorc' (jeljffe 'gef^orfam fct)n\ rtic bu boc^fonft bir fclb gelnalt genommen fjoft alle bing beineS gefaÜens luanbcln unb!eren: be§ üKiä l)a[tu ein gutt cyempeH unb lere au^ bcm f)ei)(igen -ilriftotete, i^ber auä) t)et)fjet '9Jon en§', Inas bie anbern 'cm\ Inibberumb 'Qui^' , loa! |ie'non 6n»' t)el)fjen, Unb t)att bnlju eben erfunben actum et potcntiam, per fcunb per acciben§, Inie bu ben fpiefe unb begen, fif)cl)be unb fdjneljbe. 3luc^bet)n get)[tlid) redjt bir beljftett, toitc^S funb madjt, ba ßonft fe^ne ift, unnbrcd;t, ba auc^ fel)ni^ ift, ficut patet in cerimonii». £)er fjalbenn ftett birfi 20nit libell an, %o bu fotdjer filofofia unb getjftlii^ rccf)t an ber finftern fc^rifft3UDor!tercnbraucf)ift.©30 benn nu ber Sjapft bcs teuffet» 5tpofteII offentlid) erfunben toirtIjn biefeem tiorpot, ßo Inolt eJor bemutige !eufd)et)t 3U^6ren luaä barau§ folgenlöilt. 3i"i^ erfteu: SlÜe pricfterf(^afft ift fdjulbig bei) t)[jx feet felig!eit, ben 2593apft t)ie ju flicljen, Oonnalebeljen , tuibberftrcben al§ bem teuffet felbs, unbhiVj gebrungeu gelubb, l^nn ber lr)el)f)ung tljan, ju rel)ffen, ol§ löilc^g bem1. teuffeH unb nit gott getljan ift, toie e>ur f)el)lig§ rec§t felb§ fagt '^n mali»promiffi» non crpebit feruarefibem'.^ S)a5 aEi§ robt nit id), fonbern ©. 5paulu§ftet)t ftarcf l)ie unb urtel)[let felb ha§ allis, ba er fpricf)t, Sold^ lere fei) be» 30teuffelö unb nit Oon gott. 3"'« anbernn folgt, ba^ nUe Sifd)off unb priefter,bie bem 33apft f)l)rl)nn folgen, fein and) beä teuffell botten unb fielffer, unbalfo ift§ flar, ba» Sapftum mit ferner priefterfc^afft bes teuffeE» rel)C^ unb6nbcf)riftä regiment fei), unnb (äm^er bt-i teuffeüe unb 6nbd}rift'5 tiorfec^terift. Senn tcuffelS lere an nel}men unb oorfecf)tcn, Icffit fi(^ nl)mmer tüol 35auflegen. Sßer lüil ^ic mt)r loibberfe(^tcn tro^ cuc^ allen ^^^apiften ? Buä)2 „groffcn" fe:^U B logiciiS C b Sittich C 8 finftrcv C 14 gioatt C18 5^nEl)ben C 19 ba§ jonft C 20 ceremoniil B bitg] e§ bir C 21 anbet findet C22 äuuerftetcn (' äfictHeten IJ 24 toötl BC feüfi^^ttit C 27 jurrctiffcn B äeneiffen C30 felfig C') (Sntfptict)t bem alten ©pric^roott: ..Asinus ad lyram". Sßgl. Unjere Slu^g. VI, 583, 7.-) Sgl. Coip. iuv. i-.m. ed. Böhmer I, 7-50 je. 2 C. XXII qu. 3).


aiuf bai ü6etc^tift(ic^ uflo. SBuc^ SBocf^ (Smfers Sfntloovt. 1521. G77nu furiffer imb ^ato mit bei fc§ncl)bcn, bii cicnber Gmfer. S^ag bu aöcr fagft,S. 5Pqu(u§ hjort gcfte Iritber gauftum unb :^otiinianum , toitc^ öte<strong>von</strong>limuautib 3tiigu)'tinus f)a6en tuibbcrtegt, Qd)t i^, bu icl)eft Ijnn ber faftnad)! UuOenbcr jcl)t getauffcn. ^oDtntamim ftrafft £. öievom^muy, baö er bie e^e lobet, J30fpridfiftu, er t)a6 bie elje tiorpotten, §0 loot liaftu .söieroiujmum unb fiiftorieitgelegen. ©30 ift ^auftiiS ein 5)Janic^eiiu geluefen, lüilc^cn bcr e£)e f)al6enn?Iuguftinu§ nit an fii^t. ®u grober 6fe(y topff , iottiftu nit bi($ ba^ fur=fe^cn ju fd)rel)6en l)n fotd^en fairen/ iaciani f)QBcn ettic^ ge^el)ffen, aberl)^r bing i|'t nichts gegen bcs Sapfts üorpott. Unb ob§ fc^on olfo tnere, iftmir guug, bas ber ®apft t)^e g(ei(^ aud) ein fe|er mit t)^cnen i[t, ber faftalte te^erei) ju firf) t)nn ein grunb |uppcn famtct, inic lior|et)tten bie 9{6merl)t)r ^antfieon, baüon ein onber nuiü.3IMc gar feljnn oorluirffiftu auc^ @. UWc^§ @pifteÜ.\ loie Irol ii^ nit aufffie bato, ic^ toili bid} nit mit menfi^cnn leren, ßonbcrnn mit ber fc^rifftfc^ac^matten , aber toenn er für bid) toere geluefen, feo fiett er muft gelten,h)et)l ©cotuc', ©erfon, ^eba, nnb Itiifc^en bu nur luitt, gelten muß. 3ft5nit ein fci)nc togica: S. Uhic^g gpiftelt ift nit ]u 3(ugfpurg funben, brnmbift fie nit o. Ulrichs. CuintilianuÄ bnd} ift nit 3U 9{om nod) toelfdjen tonbenfunben, brumb ift§ nit Cuintitinnuö. Gmfeer-? bu^ ift nit ^u Srefeen funben,btumb ift'J nit Smfere? •'oatt bid) OJlnünaficr ober SJaftrum- bie logica ge=leret? llnb mer ijatt bir gefogt, ba§ S. lUric^-J (?piftell nit 5U 'ülugfpurgfunben fei), benn bct)n logica, bie er inbitiibua iufert uniöerfalcm ^''Diidj buncft furtnar, bu ^abft !et)n anbcrer mcpnung biß bncf) gcfc^rieben,benn baö bu gebai^t, alte toett fet) el)teÜ .s^ieronljmu* ^mfcr ober .spieronl)muä2ßaEtl)er* unb etnr^ gletjc^en grobe f)oI^cr, B"gai" pUimpiftu ct)nt)cr on aUc§bebenden unb auff mercfen, gicl)d) aU ba bu fd)vel)bift, Cf5 fei) ]n unfer ,]ci)ttnottige urfadj bie te|er öorprennenn, bie >ücl)lt i^t ber brudt Iel)c^tli(^ buc^er1 nu] nut C 2 mli^ä C 2/3 .fiieronl). unb ^ug. Aß §iero. unb auguft. C.§ieron>). (21 AB §iero. (2) C 7 Stug. ABC 10 mit inen B 11 fi^] int r 1.5 mufjen Ct,.D19 @m)cx- B 23 gebuncft C ^obeft in fainev anbcvn C trudf (ebenfo i. gotg.) C') Sem iSiicfjof Uttid) oon 9higsbuvg, geftorben 973, fanonifitt 993, tourbe ein SBttcfjugefc^tiebcn, bcv fic^ icfjt ic^atf gegen ba« g^ebctbot ber -ftleriter burc^ ben 'l?apft auSfprt^t.(8utf)et etroäl)nt i()n fpäter öfter: Pgl. Seibemann, Sauterbad)« lagcbuc^ S. 122.) Wogegenmaäjt (Smfcr mt bcr Stelle, bie Sutfjer I)icr im Sinne ^ot, geltenb: „3:erf)olbcn io inil id) nit^gtoubcn, baS fant 331ric§ bie epiftel gemad^t (jab, bie man namlici^ in jcijuem namen gebrucft, unbaU fie jagen in f)olnnb gefunben t)at, angejefjen orfllid) fein Ijeilig feuf^ leben, ©jum anbernn,bog ber ftiluä ober gebiegt bifen »njern gefecljten enlic^er ift bann fönt Stridiä ^cijtcn, ßjum brittcuba'i man fie Dngcfetoeiuelt bor langeft in feim ftifft ^u ^(ngfpurg e^e gefunben f)et bann in tiolanbtu. j. ID." enbcrJ, S. u. e. I ®. 8.5f.-,: Saftrum ift Sdjcrjnamc für in Seipjig gebrnuteäbünneä SBraunbier. 33g(. Unf. SJuäg. VI, 301 ?(nm. 1 n. S. 319, 22. ') ^ierontjmus Salt^erau§ 9Jürnberg, fpäter SBürgermeifter in ßeipjig unb Sd)toiegerbater bes §anä Bon Si^öni^fflolbe II, 469), :^at (Smfern auf bem grauentirc^f)ofe in Bresben ben ©rabftcin fe^eu (äffen,ugl. f)er}og, Oiealenc^ct. III, 784.


678 9'uf io* ü6cr[|nftlid) »flu. Sud) »otfä Qmhxi ?lnltoort. 1521.unb ijrt^utnB meieret, toili^ä öor|cl)tten nit gcft^n^, unb ftaft nit BoOiel IjljrnßIjnn betjnem groben fopff, bn§ bu ^t)nbcv bii^ be(f)til"t, tüte 3of)Qnne-3 !qu^ unb.^teronljmuö ju 6o[tni§ norprantt, e^e ber bxnä erfunben ift. S)ev maifcnift ha-j auä), ha§ bu mti$ 9let)cf)ift bcm '•^(potetcr, bic auff i){)v fiuc^ien gutttiteü fcf)rel)benn unb gifft bn)nncn fjabeu, ai^o icf} nucf) ben nnmcn '3f)fiu-3'auff mel)nc gtffttge bud)lc fc^veljbe, toic IdoH nit \d), fonbevn bie brucfer bastijim büxä)^ buä), ha'ö ic^ nur am erftcn blatt t()u. äßo ^aftu foltf} apoteferl)()e gcfefjen'? ober muffen bir umb meinen toiHeu ancf) bie a^iotefer p morberunb t)orretl)er toerben ( bctjn tüictcnber f)a§ (effit bic^ fel)n tnort rcc^t machen.gg f)Qtt tootl 6cclefiafticu3 gefugt '2er narren ^erti ift i)n i)[)rem munb, unbSir. 21, 28.ber ttieljfen munb ift l)n l)t)rem l)cr|en', barumb bac' narren erou^ rcbennIna» l)^n nur einfettet, aber bie tt)ct)^cnn bebcncfcn fic^ oorfjljnn. SBae fottiftuguttiö fc^rel)bcn, tocnn bu ^o unOlci)ffig, unbebcc^tig außer fpetjeft toa-? bl)rl)n§ mault fettet \ unb t)etobift bic^ all|el)t Ijnn bein el)gen baden?S)rumb ratt ic^ no(^ tüie öor^ljnn, nit ben teufc^en ©mBernn obberJrunber betjligenn SocEen, ^onberun bem ormen t)auffen ber gefattenen pfor=vcrnn: toer ftd) nit galten tan, begeb fid} ijnn bic c[)e unnb tebe boc^ onfunbe; fan er nit on untuft tebenn, unaugefefjenn ben 23apft mit feljncmteuffett unnb tcuffettä borpottenn, la^ fi^ nit aufec^teiin fcl)nu untoittigccr|tt)ungne t)ort)el)ffct)enn bem ^ifc^off an^ teuffett» ftatt get^oun, e» ift bod;nit au^ ^er^cnn unnb »oittenn gettjau. Unnb Incnn ber Sapft nic^t mef)r un=glud t^an f)ett benn biß Oorpott, loerc er bennoc^ gnngfam |um 6nbc§rift,''xan!'')r^;i)a§ er mochte f)omo peccati et fitiu-i perbitiouiö unnb abominotio ^cljffenn,eä feljnn ioot §oUiet fuub unb bortcrben auß bem et)nigen oorpott erfotget,unb Inenn bu Sod bic^ fetbft nef)mift bet) ber na^en, luurbiftu auä) muffenbefennen, e§ ^ette bir nit biet t)el)(igfeit brai^t. Si^ teufc^, band gott, fi^enur luie lange, bu bift no(^ nit ubirn bergt ^ borad^te nit beljn arme gefalleneuel)ftenn, unnb friß bu groffer ricße nit alle befubbtete, trande ti)nble.9lod) cl)ni| loit ic^ fagen unb bamit eiju enbc: bu unb JJJurner mitbieten anbcru auff^ebt mir faft, bai^ id) ber gei)fttic^en tafter atlei}n rure unbfc^rte^ge bc'3 3lbet§ unnb ber toelttid^en geloatt ftrefftid) tafter. SÖcnn t)^rbenn meljn %o groffen geprcc^en fel)et, loarumb t^ut l^^rl nid)t unnb erfuEetmel)nen fet)tl? 2Ba§ t)Cl)ffet unb tret)bct l)l)r mic^ bas ij^r fetb nit tf)uniDoüct? 3i'a loarumb ftraffet l)t)r nit ber geljfttidjcn tafter? ©oll ic^ ijne^netn hnä) alle bing au^rid^ten ? Unb t)ctt ic^5 t^an, foEtiftn toot ein urfa(^1 meewr B 4 ben B be C h fc^ribcn B 6 jd^ribc B bvuder BC S meinet BCJl iDcig C 14 ^oweft B ^autoeft C 1-5 ßmfEr B 16 gonbernn A ^jfarreretn C20 »et^c^ffen BC aufe B 20/21 get^on C 22 t^on C er] e§ C 25 feI6 C28 £ünble C linbte D 32 nit C .33 fol BC felB§ C 34 bet] bie CV) Sil Sutl)«^ tjonbjdjr. Sammlung (9h. 8): „6ä ift ijm 5ni moiil tomeii." 3« berSiegel braiidit Sut^er: ins SJJaut fallen. Sgl. Ste^ I, 628 u. fallen Alb. =) Sgl.ä. 58. Unfetc Sluäg. VI, 592, 17 unb Sie^ I, 2.59 u. «Berg.


aiiif baä übcvc^tiftlicf) iiilu. 3?iict) 2


680 3luf bo? übevd)ti|"tlidj ujlu. Sud) SöocfÄ grnfet? 9lntlDort. 1621.geljftlic^enti ]ü)t gelronett, ba§ man eiür bind nur lote, e'^te unb gelt bofutgebe, Unb Ina man cu(^ ein tocnig trifft, fjoBt t)()r forg, ber I)t)mcl fall ouffcu(f) ', ba§ öoliJ IroÜ l)()r nur gcftroff t ijahm on alle bormljerliigtcljt ^nn ollenbui^crn, eu^ foE man gnab jundernn (leljffenn, oEiß let)bcnn unb ijmmcr jumtieften auflegen: bai ^ctjffet l)f)r bie priefterft^afft et)ren, t^ut nian§ nit, ßo()et)ffet e» prieftcrfdjafft fdjenben.,§ie iuit ic^§ bleiben laffcn mit 6mBern auff bife moE, benn loal erüon ber 03leB, bruberfc^afften, f)cl)Iigeu ergeben, gelubben unb onber mefir punctgaudelt, ift f)ie mit gnugfam noranttoorttet, S)ie toeljE fein buckle mir jugutt :^ilfft l)nn üier ftucEcnn: iJS)a5 erft, ba§ er bie fii)rifft fleugt Uiic ber teuffeE ba^ ^eijüg creu|-, unbnur mic^ au^ ber fi^rifft 3U füren gebendt, bas iüirt unb !an er nit enben,ob gott it)iE.Dag anber, ba§ er ßo uni^riftlid), unOorfd)ampt, muttoiUig (cugt, miraufflegt l)rt^umb, bie er felb erbencft, bamit er )noI ju einigen jeljttcn gnug ju ''fcf}rel)ben funb, baraufe id) mcrd, c§ fei) nit fein ernft gcttiefcn loibber meljnelere 3U fc^rel)ben, fonbcrn f)att fcl)ne luft liioEen mit leftern unb liegen büffen.Sag britt, er befennet frei), ba^s id) nit luibber bie orttdel be» gkubenlnoc^ fdirifft "^anbeE, be» id) l)^m gar freunbtlii^ band, benn ic^ nie me^rbegerb ffob aud) Oonn mel)nen beftenn frennben , aud) Don gott felber benn ^cl)ncn folc^en rum unb prel)B, bert mir mct)n toblic^ ergifter fe))nb felb gibt.Saö tiierbe, er betennet, bae fein bingf au^er ber fd)rifft, aEein t)nnmenfd)en lere unb getDonf)eit f)ange, unb luil mii^ ba ijXjndn |i^en. 5Ju ijahid) mit aEenn mel)ncm f(^rci)6enn nit mef)r gefud)t, auc^ no(^ nit fud) anniöapft unb aEen mel)nen fel)nbenn, beu fold^ betentniß, ba^ l)f)r biug! er!cnnett astourb uugegrunb l)nn ber fd)rifft. Saraufe Iel)d^tlid^ 3U merdeu ift, toie eintue^feer man 23od ©mfeer fet), ber luibber mid) fc§rel)bt, unb aEee loaS er an=fic^t, befennet unb lobet al§ l)n ber fd)rifft, bas ift l)n gotti§ Inort gegrunb,unb boc^ umb gotti§ luiEen tnibber gotti-S Jrort tobet unb roßet, ba5 erfrel)lic^ !el)ner niefee h)ur|eE barff, fonbern nott tncre, bas man l)l)n ju Sant 30(£t)riacu§ mit feten füret. ^ Sod) ßo er tnibber tumpt, tna? i|t norblie6en, faniä) ^'^m noc^ tnol ^alen. 6» ift i|t gnug, ba§ ic^ nit ben le^er ubirfci^utte.4 iunäei B iundE^euen C 5 „bie" fe^^tt B 8 })uncten C U fUüö^t C16 erenft C 17 lüft B 20 ^ab »on C 21 töbtOc^ct C etgfter D 22 aug C24 allem C 25 ettentniB B 28 gejc^rifft C (bol ift) ABC 29 toget B 30 niefewurl C') 3n Sutfjeri ^Qnbfd)r. ©lg. (9h. 16): „®ct fffimel totrb ouff iiä) foHen". Sgl. inunjeret Ausgabe I, ©. 393, 23: „S)cr l)t)inetl toitt noä) {)cute fattcn unb ttitt teljn altet topffmorgen gon^ jctju". '-)Sgl oben S. 642,22. ^) ^et ginn ift: Stiefemurj ift füt feinenaCa'^nfinn ein ju milbeS 3)Jittet, man mü|te il)n fd)on f)ätlet onfaffen, inbem man i^n an KettenäU ©. ßl)tiacu§ fiil)Ttc. SJiefemutä (iielleborus u. veratrum) galt als I)irntcinigcnb unb bo{)eraU ein 3JJitte( gegen SlßQl)nfinn. äSgt. j. 23. Stimm, Sßtbd). 7, 837. — 3Juf bie I)iet bem {)ciligeng^iiacu? beigelegte Sefd)äftigung mit ber Teilung Söalinfinniger beuten bilblit^e SarfteEungenl)in, auf bencn er einen tleinen ieufel ober 2:rad)en an ber Äette füt)renb erfc^eint. 5p. 5p.


cnn'Jluf büä ül'crcfivifttirf) iifU). 33utf) Söocfä (^m)erä 'Jliitmuvt. J521. Ö813tnben 5}luvnair.Tnnb ba§ bu, lieber 5Jlurnatv, nit bendift, beim guttc tncljnung fcl) mirI^^ Oorac^t ,ic^ bir auff« crftemnlt glmibcn lüill für allen, bie mirbic^ anberft nbcmnlen. Uiib mic tnot bu bitter itnb boßer, tu(fifd)er mort Ooll5 bift, ift mir bod) motl tummen bein freimbtlicf) (tnie bii idfjrelibft) tiovmanuiig.'ÜJIein ift aber nit 51t loenig, euc^ allen ju autttiiortten t)nn fonberljeiit. Xocf)bie mel)l bu ß-mBero gefett bift ijn bem, ba-3 bu bein biug ftettift auff menfdjcntere unb gemonf)el]t unb nit burc^ fi^rifft mic^ ontaftift, Inil icf) bir am©mfcr auc^ geantluorttct Ijaben, benn iä) fpiir nit lugen ijnn bir mie l)m10 gmfer.- ^i)x fei)t mir t)lie lounberlic^ triegs teutt, ba-i i)^r nit ju mir i)n^fettt mollet, fc^ieifet Ott blinber Porgebner fdjiiB, furd)t ber l)autt ßo übeUfür ber f(^rifft. ^ä) füre fc^rifft miber ctore menfdjen tere unnb getnonl)eit,§0 faret ti^x cinl)cr, atä t)ettctt iit)r-3 erftritten, bie menfc^en lere unb gelpon^I)eit fe>) rect)t, unb bringt midj nur auff bie folge unb trollet bamit mic^1.".bon ber fc§rifft rei)ffen. ioü^ gott, fon id) eui^ benn nit imn bie fd^rifftbringen?3Ba3 lerett t)l)r mi(^ boc^ mit fotc^er groffer !unft, benn eben bas mic^ber gröbift pamr ober !l)nb, ja auc§ bie natürlichen narrn leren funben? (J§ift ^"^c fein natürlich narr ßo toll, Mn teuffelf §0 boße, ber nit miffe unnb20 bcfcnne, man foH bem redeten folgen. .»ODrett mir boc^ gu, t)ijx ormen flad^=gelerten ''^apiften, et)nen ft)ltogifmum, baS i(^c- tifte ftar cud) für fege, ^ftantmaiorem concebo: 'Cmne bonum eft facienbum'. äßa§ ift« nott, bQ§ l)f)rbarob mit mir ftrel)ttct? fel)t ijtjr nit ftuger ban at^o? ^Jlber t)ie folt t)i}xmir begegen, ha iä) euct) an gret)ff unb fechte mibcr bie ''Dtinorem: 'Omni?2.i boctrina fiominum et confuetubo a me impugnata eft bona'. .f)ie tig id) 5Ufett, Iteben gefeiten, baä fe^lofe fturm ii). .S^ie Ineret unb fel)tt frifd;. 'Dringtt)t)r eud) ba errebten unnb mic^ ernt)bberlegen, burfft l)f)r nic^t« für bie (Son=ctufio forgen, toiU Oon l)er|en gernn folgenn unnb fagen: '@rgo boctrinaf)ominum et confuetubo a me impugnata eft facienba'. 9lu aber l)br bie30 9Jlinorem nit fc^u^t , unnb nur bie TOaiorem treljbet unnb (Sonclufion fe|t,tf)utt i)l)r eben mie bie balo leutl} |u S9abl)lonien, ba man ftel)nn rieff unnbbrad^t tooffer: id) fd)lag eud) an bie fopff, ßo norpinbett l)f)r bie fu^. ^d)^unb ba-j bac^ an, ßo leffd)ett t)()r l)m feüer. SBie ^ Irolt l)f)r faftnad)t fpielaufe bem ernft machen? .^e^ffctt mid) trind'enn unnb id) flopff an bie !ann,4 anbete B 5 fraintli^ C 9 rote in U 13 ir C 19 natütlic^cc C24 begegnen B :30 ßonctufionen B 31 tiefft BC 32 broi^ten C 33 fagnoc^t B34 ctenft C tann] fönten C') SSgf. ben Jitcl ber erftcu ber brei 2. bl-i) Qiigcjüljrteu 5)!urneriid)cn Sdjtiften. -) 3Jg(.unten ®. ti88, ?tnm. 1.


()82 3l'U" bau ülierdjviftlid) iijiu. Seilet) S^ucfc- (*mi"cf3 *.(liittourt. 1521.bau i)^r einfd^cnöt, licBcn Brübemn, tiintft i)^v aufe lebigen taubcln unbliclctt geüt au^ levcit taftf;eu': bic fünft ^ab id) mä) nit gelerctt.S)n bveluift aiiä)-, öit bud)tx ]u vcplicievn, unb tvoluft mit gvojicm Ooi'=vabt bel)nev fünft, bantit bu mid) abefdjrccfen »üi(t, unb glcl)d) ben ficg auffbay lange unb Hiel ji$vel)6en ftcUcft, ob bu l)f)c mit grunb nit moc^tift gc= :.linjnnen, boä) mit bcr mennige unb (enge mid) ubiv muf)en funbift, bie locljlidj )d)on lüot betaben bl)nn, unb bu muffiger unb lebigev ^cUt m\ä) erbct)tenbenunb bemu^eten nu'nfc^en tiel)bcn Inilt. ÜBavunib nljmpftu nit bel)nea gtct)d)enmuffige unb unbclabene gefcEenn für bid), ober ein bofe lüel)b, bie aud; gernebog Ie|te toort bel)dt ? §cltiftu mid) aber, lieber JJiurnarr, für ben narn, mbo3 id) mit bir ober ijemont barob ftrel)tten Idoü, tuer am mel)ften fc^hie|enunb ha^ le^te Jöort be'^alten fan? ©oldjcr rum ioerc bir on nott getoefen,CS ift fünbig gnug, tüenn man bic^ nai^ bel)ner .jungen lotegen folt, U)o beran^fd)lag "^Ijun faüen »uurbt. (?» ift muglidjer, ba§ ber Jtelju Dorfiege, bennbasj bir^ an loortten geprcd;e. |)et)ft aber ba» 6'^riftli(^ bem üolcf rotten isunb rec^t (ereu, nur auff öil Inort pochen, bie fad) auff bor^ug rieten, auffben plan nm()erfd)lüct)ffen unb nit jum treffen gebenden, bamit baS arm Ootdauffl)alten unb ba^i maul borgebeuö aufffperren?|)aftu nit gelegen "übt plurima Oerba, ibi frequentcr egeftaö7 ^ä) aä)taber, foltiftu mit fcf)rifften Ijanbeln, e» tourb bi)r bau tripUciern bcl)enb t)or= 2«gatju unb an etinem papi)r bogcnn uiclt ralom^ übrig blel)beu. 2)u tjaft uoc^nit borfud)t, iva-i fc^rifft füren für fünft unb arbei)t fei), lieber ^J3luruer, bufurift l)f)c fel)ne, rcbift nur bcl)U guttbundeE, Icffift mei)n fd)rifft unauffgelofct,furbel)eltift bir, iüel)^ nit toie groffe fünft, gerab alü f)ett id) nit me^r jutl)un, benn mit bir aücin ein bud) nmb§ onbcr f(^rel)ben, obber %o id) ba'5 a-'nit tl)u, bir foE geluonnen geben.2}u l)aft mein bud;le unb cingcfuretc fc^rifft, bie nt)m für bic^, furcauc^ fd)rifft, laß ben fd)»üet;igeii inortler 2;t)oma§ 'Bhirnet bo "^etjutcn, lDibbcr=lege mctju fd)rifft mit beffer fc^rifft, iei)g bcQuer lere grunb an, far crau§an^ lic^t, \m-:- rcl)inftu uub trotnftu §o lang? rel)tt nur frifd) auff mid) unb '"fit)e, haö bu triffift, id) lüill bel)n nit fel)len, barffft bel)nc fünft für niemantbergen, ift fie red^t, fie Inirt bas lied)t nit fd)elücn. Sonft leffit fid) bel)nfd)rel)ben anfe^en, al§ toolttftu el)ncm rum unb gcfc^rel) I)olen, unb mtc^ nit1 ixubtx BC tcbigen] leren C taitbtelcit B tonnten (' 2 aufe] ouff B tifd^en B3 brohjeft B brömeft (:: 4 atifd^rectcn BC (i menge C 7 arteljtcnben BC 8 66=muten C 1.3 ttagcn B 15 bir C 17 bem BC 21 pa\>i)t^ B 23 gütbunilen CJG gc6e A 29 metjn] bic mein B 31 föc B fetcn C 32 fc^cü^en C 33 aincn C',1 9(njpiclung nuf bo? Spric^lnort (in bcr Ijanbfdjr. ©ammlung S.'^ 9!r. 174): „9[uälerer tQ|jdöen ift bofe gelt jolen." fflgt. boju ort. SUtsg. - 19, 219: „3^ foH öott furzten;aber fage, loo ic^? ne'^mcn mag? SJBeun bu nürä gäbeft, lua§ ic^ im Seutcl ^aben foH! £uipridjft, id) foü trinfcn; ober Wai foll ii^ aus lebigen Äanbelu trinten ? -) Sgl. ©in=kituug ®. U16.


:äluf bai übctdjviftüd) iifto. a?iicl) *oct5 (fmictä xHiitnjovt. 1521. 683mit trenjcm ernft fud^en, tuie bu boä) fuvgibft; fanftu mtcf} mit fcf)iintenanberS leren, foütu nit |toel)fTclIn, id) tvü bir folgen. S)u tüetilfift l)f)c luol,lüic alle tietter oiel mal geqiret, ßo fein bic gettiont)ci)t unb lange preudj nitgetoife, tvaä fte fnr gott gelten: Unb er fein tooit an unä fobert, nit menfdjen' Icvc norf) gclöon^etjt, barumb Init id) fdjvtfft ^abcn. Scf)rifft, 53turnarr; "33^11=narr fc^rifft, ober fucf) eljn anbern fempffer, id) i}ab mef)r ]n t^un benn bcinecfc^riffttoBengeft^toe^-^ ju luarten.S;et)n bloße rationec' teil id) auc^ nit, fic fel)n ]u falnl unnb tilgen nid)tsba^ teil id) bir |el)gen an el)ner, bic bic^ bie aller fct)neft gcbaud)t t)att. lalö ic^ bie 6l)riftlic^e firc^ ein gel)ftlid) üorfamlung genennet l)et \ fpottiftu mel)n,als iDolt iä) ein fird) baluen tüic Splato ein ftatt, bie npnbcrt lücrc, Unb leftbl)r beljn jufall fo t)er|lid) lool gefallen, ala l)abftu es faft tuol troffen.Spric^ft: toerc ha§ nit ein fet)ne ftatt, feo gel)ftlid^ maurcnn, geliftlid) tiirn,gel)ftlic^ biid)Bcn' gei)ftlid) roß unnb al-j gel)ftlid) rtere ? Unb ift beiju enbtlic^i''mel)nung, bic dliriftlid) fird) mug nit on let)plid) ftatt, raJxnn unb güttcrbefielen. Slntloort id). lieber llfurnar: 5dII ic^ umb ber 3iatiou rtillen bicantthiorttiftu nit anfffc^rifft leugnen unb bic^ ubir gott fe^cn '. 3Barumbmel)nc fprüc§? al»: 'non eft rcfpcctu-5 perfonarum apub beum', (vt 'rcgnum mö'". 2, u.bei intra Do» eft', 6t 'regnum bei non Uenit cum obferuatione, nee bicent auc. 17, »f.1:0 "gccc ^ic aut illic eft", Unb 6l)riftuy ^o[-)an. 1. 'äßa^ auß bcm gei)ft geporn t$or). :i, e.ift, ba>i ift gei)ft'. ^c^ met)n 1}1)C, bu f)ci)ffift ba-S rct)c^ gotti-j bie 6f)riften=lic^c fird)c obbcr uns, i)n luild)en gott lebt unb regiert, äßic fotl id) bcnnbci)ner i'ornunfft folgen unb (S()riftum leugnen, ber l)ic tiaiid) fprid)t: G-j fei)fein ftatt, ran^m nod) cußcrlic^e luel)fee am rel)d) gottio, unb fei) nit bie nod)ba, fonbern el)n gel)ft i)nn unterm ijuinenbigen ? Su aber fagift: 6-3 fei) bie-"unb ba.2Ba0 fagiftu ju S. Stcptian *.}lct. 8. 'Xer iibirft gott monet nit i)nn -um- r. 48.gepatoeten ftetten'? lieber laß bein Dornunfft l)ic fel)cnn unb mad) auß bem'5ton' el)n 'Gtiam', unb fpvicb, gottic- bntoß fei) aud) i)nn gepamtten ftetten.M Unb 3faia» Gti. milc^cnn £. Stephan einfurett, fprid)t: 'äßo ift ber ratom, 3cf. 0«, 1.ba id) lüone '. Wo ift ba5 l)an)B, bal t)t)r mir mad)ct V Sieber ;\faiac', luepftubas'.nit ''!)]turner mirt bir§ wol fagen: '(S§ ift ju 9{om ober mo ber '^apftunb 6f)riften fein'. '9iel)n', fprid)t er, 'fonberun met)n gepft toonett pnu epncm Sn- 00, •.armutigen, bemutigen gepft, ber mepn lüortt et)rett'. äßie bunät bid). -J3iur='.:,.i narr id) mel)n, bu reptteft nu auc^ fepn einl)er mit bepner firc^en auff lel)p=lid^en pferben, ftetten unb turnenn. i5il)e ba bepn bcfti» ftucE pnn bepnciibuckle, tote fepn triffts mit ber fc^rifft. S)rumb la% bepn Oornunfft fc^laffeu7 gefd^toefe C 8 taugen C 9 an] in C 10 ß^riftenlii^ C 11 titcöen Cnicnbert C 12 3m «ufto§ „%o" A ,faft" fc^It C 14 allcg C 21/22 g^tifüti^ BC27 Set] S)cn B öBerft BC 28 getoutuen C 31 ba] ba§ C Wonet B 32 birba§ B 36 bcincm C') Uni. Slusg. VI, ®. 407.


:(384 9J«f i">s übetcf)tift(id) uflu. SBud) SBocf's (ämfers Slntluort. 1521.unb |ictj9 mir cljnen '6u(i)fta6en ^nn bcv fdivifft, ba» jetjtlic^ ralom, ftatt obbetgepcto 3u üvdjen gc()oren, feo tniU ic^ nit mc1)x fobbcinn unb balb fotgenn.Unb bn§ bu fif)cft, toic nidjtu feo fpitjig mit üornunfft mag futbrac^t,bo§ nit mit gegen Hovnnnfft mug lüiberlcgt toevben: Sft bainmb bcv jcljttlid)rahjm obbei; ftatt fivrfiiid), ba§ bie 6()viftcn nit mugcn auff erben leben on sjetjtlii^ ralnm, fo toerc ber lnel)n, brot, ja ber band) mit allem bas brtjnnennift, aud; tirc^ifd). ^ft brumb ber ieljffcr, rol^ unb unflat be^ Iel)p§ natur oberftud, bas ber lel)p nit mag bcrfetben on fein? S)el)n fntten mod)t auä) lt)oInit on leuffc fein, foUen bie leufe brumb monc^ tutten fein? £ic 6f)riftlid)cfirc^e mag nit on marter, öorfolgung unb fterbcn, ja aud) on funb fein, foü lobrumb martter, tob, Dorfolgung unb funbe fird) unb leben fel)n^ £u toiltbie fird) ^alb auff 3el)tlicf) bing baloen, Icljplid} unb gei)ftlid) mengen, funb.20- unb gnab einigen, ©30 ©. Spaulu« fagt 'Goniierfatio noftra eft in coeli^',Unb bie ß^riften^eit nur lebt, bns fie jeljttlic^ ftett, vatom, gut, e^er, lel)bunb aEc» loa» t)ie ift, fliege unb öorlaffe, burd) l)l)nn gtV^e l)nB eloige leben, 15nit anber» benn loie fie burd) funb, marter, lcl)ben unb tobt gat)t. ©it)iftufd)ier, mel)u 93Jurnarr, loaä ba fei) mit blofjer üornunfft on fd)rifft 2;^eo=logiffiern? mel)nftu, ob bu fjirauff rcplicirft, id) !unb nit lüibber qu(| re})lt=ticrn? äöo bleljbt aber ju le^t bie enblid) loar^eit?'•^Ufeo befc^liefe ic^, bas bie 6()riftlid)e tirc^e fei) nit an ijrgenb el)ne ftatt, -joperfon obber 3el)tt gel)afftet, unnb ob looll ber ungeleretc ^auffe, ber Sapftmit fel)neu (Jarbinalen, bifd)offen, Pfaffen unb mund)en fold)ä nit toiH lior=ftel)en norf) inar^eitt laffcu fein, 5o fte^t boc^ feft bei) mir 6r omnc», auc§bie ünble auff ber gaffcun mit bem gantien l)auffen ber 6^riftenf)eit l)n allerloelt, unb tretten ju mir toibber bie geferbctte unnb ertid)te firc^e bec^ Sapfts 2:.unb fel)ner 5papifteii. ^ragiftn aber, loie ba-j 3U ge^e, 3lntluortt i^ fnr^lid)?llle (s Triften l)nn ber luelt betten alfjo 'Zsä) glaub i)nn ben t)el)ligen gelift,(Sin l)el)lige ß^rifttid) firc^e, geniel)nfd)afft ber l)el)ligcn\ 3ft ^er articfell Wax%o folgett brauß, ba§ bie l)el)lige 6f)riftlid)c ürd) niemnnt fel)en fan noc^fulcn, mag and) nit fagen 'fid), l)ie obber ba ift fie'. Sann Ira» man gloubt, -m1, 1 ba§ fit)ct obber pfinbt man nit, SBie ©anct 5ßaulu» •peb. 11. lerct. äBiberumb,loaS man aber fif)ett ober empfinb, ha^i glaubt man nit. Csft '^(i'^ nit Itnrgnug, lieber ^Jiurncr unb ©mfcr ? Caft fe^cn, loa« loolt i)t)r ^ie toiber fagen?©ein l)ie nit bie finber unb palneren geleretcr benn ber Sapft, ßarbincl,bif(^off, pfnffcn unb mund)? äBo feijt t)t)r junrfern, bie i)^r euc§ anmaffet bie 35fd^rifft außjulegen, ben glauben tiorüeren unb rufft faft, ber gemci)n manoorftel)e Tti(|t£i brpnnen? 6S finb fid^ l)ie anberS, ba§ ber Sapft unb fel)ne•2fel^eft BC ö loum C 6 toum V 9 niünc^ liC 13 celiä BC 14 roum C1 5 füeljen itnb oertaffen C gonc ß gccit C IG oiiberft C geet C 19 Belet)6t C 20 6c=j(ä^teü§ C 22 Sifi^offcii B 23 noi^ iBOt^eitt B 25 geferbten unb etbtdjttcn tivdjcii Cbie28 6[)riftcnüil)c (' 30 fulcnj emVfinbcn C 3! entpfinbl B cmvfinbt C 32 Eiitpfinbt B34 ^auvcn BC ßatbinat BC 35 iif^öff B juttctcrcn B iuniltjmi C 37 anbcrft C


Umbs9luf bas überc^viftlicf) ujm. Sud) »od« (Jmfer? "ilnttoort. 1521. 685aSifd^offc mit tjijxtm an^ng mcijtt nit ^o niel hinnen al^ bie groben paltivnnunb finble.^iu ^allt fte fegen nnbcr, bie f)ct)lige ürcfje ß^tifti unnb bie toUc üvc^cbe§ 58a;)ft§. Sic {)ci)lige fiicf;e 6[)rifti fpiid^t al%o: '^ä) glaube ein ^ctiligc6f)viftlid)e firdje'. Sie tolle tircf) bce ib'npft.5 fprid)t alfto: '^ct) W einf)el)Ü9e Gfjrifttic^e firt^e'. 3^ene fpric^t: 'Sie fitd)c ift tüibber ^ie nad) ha\Sicße fpiidjt: 'Sie fird^e ift f)ic unb bn\ ^l^cne fpridjt: 'Sie fircf)e (igt anfel)ner pcrfon'. Siefe fprii^t: 'Sie firdjc Ugt am Sapft'. 3f)ene fpric^t:'Sie üvc^ ift nit auff ein 3el)tlid) bing gepatoef. Sie|e fpric^t: 'Sie Üxä)ift auff ben "pabft gepalnen'. SBic buncft bi(^, 'OJinrnevr ? eet)t l)^r nit fetjnc'.gcfcUn äßie fel)n legt t)f)r bie fd)nfft aufe. SBie S. ^Netru§ oon cud) gefagt^iitt 2. 5|3etri 2. '@t in aüantia ficti-3 ocrbiö ooä cauponabnntuv ,-'. «m-. 2, j.gel)^§ tüiüen toerbcn fie mit ertict)ten loovtcn iimb enc^ f)antieven\ ^ft-J "italfo, bas bev ^pabft fein anber^ mit fcljnem ^nibftum fuc^t beim allcv tt)ctttgutt unb gcU, befümmert fii^ gar nidjt-3 umbfi (fuangelium unb glauben?Sennodjt ticf)tet er unb t)tir mit l)l)m, unnb gebt für, l)()r looUtet fdjrifft au6=legen unb glauben leren, §0 fein ungelereter Holet auff erben ift bcun bie$Bepfte, Garbinel, bifc^off, pfaffcn unb muncf}, ba« glel)c^ ein tounber ift, loocttlDO ijcmanb unter l)f)n gelerett erfunben loirt.5lu^ bießem btinben frcüel ift§ crfolgett, bas tjnn fepnem ortt bcr locU%o biel fecten, fc^ifmata unb prtt)um fein, alg Ijnn ber 5J>apiftifd)cn firmen,benn bo5 58apftum, toel^I e» bie firc^ auff ein ftatt unb perfon pahjctt, ift§ein ^alBbt unb urfprung aHer fecten lüorben, bie l)()m gcfolget unb ha§(Jfiriftlic^ leben georttert ^aben pnn effjen unb trintfen, t)nn tlel)ber unbfcf)U(f), t)nn platten unb l)ar, i)nn ftett unb ratom, l)n tag unb ftunb. Sennl)n bifen ftucfen gat)t bie geliftlicfeit unb l)el)ligfcit bcr ^^apiftif^en fir($en, toiebrobcu ' gefagt ift. Ser orben faftet bie jcljtt, ber ein anber jetjtt, ber ißt nitflelifcf), ber nit ei)er, ber tregt fdjmar^, ber lücljß, ba*3 ift ein 6artt)ufer, berein Senebicter, unb %o fortt an untietjlid) fecten unnb toep^en mad}cn,banebenn boc^ ber glaub unb rec^t 6l)riftlic^ leben ju brummern get)t: ba-3madjt atlcs bie btinbl)et)t, ba-S mau bie 6l)riftlic^ firc^ fel)en unb nit glaubenlt)iU, Unnb ein (i^riftiid) frum leben nit l)m glauben, fonbcrn pnn mcrdfenfud)t, baöon 5. 5pautu5 ah doloffcn. tiil üou fd)rcl)bt. 5tber e? ift eingeriffen,unb bie blinbl)el)t ^at^ regiment bcm Sapft bcftcttiget.Sa» bu ober ben ipmä) 5JIatt^ei .16. 'Su eö 5petru§ ac' mit groffena)!.itt[,.i6,is.bu^ftoben für trcgift unb iprid)ft, ba» fet) ber tert, auß toilc^em biper baS1 tünbcn C (jatoren BC 3 „fte" fel)tt 15 9«9cit ctnauber BC Ijaitgcn tu-c^en Cütc^en ( gfiviftenlic^c 6 g^riftcnliriöc U 8 an bc B 10 grtouWct Ctott 5 Bll*ßetetr 14 fernem] bem C 18 6arbinä[ BC fiij^off B befegelctc^ C 19 ctwan D21 jcifmato U 26 geet C geljfttic^eit B $a6iftif(^cn B 28 gartfteüjei:


686 -'"ffei'ä iibetcf)vii"t[id) utlo. Sucf) Sotfs emfcra ?(iitttiovt. 1.V21.39Qt)[tum 6clDet)^ct jclj, evfcfiretftt tiitd^ nit, IkUx 5Jlurner. 3;ft oui) nit nottflclticfecn Jiiir nn|el)(]cnn, ba§ &i§f)cr niis bcm tejt crtoetjBct fei) bau S3ap[tiim.älMr fragen i^t nit, ot§ au^ bem tert cflüeliffet fei), ^onbeinn ob« rcc^t unnblool biaufe eilücl)^et fei): ba foUtiftu gvoffc budjftabenn fiirenn, ben unu6ir=lüinblicf^en TOnrncr fefjen laffcnn, nnnb mir lic^tig onttlöorttcnn, benn ic^ ijab•'•i)nn bcr gantjenn ftfjrifft fel)nenn ftcrcfernn tert Itiibber ba^ iöopftum benneben biegen fprud), Untc^cnn bii ben eljnigen ftercfiftcn griinb be§ SBapftumb§IjeUtift. Sjo icf) benn bl)r ben felben nbetiie iinb umbfto§ ^o tkrücf), baS bues gret)ffen miigift, ()off ic^, bu luirft befcnnen, ba'ö id) gelüunnen, unb mir,]u geben, ba§ iä) für bel)ncn angen bns grunbtofee SBopftum ju foben fto^, lounb cuc§ alle mit bcm SBapft falfd)c, (ugen[)afftige üorferer ber fc^rifft ou^ruffc. S)rnmb l)6r mir l^u, c§ ^att mir nod) fel)nn ^apm bi% mifelc auffbiffcn, unb folg anc^ fcl)ner nl)mmcr auff bcl)ffcn.6f)riftu§ fpridjt Wat. 10. '3)ie ()ellifd;e pfortten foUen nicf)t§ bormugentüibcr ben fel^ unb bie ürcf), auff ben fe(§ gepaloen. 3ift§ nit li^ar, DJturner? n3lu fanftu nit leuden , ba§ bie ^eUifc^en Pforten tcgliifi ubir bie ^ßapifteninalbcn, unb ba§ S^apftum mit bem 5pabft öictmal ubeH tf)ut unb l)rrett:fonftu bag auif leucfcn, ^JJlurncr? 3^u fif)cft l)^c, bas hie am ergiften leben,bie aiiff ben 5ßabft am ^ertiften t)altenn, §o toalbcn l)t)r gelri^lii^ bie t)cttif(^enpfortten, I50 folgett, ba§ ber fel^ unb tircf), ba 6()riftu» bon fagt, ba§ bie 20^ellifd)en pfortten nit f ollen ubir fic Inalbcn, rcl)men fidt) eben jum SSapftunnb feljner firmen, loic baS lic^t jur fiufterniffe unb d^riftus ju Selial.2BitItu benn ba§ Sapftum mit biffem fpruc^ grunbenn, §0 bring ic^ bl)r mitoücm rcc^t abc, ba-5 bu ein fotc^cnn 5ßabft unnb Sßapftum an^et)giit, ba tetjtifunbe l)nn fepun , ba§ bie l)ellif(f|cn pforttcu nid)t3 ubir fie Iratbenn. Söenn 25loiltu bas t^un, TOurncr? .f)ui balo nu el)n lct)plic^ ftatt ber fird^en unbrel)tt fel)n el)nl)cr, fic^ bi(^ ober für, ha-i bu nit auff bem plan ftur|ift. @§ift bir ^ic fcrlic^ ^u rcl)tten.Sie mcl)l benn bicßer fprud) et)n funbtidjen *4^abft unb iBapftum nitlel)bett, unb niemant Iniffcnu mag. Unterer 5pabft on funb fei), ba^u ber somel)rcr tet)U offentlid) funbigt unnb bamit fel)u geloiffc perfou no(^ ftatt magont[el)gt locrben, ubir luitc^e bie [)cüifcf)cn pforttenn nit loalben, 630 iftg, mel)nid), flar gnug, bas bie t)el)lige 6[)riftlid)e firc^e nit mag lci)plic^ an^el)gt,Bonbcrn nur geglaubt Iterben, unb Inirt für 93iurner unb allen 5>apiften loolbtel)benn cl)n gel)ftlic^e ftatt, bie l)m gcl)ft unfid)tHd) auff ben felR (?t)riftum :i-.gepaloen ftett. Unb ^ic mit, t)off id), ligt bah t'apftum l)un ber afdjen, bieloe^I ber einige grunbfpruc^ l)f)m mibcr ftrebt, Unb ift bah Sapftumbä gepet»2 »opftumB (cfienfo i. golg.l V 6 gefi^rifft C 9 „eä" telllt f' njürbft B11 ocrtterei: C 13 n^emer B 14 nickte? B 15 auff ben feigen B 10 leugnen ('18 leugnen (' 19 ttolbett A walbtcnt B malbet C r)i)x] Ijc B 21 follen nitt C22 tied^te B 24 ab BC 26 nii] nuv C 27 ftor^eft D :i3 d^riftenli^e Bir> fflficu 15 :ii; ('Üq, :'.7 luibcvftreic B bcs B


-Xiif bnä übevc^rifttid) u\\o. *iid^ »otf« ^m\exi 9lntoott. 1521. t)87auf biffenn fpviic^ gcgvunbt, gleljd^ aU toenn e^n tollei; menfd^ el)nn ftro^uttaiiffs fetor Satoett. ^toä) tooüenn h)l)r bltnb fcl)n unnb gaudetn bafjcv,madjcnu auß petva ^petrum iinb olle fimbigc iBepfte, ba btc f)cüifc^enpfortten t)nne toalbcn, baä boc^ 6f)riftuä lüt (el)bctt obber mn^ lugen ge=jtraffctt ict)u.,,aüa-j [)i(fft nu bt(^, ^JJtuvnev, unb alic -.papilten, ba^ l)f)i- oit »cttcv i)nnbiffem fpni(^ auffövingt ? Sie t)abcnn gel)vrett aU uteufc^cu, ßo toolt l)t)v bcnl)rtf)um für etjn grunb unb tnarJjcit fetten. '^Ibci; mljr gillt bev f)eU.i6t fpinu^(i()rifti mcf)r beim alle lerev unb öctter, Inic I)et)Iig unb gelerett fie ijmmer10 jeljn. 6l)viftu5 toortt feljnu flar guug, burffeu ferner gtoffcnn. 5ht tf}ubel)nen blct)§ mit aßen ^apiften unb richte mt)v boy Sßapftum luibber auffbiegen fpruc^ unb maä) bepn ftiortt Wax, Sonft toil id) btjv auff teljn aubeubing anttlnortten, beun Wt)li id) bicf) t)ie \]m Ijelnbftud falfc^ evfunbenu, »oivftufe^n^ glauben^ loerb fet)nn, biö bi^e lugen toevb außgetriffdljet.1.'.öie mit luitt ic^ auff bi^ mati bel)uem fil;rtfftlo^enn gefd^loelj gcantt=morttet f)abenn, nur bas ic^ bic^ nit öovac^tet: Imiy abn anber teut() Oonbel)nen bnc^le t)atten, Ia§ icf) bic^ triffcn au^ biedern Dolgcnben retjmcn, bie,mir Com Mein abex ^ugefi^idt, an|epgen, luie uunott es fei), bir ^n antlnovtcn.5Jiic^ tounbert, ba^ l)t)r f(^tDe^ev unnb fdjveljbev %o tun fet)t auff beu ptan3U tretten, ba t)t)r fet)et, feo fit öorftenbige unb öornunfftige vierter mad^en.20§ett ic^ boä) fetb nit mod)t fo mo( biv antloovttcn ata bieder retimer.@tn 9}et)m Don S. ^3luvner.2)octor TOurner, loie iä) berieft,f)att ober ein nac^t gf^Iaffen nictjt,25 r3toet) nepjcr buc^leljn jugeridjt,S;ar^u er firf; faft l)od) evbrid)t,Soctor ^utljer-i fd}rifften anficht,2Bic tool er ganlj bar neben fti^t,@(et)d^ eint blinben lnel)t umb lier fidjt,30 S)a5 rechte ^ill bod) triffet nidjt,5}ebenn beut brelj Ijer umf)cr fd)Iic^t,Martin er bod) miU grel)ffenn nidjt.2^cu fuc^B er gralufamlid) anficht,Unb bod) fcinfs loeges bepfet nid)t.'1 ftro^üt 15 ftvo^ütten (' 3 ifiü.\}ä) C 4 in B innen C 7 bijen C auff=C reött C Wollet D 9 tetcv] Icev 10 gtoS C 11 „nacn" fe¥' 1'bvinflcn C13 IftauBtftnrf Bf 14 bi^c] bie BC 10 »erneute C 17 beinern (' bijcnn 1!18 aber] ob^er C 20 ba] ba§ C 21 miigcn (" 22 3)octov I! 24 geid^lnffeu 1!31 btct)^ei; uin^et B pxe)^ er ttnb^ev (' 33 qvanfaniflid) 1*.'; ligl. oben ©. 024, «nin. 2.


688 -Sliif bnä ükrrfjriftürf) ufio. 3?iid) a?ort« ffinferS Slutloott. 1521.S)ie fc^rifft ^lüingt er ouff fein gebiegt,9(uff langen 6rniicf} fein fachen ric^t,Somit lüibberpart gfettigt nic^t.3?ill netrer gfel5 er cinf)er flicht,Sev boc^ Sutfjcv adjtct nidjt.ißorbuncfeün luil er t)eUcC' lid)t,©30 fic^Ä norbergcn Icffct nidjt.2)crl)alb gtnub iä), bas nncf) 6cfd)id)t,Dtarttn ßutf)ev l)t)m anttlüortt nic^t.ÄHiy, mei)nftu, folten fol^ leutt Don bir, ^oä Gmfer, f)alten, ber bueljttell lugen unnb ha-j aiicx nngefcf;iifift 5lffenfpteII für tregift, auß bel)nenieljgen fopff ertrclinnet ? 3?cnn ob 'OJiurncr ntit bir ber fad;en inoU etjneo ift,£)att er fid) bod) ber lugen entl)alten\ n^ilc^e bcin bcftc tl)at Ijnn be^ncnbud)lcn fein. D beffert euc^, lieben bruberu, bie fc^rifft fumpt an tag, bermenfc^en ougenn lüac^enn ouff, l)t)r loerbett elnr fadjenn ntuffeuu anber?fdjmucfen, ober baC' t)eüe liedjt tüirt cud) ju fdjonben nioc^en; id) luarne euc^trelntid). (Sott Ijetff un» alleun 5U ber rec^tenn toar^e^tt fd)ier. SlTOß^l.3 sefcttigt B 7 \iä) C 11 ungcfc^ictteft BC 12 treümct B rxtromct (' 13 i«beinern C 14 Buc^Iin BC Jruber BC'1 jfQ3U ^Qt Tliä)ae\ ©tiefe! „mibcr boctot OTiiritars falfrf) evbfldjt Stjcb" Sgl. Siij be=inerft: „2"er Siitl)er Ijnt bid) nod) iiit gcfcimt, bo er idjrib, bu Iitgeft iiit als Bit als ber cmiev."2Ö. iJoloerau, Jfjomaä gjlurner iinb bie bcutfrtje Oieforinotion, ©. 103, yjote 61. Sgl. aiid) oben®. 681, 9; 10.


tigtait^[jbornftagpfü^ungSnngern^-ftenSermon Don ber UJürbtgen (^-m^fafjnngbe§ (jetügcn toafjren Setrfjnamy (£(jrt)ti, getfjanam Gjrnnbonncrytag*(28. SDMrs 1521.)5)iefe ^prebigt ift in treit ausfü'^rtic^ctcr Raffung anä) in bcv *^*oIianbci;=l^anbfcfjrift übei-Iiefert unb nad) biefer in Unf. 9lu5g. IX, 640—649 als 'ih. 111mitgetl^eift. Über bas 33crpUni§ jenci ^anbfc^riftlid}en Jhifjcidjnung ^u unferntSriicfe fiefie ebenba. ^u bev in ben Jiteln bcv SrudEe crniä^nten Slnwefen'^cit3D0c^im§ II. öon SranbenBuvg läßt fid^ Ujetteves nic^t beibringen.5lu»gQ6en.A. „Qx)n Sermon öon ber toirbigen empfal^ung bee !^el)(igenn waren''Set)c^nam^ ö"f)rifti, gef^ann am grnnbornftag ju Söittembcrgt, ^nfegen= " wertigtel)! bea S)ur(^(eud)ttgl"ten .Ooclj^ gebornn ^"Urften Bnnb931orggraff ju 3?ranbenbnrgf k. beni\.S. 531. ^utf)er.jj9Inno S^omini 5]i. 2). XX'. " 5}lit Jiteteinfaffung. litelrücffeite be=brucft. 4 Slätter in Cuart, lefete ©eitc leer.Stucf öon 3of)Qnn ©tuncnberg in aSittcnberg. liortjanbcn in ber Änaafc»eig., Striiftabt, Setfin (2), Stcäbcn, (Börli^, ©öttingen, ®otf)Q, §aUc,fd^en^eibelbetg, ^ma, ßönigjbctg U. (2), Seipjig ©t., Smibon, 33Jünc^en U., 9lüxn=betg £t., Äoftocf, aSSeimai, SBittcnberg, SSJütjburg fßletitalieminar).toaren Iet)cE|=B. „9Iin fermon öon ber wirbigen empfa'^ung bei ^iligen|inam§ 6'^ri fti, gettion am grfinbonerftag 311 SBittenberg, in gcgen=loer bei Surd^leüdjtig- ften 6oci)gebornen 5ür= öfi;],j2)larggraff jü ]Sranbenburg jc". bem ^üng""« S- Sutl^er.j ;;li3Jf. S. XXj.IISlatt leer.5Jlit Stteleinfafiung. 6 Slätter in Cuart, le^tciI"Srurf öon Silüan Ctmat in Süiglburg. Sotijanben in bet J?naotcjc^en©lg., amfterbam, Setiin, Bresben, ®tfenac£), |)eibelbetg, Sfefte fiobutg, Sonbon,anünd^en U., SRegenlbutg, SSJeintar, SCBien, Söittcnbetg, äßolfenbüttet.C. „Slin fermon 33on ber ttiirbigen em= 'namä d^rifti, getf)on am grim-,,be§ l^ailigen waren let)d^ j311 2Bittenbcrg, in ge gen^1fiut^ctä äßcitc. VII. 44


ürgt^onjungem.bornftag'gcren:bornftagbe§besM.SSittcnbergfürftc6crg,(590 ©cviiioii uoii bi'x tuütbigcn 6inpfaf)iiiig bc? f)ciliijcit lua^veii 2iid)mmi gljrifti,toerttgtait bcg burc^le^- d^tigiftcii .^lod) gebovnejj {fyürften ün 9]lavgraffall aSranbenBia-g be SSüngern S).||9)1. Siittjcr. ,D. XXI.5)lit 2;itf(einfQffung, 2ttelrüctfeite bebrucEt. 4 Stättcr in Quart.£tucE uou Wdäjtx aiainmingei: in Stugsbutg. Sot^onbcn in ber ^naafc:t'cfjen ©lg., 58crlin, 9J!üncf)en 11, -Dlünftcr, SBcimav, SÖien, aBittenbetg.D. „9ün Sermon öon bcr ' mirbigcn empfa^ung bc§ tiailignj|warennam§ 6t)rifti, ge='am grunbonerftag ^u\^(cl)[^=in gege=ttier tigfait bc§ S)urrf)teü(i) !' I';tigftcn |)0(^gebornc fdürften tiii Worg=„graff ^ü a3ranbc= k- be 3(nn Soctorjj5[Jlar- £ut= t^er.|j !|9JI-S)-XX1. i"mit Xtteleinfaffung. 6 i8(ätter in Quart, le^teiStattbctg,leer.SJßol)! ®rucf öon ^ötg Stabtcr in *2luggbntg. ä*ort)Qnbcn in ißcvtin, .^eibfl:SEBittcnbcrg.E. „6in jermon öon berjjmirbigen empfat)ung "^etjtigen waren \X)ä)=||nam§ f G^rifti, gettjon am grünen; jü 2Bitten= in gegen=||Iüct)tigiften !^oc^ gebornen:||ji gctructt«jürti feit beä burc^;| jjbn 5)targraff ,1S). 9Jl gut^er. ,yi aSranbcburg bem||m. 2). XXI.||jü 3üric^. jj" 9Jlit 2iteleiufafiung. 6 Slätter in Quart, le^e Seite leer.Srud üon 6f)riftoi ^rofc^olDev in 3i'tti^. Sorf)Qnbcn in ber ßnaofcfc^cn©lg., 33aiel, ßonbon, aSetnigctobe, 3üric^-F. „6i)n ©ermon öon bcr w^rbigenn empfa^ung:]^el)ligenn loarenn,;Sel)c^nam|3 G^rifti, „geprebiget am grün t^u »ittem^ berg.S)Dct. maxt. fintier. m. S). ssüj. I| j|" 9)lit liteleinfaffung. litelrüdEfeitebcbrucEt. 4 33tätter in Quart, le^te Seite leer.®tnrf Don SBolfgang ©türmet in ßtfurt. 33or^anbcu in bot .ftnaafejdjcn©lg., Sexlin, ßonbon.9lu|erbem ift bie 5prebigt aufgenommen in„ßttlic^ Sermoneä S). 9Jiartini l'utl^eri, nüm lic^ »Bgangen.jj || |]2?onbreierlel) gutem ]|leben, ba§ gcwiffen jü Bnberric^ten. ||33on toirbigeempfa,' ||^ung be§ t)e^lige leic^nam§ 6f)rifti, gef^anI| üff ben©rünborn ftag jü wittebcrg, im. rrj. jar. jj^-öon .zweierlei gerec^tig=!| ||fel)t. IIGinSermon gett)on ,^u Grfurt||öff ben hinweg gen SöormtfeäJon ber '^oc^ften tu=||genbt ©etaffenl^eit , ein 5}iiffiue 3tn 1|breeSobcftein öon Garolftat. ," litetrücffeite bebrudt. :!6 Stätter in Quart,leijteä Statt leer. 3lm Gnbe: „Öebrmft Stnno. m. S. yrj. ||aSenfeStugufto. [["S)ruc£ öon 3lbam $etti in SBofcl. a3otl)anben 3. i8. in ber Änaofefdjen ©Ig.,Slmfterbam , Setiin, 33te5lQn ©t., Sresbeu (2), ©ttafebutg, Sßeintar, 3[ßitten=berg. @ine tteine StbWcicljung auf bem ütcl finbet fid) in einigen (J^emptaten,(. 83. Breslau ©t. unb Stef-ben (Theol. evang. polem. 1830, 15 1; 3eile 13fteljt in biejen „bc" unb ein 'J>unft tjintct „SÖJotmbfi". llnfer ©ctinon fte^t t)icr


getrau am Stünbomicrätag. 1521. 691A ift ber Urbrud. 9Iui i'i)m ift cincrfcitä B, anbrerfett^ in fe'^r na'^em 9tn=f(^lu§, aber mit manchen SBerfefieii, bcr fpäterc Srucf F gcfloffen unb auä) berSert, ben „©ttüd) (Scrmoncö" bieten, ift eine fet^r getreue SBiebergaBe Don A. 2tusB ftnb C unb D, aus C ift E geftoffen.Q^on ben ©efammtauSgaBen bringen unfere '^»rebigt 3BittenBerg VII, Sl. 15"— 17"; 3ena I, SI. 435'' — 437''; SÜtenburg I,


692 ©etmoti uon bcr iDütbigcii (fmpfa^uiig be? Ijeitigfn ttittl)vfii ßeic^iianiä ßfjtifti,Um erften ©oEcn bie jum ©acroment nit gal^n, bie l)n off ent=I(icfien funben unb 66^em futfo^ liegen, al§ ba fein ()Qfe, un=rel)nictcit unb bcr 9tcl)d)en. Unb foü nit Qn9cfef)cn loerbcnber tivc^en gcpott, biß fie fotcf) funb mel)ben. S)enn c» ift 5faeffer tl)un gotti'3 gepott benn bei fiidjen gcpott, unb nQC^=tnffung bc» fücramentä benn toiber gottis gcpott funbigen baffelb empfal^en,tnitc^er fotc^en funbern üorpotten ^att bas t)el)Iig facrament.6,5um nnbernn ©oüen auc^ bie ficf; enthalten Dom facrament, bk fi(^entpfinbenn alf;o gefc^icft , ba-3 fie nur umbs gcpottic- Inillen ber tirc^en ober 10Quß getoon^cljt ijXjn ju ga^n , ba^, loo fie frei) töeren unb moc^tcnö laffen,fie nit Hon guttem iuillen ober begirbcn t)l)n|ugl)ngen. Senn baä ^el)ligfacrament fucf)t (ol§ fanct 5Iuguft: fagt) ein ^unrige, burftige, begirige feete,bie naä) l)t)m ooriangen t)ab; iriitc^e aber aufe gepott ober gen)onl)eit i)X)nngaf)n, bie i)aben fcljn üorlangcn noc§ begirbe bar|u, fonbern oiet mef)r ein i5gralücl ober fdjetüe barfur, ba» fie lieber baüon benn babel) lueren. ©in be=girig tjer^ erluarttet nit be» gepottiS, fi()ett auä) nit auff gepott ober getoon=^el)t, fonbern fei)n nott unb begirbe trcljbet l)bn, bos er nur auffS facrament,ba^ er begerb, ac^tung ()att.ßjum brüten. Spric^ftu, loo bas inar njcre, ßo ift e5 ,5u beforgen, bai 20iüenig leutt l)n ber toelt »nirbig empfaf)en, benn faft i)berman on fein crtnelen,nur aufe ge^orfam ber tirc()cn t)I)nn jugotjn. 2Inttt)ortt. S)a ^itfft nicfjtsfüron fdjaben nit abga()n. &li\}d) aii Ijnn bcr natur , iDcnn ber Iel)p fatt unb, c-3 muß I)unger unnb burft felju ,5u bifier fpel)fe unb trancE , ober magöoE ift ober fonft francE unb un^unrig unb nl}mpt barübcr ju fic^ ein groß s^'re^c^eö mal, ber mu§ baöon iud) unb frandt Icerben unnb fterbeun. 3[fter aber hungrig unb burftig, ßo ift et luftig unb toitt gefunb unb ftorcfbobon.I „S^sfu?" fel^tt E Unter „3^efu§" ouf 2 iefonbeven Seilen: 2lin Sermon »on berWirbigen (Srnpfa^ung be§ ^aitigen waren teljifjiiams ittjc^naml E) (?^rifti *R 2 geen Bgen CD gon E 2,3 offenließen E y böfen JJ finb E 84 unroinigteit BCD4 gclcic^en BCD 6 fotic^ E 6 got? E „benn ber ttrc^en Qepotf fe^lt F 7 iacrnt^ Äfunbigen] fünben CE 9 anbren E 10 cmpftnben *B 11 geen BCD gonb E toa BCD12 gicngen *B 13 fönt *B Ißungcrige *ß hungrige F Begirig C feet *B 15 geen BCDgonb E fiegirb *B 16 gruwen BD grauwen C grufcn E grawcn S obbcr F fc^eüße BCDfi^ü^en E barDorj*B bafur F baroon *B barbe? *B 17 fi^t *B 18 fonber Fiegirb *B treibt *B „nur" fc^tt E 19 etir F 20 Spric^ft bu E „wor" feßlt F21 Weinig C 22 tildßen E geen BCD gonb E gat S Slntwurt *B nüt E24 a6geen BCD obgon E 25 fünft *B un^ungerig *B un^ungrig F fic^] jm *B26 reiiJßä D ricßä E boroon *B 27 ^ungerig *ß 28 baxBon *B


get()aii om ©rüiibDiiiictstng. 1-V21. (593ß3um öierben. SarumB tl)itt bcr a3npft ju tucnig, ja uiuecfjt bvaii,bQ§ er bte teutt mit gepott ba^l)nn bringt ou allen untevfd)cl)bt nnb nit 3nüorunb me^r aßen ölet)^ tnvtuenbet, tüic cv bifecit Inniger unb burft l)nn bieT)cr^en 6ringc, bortcrtct bamtt nur bic feeten unb treljbt fie ^u fuubcn, maä)t5 bc§ facramcnty frudjt gan^ ju nickte. Q-i Uicrc benu bas ijcmanbt iei)n gcpottnur auff bic t)ungrigen beulten luolt, fonft ift^ furlnar ein Horterblti^, fd^eb=lic^ gcpott, bcm nit ju folgen ift, hi% ba-:? bn tjuugrig fcl)[t unb on gcpottOon bir felb ^IjnjugetricBen tnerbeft, baä bir nlcibcun fein gcpott nl)mmer nottfet). (S§ mag l)^c ba§ facrament, aiiä) gott fel6er, ntemant on fcljuen loillen10 ettpa-S gckn, unb fet)n gaben, bielnel)! ftc groß fct)n, fobbern fic groffen (jungerunb Oorlangcn, f(ict)en aber unb fc^clucn ein gebrungen unb untniHigß l^crti.6jum funfften. 2)en Ijunger unb burft bereljttct man olfeo, tücnn manbem mcnfdjcn on alle» gcpietten an^eijgt fcliuen gcbrcctjcn unb nott, baS erfcljucn iamcr er!enne unb ein begirbc getinjiinc bcr felben loß hjcrbcn. "älts15 toenn bn erfennift, ba§ bu fc^macf) l)m glauben, falt l)u bcr lieb, bift jagbafftigIjnn bcr 'Hoffnung. 3tem finbcft bic^ genel)gt 3U i)(\^ unb ungcbult, yi un=retjnidcit, |u gel)|, ober tüae ber laftcr mcfjr feljn, a(§ bu on 5tpet)ffel bid^fueten nnb finbcn toirft, %o bu bii$ rcc^t aufil)ft, bcnn alle ()el)(igeu (laben fic^otfo funbcn, aud^ ob bu t)n etttirf) ber ftucf a(§ gcpredjli^ DorftiiHiget ober20 gefallen Jocrift, fi^c bai- anfc^cn uub crfennen bcl)ner funb, fo e» ber meljnunggefd)t($t ober fo üi( Ijn bir Inirrft, ba-j bu bcr felben laftcr unb boPept gernlo§ Inertft unb begerift au^ repn, 3Ücf)tig, fanfftmiitig, milb, bemiitig, glaubig,ücbenb jc. 3U fetjn, ba? ift ein aufang bife» t)uugcrs unb burftc».63um fed^ften. 3§e groffer unb f)i^iger nu biße begirbc tjn bir ift, t)^e25 ia% bu 3U bcm facrament gefd^icft bift, benn andj gott fein gepott barumbgegeben, bie funb alfo 3uer!ennen, bar|u fio gretnlid) cttlii^ ftrafft, auc^ beutobt unb l)ellc mit aüerlel) pcl)n unb iamcr breloct, ba§ er ben menfc^cn tretjbunnb Porlangenb mac^c nad^ ber frnmteit unnb alßo berel)b 3U biffem facrament,fic^ alfo ben achtet ber menfd^ nit metjr ber firctjcn gcpott, fonbcrn lüirt fro"^,30 ba§ er mag bar|u turnen getrieben öon t)f)m fc(b§ unb feljucr notburfft onalle gcpott unb fobberuug. 2)ife lere unb Unterricht folten S3apft unb attepriefter trct)ben i)nß üoldl unb ij'^t gepott laffcn an flccn, auff bo» ein ijglic^er1 ^'^0 F baron *B a mer F ijnnj l)t)U F 4 bring *B »cibcrfiet *Bbormit BCD ö nieten *B acr *B 6 l^ungetigen *B beuten BCD junft CEift e? *B BcrberHid^ *B ^ungeria *B ieljeft *B S otsbenn] benn F 9 F »)c 7löfotbetenE 1 1 fc^cüroen BCD jc^ü^en E 13 mcntfc^en (c6enfo i. gotg.) E geireften E14 6egitb*B gewinn *B 15 wann *B liefie BCD liefil) E 17 gljt E 18 fueten]*B aütft E anfic^ft *B all *B fiailgen BCD emlJfinben 19 ftudE *B gebrefttid^ E21 »ütctt E 22 stetig BCD fenfftmutig *B gteubig E 23 teienb ES 24 nun *BSegttb *B 26 geben E gtufanitic^ E 27 ^eü *B ttöwet *B tm)be BCD28 tnac^ *B ftümtait BCD ftomtett E 29 fvo CDE 30 tommen BCD 31 fortciung Eteer *B 32 tte *B on AF on *B fton E


094 ©crinoit 1)011 bcv li'ürbigen ('iiipfoljimg bes Ijeiligeii limfjtcil i.'eicf)iioiiiä Cljtifti,fre^ Bliebe unb \va nit ^ieburc^ fics^Jtig Itmibc, öom facroment ftc^ entijaUcnlieffcn. 5Ju tiel)6en fie nur ba?-' gcpott unb mit bcm (jauffen f)l)nan ftuvmerm,ba§ gor üiel fd)Qben§ ber 6'()riften()cl)t baöon gcfc^ic^t.6jum ftebcnben. SBcnn nii bei" tnenfi^ alfo junt (junger funien ift unbbamit beret)tet jum facroment, foü er l)t)c jufe^cn, boS er nit ouff feinlüirbigfcit ^Ijn ju ge^e, quc^ nit allein barunib bitten, Irie ettlid^ tl)un, bieOTattt 8, 8, ben fcrfe betten '.söerr, iä) bl)nn nit tnirbig, hab bu gct)tft unter met)n haä),fonbern fag nur ein Irort, ßo Unrt meljnn feete gcfunbt'. 5Ut ba§ ic^ ba-äge|)eet norluerffe, fonbern man foü ein ncf)erfe bcgrel)ffen. 2)a§ fetjnn btetDort, ba 6^riftu5 bie '•J3Je§ mit eljnn fe|t unnb fpridjt:5Jlemet ^l)n, unb cf)3et, bo§ ift meljn Ut)p, ber für cuc^gefcenn lüirbt. S^Jemet ^^n unb trtncft barauf» allefampt, boeift ber tilc^ be§ nctoen unb etoigen teftoments ijn met)ncm bluet,ha^ für eui^ unnb für öiell öorgoffenn Inirbt ju borgebung berfu n b.S)i§e irort ob fie rtol ber priefter t)ei)mli(^ fpric^t (unnb hjolt gott,er fprec^ fte auff§ allerlau|t, ba*3 fie Ijberman fterlid^ ()öret auc^ l)n beutfi^erfprac^), foÜ fie boä) ein Ijglic^er ßtjrtften t)n ber ^JJe^ für t)f)n !^abcn unnbnur auff bie felben ac§t f}aben für aüen bingen. S)enn glel)c^ tüie fte Inutten3U un§ aüenn, ^o rebet fie auc^ ber prieftcr an 6^riftu-l ftatt ju allen, bieumb t)f)n fte^en, fotten un§ auc^ l)t)r alte on nljemcn unb brauff batoen unbnit 3lt)et)ff ein , luir toerbcn bamit 3u gaft geloben tion bem Ferren ju biffemretjd^en mall.ßjum ai^ten. S)o§ bebeut auci^ ber priefter, toenn er ba§ facramentunb tUä) emp^or {)e6t unb bar^u mit gloden gelautet toirt, toild^g al§ nitmel)r ift, benn ba§ loir bamit ber fttort Cbrifti erljnuert Irerben, al§ foltber priefter unnb glodfcner fageun ju un§ allen '§6ret ju, l)'^r 6t)riften, fet)etl^er, ba nemet i\t)nn unb effet, nemet ^l)nn unb trincft 3C. bab ift ber leljpunb bluet ß^rifti', al^o ba§ ben Iel)en mit bcm auffl)cbenn be§ priefter§ unnbglotflin Qltt)ä) fo bil Bebeutet incrbe, aU f)6rreten fie bie tüort (sljrifti lauttunnb !Iar, bie ber priefter l)et)mli(^ gelegen l)att. '3luff bi§e Inort muftu nubitjn ^unrig ^er^ baioen unnb auff folc^ gottli(f}er toar^e^t jufagung bic^ tior=1 tteifce BCD Hifie E toSt E wurb BCDE 2 ftimcn D 3 fö^aben Ebatöon CDE i lommen BCD ö fictait *B G ge^c] gang E 7 gccft BCDgangeft E 8 nüxl E fcel *B 9 grtet *B »crWetff *B na^ctä E 12 ttinäet *B13 Uli) *B ncümcn BCD nüloeit E blut *B 15 fünben E 17 uff ba§ E oUet--tauteft*B £tartic6 E :^5rt BCD 18 Poi jm *B 19 nun E »or *B 20 atfo E«bt*B JU un§ oUen E 21 barmiff *B fiauWen BCD iutoen E 22 äWe^ften *Bbamit CD 24 bcn Jirieftei A*BF ber pvicfteT S 25 ftürt E toctdöe? BCD Wetid^el E26 Worten E erinneret E 27 glotfner *B |>örcn E 27/28 fe'^cn ju E 28 nement CEitemmcnb E effcnb E nemmen E trindfet BCD trincEent E 29 Blut *B 30 glocten *B^örten *I3 31 müft bu *B „nu" fe^lt *B 32 Ijungcrig *B bouWcn BD buluen E


gett)oii am öirünbonncrjtnä. 1521. (39,5laffen, brauff jutn focvament gelin unb ju gott bringen unb alfo fagen: §en,toa» ift?, ba§ icf) nit totrbtg 6l)nn, boB bu galjcft nntet ntel)n haä), %o 6t)ntd^ boc^ buifftig unb begtrig beljncr ^ulff unb gnab, ba-S ic^ anä) mug frumtocrben, §o fum ic^ auff !el)n anbcvs t)orIofien, bcnn bo» \i) i^t iuffe toovtge[)6i-t ^abe, ba bu nüdf; mit ju bcljncm tifcf; labift unnb fagft mir unlcirbigcnju, ii^ foE Dorgcbung alter funbt ^aben, burc^ bci)n letjp unb btut, fo icf)'3effje unb trinde t)nn bijfem facrament. 'kirnen. Sicbcr ^ixx, bel)n Inort ifttoar, ba jhjcpffclt i(^ nit an unb brauff cffc unb trincE tcfj mit bir, mir gc=fd^e^c nac^ beljncnn mortten. 5lmen.63um neunben. 2^a§ f)ei)ffct ban loirbig jum facrament gangen, tritd)Irirbigfeit nit an unfern tilei)-3, mu^e, arbeljtt, betten, ober faften, fonbern anber gDtttic()en loorten inarfjeit tigt. Q§ haben loot ettlid), foldje luft unbbegirbe jum facrament ju madjcn, ertidjten mani^erteii frui^t ber 531effcn ', etjnerfonft, ber anber §o, bae unter l)f|n etlic^ fd^reljbcn, ber menfd) n^erbc nit eiberunter ber meffe, unb ßo lang bamit gnarrct, baS fie bie frudjt ber meffenaller bing let)f)lich unb ]eDtli(^ gemacht l)aben, be? fie borf) fcl)uen grnnbt beut)f)rc ctigen trelom liabcn, IroHenn aui^ umb ber gel)6retcn me§ Unlten be§tagiB fieser unb gludfelig feljn, Unb ift niäjU über blieben tion ber meffe,ba-3 ift tion üorftanbt unnb brauch biffer göttlicher ijufagung, milt^s bie gantjme§ ift, benu 61)riftuC' am abent effcn nit mef)r benn biße tnort einfeM,Unnb bie felben nur ^um getiftlidjen nuti, all ^u oorgcbung ber funbt, feurgnabe unnb l)ulffe empfat)ung, |u braucf)en geben l)att, ba§ be-5 menfcfjen "^er^burd) ben glauben bvan ^angenb ftard toirt t)n allem gutten ioiber bie funb,tobt unb f)elle. Qx loil nit Ijctjtlic^, fonbern gelifttid) unb clniglic^ geljolffen!^aben, burd^ feijne tnort unb mercf, Unb ift ein fdjmadj gottiÄ, ber felben ^ujeljtlic^en guttern alfo miBbrauc^en.(Ejum l;el)enben. 3{lfo toenn ber prieftcr ba-? facrament rei)c^et, folt erUorftanben njcrben, als t^uc er ba» tncrtf, üon loilc^cm bie luort (il)riftilautten 'Dtcmet l)i)nn unb effjet jc' Unb ber menfd) foE aud^ t)u frafft unbbebenden bes felben morte ba-3 facrament empfaljcn unb l)l)e nit ,5niet)ffeln, e§gefd^ef)e tji)m naä) lautt unb tjnbalt ber felben iDort ß^rifti, ba^ gelnifelid^1 botouff *B 2 roürbig E gangcft *B 3 Begievig] Begcr *B ^itff *B mog Eftomc E futm mug F 5 gcl^otel BCD :^a6 *B unMürbigen E 6 plüt BC i^ c? *B7 trincE 8 baiouff *B ^6 *B 8,9 gcfc^ed^ *B 10 ftaiRt *B tätigt BCD*B10;11 rodlet Wütbitett E 11 unjetm *B nm BCD tn^u E 12 ^toot" fe^U F iote^cn BCDiölic^cn E 13 bcgirb *B erbid^ten *B cvbic^tet S mcngerlcij E U junft *B weib *Bctbei] cbter *B 15 ll) mcfe *B 17 jr *B troum BCD wöaen BCD wellen Ege:^örten *B tag§ *B nüt E *B 19 bom *B gotüc^en *B ttjclc^cS BCD18 mef§rcelic^eg E 21 „nur* }etß E jü geifttidöcm oU] aU *B jil ber E 22 gnob *BEpiff BCD §ilff E ,be§" fep E 28 baran *B itürt E 24 ^ctt *B 27 toann 'B28 t^ü BCD t^u E 29 ncntmcn E effcnb E 30 jme^ften *B 31 gcf(i^e(i^ *B') gntloeber ift l^ier baS ju ^abcn ge^öriflc "ßttc. auägefallen ober cttic^ten ift einSßetie'^cn für ertii^tet. % ^.


(iOß Sctmoii Hon bct iDütbiflfii (Jinpfaf)uiig bcs (jciügen iDQljtni l'cidjiiame Cfjtifti,ß!§tiftu§ Ici)t) für t)'^n geben imb feljn Blut für l)^n öorgoffen fei), unb er einerBc bc§ netoen teftanientS fei), ba§ ift gnab unnb l^ulbe gottis jum etüigenleBen. ©tl}e bcr glaub maäjt frum unb bortrel)bet alle funb, fterdt alle !ranc£=^el)t, erleiu^t alle 6linbt)el)t, ^eljlct alle 6o^e juneljgung, be^^üt tior funben,tf)iit alle§ gutt. ßnr|lid) bic frud^t foli^-3 glauben» ift alliffampt unb tet)n ^geprec^en me^r, benn Ijn bcm glauben Itirt bcr ^el}lig getjft geben, baburc^ bermenfd) gott lieb gewinnet, al» ber l)t)nt §o ein rel)cf) lt)olttl)att l)l)rl}nne er|el)gt,lüirt luftig unnb frolii$ alle§ gutteS |u tf)un on gepott unb gefe^.ßjum el)lfften. 9hi fif)C lüie fernn fie gefaren fel)n Don ber ftraffen,bie unfe gelert f)abcn ]n bcm facrament lüirbig juge^n auff bte ma^e, baS i«loir follen gan| rel)n fcl}n unb 1)ai(n un» blob, fdjut^tcrn gcmacf)t, ba^fuffe, feiig facrament ju cl)ncm fc^rcdflii^em unb ferlic^em l)anbel borfcret,ba§ Incnig leut^ mit luft unb begirben babtjnn gaf)n, barumb ba§ fie l)merfurd^tcn , fie fcljn nit rel)n unb töirbig gnug , burd} Inilcf) forg unnb for^tfie am aUeruntoirbigften incrbcn unb glcl)c^ ber l)unger unb burft aufe 15getrieben tüirt, benn fordet unb üorlangen befielen nit mit cljnanber, barumb^aben fie eben bamit un§ öorl)l)nbcrt, bamit fie uns ju fobcrn gemel)nctl)aben. Sßenn bu nit cl)e fumen teilt, bu fel)ft benn gan| rcl)n unb on 9e=pred^en, ^0 blicbftu biet beffcr baDon, ba§ facrament foÜ bic^ rcl)n machenunb bir t)elffen, %o Inittu nit cl)cr fumcn, bu beburffft benn fel)ner ^ulff 20nljmmer unb l^abft bir juöor fclbft gc^olffcu: ba§ ift eben aU Inenn bu jueignem toftlidjen mal gelaben toerft unb freffift unb fuffift bi(^ ,3ut)or öott,ba§ bu über bcm tifd) muffift fi^en mit unluft unb cöel alle fpeiife t)or=gcben§ laffen furtragen, Inie foE ba§ bcm toirt gefaüen?3cum 3lt)olfften. Sil}e alfo gal)t e§, Inenn man bie Icutt mit gcpotten 25unb gcfe^cn lüil frum mad^en unb rcd^t füren, ba§ fie nur erger Incrben unbburd) fold^ trel)ben untoiUig, unluftig tl)un, lüa§ fie tbun, luilc^s benn al§balb l]l)nberli(^ ift ju gottiy gnabcn unb facrament, lDild)5 er nit mag nod^tnil geben ben gebrungen, gc|loungen, ^ergenottigten burd) gepott unb gefe^,fonbcrn ben begingen, felb !ummen, burfftigen, Oorlangcnbcn ^er|en, toic er 30ü)iattf,.ii,i2.fQgt ^Jtatt. 11. 'S)a§ l)l}mcEret)d) kt)bd gemalt unb bie getueltigcn rel)ffen e§2 ert *B neümen BCD nüttcn E ^ulb *B 3 @id^ E oettte^tt *B aü *B4 ctteüdötet *B 5 iotc^el BCD foti^e§ E oUeiionHit BCD alle iam»)t E 6 ge'breften E7 sclDint *B rc^c^e *B ^ierinn *B 8 gut *B gefaxt E 9 9iun *B \iä) E fert *Bfinb E 10 ju gon EJ gccn D mag *B 11 6l6b unb fcfecülicn (ji^ü^en E) *B 12 füg *Bji^rccflic^en BCD fi^rocflic^cn E fcrlid^cn BCD tätlichen E »ertert *B 13 gonb E„bal" fcI|U CE föra§tcn E 14 fet)en *B tncl-- ^e B «jelfie CD ttclic^e E IG Wütt Elieftonb E 17 forbeten E getttoint C gemont E 18 SBann *B fommcn BCD fe^eft *BungefircftEn E 19 fiteibft (Mibft El bu *BS böfev 20 rtilt bu *B ee ES loatmenBCDCE^ilff*B 21 r)aMtE fett§*B 22 toftttc^en *B rceteft CE füffcft BD 23ben*Bmüfteft *B add *B] fe^lt S 25 ©td^e C Biä) E 26 geje^en] icfecn C fo^ungen fromm EEtreten 27 fotc^eg BCD iötic^E? E 28 gnab *B 29 „ben" feP E löergcnotcn *B30 bent CE tomnen B fommen CD fiimnen E 31 ÜJlott^ei am jj. *B gEttottigen *B


getfjaii am öirünboiiitcrälag. 1521. 697,^u ftd) bon bcv 3Cl)t an htx t)vcbig ;^o(]nimif'', ba§ ift: bic locljl iniid 3°={)anni>5 bem Dolcf fein funbt unb gcpvci^en eröffnet (loiIrf)'3 foEenn oUe pvcbigcrt^un), §0 Itiixt t)t)n ^o gad) nac^ bem vcl]dj gotti§ unb fel)ncr fmlff, bn§ ficglcl)(^ mit gctüolt l)t)n Zubringen unnb veljffcn cv 311 ficf). eotcf)c gcl)fter l)atts nud) gott lieb unb fein l)t)m tutifummcn, bic alfo üon l)£)ren funbcn unb ge=pvcd^en gejagt toerben Ittiepf.39. fagt 'äöie ein gejagter £)irfc^ 6egirig ift nnii)*t-«.2-ct)nem frifc^cn prun tDüffcr, %o öortangt and) mel)n fcele naä) bir, mel)n gott."(Sjum brep^etjenbcn. 5tlfo (odct er aud) ^}]at. 11. 'Äummet ju miralle, bie t)f)r arbeitet unb befc^tnerct feijbt, id) loiH cnd) erquiden unb {ielffcn.'TO.m() 11,2slu@§ ift nit 3u glauben, bos ber l}err öon leljplid^er erbcl^t ober laft fagc, bcnner f)t)lfft nur ber feelen, barumb fein foldje ttiort juborfteen Oon ber erbel)tunb laft be§ geliiiffen§ , tt)ild)§ fein nit anberft benn bofj getniffen , bon gc=tl)anen funben unb teglid) geprcd^en unb neljgung ju funben. 3llle bie felbentrctjbt er nit bon \iä), toie bic tljun, bic un§ leren rel)n unb tbirbig jum15 focrament gal)n, gibt auc^ feljn gepott, trel)bt niemant, fonbernn todct unblieptid) rel)|ct aüc, bie bo funber feljn unb fid) bclaftet finben, feo fie anberS^ulff begeren. Man muß ba:5 l)ol)e facrament nit al§ ein gifft, fonbern al»ein er|nep ijaltm ber feclen, haie er felb§ fagt 9. l)m ^Jlattlj. 'Sie gefunben TOntti) 9. 12,burffen fepn§ artit, fonbern bic franden.' S)a ligt c§ nur an, ba§ bu bepn20 erbept unb laft Irol erfenneft unb fulift unnb l)er^lic^ begirig fepft, ber felbeulofe ]u Serben.


^Ad libriimeximii Magistri IS^ostriMagistri Ambrosii Catharini,defensorisSilvestri Prieratis acerrimi, responsio.1521.SBä'^renb man in SBorins auf bem Jtteii^stage über t'ut^eri


Ad librum eximii Magistri Nostri jc. responsio. 1521. (399Embseriana et Murneriana allata quoque apologia fratris Ambrosii Catharini, . . .pulo authoris titulo. Praedicatoris scilicef, de opere abunde satis iudicatum. Idin quinque libros digessit, immo expuit," unb fällt bonn foIgenbeS tveffenbeUrt^öeit übev ben 3}erfaffei": ,Ex sacris litteris admodum pamm promit, ut velminimum versum <strong>Luther</strong>ianum scriptura non refellat: omnia suadel, nulla persuadet:adulatur, conviciatur, nugatur: adeo nuda sunt omnia quam quae nudissima,ut plane Silvestrum silvestraliter redoleat, ut ego Italorum vicem doleam,quorum etiam patronum agit, ut me hominis vere pauperis, simplicis, humilis[at§ fold^en be3cid)nete fid) ß'at^artnuä r'fietorifi^ in feiner 3(po(Dgie] non parummisereat. Unum tantum probe, quod in calce rationes adducit, quare non sitreplicaturus , etsi arbitres magis pharmacopola aliquo quam <strong>Luther</strong>iano respondenteopus esse: nam, ut uno verbo dicam, nitoris aliquid, roboris nihil.'' Umbiefefiic 3^^, bieöeii^t mit bcmfefben 3?Dtcn, fanbtc SBcnjcI CincE Sut^ern bic©d^rift ju unb djaratterifirte fie in einem (i8cgleit=1) Briefe aU explosione dignioremquam confutatione.'dloä) mit feiner „Slntwort auf bae überd)riftlicf) , übergeifttid) unb ltber=ffinftti($ 5Pudj 5BdcE 6mfcr§ ju 't^eipjig" befc^äftigt, öerna'^m Sutlicr Udu neuen9lngriffen. 9(m 6. SJlärj beri(i)tetc er feinen fyveunben ©eorg Spotatin unb Soljannßang, bafe oud) jlDei Italiener iriber il)n gefdjrieben l^aben follten, teoBon er abernod) nic^tg gefe^^en. ©(cicfi barauf ging i^m l'indS Senbung ju: ber eine berStaüener Ujar atfo Slmbrofius datl^arinus.- äöcld;en G-inbrud beffeu „9lpolDgie"auf il^n mad)te, erfennen wir aus feiner 9Inttt>ort au Und Born 7. ^Mx^: ,Deusbone, quanta farrago insulsissimi istius Thomislae Catharini! Respondebo eipaucis, ad summum quatuor quaternionibus". unb au§ feinem ißriefe an Spatatiuebenfall§ bom 7. SRürj: „Yenit tandem e Noriuberga Anibrosius Catharinus, probDeum, quam insulsus et stolidus Thomista, ut nos aüquando risu, aliquandotaedio paene enecet! Breviter ei respondebo et Italicae bestiae biiem niovebo".9Jlit eilenber ^ft'ber öerfa^te Suf^er feine @egenfd)rift unb gab i^r ben ettoasfpöttifc^en Xitel: Ad librum eximii Magistri Nostri Magistri AmbrosiiCatharini, defensoris Silvestri Prieratis acerrimi, responsio Martini<strong>Luther</strong>i. @r toürbigte barin ben 6att)arinu^ feiner eingefienben aBibertegung,l^o6 nur einzelne Don bemfelben auegefül^rte 5punfte Ijerbor unb tnüpfte baran,') Srasmus ftctttc ben 6Qtf)artnitä all 58crtf)eibiger bes popftlidjeit *Pviniat5 nod) unter©Qjetan, ^'rieroä unb (Scf, f.Opus epistolarum Des. Erasini, Basileae 1529. @. 722.'')äßerbet anbete Italiener gertefcn fei, ftc^t noc§ in ^'^age. SSiirtborbt, SutbcT-3 Sriefined^fet S. 37,öcrloeift auf bie in ben Unfc^. 9!ac^ncf)tcn 1702 S. 587 [2. 9lufl. ©.401] angejeigtc Sdinft:Mai-ci Bauriae Defensio potestatis apostolicae, Ferrariae 1521. @nber§, ßutfjers 33vief=toec^fel 58b. III S. 99 hienbet bagegeu ein, ba% biefelbc Sut^ern im ÜJlärj nod) nidjt befauntfein tonnte, unb bcnft on Aloisii Mavliani Mediolanensis, Episcopi ludae atque a seeretisCaroli Caesaris dignissimi, in Mart. <strong>Luther</strong>um oratio. 3lttein 3lleaiibcv, auf ben fid) Subersberuft (ögt. fialtoff, bie 3:epeid)en bes 9}untiu§ Slleanber S. 17 f.),beridjtet nur, ba% llJavlianuseine 9{ebe in aBotmS abgefajst f)at unb ba^ er fie {abfd^tift(id^) beut -Inipfte mit bcm näd)|tcniBriefc .^ut (Siiifidjt jufdjiden »erbe: fie bürfte bemnad) glcidjfall* nid)t gemeint jciu. ®e()r nio1)[ober tonnte im *D!ärj 1521 bo?- öerüdjt öou loannis Antonii Modesti oratio ad Caroluni Caesaremcontra Mart. <strong>Luther</strong>um aSittcuberg crreidjt l)ai''m, ba bereu Urbvud iu 3iom jdjou ben2. Oftobet 1520, il)r ©traßburger -Jiadjbtud ben 10. gebruat 1521 bic ^lireffc uetlafjen fjotte.—


mar.gmata.ijINDEXc700'^'' liljnini cxiniii Magistri Nostri M.agistri Anibrosii Catharini,irorauf es t^m je^t befonbcrS antam, feinen 23etoei^, ba| bev *^)oVft bcv 3(ntic^riftfei, bobuvc^ in i^r, incnn anä) nic^t in frül^er gebaditer (5oim, ben üerfprocficnenjtoeitcn 21^eil feines SBiberrufs ' (iefevnb. Si^on am 1. ?Jprit idqv fie inWannffript üoUenbet, aber Uieit umfangreidjev gcMovbcn, qI§ es t'ut£)er anfangebeabfid)tigt f)atte. S'" Suni l^itb i^r S)rucf beenbet hjorbcn fein, benn am 'J. 3tu[ifanbte 5üeanber Bereite öon 2?rüffet oue ein (^-remptar nac^ Floren,? an ben Sice=fan,^ler be 3JU"bici, ber unter bem 27. ^uli 1521 bcffen (Jnipfang befdjeinigte.5iod) bor ber 33erbffentlid)ung ber „Slnttoort" l'ut[;ere erfi^ien bee ßat^arinuäExcusatio disputationis coutia Martinum ad universas ecclesias, Florentiae perhaeredes Philippi luntac , anno Domini MDXXI. die ultimo Aprilis, öon TOelt^crerft im folgenben ^afjre bie Äunbe naä) äöittenberg gelangte: fie be^anbelte be=fonbere bc§ 9{efonnator6 Schriften gegen bie päpft(id)e SBude unb Pon ber '6ab^=lonifdjen ®efangenfd)aft ber ßird)e. (Sine (Srnjiberung anf Sutf)er§ „3(ntroort"erfolgte oon ßat^arinuö nic^t.''^3n§ Seutfd)e n;arb nnfere ©d)rift überfc|t Don 5paulue ©peratue unb fo3ucrft 1524 l^erauegegebcn unter bem 2itcl „Cffenbarung be« 6nbd)rifte aue bem*4}ropt)eten Saniel ftiiber Gat^arinum", fpäter nodigebrudt mit bem Derdnberteniitet „S)er @arau§. SJon bem (5nbcf)rift, feinem 9Jeic§ unb ;}iegiment aue bem5]3ropl^eten Saniet mibcr gat^orinum". @nglifct)e Überfe^ungen fotlen ju Sonbon1836 unb 1846 erfd)ienen fein.Sgl. Srteget, Stteanber unb Sittl^ct 1521 ((S)ott)n 1884) 6. 63f. Balan, Monumentarefoi-raationis <strong>Luther</strong>anae, 1884 S. 47. görftcmann, yicueä llrfunbenbud) (Hamburg 1842)©.51. — fSon ©obeit unb finafltc, 6f)riitop^ gdjeurU SriEfbucf) II S. 126. 2e aBettel®. 585. — 2c äßctte I ®. 567. 568. 569. 570 (= Giibcts III ix „'Hpolo^u" be§ ßatt)ai;inu§.'1. ,AD CAROLV.M1]^mperatorem. dtf,,§ifpaniaru5 9(ege. 1|gro--trii 9(mbrofij ^ati). Crb. 5prcb. 9JpoIogia pro HPeritate 6att)oIicc .9Jpoftoticc fibei ac]!Soctrine. 5lbuerfu5 3mpia ac ]]Patbe peftiferagjlarti--IIni Sut^eri So-||OPERIS. In||PrimoLibro Cötinentur undecim Doli Martini. Quibus potiCfimü multitudo|ic In Secüdo Recitatur ad uerbum Liber eiusimpei-ita decipi potest.||planus Blafphemiis & ftulti- || tiis circa Papa; poteflate, & pene adc In Tertio Göfutantur da quae opponunturi|cötra Decreta probätia Pri- ||matü Romanae Ecclesise: feu SummiPont. & pariter ad ueibü referun? ||eius ßlafphemi^: Hinc agi^ de') ©iefie S8b. VI ©. 573. -) (5^ gibt jloar eine Schrift, luctc^e (Snbet? (Sutber*SBriefWeclfellll ©. 120) für bie Entgegnung be? EatbotinuS bätt, be» Sitels: Ambrosii Cathariniolim Lancinoti [fo!] contra Martinum <strong>Luther</strong>um .super bis verbis "Tu es PetrusÄic. Et tibi dabo claves regni eaeloruni &c\ Mathaei xvi. Dialogus non minus disertusquam elegans et festivus (in jraei 9Iu§gaben Bon 1524), aiex fie ift nur Slbbtud eine»©tücfÄ ber „9IpoIogie". ') 9(uSnabnislDcifc geben luir eine 58efd^teibung aller ©onbetauä:goben bcv Schrift Uon S;ut()era ©egner.


IItatem, q cötra feipfuni alioquin effudit. Ipfe Lector numeretj|IIGumDEFENSORISNOSTRIcTIS[jdefensoris Silvestri Pi-ieratis acemmi, responsio. 1521. 701claue fcise Papse & ptäte circa idulgetias.||c In Quarto Cöfundüturq peruerfiffime & piiitiofiffime tradidit circa fa- cramentü poenitenti«,\\& rtatü Purgatorii: & uerba fua ppria apponunt. ||c In Quinto.Qui infcribif Speculü uniuerf^ eins doctrin^. ColligunT h§ refes &||errores abfoni: quos tarn contra ueritatem, q cötra feipfum alio- q^n||effudit. Ipfe Lector numeret fi fit ociü. Sed löge melius ut cöprobet.ji'iitelnictfeitc bebvudt. 92 33(ättev in goUo. Stuf ber testenSeite nur bag Sru(fer3ei[|en, in tocld^em unten „-F-G-" (= gitippo@iunto). 3tm Snbc bev öovte^ten ©eite: „Florentiaj p hsredes Plülippilunta;. Anno Düi. M.D.XX. Vigefimo Mefis Decebr. 1'3iuf ber JRücffcite bcä Jiteto ein SBrief bei §tcront)mug ScniBeniiig an 5!ln=toniuä 92egufantiu5 Bon (?ano unb 23(. aii^f. ba'S aBibmungSjdjreiben be* ßatlja:tirais an fiaifet Raxi V.2. ,AD CAROLVM gjtaj. 3imperotovcm. et|| |1|)tfpaniQrum 9iegem.Fratris Ambrofii Gath. Ord. Prajd. Apologia pro ueri- ||täte Gatholicaj& Apoftolica; fidei : ac Doctrina?||Aduerfus impia, ac ualde peftiferaMar- tini <strong>Luther</strong>i Dogmata.II||INDEX OPERIS. In Primo Libro||continentur undecim Doli Martini. Qui- ||bus potifsimum multitudoimperita decipi potell. ||C In Secüdo recitaT ad uerbü Liber eius& Rultitiis circa Papae poteftate, & pene adplenus Blafphemiis: ||uerbü confutal. ||c In Tertio. Gonfutantur omnia : qua? opponüturcötra De||creta probätia Primatü Romana? Ecclefise: feu Saraipariter ad uerbü referütur eius Blafphemia?. Hinc agitur||Pont. &IIde claue fcietise Papte: & poteftate circa Indulgentias. ||c In Quarto.Gonfundütur, qu;e peruerfifsime : & pernitiofif- ||fime tradidit circafacramentü Poenitetise, & ftatum Purga- \\torii : & uerba fua propriaapponuntur.||c In Quinto. Qui infcribif Speculü uniuerf* eiusdoctrin«.||Golligütur haerefes: Sc errores abfoni: quos tarn cötraueri-fi fit ociura. Sed longe melius ut comprobet. ;' 5)ltt Siteteinfaffung.2iteUiicf|eite bebrucft. 164 ij?lättev in Cuavt, le^te Seite leer. 3(m6nbe: „Anno dni. M.D.XXI. Die ucro XXVIl. Aprilis. ||Ex fecundarecognitione. [["Stuf ber 9iüif|eite bei 2itel5 unb St. Aii» ba'i aBibmunglfc^reiben besf)erQuägebcrä ©tepl)an SUerböql) an fiönig Subtnig Bon Ungarn, 331. Aiib berärief bei §ieront)mn« SgcniBeniul an Slntoniu? ^fegufantiul Bon S'ano, M. Aiii»bi* Aiiiia ba« a5ßibmunglf(J)reiben bei Ö"Qtt)arinul an JSaifet Siaxl V. (JinSBiener 2rucf, Bgt. Senil, aSicnl ibn(f|btucfetge|ct)ic^te (ÜBien 1782) ©.221 f.ätoeimal aufgeführt in ^ßanjerl Annal. t.ypograph IX ö. 44 5h. 242 unb©. 126 mt. 187.Satetntfd^e SluSgaben ber ©c^rtft 2utl^er§.A. ,AD LIBRVM EXIMII MAGISTRI MAGISTRI AM|| HBROSIIGATHARINI SIL|| ||VESTRI PRIERA AGER||||RIMI Refponfio MartiniII ||<strong>Luther</strong>i. ||VVITTEMBERGAE. Menfe||Aprili.expofita Vifione Da||nielis, viii. De Anticlii'ifto. jl"litetrücEfeite bcbvuctt. 08 Stättcr in Quart, (e|tc§ Statt leer.


THARINIRefponfioEXIMII<strong>Luther</strong>i.DEFENSORIS|1ni <strong>Luther</strong>i. ]|VVITTENBERGiE.VVITTEMBERGAESILVESTRINOSTRIVVITTEMBERGAE,MAGISTRISTRICumACERRIMITIS702 Ad libium eximii Magistri Nostri Magistii Ambrosii Catharini,Stiitf Hon SHelc^iot Sott{)Ct in Sßittcnbcrg. Sßgl. öon Sommer, Sutf)ct=btuife 3C. ©.Ulf. 5Jr. 214. S8ot'f)Qnben in bet finaafefc^en Slg., ^tmfterbam,Slrnftobt, Serlin (2), Sarmftabt, Bresben, ©örli^, ©otfja, (Sreifättatb, .fiamburg,.£)eibelberg ,3ena (3), Ra\\d, gefte fiobntg, ftonigsbetg U., iBeipßig 11, ßonbon,9lürnberg ®t., Sommctt)anicn , SäJcimar, Stßittenbcrg, Sßolfenbüttcl,3tDicfau.Süi^ifi)'B. , AD LIBRVM MAGI= STRI xXOSTRI MAGI STRI AMBROSIIiGATHA- RINI DEFENSORIS SIL VESTRI PR1ERA= TIS ACER--RIMI.IIRefponfio Marti =HMenfeAprili. Cum expofita Vilione Da=||nielis. viij. De Antichriflo. j"II52 Slätter in Duart, bie lebten ättjei Slätter leer.Ixüd Don Sigmunb ®rimm unb ^laxx SCntfung in 9luglbutg. Sortjanbenin bet ÄnQntcfd)en ©Ig., ßijenncf), &ottja, fliel, äBien.G. ,^ AD LI- BRVM EXIMII MAGISTRI NOSTRI, MAGISTRI AM||jl |,BROSII CATHARINI, SILVE PRIERATIS|| ||ACERRIMI, Refponfio Martini ||<strong>Luther</strong>i. ||IICum expofita uifioneDE ANTIGHRISTO.|| ||MenfeDanielis. viij. ||lulio. li«ajit Sitelcinfaffung, Sitelrüdfettc bebrudt. 58 SStätter inQuart, le^te ©eite teer.Srucf öon SHbam *Petri in Safel. 9luf ber Otüdfjeite bc§ liteK fte^t einStief bca Utric^ fingloalb nuo 21)urgau, utfprüngltc^ an 9lnbrcaa Sinber ge=ricf)tet, oon bici'em ahex änm Sßorttiott an ben ßefer jugcftu^t, auf ber öorte^ten©eitc ein SBticf bcä 91nbrea* Sinber an 3o^ann ^^eter, teorin er bie« ertlärt unb,}h)ei Srucffci)(cr berichtigt. Söding, Hutteni opp. IV ©. 691 f.,tjat nac^ einer3(bf(i)tift öon unfcrm Srutf bas Ssorteort bem lUric^ §utten jugefd)riebcn, ipäteraber, Hutteni opp.V S. 511, feinen Srrt^um crfannt. 3" C finbcn ficf) tSe-.mertungen am iRanbe. SBor^anben in ber Änaafefc^en ©Ig., ?Imfterbam, SSafel,Srestau U., Sanjig ©t., £armftabt, ®ot^a, fiaffel, Sonbon, 9ioftoif, ©traßburg,SBien, Süiii^-D. ,AD LIBRVM EXIMII MAGISTRI MAGISTRI AMBROSII I,|1CATHARINI DEFENSORIS PRIERATIS i|;j!Refponfio Martini !1||expofita VifioneDa=IIniehs. viij. De Antichrillo. P" Xttelrüdfeite Bebrudt. 36 SStätterin Quart.a3on Sommer, Sut^erbrude k. ©. 112, 9Jt. 215 ^It für ben Sruder Sodann©rünenbcrg in aBittenbcrg; es ift aber fein SEBittenberger Srutf. SBorIjanben inHamburg.E. „AD LIBRVM EXIMII MAGISTRI NOSTRI AMBROSII|| ||CA= DEFENSORIS SILVESTRI PRIERA= ACER-||IIRIMI. Martini <strong>Luther</strong>i. Cum expofita Vifione Danielis. 8.jDe Antichrifto. i' unb etmas ireiter unten nai^ ber rcct)ten ©eite t)inbie Signatur I. Sitetrücffeite bebrudt. 63 SBIötter in CftoD.6g ift bo§ äloeite ©tücf in ber SSb.VI ©.490 unter G befc^riebenen f leinen©ommlung unb nmfafet barin JBl. 1 1 biä SSI. Q 7, ^at aber auf 581. 1 1» benoorfte'^enb gegebenen bcfonberen 2:itel. SSot^anben in ber j?naafefcf)cn ©lg., Srcifs'innlb,Jpamiülier.


gl."^||defensoriä Silvestri Prieratus acerrimi, responsio. 1521. 7033Iu§9aBen ber beutfd^en Überfe|ung.„Cffinba= ||rung b§ @nb($rift§ ||au§ bcm ^h-op'^e= ten ||Sanict itHjbbcvWdUmbtxa, 5)i.S).XTiiij. " '^litßatfjQvinum.||9i}attinu5 l'iitf)cr. \]SttcWnfaffung, irorin unten: „^ofca am anbevn.||^c^ to\)U offin&oriniadjcn i){)r nQrrl)et)t für äugen ^l^rev Ikb^abex. 102 SSlätter in||Cuavt, le^teg 33lQtt leer.Siuf SSI. 31 ja if. bic 3"lä)i^ift bcä ^Pmilii» Äpetnhis an ben Seiet. Sriidüon Sufa? (Sianac^ tu aBittenbctg. 35orl)anbeu in ber ßnaafefd)cn ®lg., 9lmfter=harn, Öafet, SSetün (3), 33tiitn, 93re?lait U. (2), Bresben, (Jttangen, ©öttingen,$QUe, .^eibelOerg, 3t^aca, Königsberg 11. (2), Seipjig U. imb St., Sionbon,2)Jav6urg, Dioftoct, Sttafebutg, ©tutfgavt, SBien, Sßittcnbevg, aBotfenbüttel.||aSitteniberg.||5)1.2). ilij. [fo!] j"datiia^IIrinum. ||5Rartinu§9Ktt IMeinfüffung, movtn unten: „^ofca am anbern. 3d) »uill||offenbar mad^en \x ''Jlavr'^ait üor äugen jrcr lieblpber. i" 86 aSIittter|1in Cuax-t, Ie|tc§ SSlatt leer.3luf SI. 3lij'>f. bic Suic^iif' bc* ipii'^u* Speratug an bcu Scjev. !ßovf)Qiibcriin ber ßnaafcfcfien SIg., 33er(iii, Sterben, ßonbon, Strafebiirg, ©tiittgort, aBicn,aBolfcnbüttct (2), Süricb.!|„Offenborüg ||bes @nbcf)vift§ auß bcm Spropl^eten Saniet, hjibei;|| ||6atl^a=rinum. y Mavtinu§ Sut^er. SBitteberg. W. 3). i'aeiiij.'.pofea am anbern. ^d) miU offenbar macf)en;jr narr^eljt »or äugenl|jrer lieb^aber. " 53lit 2itelcinfaffung. 104 iBIättcr in -Cftaö, Ie|teSeiteleer.3(uf 331. 9tijaf. bic ^uff^^ift bcä '.pnulul Spcratuo an bcii Sefcr. Txnduou .^an? Jpcrrgott in 9lürnberg. Sl!orf)ünben in SBafet, aBittenberg.„Ser ©arufj. ||9>on bem (Snbd^rift,||fel)ne reljc^ bnb regiment, 9(n^ bem5pro= pi)ümIIS^oniel totber Galljarinn. ilJavtiuue Snf^cr.||SBitten--berg. !|^uni Vefer. [|Scn ©aru^ f)ot man micf) genant, ||S)an ic^ ben(Jnbc^riftmmad) befant. ||©rtler fein vel)d) onb regiment |13Bic es öffSrumb bift bife l)er getoeft berblinbt, ||@oloedj^t m)mpt ein enb. |!@laub mir bir »erben aufffanfe [fo!] biß bud), ünb liefen ,yl enb. ||£i ber mar ß-nbc^riftgetl^on|1bae bu loirft üerfton,Ijfet), Cber '< ,5U fünfftig, nad) bar bei), [jS'ev bnä berfa(|en loerbtontenben brel). "-lllit Xiteteinfaffung. 62 33Iätter in Cuart, le^teS 33tatt leer.3tuf 331. 3lij»f. bie 3iif


704-^'^ librum eximii Magistri Nostri Magistri Anibrosii Catharini,6nb.IIS)rumb bift hi^ix gctoeft Oerblcnb, |1©o feuff bt§ 33ud^, ünbIie§ jum Gnb. ||@(eiib mir btr toerbcn ouffgetfion !|2!etn 9lugcn, balCber ,5utünfftig,bu wirft öerftotin, ||Cb ber mar (Snbc^rift toincn fet). ||OnS öerfal^en f)at bcn Sret). ||Sebruiit ^od) barbel),|1S)er ju Sßrfel,9tnnD 1574. H" XitehücEfeite bebrudt. 100 Slötter in Cuart.9Iuf litelfcite bi§ i8l. 91 ij'' bic ^ult^i^ift bc§ ^Paulus Speratul an bcn Sejcr.ajottianbcn in bcr finaofefc^en Stg., treiben, äßicn..Öanbfc^itft.3n feiner 9lu§gabc üon .gmttens (Schriften Sb. IV


defensoris Silvestri Prierati.s acerrimi, responsio. 1521. 705AD LIBRVM EXIMII MAGISTRINOSTRl MAGISTRIAMBROSII CATHARINI, DEFENSORISSILVESTRI PRIERATIS ACERRIMI,Responsio Martini <strong>Luther</strong>i.Cum exposita Visione Danielis viii. De Antichristo.I h e s u s.Yincilao Linco, Augustinianae familiae Vicario,Ecclesiasti Xurmbergensis Ecclesiae, vere Theologo, suo indomino Maiori, Martinus <strong>Luther</strong>usSalutem.N tibi tuum Ambrosium Catharinum, Venerabilis inChristo Vincilae, noviim ilhim Italiae tarn laudataepartum, revera insignem Silvestrini Eegistri Consummatorem.Quid mihi, inquies, insulsum istumet stolidum, de quo beue diceres 'In tote uon estcorpore mica saus'? Respondeo: Et tu quid illuniad me misisti ac nou mox Pegnitio tuo aut Yulcanocommendasti? ne tot horas mihi in eo legendoperderes, quas melius fuissem partitus in ludumaliquem Circulatoris aut compotatiimculam, ut sieItalo sale me ipsum saUiam, quam, dum sterquilinium verborum verbosissimiet maledicissimi Thomistae perlustro, in caeuo isto peue pereo miser. Talionisiure eum recipis, ne deinceps eins generis portenta ad me venire eures, quasi25 non satis habeat Germania delyrantium Ecciorum et Emserorum et infinitivulgi Sophistarum. Cave denique, ne et hoc ipsum stercus Endor regerasin me: alioqui (per ipsam Catharinianam sapientiam iuro) toties in te reiicietur,donec in te haereat ultimo aut iiiter iactandum evanescat.Rides et iocum existimas? utinam, ut ridenda est huius Itali stoliditas,30 ita Germanorum nullus serio talis insipientiae contagione corriperetur : atcum hactenus, quicquid vel Italiae vel Romae nomine iactaretur, incredibili1—6 ÜBetfc^rift noc^ im Sitel »on A 7 rhesus fcfttt BC 3)e SBettc 8 ViucislaoSe SBette 9 Ecclesiastae len. Nurnbergensis Sc Söette 13 Vincislae 33e Sßette16 In fcP Se SBette 22 saliam C Witeb. len. Erl. Sc Söette 23 Thoniae 1)27 Catharianam DSut^eiS aöciJe. VII. 45


70GAd librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini,stupore loco numinis adoraverimus, Idque homines illi egregie fastuosi etsuperciliosi sentirent, quasi perpetuum illis Germania ludibrium futura sit,impudenti fronte audeut nobis adhuc quottidie foediora portenta obtrudere,adhuc Bestias, adhuc Barbaros, adhuc truncos nos esse sine fine somniant:interim divina providentia teuebris jialpabilibus obruti non vident, sese bis >San. 4, 2». Bestias fieri, qui cum rege suae Babylonis, tritico privati, fenum sicut Boscomedunt. Prodiit enim Silvester, ac sicut Sorex mutivit ac mox periit.Secutus est Caietanus ille, sacratum implet numerum Catharinus, Thomistarumiam tertius. Hi Thomisticae factionis in Italia proceres, e quibusalios omnes licebit aestimare. Neque enim a fece vulgi prodeunt hi scarabei, losed alto de sanguine Troes Troiaque Astyanactes. Quid ipsos Troianosaestimabimus, si tales eorum smit Hectores?Hoc vero unicum operae fuit precium, legisse sordidissimorum librosut intelligeremus, quo ingenio, qua eruditione, qua modestia, qua deniqueliumanitate illi nos sibi bestias comparaverint. Nam hunc Catharinum nulla i5fere torquet res acerbius quam quod Silvestrum Italicum et laicos eruditosdixi. Ego autem plane illud verum nunc video, Thomistam purum esseAsinum verum, sive sit Italus sive Germanus. Et quid aliud fierent, qui nonuisi unum Thomam legunt, vorant et in se (quod dicunt) transsubstantiant?cui ut non invideo sanctimoniam a Papa sibi datam (quid enim non queat 20sanctificare sanctissimus?), de quo incredibili fastu superbiunt, ita suamDffi). 15, 7ff. doctrinain prorsus inanem Spiritus non dubito quandam irae dei Phialam interram esse missam, ob quam tarnen potissimura est canonisatus, ut, quäleesset meritum, talis ei canonisator contingeret, non quod negem illum essesanctum, quamvis revera haeretica doccat et plane Christi doctrinam vastet, 25forte imprudens, sed quod doleam, huius autoritate falsos tot generosossiaqei.i, r,.animos fidelium Christi pro croceis amplecti stercora, ut Hieremias queritur.Sed heus, quod pene oblitus fueram, ne existimes, hac Epistola medenuo redigi in tuam autoritatem, ne forte sanctissimus Vicarius dei in terrismandet tibi, ut sanguine meo polluas manus tuas. Quod dico, ne et hie 3oCatharinus contradictionem colligat, in qua observanda tam est ingeniosuset acutus, ut asini pene aequet industriam.Quid igitur faciam tuo Catharino? qui ea me constringit angustia, ut,si omnes meas haereses mihi impositas diluero, quas super arenam marismultiplicat, uua autem victus fuero, in totum me damnatum et victum haberi 35exigat: ctiam, obsecro, quam Thoraistica exactio! Mihi uni mortalium, immo3/4 obtrudere, cum adhuc Bestias len. 11 Troaeque Witeb. 13 opere D15/16 nulla vere len. Erl. 19 unam S)c SBette 22 iram 2)e äBette 27 leremiasWiteb. len. Erl. S)e SSSette 28 quod bene Erl. 29 autoritate B 31 contradictionem ACD 38 ea mea constringit D 36 exigat etiam, obsecro ABD len. Ei-1.exigat etiam. Obsecro C exigit etiam obsecro Witeb.


defensoris Silvestri Prieratis acemmi, responsio. 1521. 707bestiae, ne unus qiiidem error ignoscetur, idque a Thomistis Italis, cum mukösen-ores sanctis patribus ignoscat universa Ecclesia. Quam auhelat Catharinusad victoriami Quauto iustius erat, mihi Bestiae et Barbaro oranes errorescondonari propter uuam senteutiam Catholicam et Italum istum Heroa et5 humanissimum liomiuem potius ea lege teneri, ut uno eiTore compreheusustotus erroueus babereturiTameu, ut videat homo Italus, et Bestias Germaniaeuon nihil habere humauitatis, nihil aliud peto, quam ut aequa saltemeouditione pugnemus, quando aequi autagonistae esse nou possumus, Et mihiCathariuus quoque sit in totum haereticus, si, caeteris omnibus dilutis, una10 aliqua per Bestiam fuerit couvictus. Scio autem me hoc facile impetrare aCatharino, ut qui paratus sit etiam iniquis conditionibus pugnare cum tamstulta stolidaque bestia, quo victoriae decus esset spectatius, et quantumvidere videor, indiguabitur etiam bestiae, quae aequam eonditionem praesumatcum homine, et tanto homine, scilicet Italo et Thomista. Sed sie esti 5 Ingenium bestiai-um: feret hoc pro Italica et Thomistica sua humanitateCatharinus.lam ubi coustat unanimi Thomistarum, Scotistarum, Modernorum,Älbertistarum seuteutia (Est euim aliqua cauda, in qua vulpes istae conveniant),Bestias carere libero arbitrio et potentia electiva, in qua prudentiae20 et universae virtutis ratio subiective et formaliter consistit, ferantm-que solonatm-ae ductu et appetitu naturali et coguoscitivo. Natm-a autem, quianecessitate, nou volimtate agit, secimdum totum suum posse agit, dabit etboc bestiae praecipiti Catharinus, ut nullo ordine feratur, et primo omniumde summa rei certet, hoc est de Papatu, Li quo tarnen naturae temeritatem25 compensabit eventus, seu ut Aristoteles dicit, fortunae et casus comoditas.Xam hoc agone consummato tota Babylon et faiTago Catharinianarumdisputationum aut stabit aut iacebit, cum in hoc pendeant omnia quaescribit, dicit, facit, agit vivitque, sed et milii hoc in commodum caedet, ne,si humaniter et rationabiliter agerem, mihi etiam sex libri maledici praeiiasce-30 rentiu' in mores adversarii. Et diceret mihi Catharinus: 'Tu Bestia doctriuamimpugiaare voluisti et perdis papjTum cum tempore conviciis et maledictis.Nam quod ego Catharinus, homo, id feci, causa t'uit, quia homo est animalrationale secundum sauctum Thomam et Aristotelem et Purphn'ium, quidebet rationali via procedere'.35 Omitto itaque illa de Indulgeutiis, de Lovaniensibus , de Couciliis etomnia illa niea, quae CatharinuÄ inducit pugnantia: fateor ipsemet, me malede indulgeutiis, Papa, Romana Ecclesia, Conciliis, Universitatibus, Canonibussensisse iu principio, unde et posterioribus libellis omnia rovocavi, ut in24 de Papatu. Tu tarnen quo naturae ABD de Papatu. Quo tarnen naturae C 27 disputatioQumfe^tt ABCD Witeb. 28 hoc incommodum cedet leii. 31 perdit D33 rationabile D sauctum fel^tt D Porphyrium B Witeb. Ten. Erl.4.5»


708 ^^ libi'um eximii Magistri Nostri Magistri Ämbrosii Catharini,Captivitate Babylonica et Assertione contra Bullam legere potest, qui volet.Tarde, ut aiunt, venisti, mi Catharine: iacu nou quaeritur, Au sit Papa. Istaquaestiü 'Si est?' et operatio prima intellectus iam dudum finita est. Adquaestionem 'quid est?' pervenimus et ad operatiouem secundam intellectuset conclusum est, Papam esse Antichristum. Sola superest operatio tertia, sdiscursus (si tarnen Egidiista quoque, non tantum Thomista fueris). Et hauesperamus prope diem finitum iri. Et ignis quidem noster eam feliciterorditus (ut speramus) omnia iura santissimi in Christo patris et vaccarii deiin terris exussit tanquam Antichristi dogmata. Tarde, inquam, venisti,Catharine, Tarde, Tarde, et nimis vetera commemoras. Tarnen ne frustra lomaledixisse (scripsisse inquam) videare, volo cum cogente ad imum miliai-eetiam duo alia vadere et e favilla suscitatam denuo quaestionem tractaretecum, quanto possum brevissime, ne septies Bestia fiam, nihü tauterespondens Italo et Thomistae.aR(ittC).i6,i8. Summa primae omnium quaestionis est, an Christus Matth. xvi. Ro- ismauam Ecclesiam fecerit Caput, Magistram, Principem, Dominam, PrimamEcclesiarum totius orbis per ista verba 'Tu es Petrus, et super haue petramaedificabo Ecclesiam meam &c.' Obmitto ea quae autea dixi, quibus felicissimoCatharino tantum negocium distinguendi et e proprio capite glossasfingendi dedi, ut me etiam Bestiam laborautis hominis misertum sit, quae 20si denuo repeterem et redarguerem, magnum mihi volumen nasceretur, cumsciam illius dicta meorum comparatione, modo mediocre Ingenium observet,mire ridicula et stulta coiumenta inveniri. Ad uove dictum dicendumquevenio, quod Catharinus rationabilis , etiam si arborem Purphyrianam cumfructibus vorasset, non observasset.2''Christus, quod Catharinus fatetur, primo de Petra et Ecclesia loquitm-.Secimdo fatebitur, quod Christus promittat, adversus eandem Ecclesiam etPeti'am non jn'aevalituras esse portas iuferi. Clara ne sunt haec, Catharine ?Non enim Bestia, sed Clu-istus ea dicit. Stet ergo, portas iuferi non praevalereadversus neque petram neque Ecclesiam. soPortae autem iuferi tunc praevalent, quando iu peccatum perpellunt.Aut die tu, quid sit 'portarum inferarum praevalere' aliud. Sicut econtra'Edificari super petram' est in gratia et bonis operibus crescere, ut dicere1. !Petr. 2, 5. possis, hoc esse portas Zion praevalere. Sic i. Pet. ii. dicit 'Vos tanquamE))^. 2, 22. lapides vivi superaedificamiui domus spiritualis', Et Ephe. ii. 'In quo et vos 3scoaedificamini in habitaculum dei iu spiritu sancto'.Et ne mihi elabaris, Esto: fidem informem habeat Papa vel Petra tuavel Ecclesia tua: nihilominus, si in charitate non fuerit, sub potestate diaboli1 Babyloiiis B i secundum ACD len. Erl. 6 si tn A non tin A 8 Vicariidei C Viccarii Dei Witeb. 12 etiam alia duo vadere C 13 quantom C 18 OmittoC Witeb. len. Eil. ea feP C 24 Porpbyrianam B Witeb. len. Erl. 28 sint haec D30 neque üoi; petram fe^tt D


defensoris Silvestri Prieratis acerrimi, responsio. 1521. 701)et portis inferi fiierit, Quia Ro. viii. dicit 'Qui spiritiun Christi nou habet, SRöm. 8, 9.hie nou est eins', Et Matt, vii., Qui fiele iBfbrmi fueraut et miracula fecerant watU]. ', 23.et recte docueraut, audiunt sibi dici 'Di.scedite a me omne.'s, operarii iuiquitatis'.Obsecro te, Catharine, Homo, Itale, Thomista, dignerls hie Bestiam5 paruoiper audire. Concedere cogo te per haec dicta, eum, qui sine cliaritateest, sub diabolo esse et ad Christum non pertinere, ac per hoc portas inferiin eum praevahiisse et domiuari tanquam in servum peccati. Sicut Christusdielt loan. \'iii. 'Qui facit peccatum , servus est peccati'. Sunt ne etiam Soft s, u.haec satis clara? An hlc Origene, Chrisostomo aut etiam toto patriuu10 Catalogo opus est?Ultimo Id quoque concedis, Papam, quem tu petram vocas et aedificatossuper hanc Petram, el subiectos vlslblll admlnistratlone, Eccleslam appellas,allquando peccare et peccasse. Nonne concedis? immo sl verum fateri voles,non est sceleratior gens In terra quam ea, quae Papae hodie pertinacissimeü adhaeret, et qui maxlme super eum sunt aedificati ac per hoc poitls inferisubiecti et omnhun scelerum servi.Responde nunc: Ubl est tua verbosissima farrago totius hulus disputationls?da Eccleslam illam, da Petram, in quam non praevalent portaeinferi. Quin das? Audin, Catharine? Non papam dabis, scio, neque Papistas.20 Quam ergo dabis? Nullam extemara Eccleslam, nedum Romanam. Qulahanc solam dabis, sl Christum audis, quae sine peccato est, domina sciücetportaram inferi. Quamcunque enim dederis, incertum est, an sit in peccatoet sub portis inferi. Si Romam dederis, ipsamet testabitiu- se essescelerum leraam.25 Concludo ergo ad versus te, demonstrative convictum, verbum ChristiMatt xvl. ad nidlam personam pertinere, .sed ad solam Eccleslam in spiritu «matte. le.is.aedlficatam super Petram Chrlstmu, non super Papam nee super RomanamEccleslam. Quam cito enim non dederis Papam sanctum, tam cito noudedisti Petram neque Eccleslam, sed sentinam peccati et Satanae Synagogam.30 Cum autem etiam S. Petrus, si praesens esset, non possit sciri, an sanctusesset et permaneret sine peccato, Ideo uecesse est, nee Ipsum esse Petram,sed solum Christum, quem solum sine peccato esse et permanere certlsslmumest et cum eo Eccleslam suam sanctam in splritu.3,',Revertamnr ad conditionis pactum. Uno ego te, Catharine, hoc erroi'ecompraehendi et Indissolubili vlnculo constrinxl: quare te haeretlcum proclamoconvictum et cum tanto tuo libro condemuatum et maledlctum. Habes, quodhlc mutias, Catharine? Surge, Homo, Thomista, et contere Bestiam hancmaledlctam, quae tam subito ad imlversa tua portenta non solum respondlt.sed etiam ea ad nihil um redeglt.4 homo Itale B Ten. Erl. 14 est gens sceleratior in C 15 portas len.19 Audi C 20 necdum D 28 Quod cito Witeb. 34 ergo te Witeb. 37 ©fimmt^tic^c auagaBen fiafien feintet Homo fein .Rommo 37/38 contere hanc Bestiam maledictam D


710 Ad librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini,Igitur sicut Petra ista sine peccato, invisibilis et spiritualis est solafide perceptibilis, ita necesse est et Ecclesiam sine peccato, invisibilem etspiritualem sola fide perceptibilem esse: oportet enim fundamentum esse cumaedificio eiusdem conditionis, sicut dicimus: 'Credo Ecclesiam sanctamCatholicam', at fides est reriun non apparentium. Qua re hoc verbum 5anottt) 16,18. Matthei 'Tu es Petrus' per dis diapason a Papatu et visibUi Ecclesia einsdistat, immo eam funditus subvertit et Synagogam Satanae facit.Ulterius. Si per Petram Papa et per Ecclesiam aedificatam iutelligereturobediens Papae congregatio, secjuitur, Papam non esse Papam nee Ecclesiamesse Ecclesiam. Quod evidenter probo sie. Quia Petra et Ecclesia sine lopeccatis esse debent, non subiectae portis inferi. At cum nullus in mimdopossit esse talis certo et infallibiter, et tarnen certa debet esse Petra certaqueEcclesia, sequitur, nullum esse Papam nee Ecclesiam.Cum ergo liaec Christi autoritas repugnet Papae et Ecclesiae Papisticae,manifeste patet, Catharini et sui Thomae et omnium, quos inducit, opinionem i5esse extreme haereticam. Quia haereticus est, qui scriptiu-as sanctas aliosensu quam Spiritus flagitat, exponit. at Catharinus non modo id facit cumThoma suo haeretico, sed etiam blasphemum sensum eis tribuit, appellansPetram hominem peccati, diaboli servum, Et Ecclesiam synagogam Satanae.Hie mihi nolo, Catharine, tua somnia narres aut patrum dicta cites et 20ridicule me redarguas, sicut fecisti, ubi ex filo et textus consequentiaaw(itU)iG,i8. probavi, non ad solum Petrum dici 'Tu es Petrus\ Inconstantissime enimloqueris: dum enim non potes resistere patribus a me inductis, nuncEcclesiae datas claves coucedis, nunc soll Petro, iam Petro claves, rursusaliis Apostolis usum clavium, Item nunc promissas, nirnc datas, tantis scilicet 25agitatus meis argumentis, ut nullibi queas simplex et certus consistere, uthac tua inconstantia mihi nieam sententiam maxime confirmaris.Putasne me in tanta disputatione tuis esse velle contentiun glossis?Egone patiar, ut usum clavnum, non claves datas tu solus interpreteristKott[).i8,i8. Math, x-snii.? Ita non admitto, ut nunc Ecclesiae datas, nunc Petro soli per 30Ecclesiam dicas, uude haec inconstantia? Quid mihi tua ficta aequiv^ocatio?satis habeo, quod mea concedis esse bene dicta et per scripturas probata.Nihil movet, quod tu plura sine scriptm-a concedenda coutendis. Aut meafunditus et in totum nega, aut tua flmditus inania esse concedes. Non estveritas Christi tarn varia et inconstans, quam opiniones sunt Thomistai'um. ssUna est et simplicissima eins facies. Serva tibi claves sine usu, sufficitnobis datum usiun clavium, etiam te distinctore, extorsisse.Et ut dicam, quod res est, Non tibi permitto, ut scripturae pluresquam uuum sensum tribuas. Nihil apud me valet, quod toties tentas, 'Potest1 3n allen StuigaBen öov sola ein flommo 3'i cum aedificato B 6 Mattli. 16.Tu Witeb. len. Erl. 8 inteUigetur C 12 potest esse D tarnen certas A U Christisententia Witeb. 20 mihi modo D


.i Seddefensoiis Silvestri Prieratis acen-imi, responsio. 1521. 711etiam sie dici, potest etiam sie iutelligi, potest etiam sie re.sponderi, potestliteraliter sie dici, potest mvstice sie dici'. Tolle hoc 'potest', mi Catharine,haec omnia sunt argumenta falsitatis et mera effugia et plaue robora meaesenteiitiae:hinc euim super aristas incedere argueris et omuia iu dubia vertere.sie dicito 'hoc sie et non aliter iutelligi debet', ut afferas uuuni constautemsimplicemque sensum scripturae, sicut ego faciu et feei: hoc est enim Theologi,sicut illud sophistae. Scis euiui, quod solo literali sensu pugnauduin est,qui et uuicu5 est per totam scripturam. Nihil Origeues, Nihil Hiei'ouvmus,Nihil oinnes, qui plm-es sensus dederunt: docent quidem, sed uou pugnaut.lu At dices 'En-assene ergo tot patres confiteberis?' Errasse confiteorsaepissime, ut homines, et ignosco prudensque deelino. Vos autem sicutanimalia immuuda sine fissa nngiüa, sine ruminante lingua, omnia glutientes,quod illi Cathohei erraverunt, haeretice docetis. Error non facit haereticos,sed defensio et pertinacia erroris. Atqne hie uuicum tuum fuudamentum15 ruit, qui magis super pah'um dicta quam super verba Clu'isti uiteris, uec aliavia eos tueris quam ut Thomistieo more ad misermu aequivocationis eflugimurecurris, quod tarnen de solo cerebro fingis nudissimum et inerme, cum meaudias rationem et scripturas petere, immo patrum dicta vera premis eterronea suscitas,Bone vii-.20 lam quam egregie teipsum capis in verbo oris tui, qui Peti'o Matth. xvi. anott^.ie, k.promissas, non datas claves asseris. Deinde datas non alia probas virtutequam quod Clu'istus verax impleverit promissionem. Audi, mi Catharine,non satis est promissionem in scripturis esse positam, sed uecesse est etexlaibitionem in eisdem esse positam. Non enim tuis vagis figmentis et25 somniis de exhibitione extra scripturas credetur. Cluüstus olim promissusAbrahae certe in novo testamento exhibitus est, utrunque autem seriptimi,immo exhibitio clarius scripta quam promissio. Ubi ergo Petro datas clavesprobabis? Nonne, sicut ego probavi, Ulo verbo loannis ultimo, quod vos 5oi). 20, 23.mire torquet et angustat 'Accipite spiritum sanctum, quorum remiseritis30 peccata, remittuntur eis'? Hunc locum ego pro me adduxi, adduc et tuimum pro te.Seimus et nos deum veracem in promissis, sed opus est, locum, personam,tempus exliibitae promissionis non nosti-a suspitione, sed illius testimonionobis certificari, ne haereticis detiu- occasio cavillandi fidem uostram3i et omnia in dubium vocandi. Si enim in scripturis ista exliibitio uou poteritostendi, in hodiernum usque diem iucerti erimus, quaudo Peti'us eam acceperit.Absit autem, ut nos Clu'istus incertos reliquerit, quia sie fidem insuspitione humana, non supra Peti'um dei aedificaret. Atque ita tuis te4 in dubium Witeb. 7 illud Sophisticae Witeb. 1-3 haereticae Witeb. 14 tuum17 recurras Witeb. 30 adduxi adhuc 36 eam fcl^tt Witeb. 37 sifc^it D Cfidem Witeb.


712 Ad librum eximii Magistri Kostri Magish-i Ambroaii Catharini,verbis et hie obstrictum teneo, ut, nisi locum exLibitae promissionis ostenderis,iterutn confirmataiu habeam sententiam meam. Sciebat enim Clu'istu.s,futuros vos impios primatus hiiius perditi iactatores: ideo praevenit et exhibitiouemtalem dedit, quae vos in lutum mergeret, antequam inciperetisaedificare. Non enim tuas volo distinctiones et somnia, quibus totum librum sreplevisti, sed sanctas scripturas, quas tu pro hac tua haeresi adduces nonnisi ad Calendas graecas.Revertamur autem ad carapum victoriae, et ne possis obseuritatemcausari, in syllogismum redigo quae dixi:Nullum cedens portis inferi est Petra. Et luOmnis peccator cedit portis inferi. ErgoNullus peccator est Petra. ItaNullum cedens portis inferi est Ecclesia supra Petram aedificata.Secta Papistarum cedit portis inferi. ErgoSecta Papistarum non est Ecclesia supra Petram aedificata. islam subsumo:Omnis Papa peccans cedit portis inferi.Papa peccat. ErgoPapa cedit portis inferi. ItaOmnis Ecclesia peccans cedit portis inferi. soEcclesia Papae peccat. ErgoEcclesia Papae cedit portis inferi. ItemNihil incertum, an sit Petra, est Papa. EtOmnis Papa, etiam sanctus Petrus, incertus est, an sit Petra. ErgoNullus Papa, nee S. Petrus, est Papa. Sic 25Nihil incertum, an sit aedificatum supra Petram, est Ecclesia. EtOmnis Papa secta est incerta, an sit aedificata supra Petram. ErgoNulla Papae secta est Ecclesia.Vides, excellentissime Thomista, et Bestiam esse dialecticam? in hisOmnibus syUogismis quid negabis? Maiores? at hae sunt Christi Petram et 30Ecelesiam aedificantis adversus portas inferi certissimosque nos facientis!P!attti6,i3. Matth. xvi. Negabis Minores? at hae sunt communis sensus vulgatae famae,notorii facti et quottidianae exjierientiae. Quo ibis nunc, Catharine, a spirituhuius Bestiae? quo a facie eins fugies? Ubi Papa tuus? Ubi Ecclesiatua? Vis, dicam? Audi: 35^mPapa peccator est minister diaboli.Ecclesia Papae est Synagoga Satanae.Christus iustus est rex iustitiae.Ecclesia Christi est communio sanctorum.10 Et fep Witeb. len. 12 Ita] Item Witeb. 23 Et fe^It Witeb. leii. 26 EtWiteb. len.


defensoris Silvestri Prieratis acerrimi, i-esponsio. 1521. 713Ex fjuibiis ultra damuabitur qiiiequid statuit, facit et patitiu- Papa, niunthie omnia Decreta eius et Universum regnum eius. Quia stat Christus finiiiter'Qui non est mecum, contra me est'. Xou est couventio Christi et Belial, hicisaJiattij.ia.aoet tenebrarum. Quid hie, Catharine, dicis? Mitte tuas distinctiones et scrip-5 turis certa, aut si distinguis, proba distinctionem per scripturas, et audiemus te.Ex quibns infero: Quod impüssime abuteris uomiue Eeclesiae, quiomnia quae per Papam et vos fiunt ab eeclesia iactatis esse facta. Fatemuret nos, Ecclesiam recte omnia facere. Sed tu non recte facis, qui Eeclesiamappellas, quod Ecclesiam esse non potes probare et sub nomine Eeclesiae10 saepius S^Tiagogam Satauae nobis propouitis et pro facto Eeclesiae factumSatanae nos colere cogitis perditissimi vos Sathanae ministri. Eeclesiamregit spiritussanctus, sed iani probatum est, Papam et suam ecclesiamsaepius regi spiritu Sathanae. Neque enim in eodem regnant Spiritus Christiet Spiritus Satanae. Noli hie clamai-e Hussitam: clamor non solvit argu-15 menta, nee allegatio inconven lentis ; dissolve prius obiecta et tum clama,dissolve autem per scriptm-as, non per tnas putridas distinctiones, atque utet hie clare agam, in syllogismum redigo sententiam:Omnia quae facit Eeclesia, spiritussanctus facit.Omnia quae Papa cum suis facit, facit Eeclesia.20 Omnia quae Papa cum suis facit, facit spiritussanctus.Audis, Cathai'ine? Noli maiorem probare, sed minorem, ue frustra, sedutiliter labores. Tunc autem probabis, si Papam supra Petram edificatum,portis inferi non subiectum, sine peccato, pi-obaveris, iit ex predictis didicisti:donec hoc non probaveris, conclusionem urgere non poteris, sed potius nos25 libermn ai'bitrium habemus, Statuta, Canones et omnia Papae refutandi et iudicandi,quia suspecta Interim erunt, au ex Satana vel spiritu sancto prodeant.Nolo, liic usum longum, midtitudiuem tecmn sentientium invoces. VerbumChristi hie me urget, huic credendum est uni prae omnibus sanetis, etiamAngelis. De quo enim angelorum aliquando dixit 'Hunc audite'? Non facio30 tibi aut sanetis tuis iniuriam, si Clu-istiim voce patris et testimonio spiritussanetidoctorem vere irrefragabilem designatum opposuero. Nee mihi, sedChristo cedis, si eedis; nee mihi, sed Cluisto resistis, si resistis: si autemChristo resistis, patri, eius pi'omotori, resistis.Gloriamur ergo bic in domino et gratias agimus, Quia haue autoritatem35 Matthei xvi. vobis eripuimus. Haec, inquam, autoritas, etiam si tabescatissmattiiiG, iset dentibus frematis, omnes Papistae in unum, evicta triumphataque est : Quatriumphante Papatus vester flmditus comiit, inventus nihil aliud fuisse quammerum mendacium et ludibrium orbis terrarum. Vos autem Ulusores populi16/17 ut hie B 19 9Ioi^ Eeclesia noc^ Ergo Witeb. 21 Catharinae ABC Witeb.Catharine D len. Erl. 22 viriliter labores D aedilicatam Witeb. 24,25 nou liberumWiteb. 28 flomma hinter sanetis fc^tt AD 38 iUusores et seductorcs populi B


714-^»J libium exiniii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini.dei, perverseres verbi dei traducimini palam, Et Decreta Paparum sceleratadogmata Antichristi arguuutur manifeste. () quae voces, O quae literae, Oqui cogitatus queant vestra omuia portenta numerare, quae liinc ducuutur?hoc euim velamine nequitiae vestrae revelato videre est quendam tai-tarummeudaciorum, errorum, fraudum, nefiuitiamm et prorsus omnium scelenmi, squae sub isto teuui huius futilissimi papatus folio abscondistis, ut verePapatus aliud esse nou possit quam germanum illud famosi Auticliristiregnum. Nam iioc est, quod multi haue abominatiouem in loeo saucto stantemodorati mirarentur, tot monstra ab ista sede prodire, quae sanctissimoregnari iactabatur. ü infelix Papatus, hie iaces, laces, inquam, hie luLeo mortuus, qui totum muudum antea terrebas rugitu solo: nunc Barbamtibi vellimt etiam eatuli et mures.Ex iis omuia ea coufii-mata sunt, quae de potestate Papae dixi, invitoet tabescente Catharino, qui quavis Catharina coucitatior, non nisi conviciisagit, ut de plaustro loqui putes histrionem, et tamen nihil ostentat nisi, quod isaiunt, opes figuli. Te enim per Christum oro, lector, observa, et videbisasinum huuc portantem mysteria, quam ridicule nugetm- in iis quattuor voeabulis'Petra', 'Edificabo', 'Ecclesia', 'Mea'. His enim arietibus cum funditussubvertissem Papatmn monstrificum istum Eomani idoli, ita ut negare nonposset, Petram ibi significare Christum seu, quod idem est, fidem Christi in 20spiritu, coufugit tamen homo suavis invictusque Thomista ad unicum illudCresphygetum Thomisticae haeresis, quod est arbitraria aequivocatio, fitqueinter verba Protheus et Vertumuus quidam, immo nihil nisi verba.Nee sentit Interim stolidum hoc caput, indignum Italo et sanguine etnomine, quam uiliil probet ista ineonstantia et varietas. Si euim mea dis- 25putatio imo aliquo sensu vera conceditur, praesertim in sphitu (quod coneeditCatharinus), iam plane vici, etiam adversarii accedente calculo. Et quia nihilasinus ad lyram, ut aiunt, crasse milii pliilosophandum est coram crasso etpituita laborante capite. Si A. disputet cum B. et eo res procedat, ut A.concedat, B. optime et in spiritu locutam esse, se vero aliiun sensum ex- 30teruiun sequi, et tamen hoc ipso facto A. glorietur sese vicisse illamqueconfutasse, deinde conviciis totum agat triumphum, quid hie speetator iudicabit?Au non Bacchas aut Corvbantes insanire putabit? Ita mihi Catharinusconeedit, Petram esse Christum vero et legitimo sensu, sed tameusimul communicari id nominis propter fidem informem etiam pontifici impio 35cavillatur. O infelicem Papatum, huius miseri Rhetoris patrocinio bis aceu-1 traducemini B Decreta patrum B 6 fultissiini D 10 11 inquam Leo hiemoituus D 13 Ejc his BD 15 ostendat len. Erl. 17 iii his D 22 C'rysphegetumWiteb. Ciesphegetum leu. Erl. 26.27 concidit Catharinus D 27 adversario D29 Si Asinus disputet cum Bestia 1) 31 se vicisse Witeb. 33 Bacchos B 36 infelicemet miserabilem Papatum B


. quamdefensoris Silvestri Prieratis acerrirui. responsio. 1521. 7 15satum et convietuml Cur eadem upera uou etiam comimmicautur omiiiaTurcae et diabolo, quando et ipsi fidem habeut iufonuem?Tu Egregie disputator, nou cogitasti hoc tibi ageudum esse imprimis,ut mea sententia falsa et tua sola vera, uou autem utraque vera videretur?5 Hoc euim ego et ago et egi, ut mea sola vera, tua autem falsa probaretur,id quod plane iam teipso martyre ('teste' volui dieere) coufeci. Si enimmea vera est et scripturae seusus unicus et simplex est, tuam certe falsamesse oportet. Deinde ego uou agitor, sicut Cathariniaua arundo, ventisvariae et aequivocae expositionis : uou dico 'potest uno modo sie dici, potest10 alio modo sie dici, tertio modo sie dicitur'. Nam istis modis dieere estCathariualiter et Thomistraliter dieere, at idem est nihil dieere. Ego unicosimplici et recto itinere incedo regiaque via ingredior, dum tu per devia etprecipitia miserrime vagaris et eoUideris. Certe, quando haec uuica tua fuitfidutia, quod inventis e capite tuo glossis posses more Thomistico (id est15 diabolico) scripturis sanctis vim facere et in varias lacinias sensuum discerpere,vehementer stultus in me et impius in deum prodis. Xam hie mihilocum aperis in vos sceleratos distinctores et sacrilegos verbi dei cauponatoresinvehendi pleno stomacho, quod e simplicissima dei veritate nobis quandamlogomachiam facitis, ut Apostolus vocat, a quo tarnen abstineo, cohibens 1. Sim. s, 4.2« meipsum. Nihil enim me acrius urit quam scriptm-ae sacrilegium, ut Aposto- SRöm. 2, 22?Ins appellat, et ut Prophetae clamant, fabricationes idolorum ex auro et «,16.''1 . . . , , . . Sof. 8, i.argento domim, nee mirum, quando hoc peccatum prae eaeteris et ipsumdeum irritare et amaricare testatur scriptura saucta.Habeo igitur testimouio Thomisticissimi et Italicissimi Catharini lianc25 meae sententiae eonfirmationem ,Quod Petra siguificet Christum: sie euimego confutandus et uuuc confutatus haereticus docuerara. Habeboque semper,douec Catharinus e scriptura probabit, etiam impium Poutificem appellariPetram, quod praestabit vir eximius, simul atque mula pepererit. Nametiam si patres aliquot S. Petrum nomine Petrae appellaverimt, utcunque30 tolerari potest propter fidem Petri, Sed quia Scripturis id non probant, nihilurgent in ista conteutione, in qua scriptmns pugnandum est. Et ut dialecticoisti insigni, qui meas consequentias irridet, suas etiam ostendam,formaliter et materialiter incedant, Ubi didicisti, mi Catharine, hancconsequentiam, ut de snccessoi-e etiam impio dicendum, quod de saucto35 Petro dicuut patres, et idem de fide iuformi, quod de forraata seutiendumsit? Profer quaeso unum e patribus, qui Romanum poutificem asseratCaput, Petram, verticem, principem, Magistrum Ecclesiarum? Vos sceleratiSophistae, fictis vestris verbis uos in hos errores traxistis. Pulchra conse-1 Cur enim eadem B 3 in primis leu. Erl. 6 iam de ipso Eil. 9 potestmodo sie dici fel^tt ü 11 Catharinialiter Witel). 24 testimouio TheologicissimoalioWiteb. 25 sententiae confutationem ABD Witeb. leii. Erl. 28 simulque atque niiiltapepererit C 34 dicendum sit, quod Witeb.


710 Ad librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini,queutia. 'Petrus fuit Apostolus, Ergo et Romanus Episcopus est Apostolus.Petrus fuit sauctus, ergo Romanus Episcopus est sanctus, sed informis, idest sanetissimus'. O vere informis successor! tameu, ut dixi, nihil moveordictis patrum sine scripturis loquentium, in quos tu sie niteris, ut eorumpraesidio etiam adversus confessam a teipso sententiam veram scripturae 5insanias et blasphemes.Nee erubescitis tandem aliquando, sceleratissimi vos adulatores Idoliistius Romani, quod proprio testimonio convicti estis, nullum locum scripmntti).u;,i8.turae apertum et darum in tanta re pro vobis stare, nee hunc Matth. xvi.vestrae opinioni possitis simpliciter et solide aptare: tantis scilicct aequi- 10vocationibus et commentis ojius liabetis, ut saltem specieteuus pro vobisfacere videatur, immo cum non simplicem ei detis et verum sensum adversarioconcedatis, manifeste contra vos cum facere testes estis vos ipsi, hocipso redarguti et convicti, quam impudentibus mendaciis hacteuus orbemilluseritis et vocabulum Ecclesiae et Petrae merae libidini vestrae sei-vire 15coegeritis. Non enim id egistis, ut sententiam vestram ex isto loco referretis,sed vestra temeritate praecouceptam iutrudere moliti estis et fici huiusfoliis nuditatem et turpitudinem vestram celare studuistis. Nunc cum resnon succedat et castitas scripturae vos adulteros non iutromittat et cogaminiextra scripturam stare foris, novam scripturae faciem et scenicam quandam 20Bibliam compouitis, qua vestra portenta stabiliatis, appellantes Petramhominem impium, Ecclesiam homines impios, et in has cloacas spiritumsanctum incarceratis ,qui inerrabiles faciat, qui aedificationem potestatem etobedientiam hominum impiorum, Quasi Christus hoc curarit suo sancto instituto,ut impii regnarent et subiicerentur in Ecclesia sua. vsTe autem rogo, acutissimum dialecticum, qui scias extra propositumesse dandum exemplum aliud, profer mihi locimi scripturae, in quo idemvocabulum simul significet hominem in totum impium et simul pium acsanctum, sicut hie insanis in vocabulo 'Petra', quod Petnim sanctum etsuccessorem impium simul tibi significat. Ubi didicisti haec sacrilegia et 30haeretica moustra, nisi in Magistro tuo S. Thoma? Nonne haec agens siecontra me scribis, ac si in sophistica aliqua disputatione certaremus, ubivobis licet propriis distinctiouibus i'egnare, satis habentes, si non oporteatvos tacere? Ita et hie putasti, idem fore vinci et tacere, vincere et dicere,adeo nihil curasti, ut tua fulcires scripturis sanctis, apertis et solidis: ideo 3.set te rident pueri Germaniae, ac iam non laici (quod te male habet) sed etmulieres, quod, tantus Magister noster et Italus, pro verbis dei tuas salivas,pituitas et feces dumtaxat obtrudis.7 erubescetis D 13 vos ^iiitcv contra fc^lt D 20 novae B 23 §intcraedificationem tn otten au^-gaficn eilt Womma 24 impioriun statuat, Quasi Witeb. leu. KrI.29 de vocabulo Witelj. 30 saorilega D


defensoris Silvestri Priei-atis acerrimi, responsio. 1521. 717Maledicat itaque dominus Ihesus tuae et Thouiae tui maledicae etblasphemae temeritati, qua tribuitis honiini impio nomen sanctum Petrae etsuper impietatem aedifieatis sanctam Ecclesiam dei. Si euim Papa est fideinformi (ut tu dicis), certe iiianis est pietate, planus auteni impietate, servus5 peccati, sedes Satanae, praevaleutque in eum portae inferi. Et tale tufundaiuentum, tale caput, talem Petram Ecclesiae tribuis? horresco referenshorribilia ista. Abominatio et blasphemia est dicere, Chi-istum in vocabulo'Petra' aliud quippiam quam sanctum et pium voluisse intelligi: cuius enimaures Christianae haec ferent? Vos etiam finxistis commentum omnium10 nequissimum illud informis fidei, quo facilius et tutius sacrilegia vestra inscripturas dei eeu lati'ones Moab mitteretis. Nobis autem Paulus dicit:2-Gov.6,ut.'Quae societas lucis et tenebrarum? Q.ue eonventio Christi et Belial?' Autergo Petra solam lucem aut solas tenebras, id est, solum sanctum aut solumimpium signifieat, utruuque significare non potest, quia 'qui non est mecum,3)tatti).i2,3o15 contra me est'. Quare Romanus pontifex, si sit impius, Peti-a esse nonpotest, Ac per hoc Petra Papam significare nunquam potest. Habes quodhie gannias, miser Thomista?Non ergo feremus has rabidas Papistarum et Thomistarum blasphemias,ut idem sit in scripturis sanctis peccatum et gratia, virtus et vitium, bonus20 et malus, pius et impius, et impietas sub pietatis nomine sese tueatur etregnet, ne illud Esaiae v. cmu eis audiamus: 'Ve vobis, qui dicitis malum Sei- s, 20.bonum, bonimi malum, ponentes lucem tenebras et tenebras lucem, ponentesamarum dulce et dulce amarum.' Verum Haeresis Thomistica illa est, quaeDaniel. \aii. dicitm- impudens facie, et Hiere. III. Trons meretricis facta Ip""^^-,^^-2.S est tibi, noluisti erubescere.' qui enim sie frontem perfricuerimt, ut audeantin publice Ecclesiae bonum et malum idem facere et Deum cum Diabolo,Christum cum Belial componere, quae reliqua vel fingi poterunt monsti-a,quae non auderent statuere? I nunc, Cathai-ine iufoelix, et distingue nobisinformia bona et mala, informes Christos et Belial, estoque digne Thomista,30 hoc est, sacrilegus et monstrificus scripturae dei latro.lam quam Thomistice et hoc dissolvis, quod dixi per pronomen'Meam' subverti omuia Decreta, cum Clu-istus ibi de tota Ecclesia sualoquatur, non tantum de Romana, ut Sathanica et blasphema Decreta volunt.Quia, inquis, Christus non dicit 'aedificabo Ecclesias meas' pku'aliter, sed35 'Ecclesiam meam% ergo Romanam solam voluit aedificari supra Petram, idest Papam. Placet dissolutio ut Catharinissima RomanissLmaque. Namhinc sequitur, nuUam esse Ecclesiam in orbe terrarum super Petram aedificatam,uisi solam Romanam: quid ergo vexat Idolum ülud Romanum2 tribuistis C 3 est de fide B est in fide Witeb. 24 lere. 3. Witeb. len.lerem. 3. Erl. 29 Balial Witeb. 32 subvertit C 32/33 de tota sua Ecclesialoquatur Witeb. 35 supra Petram D Witeb. len.


!718 Ad libruin exiinii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini,omnes Ecclesias, si una sola Romana in mundo Ecclesia est? immo iam nonlicebit Ecclesiam Catholicam appellare nomine sLngnlari Ecclesiam , sicutscriptura facit, sed solum Ecclesias uumero plurali.Eiusdem dexteritatis est, quod, ubi Anacletum fictitium redarguissemsuper nomine 'Cephas', quod saxum significat, et ille caput voluisset, dicit r.Catharinus, Anacletum non vocabulum sed rem aspexisse, quia res, scilicetPetrus, per Cepham significatus, est caput, licet Cephas non significet caput.Quid hie cogitas, optime lector, de Italico isto ingenio? Eiderem et ego,uisi tot milia errorum et perditionum nimis seria nobis pestilentes hi intulissentThomistae bis petitionibus principii et id genus sophisticis ludibriis- loIgitur novum hunc iurisperditum et scriptiu-ae interceptorem audiamus. Nonoportet vocabulornm significata observare sed qualitates rei significatae, hocest, ut dialectice dicam, Non subiecta, sed predicata tantum sunt curanda,ut, quando parietem nomiuas, non parietem sed album intelligas, etiam insimplicibus terminis extra propositionem. O Italicum et Thomisticum i.iIngeniumHac ai"te forte et illud efBciunt, Quod Petra significet impium, non quiasit Petra, sed quia Ulud quod Petra eis dicitur, scilicet Papa, revera estimpius homo. Quid ergo prohibet, quin Cephas iam non solum caput sedomnia significet, cum eum significet, qui est omnia in omnibus? ut omnia 20vocabula sint unum vocabuhmi et unum vocabulum sit omnia vocabula.Haue enim latinitatem uovam Bestiae germanae ab Italis hominibns hocseculo discemus. Itaque 'Cephas' est Apostolus, caput, princeps Apostolormu,impius, ebriosus, scortator, usurarius, tj-raunus, imjiostor, simoniacus, Cynaeduset omnia illa, quae de sauctissimis Christi Vicariis Cardinalibusque totus 25celebrat orbis , affirmativa propositione de inesse et universali in materianatiu'ali.Sed ne te, lector, enecem huius Itali Thomistae stultissimis Thomistitatibuset Italitatibus, finem hie faciam, Sat habens, quod his absurdissimis, laboriosissimistamen monstris confitentur sese esse victos, me vero victorem, dum 30aliud miseri non laborant, quam ut effugiant. Vides enim, ut hie Thomista perpetuoopere aliud uon faciat, quam ut distinctiones novas reperiat pro fugasua adornanda: nam ut me invaderet etiam, ne in mentem quidem venit, etquomodo posset, fiigae tam sollicitus? Servet rae dominus lesus, nequandoad has distinguendi et effugii quaerendi necessitates adigat adversarius in 35praelio : tum revera victus ero. Ego adhuc puris et solidis verbis Euangelünitor idque eo sensu, quem ipsimet verum esse eoncedunt.Alia ergo auctoritate probandus est iste Papatus impius. Hie locusa»ntt^.i6,i8. Mathei non nisi de piis aedificatis in spiritu sancto loquitur, nee Petram10 principüs Witeb. 12 significate D 22 uovae bestiae Witeb. 32 quoi'iig.a AViteb. 33 qiiidara venit U 38 autoritate ÜC'D Witeb. len. Ei'l.


^def'ensoris Silvestri Prieratis acerrimi, responsio. 1521. 719nisi Christum habet, nee Ecclesiam nisi totam CathoHcam eamque sanctam,in qua et ipse Petrus tauquam membrum coaedificatur super eandem Petraui,in qua omnes Christiani aequantur: de rebus enim sanetis Cliristus nosterloquitur, quas impiis tribui uullo modo Hcet, ut plane hoc verbum Christi5 non plus pertineat ad Papam quam illud 'Beati pauperes spiritu' aut simile, mattt). 5, 3.quod communiter omnibus dicitur.Quare gratias agimus deo, quod hune locmn toti Ecclesiae et omnibusfidelibus aequaliter communem e manibus Tvrannicis Thomistarum et Papistarumeripuimus, qui eum Romano Idolo proprium fecere, sacrilegi tam in10 Ecclesiam Catholicam tjuam scripturam sanctam. Ruet enim nunc totumillud abomiuatiouis Idolum, meris mendaeiis hactenus erectura, fultum atquedefensum. Praesidia eorum obtinemus, arma forti abstulimus, in quibus confidebat,Goliath decollavimus gladio proprio, Et Palestinos non alia torturatorquemus quam rapiua sua. Arcam enim nobLs vi abstuleruut, at illa, nobis15 nihil agentibus, percussit eos in posteriora sempiternumque opprobrium deditillis. Cecidit ac foris iacet pronus Dagon istorum, Idolum, inquam, Decretoriim,hominum studiis paratum. Mures ebulliunt et prominentes extaleseorum putrescunt, revelatis cogitationibus et doctriuis istis impietatis eorumgrave olentibus in toto orbe. Unum negocium habent miseri Gethei, ut20 contra haec sibi sellas pelliceas faciant. Sic enim et Catharinus pellifex etsellifex hoc libro non nisi infelix pellificium et sellificium vanae defensionis,excusationis, consolatiouis pro sanctissimo idolo et doctrinis eins laborat.Sed instat manus domiui dura super eos, non cessatura, donec nobis Arcamremittant illaesam cum anis et muribus aui'eis per confessionem ignominiosae25 impietatis et mendaciorum suorum.Dices autem: Si Ecclesia tota est in spii'itu et res omnino spiritualisNemo ergo nosse poterit, ubi sit ulla eins pars in toto orbe, quod vehementerabsurdum est. Nam ideo Papam asserimus, ut certo loco Ecclesiam inveumliceat. AUoquin, quid docet Clu-istus oves pascere et Paulus Ecclesiam |°^- 1^' ^^^g"'30 regere et Petrus gregem Christi pascere, si nusquam in orbis certis potenmt 1. «Pete ;,, 2.locis inveniri habitantes corporaliter fidelis? Quis enim spiritibus praedicet?aut quis spii-itus nobis praedicaf? Corpus ergo et locum necessario habebitEcclesia, deinde inter corpora et loca aliquem primum locum et primum coqjus.Respondeo: Quanquam Ecclesia in carue vivat, tameu non secundum35 carnem vivit, Paulus dicit Gal. i. et ii. Coriu. x. Ita in loco, rebus operi- ®°^|jj' }J-busque mundi versatur, sed non secundum haec aestimatur. Christus enim auc. 17, 20 f.omnem locum tollit, dum dicit Regnum dei non venit cum observatione,neque dicent 'hie aut liic est'. Et 'ecce Regnum dei intra vos est'. EtPaulus omne corpus tollit, dum dicit: 'Non est personarum acceptio apudsöm. 2, 11.12 fortia C 16 istorum Idolum C 23 non cessura Witeb. 29 AlioqniWiteb. len. Eil. 35 et C'oiin. i. ABCD 36 existimafnr Witeb.


720 Ad librum eximii Magistri Nostri Magistii Ambrosii Catharini,deum.' Sicut enim Ecclesia sine esca et potu uon est in hac vita, et tarnensiöm. 11, 17. regnum dei non est esca et potus secundum Paulum, Ita sine loeo et corporeuon est Ecclesia, et tarnen corpus et locus non sunt Ecclesia neque ad eampertineut. Sicut ergo non est necesse certum panem, certum potum, certamvestem esse Ecclesiae et fidelibus omnibus, licet sine pane, sine potu, sine •veste non queant vivere in hoc seculo, sed omnia sunt libera et indifTerentia,Ita non est necesse certum locum certamque personam habere, licet sine locopersonaque esse non queat. Sed ouiuia sunt indiiferentia et libera: omnislocus Christiane quadrat et nullus locus Christiauo necessarius est, omnispersona pascere eum potest et nuUa certa persona necessaria est quae paseat : lolibcrtas enim Spiritus hie regnat, quae facit orania indifferentia, müla necessariaquaecunque corporalia et terrena sunt.Et quid hoc mirum? cum ad hoc, ut sis homo, corporaliter nullo lococerto, nuUa certa persona indiges, sed omnibus locis, omnibus personis homoesse potes, immo quae res mundi necessario alii adhaeret et alligatur, ac y->non potius libere et indifferenter se quaelibet ad quamlibet habet? ut libertateSpiritus plena appareat tota creatm-a, sicut canimus 'pleni sunt caeli et terragloria tua'. Quis ergo fliror Papistarum impiissimorum, ut Ecclesiam dei,quae omnium maxime libei'a est, loeo suo et personae suae certis et necessariisalligent, ut Christianum esse negent, qui non hunc Papam etiam 20impium hoc loco habitantem adorarit? Nee iuvet quemquam, si quemlibeta)inttt24,i.vpastorem indifferenter quolibet loco habuerit. Haec est illa abominatio stans2.S6ctf.2,ii.in loco sancto et operatio erroris. Si enim locus et persona necessaria suntad salutem, sequens erit, ut, qui locum et personam eiusmodi habent etcolunt, salvi et sancti sint. Nam in his consequentia a particulari optime 25valet, cum posterioristicis constet propositionibus (cogor enim et meam dialecticamostentare istis admiraudis dialecticis). Impossibile est enim, ut, quiunum necessarium ad salutem habet, non etiam omnia necessaria simul adsalutem habeat, et impossibile est, ut, qui unum non habet, aliquod adsalutem necessarium habeat. Quod facillimum est inductive probare. Sed sode hoc alias.Quo ergo signo agnoscam Ecclesiam? oportet enim aliquod visibileSignum dari, quo congregemur in unum ad audiendum verbum dei. Respondeo:Signum necessarium est, quod et habemus, Baptisma scilicet, panem etomnium potissimum Euangelium: tria haec sunt Christianorum symbola, 35tesserae et caracteres. Ubi enim Baptisma et panem et Euangelium essevideris, quocunque loco, quibuscunque personis, ibi Ecclesiam esse non du-(£rt. 4, 5 f. bites. In his enim signis vult nos Christus concordare, ut Ephe. iiii. dielt:11 enim fe'^It D 20 iiou fe^lt D ii ut locum et personam cuiusmodi [fo]habent A ut locum et personam cuiusmodi liabent B ut locum et personam eiusmodi habent D34/35 scilicet, Coenam Domiiii et omnium Witeb. 36 Baptisma, Eucharistia et Euan-Kelium Witeb.


defensoris Silvestri Prieratis acerrimi, responsio. 1521. 721Una fides, unum Baptisma, iinus domimis'. Ubi idem Euaugelium est, ibieadem fides, eadem spes, eadem charitas, idem Spiritus est et revera omuiaeadem. Haec est unitas Spiritus, non loci, non personae, nou rerum, uoncorporum, de qua servanda Paulus nos praeeepit esse sollicitos. Ubi vero5 Euaugelium non esse videris (sicut in Synagoga Papistarum et Thomistarumvidemus), ibi non dabites Ecclesiam non esse, etiani si baptisent et vescanturde altari, nisi parvulos et simplices esceperis, sed Babylonem ibi esse sciasSef i3,2if.plenam lamiis, pilosis, idulis, onocrotalis aliisque monstris, id est, Magistrisnostris eximiis refertam. Euangelium enim prae pane et Baptismo unicum,10 certissimum et nobilissiraum Ecclesiae symbolum est, cum per solum Euangeliumconcipiatur, formetur, alatur, generetur, educetur, pascatur, vestiatur,ometur, roboretur, armetur, servetur, breviter, tota vita et substantia Ecclesiaeest in verbo dei, sicut Christus dicit 'In omni verbo quod procedit de süattt 4. *•ore dei vivit homo'.16 Non de Euangelio scripto sed vocali loquor, Nee de quavis contione,quae in templis de suggestu declamatur, sed de germano et genuine verbo,quod fidem Christi veram, non informem et Thomisticam doceat, quod perPapam et Papistas extinctum et suffocatum per orbem totum conticuit. Ideoenim Christus nihil tauta instantia exegit ab Apostolis quam ut Euangeli-20 sarent. Sic a Petro in persona omnium pastorum exegit, ut pasceret oves 3o^. 21, is ff.id est Euangelium doceret viva voce. Quod verbum Catharinus vere Catharinaliterexponit non de Euangelio, sed de potestate dominante sine Euangelio,iterum faciens e simplici sensu verborum Christi quottuplicem visumei fuerit, quia sciebat Euangelisandi significationem (que sola in eo verbo25 est) non posse convenire tot occupationibus mundi oppresso Pontifici: ideofingenda fuit alia significatio de regimine dominante, sicut ii. Pet. ii. prae- 2. !ßett. 2, 3.dixit 'et fictis verbis in avaritia de vobis negociabuntur', de qua re nuncsupersedeo, abunde alias tractata.Contemnenda ergo sunt Papistarum illa figmenta, quod aliud sit iuris-30 ditionis, aliud fraternae charitatis officium. Euaugelium et Ecclesia nesciuntiurisditiones, quae sunt non nisi hominum tyrannicae inventioues. Solamseit charitatem et servitutem, uon potestatem et tyrannidem: ideo qui Euangeliumdocet, ille Papa est, Petri successor, Qui non docet, ludas est,Christi traditor. Nihil enim aliud commentis iurisditionis agit Satauas, quam35 ut tyranuis illis impunitatem peccandi et licentiam autoritatemque prebeatextinguendi Euangelii. Ipsi enim ne cogitant quidem Euangelisare et tamenalios non sinimt Euaugelisare, ut optime Christus de eis dixerit 'Vos non smattö. 23,13.introistis, et introeuntes proliibuistis' : ve illis!4 nos praecipit B uubis praeeepit Witeb. 8 §intct pilosis fein fiommo leii. Erl.9 prae Baptismo et Coena Domini unicum Witeb. 15 ne de quavis len. Erl. 23 iacientleu. (ober nic^t A, tote Erl. irrig anmertt) il et a fictis len. (06er nic^t A, Wie Erl. iitigonmettt) 3.5 prebeas B£utf)cr^ WnU. VII. 46


:722 Ad librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini,Ista Signa praesertim Euangelii figurata esse videntur olim in templo1. Süit. 8, 8. Saloinonis, ubi duo capita vectium, quibus arca portabatur, foris prominebantante oraeidum, significante spiritu, Non nisi vocali et publica voce Euangeliisciri, ubi sit Ecclesia et mysterium regni caelorum. Ut enim vectiumcapitibus velut indiciis arca etiam abscondita in sancto sanetorum credebatur 5praesens adesse, ita Ecclesiam nemo videt, sed solum credit per signumverbi, quod impossibile est sonare nisi in Ecclesia per spiritum sanctum.*i. 9, i.Inde Ecclesia psal. ix. vocatur Almuth, abscondita, et articulus fidei credensEcclesiam sanctam Catholicam confitetur, eani uusquam nunquam apparere,6*01.3,28; 5,6. aufertque ab ea omnem locum et personam, sicut et Paulus Gal. v. dicit: lo'In Christo lesu non est raasculus aut femina, barbarus aut grecus, überaut servus, judaeus aut gentilis. Sed omnes vos unum estis in Christo lesu'.301). 21, 1 ff. Sic rhete Apostolorum traliit pisces in aquis, non ad aquas, sed ad littusex aquis, cum non hoc agat piscator, ut pisces in aqua sint (hoc enim naturaeonuu iam fecit), sed ut ex aqua trahantur. Ita Christus per vocale verbum ise rebus, locis et corporibus trahit Christianos, non in res, loca et corpora,in quibus iam sua natura consistunt. Credo istis argumentis iam satisfidem factam pio cordi et Papistarum insaniam satis notam, qua Ecclesiamdei de intus rapere et in locis ac jjersonis prostituere moliuntur.Ego tamen non uego Papisticam Ecclesiam neque potentiam eins, cum soin scripturis novi praesertim testamenti de mdla re (excepto Chi-isto) tantumhabeamus testimonium, nee parum in veteri. Et cm* non pergam in gratiamCatharini mei et in obsequium sanctissimi in Christo Papae, \-icarii dei,copiosis et solidis scriptui-ae testimoniis eum priucipatum ostendere et planeOS oppilare omuium, qui negant eiun divinis literis probari? probabo ergo 253>on. 8, 23 ff. fortissime. Et primus mihi prodeat Daniel , dicens c. vüi. ad verbum exhebraeoEt post regnum illoruiu, obscurantibus eos praevaricationibas,stabit rex potens faciebus et intelligens propositiounm. Et roborabitureflicacia sua et uou in efficaeia sua, et luirabilia corrumpet soet prosperabitur et faciet, et corrumpet robusta et populnm sanetorum,et ad sensuni suum erit. Et prosperabitur dolus in manueins. Et in eorde suo magnifleabitur et in successu corrumpetmultos. Et adversus principem priucipum stabit, et sine manuconteretur.nPrimum iUi simt nequaquam audiendi, qui huuc et simUes prophetarumlocos intelligunt de una aliqua persona sola iguorantes, quod prophetarummos est, totius alicuius regni corpus significare per unam personam. Hinc2. xi)cfi. 2, 3. enim et Antichristum, quem Paidus hominem peccati et filium perditionis2 Salamonis len. 3 vocali de publica C .5 in sancta sanetorum Witeb.9 nunquam appellare C 10 ab eo ABCD Witeb. len. Erl. Paulus in Gal. B 34 Principemprincipium Witeb.


defensoris Silvestri Prieratis acerrimi, responsio. 1521. 723appellat, perperam uui personae aptaut, cum ille totum corpus et cahoshominiim impiorum totamque successionem regnantium velit intelliafi Autichiistumesse. Sic enini Aries Persarum reguum, hircus Graeeorum regnumDaniel, viii. significat. Son. s, 20 f.5 Cum autem dicat post finem qnattuor regnorum, quorum ultimumest Romanum ferro potens, statunim hunc regem, plaue illud tangit, quodPapae tyi-annis mox caepit inclinante imperio Eomano. Sed et de Romanoimperio et in Romano imperio nata est eique in suo loco successit, ut exOmnibus historiis liquet et praesens experientia monstrat, quod Apostolus10 praedixit ii. ad Thessalonicenses ii. quod ille qui tenebat tunc teneret, donecä.Sfieii.2,7f.de medio fieret, et tuuc revelai-etur iuiquus ille &c. Translatum est autemad Gennanos Romani Imperii vocabulum, cum res iam nulla imperii ampUusesset, Tarnen ea occasio erat qua elevaretm- homo ille super omnesreges, super omnes Episcopos, super celum et terram, et sie firmaretur regnum15 in manu eius, efficto etiam in hoc mendacium diplomate non tam mendaciquam stolidissimo de donatione Constantini.Obscurantibus eos transgressionibus dicit, quod Hieronvmus dixit snn. s, 23.'cum creverint iniquitates', manifeste docens, regnum hoc furoris dei essepropter peccata venturum. Et Paulus eadem causa introducit filium illumso perditionis, dicens 'charitatem veritatis non recepemut, ut salvi fierent'. Ideo ^' ^J^' ^'mittet illis deus operationem eiToris, ut credant mendacio et iudicentm- omnes,qui non crediderunt veritati, sed consenserunt iniquitati. Satis Apostolus iisverbis explicat, quales sint illae iniquitates seu transgi-essiones. Quas etDaniel hebraice PESCHAJM insigni proprietate et Emphasi vocat, quae25 proprie praevaricatio, transgressio, discessio fidei est. Sic iüi. Reg. i. 'prae- 2. sön. 1, 1.varicatus est Moab ab Israel', Et Esa. i. Tilios enutiivi et exaltavi, ipsisci. 1, 2.autem prevaricati sunt a me\ Sicut et psal. v. dicitur: 'Secundum multi- >&". 5. 11.tudinem impietatum eorum expelle eos'. Et Paulus hoc loco abundans dicit, ^- ^j?- -eos dilectionem veritatis non receptm'os, item veritati non credituros, credi-30 turos autem mendacio, omnino %'itium doctrinarum, opinionum, fidei etApostasiae significans, sicut et predixit, nisi primum venerit discessio. Et 2. x^en. 2, 3.i. Timo. iüi. 'Spiiitus manifeste dicit: In novissimis temporibus discedenti. lim. 4, 1.quidam a fide attendentes spiritibus erroris &c. Et iterum 'A veritate 2. «m. 4, 4.auditum avertent'. Veritatem enim hoc loco suo more appellat fidem35 Christi, quod et hebraea lingua facit distinguens veritatem per autithesin abhypocrisi et specie pietatis, sicut Eph. iüi. 'Veritatem autem facieutes eres- epti. 4, 1-,.camus in illum', Et iterum 'Indulte hominem novum, qui secundiun deum gp^. 4, :'4.creatus est in iustitia et sanctitate veritatis', utiquc iustitiam et sanctitatenivanitatis et speciosae supersticionis reprobans.1 chaos len. Erl. 10 ad fel^tt Witeb. len. Eil. nunc teneret C 15 effictio B22,23 bis rerbis D 23 ille ABC Uke D Witeb. len. Eil. 24 Pescaini C 26 Esa. x.ABD Isaiae .x. C 31 32 Et Timo. iüi. AßCD46*


724 Ad librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Cathaiini,Omnino igitur PESCHAIM Daniel vocat non quaelibet peccata, sedspeciosa illa, quae adversus veritatem et fidem pugnant, id est, qualia suntiustitiae operuni, superstitiones, cerimouiae, per quas a fide, quae sola vereii"5tificat et sauctificat , disceditur, sicut Paulus Colo. ii. et multis aliis locisf.°SE6c|T.Vlo!praemonet. Et hoc indicat, quod eos charitatem veritatis non recepturos spraedicit, idest, non diligent veritatem quae est in fide, sed cum filiis Israelnauseabunt super cibo isto levissimo et carnes concupisceut, id est, adfabulas et humanas traditiones convertentur. Quare has iniquitates prorsusad nullos priscos haereticos referre possumus, sed ad solas traditiones hominumet iustitias impias. Nam haeretici prisci in seripturis sanetis certabant. "oHie autem rex extra scripturas suis doctrinis regnabit. Ideo Daniel dicit,quod obscurabunt eos praevaricationes, tota autem scriptura, praesertim Pauluscecitatem, tenebras, iguorantiam non tribuit nisi presumptionibus impiis3oD. 8, 12. propriae iustitiae et operura, ut notum est legeuti eins Epistolas, Et Christusideo se lucem appellat, quod fides in eura illuminet et iustificet omnes. isCiaret ergo, hunc regem fore post Christum predicatum et adversusiUnminationem Euaugelii, quo illumiuatus est mundus. Obscurari enim praevaricatiouibusarguit eos fuisse illuminatos, quod regnis illis ante Christumnon convenit, ut quae nunquam obscurata sunt, quia nunquam illuminata,nee praevaricata, quia nunquam recte ambulaverunt, sed de eis temporibus 20intelligitur, quibus et Chi-istus abominationem predixit, eisdem pene verbisOTottö. 24,12. dicens : 'Quoniam abundabit iniquitas, refrigescet charitas multorum'. Et2.2^.2,12. Paulus 'ut iudicentur omnes, qui non crediderunt veritati, sed consenserunt2.!)Jctt.2,iff.iniquitati'. Et ii. Pet. ii. gravissimis verbis reditum ad vomitum arguit ineis, qui in uovissimis temporibus erunt: fere unus omnium exponit, quae sit 25illa iniquitas, quae abundabit, et qua obscurabuntur, dicens 'fueriuit autemet pseudoprophetae in populo, sicut et in vobis erunt falsi doctores, qui2. %m. 2, 3. iuxta introducent sectas perditionis (pene dixisset 'filium perditionis'), etiamdominum, qui eos mercatus est, abnegantes, adducentes sibüpsis celerem])erditionem. Et multi sequentm- eorum perditiones, per quos \-ia veritatis 30blasphemabitur. Et in avaritia per fictos sermones vos cauponabuntur'.Prorsus hie Petrus Älagisterium, Episcopatus et Ecclesiasticam , ut vocant,administratiouem tangit et hoc malum ex eorum ministerio proventurummonstrat, qui loco dei sedent et populos regere in verbo debent. Igiturprincipes et capita Ecclesiarum habemus horum malorum autores. 35Haec autem est plaga irae dei, mittere operationes erroris et pseudoprojjhetas.Nam misericordiae flagellum est, pestem gladium, famem aliaquecorporalia mala inferre. At privare verbo salutis et mittere venenumerroris, hoc idtimum est irae dei malum. Poterat de Turca videri locutusDaniel, in cuius imperio obscuraverunt populos iniquitates, nisi de eo princi- *«1 Pescaim B 4 Colo. iü. A unb aUe üfiriaett SluSgabcit 7 leuissimo Witeb.II) in Scripturas Eil. 32 Petrus Ministerium Witeb. vocat IJ


defensoris Silvestri Prieratis acerrimi. responsio. ir)21.725patu nos Petrus doceret intelligere, qui in popiilo dei geritur, et de iis, quiloco doctoi'iim et Episcoporum sedent, sicut et Dauiel de eisdem sese loquiiafra osteudet, quales eraut in autiquo populo falsi Proplietae. Haec enimad Turcum uou pertiuent, qui abiecto baptismate et Euaugelio iam populus5 dei non est uec habetur, sicuti habentur, qui Episeopos liabeut in hae parte.Sit ergo hoc primo positum, Hunc regem fore magnuni ,quautus vel rexPersarum vel Graecorum vel Eomanorum, Deiude regnaturum in doctrinahominum adversus illuminationem Euangelii iu populo Christi.Pro ingressu visiouis huius verba Petri videamus. Quis enim10 has iniquitates non ^*idet in Romauae Ecclesiae pastores ad uuguem quadi'are?quibus loqueretur Petras, nisi suis Ronianis, apud quos sui librirecepti et sua autoritas maxime valet? Xonue Moses et prophetae suo populolocuti sunt? sicut Paulus dicit Ro. iü. 'Seimus, quoniam quaecuuque SRom. 3, 19.lex loquitur, iis, qui in lege sunt, loquitur'.• 15 'Erunt', inquit, 'in vobis'. Quibus 'vobis', nisi qui Pctrum audiunti. *ctv- s, 1.et agnoscunt? Nos ergo, qui sub Romana Babylone sumus, ea verba tangunt:in nobis impleri oportet quae Daniel, Christus, Petrus, Paulus, ludas,Joannes in Apocalypsi predixerunt.Falsos doctores nonne iam multis annis patimur, qui extincto Euaugelio20 suas traditiones nos docent? Universi Episcopi, pastores, Theologi notatisunt hie egregie, quorum omnium una insania est, Decreta Romani pontificisexaltare et hominibus iuculcare. Quam vero emphaticis et plenis verbisdicit 'luxta introducent'! Graece enim est TTageiaä^ovaiv ,quia iuxtadoctrinam pietatis, quam simulant, impietatem inducent, occultis scilicet25 fallaciis cum Euaugelio simul sua ingerentes. Non enim Euaugelium negabunt,sed iuxta Euangelii vei'ba suis additis et inventis tum glossis tumstatutis paulatim et insensibiliter a regia fidei via abducent in sectas operum,quibus perdent et corrumpent Euangelium, ut sit tandem prorsus Luutile addocendam fidem. Sic olim prophetae nomen domini non negabaut, immo in30 nomine domini veniebant. Christus Matt, xxiiii. eos sie pingit: Siu-gent SDiiittrj. 24, 5.pseudoprophetae et pseudoChristi, et seduceut multos. Multi enim venientin nomine meo dicentes 'Ego sum Christus'. Et iterum: Si dixeriut 'hic!Biatti).ä4,23.est Christus aut iUic", uolite credere. Quid est 'hie et illic', nisi sectae perditionis?Quid perditio ista, nisi vastitas fidei et Euangelii? Sic et Paulus35 Eph. iiii. has seetarum et operum doctrinas appellat /.le&odeiav ziig Ttkatn^g, avi). 4, u.id est, circiimventionem erroris seu iusidiosum aggressum ad decipiendura,quod decepturi impii illi populum adoriantur Lusidiosis coutionibus per verbadei vel in suum sensum torta vel iuxta ea propriis doctrinis ceu scandalisin via positis, quales mulier illa Proverb. ix. sedens in alto urbis loco figurat. ©(«.9, t3f.1 de his qui D 4 Turcam Witeb. leii. Erl. abiecta Witeb. 6 primoimpositum Witeb. 22 Quod vero Witeb. 24 impietatem introducent Witeb. len. Erl.33 nolite eis credere D 38 seu scandalis Witeb.


72() -^t' librum eximii Mayistri Nostri Magistri Aiubrosii Catharini,iHöm. i«, 17. Et Paulus Eo. ult. dicit: 'Observate eos, qui dissidia et offendicula faciuntiuxta doctnuam, quam vos didicistis'. Quid 'dissidia' sunt, nisi quas Petrasseetas et Ciiristus 'hie et illic' vocant? Quid 'offendicula', nisi quam Petrusperditionem et Christus seduetionem voeat? Quid 'iuxta doctrinam', nisiquod Petrus 'iuxta iuduetionem', Christus 'in nomine meo' vocat? Scilicet stam propriis verbis praedieta est ea vastitas falsiloquorum, quod viam Clu'istiuon tollunt, docti'iuam Euangelii non negant, si speciem spectes, offendiculatarnen et dissidia iuxta pouunt, quibus sensim universam viam domini etEuangelium vastant et perduut, nominetenus et titulotenus retinentes. Haecomnia nonne impleta videmus? diun tot sectis opermn et religionum extremis lofuriis sibimet dissidentibus et pugnautibus scatet Romana Ecclesia per orbem,cxtincta per has imica illa quae communis est fidei et charitatis via. Quidenim simulant his sectis, nisi sunimam pietatem? Nonne has vias iactamusad caelum? Nonne hie non gloria fidei, sed operum meritis niti docemur,adeo ut etiam vendere merita aliis inceperimus? Ät nonne fides et Euan- isgelium perditur et vastatui"? Non ergo de haereticis, sed de Episcopis,pastoribus religiosisque, infinita sectarum et operum varietate, seipsos cumpopulis falsa spe et speeie perdentibus, dum nihil nünus quam fidem docent,suis opusculis inhaerentes, caeci caecorum duces.'2. «ctt. 2, 1. Quid autem, quod dicit 'abnegantes dominum' non simpliciter, sed 20'qui eos mercatus est'? Absque dubio Christum predicit ab iUis negandumin re iustificationis, non quod palam eum negent, alioqui non essent falsidoctores nee iuxta veritatis doctrinam seetas perditionis introducentes , sedservatis titulis et nominibus per suas seetas, non per fidem illius salvi fierivolunt. Hoc enim Christus fecit suo nos sanguine mercatus, ut per fidem 25in ipso iustificemur. Hoc autem facit infinita religionum, operum, sectarumvarietas, ut nostris studiis deo satisfaciamus et regnum dei mereamur. Quasseetas omues Papa suis confirmationibus ut sanctos ordines et salutaresvivendi rationes speciosos et nocentiores facit: dum per ipsum fidutia illariunstatuitur, rursus ab illis dilectis filiis ipse sanctissimus pater iu tsTannide sosua felicissime roboratm- et mutuum muH scabunt: sie, dum verbis confitentur,factis negant dominiua esse Clu-istum, ex quo nobis Mosen quendam fecerunt,cum ille fuso sanguine suo non in hoc mercatus sit, ut solum doceat bene\'ivere, sed ipse vivat et regnet in nobis, sitque dominus noster, operans in19 hinter duces fügen CE ^inju: haec intelligeuda sunt, in Witeb. len. Erl. finb biefctbenSOotte hinter de haereticis 3- 16 eingefügt 22 alioquin BD 28 Papa cum suis D28 29 ordines et salutares vivendi rationes speciosos et nocentiores ABCD Erl. ordines, speciosaset salutares vivendi rationes, per lioc nocentiores Witeb. len.') (Si ift möglief), ba^ bai 33erb biefes ©a^cs iu t^olQi etne§ SBetfe^en^ tnangeü, obernic^t not^lnenbig. Sebenfall? ift nic^t ongänglid^, bie Don CE unb ben GSefammtausg. beliebteßtgänjung in ben Sejt nufjune^mcn, jumal iljte SteEe jtoetfeltjaft ift unb Spcratu» ben


clefensoris Silvestri Prierati» acen-irui, responsio. 1-V21. 727nobis omnia opera nostra, quod fit per solam fidem in euiu. At qui uuucEuangeliiuu optime docent, Magistriiiu seu tuiuistrum nostrum Christumfaciimt, qui foris manens doceat bona, uou intus dominetur operans bona.Sed beue, quod 'celerem super se inducent perditionem', quia 2. ¥ctt. 2, i.5 abbrevaabuutui- dies Uli, aJioqui non fieret salva omnis cai'o, id quod nuncfore prope diem speramus. 'Multi autem sequentur eorum perniciem',2*'^''^ 2,2.indicat paucos servari ab eorum perditione. Uude et Christus Matth. xxiiii. ^'"JgV^*'consulit, ut fugiant ad montes et nou revertantur domum. Et Pauhis perl- 2. Sim. 3, 1.culosa vocat tenipora propter hanc speciem pietatis. At dicuut illi 'bonalu sunt statuta, sancti viri ea tradiderunt, Augustiuus, Benedictus, Benihardus,Franciscus, Dominicus et similes'. Eespoudeo: Hoc est quod voluut Christuset Apostoli Petrus et Pauhis, quod opera siut simiha traditis in Euangeho:hoc enim vocant 'iuxta doctrinam' et 'iuxta inti-oductionem", quod exemplaoperum e patribus sola capiunt, fidem non capiunt, ita contingit eis, ut ea,15 quae patres vel errantes condideruut (quia et eleeti hie in errorem ducendipraedicuntur) , ipsi inseusati irruunt et eiTorem vel extremam speciem amplectuntm"pro via bona, et sie ab Euangelio et fide insensibili fallacia abducuntur,praesertim ubi accedens pontificis Romaui autoritas eas vias approbatet fiduciam illarum coufirmat ac iam leges necessarias ex eis facit, quas20 patres non nisi libertate spiritus et condideruut et servaveruut, neminemUlis perpetuo aUigantes aut, si hoc fecenint, sine dubio errantes pro humanafragilitate.'Per quos via veritatis blasphemabitur.' Quae est illa \na 2. fCctr. 2, 2.veritatis? Xonne quae opponitur speciei et hypocrisi operum? Neque enim25 Apostoli ullam religionis sectam iustitueruut, sed solam fidei Christianae viaiuOmnibus communem tradiderunt. Credere ei'go in Christum veritatis viaest. Qui autem blasphemautes ? utique iidem qui dominum negaut. Nonne quiautore Romano pontifice sua studia iactant, suas sectas praedicant, suosordines laudant ut sanctos, rectos, salutares, auferunt viae veritatis snam30 laudem et gloriam, ut tribuant eandem suis ordinibus? Nonne sie invaluitiUa blasphemia, ut solus Clerus, praesertim religiosi, pro Chiistianis habeantur,alii vero seculares et mimdani aperte etiam nominentui* uec nisi pro viügoextra N^iam salutis habeantur? Et qui religionem ingreditur, e mundo, eseculo h-e iactatur et creditur, denique persuasum est, volentem salvari35 religionem debere ingi-edi. An non est hoc viam veritatis blasphemare?Non est hoc Christum hie et Ulic docere? Nonne hie fidei via contemnitmetdeseritur et eins loco secta et operum superstitio suscipitur? Nonne hienecesse est perire fidutiam in Chi-isto et niti velle in operibus? Nonne taleshyprocritae sie in orbe fulgent et honorati sunt, ut simplices in fide Christiani40 pene lutum platearum prae Ulis habeantm-?7 Matt, xxiij. D 10 Bernardus C 28 iactent D 3G uon huc est ChristumWiteb. Nonne est hoc Christum Erl.


728 Ad librum eximii Magistri Kostri Magistii Ambrosii Catharini,Sed ampliuH. Si quis insurgeret et vias istas hoiuinum electitias seuGot. 2, 2s. ut Apostolus vocat Col. ii. i&elod-QT^ay.eiag , id est, arbitrarias religiones,reprelieoderet doceretque eas esse vias scaudalorum et ad perdendam fidem,ad evacuandum Euangelium, ad seducendas animas a Papa confirmari et abipsis iactari, Esse vero solam fidem Christiauoriim unicani salutis viam, quidputas huic facerent? Nonue sexcenties haereticum, millies Antichristum,Satanain, diabolum, scliismaticum, erroneum? breviter, nee odü nee supplieiinee blasphemiae satis ulli fuerit iu huDC pessimum hostem Ecclesiae,temerarium violatorem patrum, pestilentissimum seductorem populi. At hocest, quod hie Petrus dicit 'per quos via veritatis blasphemabitur'. Quare?m- 10, 3. Quia via vanitatis eorum laudatur, sicut Psalnius x. dicit: 'Quoniam laudaturimpius in desideriis animae suae et iniquus applaudens sibi blasphemavitdominum'. Quam strennue ergo haue prophetiam hodie implet Papisticaista Ecclesia, quae consummat omnia quae scripta sunt in prophetis dedolosis, falsis, mendacibus prophetis, magistris, pastoribus, iustitiariis, quorumiufinita sunt nomina. Ad finem enim mundi oportuit eos abundantius regnare.. iPctv. 2, 3. 'Et in Avaritia fictis verbis vos cauponabuntur', hoc tarndarum est fieri per BuUas, indulta, Decreta, stationarios, quaestores, terminarios,sacrificulos, ut iam glosa non indigeat. Quid enim est hodie totiusferme cleri ministerium, nisi avaritia? idque uon nisi fictis verbis, nontantum praetexta specie pietatis, sed verbis dei adulteratis. Omnes enimabutuutur bis verbis 'Deus, Christus, Spiritus, Ecclesia, lustitia, veritas,opus bonum, meritum'. Non enim fidei, sed suis studiis ea aptant, ut lougealiud iam populus per haec inteUigat quam scriptura habet. Fictum estenim, quicquid predicant, quia fidem non predicaut. Si enim fidem predicareut,statim sectae eorum evanescerent. Nunc autem captum populumdementant illusionibus istis speciosissimis et spoliant onmibus rebus suis,ipsi Interim saturi, ociosi, divites, potentes, honorati, gloriosi, et tamen sanctiet religiosi, servieute bis monstris eorum sancto nomine dei.Sed ad Dauielem aliquando veniamus, plura de hoc abominabiliregno audituri. Satis haec pro prooemio. Mirabile autem et monstrosumregnum nobis proponit, quod prorsus cum nullo regnorum, quae aseculo fuei'unt neque erunt, conveniat, quod novis et inauditis armis etviribus valet, novas et inauditas res gerit, plane omnia uova et inauditaDan. 8,23.sunt. Dicit ergo:Stabit rex potens faciebos.Hieronymus transtulit 'impudens facie', sed Hebraeus dicit 'oz panim,potens facierum'. 'Stabit' autem non unam personam, sed totum regnum5 solam viam Witeb. 7 scismaticum D §intcr erroneum fügen Witeb. Jen. Erl.noc§ clamarent l^inju 13 Propheciam len. 15 meudacibus, prophetis ABD 23 aptuntAD 31 Mira H rabile A 31/32 monstruosum BD 37 Hieronimus rectetranstulit Witeb. leu. sed Ebreum sonat (quod arripio) oz panim Witeb. len.


defensoris Silvestri Prieratis acen-imi, responsio. 1521. 7-jyet successum regum, nee breve tempus regui indicat. Sic dicit Cluüstus Müttd. 24,15.abominationem in loco sancto staDtem, idest, firmam, stabilem, miiltisadherentibus roboratam, Et Paulus filium illum perditionis nou transire, sedi-^^ffi-^.sf.sedere facit in templo dei.5 Mira vero potentia buius regis monstrosi, qui nou cornibus nequeuugulis, nee ferro nee armis, sed 'faciebus potens' est, ceteris omnibusdissimilis nimio. Xec dicit 'potens facie', sed 'faciebus midtis'. Quo fit, uthaec prophetia non queat in Turcam quadrare uec ulli regno quod vi etarmis paratur. Quae enim eiusmodi sunt, per dentes, cornua, ungulas10 figurantur. Xec est reguum Christi, quod prorsus siue facie in spii-itu con- '^''^\'il\"'sistit et comu spiritali pugnat, quod est verbum dei. Ita regnum istud eritneque spirituale neque saeculare, nee spiritualibus nee temporalibus armispartum. Quibus ergo? faciebus, id est, externa specie, appareutia, pompa,hoc est, ut uno verbo dicani, superstitionibus, ritibus, cerimouiis, quae ad15 faciem exponuntur in vestibus, cibis, personis, domibus, gestibus et similibus.Inter omnes euim facies seu apparentias superstitio et hypocrisis, quae estpietatis species et religionis facies, potentissima, gratissima ideoque nocentissimaest. Non sie trahunt, capiunt, tenent species prophanae, sive sintpuellarum, iuvenum, opum, amicorum, ludorum et quarumcunque reruni. At20 sacrae, quia diNäna simulant et aeternarum renuu praeferimt inditia, etiamsapientissiraos , sanctissimos, potentissimos atque adeo electos etiam capiuntet fallunt.Perspicuum ergo est, himc regem fore Anticlmstum , id est, adversariumChristo et regno eius. Christus euim rex est, potens veritate, vehe-25 menter adversarius faciebus et speciebus, ut videmus in Euangelio. Kursusiste rex, potens faciebus, vehementer adversaiüus veritati, proinde non sinecausa Apostoli Petrus et Paulus nobis hoc vocabulum 'Veritas' toties inculcantet a facie deterrent. Sic enim praedixit Paidus ii. Thim. huuc locum-J^^Sim.3,2.5.exponens 'Erunt homines seipsos amantes' &c. Sequitur 'habeutes quidem30 speciem pietatis, virtutem autem eius abuegantes\Yideamus autem nunc Papae regnum et primo faciem personarum.Die, si potes, quod Imperium imquam, tales ac tantos habuit persouatos?Ipsum Papam primum intuere, triplici Corona superbum, cum iucredibiliapparatu et strepitu pompae et familiae, Deinde Cardiualium pompam et35 opes et hos non unius personatus et faciei (regibus enim pares sese facit hocvulgus ignavissimum hominum), post haec Patriarchas, Primates, Archiepiscopos,Episeopos, Suffraganeos, Vicarios, Praepositos, Dccanos, Cauonicos,A^icarios, Officiales, Scribas, et quis fecem illam totam numeret? lam solas6 neque ferro B 11 coram spirituali Witeb. leu. Erl. 12 temporibus armis C16 superstititio A 20 iudieia D 28 i. Thim. ABCD 2. Tim. 3. Witeb. len. Erl.31 autem fc^lt Witeb. 35 enim sese par facit Witeb. len. 38 faciem illam D


730 Ad libruiu cximii Magistri Nostri Magistri Auibrosii Catharini,Mouachorum oiiiuium facies uemo facile uumerarit. At haec suut, in quibusiactatur Ecclesiae status et salus consistere. Neque de aliis rebus sacratissimailla iura Papae sanctissimi tractant, cum sine bis Christus et ApostoliEcclesiam solida veritate quam optime rexerint, nee illorum in Ecclesiaet verbo dei ullus prorsus est usus. Intelligis, quid sit potens rex faciebus? 5Simul, credo, intelligis, quid sit abominatio in loco sancto stans, si modospeciem horimi et veritatem Apostolorum contuleris.Et hebraeum quidem vocabulum oz, 'potens', propriissime huc valet,signifi(!at euim vim genuinam cuiusque rei, non \aolentam illam potentiam,qua vel defeuduatur propria vel aliena oppugnantur, sed sicut de herbarum loviribus et potentia dicimus, quando vim et virtutem earum naturalem significamus.Ita naturalis huius regis virtus est nulla, uisi species, facies, per-5ub. 1$. souatus infinitis modis et partibus multiplicatus, de ([ua re ludas Apostolus3oc. 2, 1. sie praedixit: 'Mirantes personas quaestus gratia', Et laco. ii. 'Nolite in per-3ui>. 4. sonarum acceptione habere fidem domini nostri lesu Christi'. Kursus ludas 15'subintroierunt quidam homiues, olim praescripti in hoc iudicium, impii,gratiam domini nostri transferentcs in laseiviam ac deum, qui solus estherus, et dominum uostrum lesum Christum negantes'. Non tamen abiecerimHieronymi senteutiam, qui impudentem facie vocat, indicans praesumptionemhypocritarum. Incredibile est enim, quam securos, fidentes, 20praesumptuosos reddat ea species pietatis, ut pre omnibus se hominibusCDobj. 4. caelo dignos arbitrentur et, ut Propheta ait, 'Nidum inter sydera ponunt',denique eo impudentiae procedunt, ut reliquum vulgum miserentur et meritasua illi devoratis eorum domibus communicant et vendunt. Alii, ceu phariseuspublicauo, insultant etiam miseris. Hoc sensu \adetur abundasse, qui 25®Dr. 21, 29. Proverb. xxi. traustulit: 'Vir impius procaciter obfirmat vultum .suum', quodhebraice sie sonat 'poteus, vir impius, facie sua et rectus dirigit viam suam',q. d. 'Impius securus et confidens est in specie pietatis. Sed rectus quottidieüSifii. 3, 13. sese extendit in anteriora cum Paulo'. Quae securitas psal. x. pulchre descri-W 10, 6. bitur, ubi dicitur: 'Dixit enim in corde suo: Non movebor a generatione 30!lä). io,5.in generationem, ero sine malo'. Et iterum: 'Auferuntur iudicia tua a facieSei 28, 15. eius', Tale Esa. xxviii. et in sui tempoi-is impios memorat, qui pactum cummorte et inferno fecerant &c.Videamus et alias quasdam facies, huius regni vires.Hie ocourrunt Opes Ecclesiae, patrimonia crucifixi, res Ecclesiae, bona 35spiritualia. Nam huius regni potentia fecit, ut etiam temporalia sint spiritualia,mundana sint Ecclesiastica, corporalia sint caelestia. His euim dotatur,ornatur, glorificatur Ecclesia et facierum non minima pars in his sita est.Die, quis Imperator imquam tot opes habuit? In confesso est, mundi opes2 iactatus Witeb. 28 q. d. ABD Quasi diceret C quasi dicat Witeb. len. Erl.36 et etiam len. 36 37 sunt spiritualia AD Witeb.


det'eusoris Silvestri Pvieratis aceri-iuii, resiionsio. 1521. 7;J1plus diüiidio possideri ab Ecclesiasticis, tot lu-biljus, castris, ducatibiis, reguis,regionibus hiiic regi iucorporatis. Romauuui enim imperium vectigal tautiiniaccipiebat et tributa: at hie res ipsae propriae suut illomin. Quis consuhuuRomanorum uni Cardinaliuiu vel Archiepiscoporum vel Episcoporum aeqiiari5 possit? Prorsus nulliun imperium tantos priucipes, tautos proceres, tautarumopum, tanti luxus, tanti splendoris habuit. Hoc diiuidio rerum noucouteuti et laicorum opes suas esse praesumuut, teutautes et ipsi evacuareomnes principatus et potestatus et magistratus, pro libidiue et regioues, provincias,urljes, castra, villas autoritate jiropria sibi subiieere, omnia imperarelu (juae Visum est, ac si quando recusent, bellis et eedibus involvere vel propriismilitibus vel ad discordiam concitatis magistratibus et principatiljus.Sed ne hoc quidem couteuti, quod semel totius muudi opes et i-esfecerint suas esse, amplius saevit facierum regnum et efficit, ut quoties etquot modis velint, sua siut omnia. Sic enim Papa Episcopos exugit, Epi-15 scopi pastores inventis palliis, annatis, subsidiis et aliis iufinitis titulisrapieudi, et hoc malum in populum tandem reduudat. Nam pastores etMouachi popuhun deglubunt, ut Episcopos et seipsos impleaut. Atque hoc(piidem latrocinium Papa in dimidio rermn, quas Ecciesiae dixiiuus, exercet.AJterum autem dimidium exijilat indulgentiis, Bullis, confessionalibus, iudultis,20 privilegiis, dispeusationibus, et quis hos titulos latrocinaudi numeref? Atcpiehaec omnia operantur facies illae, rursus facies augentur assidue, ut taliaplus de die in diem operentur. Officia enim haec suut sancta, jjia fideliaquepastorum Ecciesiae, quibus lucent sicut lumiuaria mundi. Anathema sithaec non dixisse bona facta strenue et sine fine grassautia pro sancta Eccle-25 sia augenda, ornanda, roborandaque: vere ridiculi Persarum luxus, !NihilRomanorum opes, si haec maria et flumina aurea et argentea cousideres. Etin quos usus tandem haec? in quorum necessitates distribuuutur ? in paupereset egenos? Absit, in Sodomam potius, Gomorram et Sybarim. Verum quidtarn levia exempla commemoro? Superat res ipsa et fidem et sensum et verba.30 Et tamen ad roborandam faciem haec vel imprimis faciunt, adeo, utlevius sit crimen occidisse, adulterasse, fraudasse, hui quid ista levicula?levius, inquam, sit nomen dei blasphemasse, peiiu'asse, fidem negasse (quanquamet haec magis ludici'a (juam peccata illis sunt) quam suadente diabolopersonam clericalem lesisse aut rebus eius vel obolo nocuisse: tarn sancta35 sunt ista plusquam ter maxima latrocinia, ut etiam fama sit horrenda,multos male periisse, praesertim principes, porro neminem non iguominiaconsumptum esse, qui illorum quicquam contrectarit aut ipsos non adoraveritdigne et satis. Non iutelligunt enim, has esse operatioues erroris in signiset prodigiis mendacibus Sathanae, cum ideo malum accidat contrectatoribus.4 vel Episcoporum fel^Ü B 9 omnia impetiare 14 sunt omnia Witeb.32 peierasse BC'E u. bic ©eiammtausg. 34 obulo Witeb. leu.


732 Ad librum eximii Magisti'i Nostri Magistri Ambrosii Catharini,non quod tarn sanctae sint res istae, sed quod tarn execratae et venenatae,utpote tarn sceleratis artibus et inauditis latrociiiiis partae, ut eas tetigissebono viro mors et aurum (quod aiunt) Tolosanum sit, innoxiae vero sintsolurn suis raptoribus et iis qui conseutiunt foventque et iu partem praedaeadmissi sunt. Hi enim bene habent, volupe vivunt, gloriosi sunt et mortui ;honeste sepeliuntur, insciilptis signis et imaginibus, tum fundatis perpetuismemoriis pro impetrando caelo, quod viventes mereri non poterant, occupatirebus illis sacris, quibus iuste impediti valde inviti infernum merueriint.Post has glorias et honores Ecclesiae, facies scilieet illas in laudemdei religiosissime paratas, seqiütur alia facies, aedium, pallatiorum et domo- lorum. Nam ut facies opum ornant facies personarum, sine quibus personaesorderent, ita facies aedium clarificant facies opum: sordidae enim et opes,nisi pro digna magnificentia preclarae, raundae et nitidae sint aedes. Die ethie, si potes: Quae gens superbiores, spectabUiores, ameniores, magnifieentiores,praesertim tarn multas edes habet, atque hoc regnum facierum? isNonne optimi fundi, optima loca, optima castra, optima domicilia suntillorum? Quae lautitia, quis nitor, quae mundicia in toto mundo potestillis conferri? Sic enim aedificant, ac si paradlsum sibi in hoc saecido perpetuumparare cogitent. »Vide palatia reverendissimorum Cardinalium, quaepro gloria dei et honore sanctae Ecclesiae possident, et regum palatia cum 20illis conferre erubesces. Nee mirum, cum successores Apostolorum sint et\drtualis Ecclesia, ob id regibus merito pares, immo superiores, cum Uli piscatoresfuerint.Ad alias properemus minus sacras. Nam hae tres, personatus, opes,aedes, omuium sunt facile sacratissimae. Quantum est enim hie mare iiuium 2sde dignitatibus, de praelaturis, de praebendis, de iudiciis, de foro, de privilegiis,de immimitatibus et id genus ad Ecclesiam non magis quam Belialad Christum pertinentibus!Quarta facierum. Est ipse habitus et vestis. Qua vel imprimis sesetuetur impietas ista abominationis. Quem enim non inflal, sanctificat, adora- 30bilem facit rubens iUe pileus, bicoruis infula, syrma pm-pureum, Älula gemmata,talares auro, gemmis omnibusque preciosis rigentes, et omnis iUavarietas, qua sese a laicis et communi Christiauorum habitu ceu a re prophanaseparaverunt? lam rasum illum verticem manusque oleo ülo putridoconsecratas tetigisse sacrilegium est maximum. Beatus autem, qui diguus 35fuerit vel osculari. Monachorum autem habitum ipsimet ferme abominantur,et si vehementer faciem istam stabiliat. Hie videas, quanta subito nata sintpeccata, quantae conscientiae, quanti casus reservat!, si quid in his habitibusaut vestibus deliquerint. Quod stuprum pai- esse putes uni iUi sceleri, si2 ut has D 5 Hü D 6 iu 1|sculptis A in sculptis D Witeb. 19 Undepalatia 1) 25 facilime AViteb. 36 vel fe^tt D


defensoris Silvestri Prieratis acerriini, responsio. 1521. 733clericus toto in mense rasus nou fuerit? Quod paricidium , si sine stola,sine manipula aut una parte aliqua vestis neglecta altari ministrarit? Odigna religio et idoneus cultiis talibus sanotis! hie leges, statuta, mores etconsuetudines, dispensationes, irregularitates et eins generis infinitae, quas5 nausea est meminisse, abominationes suum regnuru regnant. In bis sita estpietas Christiana. Hi sunt Ecclesia dei sancta Cathohca, iu bis Spiritushabitat, hos non posse errare credendum est, ob nullana aliam causam, quamquia sie rasi et sie vestiti sunt et mulis et lecticis vehi sese patiuntur, etianisi non modo sint impii et in seripturis ignari , sed et civili communique10 sensu privati, arcadicis asinis rudiores. Sufficit enim ista faeies, ut omniapossint et audeant: sie tollunt crucem suam et sequuntur Clmstum Successoresilli Apostolorum et Vicarii dei in terris.Quinta. Est illud egregium perdendae peeuniae artificium in struendis,erigendis, ornandis, locupletandis templis, monasteriis, sacellis, altaribus et15 eius generis operibus. Hie enim sacratissima illa iura Papae, Bullae etsigiUa non uno modo caelum largiimtur manibus illis adiutricibus et fundatoribus:hie fervent bona opera: hie thesauri inestimabiles pro domo deicolliguntiu" : hie quo ampliores, superbiores, ditiores, oruatiores extruxerintaedes, hoc sunt Clu'istianiores. Melius faciunt huc contribuentes, quam si20 pauperibus impartirent. Xec enim in hoc aedificant, ut verbo audiendo locussit idoneus, sed ut spectentur coram deo et hominibus. Deo enim edificantdomum, qui, cum olim per S. Stephauum Act. vii. et longe ante eum per apü- 7, 4s.Natan et David negarit in manufactis sese habitare, tarnen nunc exul factuss.Sam.T.iff.sibi et sanctis suis domos a nobis mendicat. Et sanctissimus iUe cum25 Episcopis suis haec studia vulgi insana conseerationibus, sanctificationibus,immunitatibus suis, rursus imprecationibus, devotionibus, diiüs et censurissuis, quibus \'iolatores, contemptores, abuteutes (sicut decet facierum pietatem)persequitur, non modo confirraat, sed etiam invitat et irritat magis, ut et hincnon parva pars sui sacerrimi iuris nata vexet orbem stultis et cauteriatis30 conscientiis. Interim de verbo et fide quid? hoc Christus viderit in regnoveritatis. Hunc regem oportet regnum facierum excolere et quantis viribuset artibus potest magnificare. Die mihi, si hoc non est lapides et lignaadorare, quid tum est ligna et lapides adorare? siquidem deus illa non praecepitet ea quae precepit per illa conculcantur et vastantm-.35 Sexta non ima sed facierum quaedam sylva est, scilicet eorum, quaein templis sunt et geruntur, quaestus et lucri prosperrima negocia. Hieboantur aut murmurantur horae Canonicae ingenti labore, sie tamen, ut nunquamorentur. Augentur istae aliis iioris beatae Virginis, sanctae Crucis, et5 obominationes AB 9 sunt impii B 22 Act. viii. ABCD 26 imniutatibus ADet sensuris D et diris censuris Witeb. len. 29 nü parva A nuin parva Ddiris36 37 Hie murmurantur et boantur borae Witeb. 38 iste A istae BC'D Witeb. len. Erl.


734 A-d librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Cathai-ini,3(mos 5, 23. tumultus illius carminum, quem deus in propheta dicit se non auditurum,nullus est finis. Et quis recenseat quautis legibus (id est peccati autoribus)et conscientiis hoc unum opus vexetur et vexet? Additae sunt voces, cantusinfiuiti generis et varietatis. Nam et organa universaque musica huic facieiserviunt. Omitto calices, iraagiues, vasa, utensilia aurea, argentea, lignea, stum vela, pallas, corporalia, et sine modo et numero ornamenta, Lumina,lampades et siqua similia: denique sacramenta hie auxerunt, Confirmationem,oi-dinem, matrimonium, unetionem. Deus bone, quanta est haec ima voragopecuniarum, immo et animarum!Quis hie iura ilhi aediscat, quae his rebus religiöse administrandis loposita sunt? Adeo enim ista non putant non esse necessaria Christianis,ut facilius adulterium remittant quam peccatum unum in istas sanetas facieset leges conimissum. Si enim sanctissimus ille has facies una cum praedictispermisisset liberas et secundum Euangelium omnes nos aequales reliquisset,nihil esset horum innumerabiliiun peccatorum. Ubi enim non esset tslex, ibi nee prevaricatio. At nunc nostris stultis conscientiis abusus ponithas leges infinitas et per eas peccata et perditiones infinitas. Atque hoc est,2. Jdnf. 2, 3. quod Paulus cum vocat hominem peccati et filium perditionis, hoc estlegislatorem arbitrarium et impiissimum in rebus, quae liberae factae suntper Christum omnibus fidelibus. Damnabor hie a sanctissimi illius Satelli- 20tibus et Valdensis ac Viglephista vocabor. Sed Daniel me solatur dicensDan. n.38f. in hunc Antichristum c. xi. 'Deum Maozim structuris suis venerabitur etdeum, quem ignoraverunt patres sui, colet auro et argento et lapide preciosoet rebus preciosis. Et faciet, ut muniat Maozim cum deo alieno, quem noncognovit, et midtiplicabit gloriam et dabit eis potestatem in multis et terram 25dividet gratuito'. Sufficit mihi nosse, haec omnia libera esse, non necessariaad salutem, ideo crudelissima impietate et solius Antichristi tjTannide inpraecepta necessaria aut utilia redigi, quo midtiplicentur peccata et perditiones:facies enim sunt, non coi-pus ipsum.Septimam faciem appellare licet Universum illum abusum missae cum sosolennibus suis, cum vigiliis, cum anniversarii.«, ftindationibus, sepulturis ettotum negocium pro defunctis celebratura. Quid enim hie nisi facies estpietatis, populum fallen« et deglubens? Non enim ideo Missam habemushodie, ut participemus de altari et Euangelium audiamus (hoc est enimrevera Missam habere), sed velut bonum opus multiplicamus, et iam magis 3ipro mortuis quam pro vivis ea utimur, nisi quod vi\'i sacrificuli hoc officiovictum fedissimum sibi parant, denique quasi Missa ad communiouem nihilpertineat, Sacramentum seorsura extra missam servant in usum infirmorum5 argentea, linea D 21 Vualdensis ac Vuiglephista B 22 cap. 12.Witeb. len. Capite 12. Erl. 31 solemnibus Witeb. 33 popolum D 38 seorsiinWiteb. len. Erl.


defensoris Silvestn Prieratis acerriuii. responsio. 1521. 735ac egi'egiis uionstrantüs circiuuferuut velut osteutaculum. Omnia haec sunthotninuni inventa, uusquam a deo praecepta nee necessaria, inimo impia et .proliibita, praesertim ea quae de missa sapiunt. At sanctissimus, peceatoruinet perditionis fous, ea cogit in praecepta necessaria, ut haereticus etiam sit,5 siquis vel miitiat contra.Oetava. Est delectus ille ciborum et ieiuniorum, quae libera per omuesdies sunt. At hodie sie ieiunatm-, non ut caro mortificetur, sed quia bonumopus sit hoc die ieiunasse, isto et isto cibo abstinuisse, quo caelum mercantur.Quid autem hoc ahud quam impia facies est? de quibus Paulus10 praedixit i. Timo. iiii. 'prohibentes abstinere a cibis, quos deus creavit', Et i- lim. 4, 3.Gal. 4. 'Dies, menses, tempora et annos observatis, timeo ne sine causa in®ai. 4, lof.vobislaboraverim'.Nonam illam sceleratam facio festorum dierum multiplicationem et iniquitatem.Sic enim hodie Sanctissimus docet homines per ocium deo servire, id15 est, ut ipse exponit, intermissione operum servilium, cum omnes dies Hberi sintet ad laborandum et feriandum. In hac autem facie insignius hicent magniilli festi dies Visitatiouis , corporis Christi, Apostolorum, Conceptionis etsimilium. Et necesse est peccare et perire animas, si quae non servant velinvitae servant haec stidta, inutilia et vana praecepta.20 Decima. Est insignis illa celibatus et Monasticae castitatis miütitudo,plane angelica facies, sed diabolica res, de qua i. Timot. iiii. 'prohibentium i- um. 4, .•!.nubere'. Ubi iterum, Quod Christus liberum fecit, Sanctissimus necessariumfacit, de quo Daniel xi. 'Et ad desideria midierum et ad omnem deum non t!au. 11,37.intelliget', quod nos atßrmative et male habemus 'Erit in concupiscentiis25 feminarum'. Daniel vult, ijuod uxores nolit specie pietatis, non amorecastitatis.Undecima est reliquiarum veneratio, bella plane et lucri feracissimafacies. Hinc excogitatae peregrinatioues iunumerae, quibus stultum vulgusoperam, pecuuiam et tempus perderet, cum domi suae intei'im vel impie30 curam negligit, relictis uxoribus et filiis contra mandatiuu dei, vel incomparabilitermeliora operari potuisset erg'a proximum suiim: hie enim deiraandatum, In reliquiis venerandis aut visitandis merum Studium hominum.Habent hie S. Hieronymum patronum: qui cum adversus Vigilantium hocsolum aegerit, ne reliquias quisquam vituperet aut contemnat, ipsi eius35 autoritate eo usque abutuntur, ut venerationi rehquiarmn nihil patianturdetrahi, neque modum in ea teneri neque aliud opus ei aequari, nedum praefen-i.Quin ad vota profecit res eaque indispensabilia etiam Papae ipsi(si pecuniae non fulserit spes), at quod hoc stultum votum contra dei prae-5 contra &c. C 6 dilectus A 8/9 mereantur BC 11 Gal. v. ABCD19 invite ErL 20 Ulae A Witeb. iUe BCD leii. Erl. 23 Daniel. 12. Witeb. len.33 Habet B 34 quispiam B 37 atque indispensiibilia V


736•A-'' librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini,ceptuiii emittitur, qui curam uxoris et liberorum praecepit, ne peccatumquidem, immo insigne meritum ceDsetur: adeo decipit ista speciosissimafacies. In hanc faciem colligo fraternitatum sectas, ad abolendam priDcipemillain fraternitatem fidei et charitatis per Satauani singulari industria inventas.Nam et hae sub nominibus sanetorum et in reverentiani reliquiarum stabi-"'liuntur, de quarum abusii dictum est alias, et proprio in hoc monstrum librofueritopus.Duodeeima et ultima, nam aliis alias commemorandas relinquo. Estcbaos illud et ianua patens inferni, incredibili facie spectabilis: Universitates,inquam, in quibus periuria et abusus nominis dei simt introitus, Deinde loconversatio in omne scelus libera et licentiosissima , sub iis tarnen peccatiset perditionibus promittitur scientia et sapientia etiam prestitutis titulis etgradibus, vice scilicet mercedum. Quid autem praestant tandem? PrimumElectiores Chi-istiani populi adulescentes hie prostituuntur et in patens gutturinferni proiieiimtur, ut per Idolum Moloch figuratam putem hanc perditionem, iscui filios et filias olim dilectissimos histrabaut per ignem. Deinde propositoAristotele, nee ipso recte intellecto, cum gentilibus et humanis literis ingeniaChristiana occujjantur, immo escecantur et opprimuntur. Et pro verbo deiPapae dogmata tractantur, ut videatur ad Euangelium fuuditus extinguendumnee astutius nee eflScacius invenisse Satan commentum quam Universitatum ioerigendarum, Ubi sub titulo doctrinae Christianae non nisi pugnantissimaChristianae fidei docerentur: de qua re longa et multa nobis esset disputatio,si tempus et ocium faveret. Atque ex his lustris et spelaeis in gubemaculaEcclesiarum vocautur, si quando optimos vocare visum est.Et mihi sane haec facies ultima omnium nocentissima esse videtur. 25Siquidem haec sola habet titulum verbi, cum caeterae omnes titulum exemplidumtaxat habeant, et plane schola hidoth, id est, propositionum, haec est,de quibus statim. Incomparabiliter autem malus damnum est sub tituloverbi docere aliena verbo, cum exemplorum facies tum verbi facie formeturet roboretur, cito ruitura, si verbum genuino usu regnaret, tum exemplorum 30facies mores tantum fallit, at verbi facies fidem subvertit. Quod si qua deigratia Universitates verbum dei assumpserint, deus bone, quam subito Papatuscum Omnibus faciebus suis esset periturus, cum haec facies sit planefulcra, ossa et tota virtus regni facierum!Hanc larvalem faciem nobis praedixisse mihi videtur et Apocalyp. ix. 35cuius verba dignum est hie recensere et paucis explicare, ait enim: 'Etquintus angelus tuba cecinit, Et vidi stellam de caelo cecidissein terram, et data est ei clavis putei abyssi &c'. meo hie sensu2 decepit BD 14 adolescentes Witeb. Erl. 16 cum filios D 23 sp^Ieis Aspel^is B spseleis C speiseis E ad gubernacula Witeb. len. 27 scola D 31 verbi faciesverbum subvertit Witeb. 35 videtur Apocal. 9. Witeb.


defensoris Silvestri Prieratis acerrimi, responsio. 1521. 737periclitabor. Certum est, Angelos per totam Apocal^-psim Episcopos Ecclesiarumesse, ut liqiiido clai'et ex secundo et tertio eapite, iibi angelo Ephesi Oftt- 2, 1—3.et angelo Smyrnae aliisque scribitur. Porro aliud illud angelorum genus,quod tuba canit, quorum sunt Septem ca. %nü. prorsus non nisi Romano Cfft. 8, 2.s Episcopo convenire potest, cum nuUi aüi tuba cecinisse scribantur. Tubaautem canere e testus consequentia et eiFectibus secutis aliud esse non potestquam Decreta condere, id quod nullus praeter ßomanae Eeelesiae Episcopussibi unquam aiTOga^it, uec frustra scribuntur sese praeparasse, ut canereut, Cfft- 8,6.cum bis solis pontificibus seniper impatiens furor et inquies t^rannis fiieritlü ad leges condendas caeterosque sibi subiiciendos.Sed ad nostrum quintum angelum veniaraus, qui primus est inter tres, 3ff6.9,i;8,i3.qui tria ve indueturi erant super terram, is est, qui primus Universitatesinstituit vel confirma\nt, quem mihi non faciie fuerit nominare, ita variantibushistoriis. Sed sit quisquis fuerit. Stella de caelo in terram lapsa vel AlexanderIS de Haies vel (quod magis credo) S. Thomas fuit, qui post universitates ap=probatas et tubani huius Angeli vel primus vel maximus fuit autor invehendaein orbem Christianum Philosophiae solus, Aristotelicissimus ac plane Aristotelesipse, iu quem velut in terram de caelo a Christo cecidit, fretusautoritate impiissimi illius Angeli eiusmodi studia probantis.20 Accepit autem clavem putei abyssi et aperuit, eduxitque nobis mortuamiamdudum ac damnatam per Apostolum philosophiam. 'Et indecfft. 9, 2.ascendit fumus istius putei', id est mera verba et opiniones Aristotelisac philosophoiiim. 'Sicut fumus fornacis magnae'. Invaluitenim et late potens facta est philosophia, ut Christo Aristotelem aequarit,25 quantum ad autoritatem et fidem pertinet. Hinc 'obscuratus SoT (iustitiaeet veritatis, Christus, pro fide inductis moralibus ^•^l•tutibus, pro veritateopinionibus infinitis) 'Et Aer de fumo putei', ut intelligatur non fiiissesolis Eclipsis, sed obscuritas aeris et solis, e fumo inferne ascendente, hocest, humanis doctrinis Christum et fidem eius (quae est aer et Spiritus)30 obscurantibus.'Et ex fumo putei exierunt locustae in terram'. Hie estcff6.9.3.popnlus universitatum, e Philosophia natus, aptissimo nomine locustae vocatus,quod sine rege, Christo, sit et turmatim volet, ut Prover. 30. dicit. Deindespr. so, 27.vastant et exurunt omnia %'irentia, qua j)arte consederint, ut inde locustae35 a loco usto et vastato nomen putentur habere Grammaticis. Ita hie populusexurit totum illud ver pascuum Christi (id est fructum fidei). 'Et dataest illis potestas, sicut habent potestatem scorpiones terrae',scilicet vulnerandae conscientiae, quia vastato verno fidei fructu, quae sanatconscientias, non potest non ledi conscientia.a aliud fcf)tt C 7 Romanam ÄBD 12 id est len. Erl. 14 quisque ftieritWiteb. 17 gilt .ffommo öor, nid^t hinter solus Erl. 2S infemi Witcb. Jen. Erl.33 Prover. iü. A unb alle übrigen ^tulgabcn 34 exurant Cfiut^etS 2öet!e. \ai. 47


738 Ad librum eximii Magistri Xosti-i Magistri Ambrosii Catharini,cfff).9,4. 'Et praeceptum est illis, ne lederent faenum terrae nequeomne viride neque omnem arborera', id est electos, lederent. Xonenim omnes ledunt, neque locustae naturales omne viride ledunt, sed certumaliquem locum, ita hie 'Sed tantum% inquit, 'homines, qui nonhabent signum dei in frontibus suis', id est aliquod faenum, eos qui 5non habent fidem, quae est signaculum dei, quam in conscientia pura etconversatione libera gestamus.Dffii. 9,5. 'Et dictum est illis, ne oeciderent eos, sed cruciarentmensibus quinque'. Hoc mihi dictum videtur de doctrina morali, quae,cum non doceat cognitionem peccati veram, sieut lex dei, non occidit, sed losolum vanis studiis eos affligit, semper discentes et nunquam ad scientiamveritatis pervenientes. Occisi enim litera vivificantur spiritu aeterno, noncruciantur mensibus quinque, id est toto sensualis vitae tempore, in quomorales virtutes regnant. Et videmus morales Theologos omnes esse pessimaet infelicissima conscientia, plenos scrupulis et inquietudine, nee boni nee ismali esse potentes, ideo sequitur 'Et cruciatus eorum ut cruciatusBcorpii, cum percutit hominem'. Ecce conscientia lesa: exponit enimquod dixerat, non occidi eos salubriter nee vivificari spiritualiter.cffii.9,6. 'Et in diebus illis quaerent homines mortem et non invenienteam, et desiderabunt mori et mors fugiet ab eis'. Mor- 20tem scilicet peccati, quod nimis vivit in conscientia, et tarnen non rectecognoscitur: si enim cognosceretur, mos occisum periret: hoc enim non EthicorumAristotelis, sed literae et Spiritus officium est.Offb9,7. 'Et similitudines locustarum similes equis paratis in bellum',scilicet disputationis et conflictationis Scholasticae bellum hac allegoria 25pingit: prompti enim sunt arguere pro et contra (ut dicitur). Et supercapita earum coronae similes auro, id est nomina et tituli graduum'Magister noster eximius', 'Sacrae Theologiae humilis et indignus professor'&c. 'Et facies earum tanquam facies hominum', Quia doctrinaet vita eorum non spiritu fidei, sed dictamine naturalis rationis regitur, soDffb. 9, 8. lumine natiu-ae Aristotele illurainatae. 'Et habebant capillos sicutcapillos mulierum', sacrificulos eiFeminatos et luxui deditos gignit Philosophia,in quibus nihil Spiritus neque virilis in Christo sensus viget. CapillißDim sacerdotesl'i.^s,' 24!sunt psal. Ixvii. Esaie. iii. et aliis locis. Neque Theologumfieri licet nisi sacrificum eiusmodi, ut xiilgo etiam ob id male audiant 35Theologi. 'Dentes earum sicut dentes leonum erant'. Vel Thomistassolos vice omnium Theologorum considera, an non sint mordac€s, calumniatores,devoratores omnium qui contra Ai-istotelicam Theologiam loquuntiu-.2 id est, ne electos laederent Witeb. len. 3 viridae A viride BCD Witeb. len. Erl.14 regnat A 22/23 Ethnicorum Aristotelis D 29 facies eorum ABD Witeb. len. Erl.31 illuminante B 34 Psal. 68. Witeb. len. Erl. 35 sacrificium Witeb. len. 36 Denteseorum ABCD Witeb. len. Erl. 37 solas ACD


defensoris Silvestri Prieratis acerrimi, responsio. 1521. 739Quin et seipsos inter sese raordent et consumunt, Thomistae, Scotistae,Moderni, acuimtque invicem non qaos%'is, sed leonum dentes: neque est euimgenus hominum, quod atrocius maioreque odio belligeretur, quam Theologorumistae sectae, ut queque sola aliis consumptis optet regnare.5 'Et habebant loricas sieut loricas ferreas'. Haec est pertina- Cffb.cia et secura praesuraptio uniuscuiusque sectae de suae opinionis veritate etfirmitate. His enim ferreis thoracibus sunt invicti. Hec sunt cuiusquesectae principia. 'Et vox alarura earum sieut vox curruum etequorum currentium iu bellum'. Alae sunt verba disputantium et10 conflictantium ,quibus impetuose, rixose et clamose invicem irruunt et pugnant,ut videmus in tumultibus disputantium tani verbis quam scriptis, ubineuter ueutri cedit, quilibet invictus est: huuc euim pei-tinacem affectumdisputationis cursu isto curruum et equorum significat.'Et habebant caudas similes scorpionum et aculei erant incfie.9,10.15 caudis earum, et potestas earum, nocere hominibus mensibusquinque'. Esplicat quod superius proposuit, fructum et finem scilicet huiusTheologiae esse malas conscientias tota vita ista seusuali : spiritalibus enim abominatioest ea Theologia, quia sunt extra quinque menses in spiritu libertatis.'Et habebant super se regem, angelum Abyssi, cui nomen offb. 9, 1120 hebraice Abbadon, graece autem anohXiiov^. Audiamus hie rectoremgeneralissimum omnium universitatum , non Christum, non spiritumsanctum, non angelum domini, sed angelum Abyssi, id est mortuum et demortuis ac damnatis. Quem ergo? Lumen illud naturae, scilicet Aristotelem,qui vere uttoU^viov, id est, perdens et vastator Ecclesiae, in uni-25 versitatibus regnat. Neque enim dignus erat nomiuari in sacris literis suonomine. Diximus enim, Angelum significare doctorem in Ecclesia. Etcertum est, Aristotelem mortuum et damnatum esse doctorem hodie omniumuniversitatimi magis quam Christum. Quia autoritate et studio Thomaeelevatus regnat, resuscitans liberum arbitrium, docens virtutes Morales et30 philosophiam naturalem, et triceps scilicet Cerberus, immo tricorpor Gerion.Ecce primum Ye, quod e Komano pontifice habet Ecclesia per ministeriumsancti Thomae, quorum cum fiiisset haec maxirae prohiberc et extinguere,ipsi maxime erexerunt et stabiliverunt. Die, Charissime lector, Annon istae facies sint hodie in Ecclesia puppis (quod aiunt) et prora? Nonne35 haec sunt, ut philosophi dicunt, Materia et obiectum iiu-is Canonici? Quiddiscunt infelices Canonistae nisi harum facierum per homines impios inventaruraet statutarum observantiam, quae prorsus nihil neque ad deum nequead Ecclesiam pertinet? Kursus Die, si unum opus bonum in his inveniatur,quod deas praeceperit. Lege ins totum Canonicum et profer, quaudo Ro-9, .12 neutri fe^tt D 15 caudis eorom B potestas eorum ABCD Witeb. leii. Erl.17 spiritualibus Erl. 31 de Komano Erl. 34 iste A istao BCD Witeb. len. Erl.38 pertinent C


740-^'^ librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini,manus aut alius Episcopus ad Euangelii officium urgetur? Omnia de iurisditionibus,niliil de verbo dei statuitur, cum tarnen nulla prorsus re opussit quam verbo dei in Ecclesia. At hoc Capellanis et terminariis, et quoquis indoctior et rudior est, relinquitur.O ve tibi, Papa, Ve vobis Cardinalibus, Ve vobis Episcopis, Ve :.vobis sacerdotibus , Ve vobis Monachis et toti ordini Ecclesiastico. Quisvobis monstraliit fugere a Ventura et instante ira? Quid respondebitis proofficio verbi, quod subiistis et non implestis? Nunquid ille triplices Coronas,pileos, infulas, annulos, aiirum, purpuram et omnes iam dictas facies accepisnt.2, 1',. tabit? Stat sententia fixa 'non respicit in faciem hominum'. Quo circa con- losoMttf). -'4,11;. silium Christi audiat, qui potest, Ubi docet Matth. xxiiii. fugiendum esse inmontes et non revertendum in domum. Relinquat publicum qui potest, insolitudinem vadat qui liber est. Noli, noli o homo, quisquis es, ambireEpiscopatum, Canonicatum, Monachatum aut ullum ordinem clerieatus:peccatum et perditio est in omnibus, ut facies predictae monstrant. Aut si 15omnino vis aut urgeris initiari sacris, age, contemne has facies Ajitichiistihuius et cura, ut Euangelio pure inservias vel per teipsum docendo, si gratiamhabes, Vcl iis qui possunt docere assistendo, cooperando et serviendo, qujilesMöm. IG, 2ff. Apostolus se habuisse multos testatur, tum orationibus puris pro fructu' i5f(."'' Euangelii instes coram deo. Crede mihi, nisi hoc feceris, Clericatum non 20nisi in damnationem tuara portas, etiam si miracula feceris et teipsum ignitradideris. Proprium et unum officium est Clerieatus docere verbum, quo evacuatonon Clericns, sed facies Clerici sola reliqua est. Qua tamen invaluitrex iste Sanctissimiis, ut penitus extinxerit Euangelium. Et cur non maledicarahuic maledictioni? Dominus Jesus perdat, o Idola muadi, Papatum 25Cardinalatumque veslrum cum omnibus faciebus vestris in profundum infeniiinaeternum ! Amen.Ecce nunc habes, quid sit Regem hunc esse potentem faciebus.Sequitur:2(111. 8, 23. Et iutelligens propositionum. 30Qualis rex, talis lex. Qualis lex, talis populus. Qualis populus, talesmores. Quales mores, talia et studia. Rex, ut audivimus, est mera facieset Idolum, ideo et lex eins est merum figmentum et meudacium, sicut Petrusj.iläi;tr.2,i.3. praedixit 'Erunt in vobis pseudodoctores, qui fictis verbis in avaricia vosi.Sim. 4, 2. cauponabuntur'. Et i. Timo. iiii. 'In hjqjocrisi loquentium mendatium'. Et 35quo modo potest docere veritatem, qui species et mendacium est ipsum?Imbutus enim ea opinione, ut facies istas ducat .serias esse res, certe nonsolum mendacia loquetur, sed nee veritatem sustinebit. An non est hoc insigneet incredibile mendacium, pro fide Christi docere cerimonias, pro spiritu1/2 iurisdictionibus Erl. 28 tunc liabes Erl. 36 ipse C j7 certae ADcerte BC VViteb. len. Eil. :i9 iucrebile AD


defensoris Silvestri Prieratis acemmi. responsio. 1521. 741statuere traditioues hominum? Xonne Papa suis iuribus iactat sese regereet pascere Ecclesiam dei? Noune laudat tauquam beue facta, quae suis servatislegibus fiuut? Noune damnat et perdit omnes qui sese non audiunt,etiam si uuiversum Euangelium servaveriut ? O maledicta maledicendaques abominatio! Hie impletur illud Pauli 'Qui adversatur et extollitur supers stjcü. 2,1.omne quod dicitur deus aut quod colitur, ita ut iu templo dei sedeat ostendensse quasi sit deus'. Au uou est hoc in templo dei sedere, iu tota Eeclesiasese Magistrum profiteri? (^uid est templum dei? Nuuquid lapides etligna? Nonne Paulus dicit 'Templum dei sanctum est, quod estis vos'?i- 6oi- 3, n.10 Neque enim tempore Pauli ulla erat domus, quae templum dei diceretur, utnunc dicuntur. Sedere autem quid est, uisi regnare, docere et iudicare?Quis autem uuquam al) initio Ecclesiae sese ausus est Magistrum totiusEcclesiae appellare, nisi sohis Papa? Nullus Sauctorum, nidlus Haereticorumtarn horrendam superbiae vocem uuquam sonuit. Paulus se magistrum 1. sim. 2, 7.i.i gentium iu fide et veritate iactat, sed nou magistrum Ecclesiae.Nonne autem ostendit se quasi sit deus, dum pro verbis Christi suadocet et pro iustitia fidei lustitiam Papisticam statuit? Nuuquid super deumnatm-aliter extolli potest? absit, sed super deum dictum (ait Paulus), id est, s- SWi. 2, 4.super verbum dei praedicatum. Deus enim dicitur, quando praedicatur et20 creditur: super hunc deum Papa iam diu elevatus sedet, quia in cordibusfidelium loco dicendi et credeudi dei ipse se dicit et praedicat. Ita quodPaidus ait 'aut quo colitur', Graece aeßaa^ia, id est, cultus seu id quod coliturseu ipsa cultui'a, ut intelligas super deum nou simpliciter, sed superculturam dei, seu super id quod a nobis ut deus colitur extollendum, quasi25 dicat 'In cordibus hominum praefertm- deo', hoc est, verbum suum plustimebitur quam verljum dei et ei plus obedient magisque coleut quam deumverum. Nonne haec uuUi hominum possunt nisi Papae convenire? passimdei praeceptum et verbum coutemnitur, at Papae verbum nemo non pavet:plane nullus est deus neque in caelo neque in ten-a, cuius verbum tanta30 obedieutia capiatur quanta verlium Papae, quod ex]ierientia tam clare moustrat,ut iusensatus negare nou possit.Deinde quis uuquam se in nomine Christi venire dixit ut solus Papa?Ipse enim unus omnium et primus sese Yicai'iiun Chi'isti, Vicarium dei interris intolerabili blasphemia et superbia iactat. Quid enim est esse Vicarium35 dei, nisi vice dei sedere? Quid est vice dei sedere, nisi ostendere se quasisit deus? An adhuc dubitas Pauli prophetiam impletam, quando adeosimilia sunt Vicarius dei et ostendere se quasi sit deus? Recte ergo praedixit,Ventm'os istos Antichristi Apostolos in nomine suo. Caeteri enim iWattö 2-1, 5.haeretici, et si veritatem simularent, nunquam tamen Christi proprium40 nomen praetexuerunt, hoc enim soll Antichristo reservabatur. Unde Christus1 suis viribus C 4 servaveruiit Witeb. leu. 8/9 et lingua Witeb.


742-A-d librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini,SDidtti). 24, 6. Matth. xxiiii. non couteütus praedixisse, quod venturi essent in nominesuo, addit seipsum explicans 'dicentes: Ego sum Christus", ac si dicat'nomen meuni proprium praetexent, quod est Christus, dicentes se esse me,Christum'. At iara obtinuerunt illud. Xam e Papa et Christo unumfecerunt garrientes, e Papa et Christo mixtum esse unum ilhim hominem, 5uec separandum esse Christum a Papa. O blasphemiarum blasphcmia furiosissima!Impius ac sceleratus Cynaedus, Usurarius, Sacrilegus, eruentissimustyrannus Christo deo miscetur et uuum cum ipso efficitur. Veui, domineJesu Christe, et pone fiuem ac niodum bis horreudis horroribus. Amen.Et quid facit tamen ille Vicarius dei in loco dei sedens? Nunquid loprincipis sui mandata facit et docet? Nequaquam. Quid ergo? sua propriasohim docet, nee ipsa tamen facit, Alioqui si dei mandata doceret, Vicariusdei non esset. Vicarius enim absentis principis est, ideo qua parte vicariusdei regnat, prorsus nuUus est deus. Ubi enim deus praesens est, Vicarionon est opus, sed dumtaxat ministris, sicut Apostoli sese non Vicarios, sed isj.sf)e(|.3,3f. ministros dei appellaverunt. Igitur impletus est sermo Pauli: Videmus hominempeccati et filium perditionis sedere in templo dei, ostendentem sequasi sit deus, adversantem et elevatum super omnem dei sermonem etcultum. Quid enim veritati Euangelicae magis adversum quam facies illaeet facierum doctrina? at colitur, timetur, servatur ipsa ultra et supra omne 20verbum dei, idque non nisi in nomine domini.Sed redeamus ad Danielem.2)011.8,23. Vocabulum rrm hebraice significat problema, aeuigma, obscurum sermonem,qui eludit sensum, si secundum faciem pei'cipiatur. Sic ludicum xiv.^''*j "^_*5; 'Proponam vobis problema'. Et psal. xlviii. 'Aperiam in psalterio propositio- 25nem meam'. Est ergo 'intelligens hidoth', qui potens est verbis obscurisfallere audientes, ut aliud audiant et aliud intelligant. Non enim 'intelligenspropositiones' (ut noster transfert) is est, qui ab aliis dicta pulchre iutelligitipse, sed qui idoneus est propositis verbis alios ludere. Exempli causa:Quando Rex iste facierum in suis Decretis vocabulum 'Ecclesia' usurpat 30pro seipso et sibi adherentibus , etiam si sint impiissimi, ut quicquid ipsistatuerint, id Ecclesiam statuisse omnibus persuadeant, sicut nunc obtinetet triumphat propositione eiusdem verbi, nonne pulchi'am min proposuissetibi videtur? cum Ecclesia non significet nisi sanctam fidelium congregationem,qui sjiiritu dei vivunt et aguntiu', qui sunt corpus et plenitudo Christi, ut 3:,ispt). 1, 23. Paulus dicit. Quae enim mendacia non propaget homo iste? quam obedientiamnon extorqueat? quam legem non roboret, ubi id obtinuerit, ut tarn3 me fct|tt D 5 unum fe^tt D 7/8 crudelissimus tyrannus D 12 si mandatadei doceret C 20 ipsa supra et ultra omne Witeb. 23 mil B hidoth C Witeb.Jen. Erl. (in Erl. no^ mit bct falf^cn SInmerfuiis, bog in A niTTi ftel^c); in D bafür eine 2Me24 ludicum i. ABCD 25 Psalm. 49. Witeb. len. Psal. 49. Eil. 33 nii.T B rrn^H C bidaAViteb. leii. Erl.; in D bafüt eine Süctc 34 sibi videtur leu.


defensoi-is Silvestri Prieratis aeerrirui, responsio. 1521. 743audientes quam ipse loqueus Ecclesiam Satanae Ecclesiam dei esse intelligant?Quis enim Ecclesiam dei uon audiret?Videmus autem et hoc verbo, regnum facieruiu distiiigui ab omuiumreguorum conditione, iit qiiod iiou armis sed verbis agat. Deinde uon apertis5 seu simplicibus verbis, qualibus regnum Cluüsti et hominuni, administratur.Nam regua muudi legibus humauis de rebus temporalibus aperte souautibuset iutellectis, Regnum autem Christi solide simplicique Euaugelü verbo regitur.At hoc regnum compositis et aliud sonantibus et aliud facientibus seducitur.Nee enim mundana nee spiritualia docet, sed simulat se docere10 spiritualia, revera autem docet mundana. In quo artificio sunt tarn intelligentesgnai-i et appositi operante Satana, ut electos (sicut Christus praedixit)M'i"fJ- 24,24.in eiTorem ducant, nee nisi a spiritualibus iudicentur, ideo Daniel eum intelligentemet leges suas m^n vocat, quod falsurus esset omnes, qui neuacute observarent eins leges: fae huius periculum tu ipse. Si doceai-is abs-15 tinere a cibis, vestibus, locis, personis, rebus quibusdam et tali ac talihabitu, vestitu, gestu, cibo, loco, personis uti, ea opinione captus tanquamhis studiis bona opera facias et iustitiam sis acquisiturus. Et postea ad tereversus intelligas te non nisi in rebus temporalibus laborasse, quae niliilad iustitiam faciant magis quam omnium aliorum laicorum quaecunque opera20 et studia, Nonne pulchre tibi impositum esse diceres? Nonne verbis egregieillusus esses? At noune talia sunt omnia quae Papa mandat? Nonne autlocum aut cibum aut vestem aut personam tractat in suis statutis, In quibusnon plus est iustitiae quam si agrum Interim coleres aut texeres autneres? Quis enim agricolatur ea opinione, ut iustificetm- eo opere aut peccet25 si omittat, cum sit tameu necessarium et utUe opus? Tu vero in eo opere,quod prorsus neque ad vitam neque ad rem est necessarium, sie iuberislaborare, ut iustitiam in eo invenire speres et peccasse put es si omittas.Cui enim vel rei vel vitae prodest, te atrum aut nigrum gestare, lac autGames edere, rasum aut non rasum esse, hoc vel iUo loco degere? Et tarnen30 in iis fiitilibus et inutUibus rebus iustificari et sanctificari aut i'eus fieriiuberis. Estne hoc egregie tibi problemata et aenigmata proposita esse?At mundus his doctrinis mendacibus et illusoriis refertus est. Istae suntcauteriatae conscientiae : ut enim omnia quae aguut, sunt species, ita omniaquae docent, sunt propositiones seu figmenta, utrobique mera facies tarn in35 rebus quam verbis. Et tamen conscientiam faciunt sine omni causa.Observa autem, quam mitibus et modestis verbis tam atrocia monstraSpiritus tractet : facies appellat teterrimam illam pompam et hypocrisin, quasnullo satis vocabulo traducere possis. Et Hidoth, problemata, appellat pestilentissimamiUusionem doctrinae Antichristianae et hanc intelligeDtiam ne-13 m-nn B hidoth Witeb. len. Erl.; in D bafüt eine Sude 17 studiis opera bonafacias B 18 iutelliges Witeb. 21 mandet D 28 atrum et nigrum B


744 Ad librura exiniii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini,San. 7, 7 f. quissimam impoueudi. Cläre ideiu Daniel vli. praedLxit, Ubi scribit, postBestiain terribilem, qiiae deeem coruua liabebat (quae omuium couseusuRomanum imperium est), se cousiderasse aliud cornu parvulum ortum demedio illorum (Hoc Papatus imperium est, iu medio Romani imperii ortum,ut diximus). Et ecce oeuli quasi oculi hominis erant iu coruu isto et os sloqueus ingentia. Isti oculi suut propositiones istae et intelligentia liidoth,prudeutia carnis et os blasphemum in Cliristum.eptj. 4, 14 Louge atrocius Paulus has Hidoth tractat Eplie. iiii. diceus 'Nonsimus iam parvuli, qui fluctuent et circumferantm- omni vento doctrinae iuuequitia liominum, in astutia ad circumventionem en-oris'. Kequiciam homi- lonum graece Kußeiav vocat, quod est ac si dicas tesserae iactationem, et astutiamnavovQyiav dicit, quae est illusio quaedam velut circulatorum, dumrebus ludicris sensus falluntur. Ita impii Magistri verbis dei pro sua libidinevelut tesseris iactatis et ludicris suis cerimoniis nos fallunt et instabilesfaciunt, circumvenieutes iusidiosis Ins artibus nos ad decipiendum. Sic enim isgraece sonat nqog rr^v /.led^odlav z-^g nXävr^g, id est ad insidiose aggrediendum,ut decipiaut: hoc enim fine utuntm- -/.ußeia v.ai navovQyia, id esttioi. J, s. verbis et cerimoniis fallacibus. Sic et Colo. ii. 'Yidete, ne quis vos decipiatper philosophiam et iuanem fallaciam secundum traditionem hominum,secundum elementa huius mundi et non secundum Christum', Et infra velut 20eoi. 2, ii'f. digito mi^n significatiouem monstrans dicit 'secundum praecepta et doctrinashominum, quae sunt quidem rationem habentia sapientiae in superstitione ethumilitate et ad non parcendum corpori, non in honore aliquo ad saturitatemcai'nis'. Ecce hidoth rationem sapientiae, sed superstitiouem revera habent2. 'Urtv. 3, 3. Et Petrus ii. Pet. iii. 'Venient in novissimis diebus in deceptione illusores 25iuxta proprias concupiscentias ambulantes &c'. Nonne et hie utrunqueponit, Deceptionem et illusionem, quod verbis decipiunt et specie illudunt,ffip().4,i4. alterum doctrinae, alterum operibus deputaus, sicut et Paulus -/.vßsiav doctrinaeet TtavovQylav operibus dedit, idem omnino volens per illusionemdeceptionis, quod Daniel per propositiones seu r^.-m. 30Id quoque observandum, quod hoc participium 'intelligens' ad affectiunSan. 11, 37. et Studium pertinet. Kam Daniel xi. de eodem monstro loquens, ut superiusretulimus, sie dicit: 'Et ad deum patrum suorum non iuteUiget, Et ad desyderiauxorum et ad omnem deum non inteUiget\ Ubi darum est verbum'inteUiget' Studium et curam indicare. Non enim 'niliil intelliget', quid sit 35deus, quid mulier, quid uxor, quid desiderare mulierem vel uxorem. Sed'non curabit', hnmo contraria statuet deo et rei uxoriae seu matrimonio, nihil1 ubi describit C 12 nuvovQytlttv Witeb. leu. 14 uou falluiit D len. 15 artibus,ut uos decipiaut. Sic Witeb. len. 16 /xs9o(futf ABCD Witeb. len. 17 nctyovgyeiuWiteb. len. 21 miin B hidoth Witeb. len. Eil.; in D bofiir eine SücEe 29 TrayovgyüttvWiteb. len. 30 nlT^n B hidoth Witeb. len. Erl. ; in D bafüt eine CücEe32 Daniel .12. Witeb. len. 37 contrario leu. Erl.


clefensoris Silvestri I'rieiatis aceriinü, responsio. 1521. 7-J5curans, quam impossibile aliis ferre ouus uegati et desiderati luatrimonii.Ita et hie 'intelligens propositiones' Daiiielico tropo magis affectum quam ^mi. s. 23.iutellectum significat: revera enim uihil unquam iu orbe insulsius, indoctiusstatutum est Papeusibus legibus, ut etiam ipsarummet professoribus nausea5 siut celebri proverbio dicentibus 'Canonista purus est magnus asinus'.Rursiis non liabuit orliis regnum, cuius principes propeusiores fueriut etinsaniores ad leges coudeudas quam Romanos Episcopos, ut par sit inscitiaet temeritas in Decretis Papisticis, utraque autem incredibilis. iQuid enimagit Papa in Ecclesia, nisi quod de die in diem uovas accumulat leges, quas10 sine ulla causa, sine ullo sensu, ut in buccam venit vel ebrio et furiose,figit refigit, mutat remutat et plane miseris nostris conscientiis non secus actaxillis utitur, quos ludeus pro mera libidine iactet reiectet utcunque visumfuerit, quandoque etiam scortis et Cvuedis suis. O digua merces ingratitudinisnostrae! En nos, qui charitatem veritatis non reeepimus, ut salvi15 fieremus , digue traditi sumus in manus hominis peccati et filii perditionis,qui ludendo et ridendo nobis peccata et perditiones operaretur incredibilifurore.Et in summa ex preeedentibus faciebus abunde intelligimus istaspropositiones. Cum enim Universum ins Papae nihil agat, nisi quod has20 facies disponat, Et in faciebus niliil sit nisi deceptio et illusio, per quasveritas fidei in Euangelio extinguitur, satis darum est Papae doctrinam essedeceptoriam et illusoriam, id quod et experientia docet. Neque enim agit,ut deo obediamus et credamus, sed solum ut sibi serviamus, ut suae imisditioniomnes subiiciantur. Impossibile autem foret, si ex deo esset, ut non25 summis \'iribus Euangelium dei tractaret et inculcaret, quo doceret omniaesse libera neque posse peccari in ullo usu vestium, ciborum, locorum, personarumaut ullarum rerum. Non enim uUo usu, sed sola concupiscentiavel odio rerum peecatur. At Papa peccatum et iustitiam in solo usu rerumponit: ideo est homo peccati et filius perditionis, replens raundum iis stultis30 et vanis peccatis et iustitiis. Et tameu quia conscientias sub titulo nomiuisChristi terret, facit, ut e falsis et nullis peccatis vera peccata fiant. Namqm crediderit sese peccare, si in vigilia Apostolorum carnes ederit aut maneprimas non legerit aut aliud praeceptum quodcimque Papae omiserit, verepeccat. Non quia peccatum est quod facit, sed quia credit peccatum esse,S5 et tarnen contra haue fidem et couscieutiam peccat, cuius conscientiae stultaeautor est solus Papa. Nam eodem opere alias se non credens peccare, nonpeccat Hoc est, quod queritur spiritus Pauli discessuros esse a fide pliu-i- 1. Sim- *. 1mos. Propter hanc conscientiam stultam traditiones hominum sunt pestiferaeet laquei animarum et nocent fidei et Euangelicae libertati. Quod nisi esset,1 impossibile sit aliis C Witeb. len. Eil. 3 nihil iiuiitjuam Witeb.32 carnes ediderit ÄBCD Witeb. len. Erl. 39 liberati leu.


746 Ad lilM'um eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosü Catharini.uihil Eocerent. Ideo Satan per Papam abutitur illis couscientiis ad legestyraiiDidis suae stabilieudas, ad fideni et libertatem extinguendas et mundumen-oribiis, impietatibus, peccatis et perditiouibus replendum.1. sira. 4, 2. Piilchre Paulus eas conscientias appellat Cauteriatas, Quod uou siutnatura aut spiritu factae, sed cauterio humauae doctriiiae contra naturam sinsignitae. Ipse euim docet, quod nihil sit reiiciendum. Et Vicarius Christidieit 'immo Butj-rum et lacticinia sunt reiicienda perjietuo aliquot diebus'.i'uc. 10, 7. Christus Lucae x. 'Edentes et bibentes, quae apud illos sunt\ At Vicariussuus contra: 'Nolite edere carnes et ova'. Christus omnem vestem libere perluittit.At Vicarius suus aliatn laicis dimittit, aliam sibi et suis asciscit, loidque sub peccato mortali et praecepto Ecclesiae. In his omnibus tarnenformant sibiipsis conscientiam tanquam boni facti, cum niliil sit minus : rursusconscientiam peccati, si omiserint, cum nihil sit minus. Vere ergo \aoleDterfoniiatas, sed tameu revera laesas et noxias habent conscientias. Qualis enimrex, talis et lex, qualis lex, tale et peccatum et meritum, talis et conscientia, '»nisi quod (ut dixi) e stulto et vauo peccato verum peccatum fit errore conscientiae,atque hoc est cauterium eins.Sequitur:Soll. 8, 24. Et roborabitur efficacia eins et uon in efficacia sua.Et hoc iusigne est tertium monstrifici huius regni omnibus aliis dissi- 20milis, quod aliena efficacia efficax est. Quis enim audivit tale quid iuomnibus regnis? Imperium Romanum suis viribus pai+um et auctum est.gel. 31, 1. 3. Scriptm-a tota equos et carnem vituperat Aegj-jiti et aliorum regnorum, inquibus ludaei fidebaut. Porro Christi regnum suis \nribus ita constat, utnullum aliud aeque: Veritas enim seipsa fortis est. Solum hoc regnum 25alieuis viribus roboratui'. Efficacia autem hoc loco ea virtus est, quamphilosophi nosti'i vim executivam vocant, haec est, virtus efficiendi, quodpraestitueris, non animi virtus sed membrorum. Sic Ezechias iiii. Re. xix.i"'a)Jo".'3i%!'Ei]ii venerunt ad paiium et vires non habet pai-timens'. Et Gen. 31. 'Totis$iob 30, 2. viribus servivi patri vestro". Et lob 'Quorum virtus manuum mihi erat pro 30nihilo', id est quod ipsi fi\cere poterant, hebraice ms dicitur, Apostolus©dl. 2, 8. graece evegyelav vocat, Interpres latinus operationem. Gal. ii. 'Qui operatusest Petro, operatus est et mihi', idest fecit, ut efficax esset verbum meumet converteret gentcs audientes me &c.Igitur et huius regis efficacia cum non sit posita in armis neque in 35Euangelio Christi, superest ut in min, idest doctrinis suis, roboretur peraliorum operationem. Et pulchrum ordinem vide: priores sunt facies, deindennipi seu leges, utraeque fictae et alienae a veritatp, tandem et efficacia sua15 tale peccatum B 28 iiij. Reg. ix. C 29 Geu. üi. ACD 30 lob. 30.Quorum len, Erl. 31 ms B Koah Witeb. len. Erl.; in D bafür eine Sude 36 rmn Bliiduth Witeb. leu. Erl.; in D bafür eine £üc£c 38 mi,-i B hidotb C Witeb. len. Erl.;in U bofüt eine Sude'


defensoris Silvestri Prieratis acerrimi, responsio. 1521. 747nou sua sed aliena efficacia roboratur. Xeque enim mendacinui suis viribussubsistit. Sic enim profecit regnum Antichristi Romani, quod statim Apostolorunietiam tempore eeptum est operibus uiti, deinde quibusdam ceremoniisornata est Ecclesia (sieuti vocant), taudem eas oirmes Romanus ponti-5 fex consarcinavit et oppressa übertäte eas convertit in rigidissiraas leges, utiam incomparabiliter maius crimen sit, in cerimonias et suas leges peccassequam in dei praecepta. Ita ex faciebus ortae sunt riT'n, ex rnTi robur, erobore vastitas, ut sequetur. Quia sicut mores legem, ita lex robur moribus,robur vastitatem gignit. Videamus ergo, qua efficacia efficax sit rex iste10 perditionis.Apostolus ii. Tliessa. ii. tribuit eam Satauae, dicens 'cuius adventusest secundum operationem Satanae in signis et prodigiis mendacibus\ Sicutenim Christus vere fidem et verbum signis et prodigiis roboravit propriavirtute et efficacia, ita haec Simia Christi adversaria suas facies et t-itti15 roboratura fuit signis mendacibus aliena efficacia. Prima ergo operatioSatanae fuit in signis illis, quod Roraana Ecclesia cum graeca perpetuocontendit et, licet iniqua et iniusta ipsa, tum falsis et scripturis et causissese muniens, tamen prevaluit et sese in magistram fidei et Matrem Ecclesiarumerexit et coufirmavit, deinceps neminem nou oppressit incredibili suc-20 cessu quicunque eins hidoth, legibus, statutis, ceusuris merisque libidinibusrepugnaret, quantumlibet magnus, doctus et sanctus. Quis haec nou iudicetesse signa et prodigia poteutissima, quae nemo non tribuebat deo pro Ecclesiasacrosancta Romana pugnauti? quasi deus uon ultima nausea abomineturdoctrinas illas hominum et arrogantiam facierum istarum.25 Denique factum est, ut reges et principes et Episcopi, auathemateterrifico percussi, aut qui sacrosanctae Romanae Ecclesiae iura, libertates,patrimouia vel syllabam hidoth suarum laesissent ac non ultra dei preceptacoluis.seut, male perirent, ut iam publica formido orbem occupet, ne quissuadente diabolo noceat summe Poutitici aut eins voluntati resistat. Hinc30 enim natimi est temficum illud omnium Bullarum fulmeu, quod iu fineadiiciuut: 'Siquis ausu temerario contraire presumpserit, indignationem deioninipotentis et Beatorum Apostolorum eins Petri et Paidi sese noverit incursurum\Xeque enim Christus universo Euaugelio suo tantum signorumoperatus est, tantum terroris orbi incussit, tanta effecit, quantum et quanta35 solius huius caudae Bullarum mendacissimo terriculamento Papa effecit. Quidenim est in toto orbe, quod hac cauda non fraugat, mutet, faciat, obtiueatPapa, quando summos reges et principes hac efficacia deponat? Forte hi-'• ^idcfi- 2, ssunt aculei illi locustarum, de quibus Apoc. ix. sci'ibitur. offii. 9, 10.7 nn^rt ex miTl B hidoth ex hidoth Witeb. len. Erl. ; in D für jcbc^ bcr tjefitäijc^enSSötter eine Südc 11 tribuit enim Satanae AViteb. 14 niTTi B hidoth C Witeb. leii. Erl.;in D bofüx eine Sücfe 20 liuius hidoth C 26 percussi, qui aut sacrosanctae Ciura fe^a D 30 terrificium A 32 eins fc^lt Witeb. 37 deponit C 38 Apoc. ij. C


748 ^^^ librum exinjü Magistri Nostri Magistri Anibrosii Catharini,Nonne hac liidoth suarum efficacia Imperium novum Romanum erexit,trausferens illud a Graecis (ut dicit) ad Germanos, quod inter cetera operaAntiehristi vel principale et maximum porteutum est? Quis nou putavitliaec maxima sigua et opera a deo venire, cum essent tarnen Satauae potentissimaet fallacissima portenta? Signa iiaec omnia vidimus, sed mendacia 5nemo observavit: falsi sunt in iis sancti et electi multi, cum tarnen luceclarius sit, haec non esse facta pro Euangelio et fide, sed pro faciebus etpropositionibus huius regis roborandis (quo argumento poterant cognosci).Nemo feliciter Papae nnquam rebellavit, ut iactant Itali liistorici omnes, etverum iactant, modo infelicitatem dicas, vitae et famae et rerum pericula, lout et martyres infelices fiierunt, imprimis autem Christus. Sed PapisticusSpiritus Satanas haec persuasit esse damuationis et irae dei indicia, cumessent potius gratiae signa: ita praevahiit mendacibus suis prodigiis, stultocouscientiarum infirmarum scrupulo abusus, ne quis hoc facierum et propositionumregnum impediret.Lege Historias, lege Decretales et omnes, qui de bis rebus scribuntet vide, an in uuo loco Papa et sui querantur de Regibus, Principibus etEpiscopis, quod fidem et Euangelium contempserint aut in deum peccaverint.Una tantura est querela, quod sacrosanctara et Apostolicam Petri sedem nondefenderiut aut oftenderint aut nocuerint in suo capite vel suis membris, hoc 20est pro faciebus et propositionibus durataxat questio est. Sed et Romanumimperium non alia causa ipsimet confitentur sese transtulisse incredibili etimpudentia et meudacio, quam (juod Imperator Graecus male tueretur Sacrosauctamsedem Petri, suomet isto testimonio couvicti, quod non a Christosed ab homine defendi voluerint ac iam dudum a fide discesseriut, de qua 25«Pj. 146, 3. dicitur 'Nolite confidere in principibus, in filiis liominum, in quibus nou esti


defensoris Silvestri Prieratis aeerrimi, responsio. 1521. 749lüfeliciter: ueque enim haec potuisset, nisi magnis operationibus et rairaculisSatanae adiutiis fuisset. At quid his omuibus quaesituai? Nunquid gloriaChi-isti? Nunquid salus animarum? Nunquid Euangelium et fides? Non.Sed solae facies et propositioues, sola Eeclesia sacrosancta Romana sedesque5 Apostolica, Patrimonium Crucifixi, Bona saneti Petri istorum bellorum etrerum materia fuere et sunt. Ista signa et prodigia palpamus, et tarnenoperante Satana mendacium eorum non videmus, ita praestringente oculosnostros Antichristo, sanctis nominibus dei, Christi, Petri, Ecclesiae et similium,quibus conscientia inerudita, imo et erudita (nempe electorum) etiamcapitur.Quis vero enumeret prodigia illa de soliä defunctis"? Bouc deus,quantum liic mare mendaciorum de apparitionibus , adiurationibus responsisquespirituum inundavit, quibus factum est, ut Papa etiam mortuorumrex factus sit et in purgatorio iam regnet magno saerificiilorum incomodo, si15 jjergat: qui e purgatorio omnem victum, omues opes, omnem illam rerumpompam habeut, minus habituri, si fidem viventium aeque docerent atquepropositiones defuuctorum. Nee est repertum ab iuitio mundi negouiumquaestuosius et minoris operae. Siquidem hoc ingenio huc deinvatae sunt perfundatores Ecclesiarum omuium ferme principum et divitum opes et per opes20 deliciae et ocia, per ocia autem Babylon ipsa et Sodoma. Odiel^at euimSatana.s sacramentum altaris, nee patebat via evacuandi eins. Invenit ergo,ut pro bono opere et sacrificio haberetur, emeretm-, venderetur, quod prosacramento Cliristus ad fidem x-iventium alendam dumtaxat instituit. Atqueita, fide extiucta, non viventibus sed mortuis accomodatur salutare hoc25 mysterium, id est, prorsus nuUis, ueque viventibus neque mortuis. O f'urordei ineogitabilis ! Ecce hoc voluerimt spiritus illi nequam, qui Missas postulaveruntet sese redimi fiuxerunt. Infinita sunt huius monstri exempla. Inquae nos rüde vulgus sine iudicio, siue spiritu, sicut imprudentes bestiae inlaqueum irruimus. Prorsus uullum mendacium Satanae suspicautes, cum30 deus non penitus nos dereliquerit, quin in mulüs locis illusiones istas manifestarit.Sed faciebant haec ad regnum facierum et propositiouum stabiliendum,ideo roborata sunt.Non autem nego pro defunctis orandum esse, sed Papam in mortuisregnare et Sacramentum altaris ludibrium eins fieri ex corde detestor et35 abominor, atque utinam digne flere possem! Neque enim his signis fidei etEuaugelii causa quaeritur, immo contra fidem et Euangelium sub facierum etpropositionum praetextu tyrannis ad fiduciam operum erigendam exercetur.Verum de Sacramento et fide dixi alias abuude. Inter haec autem nume-20 per oeium autem Witeb. 37 praetextu fe^lt ABCD Witeb. len. 1557, Erl.^at e» aufgenommen naä) len. 1566; ©peratu§ üSetje^t: „unt« bcm fc^c^n bet geficvben unbfürti^tcs"


750 Ad librura eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini,randa sunt et illa, quae in visitationibus, peregrinationibus et venerationibussauctorum fiunt qualia multa hodie ubique abundant, quae Papa suis Bullisconfirmat, etiam Canonisat quandoque sanetos, quos ignorat. Nunc vide, quidsit operatio Satanae in signis meudaeibus et eiiergiam facierum et propositionum,nou in energia sua roborari.•'Praeter haec mendacia signa proprio Satanae rainisterio roborantisefficaciam facierum Est et altera efficacia ministerio aliorum efBcax eaquegemina: Una clericorum, altera laicorum. Clericoriim est haec, quod infaciebus et propositionibus roborandis ingenio et lingua Papae ministrant.Ipse enim propositiones suas eifutit sine timore et facies plena securitate lodisponit, sepius sibi ipsi turpissime, deo autem impiissime contradicens.Neque enim vel ipse vel sui id cogitant, ut verum aut bouum aliquid dicant,sed tantum ut dicant fi-eti et abusi stultissima persuasione homiuum, quiPapam non posse errare credunt: unde fit, ut Decreta eius aliquando sintvel ebrii aut turiosi somniis simillima, adeo sine timore, tanquam supina i'fiducia et praesumptuosa superbia loquitur, ut pios animos vehementer uratdetestabilis haec abominatio. Persuasi itaque, ut quique sunt doctissimi, ingeniosissimi,religiosissimique, non posse errare regem hunc facierum, excipiuntfeces, salivam excrementaque abominabilia propositionum eius nondicendo studio et honore: deinde cum necesse sit stultum stulta loqui, 20miserrimo sese pistrioo dedunt glosandi, aptandi, concordandi, tueudi, huoet illuc trahendi, quicquid illc securus vel ebrius e bucca despuerit. Eecteergo non sua efficacia haec dicitur, quia ipse indoctus et rudis nulla rationeposset sua tueri, nisi aliorum ingenia haberet obnoxia.Itaque nulla ei cm-a, nulla necessitas est, ut efScax sit per suam effi- 25caciam. Eifutiat solum vel dormiens, et mox alienis studiis articulum fideihabemus in tota Ecclesia roboratum. Hinc illa abominationis verba de propriomotu et scientia, de plenitudine potestatis, ut miseri Christian! penecrepitum ventris huius monstri pro Euangelio adorare cogamur, tautumroborat aliena ista efficacia ignavissimi et socordissimi huius Idoli efficaciam. 30Nihil enim eius cum iudicio, sed omnia cum obsequio et legere et audireoportet. Quae persuasio absque dubio operatio Satanae est, occupantis rüdesanimas nostras, ut sua efficacia sui Idoli efficaciam etiam per nos i'oboret.Si enim cum iudicio legerentur, ut aliquoties aliqui tentarunt, ne hora quidemefficax esset, cum sepius sint indoctissima , impüssima et sacrilega, quae 35lucem et iudicium nunquam sustinere potuerunt. Hoc est quod Satanas inDecretis illis sacerrimis cavit, in quibus hoc unum agitur, ne liceat Paj>amiudicare, ad eum solum scripturas intei-pretaudas et fidem declaraudam pertinere,nequando haec nequicia revelatis abominationibus eius revelaretur, siet alius fidem et scripturas ceperit interpretari. 40Hinc ille pruritus, gratulatio et Apostolica benedictio in eos, quisanctam sedem Apostolicam tuentur, lionum statum Romani pontificis et


defensoris Silvestii Prieratis acerrirai. responsio. 1521. 751privilegia Ecclesiae Romanae quaerunt. Kursus iu oifensores et reluctantessie sevit, ut ipsa sevitia njanifestum argumentum sit, Satanae spiritu eumlerri timentis sua cousilia aliquando nudari. Spiritus enim carnem et ossanoD habet, ideo coutrectari exhorret. Et meudacium odit lucem, argui5 metueus, roboratur tameu in isto facierum rege, cum de Omnibus aliis dictumsit 'fortior omnium veritas' Et illud 'Nemo diu fictus'. Quia hoc portentumportentorum maximum et ultimum est.Laiconmi etiam manus hiiius Efficaciae serviunt, quas brachium saecularevocamus. Elevatus enim et erectus super omnes principatus et pote-10 states Papa, si quem adversarium propositionibus et faciebus, censuris etmaledictis opprimere uon potest : neque enim puguat ratione aut ingenio autscripturis, cum sit ignavissimum et rudissimum ventris animal, multo minusfide, patientia et oratioue, veris scilicet et Apostolicis armis, sed alienaefBcacia efBcit quod vult, et brachio seculari mandat reges, principes, populos15 et nationes totas in mutua viünera incitat et orbem caedibus et sangiüneinvolvit, donec obtineat, non quod fides et euangelium, sed quod facies suavoluit. Et iu iis quam secm-e et confidenter agit, benedicens Apostolicabenedictione obtemperantes , maledicens Apostolica maledictione rebellantes.ßogo, quo modo praevalere posset haec abominatio, nisi operatio Satanae20 media regnaret? Alii ingenio et scripturis, alii opibus et viribus regnaconstituerunt : hoc imbelle et ignavum moustrum, nee ingenio nee ferro, sedsola facie potens est, qua efficit, ut omnium aliorum ingenia, omnium eruditio,omnium opes, omnium vires suae libidini tarn dedito studio serviant,ut in eis ludat etiam quicquid volet. Neque euim stipendiis suis eos alit,25 nee doctrina sua pascit, sed solo faciei praestigio eos captos tenet, Ut putentsese deo obsequi et Ecclesiae sanctae dei, non videntes sese servire ignavissimoporco et abominationi totius terrae.Vide itaque regum et priucipum studia in Papam. Yide Episcoporum,Collegiorum, Monasteriorum ingenia, iufinitum illud homiuum calios,30 quam illi gratuita arma, lii vero gratuita ingenia pro Papa impendunt. Neeid pro fide et verbo dei (nam hoc non agitm-) sed pro solis faciebus et propositionibustuendis, nulla prorsus mercede quam quod deo servire seseexistiment. Tum videbis quid sit, eflBcaciam ignavissinii huius monstriroborari aliena efficacia. Plane non conveniebat ista abominatio, nisi ultimo35 termino mundi. Quid enim abominatius et monstrosius, quam quo princepsest ignavior, socordior, inutilior, hoc potentius esse regnum eins? At hieprinceps Sardanapalo corruptior, Sybaritis mollior, tantnm ad luxum et ocianatus, nee bellis uec studiis, nee armis nee literis, nee Euangelio nee fide,nee orationibus nee moribus potens, sed omnibus contrariis abominandus.17 in his D 20 aliis opibus Witeb. 25 sola ACD Witeb. 29 chaos 15len. Erl. 31 i>n)fiilei AD Witeb. len. 32-33 sese extiment D 37 Saidanapolo C


752 Ad librum eximii Magistii Nostri Magistri Ambrosii Catharini,una tarnen facie et propositione imperat imperiis, regnis et Omnibus potestatibus,possideus animas nostras, corpora nostra, res nostras ad abu.sumuniversae ignaviae et libidinis siiae, Nihil pro iis omnibus rependens quamgratiam et benedictionem sedis Apostolicae, fumum scilicet fumoruru.Et quod mireris, Caeteros principes, qui bello et viribus regnant, amant ssui populi ex animo. Ita Magistros ac praeceptores, qui eruditioue et ingeniojjollent, observaiit ex animo diseipuli. Huic rerum portento et ignavissimoet rudissimo nemo non ex animo male viilt, nemo tantam potentiam nondetestatur, nemo tantas opes non execratur ut in loco omnium indignissimopositas. Et tarnen facierum et propositionum prestigiis capti metuunt et loabstinent universi, signis et prodigiis niendacibus absterriti. Nemo enimnon videt Papam Papistasque, fide, Euangelio, patientia aliisque armisspiritualibus abieetis, sese opinionibus vulgi in facies et propositiones simpliciterpropensi, tum vi et opibus principum vel corruptorum vel corrumpisperantium armari. Nemo, inquam, non videt sub faciebus superstitiosissimis iset propositionibus fallaeissimis eos vivere mundanissimis moribus, et tarnenvidentes palpantesque, Christum ab eis esse remotiorem quam occidentem abOriente, non audent afßrmare quod sentiunt. Quia streune hie vulgas Monachorumet universa Papae facies obiieit haue propositionem ,principatumferendum etiam mali priucipis, quasi in Papatu de prineipis ac non multo somagis de ipsius priucipatus malicia agatur. Aliud enim genus est principatus,quod Papa habet, ab omnibus mimdi principatibus, qui, sive boni siveraali fuerint, non noceut, si tolerentur. At Papatus is est pnncipatus ,quifidem et verbum extinguit erectis in lociun eonim faciebus et propositionibus,faciebus pro fide, propositionibus pro verbo: ideo adversarius est Christi, 25qui potens est spiritu fidei adversus facies et verbo veritatis adv^ersus propositiones.Non ergo prineipis, sed principatus haec malicia arguitur, quitalis est, ut bono principe non possit administrari, sed solo Christi adversario,qui facies et propositiones adversus fidem et verbum dei stertens etoseitans custodiat. soIdeo enim abominatio dicitur, quod sine viribus, sine literis, solastertenti facierum pompa omnes principes et reges opprimit, omnium ingeniaoceupat, omnia potest et facit, quae nullius regni viribus, nullorum ingeniorumstudiis fieri possint, quanta uec Christus suo verbo in hominibus effecit.An non esset feda abominatio, si scropha patrifamilias et omnium in domo 35dominaretur, nihil faciens quam quod in caeno iacens illusis videntium ocuhsaliquo prestigio homo insignis appareret et humanum aliquid sonaret, quälefactum legimus in gentibus per Idola quaedam lignea et lapidea? Sic Papa1 una tantum C 14 tum ut et D 22 principatibus, et qui D 23/24 quiverbum et fidem extinguit Witeb. len. Erl. 29 et verbum fidei stertens D 35 patrifamiliasABC paterl'amilias D patiisfamilias Witeb. Jen. Erl.


.defensoris Silvestri Prieratis acemmi, responsio. 1521. 753praetexto uomine dei, quod uullius conscientia uon merito pavet, facili operae fide trahit iu superstitiones, immo abomiuationes pestilentissimas summosetiam reges doctissimosque viros, ipse interim non nisi scropha volutatus involutabro turpissimae et ignavissimae vitae suae, nee literis nee armis vel5 digito idoneus.In quam rem audiamus apostolum Petnim acerrime loquentem ii. Epist.c. ii. übi Papatum suis coloribus graphice depinxit. Postquam enim futu- i-^eu. 2, iffros pseudomagistros praedixerat, qui in avaritia fictis verbis populumCiiristi caupouarentur, sectas iutrodueerent perditiouis multosque secum tra-10 herent et Christum, qui eos mercatus est, negarent, tribus exemplis eosfortiter terret, Angelorum, originalis raundi et Sodomitarum, quos omnes inexemplimi futurorum impiorum punitos a deo dieit, prosecutus de impiisUlis Magistris dicit 'Magis autem eos, qui post carnem in concupis-a.^ctr.a, 10.centia immunditiae ambulant, dominationemque eoutemnuut,li audaces, sibi plaeentes, glorias non metuunt blasphemautes &c.'Non enim de iis loquitur Peti'us, qui Episcopis non obtemperant, sedde ipsis, sicuti cepit, Magistris impiis, Episcopis, Cardiualibus et Papa: hisunt enim, quos haec Epistola tractat. Piimum ambulare Papisticam sectampre ceteris homiuibus post carnem in concupiscentia immunditiae, quis non20 \ädet? prohibiti enim matrimonio, deinde ocio et opibus immersi, quid facerent,nisi ut post carnem ambularent? in labore hominum non sunt: ideoprodit quasi adeps iniquitas eorum. Keque potes dare Magistros populorum,qui haec faciunt, nisi Papistas. Multiplicatus clerus et matrimonium prohibitum(utrunque Papae magisterio); quid operentur in Ecclesia, nemo non25 videt, ut proh dolor muliebris sexus fere non sufBciat.Deinde domiuationem spernunt. Quis hoc nisi Papatus facit suaquePapistica secta? Quid dominationes vocat, nisi principes et magistratus?Episcopi enim successoresque Apostolorum non dominationes sed ministeriahabent. Servi vocati Ecclesiae Christi, sicut Paulus Colos. i. dicit. An non Soi. i, 25.30 est hoc dominationes conteninere, seipsos autoritate propria eximere a tributis,subiectionibus et universis oneribus reipublicae? Paulus Ro. xiii. maudat, darisRom. 13, 7.tributum, vectigal, honorem iis, quibus debetur. Et Petrus, subdi regibus et i ?etr.2, 13.omni humanae creaturae. At Papa contra res suas, personam suam et suorumomnium tantis diris legum exemptos tenet, ut non uno Inferno eum35 damnet, qui Pauli et Petri vocem audire velit et clerum in ordinem redigere,tributum, honorem et omue debitum exigere. lam tantum abest, ut honoretdominationes, ut egre ad beatorum pedum oscula admittat: deinde quemvissacrificulum ac monachum etiam stipite rudiorem et lenone sceleratiorem superuniversos proceres mundi elevat propter characterem illum iudelebilem, gar-1 non immerito C 6,7 2. Pet: 2. Witeb. Jen. Erl. 20 opibus uuiversi C opibusimmensi D 25 sexus vere B sexus ferre Witeb. 28 29 misteria habent B 34 exemptos.VBCD Witeb. len. Erl. 35 vclint ABCD Witeb. 39 elevet Cfiut^erg Sffieite. VII. 48


754 Ad librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini.rieus in sua hida' illa bis sceleratit-sima de maioritate et obedientia, Papamexcellere in spiritualibus Imperatoreru, sicut solem super lunam. Ita hac feceliominum ultima in sublime magisterio Papae elevata dominationes contemptaecoguntur honorare idola ista, a quibns honorari debuerant. In quo cnimMagistratu aut potentatu non regnat hoc cahos abominabilium hominum? r.2. , 10. Mirum est vero, quam apte Petrus eos audaces et sibi placentes dicat.Postquam enim obtinuerant, sese spirituales esse, caeteros omnes seculares(ut nunc fervet abusus vocabiüorum et rerum), Nihil est quod non audeantspiritualis huius sectae nomine: deinde quam sunt invicti et indoraiti sensusduraeque cervicis, si quid ausi fuerint, donec eo procedant, ut supina securi- lotäte etiam blasphement glorias et maiestates! Nonne Papa, levissimumanimaliuni terrae, sph'itu Satanae inflatus, summos reges pro libidine maledicit,excommimicat et omnibus convitiis incessit? quibus tarnen ut solumbenediceret, positus est. Neque id faciunt, quod reges verbo et fidei repngnent,sed quod luxum et opes cleri et sanctae Ecclesiae Romanac cum sceleratissi- isniis moribus et intolerabili tvrannide impatientius ferunt aut impietati et2. !|äctr. 2, 10. iniquitati Papisticae resistunt. Ecee hoc est quod dicit: 'Glorias uon metuuntblasphemantes'. Neque enim Papatus Maiestatis et gloriae vocabulo censetur.Neque si censeretur, unquam talia passus est, cum nuUa maiesta.« ineura hactenus praevaluerit , ipse vero in maiestates hoc sepius praevaluerit 20et fecerit, ut iam non solum in rebus hominum, sed in maiestatibus et dominationibusquoque pro libidine ludat ti'ansferendo, evacuando, mutando, quotiesvisum est. Nonne haec historiae de regno Franciae, Greciae, Germaniae,Neapolis, Siciliae et aliis testantur"? Nonne etiam hie Leo decimus alioquibonus vir, suorum falsus consiliis et exemplis ducatus Italiae tentat hac 25tyrannide: Urbinas expulsus, Ferrariensis sepe petitus. Et emulantur eumCardinales et Episcopi strenue, illi regibus, hl principibus superiores facti,ignavissimum hominum genus, vix porcis alendis idoneum? Sic honorantdominationes, sie benedicunt maiestates, sie querunt quae aliorum sunt sibi^ displicentes, sie posita audacia incedunt in timore dei. Ve illis! 30Sud. 8.De quibus et ludas Petrum emulatus dicit 'Similiter et hi somniatores(id est, somniis delusi), qui carnem quidem maculant, dorainationemautem spernunt, maiestates autem blasphemant'. EtSiiö- 4. paulo superius 'Subintroierunt enim quidam homines, qui olim prescriptisunt in hoc ipsum iudicium, impii, domini nostri gra- 35tiam transferentes in luxuriam et solum dominatorem et do-2. sßcti. 2, 1. minum n ostrum lesum Christum negantes', hoc est quod Petrus ait,5 Chaos B len. Erl. 12 animal B 18 Papatus, Maiestatis ABCD 25,26 hoctyrannide D 26 Ferrarienses D') Sgl. oben ©. 742, 23 ff.©petatuB übetfegt: „iittb lncf(^ct l)nn fcijnen geljftlic^eii rechtenbo^cr t)m ttjtct be maio. et obc. »t)tld)ei capitd burc^aus ^lotfeltig mefjr benn bic anbcrn fc^cnblie^imb Ifftcr(icf) ift, ia et alfo Iciigt imb tiuid)lecf)t : Tn Stapft iifro. $. *p. g itS".


defensoris Silvestri Prieratis acerrimi, responsio. 1521. 755iuxta Christi EuaDgelium, etiam sua dogmata subinferent sectasque perditionisiuxta introducent, quibus vera fides estinguetm- et Christus retento nominerevera negabitur sohis esse dominator et rex in iustitia et veritate, Interimsub nomine eius luxuriae et Omnibus libidinibus suis servientes. Breviter5 Epistola ludae, mihi quondam inutilis visa, nunc agnita est e Petri Epistolasumpta, propter solum Papam esse scripta. Uterque enim indicat, quod2- l'ct-'''. 'subiutrabunt, id est, iuxta Euangelium sua inferent et, ut ait Petrus, subintroducent,id est, iuxta inti-oducent seetas, manifeste eorum insidiosas etfallaces illusiones, quibus retento nomine Euangelii et Christi sua potius10 tradunt indicantes.Prosequamur Petrum. 'Ubi angeli,' inquit, 'cum sint fortitudineo.^ijctr.s, ii.et virtute maiores, non portant adversum se execrabile iudicium.Hi vero velut irrationabilia pecora' (nam Papistae hodie plane2.'iictt.j.i2.nou credunt animae immortalitatem, praesertim Romae) 'natural iter genita15 in capturam et perniciem' (O similitudinem !) 'In his, quae nou in-jus. lo.telligunt maledicentes, (id est Christi doctrinam damnautes ob suas inventiones,sie ludas 'ea quae non noverimt blasphemant'l, 'In perditionecjud i,,.sua' (id est, ut ludas ait, 'quae vero natura ceu auimantia ratione expertiasciunt, in his corrumpuntur') 'peribunt, reportantes mercedem in-2. «läctr. 2, is.20 iustitiae' (quam ipsi summam iustitiam iaetant, ut obedieutiam Ecclesiae etreligionum observantias), 'pro voluptate ducentes, si in die delitiisfruantur' (id est ventris animalia sunt, qui hoc unum Optimum iudicant,si brevi hac vita abundent. Xam ferme nullus ex eis Episcopus, sacerdos,religiosus fit, nisi ut ocio et victu, sine labore partis, bene vivat), 'Labes25 et maculae' (sunt enim hi homines nihil nisi dedecora et labes in populodei, cum prorsus iuutiles suis tantum delitiis et vitiis in Ecclesia saginatisibi serviant), 'Delitiis affluentes, in conviviis suis luxuriantesvobiscum'. Mihi hie locus corruptus videtur, Kam ludas sie refert eundem jun. 12.'Hi sunt inter charitates vestras maculae, inter sese convivantes absque ullo30 timore, semetipsos pascentes'. Pontificum enim et sacerdotum Monachorumquedelicatam vitam describit, qui iis, quae pia charitate fidelium ad Ecclesiamcollata sunt et conferuntur indies, profusissimo luxu perdunt, nee hominumnee dei conspectum veriti, nee scandalis iufirmorum nee odiis bonorum quicquamcommoti. Seipsos enim eximie curant et pascunt, nihil aliud quam35 macula, labes, dedecus, onus Ecclesiae facti, cuius debebant esse summa ornamentaet luminaria et eolumina. Nonne ista iam dudum videmus? UndePetri verbum 'luxuriantes vobiscum' intelligi oportet 'luxuriantes vesti-isopibus' seu, ut ludas indicat, 'vestris charitatibus', quia et vestris et vobis5 ex Petri C 18 seu animantia len. Erl. 21 die fe^lt Witeb. len. Eil. 23 nulliusleu. Episcopis B 26 vitiis Ecclesia in saginati Jen. 30 Pontificum enim et Cardiualium,Episcopoium, Sacerdotum Witeb. len. 31 qui iis, quae ABDE Witeb. len. Erl.qui iUa, quae C ij. jii bicjcr »teile bic 'Jini^tvägc am ünbe be? SPanbeSi 30 columuae Witeb.48*


756 ^^ librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini,abutuntur ad luxuriam et poinpam suara sine timore. Nam quod grecusPetri textus habet 'in erroribus suis', quod noster reddit 'in conviviis suis',puto factam errore librarii metathesim literarum sv raig UTtätaiq avTiov proeo quod ludas habet ev raig ayäitaig vficuv, id est, charitatibus vestris seubeneficiis, elemosjTiis. 52.^ctr.2,i4. Sequitur: 'oculos habentes pleuos adultere' (deus, quam acerbiset vehementibus verbis invehitur Apostolus! Adulterae feminae oculos, idest insatiabiles eins tribuit, et videmus quam sit eorum libido inexplebilis)'Et incessabiles delicti' (id est quos nemo a peccatis cohibere possit,quin etiam vexant eos censuris iniquissimis, qui queruntur de uxorum aut i"filiarum suarum stupris. Per vim enim abutuntur quibus voluerint, sicut de1. ffliof. f„ 2. Gigantibus ante diluvium Gen. 6. legitur, nee licet eis resistere uec iniudicium vocare, neque contradicere, quia spirituales sunt et exempti) 'pellicientesanimas instabiles' (scilicet exemplo pestileute plurimos attrahuntfide infirmos) 'cor exercitatum in avaritia habentes' (Vis aliquid ';insignius dici in ßomanani Curiam et Universum clerum? Quis enim numeretartes, quas pro avaricia excogitaverunt? iam vero exercitati sunt et usumhabent fraudandi, imponendi, rapiendi egregium).2. $ctr. 2, i:.. 'Maledictionis filii, derelinquentes viam rectam, erraveruntsecuti viam Bileam, filii Bosor'. Nescio an et hie locus viciatus 20* ji;"'/' sit, vel an Petrus data opera filium Bosor dicat, quem Moses Nmneri xxiü.filium Beor vocat, nisi pater Bileam binomiuis Bosor Beor dictus sit:utrunque äuget exempli huius teterrimi atrocitatem. Nam Bosor carnem,2.-4äcti-.2, 17. Beor fatuum significat, Et Petrus dicens, Prophetae dementiam redargutamab asiua, vocabulum Beor tangit: at quod dilexerit mercedem, Bosor indicat. 25Bileam vero est id quod 'uon populus' vel 'nihil populi' vel 'vanus populus ,et 'is qui populus non sit'. Omnia atrocissima dieta in avaritiam et luxuriamet impietatem pontificum et sacerdotum, qui infatuati et incarnati et incrassatidesierunt esse populus dei. Nee hoc solum sunt Bileam, sed quod4.imof.2?.,2f et maledictionis filii sunt, sicut et ille fuit, qui dato consilio Moabitis per noIdolum Beelphegor Israelem vehementer vastavit, quam historiam hie Petrustotam trahit ad pontifices, qui et ipsi erecto Idolo dogmatum suorum cumscortis madiauitis in voluptatibus et delitiis agentes pelliciunt animas instabiles,deinde maledicunt (ut dictum est) viam veritatis et gloriae, sicut et3 metathesin Witeb. leu. Erl. G deus bone quam Witeb. len. 7 foemininae len.9 incessabiles ÄC'D len. Erl. incessabilis B Witeb. 10 qui quaeruut len. 10 11 etfiliai-um Witeb. leu. 12 Gen. v. ABCD 16 numerat Witeb. Jen. 17 quoavaritia len. et fe^tt Witeb. 18 egregiaiu len. 21 Num. xxij. Witeb Num. 22. len. Erl.Num. xxiü ABCDE njuvbe nii^t geänbett, »eil ftd§ nic^t entfc^eiben läßt, ob Cutter an Niun. 22.ober Num. 24. gebod^t l^at 25 vocablum D At quot Witeb. 26 vero id estquod B ;30/.31 Moabitis, qui Idolum B 33 Madianiticis Witeb. len. Erl. 34 vitamveritatis Witeb.


defensoris Silvestvi Prieratis acerrimi, responsio 1521. 757Ule nialedicere conabatur populum dei. 'Qui mercedem inicjuitatis2-*cti.2,i5f.amavit, correptionem vero habuit iniquitatis suae. Subiugalemutum animal in voce humana loquens prohibuit prophetae insipientiam'.Ecce avaritiam et stultitiam pontificum, ut avaritiae dediti5 brutis etiam insensatiores sint.'Hi sunt foutes sine aqua' (quia speciem pastorum et nomen2.?etv.2, u.habent absque opere et officio, ut Zacli. 11. dicit 'O pastoi- et IdoUim') 'Etsac^. u, k.nebulae turbinibus agitatae' (Nebula simüis est nubiba^?, sed non datimbrem: ita hi pastorum titulo et loco vehuntur, sed nihil docent, iinmo10 affectibus plus quam mundanis agitantur in omnem Satanae voluntatem,Quibus caligo tenebrarum in aeteruum est reservata. quam terribilia suntista, deus bone! Quis non horrescat in ordine clericorum iiodie ceuseri, inquem haec omnia pleno spiritu dicuntur?)'Supei'ba vanitatis sonantes pelliciunt in desideriis car-2.'Cftv.2. ir.1' nis, luxuriae eos, qui vere effugeraut'. Mirum, si hie locus non aduüiversitates et studia Iuris Canonici pertinet. Videmus enim, quanto passimtumore sonet Antichnstus in suis Decretis, dum ubique dicit 'Mandamusquatenus', 'districte precipiendo mandantes' et eiusmodi similes buccas tumidissimas,quibus omnes scliolas occupat, ut bene Petrus non loquentes sed20 sonantes appeUat, cum sint voees merae, niliil nisi vanissimae vanitatis doetrices.Et tamen bis pestibus alliciunt nobiliorem partem fidelium, qui, dumhis vanissimis tiuuoribus doctrinae Student, suis cupiditatibus Student. Quisenim in universitatibus non studet lucri aut gloriae aut oeii gratia? utomittam, quot auimae inescentur lasciva iUa et licentiosa vita Universitatum.25 Summa: 'Ins Cauonicum nobis dat CoUegiorum et scholarum populum nonnisi vanitati, luxui, lasci\'iae, ocio, pompae deditimi. Et tamen incredibiliboatu superbus Papa cum suis Apostolis iiorum statum, opes, iiypocrisiniactat in suis Decretis, Ut vere Peti'us superba vanitatis appellet, speciemistam pietatis et religionis et scientiae, qua populus iste inflatur, interim non30 nisi voluptatibus et delitiis perditus. Hunc sensum iuvat ludas dicens 'Et 3uti. is.OS illorum loquitur tumida, admirantes personas utilitatis gratia'. Ecce personas,species, pompas et orauiuo quas superius facies appeUavimus vocat.Hos enim iactat rex iste facierum magnificos titulos, privilegia, libertat€s &c.Et pulchre addit 'eos, qui vere effugerant, in errore conver-ojjäctt. 2, is.35 santes'. Mihi videtur hoc veUe, ut quicquid e Baptismate et verbo deinatum et liberatuni a peccatis fuerit, mox ubi adoleverit, in eorum doctrinaset studia rapitur et immergitur, ut in en'ore conversari cogantur, licet perChristum effugerint antea omnes errores: hoc fit, dum a fide in cerimonias.1 couabitur Witeb. 7 Zach. ü. ABCD 17 Antecbristus Witeb. 17 18 Mandamusquatenus, AC Slaudamus, quatenus B Mandamus quatenus destiictae (districte len. Erl.)praecipiendo mandantes Witeb. len. Ell. 19 scolas Ü 38 iactant Erl. 36 aboleverit D


758 Ad libniiu eximii Magistri Nostri Magistri Auibrosii Catharini,II spiritu in personas, a gratia iu opera, a veritate in speciem, hypocrisinet universam illam faciernm pompam ruunt, per impiissima vanitatis superbaeeorum Decreta.2.!l!ett.2,i9. 'Libertatem illis promittentes, cum sint servi corruptionis/hoc et ad indulgeutias pertinet et ad omnem illam fallaciam, qua sfacierum Studium predicant bonum, Ut qui in illis ambulet, sancte et pieambulare credatur: sie euim ordiues sacerdotum, Monachorum et totius cleriiactantur, ut soli in statu salutis esse putentur, ceteros omnes mundanos etseculares arbitrantur. Deuique sua studia, sua merita, suas missas venduntet promittunt remissionem peccatorum. At servi smit corruptionis, id est, loGoi. 2, 22.non nisi comiptibilia docent, ut quod Colo. ii. sie dicit 'quae pereunt ipsousu secundum traditiones et precepta hominum'. Et tamen quia in his confideredocent, etiam aeternae corruptionis per haec autores sunt.Sed sequentiacogunt servos corruptionis intelligi servos peccati, ut sit sensus: cum ipsiimpia hypocrisi et viciis manifestis perditi sint, tamen aliis presumunt suis wperditis studiis ad salutem prodesse commuaicando suas fratemitates et2.!Bctv.2, 19. indulgentias. Sequitur enim 'A quo enim quis superatus est, huiuset servus est'. Nonne quottidie audimus, Papam etiam manifeste sceleratumet imj>ium id andere, ut merita Christi et sanctorum dispenset et clavibuscaelum aperiat quibus volet? Et sequitur eum Universum suum vulgus cleri. 20Sic Ecclesiae thesaurum impius in manum veudicat et alios liberat, ipsecorruptionis servus.Concludit ergo Petrus, Romanam Ecclesiam cum suo Papa i-eversam2.!iäctt.2, 20. esse ad peiorem gentilitatem quam prius fuerat, dicens 'Si enim refugientescoinquinationes muudi in cognitione domini et salva- 25toris lesu Christi' (per fidem) 'et tamen his rursus implicati2.$ctt.2,2i.superantur, facta sunt illis posteriora deteriora prioribus. Meliusenim illis erat non cognovisse viam iustitie' (id est, fidei)'quam post agnitionem retrorsum converti ab eo, quod illis2.'4Sttt.2, 22. traditum est sancto mandato' (scilicet fidei in Christum). 'Contigit 30enim eis illud veri proverbii "Canis reversus ad suum vomitum"et "sus Iota reversa ad volutabrum caeni" Ita videmus enimin Papistico reguo fidem extinctam peioresque gentes nos esse quam unquamluimus : hoc abominandis propositionibus debemus huius regis facierum, quasPetrus et ludas, ut videmus, quam graphice et egregie depinxerunt cum 35faciebus et efficaciis illis alienis.Sequitur nunc fructus et opus illarum.6 sanctae Witeb. 11 sie fet)lt C 19 id audhe B 23 suo Papatu Witeb. len.I/.30 quod ilbid traditum Witeb. quo iUud traditura leu.


defensoris Silvestri Prieratis acerrimi, responsio. 1521. 759Et mirabilia vastabit. son. r, 24.Hoc vocabulum 'rairabilia', quod Hcbraice dicitur 'Niphlaoth' alibitraasfertiir "^Magnifica, arcana , occulta', ut Dan. xi. 'Contra deuni deorum San. n. se.loquetiir magnifica'. Verbum 'vastare' illud est, quo Gen. vi. seribitur terrani i swo!- e, 12.5 esse coiTuptain et omuem carnem corrupisse \Hara suam, et deuni corrupturumseu perditurum eos cum terra, ut melius forte diceremus hoc loco'Et mirabilia corrumpet'. Ambiguus autem est Daniel, ut possint intelligivel ea mirabilia, quae invadit rex ille ut corrumpat, Vel opera eins, quaeperpetrat in corrumpendis illis, ceu res eins gestas appellet mirabiles et10 incredibiles. Et hunc posteriorem sensum sequitm* noster iuteqires, quem etDOS sequemur, licet prior simul verus sit. Vere enim sunt magnifica quaecorriun2)it, Sed in spiritu et fide solum spectabilia. Erit ergo seusus:Et mii-abiliter corrumpet, seu maguus et incredibilis coiTuptor erit. Nonenim id quod passurae fuerunt i-es bonae ab ipso, sed quam grandia15 ille in res bonas esset operaturus, describit, fortunam eins et successumostendens.Non ergo de vastatione vel coiruptione violenta loquitur, quo modotyrauni per bella et vim armorum terras et regna vastaut. Qualis enim rex,talis et vastatio eins, faciebus scilicet et propositionibus omnia faciet, et iis20 non nisi per alieuam efBcaciam roboratis, non armis nee viribus ingenii eteruditionis, id quod indicat sequens versus, dicens 'Et prosperabitm- et faciet,Xnii. s, 2«tetvastabit robustos et populum sanctonim, et dirigetm* dolus in manu eins'.Consequens ergo est, non urbes nee provincias ab eo vastaii, sed eas res,quae faciebus et propositionibus et dolis vastari et possunt et solent, quaeque25 faciebus contrariae et propositionibus et dolis conti-ariae, Nempe veritatemet verbiun veritatis et spiritum et simplicitatem, hoc est, fidem in Cliristoet conscientiarum bonarum regnum ,quod Christus regnum dei, regnumcaelorum, regnum veritatis vocat. Sic enim coram Pilato confitetur, regnum3oö. 1«, aef.suum esse veritatis regnum : 'omnis', inquit, 'qui est ex veritate, audit vocem30 meam'. Quare hie rex vastator regni caelorum corruptorque simplicitatis,quae est in Cliristo lesu (ut ad Coriuthios dicit), non est nisi legitimus ille 2. ßot. 11,3.Antichristus pro fide opera, pro veritate speciem, pro mysterio faciem, proEuangelio propositiones, pro synceritate astutias, pro verbo dei sua Decretadocens, ac sie conscientias perdens et spiritum vastans.35 Quod an Papa impleat, videamus. Primum hoc manifestum est, perChristum sie esse omnia peccata ablata, ut ue occasio quidem peccati reliquaesset, quae est lex: fecit enim per fidem omnia libera, ut Christianus nihiloperaretur lege cogente, sed omnia spiritu libertatis, sicut i. Timo. i. dicit,5/6 Deum correpturum Witeb. 9 appellat Witeb. len. Erl. lö in fe^lt Witeb.18 enim res Witeb. 19/20 et bis non C 25 faciebus et propositionibus et dolis suntcontrariae C


7(30 -^d librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosü Cathai'ini,1. xim. 1, 9. 'lusto noa est lex posita'. Quicquid enim lege cogente fit, peccatum est,quia non fit voluntario spiritu, sed invita ac per hoc coutraria legis voluutate,id quod revera est peccatum. Ideo praedicatores novi testamenti ii. Coriu. iii.2. (Jor. 3, 6. appellat ministros Spiritus, non literae, quod gratiani, non legem doceaut. Indein toto novo testamento non sunt precepta urgentia, sed tantum exhortationes 5et obsecrationes. Nee Christus nee Apostoli quenquam unquam coegerunt,3ot). 14, 26 Et Spiritus sanetus vocatur in hoc Spiritus paracletus, ut exhortetur. Haecomnia eo tendunt, ut populus Christi sit, qui voluntarie eum audit etsequitur, nullo timore legis, sed gratuita libertate et benevolentia ductus,Non ideo faciens quia preceptum, sed quia placitum, etiam si preceptum vinon esset, qui vero secus faceret, populus legis et svnagogae esset, in quaSKatte.io.n. occidebantur prevaricatores legis. Unde Matth. 19. per conditionem dicitanattf). 5, s.'Si vis ingredi, serva mandata'. Et v. Non ait 'Volo, ut sitis pauperes',sed blande exhortatur dicens 'Beati pauperes spiritu' &c. Breviter, in novotestamento ostenduntur omnia, scilicet quae facienda omittendaque sunt, que 10etiam maneant facientes et omittentes, et unde petenda sint, que faciendasunt. Sed nemo cogitur, omnibus permittitur, ut vel pereant vel salvi fiant,SD!attfj.i8,ir.secundum quod voluerint; ideo et Matth. x\aii. E«bellem non occidi, sedvitai'i sicut Ethnicum, docet.Sic non a lege, sed a vi legis (id quod vere est a lege solvi) liberavit 20nos, omnibus donata libertate nostro periculo faciendi sive bouum sive malum,non tamen per hoc toUens prophanis magistratibus suum ius et gladium inpuniendis malis. Nam et tales ad regnum suum non pertinent, donee spiritualesfacti liberaliter serviant deo.Hee cum ita habeant etiam in lege decalogi divini, tum maxime in 25legibus cerimonialibus valent, quae pi'orsus abolitae sunt, ut nihil in eispeccari possit, sola fide proposita ad iustificationem sufScientissima. Cumautem i'ex iste facierum Papa aliud non faciat quam mandat et urget inuniversis suis Decretis, idque vice et nomine dei, satis claret quam sitadversai'ius Christi et vastator novi testamenti et hostis libertatis Christianae, 30cogens iuvitos ad opera a se imperata, qua tjTaunide tot peccatoiiun autorest, quot opera ab invitis fiunt: dum enim sese eredunt teneri eins mandatis,conscientiam habent si omittant, et tamen quia inviti faciunt, revera in cordepeccant, non peccaturi hac aversa et odiente legem voluntate, si nihilmandasset, sed solum obsecrasset et exhortatus fuisset. Kursus in iis qui 35sibi obtemperant, autor est falsae iustitiae, quia dum sese eredunt benefecisse et hanc obedientiam reputant pro iustitia, fit, ut non fide in Christum,sed iis legibus et operibus sese bonos fore et esse arbitrentur. Atque hocest vere vastare fidem et veritatem et conscientias tum malas multiplicare,2 iuvito C 3,4 ii. Coriu. iiii. ABC'D 12 Matth. xri. ABCD U spiritum Witeb.18 voluerunt Erl. 35 iu bis BC 38 bis legibus C


!defensoris Silvestii Prieratis acerrimi, responsio. I5'2l. 761tum ficte bonas facere. Cuui autem id faciat toto orbe, patet, quam mirabiliset incredibilis vastator et corruptor sit : tot enim vastat, quotquot^legibus etimperiis his subiicit et impellit. Quem vero in toto orbe non subücit, nisiiufante.s forte et simplices, incognito cousilio dei servatos? O homo peccati5 O fili perditionis! O abominatio! O vastator! O couscieutiarum malarumautor! O false bonarum Magister! O hostis fidei et libei'tatis ChristianaeEt quis haec iufiuita maria malorum huius porteutosi regis complectaturmente, nedum eloquatur verbo?Sed nondum fiais malorum. Si has leges suas statuisset iu operibus10 Ulis virtutum, quales in Decalogo precipiuntur, aut quales Philosophi etnaturalis ratio dietat, ut sunt iustitia, fortitudo, temperantia, eastitas, mausuetudo,veritas, bonitas et his similia, forte Synagogam solum eonstituisset etcivilem quandam iustitiam in orbem propagasset. Nam per haec etiam fidesftiisset vastata, sicut in ludeis vastabatur. Xuuc vero intra hos limites non15 consistit, immo rarius haec urget, et fateri cogimur mitius eum nocere, his iufinitismalorum tempestatibus ad ea quae sequuntm- comparatis. Ad cerimouiasenim et figmenta sua impellit locis, personis, vestibus, cibis, diebus, gestibusnos stolidos, stupidos, stultos, immo truncos et stipites alligat, ut me istiusabominationis et nauseae ad mortem usque pene pudeat et pigeat. Christus20 enim, ut dixi, ut omnes leges per libertatem sustulit, ita raulto maxime easquae locis, personis, vestibus, cibis, diebus et similibus aföxae sunt, ut earumusus esset omuibus liberrimus et indifferens, nee ad peccatum nee ad iustitiamformaturus conscientiam ,quae sola fide in ipsum siibsistit. At Papa noncontentus saltem eis locis, cibis, vestibus, diebus, quibus lex Mosi abun-25 dabat, sed propriis a se repertis aut ab aliis acceptis eisque de die in diemauctis et pro mera sua libidine multiplicatis et variatis orbem Christianumfatigat, corrumpit et vastat, quod ut clarius fiat per inductionem aliquotexempHs ostendemus.Christus sublata omuium loconim diiferentia ubique vult coli, uec in30 regno eius alius locus sacer, alius prophanus est, Sed ubique omnia eadem:neque enim aut fortius aut melius credas, speres et diligas iu templo, choro,altari, cimiterio quam in area, vinea, popina, cubili, denique in carceribusmartyres Christum coluerunt, S. Agne etiam in lupanari. At Papa consecratisEcclesiis appositisque privilegiis et diris sacrilegii conscientias facit,35 si quis domum a se et suis consecratam vel ludens vel serio violarit nihilpeccaturus, si suam vel aliam quamcuuque domum laeserit. Rursum, siPapae maudatis obtemperes, religiosus et obedieus filius Ecclesiae factus es,conscientiam boni et iusti operis invenisti. Compone nunc Christum etPapam. Ille dicit 'Xullum potest fieri peccatum quocimque usu cuiuscunque11 formido, temperantia D 23 cousistit 1! 25 bisque C 26 varietatis Witeb.32 area vinea ABD 33 Agnes D 36 Kursus Witeb.


762-^'l librum eximii Magistri Nostri Magistri Ainbrosii Catharini,loci (nisi fiat ad ledendum proximum)'. Papa dicit 'peccatum est, si intemplo aliquid operis prophani feceris, aut uon maiore religione quam prophauamdomum observai'is'. Nonne hie Papa facit peccata in locis et usueorum, in quibus Christus nullum peccatum facit? Nonne ergo conscientiasfacit, ubi Christus uullas facit? Nonne servitutem, timorem, captivitatem,•'la(jueos, pericula statuit, ubi Christus libertatem et securitatem facit? Nonneergo Papa Antichristus, autor peccati et conscientiarum per suas frivolas,stultas, inutiles, impias leges? Quid enim opus habet ullus Christianus hislegibus et observantiis ad iustitiam? O deceptio et illusio puerilis et ridicula,et tameu tauta seria peccatorum et perditionum operari praevalida. loEdiverso Christus docet, non esse iustitiam aut cultum suum situm inlocis istis. At Papa docet, esse iustitiam et cultum dei Ecclesias fabricare,cousecrare et a prophanis domibus opinione et conscientia sanctitatis separare.O diguam hoc Idolo religionem, quam digne, quam pulchi-e Christusprovidit, ut Ecclesias et campauas consecrare non pertinere nisi ad Epi- i'scopos, dignissimum, inquam, officiiun Episcoporum! Quales enim Episcopi,talia et opera eorum: Idola enim sunt et larvae, dura posito verbi officiotantum titulis et vestibus sunt Episcopi. Ideo non debent fideles animas,veram scilicet Ecclesiam Clu-isti, sanctificare verbo et oratione, sed campauas,ligna et lapides deo ungere et aqua conspergere, in quibus mures, 2uaraneae et aves habitent, non Clu-istus. Sic lignum consecrat Hgna, lapislapides, truncus trimcos, simulachrum simulaclu-a, Idolum idola, ut habeantsimiles labra lactucas. Et tamen in üs docendis, servandis et omandis, deusbone, quantum est legum et glossarum, quanti scrupuli, quauti casus, quantaepenitentiae et satisfactiones ! Et sanctissimus ille quam difficile remittit ista 25peccata ficticia, prorsus non nisi pro pecunia, et Interim adulteria et impiissimascelera fovens etiam! Kursus quantis indulgentiis has iustitias remunerat!Et merito: talibus enim remissionibus tales peccatores donandi ettalibus premiis tales iusti coronandi sunt, ut tam verae siut indulgentiae etabsolutiones quam vera sunt peccata et iustitiae. o abominandam abomi- 30nationem!Sic Christus nihil discrevit in cibis et diebus, ut Apostolus multislocis docet. Nee voluit in ullius cibi aut diei usu peccatum fieri posse.Non enim usus, sed concupiscentia cibi in Euangelio reprobatur. At SanctissimusChi'isti adversarius, concupiseeutia nihil curata, usum carnium, lactis, 35üvorum, but}Ti et similium per quadragesimam et dies ieiuniorum jjrohibetautoritate divina seu sub nomine dei, stultum ieiunium non in cohibendaconcupiscentia, sed in cohibendo usu constituens. Sicut de eo prophetavit1. Jim. 4, 3. Paulus i. Timo. iiii. 'prohibentium nubere et abstinere a cibis, quos deus14 Quod digue Witeb. 15 pertineret Eil. 23 iu his C 27 quamvis indulgentiisABD 29 vere AC verae BD Witeb. len. Erl.


defensoris Silvestri Prieratis acerritui, responsio. 1-521. 703creavit ad percipiendum cum gratiarum actioDe'. Igitur et hie peccata factasimt ai'bitrio hominis istius peccati, ubi naturaliter nulhim peccatiim est. Etalligat his rebus conscientias divexatque legibus stultis, ut nullo opere hodiepertinacius populi metuant et coufidant quam Papistici huius ieiunii. Xam5 occidisse, adidterasse, fi-audasse incomparabiliter levius habent quam ova,but}Tum, lac, cames diebus ieiunii edisse. Et his erroribus impiis conscientiarumet \-iolata fide Ciuüsti adeo non sollicitatur Magister iJle Ecclesiarum,fons legum et iustitiae, pastor universalis Ecclesiae, Caput EcclesiaeCatholicae, ut etiam delectetiu- in ea perditione animarum et vastatione fidei,10 denique instat et urget, Xeque remittit has quoque iustitias et peccata nisipro pecuuia.Cum ergo Papa peccatum faciat. ubi Christus peccatiuu tollit, etiustitiam statuit, ubi Christus iustitiani tollit, Et conscientias illaqueat, ubiChristus conscientias liberavit, Et omnia contraria faciat, iu locum gratiae15 ponens peccatum et in locum fidei legem, adluic dubitas, ipsum esse Antichristumillum legitimum, Abominationem stantera, ubi stare non debet?An non sunt contrarü? Cliristus dicit 'Hie nuUum est peccatum', Papadicit 'immo hie est peccatum'. Et ille 'Hie nuUa est iustitia', At Papa 'immohie est iustitia'. Si enim libera permitteret aut saltem exhortaretur solum,20 Antichristus non esset. At nunc quia precipit iu nomine Christi mendaciteret sub peccato mortali exigit, prorsus vastat Ecclesiam, corrumpit fidem,peccatum statuit et perdit couscieutias.Huius generis sunt venerationes illae vestimu, vasoriun, reliquiarum.Miilieri, etiam sanctimoniali, tetigisse pallam altaris, quam vocant, peccatum25 est, tetigisse calicem peccatum est, sacrificasse caliee non eonsecrato peccatumest, celebrasse in vestibus nondum consecratis peccatum est, omissa manipulavel alia parte vestium celebrasse peccatiun est. Voeasse puerum autloeutum esse inter verba canonis peccatum est, lam et balbutiisse ac titubassein verbis canonis peccatum est, tetigisse reliquias sanctas peccatum30 est, porro tetigisse manu vel digito corpus Christi, etiam necessitate avellendia palato, tantum est sacrilegium, ut ^^vam carnem ei abradant, quaparte tetigit, ut ipsa insania non possit esse tarn insana. Futurum forte est,ut et linguas, palatum et guttur et ventrem forte exeorient propter tactumcorporis Christi. At lesisse proximum, contrectasse furtim res eins aut non3s adiu\ässe fere nullum peccatum est. Aut quae portenta scelerum non perpetratPapa cum suis istis saneticulis plane non superstitiosis, sed fm'iosis,vertiginosis et deploratae amentiae fattiis?Bre\nter, peccatum est autoritate Papae ferme tota creatura dei universusqueeins usus. Christus enim in iis oranibus nullmn esse peccatum*o voluit, sed nee iustitiam, forte quia solum sanctus est. Sauctissimo vero10 remittat D 13 statuit ABD Witeb. len. Erl. statuat C illatiueat ABD Witeb.len. Ell. illaqueet C 39 io his C 39/40 peccatum, sed nee iusticiam, voluit, forte C


764 Ad librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini,Christi vicario couveniebat, ut Christo resistens peccata et iustitias hie multiplicaretet totutn orbem, devastata libertate Christiana et corrupta fide, conscientiisstulte et erronee pavidis et pereuntibus repleret. En tibi quis sit2. 2i)c(i. 2, 3. Homo peccati et filius perditionis. Necdum vero confertum et legitimumilhid agmen exercituum huius regis recitavi, scilicet Cardinales, Episcopos, sSacerdotes, Monachos, Mouiales, Diaconos, Subdiaconos, nee tonsuristas,qiios vocant liberos a lege. Hi enim propter suas rasuras, vestes, horas etgestus tot peccatis scatent, ut nee tot relationes habeant Scotistae nee totrealitates Thomistae, quaruni tarnen in qualibet re mundi tot ponunt, quotsunt creaturae et respectus earum. Deus bone, Nihil nisi peccatum est totum lohoc vulgus hominum perditiuu. Xon radi enim, non legere horas Canonieas,non vestiri colore sacerdotali, non gestare cncullum, non indui purpura etbysso, et aliquid eorum mutare, quae Ulis eonstituta sunt, est prorsus apostatasse.Quis non iudicet raonachum apostatam, si veste laica incedat, siquando liber, et radi negligeret? At quod Interim a fide apostatant, uulla i^cura. Hie vero ne Papae quidem (qui tarnen omnia iu deum peccata vilissimeremittit, immo obtrudit remissionem) dispensatio satis est, quantumlibet multapecunia redempta: adeo insedit conscientiis miseris legum ista t\Tannis. vereSan. s, 24. Daniel dicit 'Et mirabilia vastabit'. Quid enim non vastatum relinquif? Etsie vastatum, ut reparari non possit, conscientiis omnibus nimio infirmatis 2«et captivatis. Et haud scio, si Papa hodie omnes has leges abrogaret, anetiam hac ratione revelli queant scrupuli ex animis hominum et couscientiaesanari: tarn incurabiUs et crudelis est ista ]ilaga populi ab isto rege AssurSei.H, 6. 25. inflicta, ut cum Isaia dicam.Ecce habes fructum facierum et propositiouum, scilicet vastitatem Ec- 25clesiae, fidei, libertatis Christi, sph-itus, veritatis et uuiversorum bonorum aChristo uobis datorum. Iste est Antiochus ille Dan. \'iii. qui huius regisSinn. 8, 10 ff. facierum figiira fuisse ibidem dicitur. Ipse est, qui 'contra fortitudinem celimagnificatus est, et deiecit de fortitudine et de stellis et conculcavit eas. Etiisque ad principem fortitudinis magnificatus est, et ab eo tulit luge sacri- soficium' (id est fidem) 'et deiecit locum sanctificationis eins' (id est conscientias).'Robur autem datum est ei contra iuge sacrificium propter peccata etprosternetur veritas in teiTa. Et prosperabitur et faciet'. Nonne haec Papafacit erectis faciebus et propositionibus suis contra veritatem et fidem? Entibi, hoc est, quod garrit Satan per os eorum. Non esse omnia a Christo 35ordin^ta, sed Ecclesiae arbitrio ordinanda relicta, cum Christus ordinarit, utuullum esset peccatum nisi incredulitas, nulla iustitia nisi fides. Sicut dicit30I). 16, 8f. loan. xvi. 'Ille ai^uet muudum de peccato, quia non credunt in me', EtfSRaxc. 16, 16. iterum: 'Qui non crediderit, conderanabitur'. Omnia enim quae extra hominem5 regis fel^lt B 6 Subdiaconis AB tousuiistos ABCD Witeb. 7 liberis AB Witeb.12 colere Ä 1-314 apostasse C 24 Esaia C Witeb. len. Erl. 27 Daniel .S. et qui Witeb.


Horrordefensoris Silvestri Prieratis acerrimi, vesponsio. 1521. 7G5sunt, nou coiuquinant hominem, sed suut libera prorsus, nisi ab intra procedentemala cupiditate in Ulis peccetur. At Papa inquinat solum externisillis Universum orbem, et internis Luquinameutis nihil prorsus movetur, scüicettarn clara sunt verba Christi, nee sie tarnen adversarium eins vastatorem5 videre volumus.Praeter hos mundos peccatorum et perditioniim etiam alia peccatastatuit Papa, primum falsam fidueiam talium operum, quae est duplex iniquitas:qui enim obedierint Papae in istis et peccata Papistica vitaverint,bene fecisse et meruisse presumunt et presumuutur. Et haee est altera10 machina vastationis in totum orbem grassabunda. Quia cum hac fiduciaChristi fides uon subsistit. Deinde quia multitudine legum gravati, soloopere externo obediuut aversissima voluntate, ut videmus in tumiütibus illisvigUiarum, Missarum, horarum, tum legendarum tum cautandarum, in quibustanto tedio laboraut, ut nuUus labor hodie sit raolestioi'. Nihilo tamen minusli instant prefecti operum istorum durissimorum et exactores crudelissimi coguutsine intermissioue operari talia, quae coram deo non nisi gravia sunt peccata,coram hominibus vero bona opera et obsequia dei. Inventa sunt hie leniminaquaedam sensuum per Organa musica et cantuum varietates. Sed nihilad spiritum, qui etiam magis Ulis extinguitur, istis titillatiouibus. Ah Christe,20 quauto impetu, quautis exercitibus impelluntur ad peceaudum et pereundumper abominatam istam abominationem ! horrendus est iutendere inhas crudelissimas voragines conscientiarum tantis laboribus pereuntium. Oquam puerilia sunt, quae olim Manasses et alii reges impii lustrationibusfiliorum peccaverunt! Nee gentium Barbarissimarum nee Lestrygonum sacri-25 ficia execrabilia cum istis nostris conferri possunt. Contigit nobis illudsuc.Christi ' Septem uequiores Spiritus faciunt posteriora peiora prioribus", peiores,inquam, septies sumus gentes quam ante Christi coguitionem fuimus.Et ut finem huius vastationis faciamus, quo videas nihil uon essepeccatum et perditionem in Papa, Ecce, non solum leges suae peccatum simt,30 non solum opera earum peccata sunt, nou solum opei'a simulata earum etcum tedio facta (ut dLximus) peccata sunt, Ipsa etiam premia peccata suntmulto omnium maxima et peccata minora peccatis maxhnis remunerantur.Quaeris, quomodo? Dicam. Bai-rabam lati'ouem dimittuut non conteuti lesumligasse et perdidisse. Hoc est, Vulgus hoc clericale privilegiis eximit ab35 Omnibus oneribus et laboribus homiuum, ut in ocio, securitate opulentiaquesecurissimam Sodomam vivaut. Denique nee arguere nee accusare nee corrigerepeccantes uUi licet nisi Papae, qui nee si velit posset, nunc autemnee vult. Hmc prodeunt quasi ex adipe iniquitates eorum: hinc stupra,adulteria, foraicationes, immunditiae, avavitia, fraus, dolus et Universum cahosii, 2g.6 hos modos B 15 perl'ecti uijcrum D 17 bono leu. 34 Vulgus clericale t'39 cliaos B Eil.


766Ai^' librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini,scelerum non solum abundant, sed regnant impune nullo timore neque deineque hominuru. Quod si quis eos corripiat, hie sacrilegus in privilegiaPapae et laesae maiestatis reiis est. Huc pertinent illa sacratissima iura deforo competenti et omnia illa quibus clerus eximitur a laicorum accusatione,iudicio et vindicta cum ornuibus quae habent. Denique usui'as, fraudes, 5rapinai? feeit eis licitas Sanctissimus Christi adversarius, dum ad cultum deiaugeudum redditus iniquos, contractus illicitos, rapinas donatas admittit etgratiose dispensat pro Apostolica benignitate. De celibatu vero, quantispeccatis et perditionibus augendis repertus a Satana sit, alias diximus.An habemus fiuem huius tartari? Nonne sola iuramenta, quibus Epi- 10scopos, Sacerdotes, Monachos, Principes, Academias involvit, poterant eunifacere hominem peccati et filium perditionis? Quis enim hie perimia recenseat,cum nemo fere sit, qui ex animo iuret? et tarnen iurare cogitur sineomni uecessitate salutis, id est nomen dei in vanum assumere: quod enimcordis affectii non fit, vane et cum peccato fit. Sic enim facierum reguum isnon solum valere debuit ad vastandam fidem, sed etiam ad perdendos optimosmores, ut nihil reliquum faceret non vastatum. Et tamen haec omniaexecratissima monstra tenuissimo facierum fuco tegere tuerique adversus omnemvirtutem tam verbi quam ferri, ut esset rex facierum monstrum ultimum etfinale mundi, paratum ad maguum adventum Christi, in quo magnam suam 20virtutem Clu-istus ostenderet in magnitudine monstri huius. Omitto hie,quae in praeceptum quartum et quintum et septimum et octavum peccet infinitamala. Tollit enim obedientiam filiorum a parentibus, armans filios inparentes, ut in Hinrico quarto et multis aliis visum est. Sese enim vultprae omnibus audiri. Item quod orbem caedibus et sanguine replet con- 25citatis pro libidine mera regibus et principibus in mutua vulnera, ut dubites,an ipse Satan regnans talia posset. lam rapit magnifieus latro integra regnaet ducatus, Devoratque Episcopatus, sacerdotia et totius orbis non soUunopes, sed et .substantiam anuatis, palliis et infinitis aliis artibus nusquamnon fallacibus, dolosis, mendacibus verbis texens et retexens omnia, pro ut sovisum est. Haec enim omnia sie operatur homo iste peccati et filius perditionis,ut peceata esse neget, immo peeeata esse statuat, si quis ei resistatvel ogganniat, etiara nullis infernis satis castigabilia, trahitque secum in hancsententiam saerilegam, si non totum orbem, certe saltem vulgus cleri etmagnam partem laicorum, secumque consentientes perdit inaeternum, ut sie 35non uno modo sed omnibus modis vastet et corrumpat omnia, Et sit veremirabilium vastator.Sed ad maxima omniumque teterrima veniamus, ea quae in sacramentumaltaris et baptismi seu penitentiae grassatur, primum tulit ab Eccle-2 in privilegio Witeb. len. G ei licitas D 7 reditus C Witeb. len. Erl.24 Heiulco C Witeb. ieii. Eil. 32 negat C ;i5 sie jet)it C 3S ea quibus C


.'>utramdefensoris Silvestri Prieratis acerrimi, x-csponsio. 1521. 767sia Universum mysterium Missae. Haue sie vastavit in laicis, ut alteranipartem eis peuitus aufen-et, nee solnm auferret, sed peceatum, immo extremamheresiin statueret, si quis iuxta Christi iustitutum utraque uteretur, proh deumvivum, quanta audaeia abominatiouis huiiis. Si enim Christus proliibiiissetspeciem, haereticus erat utrauque accipieus. At nunc, cum nonprohibeat ac per hoc nullum peccatum illic ponat, immo instituat utranquepartem, tamen Vicarius in re non prohibita sed licita et libera, immo aChristo ordinata statuit summam haeresim, nedum peccatum. Nee sieAutichristus agnoseitur, quin adhuc adoratur ut Vicarius dei. O horror irae10 furoris domini! Plane ego totum arbitror ablatum, cuius partem ablatumvideo, quando panis et vinum unum sit sacramentum, et alteram partem neunisi ad ludibrium relietam. Qui enim in una parte contra deum peceat,omnium reus est, nisi forte deus aliquot occulto iudicio servarit in fide integrisacramenti, quo modo sen-are potest multosque servavit in fide absque ulla15 specie sacramenti. Igitur potius erat neutram partem quam alteram accipere,quo tutius evaderemus praevaricationem instituti Christi.Non isto furore coutentus, laqueo omnium cruentissimo et animicidissimoconscientiarum posito, non permittit sacramenti huius liberum usum,sed in imiversum omnes certa die semel in anno cogit communicare. Hie20 te obsecro, frater Christiane, quot putas communicare solius praecepti huiusnecessitate, qui revera ex eorde mallent nou communicare? At hi omnespeecant, quia non spiritu, id est nee fide nee voluntate, sed necessitate huiusliterae communicant, cum hie panis esuriem quaerat, non saturitatem, multominus fastidium aut odium. Et omnium horum peccatorum autor est Papa25 sua hac cruentissima lege, omnes in perditionem urgens, cum debuerit liberamunicuique reliuquere communionem et tautum vocare et exhortari, non cogereet impellere. Vide, an non hine totus mundus peceatis usque ad coelumrepletus vel hoc uno diluvio satis perdatur. Sic nou solum privat nos sacramentonostro, sed et illud quod relinquit, non alio consilio relinquit, quam30 ut orbem huius oeeasione peceatis infinitis repleat et perdat.Sacrificulis vero multo peioribus modis illudit. Primimi, Missam, cumsit sacramentum et testamentum loco beneficii accipiendum, vertit in opusbonum, quo satisfaciant pro peceatis succurrantque viventibus et deiunctis inomni tribulatione. Hoc commento omnes opes, glorias, potestates mundi sibi35 vindieando ut pi-orsus inutilis iam sit missa ad salutem, sed tantum adquaestum valeat sub incredibili hac perversitate et impietate. Deinde etsacrificium ex ea faciunt, quo deo gratias agunt et beue faciunt tauquamegenti bonorum nostrorum, a quo recipere debebant. Prorsus superat haecperversitas sensum et verba, et tamen strenue totum obsidet et opprimitilicando BIli enim fe^lt 15 pmlüljuit U 20 quoil piit;is Erl. 2ß vocari Witeb.


7G8 Ad librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambi-osii Catharini.orbem. Tertio, privatam rem ex communi facit. Mis8a enim utraque parteuunquani uni soli debet permitti, cum Christus eam voluerit esse communem,ut sacerdos celebrans collectae secum alicui Ecclesiae commuuicaret utranquepartem. Nunc vero solus it et privatus sacrificulus , sibi soli celebrans,soli sibi uti-anque partem communicat. Interim tamen spiritualiter, ut dicunt,".participat, applicat, communicat fructtmi Missae quibus volet, id est, somniatsc aliquid coramunicare tanquam bonum opus et sacrificium, cum reveracommuniter accipiendum ipse solus accipiat, et tamen non ut donum dei])ossessurus, sed ut donum suum oblaturus. O quanta maria peccatorum iiisolo isto sacramento abundant! deus bone, quam rari vel nulli potius sunt, mqui 60 legitime utantur, quo modo Christus instituit et Apostoli servaveiimt!Eadem insania in Confessione illa peccatorum omnia vastat. Primumenim, cum confessio illa, res plane vehementer salutaris, debeat esse libera,et nova lex legem nullara patiatur, sed tantum exhortationem , tot peccataPapa facit et tot animas perdit, quot et quoties inviti conf5tentur. Quia i'>dum non ex animo, sed necessitate papisticae legis confitentur, animo stauteconti'a legem eiusdem confitentur, ac ita peccant, credentes, in infelici couscientiasese teneri necessario confiteri, et tamen inviti, id est contrariavoluutate, confitentur, ac per hoc ore, non corde, id est ficte, id est dupliciterpeccantes, confitentur. Tu nunc vide, quae maria peccatorum Papa hac 20una lege confessionis impositae et involuntariae in toto orbe creet. Quotenim sunt qui libere confitentur? At haec nemo putat esse peccata et seeurepereunt omnes per filium liunc perditionis et hominem peccati abominatissimum.Quo autem haec maria peccatorum et perditionum sint auctiora, cogitetiam peccata suarum legura confiteri, imo haec omnium maxime, ad haec 25tot peccatorum differeneiis, speciebus, geueribus, filiabus, nepotibus, ramis,circumstanciis et infinitis aliis abominationibus, ut vel spiritualissimus inoipiathie peccare et perire, id est invitus confiteri. Stat enim ubique senteutiafirma 'qui invitus facit, uon facit'. Et iterum: 'Deo non placent coactaservitia'. Cum ergo Papae nuUa sit harum legum necessitas uisi stabiliendae 30et augendae suae tyrannidis, patet, quod autor est iufinitorum peccatorum,infinitarum perditionum, dmu legibus positis causam efficacem praestat invitisconscienciis, quae tamen teneri se credunt eiusdem legibus. Credereenim sese teneri et id uon ex animo facere est sine intermissione peccare.mm. u, 23. Sicut Ro. xiiii. dicit 'Qui iudicat, si manducat, condemnatus est, Omne enim 35quod uon est ex fide peccatmn est'. At hoc credere Papa exigit in suislegibus et tamen animum faciendi prestare non potest, tam nullam necessitatemaut ius habens illud exigeudi quam nullam potestatem hoc prestandi.4 solus id B 10 bone, quod quam C 11 utuntur C 17 credentes, infeliciErl. 29/.30 placent servitia coacta Witeb. len. 30 harura rerum Witeb. 33 secieditum Witeb.


:defensoris Silvesti-i Prieratis acerrimi, responsio. 1521. 769ideo nulla causa nisi raera libidine replet orbera peccatis et perditionibuset omnes Cliristianos devorat, sicut Petrus dicit, eos qui vere effugerant ab 2- ^"r. 2,18.illis in errorem rapi. Proinde Christus eum non abominabilem sed abomi-TOi>i«)-24,i5.nationem voluit vocare. Et Paulus non peccatum hominis et perditionem5 fiiii, sed hominem peccati et filiuni perditionis, ut nihil nisi peccatum etperditiouem in eo valere significaret, atque haec quidem in Papa videmus,ut nisi Christus abbreviet dies istos, non fiet salva omnis caro. Et quisseit an dies abbreviati pertineant ad iufantes morientes ante tempus capaeitatishuius abominationis?10 Satisfactionum etiam leges (Ciiriste salvator) quot animas perdimt!Quis has cruces, torturas et mortes conscieutiaruni percenseat? Primumenim legibus datis non modo tollit libertatem in hac re, sed omnibus conscientiamfacit satisfaciendi, quod cum nemo non faciat invitus, cogitur hacsacrilega lege et erronea conscientia in unum convenientibus sine intermissione15 peccare. Deinde nee legibus etiam satisfactiones alligat, sicut Eucharistiamet confessiouem, sed meris suis libidinibus et scrinio pectoris sui mendacissimitantum enim satisfacies, dabis, patieris, quantum ille et sui satellites volentaut pecuniis egent. Atque ita in conscienciis vexandis hie mire ludit Satanpro omni sua malicia explenda. vindicat hie victorias martj'rum et pugnat20 cum semine eorum, qui eum de coelo eiecerunt, habens iram magnam, ut in2- Xöcff. 2, 3.Apocalypsi visum est. Iram hanc magnam sie explet, ut nostris perditioni- Dttb. la, 12.bus ludat et rideat ceu in re contemptissima et ridicula. O nos stertentesintempestivissime!Quod si Papa haec omnia libera permitteret uec conscieutias illaquearet,25 nihil peccati et perditionis operaretur. At hoc in regui faeiosi vastitatemvergeret, ideo potius perdendus est mundus ,quam ut regnum eins pereat.Sic vides, quomodo Christus est autor iusticiae, nusquam ponens legem,peccatum et perditiouem, sed ab iis quae posita sunt vocans et liberans.Papa autor peccati ubique ponens legem, vastans iustitiam et salutem et in30 ea omnes urgens ac propellens. Hie est non sanctus sed sanctissimus, nonminister Christi, sed vicarius Christi, non socius sed princeps pastorum.Ve tibi!Sequitur:Et prosperabitur et faciet. sm. s, u.35 Videlicet per facies et propositiones, cum sit nihil potentius ad fallendumet perdendum specie pietatis, praesertim nomine dei commendata, nee sietarnen profecisset, nisi Satanae operationibus adiutus fuisset, deserente mun-6 in Papa isto videmus ü 10 leges AI5DE legibus C quod auinias leii. peiditACD perdunt BE 13 cum quod len. 18 meie Erl. 19 pugnant D 20 IiabentWiteb. 24 libere Witeb. Ten. 26 potius perlndendns (' 28 ab bis C 3« praesertimin nomine Witeb.«HtftevS aBette. VII. 49


770 Ad librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini,dum deo propter peccata. Quae enim ratio naturalis non \'ideat, quamstulta et impia et praecipiat et faciat Papa in plurimis etiam sine omnispecie? et haec tarnen praevaluerunt, adeo ut fi'ustra ei resisteret universaGraecia. Nam quoties Imperatores quoque Geriuaniae, quoties alii reges,quoties multi Epi.scopi, quoties multi boni et eruditi viri huic monstro 5restiterunt! Sed omnes victi, oppressi extinctique sunt. Praevaluit operatioerroris, unde tantum illis inflatus est auimus, ut secure iaetarent formidinemsui, tanquam Christus ipse cum eis Ecclesiam suam defendens operatus fuerit.Nota loquor iis qui historias legerunt, in quibus haec tarn clarevidentur, ut historici Itali, nihil non iu laudem Pontificis Romani depravantes lofedissiraeque adulantes, non tarnen celare potuerint, adeo ipse tenor rerumgestarum, tot mendacioruni fucis et adulatiouum versuciis per illos involutus,tarnen prodit abominationem,palamque arguit, etiam in\'itis adulatoribuscontra Euangelium pugnasse Pontifices, cum aliud non obtiiieant sccleratiilli Sycophantae suis mendaciis, quam Papam pro Ecclesia (id est sua i'>t\'rannide) egregie pugnasse, frandasse, rapuisse, occidisse; caedibus, sanguine,calamitate orbem replevisse, quae quam non qtiadrent Euangelio, iitcunqueBlondis, Platinis suisque similibus laudontur: stipes est qui non intelligat,quantumvis etiaui barbarus. Pax enim et pacis ministerium et cura rerumspiritualium pertinebat vel primo aftectu ad Romanos Pontifices. at Iiistorici 20Itali cos laudant, quod luiperia, regna, episcopatus, dncatus vexaverint,sibique per viru et fraudem ceu iure debita ai'ripuei'int. Foelix itaque etprosper fuit in omuibus voluntatibus suis, reprobus factus deo: ideo fecitet implevit quae voluit, frustra omnibus repugnantibus piis iuxta et impiis,sacris et prophanis, rudibus et eruditis. Et impletum est quod sequitur: nSan. 8, ii. Et TastaMt robustos et populuin sauctorain.S)aii. s, 10. Idem de Antiocho, figura Papae, dicit Daniel cap. viii. 'Et deiecit2»(itt6.24,24. Stellas coeli et conculcavit eas'. Et Christus Matt, xxiiii. iu errorem dueendos•i.x^cff.s.ii.electos praedicit. Et Paulus efBcacem errorem futurum asserit.Si vero mihi indulgere vellem et hebraiea verba acciperem in eo sensu, sout pro robustis robora, pro populo sanctorum Apostolos et Euangelistasinterpretarer, id quod verba non invita mihi concedent, seusus esset, Papamtalem fore, qui scripturas sanctas (quae uuicum robur Ecclesiae sunt) etpopuluin sanctorum, id est, Apostolos et Euangelistas, corrumperet, perderetet vastaret, ut qui nuUa autoritate scriptm-ae teneri et capi velit, sed omnes 35scripturas ad suam libidinera torqueat, depravet, coiTumpat ac perdat, sicutrevera facit. Hoc sensu, id quod sequitur, prona consequentia sequitur. ideoenim scripturis nolet cogi nee in ordinem redigi, quia suo arbitrio libereomnia velit geri, dici, doceri, intelligi et interpretari. Quod ut obtineat,9 Nota, loquor Witeb. his qui C


defensoris Silvestvi Prieratis acemmi, responsio. 1521. 771potius ornaia corrumpit et libidinosissime audacissimeque interpretatur, quamiit seusu sno cedat aut errasse ac male egisse videri velit, ut haec multisexemplis clare doceri queant in suis decretis, ubi nusquam non depravatdicta scripturae, Christi et Apostolorum. Hoc est quod nunc dicit:5 Et ad sensiim snnm erit. san. s, 25.Quod hebraice dicitur Ye al Scliiehlo, Et ad sensum suum, ut subintelligasverbum 'Erit' vel 'faciet' vel aliquid eiusmodi. Hie tangituriusigne illud Papensis regni, quo omnibus superior Papa nullius iudiciosubiacere docetur. Omnes enim ipse iudicare vult, a nemine iudicari, sicut10 iactant scelerati Papistae voce plusquam tragica et stentorea, quod iudicautiumtlu-oni ab hac sede accipiunt scntentiam. Hiuc in decretis suis multis insanit,(juod inferior sedes non iudicet supcriorem. Huc illud c. 'Cuucta per mundumnovit Ecciesia, quod de sententia Romanae Ecelesiae non liceat iudicare'.Rogo, quid abominabilius dici et audiri potest hac blasphema et sacrilegti15 voce? Hoc est, quod Petrus dicit ii. Pet. ii. audaces, sibi placentes. Nonne2.-?Jctv.2,io.hoc est andere audatiam inauditam, quod luius homo impius et sacrilegusomnibusque sceleribus obrutus, tum et indoctissimus et rudissimus praesumata nullo iudicari, in nullo errare, omnes iudicare? Hoc est, quod voluerunt,dum execratissimis blasphemiis docent, Papam esse super Concilium, eins20 solius esse interpretari scripturas, eins iudicium universae Ecelesiae praeferendum.Nee tantum habent cerebri, ut sentiant Ecclesiam (quemvisiidelem in Christo) spiritum sanctum habere, cuius iudicio etiam angeloscedere oporteat, uedum impiimi et indoctum hominem sui tantum similibusstipatum.25 Hoc est quod iterum Petrus praedixit ii. Pet. iii. venturos qui secundum 2. SSctt. 3, 3.proprias concupiscentias ambiilarent. Quid est secimdum proprias concupiscentiasambulare, quam quod hie Daniel dicit ad sensum et opinionemet voluntatem suam omnia geri ab hoc rege? V=c enim hebraice id quodlatine mens, sensus, opinio, arbitrium et affectus sui sensus dicitur, quod30 graece vovg vel noövoia, quo modo ad Roman, viii. dicit 'Qui in carne sunt,3iöm. 8, 5.ea quae caniis sunt sapiunt'. Et iterum 'Prndentia carnis mors est'. Hoc ssm. s, c.sapere, hoc sentimentum (ut vocant) Daniel hie signat. Quod in Papa talevidemus, ut etiam contempta scriptura audcat de solo suo cerebro prommciareet diffinire, sola fretus tyrannidis magnitudine. Hinc venit, quod se35 Ecclesiam voeat, iudicium non patitur, magister, doctor, caput Ecclesianimesse nititur, regulam fidei se facit, ipse bis septies incredulus. Et laudaturtarnen impius in iis desvderiis suis. En quid sit ad sensum suum agere2 mala egisse Ell. 6 sichlo B 7 huiusmoili D llaccipiantC 12 Huc illucWiteb. 1.3 licet len. 17 tum indoctissimus C 22 angelos] leges C 28 %m ^2'rift bet Slaum ouSgcflJart D Sechel Witeb. len. i=a Erl. 34 definire Witeb. len. Eil. solafretus tyrannidis magnitudine fel^It C 37 in bis C49'


772 Ad librum eximii Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini,omnia. An potest aliquid abominabilius cogitari, quam ut Ecclesia spiritusancto vivens et agens cedat seusuni suum hominibus sacrilegis, impiis etiudoctis, solius tyraunidis violentia praesumentibus ? Et tameu hoc prosuiutuo fidei articulo hodie iactatui". Et nemo haereticior haereticus quamqui hoc vel signo dubitare sese osteudat. Vere Satanae regnum ad finem 5suum venit. Dum enim imprudens suo nimio firmat et urget, fit diviuoiudicio ut seipsum prodat, tanquam malae fidei patronus, uon alia re quamhac ipsa nimia instantia et cura, dum in rebus nihili sie magnificat haereses,qui tamen paciens tacet, si quis etiam deum uegaret aut omnibus sceleribusperditus sit, sicut videmus in ipsis Pontificibus. Si enim spiritu dei agerentur, 10primum et maxime quae dei sunt quaererent. Nunc quia sua quaenintdivinorum incuriosissimi, quo spiritu ferantur, abunde satis apparet.Quare hoc facierimi et propositionum rege ad suum sensum omniafaciente, nihil vero ad scripturae iudicium admittente, necesse est, evacuarii.Sot.i4, 3o.et vastari Paulum, ubi i. Corint. xiiii. dicit 'Quod si sedenti revelatum fuerit, '^1. Gor. 14,29. prior taceat'. Et iterum 'Uuus aut duo prophetent, caeteri iudicent'. Quid*i. 12,1. qsett.Papa? 'Nulli', inquit, 'sedenti revelatur aliquid, sed ego prior solus loquar,caeteri audiaut'. Et iterum 'Caeteri non iudicent, sed ego prophetabo, etcaeteri iudicentur. Nos sumus Magister, propheta et vicarius dei. Nostra.',. est lingua' seu ut psal. xi. dicitur 'Linguam nostram magnificabimus, labia 20nostra nostra sunt, quis noster dominus est?' Sic enim sacrilegus plusquamsuperbissimus Pelagius in suo decreto dicit 'Ubi est maioritas, ibi mandandiautoritas, caeteros manet obediendi necessitas\ Die, si potes, an ullus regumab initio mundi tanto fastu, tanto tumore, tanta arrogantia, tauta audacia,tanta pertinacia, tanta sui placentia, tanta bucca, tanta temeritate, tanta 25praesumptione leges suas statuerit et exegerit, quanta unus et solus Papa:Ne deus quidem ipse tanta maiestate et potentia exigit. Nonne ergo diguus-., 5. successor Petri illius qui docuit i. Pet. v. 'Omnes humilitatem invicem insinuate'.Quid hoc est , nisi 'invicem sensum cedite' ? Et Paidus Ro. xü.^|5j'|^_'J; 'Invicem superiores arbitrantes'. Et illud Saloraonis 'Prudentiae tuae pone 30modum'. Et iterum 'Ne innitai-is prudentiae tuae'. Et Paiüus 'Nolite essejijlJ'iif 'liprudentes apud vosmetipsos'. Hoc enim ßomanis proprie scripsit, sicut et2 *\'tr. -.M». Petrus, dum aid-ädeig (id est sui sensus et prudentiae) homines prophetai-etfuturos et qui secundum proprias concupiscentias ambularent.Non solum autem in iudicando nullius sequitur sensum sed et in y-docendo et vivendo. Perspice totam hodie Ecclesiae faciem et refer, si potes,in qua professioue, qua secta, in qua parte \'ivatm' secimdum dei praecepta?eoi. 2, 23. Nonne ubique docetur et vivitur sola ldelod^qi]ay.ela (ut Apostohis vocat),9 hominibus sceleribus Witeb. 20 P.sal. 12. Witeb. len. Erl. 2C unus solusl'ap.a I) 29 Quid est hoc, nisi B 30 illud Prov. 23. Prudentiae Witeb. len. Erl.35.36 Sed in docendo Witeb.


tameu dirigi suo sensu, sed scripturae suae iudicio dicens c. i. 'Confortai-e 3oi. 1, 7 ff.defensoris Silvestri Prieratis acemmi, responsio. 1521. 773id est, voluntaria religio? unusquisque facit quod sibi rectum videtur, quasinullus sit rex in Israel, ut ludicum xix. dieitur. Et haec oninia Papa laudat sHidit. 19, i.et roborat, cum lex Deutro. xii. severissime prohibeat hos proprios sensus. s. moi. r.-. s.Et Arnos iiii. 'Sacrificate de fermeuto laudem et vocate voluntarias obla- simoj 4. 5.5 tiones et anuunciate, sie euim voluistis filii Israel'. Et Paulus reprobat «öm. 1, 30.iuventores rerum novarum. Verum louge omnium pulcherrimo exemplolosuae damuatur detestabilis illa propra seusiis temeritas, ubi postquam eumexhortatus fuerat spii'itus et egregie promiserat trausitum lordauis, uoluit10 solummodo et esto valde robustus, ut custodias et facias omuem legem,quam praecepit tibi Moses, servus meus' (uon utique tuum sen-sum, quemnemo praecepit). 'Non declines ab ea neqiie ad dextram neque ad sinistram'(ecce sensum proprium pi-orsus extinguit), 'ut iutelligas cuncta quae agis'(iuteUigi autem non possunt qualia sint, si secundum sensum nostrum citra15 legem dei fiant. Nescimus euim, an deo placeant, aerem pugno verberamus,in incertum laboramus, imo certum est non placere deo quae sunt eiusmodiut hie claret ex sua prohibitione) 'Nee recedat volumen legis huius ab oretuo et meditaberis in eo die et nocte' (o necessariam monitionem, sed contemptamAnticliristo ! Signa quaeso verba 'huius legis', 'ab ore tue', 'die20 ac nocte' &c.) 'ut custodias et facias omnia quae scripta sunt in eo' (nonautem aliena et extranea) 'Tunc prosperaberis in via tua et intelligens eris',id est tunc opinio et sensus tuus sanus erit, tunc rectum videbis, ideoprospere procedes et praevalebis. Contra si tua opinione incesseris, nihilhabebis prosperum, quia non secundum legem dei, sed secundum tuum25 sensum et consilium procedis. At dominus novit \aam iustorum, iter im-qjj. i, e.piorum peribit. Beatus ergo qui non abierit in consilio impiorum. qji. 1, 1.At Papa noster adeo in his suis opiuionibus contempta lege deigloriatur, ut iactet sese Ecclesiam et Concilium inerrabile esse, nee videt,quod hie losue non minus plenus fuerit spiritu quam ullus unquam Papa30 fuerit, nee tamen agi ab eo quicquam vult, quod non sit exjjresse in scripturistraditum, ut Ecclesia multo magis non sit al schichio, sed sensu deiet scripturae testimoniis nitatur. O PapalVerum iUe qui est al schichio, homo sui sensus, haec facile solvit eteludit, dum ficta distinctione et effugii commento vafro dolosissimoque35 reperto inter iurisditionem et charitatem discemit et dicit, praedicta scripturaetestimonia de charitatis officio, non de iurisditiouis tyrannide, quamEcclesiasticam Hierarchiam vocant, intelligi, cum iurisditio in Ecclesia nihilsit nisi charitatis ministcrium, separans sacrilega temeritate officium etcharitatem, ut impleat quod sequitur:1 reum ba§ ofict im SSriefe bc§ 3tnbrca§ Sinbev (ginteitung) aU Studfc^ter füt rectumbejci^net ift C -3 Deutro. vij. D 12 dexteram B 18 ac iiocte D leu. Erl. 25 etcoucilium \) .30 nee fe^lt D 32 vit


77d Ad librum eximii Magistri Nostri Magistri Anibrosii Catharini,Sian. s, 25. Et prosperabitur dolns in niaim eius.Vel hoc iiomiue iuprimis fortuuariint Aütichristi couatus, quod eüainmattr)2i,j4. electls imposuit, sicut Christus ait 'Surgeut pseudochristi et pseudoprophetaeet dabunt sigua, ita ut in errorem indiicantur, si fieri potest, etiam electi'.Hie enim monet futurum, uou ut non errent electi, sed ut uon inducantur 5in errorem, id est error non dominabitur eis neque tenebit eos in finem, sedvel in morte redimentur, sicut in oratione dominica, non vult nos non tentarivariis tentationibus, sed non induci, id est non vinci tenerique tentatione infinem usque. Septies enim cadit iustus, sed toties resurget. Sic per Papamerrasse S. Beruhardum, Franciscum, Dominicum et multos alios sanctiseimos 10viros et feminas, ut i'egnum facierum non intelligerent et multa Papae probarent,non dubito, alioquin in eum insurrexissent verbo dei, sed nondumerat tempus. Huc mihi Bonaventuram numero, incomparabilem virum, inquo muitum fuit spiritus prae omnibus, qui ex Academiis servati simt. Dequo numero et S. Thomas Aquinas, si tamen sanctus est, nam vehementer 15dubito, cum adeo nihil olfiat spiritus in eo. Oranes, inquam, hi viri inerrore fuerunt, Papae abominationem secuti, sed citra pertinaciam et vel inmorte liberati.Si ergo electos ille corrumjjit, quos tamen in corruptione sua uouretinet, Quid de reliquis fieri putandum est, qui non errant modo sed per- 20tinaciter errorem jn'O pietate defendunt? O debile argumentum, quod e factisDan. s, 24. et operibus sanctorum coUigunt Papistae more suo insani, quando Danielrobustos et sanctorum populos corrumpi prophetet! Non enim de fictis3)!attfi.24,24. sanctis loquitur, cum Chi-istus eum explicans electos appellet. Nulli ergofideudum sanctorum exemplo, sed solido scripturae testimonio et veritati 25aitendum, lohanuem Husz, Hieronymum et quos alios occidit nescio an Iiucreferre debeam ut quos corjjore, non spiritu vastavit. puto enim, de spiritualieum vastatione loqui.Quomodo igitm- non prosjieraretur in manu eius non veritas Euangelii,eoi. 2, 8. sed fucus, facies, species et faUatia iuanis (ut Paulus appellat), hypocrisis sosuarum doctrinarum, quando extineto robore scripturae et omnium autorumeius sanctorum exemplo a se stantium roboratur? Quid enim non prospereefficiat, quando iam non solum facies et propositioues , id est sui doli, sedet ii, quos vere sanctos noveris, pro eo faciunt? Quis hie vel mutire contraaudeat, ubi meudacium veritate, hypocrisis sanctimouia, dolus simplicitate, ssiniquitas pietate iuvatur? O tempora vere periculosa et novissimis diebusdigua, quando reprobis omnia cooperantur in malum, etiam bona, sicut electisomnia in bonum, etiam mala, hoc per sjjiritum dei, illud per spiiitiuu2.ir)cfi.2,8ff. Satanae, sicut praedixit Apostolus.2 imprimis (J l'ortuuautur B 10 Ueniardura C AVitelj. leu. Eil. Uaruharduin l)12 aliofjui Witeb. len. Erl. 26 Huss et Hieronymum Witeb. leu.


defensoris Silvestri Prieratis acemmi, lesponsio. 1521. 775Eat uuuc qui audeat et securus vivat et iu patrum dictis ac factisconfidat. Plane liic Daniel Satanani indicat, qui dolum prosperari iu manu Da«, s, sshuius regis dicit. Non euim sua efficatia efficax est, uec sua niauus dirigetdolum. Sed Satanas manum eius ducet et sie dirigetur dolus in manu eins.5 Quo modo potuit regiium et opera Papae melius describere? quod non estnisi meri doli, et tamen foelix et prospenun, adeo ut etiam apertis mendaciiset ludicris rebus iufatuet unmdiuii, ut patet vel iu solis indulgenciis. Namquiequid audet, quantumvis impuruni mendacium, Papa tamen prosperatur.Tgitur dolus in manu eius propric ad depravandas seripturas pertinet.10 Hio euim deiecit Stellas eoeli et conculcavit eas atque iu hoc dolo quamfoelix fuerit, omnium experientia cvideuter testatur. Quiequid euim voluit,hoc dixit exponendo: quiequid autem dixit exponendo, hoc pro dei oraculohabituui est et habetur usque hodie, ut nee rationibus uec scripturis, seduec ipsis evideutissimis experieuciis contra niti licuerit, douec et communemli humanae uaturae seusum onmibus abstulerit et ea tentarit, quae si gentilesolim teutasseut, iusanire visi fuissent. Postquam autem omnia prosperacessere, ut iam uec fides uec Spiritus uec vox Euaugelii nee scripturaeautoritas ei resisteret, quid putas reliquum erat, nisi id quod sequitur?Et iu corde suo luagnifleabituv. sa«. e, 2520 Nulli euim non sese iam praeferet, nulli uou omnia imperabit, onmiasibi subiiciet, vix summos reges ad oscula beatorum pedum admittens. Neeest euim, cui se aequare diguetur in tota terra, sit etiam sanetissimus etdoctissimus. Denique ipse uon Apostolus sed Episcopus, Apostolorum oi'diuelonge inferior, S. Petro aequalem se facit, Principem omnium, Imperatorem25 in rebus (ut voeant) spiritualibus et temporalibus, dominum mundi. IuPetro enim accepisse vult im'a terreni simul et coelestis imperii atque hoctriplex illa testatm* corona et fastus luxuria totius mundi luxuriosior. Sicscilicet Christi pauperis \^carius et successor Petn refert illorum imagiuem.Deponit enim priucipes, reges, Episcopos et quiequid est iu mundo sublime,30 pro mera libidine, ipso mundo excelsior et mundauior factus. De quo supradiximns e Petro et Inda Apostolis, quo modo glorias et maiestates speruatet maledicat, omnium omnia sibi rapiens et subiicieus. Si enim sensu suoposito, scripturis illesis inviolatisque, citra dolum suae interpretationis velletcogi et teneri , facile ab hac magnificentia cordis sui retraheretur et ad Euan-35 gelii ministerium ac obsequium pauperum revocaretnr. Sed oportet impleriseripturas, ut omnium domiuetur et magnificetur opinioue sua super omnesres mundi. Nam Daniel non frustra adiecit 'In corde suo magnificabitur'.Non enim coram deo aut dei voluntate sie elevatur, sed suo corde, suaopinione, sua temeritate, per dolos, facies, propositiones et alienas efficacias.20 in-aelVrt B 2:J Deiiiijue nou ipse Apostulus C 21 lüuge superior C


77G '^d libruui eximii Miigistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini,Nee contentus abominatus ille, quod in terris oninium sumnms etmaximus imperaret (sicut dicitur 'summus et maximus pontifex'), in purgatoriumcepit manus extendere, sed et angelis ausus est mandare et in omniumcouscientias irruere, ne nihil esset, quod magnitudo cordis eins nonänderet invadere. Vineit haec abominatio incogitabilis plane omnium captum. siSequitur:Dan. «, 25. Et in successu vastabit plnrimos.Successum voeat rerura omnium abnudantiam, ut noster recte vertit.Conculcatis enim verbo, fide, scripturis et omnium omnibus sibi subiectis,plane omnibus abundat. Quis enim tot opes, tot voluptates, tot honores lohabet ut Papa et papistica secta? Nonne omnia optima in mundo suntillorum? Nonne ea securissime possident? Nonne his foelicissime fruunturin omnem pompam, luxuriam, fastum? et quid dicam? Mundus, si Papisticoregno comparetur, sordet et ne mundus quidem esse videtur. Quidenim aliud faceret, ubi nee verbo nee scriptura teneretur et omnibus omnia npro sui sensus libidiue imperaret et interpretaretur? Qui sunt illi multi,(juos snceessus perdat et corrumpat, malo cuiusque iudicio relinquere quamipse persequi. Cardinalium enim, Episeoporum, Mouaehorum, saeerdotumvulgus, quid est aliud quam populus Papae ocio, opibus, saturitate, securitate,luxu, libidine perditus, sine fide, sine verbo, sine scripturis, sine labore, 20sine cura vitam istam caruis perdens? Hos enim in suis quosque ordinibusfovet et äuget magnificus iste rex facierum, dolis et mendaciis e sphitualibuset Ecclesiasticis faciens septies carnales et mundanos sub specie ])ietatis etreligionis incedentes.Sequitur: 255>ün. s, 25. Et contra principem priucipum stabit.Haec est summa summarum, quod Christo resistet, eins verbum ex-. Xfjcji 2, 4 tinguet, proprio verbo in illius locum posito, quod Apostolus dicit 'Sedebitin templo dei ostendens se quasi sit deus'. Et itenim 'qui adversatur etextoUitur super omne, quod dicitur deus aut quod colitur'. Huc pertinet, 30quod veritatem verbi dei palam damnavit Papa Constantiae in JohanneHusz usque in diem praesentem perseverans in eadem adversandi et damnandipertinacia. Nou enim adversus personam Christi stare potest, sedstabit, id est, diffiniet contrarium Christo. Et hie est finis eins. Extinctoenim verbo et vastata fide vastataque scriptura et Apostolicis literis, iam 35angelis superior factus non erat quicquam reliquum, nisi ut satnratus et incrassatusetiam insurgeret adversus dominum et deum suum, ausurus altiora,si quid altius esset. Ät cum deo nihil sit altius, necesse est, ut hie sistatabominatio et finem sui accipiat, ut sequitur:16 Qui siut C 27 (juüt Witeb. 34 defiuiet Witeb. leu. Erl.


') Sgl. Unjere Stuäg. VI, 573, 12 ff.defensoris Silvestri Prieratis acenimi, responsio. 1521. 777Et sine manu conteretur. xon. 8,25.Sic Apostolus: 'Quem iuterficict dominus lesus spivitu oris siii et 2. Xiicn. 2, sdestruet illustratione adventus sui &c'. Non ergo Papam et regnum eius(licet misere id metuant) laici vastabuut: iudigni enim sunt hac mitissima5 vindicta, sed Christi adveutui resen-antur , cuius hostes omniimi atrocissimisunt et fiieruut. Sic enim perire debet qui advei*sus omnia consurgit nonmanu, sed spiritu Satanae, ut Spiritus spiritum oecidat et veritas dolumrevelet. Eevelasse enim mendacium destruxisse est.Ix FIXE ad te revertor, rai Yincilae, satis abuude (ut credo) Catha-10 rinis meis obsecutus, quo v-ideant non negari a me quam plurinia in scripturisde isto ipsorum principe et capite dici. Quod etiam eo libentius feci,quod meminerim, in captivitate Babvlonica^ me promisisse alteram quaudamrevocationis partcm, qualem exactores isti Palinodiae indomiti et iuquietiPapistae hactenus non audierint, id quod hac Danielis explanatione arbitror15 me praestitisse egregie. Volueram pku'a huius Catharini coufutai'e, praesertimillud, quod mihi homo suavissimus et acutissimus Thomista concedit, Amoremesse priorem odio (sie enim ego docueram, odium peccati et contritionemex amore iustitiae priore fiuere), verum amorem ilhim ait esse amorem sui,quo sese homo diligit, ne pereat, atque ita peccatum odiat, non videns20 insulsissimum caput, amorem hunc esse inordinatum, serN-ilem, mercenariumet plane illud, contra quod universa pugnat scriptura. Scilicet tales suntisti contritores, satisfactores , confessores, ut amori isti, omnium viciorumfonti, tribuant opus virtutis et odium peccati. O Thomistas, o Papistas, oRomanistas, deploratae caecitatis homines! Sed quia totus liber non ni.si25 caecitate et confusissimis erroribus mendaciisque scatet, ut multas lernassuperet unus, id quod omnes nostri qui legunt, quautumvis barbari et bestiaesint Gennani, uno ore confitentur (sie enim et tu ipse iudicasti explosionedigniorem quam confutatione), suspeudo vela disputationis meae. Quod siquain eo esset etiam ^ns ingenii et eruditiouis, tarnen cum Daniel mens uni-30 versum Papistarum regnum uno impetu devorarit, facile et himc Catharinumeo regno maxime nitentera simul devorat. Quid faeiet unicum foliumadversus ventum arborem cum radice evertentem?Ad Sylvestrum vero, quem inter haec ad me misisti, nihil aliud respondeo,quam quod ad replicam eius olim respondi. Praeter titulum enim,35 quo iactat 'Errata et argumenta Martini <strong>Luther</strong>i discussa et trita &c.' nihilfacit. Dens bone, etiam Italia tarn barbara et monstrifica iugeuia tandemgignit? Nee habet infoelix facierum rex alios defensores quam hos insul-9 Vincislae Se SBctte abiinde f e^tt D 1 2 quo B Babylonis B 17 ego enim2c SBcttc 21 pugiiat uiiivex-sa Scriptura Witeb. 21/22 tales isti sunt C 28 mea Erl.37 lioc 3;c Söette


778-'^'^ liljruru eximii Magistri Nostri jc, responsio. 1521.sissimos, rudissiinos, iudoctissimos uiigatores? Quam foeliciter euim theologissetSylvester, hinc aestimabis, quod ait, de lionestate esse, non de necessitate,diligere deum ex toto corde, quod quid est aliud quam abrogare etrefigere universam legem dei? O furorem, o impietatem inauditam! Atqueutinam hie saltem legisset siium Aquinatem! sHoc meo libro habeut quod agant homines loquaces et scribaces, nisifallor, quamvis sperem eousque rem milii pei'ductam, ut, superati mea perseverantia,solis clamoribus, furiis, fraudibus, viril^us deiueeps iu me siutgrassaturi, ut iu haereticum, qualem omuia seculu uou videriut: obturabuutautem aures suas, sicut aspis illa, (juae vocem iucantautis uon audit. Nee lohoc agent, ut scripturis contra me pugnent, sed aboleiidum duntaxat de terraclamabunt. Verum ego scio et certus sum, lesum Christum domiuum nostrumvivere et regnare, (jua scientia et fiducia iuflatus, nou timebo etiam multamilia Paparum. Maior est euim qui iu uobis quam qui in muudo est. Oremusigitur, ut deus et pater domiui uostri lesu Christi aliquando nos revisat a.secundum omnia mirabilia sua et ostendat illum, quem promisit, diem adveutusgloriae filii sui, quo destruatur iniquus iste homo peccati et filiusperditionis, faciatque taudem fiuem operationibus erroneis Satanae, quibusprohdolor omni moraento multa milia animarum vastautur et ad iufernumrapiuutur propter solam servandam abominationis et apostaticae sedis ty- -"rannidem. Dicat omnis populus Amen, Ameu. Vale in Christo, mi Vincilae.Vuittembergae, M.D.XXI.Prima Aprihs.n gloriae fel^tt %e äöclte 21 Viucislae Sc SBcttc 22 Datum WittembergaeXXV. lanuarii M.D.XXI. [2o§ faljctjc Saturn au§ bem in ed. Witeb. fotgciibcn Stüd entnommen]Witeb. 1. Aprilis M.D.XXI. len. %m Schlug in D noc^ (jinjuscfügt :TEAOl


für eine %^erfou in (jofjen 3(ufec()tuugeu»1521.3jte fofgeube Iroftfi^rift ift nad) bcm i^ovgaugc bcv 3i'iincr Gjeiaiiimt=ausgäbe tion )i2utf)cr§ ©i^viften audj in ben fpätcren Oicfatumtnuägaticn iinb beiS)e SBettc in ba§ :3a^r 1529 gefegt itiovben; anö U'elrf;em Öirunbe ift nid^t erfid)t=lic^. S)cv crftc uns befonntc Snirf in einer Bon C^agpav Ö"reu|igev beforgten©ammlung üon 2rolti($riften nnb ^^^rcbigten C'utl)«'?, bie 6cDrg ;}{övcr fpätev ücv=meiert f)Qt, ftammt qu§ bem iSaljve 1545. .ipicr ift fic ol^ne Saturn einer nnberniroftfc^rift Dom 27. ^toüeinbcr 1532 angcrei(;t. Sie erl^ält if)re ttoljt ricf)tigercSatirung nnb bamit il^rc ©teile in biefem Sanbe unfrcr '.Jluegabe burc^ bie üon*13oliQnber ongelegte Ijanbic^rifttict)e Sammlung üon ^prcbigten gnt^ers (Königsberg,Stabtbibtiot^et S. 22 Quart; bcfc^riebcn Bon 2^. Ifcfjatfert unb in unferer 9lui=gäbe 93b. IX ©. 314 ff.). Sie Iroftf(^rift ftetjt am ßnbe beS ßober auf 351. ilS""bi§ 41 7-'' unb ift Bon einer un§ unbefannten .§anb aufgejcii^net, Bon einer jtBcitenJ^anb f)ie unb ba geänbert unb fdjlie^tid) audj Bon ipolianber mit Slnberungenunb äufäfeen oerfe^en, burd^ toeldje fie in Scftalt unb Umfang ber in bem obenangeführten S)ruc£ Bon 1545 Borljanbenen 9iebattion ^iemlid) nalje gebradjt nnirbe.2)iefer Srud tann inbeffen *po(ianber, ber 1541 ftarb, nicf|t Borgelegen I)aben.aSofier biefe 3"fä^e flammen, bleibt alfo buntel. 3n ber urfprünglidjen 9luf=jeidinung fc^tie^t hu „Sröftung" mit bem Borle^tcn Slbfc^nitt be§ fpäteren SruiieS,. . . mit got l^anble" (unten


finb.780 Irbftimg für eine $ct|un in I)u()en »ilnfec^hingen. 1521.(tinc in anberen ci^nüc^cn flauen) oud) irirflid) gefdjcl^en. OJelüic^t auf nova (umbQtau§ ettoag für bie ^Bcftimmung bcr 3eit biefcr %b\iä)t "^polinnbere ,5U gctuinneitjwirb man toum legen bürfen, benn im ©cgenfa^ .ju bcn crften ÜbungeberfudjcnSut^erS fonnte fein eigentliches Überfefeungetoerf aud^ nod^ in fpäteren 3cif)«n ol«nova translatio bejeidjnct ttjerben.2Beitere eingaben über Gntftcfjung unb i'eranlaffung ber Schrift l^aben mirnid}t gefunbcn. ^Jhir fo üiet ge^t aus i§r felbft t)erbDr, bo| fic nic^t an bie an=gefod)tcnc ^erjon felbft gerichtet Umrbc, fonbcrn an eine britte $erfon, bie fic^üielleid}t it}rettt)egen au Vut^er getrcnbct ^atte, unb aus ber ui-fprüngtidjen 3(uf=jeii^nung, ba| fie für eine loeibüi^e 5perfon beftimmt mar.2)ie Überfd^rift lautet in ber Spolianbcr^nbfc^rift: „(Jijnn troftüdie er^nci)für tcut, bie inn groffenn anfcdjtungen ligcn, oon anfec^tungen bes bofcn feinbts",in bcn SJrnrfen übercinftimmenb: „Sroftung (l'eipjig u. SSald^: „Iroftfdjrift") füreine ^perfon in t)D^cn 3(nfec^tungen". o>feifc'foä rü^rt feine bon Sut^er felbft ^er,tüir mä'^len für unferc Slusgabe bie le^tere, Weil fie bie einmal in ber Überlieferungfcftftet)cnbe ift unb ttieil fie, obgteid^ jeitlie^ fcTjr öiet jünger aU jene, bo(^ infoferubie urfprünglidjere ift, ols fie bie SBe.jic'^ung auf bcn befoubcren galt fcft^äÜ, bcnjene aufgegeben 't)at.ä'gl. fiöftliii -II ®. 160, »DO bie Slngaben übet bie &ntfte'^ung§jcit iiitb beit ctftciiSnirf nad) beni Obigen jii önbetn finb. SluBerbem Ifctincfcrt „llnbcfoniitc fjQnbft^viftlidjc*45vcbigtcn u. Sdjolicn iDJ. ßutberS", SBetlin 1888. ßufacf „'Pnutus Sperotus", 3?taun=fc^toeig 1861 ©. 59 3tnm. 130 unb ffiibers „«.'s SBricflDcdjfd" Sb. III Ta. 572.SvucEe.A. „ßtlid^cilüLroftfd^rifftcn Wh pre= ]|bigten, für bie fo in tobs |jPub anbernot PubIIanfcc^tung finb. ||3)oct. ^Kar. l'ut:^. 1[1545." gjlit Sitct--einfaffung. 12S ^Blätter in Ccta», (e^te Seite leer. 91m Gnbe: „6e=brurft 3u aSittemberg, ||burc^ .^ane Sufft, ||m. S). XL iiij.".Sotlionben j. 5B. in bcr ffnoofeft^en ©lg. unb in ^Berlin (2). Sie Itöftuugftcl)t SSI. ® Ib bi« SSb.B.II || für fo ||anber 9lot jjPub anfed^tung ||3)oct. «mart. t'ut^. 'j 3K. S. LXVl.aSittemberg. " W\t liteleinfaffung. 128 a3ätter in Cctoü, le^te©cite leer. 9lm (Snbe: „©ebrudt ^u äBittemberg, ||Surc^ SSeit Kreuzer.m. S). XLVI.11[iBuc^brucIer,3cic^en] "SSotbnnben 3. 35. in a?ctli», ßönigeberg II., aBolfenbiittel. Sie Sröftung fte()tm. S 1* bi§ 2 5''.Pub "^-'rebigtcn, für i|bie, fo in 2obe^, ||PubC. „ßtlid^eIIIroftfc^rifften \\anber 51ot ||Pub anfed)= Sod. 'ÜJlar-t. Sutt;. 5.11. 35.j| jjtnng finb. ||XLVIII.IISBittemberg. ," 9}iit Xitelcinfaffung. 128 «lütter in CctaP,le^te Seite leer. 9lm (Snbe: „SebrucEt ju Sßittember, [fo] ||Surd^ Sßeitgreu^er.||^^[.^»oläfd^nitt] i"Scv .ul3id)nitt jcigt einen 5prebigcv auf ber ffan.^cl öot feinen o"bötern.Sic Sröftmtg fteljt m. S l"» bis S 5''. aJoi^anbeu 3. 33. in aäSolfcnbüttel.


gebvadjt.||3|tan=IIbern Sdjrifften gc^1|meieret, burc^ @eor=||gium 9torarium.j[Sruderjei^cn]„SebrüdtIröftimg für eine ^'crfon iit f)o()cn Slnfecfjlungcii. 1521. 781D. „6tücf|e 2roftfc^riff= ||ten bnb ^ipvebigten bee ß'^mirb. ||.^ervn S)Dct.9}lavt. 2uÜ). für bie fo in Sd= ||be5 , ünb anber not önb anfcc^tungünb in brutf gegeben,finb,IIgrftüc^ jufanicn gebvadjt, ||burc^ S.IIQa\pax Cn-eu^iger. 3^t alm öon neluen 3ugcvid)t, ünb|||mit etlichen fd^onen Ijetvlicfjen Jvoft^jjfd)vifften genietet, fiiv bie, fomit mancf|=|icrlet) tvübfaln, fc^veden be§ ©cmiffenä, ||Ivancf^citen önbanbcrn 9(nfed^tungen, ||(eiblicl) ober geiftlid), beloben finb etc. ||Surc|©eovgium 9ioraviuni. ||15 [fäc^fifcf)cÄ SBappcn] 54. " 56 iUätter inDuart. 9Im 6nbe: „©ebrurft ^n ^fjena huxä) Ö'fjri^ ftian Ütöbingev.|[Slnno 1554. "?Iuf bei »Orienten Seite ftcf)t eine StÜörung ßJeovg ;Horcrä au bcn 6f)rift--lid^eii ße|ct, baß bcr Etud tiorgefnttener §inbcrniffe locgeu ^abe nbgefatodjcniDerben muffen; jn einer onbetn 3fit loetbc man baä äjerfäumte nii[f)5ul)oIeufnd^en. aJorf)anben 3. 33. in Setiin, fiönig-sberg 11., SBoIfcnbüttel. ®ie Ivijftungftet)t SBl. ® 4» m e 2''.E. „@ttid)e Ivoftfc^vifftenI|ünb '^-'i'ei^iaten bes (Hji'ioirbig. .Oevvn |1Soct.5]tavt. l'utt). für bie, fo in iobcS, ||ünb anber 9!ot ünb 9(nfec^tungfinb, ©rfttid) ||anno 1545. .jufonien gebracht, ünb in Srurf gegeben,jjburc^ S. Gafpar Gren^iger.\]3i^t aber üon nerocn ,3ngerid)t, ünb mitüieten fi^onen '^err(id)en Iroft, ünb anbern |[ Sc^riffte, gcnieljret, burd^(Seorgium Siorarium. 9lffen 6ottfetigen nn^lid) ünb troftlic^ ju le= '|||fen. Sie 2itcl ber Sd)rifftcn finb am folgenben ]|blat, in ber Sorrebebe§ ^^exxn 'ilidai üon 9(m§ !| borff, in gemein turijlid) angejeigt. Se=i|brudt 3U S^^cna, bnrd) (F^riftian [! JKöbinger. ?tnno. 1554. " üteUrürffeite bebrudt. 140 58(ätter in Cuart, Ic^te Seite leer.3ft butdjhicg ein neuer Srucf, ber aiii) in bem gcmcinfamen 2eile inljaUiid)nic^t ganj mit D übercintommt. 33otI)anben 3. Sg. in ber JlimQfefcf)en £(g., Serlin,^önigÄberg U., aBolfeulnittcl. 2ic Sröftung ftet)t 581. 2 41= bi-ä e 2b.F. „Gttid) iroft= ||fc^rifften ünb '4>i^fbigtcnI|beä g^riuirbig. ijerrn Soct.j"Blart. '»iutt). für bie, fo in lobeS, |1ünb anber 5iot^ ünb anfedjtung|finb. Surd§ S. (Safpar ||Greu^igcr jufamen aber,1üon netoem 3uge= ||rid^t ünb mit üieten f(^önen ||{)en-Iidjen Xroft, ünb9lHen (Sottfeligen nütitid^ ünb jjtrofttidi jn lefen.""5)Jit2itel=einfaffung. 228 Stätter in Cctaü; jebe ©eite in ßinfaffung. 9iüdfeitebei üorle^ten Stattet nnb (efetee Statt leer. 9lm 6nbe :^uSeip^ig ||bnrc^ Sacobum Ser= J icatt, U'ofjnljafftig IJin ber Tadd^\\Straffen.|"Sorfjanben 3. 25. in ber ifnaafefdjen ®[g. nnb in S?erlin. 2ic Iröftuiigfte^t »I. 2 8» bis 6 4».G. „Gtlii^e 2roft= 1|fd)rifften ünb '.prebigten ||bes efirroirbigen .!pevrn 5).33iart. iuti}. für bie, fo in lobcs, ünb an= Ij ber 9iot^ ünb 9(nfod)tnngIIfinb.IISDurd) 2). ßafpar 6reu= ^iger||,5ufamcn ge= |1bracht.||Seljt aberüon netoem jugeridjt ünb mit üiclen fd^oncn (;errti= d)en Iroft, ünb[j ||anbern ||Sc^rifften gemcl^= jjret, burd} @e=||org. Siora ||rium. ||SlüenSottfeligen nü^lic^ onb ||troftlid) ju tefen. " Wü liteleinfoffung.


'cobum782 2röftiin(( fiiv eine 5petfoii in (joljen 9(nfed)tmif(en. 1521.227 5B(. in Cctaü, jebe 8eite in 6^infaffung, tc^tc Seite leer. 9lm(Snbe: „©ebnicft 311 Seip^ig, biirc^ 3a=;[3Jex-= toaM. J1| 1|W. S). LIX." '"[S)rucEer3ei($en]||58orf)atiben 3.S8. in a?erlin. 3)ie Itbftunci ftcf|l »(. S 8^ bid @ 4-\H. „gtliteIIScT)r f(%6= ]|ne Sroltfc^rifften |1ünbe !pvcbigeben S).Ij«Bbvt.Sntf;. an finen Icucn |[i'abcv 3o'^an Sutl^ev in fi)ncr ||trandEfieit, 9(nno1535. gcfd^tc=IIuen. Snfunberl^eit fe^r nntte tii||tvoftlicE öor bc,fo in bobeä ||önbanber nobt ton an= !|fedjtinge ftnt. ||CdWo menbc cintfDt=IIbigcn, öS funbevlicf bc fran= jjcfen im 6(;viftenbonic ünber=rid)tcn \i)ai. '^oxä) \\ .^. (}rebcrid) JJlecum. " 9.Uit 2itelcinfafinng,litelvüctfcitcbcbrncft.192 331. in -Cctaü, le^tc Seite leer. 9int15 0.©c^tuffe: „©cbrürfct t^o .f)ambovd), ||bovcf} ^inri($ iBtnbcr.j|.jii bem nn§ worliegenben (frempdir (Berlin) ift in ber ^olji^Eäja^t i>fi-'£d)lu§icl)rifl bie 3n')' i'ot rnbirt nnb mit linte 4 einfletrnrtcn. 9]etmnt()litf)ift ber £vncf fcljr liiet jünger. Sic Jröftung ftef)t ()ier 3*1.6 0» bi? 2 2".3n ben ©ejammtansgaben: 3eno IV (1556) 331. 577''-578*. Söittcn--bctg IX (1557) S5I. 304» unb 557" — 558" (ber 142. «Pfalm mit bem ©c^Iu^ ber©d)vift toax an crftcvcv ©teile Dcvgcifen worbcn nnb ift bat)ev fpäter nadjgctvagenj.3((ten6uvg IV, ©. 642ff. SeipaigXXIl, ©.507508. Söoli^ X, ©p. 2030-2034. erlangen 54, ©.116/117 unb 64, ©.294-297. S)e 2Bettc, 2.'%iBricfloedjfel III, ©. 532/533 unb VI, ©. 110—112. Sic grlangcr Sluegobc unb3c Söette l^aben unfre ©djrift in berfelben SBeife wie bie Söittenberger ßSefammt^auägabc zertrennt. Sic Scipjiger unb 3Ba(d)fd;e 9(u5gabe laffen nad) bem 5!organgcber Scnaer auf fte ©prüc^c aus bem 2. unb 3. ,fiap. ber @enefi§ unb aus bem2., 9., 11., 12., 13. Aap. be§ ©a^arja folgen, o'^nc erfid^tlic^ ju machen, ba^ biefcnid)t IjierTjcr ge'^brcn. — i3on mobernen Srnden ermahnen wir „DJlartin l'utrjcr»Sroftfdiriften, fiSg. oon ^0^. 3)eliu§, ®otf)a, 5r. 31. «Perthes 1884", Wo fid) unfcrc©c^rift ©. 95—97 finbct. S)ie 3[u§[egung bee 142. *pfalm§ ift abfid)t(ic^ fortgelaffen.Sie I)anbfc^riftlid)e Überlieferung, bie mit SÖa^rfdjeintid^tcit na^e an bie 3citber (Sntftel^ung ber 2rbftung I)inaufreic^t, nni§ einer fritifc^en 5Bef)anb(ung bee Xcj.teöalö ©runblagc bienen. 2öir geben fie atfo öoUftäubig, bodi ba fie teine 'i)licber=fd)rift S.;ut;§er§ mit einem Criginalbrncf jur ©eite ift, nic^t urtunbentreu, fonbernnad) ben ®runbfä|en unfrer 9(u§gabe bet)anbelt. Sie Slnberungcn rühren meift üon'4>ülianber '^er, aber fie finb nict)t, wie fic^cr feine längeren Sufä^e, aug einer anberenyjieberfc^rift gefloffen, ober in bicfer war baS urfprünglictjc öfter fc^on fe'^r öerwifc^t,ögl. 784,5 (perfon); 786,19. 26; 788,15. Sie fritifd)C 3lufgabe tonnte mitljinnur fein, bie Stufjeic^nung bes Spolianbcrcobej mbgtid)ft in il^rer urfprüng[id)cn©cftalt ju geben, alte Sinbcruugcn unb 3ufö^


SEtöflung fi't fine 5Pcrfon in Ijo^eii 3(ttfcc()tungfn. 1521. 783Sßoilage fiatte. Sie§ gi(t natürlid^ nur öon bem lejtc unfrer „Jröftung". S)erXext ber aBittcnbcvgcr Sefammtausgabe ift aus ber Senner gefcfjöpft, tna^renb biefeüernmt^dc^ einem ber in berfetben Cffijin (e()riftion 9f6bingcr) f)ergcftelften SrncfcD ober E gefolgt ift. Stuf bie Jenaer gelten aiicf) bie 9((tcn6urgcr iinb geipjiger@efanimtau§gabcn jurüdE, ber ßeipjigcr (06 nur i^r?) folgte SBatcf). Stuö ben beibenle^teren füf)ren »ir nur bie Stellen an, in benen fie dou ifjrcr 3>ortage fetbftänbigabmeieren. Ser 2ert ber ©rlangcr 3(u§gabe ift o^ne tritifdjeu SBert^, fie l)at i^a^erfte Stücf mo^l einfacl^ aue Se SBette abgebrurft unb bringt bos .jireite nad) berJenaer Stuc-gobe. Taix 787,23, too fie bie Secnut SBotd;)» aufnimmt, fd)ien c*nötfiig, fie anjufüfiren. Über bie ©efammtausgabcn jurücf ging ccibenurnn, berbei Sc SÖette 6, 110 fg. ba§ jtoeite StücE nad) unferm C gab.Über ba§ 3>er()ä(tni5 bei gebrucften Sertee 3U bem (janbfdjriftltcö überliefertenift uod) ein SBort ,5U fagen. öot 'i'otianber bie .^nieifetloe gcljegte 9tbfid)t ber Üjcr^ijffenttic^ung auf Krunb feiner uns üortiegenbcn lortgcftaltung auegcfüljrt, fo tannber Sert in A ?in biefer ä>cröffentlid}ung in niiljcrcr iye,iieT)ung nirftt fte^eu.Senn abgefet)en bon fteincrcn Untcrfdjieben, bei benen .^utoeikn A hai urfprünglid)erebieten bürfte, übertrifft A an Umfang bie .panbfdjrift nid)t unbebcutenb unb bieSdjtuBtDortc in A (bie, wenn man obfic^ttid;e fyälfc^uug als untt)aT)rfd)einlid) au=fe^en barf, mit itjrem o"i'ücEfe()ren ju ber *perfon, um bie a fid; (janbelte, ben(finbruef ber @d^t|eit machen), machen au:^ für bas übrige llic^r in A bie (vd)t^citwa^rfdjcinlid^. i»on ben beiben längeren 3"fä^cn '|loliaitbcr§ finben wir nur790, 5, nicfit aud) 789, 10 in A lieber. Sa man gegen bie (fcfjf^eit Ie|tererStelle taum einen ftidj^attigen (^intoanb er'^eben tonnte, fo mu| bie Uon 5poIianberjugejogene ^roeite 'öanbfdjrift öollftänbiger gctoefen fein aU bie Cueße uon A.93litl^in Wäre ungefätjr folgenbel ber trial^rfdjcinfic^e Ifjatbeftanb : bie erfte 5iiebcr=fc^rift im "^.solianbercober (a) ftanb ber Urf(^rift naije, xvax aber feljr getürmt,*4>otianber bearbeitete fie für ben Srud an ber ^anb einer anberen Siieberfc^rift (b),bie entttiebcr nur toenig ooUftäubiger war, ober bie er nic^t OoK au5nü|te. Stufeiner britten fjanbfdjiifttidjen Stufjeic^nung (c) enblid), bie bao Stücf fet;r Do[t=ftänbig, aber boc^ nidjt ganj lücEenloe (789,10) barbot, beruht A. 33on bemSJietir be§ ierteS A finb neben ben Stücfen 789, 23 fg. 791, 8 fg. befonberl nod)bie in ber ßanbfc^rift fel^tcnben (Srftärungetoorte bee '^pfalmtertee (789, 8. 16)^crbor^u'^eben. Ser 2ert oon c ift in A offenbar nic^t unerheblich bearbeitettoorben. Siid^t nur, ba§ ber '^Mati"tert nac^ ber 2?ibelauÄgabe Bon 154.5 (übrigen!nic^t gan3 wörttid); 789,3 ift Unb unb 789,20 barumb baä (ftatt wenn) ouSber ^anbfd^rift beibef)atten, aud) 789, 7 ift etwa! geänbert) gegeben würbe unb in3olge baöon 786, 11. 12 wegfallen, fowie in ben (Frftnrnngen tteine Stnberungenöorgenommen werben mußten (787, 16. 18), — fonbern aud^ fonft finben firf) berStbWeic^ungen Don bem tjanbfdjriftlic^en lert nii^t Wenige. 3iiü)citen I)at t)ier Abas edjtere bewat)rt, f. bie Stnmerfungen. 2ln ben meiften anberen Stellen Ijat Aoffenbar fetbftänbig geänbert (,5. 3?. 785, 15. 20).e. J()ielc. Dr. is iMctfd).


784 jTbftuitii für i'iiif *4!cvioii in t)of)eit 'ü(iiff(f)tiingeit. 1521.(£n)int troftUc^e cr^nci),für kni, btc tun groffcnn anfed)tuitflcn Ugcn,üon onfed)tunßcu bcg bojeu feiubt«,a 8 c f u ^•lim crftenn ba§ t)a ber fd)»Deftcr ratl) ntt uff i^t fclB fte^e \&iinb rici)tc nit nac^ l]t)rcm cntpfinbenn übet fi(i) fctb,Sonbcr fnffc btc lüovt iitib (^ange baron, btc ir in gottesnaincn tocrbcn fürgclcgt, tro^ oüff bic fclbeu unb ttiei^fenltc gcbaitcfen ujtb entpfittbcn auff bic felbenit.3mn onbcin foH fie nit benrfcn, ba-3 fie allein fei), 'obic follit^c anfcc^titng bev fcllicEct)t l)at , fonbcv liil mef)r(qI§ Sanctiiij ^'ctnis fct)veibt) l)in unb ^cr i^n ber Jrclt be« glcicf)cn (el)ben;h)ic offt f(^rcibt unnb ilagt S)aöib in bem^^folter: D got id) bin öcvltiorffcnöonn bctjncn äugen, ic^ bin gleljd) Irie bic, bic i^n bic f)cllc farcnn. G§ iftnit ein fcltsame nnfed)tung untl)ev bcn fruminen, fie tt]ut iDoU h)et)e, ba§ ift 'sQud^xec^t.3um biitten bab^ fljc ja nit bei) itXjb baüon begere an futfialt gotlid^§h3iüen§^ fonber fpved^ fiolic^ ob«- l)e fcfticflic^ 3u i^m: Dein Ititle unb nitincl)n loille gefcfjc^e, lieber öattcr, fal td) t)c bcnn Mä) brinden.3uin liierten fel^n fterder er^nel) ift l)icrl)nne, bann i>aB fie an l)ebe 20Ijrgct cljn lob gölte», C5 fcl) et)nn lljcb ober gefpret^, toie Jiaüib ißfat. 17. fprad^:3idj toiü lobcnii unb alfo anrnffcn got, fo luirbt ic^ fclig Don aücn ntcljnennfeinbcn, hah mid) anfidjt; bcn ber böfe @el)ft ift ein geift ber fc^ltiermuttigfel)t,ber mag nit Dcrjagt locrbenn mit Icetag unb clagen unb fid) engftcn, 6onbermit @otte§ lob, baoon ba» t)crt! frolid) Inirbt. 255 (fc^lBcftct) darüber pex\en Pol? i^r] (ic^t) daneben \x r Pol ftan (c in fte^e Pol) rh9 Zwischen den Zeilen (durch + hinter Etitpfinbcn gewiesen) steht beä ^ct^enn auff bie K.17 furfjoU c Mi furfi^alt Po 20 ^iec^nne c aus!') 2)afe bal gcfttic^ene id§t ber iirfprüngüc^ iiiebergefc^rtebcnen Ofafjung niigcfjörtc, lägenn,5uuel)men, btic| bietet firf) feine annctjmbore iBermut^ung bnrüber bar, inie ber Sn^iial)ebnnn gelautet l)abcn fbnnte, aucl) bann iiict)t, toeuu loiv bac- anfängliche 5et)len non ftan mitin ;ilecl)iiung jicijen luoUtcn. So ift es am lDQl)rfc^einliii)fteu, baft idjt nur £cf)rcibfe()ler füritjr tuar. — 1a% iüd)t and; perfou f. fd]tocitet in unfern lejt gefegt merben burftc, beborfteiucr loeiteren S^egrünbung. '4-'-%") batioii begere = "balion lo-ijutommen begehre',Inie "fort iDoHeu', 'fic^ fort fernen' u. bergt, nod) l)eute gefagt rtirb. — an furl)alt = 'oljncfi(^ borjuf^altcn, fid) ju üergegentoörtigeu'. furl)alten in biefer 58eb. belegt S^ieg I, 750'' be?öfteren, ba« ^ouptloort furt)alt nUerbingS nur einmal in ber Seb. '3umutf)ung\ fnrf)attift Hiul)l cdjter als bac- furbetjalt *|*olianberv unb ber Irurfe. *4.'. *4-'-


:Stöftung für eine 1?erfoit in f)o^en 9lnfe[f)tungen. 1521. 785Xröftmig für eine ^'^^crjontu Ijo()en ottfcditmtgctt*Um cvften, ba§ bte fetfitge $Perfon je nicfjt auff tt fell>§)"tct)e unb vierte nii^t nad) ircm fulen über fic^ jclb§, fon=bcrn iafie bte It'ovt unb £)angc baran , bic ir in ©ottey5iamen toerbcn füvgelcgt, tro|e auff bte felbtgcn unb tuctfealle gebunden unb fi'ilen auff bie felötgen.3uin anbern fol fie nidjt bencfen, bac' fie aEeiit fei),bie fo((^e nnfcdjtung ber feligfeit t)üt, fonbevn öie( mef)rfcfji'eibt) ^in unb I)er in ber SBelt be§ gleidjcn leiben. Sßie 10 (al» S. ^^-'i^ti-'U'S i. ^Uctv. s, 9.offt fdirciet unb f(agt £aDib int 5p)alter: 'Q (Sott ic§ Bin OerlDorffcn bon isi. si, 23.beinen äugen'. Stent: '^ä) bin gleicf) toie bie in bte §elle faren'. 6» ift nid^t Ui. 2«, 1.ein fel|ame anfedjtung unter ben fronten: Sie tfjut lud tüel)c, ba§ ift aud)xiä)tetc.15 3uni brüten, ba§ fie ja bei) leiöe nii^t bartjon ju erlbfet Irerben begercon furbe()alt göttlich» luiUen«, fonbern fprec^c frolic^ ober je f eftigtic^ ju imSein töille unb nic^t mein IniUe gefcf)ef)e, ßieber Später , fol ic^ je ben ßelc^ suc. 22. 42.trindten.3um oierben, fein ftercfer erfenet) ift t)ierin, benu ba§ fie anf)e6e irgenb20 ein @efprect)e, SBic l^aöib ^^fal. 18. fprad): '^äj teil ben §g9i9i5? loben unb*M8,4.anruffen, fo Icerbe iä) erlbfet Don altent, ba§ mic^ nnfii^t'. Senn ber bbfe®eift ber fc^loertnütigfeit mag nicf)t Oerjagt liierbcn mit betritbniu unb flagenunb fi^ engften, fonbern mit ©otte» lobe, bafon baB ijet^ frolit^ toirb.10 om SRanbe: 1. ^ctr. 5. ABCH i. $etti. ». D Spctti uj. E1 für »F 7 futcn be§ ^cr^en? 3en. SBitt. 10 fi^rcibet BCDE fc^riuet H jc^tci6ctom 6. FG 11 «oflet BCDEFGHSen. 2Bitt. 13 eine CH tf)iin root mc^v Seipj. SBatcf)•-'-'1.5 baoon DEFG 3cn. SBitt. in fiiticfiatt BDEFG 3en. SBitt.fd^Wcrmut 3cn. 2öitt.üutl)crl SOnfc. VII.50


'786 Iröftimg für fine ^^ftfon in l)of)cii 9(nfecfitimcicti. 1521.3um f^^unfften foß fic 150t bancfcn mit olep, ba§ fie jold^cr '^emiud^ungtrirbig ift, ber öil Jaufent menjdjcn beraubt blcljbmn; c§ lt)e[)r auä) nit gutnoc^ nuti, bah bcr mcnfc^ fott loijfcn, inie gvo» gut unter anfecf)tungen ligt.6§ !^aben ettt(f|e bah Jooüen tüifienn unb f)abcn if)n grolfcn jcfiobeu bamitt^an. ^arümb iolt man gotteS l)anbt f)iertn uiib itjm oUeut leljben Initligtragen, e§ ^at fein not. ^a es ift baS aller befte Qnd)m gotlic^cr gnabenunnb lieb ju bem menfc^enn.^JJiag if)n fole^em gaU ben 141 5Pfalmbetf)en lefen ober fingen berfunberli(^ l)ic ^er binet,tDclc^en ic^ alfo ücr=beulen tüolt.^ä) toit ruffen ,}u got mit met)ncr ftim,3cf) tuil flef)en got mit mcljuer [timUnb mel)n dag Oor feljncn äugen au5fci)uttenunb mein leibt t)l)m funbt tf)un.So offt mein ®el)ft über mii^ öerfd^mac^t. S)an I)ue h)et)ffeft me^ne tocge,(baö ift Inic mirä gcfjc unnb gct)cnn fot 3C.)3(n biefem iucge berftrcgen ' fie mir ftricfc (ba§ fein bie bofen gebantfcn,ba§ ber mcnfd) nit >riel)j, loue fi mit i^m ^inau^ ftil, bah er bamit öer=bittert Mnerb an fet)nem tf)un unb irefen, aber man fol§ got beüelcn, ber toeislüol, toie eh get[)an fei;).^d) ^abe gefetjen auff bie gerechten fjanbt unnb gefc^atoet, unb ift ni=mant ber mtc^ !ennc. (ba-J ift auff bcr fclbigen fcljtten buncft bie felb, ficgcf)or nit bol)in, bo bie fclbigen feinbt.' 9Hmant fennet fie, fo teil fie banfliljen unb toer be§ lanbta'' geren log, fo fan^S fie nit, Joic üolgt,)13 ff.Psalmus 142 iuxta hebraicam uuinerationera et inseratur nova trauslatio r Pol18 Hinter jc. fehlt die Klammer 19 -fttcäen ist unterstrichen, darüber ftedcn Pol 21 »erbc in »irb Pol 24 Binter steht ^fon Pol 20 tonbtS c in Iat)bt§ Pol HinterfclbDolgt fehlt die Klammer') üerftrcgen irirb = Bcrftricfen ju nef)nien fein, bie änbctung in BctftedEcn f)atoffenbar boj absconderunt ber SUuIgata im SJuge, baS ober Cutfjer quc^ in feiner fpätercnÜberlegung nic^t berüctficfitigt Ijat. Sp. 5p. -) 2n6 in Berbittcrt ba^ urfprüngtic^e ftccft,berf)inbert bcr 3;rucfe nur eine fpätere Jinberung ift, ift U)Ql)ri(^einIic^cr, als baß Ber=f)inbcrt in Berbittert entftettt toorben fei. '$. ^. ^} §ier ^aben bie Irucfe jtocifetloäbo>5 Dtic^tige, inbcm fic für bie felb bieten bie fecle, bcnn hier mit bie fetb gemeint feinfollte, ift nic|t ju fcf)en. 31ucf) bie fetigeu ^aben nu5 bcmfetben Girunbe bie f)öc^fte 2önl)r=fd)einlicf)teit für fic^, bns Gc^te ,5U enthalten, dagegen mit auff ber felbigen fet)tten bürftebie .öbfdjr. gegenüber ben Srucfen iUcdjt bcI)Qlten. *p. *) -l«.Cffenbar mar ^ier bii? urfprüng=lic^ gefd)riebcne tanbtg bas Süchtige. äJon einem tci)bt eigentlicf) nicfit bie Diebe, dagegen:iftbie Seele Ijätte biefc? 8anb (b. i. bie ©eitc ber Scligcnt gern tnicber im Siücfen, aber fie BcrmagCa nic^t ujln. 3Ber an bcr gügung be? Sanbes loa Werben Slnftoß näf)me, fönnte ctioalanb = 'bie S8etDol)ner bc» Sonbeä' ncl)men, in rtielc^cr SSebeutung e» bei Cutter oft begegnet.Sgl. (Srimm, äötbc^. 6, 90. 5)5. iß.


Jröftiing füv eine 5petfon in l^ofien ^(nfec^timgen. 1521. 7873iitn nmfften lot fic Sott banrfen mit bici-?, bQ§ fie fold^cv '^eimnid^imgtoirbig ift, ber fo öict taufent 'D1fenicf;cn beraubt bleiben, ßc- Ircte oiid) nic^tgut noc^ nu^e, ha-i ber 5]{cnlc^ foltc »uiffcn, trog gfo-S gut unter ber onfc^tungligt. 6§ fjaben etliche fo((^§ »oEcn tniffen unb Ijaöen iren ' groffen fcf)Qben5 bümtt gct^on. S;arumb fot man ©ottcs tianb fjierin unb in altem teibcntDiUiglic^ tragen. ߧ ^at tein not, ja es ift ba§ aüerbcfte 3eid^en göttlichergnabe unb liebe jum illcnii^en.Unb mag in foli^em fall ben 142. spfalm beten, lefen ober fingen, berfonbcrlid^ '^ie^er bienet.10 S)er CXLII. «ßfolm.3d) fc^rcie jum .§69{9{9i mit meiner ftimmc. 3d) [iii)i bemA369{9i9l mit meiner ftimme.^ä) fc^utte meine rebe für im auv. Unb jcige an für immeine not.15 3Benn mein geift in engften ift, fo nimpftu btc^ meiner an.(S)a§ ift, bu forgeft bafnr, h)ie mir» gel)et unb gel)en fol.)


788 Itöftiing für eine ^Pcrfoit in l)o^en 9Jnfe(^tungcii. 1521.S)ie ^iuä)t ift öon mir bergongen (S)a§ ift, c» t|t fein fltefjen nod)entrinen, ic^ mu§ al^ie t)alten in ber nngft), unb i[t 9limQnbt§ bcv nnd;inetjncv feele frag. (5ll)o bnntft fie fic^, fo fnlet fie fid^ auä), %bn bavnrabfol nit nblaffen, bcnt bnnöen unb fulcn nit nnd; üoigcn, Sonbern)3iil; i)ab ju bir gefc^rie^cn unb gfagt, Wein got bue bift mein juDcrfic^tunb mein teil i^m (anb ber lebenbigcn. (Xas ift fie fogen, ^d) foE fterbenunb Devbevben, bn ftrel)t ict) Iriber, fag, mein fe(e toil (eben, bee üevfifje id)mid} ju bir)^ai aä)t auff mein gebet, ban i(^ bin )et)r tfjunne ober frf)mat iDorben.terlofe mi(^ öon mel)nen ticrfolgern, ban fie fcinb mir ju ftardE.^•ur au» mein fe(e Don bifem gefendnus, bas fie tob beinenn namen,unb oEe gered)te loerben mid^ nmbgeben, (bir mit mir unb über mir jubancfen,al§ ob bcm üertorne fc^off.)Sarumb bah bue mir Dcrgolten l)aft. (3)a§ ift troft für unfat, f)ilfffiir büfe-j anzeigt,' "ülmcn.)2 Sinter angft fehlt die Klamvier 3/4 Sllfo bis Sonbcrn steht nicht in Klammern4 Zioischen fol und nit steht f9 o Pol futcn (nit . . ot^en) nit 7 roi[ c in wirb Pol10 Hinter ftatd. folgt (. Sal ift nic^t allein menfc^en feilten mic^ on, funbern ber teufet ift et)njd^arffer anttegcr unb flfc^lüinbcr ^urift miber mc^ne junbe, bcm ^ic^ ornier uirgenbt jc^rifftgnung furWcnben fan, 6r mit mir jo bc^nc barm^et^igteit gar jcu nic^t maiim, me^ne funo aberjcu groffen bergen, Pol 12 bit c aus bic C^) 14 ift] ii) Bs 15 (anjcigt) darunterentbl)ol)c Pol') Sie Sinbcruug $iolianbcre (ouäeigt in cittpfafje) ift offenbar nur mit Siücffic^tauf bn« Oor^ergctjcnbe ic^ gemad^t. 2as i(f) I)at etroa^ für fidj, incit aud) in ben unmittctborbor^ergeJ)enben 6r![ärnngen ba^ ic^ bes ^^folmtci-les fcftgef)altcn ift. Stber nicfjt überaü ift c?ber galt unb ba anzeigt burc^ cr^cigeft ber Srncfe eine Stü^e erljält, fo erfcfjeint ^'olianberjentpfaf)c aU eine eigenmächtige Slnberung unb ift ... anzeigt als ba^ Urjprünglic^e. 3"anjcigt f)at man ^aft ou* bcm *pta(mterte i)in3U5ubentcn. anjeigcn — 'funb t()un, offen:baren' ift ein 8ieb(ing§h)ort *3nt()cr5. %. %.


itöftung für eine tperfon in fjo'^en 9(nfet()tungcn. 1521. 789ber angft.)3d^ tan nic^t cntflieljen.(S>a§ t[t: 6§ ift fein Hid}m nodf) ciiti-inncii , ic^ miio aU)ic ()altcn inllnb nicmanb nimpt ftd) meiner Seelen an.(W)o bitncfet fie fic^, fo futet fic^Ä auä}\ abcx hauimb fol mnn nicfjtablaifen, trnb joicfjem bnntfen unb fiilen nicfjt folgen.)3u Xir fc^rel) i(^, lieber .S^ißSfr.(235eil fonft nichts troftcn Inil not^ l)elffen fon.) Unb fage:S)u bift meine 3i'Dcvfid)t, mein Seil im Sanbe ber l'cbcnbigen.(Sa-3 ift: @o fagt mir aUeS, id^ fol fterben unb öerberben, ba ftrciteicO tüiber unb fage: 5Jcin, ^d) loil leben, be-j lierfet)e ic^ mid) ju bir.)5Jlertfe auff meine !lagc. Senn icf} locrbe feer geplaget,©rrette mic^ Pon meinen 23erfolgern. 2enn fie finb mir jumei^tig.iJure meine feelc au^ bem teräer,(S)a§ ift au'3 ber not unb angft, batin idf) gefangen bin.)S)a5 iä) bände beinem 5iamen.S)tc ©ereilten tnerben fic§ 3n mir famlen,(2)lit mir unb über mir ^u bandfcn, al-j u6cr bem Perlornen Sdjafe.)Sarumb bos bu mir irol tljuft.(S)a§ ift troft für nnfal, l)ülffe für bo5l)eit cr3eigeft.)3lmen.3um fec^fteu ift not, ba§ man je nii^t jtoeiPele an ber jufoge bes tt)ar=^afftigen unb getretoen @otte§. Senn eben barumb ^at er erl)6rung jugefagt,ja ju bitten befol)ten, ba» man je tniffe unb feften glauben ijaic, e§ locrbeerhöret, al§ (Il)riftu§ fagt Wattl). 21. unb ^3iarci 11. 'iLiarlid), ^d) fage cud):'^°J[.''fj';.5;^;2lEe§ ba^ ir bittet, gleubt nur, ha5 ixa cmpfa^cn toerbet, fo gefc^ic^to gclois=lid^'. 3tem SuceU. 'bittet, fo toirb enc^ gegeben. Sudjet, fo »oerbet ir^uc. u.aff.finben. Älopffet an, fo toirb euc^ auffgct^on. Senn loo ift unter euc^ einSon, ber feinen S?atter bittet umb» brot, unb er im einen ftein bafürbiete? etc. So benn ir, bie ir arg feicb, fonb cloern fiinbern gut» geben:2Bie Diel me^r Inirb ber t)imlifd)e S-Hitcr bcn l)eitigen Seift geben benen, biein bitten'.er^oiinge24/25 am Sanbe: !);ii^t jtueiBeln nn ©ottcä evt)otunfl .\LiCUE 'jarfjt tiuioclit an 6obc§H5 fidt H] fie cä Säalti) 8 Sie Srudfc fe^en fänimttii^ bie Ätommcr hinter „Unb fage"9 mein juDcrfit^t BDEFG 3en. SBitt. 15 Sure B 21 Böä^ei' 3cn. 23 nie Söitt.26 eud^] auc^ 3en. 27 ba§ it] roasi ir BC'DEFGU 3en. SBitt. wat 99 H gleuBetBCDEFG 3cn. aSitt. griotet H gefi^iet? SBitt. 31 feib BCDEFG SBitt. 3«n. finb H') fo fület fict)-5 anä). fictiä nid)t = 'f't^ iif'. fonbern = 'fic^ cl". fie, bas bie.f)bfc^t. in biefem 2n^e ali Subjeft feftt)ält, ift ^icr fallen gcioffen unb on bie Stcüc bie 9{ebenä=art 'ei fület fitft'= 'es roirb gefül)(t, man füf)[t' gefegt, ebenfo »ic ja auc^ ba^ folgenbe fl)mit man Bertaufdjt ift. Sgl. „Senn fo fulet fic^^ aitd^ i)m geroiffen, boj . . ." (Sri. 41, 379. 5p. 5ß.


790 Sröftumj füt duc '4-k'vfoit in Ijolji'u 'Jliifcdjtuiii^cii, V>21.1>aa aba aiid) bic fclbe pn]on (5f)viftum rcdjt cvfciuic, als bmd) i£)ii(lEciu aüc unfer fiinb behalt iiiib gotö giiabc uii§ geben luiibt, ba§ fic nitbind) fic^ fclbö an biefcnn mitlcv mit got I)anb(c k.Maxtinuö CutterM.D.xxi.1 ITiuter ot§ xleld bn» o I'iil :i an c in anc l'ul > Ilieiuiilv)- : Sjo atct nacOfutrfjct ßrljnci) blj oiifcdjtuiiä titgiimet ^eftiflcv jcii luctben, fot iiion uitf)ts aiibcvs tljucii, beim tcljobgemcitem vabt 6(el)t)cn, beim t-i ift cljii fleloiji jccii^cn bal b») anfec^timg batb au|()ovcii lotibt,unb bcr teufet ganfe na^cnb ulcviDunben ift, olteljn baä cv liov[)l)n fc>)n f)0(f)ftcä »crfuc^t Pol


Itöftuiig für ciiie '-l-'cvioii in I)ol)tu 3litfcd)lungt'it. 1521. 791Tq§ abcx auä) bic fclbigc ipcvfon 6f)viftum x(ä)t cvfcunc, aU bnö burc^in aücin qUc unfcr funbc bemalet iinb ©otteö giiobe im-j gcgckn toii'b, Sa»fic nid^t bind; [id) feUio, on bieten IViittlcv mit Giott l)anble.So abcx naä) iold)CV crtsncl) bie nnfed)tung beginnet f)cfftiger 3n Ineiben,5 l'ot man nidjtc' anbcvö t^uu benn bei) obgemcttcm lat bleiben. Xenn bicfcgioffe anfcd^tung i)'t ein gut jeic^en, ba§ fic Balb ein enbc ncmen toerbe, unbber Scuffel gant; naf)et ubcrtounbcn ift, aEein ba§ er fein f)6t)eftea beriuc^t.Senn auä) ^ijaxao Derfotgt bic ßinbev 2iiract nie ^efftigci; benn am enbe.S;a3u fif)et man auä) in Iciblid^er fd^toadjeit, fo bie eiimel) ttiitdet unb bem10 SOtenjc^en I)itfft, ba§ fie in Inol juüor am aUer Iientfeftcu mad^et. Xcr=falben fol bie felbige ^ßerfon 'i)o^m unb einen guten tvoft l^aben.3/4 am IKanbe; 6()tiftum aU bcn 3)lit(cv füttnlbcn. ABCUK (5t)vifliiiu Qljc bcn niibbclDÖriilben H2 funbe BCDEFGH 3cn. SBitt. 5 ro^t BCEF 3cn. Kabl D tot^ G aöitt. tobe U6 gutt C gabt H 7 no^e H 3en. SBitt. 8 uetfolgct BDEFG 3cn. äöitt. BEtfotgctc C vcufolgcbc U 10 ^itffet BCDEFG ^elpct U


93tartinu§bret)erlel)[jguttem3(nno|i j^loiffengauj31)cfug.Sermon tion bretcriei gutem SeBeu,baö ÖJetDiffeu 511 uuterric^teu*1521.?(n lticl($em Zaq, biefe !pvebigt gc:^atten ift, In§t fic^ nic^t feftfteüen, baicg(icf)er 'Hn'i)alt fefjlt. S)ic einjclbrucfc wcifm i:^n in bae 3af)T 1521 unb bie„gttlic^ ©ermoneS", bie im Sluguft 1521 erfc^iencn, in bic 3eit öor ber 9{eifena^ äöoniiS. Sutf)er "^at nad) beven eintritt noc^ in (Jrfurt, @Dtf)a unb Gifcnod)gcpvebigt. 3)ie Erfurter *t>rebigt ift erijattcn; für bie 9(nnn:^nie, bnfe ber „SermonUon brcierlei gutem Seien" etloa bie ©ot^aer ober ßtfenac^er ^prebigt fei, lä^t fic^nicfite beibringen. SBir l^aben ba'^er ben „Sermon üon breierlei gutem l'eben"unmittelbar üor ber ßrfurter *;prebtgt eingereiht. 6in beftimnitcr 2ejt wirb nid^tbct)anbelt. 3m 9(nfc^tuffe an bie breitl^eilige Stiftsptte beS alten Sunbes f(^itbert!Cutt)er „brcierlei 5t>rcbigt ober Setjre", loobei er am ausfii^rlic^ften unb in frifd^er,fdjlogenber Sartegung ba§ „9Itrium ober ben fird^^off" befjanbclt, „bas fein prebigtaber lere, »ilc^ gan^ unb gar bon eufferlictien toerden leren".A. „@t)nn ©ermon bon breljerlel)2(u§ga6en.bai gctoif= fen ju t)nbter=5Jl. S). rri. [i3cfu§. Wartinus fintier||leben{^|jrichten. j|3).rücffeite bebrucft. 4 Siöttcr in Guart.j" %M=©i-furtct ®riicf. 2>otf)anbcii in bot .KnQafefd§en ©Ig., 9tinftetbam , 9lrnftabt,Sajel, Sctiin, StESbcit, gifenadj, ßiotü^, (5Sotl)o, .^allc, .gjeibclberg, fiönig^berg U.,geipjig ©t., Sonbon, äBeimar, äßittcitbctg, aBolfenbüttet, äi"«". äficfau.B. „6inn ©ermon bon jigutem leben ba§ 9e=,ri(^ten. Soctor ßut^er.,4 SSIätter in Quart.Sonbon.|i5Jl. S). 3iXi-^u ünter=Ü3efu§. ]"£rucf Uoii ?lbnm £i)on in S8re«loii. äJot'^anben in Srcälaii U. unb ©t.,j C. „3lin ©ermon bon||bre^erla^ guttem leben bog ge= tniffen 311 önbcr=rid)ten, S)o||ctor ^iaxtini Öut^ersl|5öl.S).X3ei. 1 ^gjlit liteleinfaffung. 6 Slätter in Quart, ba§ Ie|te Statt leer.||ffSie : am ©nbc bct 2. 3file bes Sitels finb nieift ^djtoaä) gcfommcn unbin inanif)cu (Jr. (3. S. bcm einen ber ffnaatefcfien ©lg' auägcbticlicn.ßSleidjed gilt tiicllcid)t Dom @nbe bet 3. i>,eiU, hjo bie meiften 6r. feine = nuiroeifeu,aber 3. 33. bai ^ambutger unb Jpeibelbergcr 6j. Saä britte Söl. bc-j SS09. q ift


etierlat)•|i9lnno.!"bo§ba*SBittemberg.^Sinmüu Hüll bicicilct gutem Sebi-ii, bas (Scmifjcii 311 iuitcrrid)tcii. 1521. 793in manchen (Jr. mit 3liii., in anbeten biw lefete mit 9liiij. fignirt. Srntf bonSitüan Ctmat in 3lug-3burg. 33g(. ti. Sommer, 5Jt. -249. 3}otI)Quben mit aiij,QÜij in ber flnaofejcfjen ©lg., ®ürti^, Sonbon (2\ mit Sliij, aiiij in §ambutg,^eibelberg, äßittenbcxg ; mit aüj, 3liiij in ber ßnQafeid)en ©Ig., SBertin, 9iÜTn=berg 2t. ,3tt'cife(f)Qft ätmfterbom, Srlangcn (nnviollft.).D. „9liu Sermon üon bret)erlat) giittem lebenjgcjuiffen 311 ünbervirfjteujjSoctot lltartinus Sut:^ev. M. D. XXI.;3cfn§. " G SBlättcr in Qiiavt,ba§ Ie|te SBIatt teer.3eiic 6 bcs Sitcis ift etttiüs nad) red)!-:- i'ctfdjobcn. 35titf)anben in berflnaafefd)en SIg., 9JHinftcr, 3ütid).jE. „3lin Sermon SBon gutem leben baä ge- miifen 311 Dnber=Jrichten, S)o ctor ^nartini SuttjerS m. S). 3üi\. J3^e}u§. |"i:mt liteleinfaffung. 6 SBIätter in Quart, le^teä Slott teer.SBorliQnben in SScrlin (2), Sterben, ßonbon, Segensburg.F. „Q))n Schöner Sermon öon \2rei)ertei) guttcm lebeniün= berric^ten .. Soctor 5!lartinuä jSutf^er.|geh.n)ffen jui5)1. S. Xv^ttii. j" 6 iBtötter in Cuort, te^te Seite teer. 9Im gnbc:„g ©ebructt ^n ber g^urfürftlid^en ftabt Sttbenburgf biird) ©abrietfian^. 3m. 9Jl. 2). X.^iiij. Sare.SBorfjnnben in ber fiiiaatef^cn ©Ig. unb Nürnberg ©t. 9hir 33og. 9t biefe?Sturfel Quc^ in StroBbntg, bereinigt mit Sog. S eine? nnberen ®rnrfe§ öon®abr. fianfe.9tu|erbent ift ber Sermon aufgenommen in „(Jtttid) ScrmoneS" (ögt. obenS. 690). ^ier ftel^t er ®t. Sf^— Sij'' nebft einem 3ufa^ 511etand)t^ong „aöie manöci-fton fol, ber glaub tfiütä allä".A ift ber Urbruct, au§ bcni in ^ienUidt) genauem 9tnfd)tu| einerfeitS B,anbrerfeits bas jüngere F geftoffen ftnb. 9lud^ ber in 'Jtttid) Sermone^' entf^atteneiert (S) fönnte auf A berufen. 9lber er ,5etgt nud) 33erü[)rungen mit ben übrigenßin^elbrucfen, bic fic^ bcutlidj ,3U einer Oiruppe CDE(*(;) ,',ufammen)c^lieBen, o'^ne ba^bereu näfjeres iWrpttni« red^t ftar märe, "ilux ba§ E aus C geftoffen, mirb nic^tkälDeifett »erben tonnen, fie ftinimen fcl)r genau überoin, außer 797,2; 800,6;801, 25 meiert E nic^t er()ebtic^er Don C ab. Saß D i'ortage bon G gemefen, ifttoegen ber ,}al)Ireid)cn SonberIe§arten in D unmijglid), auS üf)nlid}cm @runbe ift aud)C nicE)t als alleinige i^orloge Don D benfbar. t'eiber bringt auc^ ber Sejt in S feinerecf)tc 'Sluftlarung : er teilt 4 Slbroeidjungen mit CDE unb 3 mit CE, t)at fernereinige toenige, bie nic^t in bicfen Serien loieberfeljrcn , mie anbcrfeitä fotüol^I Dal§ and) CE Diele nur it)nen eigne gegarten bieten. So Wäre üielleid)t immernod) bie roa^rfd)cinlid)fte 3tnna^me, baß CDS ein X ju ©runbe liegt, tocldjem Sam näc^ftcn geblieben, Don bem ftd) G meiter unb D am toeiteften entfernt '^ätte.6i tDürbe bann 3. 93. an3une:^men fein, baß X 797,21 blinben leütter l)atte,biefeg in S getDat)rt, in C ju leüt umgebeutet, in D aber (lal)ter) rid)tig Derftanbenwürbe. &benfo müßte feügcr, feügen G 798,16; 799,8.24 au# Xflammen, aber nur Don G bewahrt Worben fein.Ssn ben @efammtau§gaben finbet fid) ber Sermon in bem .öallefc^en SuVpte=mentbanb (1718) ©. 4l0''-413^ l'eipaig 21). XXli S. 188"- 191% SBati^ 21). X


ftüd,fünbmüde794 ©cnnou Uuii breicrlci gutem Vebcii, bo5 Öictuiffcii ,iii imlcvridjtcii. 1521.Qp. 1082-1992, erloiigeii, Seutfd^e ©djriftcn, 1. 9(uflai3e, 58b. XX, S. 301-308,2. 9(uflage, Sb. XVI, ©! 291-300.Sßir gefccn bcn Jert nacf) A, iinb üerjeic^iicu bie Seiartcii bcr @in,5elbnicfc,foloeit iiicljt im folgeuhcu (ivifainmciifaffcnb ü6cr fic kricfjtet lüirb, foluie bie Zcxt=at)lDet($ungcn am S, beffcn iprad^lidje ^l&lueidjungen mir fo lucit ücv,^cid)iiet tuctbcii,qI« [ic ctlüa ^ut 3luff|cIIimg bcs 2ertüerl)altniifi'5 mit biencn fbunen.Umlaut beä a iinb au: leffit> (a^t C',E, fonft fiel^c l'eSavten. — Uuulaut bc§ bietet p Befonbeven Ü^cmcrfungcn feinen 3(n(a|. — S)ev Unilout beiu ift in A fetten, etWaS pufigcv ber bcs uo bejeidjnet, beibe burc^ i'i. B nnb Ffd]lic§eu fic^ A an, bod} bcrlüenbet B gteid; anbevcn 93reelauer Srucfen nur üfür beibe f^äüe (tnindc; anrüret), lDät)renb F ben Umlaut bei u meift burd) übe,}eid§net. CE "^aben ü für Umlaut beö u unb u für ben be§ uo, D bagegencincrfcitä ü, anbcrfeiti üe, ie. 9ll5 feUener Umlaut fei bürc^ (D ftetS), al§ gätlemangelnben Umlautet ftud, rüden, nu^lic^, trunde (fij.) wurbcft (Äj.) CE,bc§ ©c^WanfenS: ftud :funb : D; müde : *C augefülirt.9(lte§ ei geben *C al§ ai, ?tusual)men finbcn fic^ 3umei(en in D, loo nid;tnur ein(anber), fonbern aud) -'^eit unb eiuäetn bret)t, '^eljffen, flel)fc§,begegnet.uo ift in *C burc^ u gegeben, in E aud) ,^iim gegen jum CD, F '^at ünur l^in unb toieber, meift u.S)e]^nung§ - 1) : i)^mufm. gen)l;cnen, w'ijo ufm. > jm uflo. getoenen,iüo uftt). *C, ijl^ni, ijm uftc. gclut)enen, mo ufro. F. iBofalüerbop^jelung fül^ren*C meift ein in leer (©ubft.) für lere A. — 3tt'if


äevmojt uuii bu-icvtci autcm Sebcii, bac- föcluiijeii ,yi uiiti'vtidjtin. Iö21. 795Um 6i-[tcn ift ^it mcrdcn, tuic biivrf) Hioicn l)iu tiltcit tcfta=mciit bcv almcdjtig gott) befall) 511 macf)cn cl)n tadciiiadtel,baä tu brcl) tcl)E gctctlct locv. Saä cift Voax ba§ aUnI)ci)lt9[t iitib f)icB ganctmn Sanctonim, bQ§ tüor t,ef)eu einlang, tocl}t unb f)ücl), glcid) üicr cdt. SaS anber l)icf3©anctum, ha§ \vat gtetd) l)od) unb liicit unb ^lücn^ig olleulong, unb hjaren bic bcl)bc anei)nanbcr eljn gebctu Donfjol^evn taffein, ba§ man ging au§ eijncm l)n§ anber, trie au^ einem gematf)l)n§ anber. Sa» brl)t l)ie^ 3ltrium, bcr l)off, bcr luar l)unbcrt eEen lang,10 funfljig 6rel)t unb funff eEen t)oc^, unb bafelb§ lüar cl)n tt)el)§ furfjang, burcE)=ficfitig Joie cljn ne| umb ba§ tabernadel. 2)o t)er an Ijtoeiffel anc^ unfer!trc§cn !omen, bie toir au^ in brel) ftutf teljlen, aU ben ürc^ljoff, bie tljrd)unb ben ä)ox, ba« ber c^or ba§ aCer^eiligft ift, barnad) bt) ürc^, barno^ bei;firc^^off. SBilc^ bret) auc^ tuol l)n eljneni iglitf) Ijauß funben tüerben, fo man» ben ^off für el)niß, ba§ f)aufe für ba§ anber, bie ftube ober fc^lafffammerfür ba^ brüte rechnet.(Sgum anbern ba burc§ I)at ber l)cilig geljft anzeiget bre^erlel} ;)rcbigober lere, hjelt^ ba mad^cn breierlel) gtniffen unb funb unb breljerlelj Iriel)^eljUö guten lebeua ober bret)erlct) gutte locrcf, toelc^er aller unbterfc^eib nntjlicf)20 unb not ift el)nem d^riftlid^en menf(^en, bas er nit el)n§ l)n§ anber menge,unb fel)niä re(f)t orbcnlicö treib, auff ba§ er nit baä für ben ä)ox ^alt, ba§bcr "^off ift, nad^ für ben ^off ha§ bie ürc^ ift, unnb looEen nmb flererborftanbs loiUcn unfer hjetjfe nad^ ba§ ©anctum fanctorum ben djor nennen,baS ©anctum bie ürc^, ba§ 9Itrium bm !ir(^l^of.25 ßjum brüten I)eben tnir an oon bem !irc§t)off. ,3iii« erften: Saä fein^jrebigt ober lere, h)ilc§ gan^ unb gar bon eufferlii^en lüercfen leren unb on|cit unb ftat gc|)unben fein, al§ ba fein bic ccrimonien unb eufferlid} gepcrbenunb toel)fen, t)n clet)bern unb fpeifcn, hjilc^c, fo ein prebiger nit load^et auffbaä boldE unb jufi^et, faft ferlit^ unb fd^eblid^ gelüiffen machen, barauß ban1 9Roifen C aio^fen DE 2 befat^ B*C i bo§] bcv U gctotjtt CE 4 !ö«nsft 15Ijo^ligeft ü ba§ looä B den *CF h »icn- U ccfie§ 1) ctJct CE cd S 6 jmointiig *CV üaibcn CE „an" fcf)tt S ^ttfein CS ftot^in I) IjiU^in E taficn giciig *CF8 *


796 ©crmon <strong>von</strong> btcierlei gutem Sebeii, ba» ©etoifjcn jit untemc^teit. 1521.l)art üDiBIieBenc unb bltnb tnenfd^cn hjerben, tvo man t)I)n nit Ircitter fagt.S)a» Jüir beu etlii^ ejcm|jel gcBen, bo§ ein |)iieftcv, mcrnic^, nonne, Bii(^offunb gan| gel)ftlt(f)ei ftanb onbcv fletjber trcgt bcn ber gemein man, auä)anbei gcpeiben füret unb in ber ürd^en ^eiytig !tel)ber tregt, ficttct, fingetunb be§ glei(i)en t^ut, feinb aUe» euferlic^e Jrerc!, an ![et)ber unnb ftat ge=punbcn: unb leer fl) tf)ut, ber t)elt foI(^e lere, bie babon gefegt fein unnbI)eiffen gutte toerdf, gut leben, gciftlid) ara:pt, I)at bafon ein fic^cr gut gertjiffen(ja bormeffenI)eit), er ijah im rcc^t tt)an. Sßiberumb fo er be§ ein-3 öorfitjetober nac^ leffet, fein !(el)b nit re(f)t tregt, fein jeit nit ^elt, u6er!um|)t er ein'bb% geloiffen aU ber bie gebot nit gehalten £)Qt.3um Hierbcn. Ser maffeit t^nn hjir alle, locn toir bie gepotcn faftcnunnb fel)cr Ratten ober breiten, fo lang bi§ ba§ burd) uberfe[)en unnb fdjlaffenber frcbiger batjin mit um !ummen ift, ba§ man ein groffer geloiffen mac^t,fo ijemant ein ftutf brot auff ein faft abent effe, ben ob er fic^ öol trundteober flud;et, fc^lueret, luge, trüge, ef}ebrec^e ober fonft eljnn fc^loere funb tl)et,fo gar ^art tjangen fold} lere, leben unb geluiffen an ber fpeife unb euffer=licf)en bingen. ^a loie nil |)riefter finbt mann i^t, bie nit jefjen mal groffergetoiffcn t)etten, loo fl) an nianipct, an tafel, an mermclftein\ an filbern telcf)aber beS glcid}en ine§ l]ielten, ben ob ft) l)ctten funff mal unnu^, fc^anbpargercbt, gelogen, affterrcbet, aber fonft l)l)ren ncl)ften belel)bigt, fo feft l)angttji)t geluiffen an bifcn enfferlidjen bingen unnb fo loß an l)()enen redjtfc^affenbingen. Unb lücld)cr lelje obber gemein man ()at nit ein groffer geJoiffen, foer an ein§ 3lpoftcl abent aber anber faftag cljer, piitter, flcifc^ effe, ben ob erc^n ^anb niorb ober liungen morb, ei)n unfeufd) gefielt, hjort aber loerd Ijette?3a ift§ bo(^ bat)in fomen burc^ etlid)e blinbe lerer, ba» lein lel)e t^ar ben!elc^ naä) corporal nururcn unnb groß geh)iffcn bation gemad)t toirt, fo e§lienmnt unoorfel)en§ anrürct. 5Jad} locitter. ©o ein gemein menfd^ unt)orfet)en§1 BetWifine *t.' roo CE jncn D 2 etltiJjc CE niuni^ B 9Jiün^ *(' 9iunn CE3 anbete CE 4 l^aitigc CE fingt CE 5 geleii^cnn CE cüflerlic^e *C 6 bor »on D8 t^on CE gettion D bc§] ber D überfi^t *CS'J ttljb B n loonn CE 18 fommcn *C groffer CEF grofferä D mottet CE14 ijniont B fcrotä 1) cjj 1) bonn CE truncE CE triincf D trinctc F lö flutete Dfrfjloür C fdfilDÜer I) fc^tuür E löge B cebreö^ CE eebrcc^c DF fünft fc^Wore DB*CFtt)öt D 16 föc^c D f^ieife 17 Ijc^ *C l)cfet F.S 18 filber B fljtbtin D fitfierin CECEIclcöen S 19 bc§] ber S gete^i^en CE fi^onUJOr .S 20 affterrebt D l^inberrebet S fünft *Cgefc^ B 7 bor uon DF güts 1 )tixem B nec[)ftcn BCEF nöc^ften l) betoibiget D f)ongct *(' 21 jrc D 21/22 „unnb"6i§ „bingen" fe^^tt D l)I)nen B rc^t gefc^offnen CE 22 lol) BCE groffer BCEF groffer§ 1)23 „nn" fc:^rt D ofofteUn B 91)joftcI§ *C ober B puttcr] fd^motö ober U cfe D 24 t^ete D>:> e^ ift D ettic^ BCE btinb CE btinben totjter D tel) B to^ CE getftor D tarff CE26 nocfi BCE] ober D grög B 27 iintcvfcticn CE onrurt CE '^loä) *C') Sut^cr meint '^tet lDof)l bie geWcititen ÜJlarmurtofcln, Itjeldjc bie @eiftlidt)en 3. 33. nufSetbjügen mit fid) fiif)rtcii, um überall bie 5)hffe tefen ,;u tonnen, aud) luo fein Sifcfiof ,iur.fionb ttiar, ber bie nod) fird)lic§cr 'i)Orfd)rifl erforbcrlidje SBcitje be* *3lltarä Ijntte Uornef)mentonnen. Sigt. -Mi, lex ftrd)ttd)c öottesbienft -L (1851), 92;93. •$. X^


Sermon uoit bvcicvici gutem Sckii, bnc- SciDiffcn \n nnti-vricfjleit. 1521. 797ba'i ^eittg facinment mit bem fingcr annuct, farcn ft) |u unb fd)inben imbcu fc(6en finget, fo gar gto^ madjm fic l)ic gctoifienn, ba bocf; fein gcpotimd) oovpot ift, bai' id) adjt, )i) fciciin unfining luorbcnn.3iim fiinfftcn. Si^e, Solcf) gctoiiicn imnb i)rtf)um fumpt baf)er, ba§man nüc bing in einanber menget nnb nit vcc^t cinS üon bcm anbevn fc^cibet,ba ooi-gef)ct ben i-ecf)t unbteridjcit nnb gute nntcvvic^t, unb ct)e manß gcmavtoivt, fo iftä bnl)in fummcn, ba-3 bn§ geringft für baS groffift unb ba-S groffiftfür haB gciingft gelialtcn tinit. Sa galjt ban gotte-j fordjt au§, unb t)or=meffen^eit ga£)t ein, unb tiorljnrtten unb Oovbienben bie menfc^en Ijn ijvcnfunbcn 3ufc{)cn§. SßildC)? ijfjn aUer luelt leidjtlid) 3U fcfjcn ift. 3fts nit Icav,bog oEc Welt, gciftlid) nnb lueltlic^ ftanb not fein untretn, l)offürt, gcl)t;, fjafj,un!eufc^[)cit unb aUev funb, beven boc^ nicmant adjtet, bleiben an gottc»furd}t unb tf)iivn ficf) tiormcffen, 06 fic fi^ l)n fotd)cn ftucfen nit pcffcrn, ben=noc^ mit unferm Ijern got loot bran ,]u fein unb tool ju tl)uu, fo fic t)rampt galten, l)r gefeit beten, l)r geiftlicf) flet)ber tragen, i)r tirc^cn red)ttf)un. Seffclbigen gleicfjen bie Icljcn, fo fic bt) faft unb fciertag t)altcn, gerabal§ \vcxc unferm got baran cttoa» gelegen, ob bu bier ober cofent trinfeft,flcifd^ ober fifc§ effift, f afteft ober feireft. ä^on bcnen fagt 6^riftu§ ^JJtat^. 23.'3Üe cud} fct)riftgelcrten, geiftlidjcn unb allen gleifnern, bie l)r üorbeljcnbet biemin^c, tili unb fljmel, unb laffet nac^ bl) groffcn bing t)m gefelj gepoten, at§ben ernft, hX) barm^erl^icteit unb beu glauben'. Zi]c bing folt man |uüortf)nn unnb alß ben l)^enife aui^ ntdjt nat^laffenn. C l)r blinben lel)tter, eljnmucfe fcl)get X}i)X unnb ein l£ameltl)ier oorfci)linget t)^r. jc.,3um fec^ften. §at nit l)ie bcr l)err (5l^riftu§ felb» fein abcmalet bienerrifc^en bortereten getoiffen, bi bo groß bing flein, ticin binct gro§ machen,bamit got fef)r üorbittert Icirt. SBa» ift§, ba» man fo ein eng fip ni)met tjnben eufcrlidjen gefegen, ba» man aucl) ein müif auffeget, unb fo ein ineit fip1 finget iJ 2 iel6e B groß B t)ie] bie IJE bo B 8 noc^ DF] ober CE oci=Bot CE ic^§ nit onberl adjt bann 1) ieinn B 4 Sicf) 1) iöüidjc IJ Ijrt^umb *C5 ct§ B 6 oergeet *C ben] bie U »nbex-ji^aib CE »nbevrid^t *C unben'ic^tung S ec *Cinone§D 7 ift e§ *C fommen *C gerinft B gröjjeft (2) BCEF gtöft (2) ü S gering Bu6 D 9 »et:^erten CE »erhörten D 5in B 10 «eitles *C in *CF 3ft U U gaift=Iid§§ CE gotjftlic^e D meltlic^ä CE metttidöc D ftanbs CE ftdnb D fein Bot CE »ottev unttelocfeinb D 1 2 nicmonts IJ 13 forest *CF bütffcn 1) tt)urn F tfjun CE tt)unb S jöHi^cn DBefferen CE boffern U bcnnoc^t BS bannoc^t *C U Vetren *C bovan 1) 15 jrc (3) L)jeljt E bcetten CE fre CE gat)ftlic^c *C Ifi Scifelbcn CE flj bie *C bie F] fe^tt Sfoften *C fcirtag BCE fe^ertag ü gcvab] glel)c5 I) 17 wei; B etroaä bran B ctma^ baton *Ccofent] loaffer D 18 effeft *CF 19 SBee *CF gleifenct C »cvje^enbc EC »erjel^enb D »er=jc^enbent S 20 minfe CE.S mün^e UF taft CE laffent DS gfe^ CE gefalj DS 22 ^^eneä CEjenes D „oud^" fe^lt CE nit *C teüttet S] leiit CE 2:J müden B miWte CE 6ammet=t^icr D oerfc^Unbcn D oerfc^ünbent S „k." feljtt CE 24 abgemott CE aSgcmalet DSabmalet F 25 nerric^en B närtifcften D Bertexten CE oertorten D ba *C Hain »nbMain D 26 batmit CE feex »C ift eä *C] ift S fo mon S engl n nimpt *CS27 mücfk' C1-; auffa^ct cE nuff^cbet ü uffa^et 8


708 Sermon üon bteierlei gutem Scteii, bn* Cüehjifien ju untetridjten. 1521.ntittipt in ben redeten tuertfen, ba§ man quc^ ein ßameel burdjfarcn leffet,ben ba§ man fo eng gcloüien nnb ongft lere mac^t t)n bcn bingen, bo nic^t»ober Incnig an (igt, fo loet)t, geraum getoiffen maii^t in ben greifen bingen, bae§ gar nnb gan^ anligt. 2)a5 fein alle fampt '3ttrienfe5 Sancti, fir(^f)ofifc^()eiligen, loilc^ nur funff den ()od) fein, ba» ift in ben funff finnen nnb tiie(^= sli(^em (eben t)r ^ct)licfcit fiaben. Unb boc^ baffe(6 me(ir fc^cl)net für bie nje(tben bie rcdjte ()ei(icfcit. S)arum6 ift l)()r auc^ üi( barnnnen, ben ber firc^f)offift me()r ben brcl)ma( fo (ang a(§ bie tird^ unb |e^en mal fo (ang 0(5 berdjox, ba» auc^ bie mcnnige ein gro§ ret)|ung ift jU fo((^cn l)rrigen, Dorferetengeluiffen, toercfen unb (c6en. Alfter fcr(ic^ ift ber prebigcr unb Pfarrer ftanb, 10ben fl) fcf)trier(ic^ rcc^nung bafur geben muffen, fo ft) ()ie nit f(eiffig loac^en unbfoldjem Inefen iniberftreben, bem üolcf ret^t Unterricht [)l)rinnen t()un. 3Biber=um6 fo ft) e§ tfjun JooEen üom Stapft, 5öif(^offen unnb geiftlic^en ^retatennöorfotgung (etjben muffenn. Senn ber fe(big f)auff ift in fotc^em firc^t)offifc^emtoefeim unnb tieffen funbenn gan^ erfoffen, mag nic^t (el)benn, bae ijemanbt i-.et()loa5 anberfe (cre, moUenn mücfenn fel)ger unb 6amee( fc^(inger b(et)benn.3um Siebenbenu. 3)ie toci)L( bann l)eberman fi()ett unnb greiffct, boöfottid^ firc^f)6ffifc^ eufferlic(; loefenn nicmanbt beffertt) unnb alle» InaS annf(el)bern, fpeifen, ftetten, Ijeitteu gepunbenn ift^, niemanbt from mac^t, bennfic btcibenn i)()e alle untrert, get}t)igt, ungebulbtigf, (joffertig, untm}ä), |ornig, 20net)bifc^, 3()a niemanbt fo tieff l)t)n foic^en (afteru (igt a(ä ebenn bie felbenn,bie t)i)t (]eiliilett l)nn bie fpeiß, i)nn tteijbcr, X)n ftett unnb jcitl) gefegt ^abenn,loie loir fe'^enn, fottten toir l)l)e eijnn matl in unn§ felb fc^la^en unnbbenfcnn: S§ mu^ ba§ nic^t bie rcdjte ftraffe naä) »ueg feinn, frum unnbfeligf |u loerbenn; 6§ mufe eljnn anber§ ba feinn. Unnb bie toeid fl) fo 25gering acl)tenn bie groffcn fc^toerenn ubertrettung, folttenn lüir 10 ini^ig loer=benn, biU geringer tiu ac^tenn bie ubertrettung i)^rer euffertic^enn pompen,bart)nnen loir fo Oitl bortcrben fel)enn. Sollen un§ geto^enen inn bie rec^tenngegent)eit ^u fe^enn. 5ll§ lu^o bu fc'^cnn rturbcft e^nen affterrcber abber1 aui^] toot D gomct *C _' teer D ni$§ D 4 gon^ »nb gat U firc^offifi^ *C.')^oilgcn CE loetc^e CE ieinb D 5/6 ftc^li^em CE »ic^ifi^cm S 6 bo fetb« B baijclbig D mcci V mcr DE »ot ber 7 jrer D tirc^off *C' meet C mer DE*CS 8„bie" fe^lt E 9 menge CE groffe *C »ertcrten CE tierförtcn D 10 förü^ D 11 fqgar ft^roarti^ D barfür *C r.' rcc^t] al)n D unberric^t CF unbtcrrit^tung D unberiiä^t Ef)icrinnen CES 13 möUcn *C 14 norfutgung B ,ift" fe^U CE tirc^offifc^e DI -5 erfoffen] ertrundfcn *C nit CE nic^§ D ijmonbt B ^cmontS D 16 (cer E wollen *CFmitden fcüger CE Somcl CE fd^linber D 17 fiSenbcn CEF fi^t *C.S grc^fft CE18 foHic^ä CE ftirdöoffifc^ D cüfferli^? *C 19 fleljberen B ift *CF frum BD•.'-'JO lie *C] fe^tt S unb gebuttigt B 21 in *C: f(o?bern D ftött D 23 fötten Dl)e *C fetbft B fctbS D 24 gebenden BD mü6 F nit *C rec^t *C ftrag *Ciioc^ BCES] ober D 24/25 unb auc^ fotig D 25 bo B f^ bann fo D 20 gering achtenunb f(^eöen bie groffe fc^tuöre D mi^ing B 28 wir bann irer fo D scrtcrbenn B Dcr=bcvüen *(' äßir folten 1' gcwänen CE rechte l> 29 wo »CF.S wiirbfft I) iindjreber S


Sermon Bon breievtei gutem Seben, ba? ©ewifien iii iintetrii^ten. 1521. 799iin|u(^ttgcnn f(^lt)e|er unnb ba gcgcnn eljnen, bcv bie foftenn obbev fcl}er brcd)obbcr novpottcn ipcx)% cfe, foüeftu bid) |e{)cn maU cntt)ict;en fi'iv bem cvftcuben für bem anbcvnn, unnb bicifcnn achten nlß bcv cl)nn mucfen, l)l)encn alaber cljnn 6aniecl tiorf(^lungcnn l)ettc. (>•;, ift öovbvtcBÜc^ unnb cvgcrlicf;, ba§5 ber Sapft fo tjartt über bem putter unb ctjer ejicn t)ett, ba§ man bricffboruber lofen muß, unnb boi^ uid^t baruber Ijelbt, ba5 man nic^t funbigctf)toibber gott), unb l)t)m bortjun ^ilcf)oft unb i^wlatcn folgen unb (jelffcn; lueunf5 felby foltf) btng mengen unb Hovfercn , miicfcn fetjgcn unb Gnmcel f djlingen,toic jol fiif) ber arm f)auff fclbc' eraufj lincftcn, i'o fein regenten unb lerer t)miii barin mit leren, erentpel unb gehjalt luibcrftreben ?3um achten. 9!un laft un§ aufe bem ?ltrio, firct)^oft Iceiter ga^n bi§in ba» ©onctiim, bie firc^, ba§ ift l)n bl) lere, locrcE unb gelniffen, bie barcc^t gut fein, al§ nemlic^ bemut, nülbicfett, fanffmut, gebult, frib, trelo,lieb, jud^t, feufi^eit unb loa» ber gleicf}en fein. äBild) nit an fpei^ nac^ir. !(eiber, naä) ftete nad) jcit nacf) perfon gepunben fein. 5)en alljie mag lcl)cme^r ben ein priefter, priefter mel)r ben ct)n bapft, rteljb me^r ben ein man,fnab mcl)r ben ein alter, arm mel)r ben ein reicher, ein nacEter mer ben einfoftli(^ gefleibter, auff bem felb mer ben im ^auß, i)n ber fammer mer benin ber firc^cn gelten. Unb t)ie ^er fein goti-ä äugen allein gericl)t, tncr f)iei'o feret, ber fcret auf ber rechten ftraffen gen l)imcl, unangefef)en Icie er tut oberleffet in bem 5ltrio, ben ba fragt got nidjt-? uac^, fo er nur in bifem fanctorec^t Jnanbert. SBiberumb l)ic fol man getuiffcn matten, fo tjemant leftert,fd^tüeret, un^üd}tig rebet, Ijbret, fit)ct, tf)ut aber gcbendt, ba-S fein bi) redetengelniffen, ^ie feigct man ßameel unb oorfdjlingt mucfen, ^ie nimt man ba»2.1 lorn unb leffet bt) fpretu faren. Ajic opfert IHbel ein lamp unb left 6ainftroe opfern. .§ic fol man ftreiten mibcr bt) l)offart, gei|, unfeuf(^eit, jorn.1 un^ii^tigcn CE bie gebotene faften L) fcljv CK] bie fetjev n breche B biedren Soevbotenc 1) effe B CE fotteft bu CE jölteft bu L) mal meei *C ooi; *CS2 ag3 Bot *CS bifcn CEF bijcn nit anberS n^ten D ij^encn] unb jenen 1) 4 ßammcl CE »er=jc^lunbcn ^ett D ift] ift aud^ gon^ D ävgertii^ O 5 jo gann^ ftort über bem fei^mattj oberbutter, otjer unb £cij eflcn D über] CE putteren B atjr CE 6 tofen] fauffen Dobnit CE ni[^§ D man nit D 7 borinnen Siitftoff D wann *C jotd§e BS foüic^ CEbie 8fottid^? D Bertcren 15 feügen CE (Samel CE itf)tinbcn I) feftft B fjeraug B*C911 „«un" feP D tatvio, bo^ ift ber ftird^^off D firc^oft CE gan D 12 „ijn" feljtt 1)13 jeinb *C biemut i) milbigteit B miltigtoit *CF jenfftmietitfait U janfftmüt CES trcloe 1)14 liebe Ü gctcic^en E gteic^ S jeinb CE] ift D luolctjc CE locld) D SBelc^ V Wolä) Son 1) noc§ *CFS 15 noc^ (2) *CFS ftet CE ftot D nod^ perfon B*CF ol^ie] ^ie Stat) Bj ain tot) CES ber (a^e D 16 bann ber friefter, ber «priefter D ban (2) B baiWe^b D iTainfnabü ban (2) B ormer CE] ain armer D nadeter CES 18 toftIi(5 CEtammcrn D 19 jeinb *C goteä *C 20 fett ber fert CE ficret ber fiert D foret ber faret S21 tagt CE t'ajfet S ben 3ttrio F fraget CE nicftä D 22 teftret D 23 fc^worct Dunöue^tig B fid^t D t^ütt, fi^t CE gebendet D 24 jeüget CE ßamete B ßorncl CE»crfd^anbet D nijmpt *CF 25 taffct FS tagt (21 CE jpreiiroer CE fprciicr S (aft S6otm C g^aim E 26 ftro *CFS


800 Setrnou Uoii brcictU'i iviteiii Scbcii, bn? ßk-ltiiüm v' iintcrrirf)tm. 1521.1)013 imb fetner glcid^en, l)ie l^aBen Init ,511 fc^offen 6el)b £)enb öol, bic Incitiüir (eben, ba§ tnir be§ fir(i)()of§ toot Oorgeffcn nnb nit bniffen. §ie fet)cnHnv ba§ bt) recfjt ftrafe ift jnv frumtdcit unb fcltcfeit. S)en toiv feficn, ba§bic fo ftif) biinncn üben, rcrfjt frutn tücrben unb nit bic fic^ im !ii(3^()of üben,bnirab muß bitj nnb nit l)f)cni§ ber rc(i)t Iteg fein.3uni neunben. 5hi gcfc^efien ober bljfc loevct ^toeljet lüei^ unb gcf)cnctlid) in bife tirc^c lebenbig, frei) öon in fclber. ©tlic^ aber ge^en rutfting()t)ncin, bic man tobt auff beut rudcn t)l)nein trcgt nnb begrebt, baS fein bt),fo fiii) muffen an l)^rn luiücn frum ()a(ten umb ber fdjanb, ftraff ober I)ettc»oiUen. S)en niand)er ^clt feine fcufc^eit: rten fein ft^anb nacf) ftraff ba locrc,fo für er cin()in, Idic bic tl)nn, bie fc^anb unb ftraff öorai^ten. 'JKfo Ijlningtmancher fein |orn unb mutlc, nic^t aufe luft aber lieb ber fcnfmiiticfcit, fun=bern ba§ cr§ nit fiiglid) tuten unb puffen mag. Waui^er gibt aut^ unb ftifftgottis bicnft. 9Ht au^ luft ber milbicteit, funbern umb rumiß aber ei)gen)üolgefnUen§ tuiüen. llnb ift biefer falfd)cr grnnb fo tieff, ba'3 in nor^ nieteinn ()eilig t)at gcnugfam crtennen, funbern brau t)or|tr)eiffelt unb gefagt*i. 51, u>.\|)crr got, fd)aff ein rct)ni'j l)er| l)nn mir unb crneto einen richtigen geift ober*i. 19. 13. toiCten in meinen intoenbigften' *|5)a(. 50. unb aber 5pfal. 18. '.öerr, hiermag erfennen aU fein l)rtt)um? mad) mid) rein Oon meinen I)ct)mlid)eu fun=bcn'. 2)en got nnl nit allein fo(d) tuerrf t)abcn, funbern ba» fie mit luftunb iuiUen gcfd)e^en. llnb Jüie luft unb Joiüe nit brl)nnen ift, fein fl) tobtfür got, unb ift erfal, gcijmungen, genbtiget, gefangen bienft, bie gote nit2. eor. 9, 7. gefallen, loie ©. 5pauluc< fagt "@ot liebt el)n fro()lii^en t{)etter\^um le^enten fold) luft, lieb, freub unb U)iUen finbt man in !et)ni§menf^en ^cr^en anff erben, fo fern bic natur angefel)en inirt, ©unbern allefampt fein toir untuillig aber l)t)e falfc^millig frum , ha% loir un§ furchtenfür ftraff unb fdjaub, ober fuc^eu unfern nul', unnb tnolgefallen barl)nnen.liri^offi *C »erjcffcn Bfcljcn mir B 3 ift] gect D ftümtait *C'F iöttdait •-'3 D 4 batinncn *CStixc^off CEFS 5 barutnb *CS bi§ B bifi US ^tienc^ CE jcneä D 6 neünbten CE5hm *CS jtDat)cttol) *CFS weife] tueit C megt E 7 „etüi^" fep CE bife] bie CEtivc^en CE Jitc^ D „aUx" fe'^It D tügfünfl CE tucElingen D 9 fo] bie D jten *CSfrum CD fvumb E ijett CE tjeüm D 10 fein *C iDonn CE noa6 *CFS 11 hinein Dtf)iinb DS 12 mute B müt DS nit *C fenfftinutigJatt CEFS janfftmietiiloit D13„nit"fepCE puffenn B gib B ftifftet D 14 goteS *C mittigfait *CS fmiber Bfonbet *CS TÜmS CE rüemen§ D ober BCEF] nnb D a^genä D 1.5 toofgefaUen D„iniüen" fel^lt D bifcr *C noiä^ *CFS 16 gnugfam B*CS erlennet FS] ertennen miigen Djonbcr *C funber baron *C boran S »cr5>oel)flet D 17 raine? CE rot)n§ DS flnn] l)m BScrneülu CE erneWe D 18 meinem CE inwcnbigeftcn D 19 oUe feine D ijrtumS CEijrrt^umfi D trt:^umfi S 20 fotc^e CE fonber *C junbcr S 2 1 wie] fo D rtiU CEbarinnen "CS 22 »or CE für DS ^rfal CE trrfat D irfal S] er fol F genötigt Dgefangner Ü gott *C 23 fönt CE ©anct F ^anl D frolia^en *CFS t^dtter DE24 je^cnben *CF te^neS B*CF 25 fetr DS fonnber C Sonbern D funber E (Sunber Sallen B all E 20 feinb DS *CS 27 öor CE für DSt)e


Scvmoii üDii brcicriei gutem Seln'ii, ba« föchjijicii 511 imtet)tii|en. 1521. 80Iiinb ntcmont lauttcv iimB gotiö totücn, obcv allein bavum'6 , ha?, fo rcd;t ift,frum ift. fe Uiil iiiib miiü bic itatuv l)()c ctluaä fiid^en, baiiimb fi) fnimfei), tan iinb mag iiit umb bcr fnnniiicit linUcii fnun fein, Icffit l)f)r nit anhex fritmicfeit bcniigcn, luie ft) fol, fmibern luil etlnaä bamit liovbieucii oberempflifien, baö ift bcii falfd) für gotd. SBic ©. 5i5aulu-3 9Jo. iij. aiifi bcm ö sRom. 3, 10.13. pfülm fdjleuffct,ba-:i bcv tjaUien !cl}n mciifd) fuv got fviim fei), Sen loir^i. u, 3.foHen tut frum fein, etlua-3 bamit Im üorbiencn ober meijbcn, beii ba§ feinQÜe fampt mieblimj, fncc^t luib tagloner, nit freljUnllige finber uub erben,töelc^e nur frum fein umb ber friinüdcit UnUen fel6-j, ba5 ift umb goti»10 tnitlen allein, ben got ift bic red;tideit, Jnariicit, gntl^eit, lüel)§f)cit, frumideitfelb§. Unnb lucr nit nic^r fud)t ben friimirfeit, bcr fuc^t unb finbct got fclbcr.2Ber ober Ion fu($t unb pcin fleudjt, ber finbt l)u uljnier mc()r unb madjtIon 3u feinem got. Xm Uiarumb ber mcnfd) ctloaS tt)nt, ba§ ift fein got.3inn eljlfftcn. S)arum6 mu^ man l)ie luir gnab tricd)en unb an un§1, lior^agcn. S^it i^at nnS nu got ben d;or uub Sauctum fauctoriim gepalnet.i^ie t)at er unl 6f)riftnm furgefc^t, uub l'orfprodjcn, ba-3 tücr ijn l)f)n glcnbtunb in anruft, ber fol fo balb ben l)cl)ligen gcl)ft cmpfal)en, loie er fagt3oI). 10. 'Xcr öater loirt fcnben hcn l)ct)ligcu gcljft in nicljnem namen', ben sot). u. 2«.C5 ift nnmüglid^, haä Wo ein mcnfd) an l)m fctb§ Dor^agt, 6l)riftum anruft2.) l)n rcd}tem Dortralnen, ba» bcr fclb nit folt ben l)cl)tigcu gel)ft f)abcu. 3Bo(S^riftuy namcu ift, ha öolget bcr gei)ft nad;. 2i'er aber G^riftum anruftIjm glauben, ber Ijat feinen namcu, fo fumt im gcluiBlid) auc^ ber geift.Sßcn aber ber gcljft fumt, fi^c ber madjt eljn rein, frei), luftig, frotid), lieblid)l^er^, baS lautier umb fonft frum ift, fein lou fud)t, teiun ftraff furcht, 9hir25 umb ber frumideit abbcr gcred)tidcit fclb frum ift uub tf)utv alles mit frcubcn.©il)e hah l)eift ben red)t gutte lere, gelniffcn uub lucrd leren, baS l)eiffet inSauctum Sauctorum, in ben c^or gctjcu, baö ift ba§ le^t, ha? man anfferben tf)un tau. 3)av ift bic ftra^ jum £)ime(, barinneu luir fel)cu, ba-S teiuerbo^ bleibt, funbcrn alle frum loerben, uub ift gtcidj entgegen bein Sltrio, ben1 gotä CE gotteä DS 2 ^c *CS batum E 3 frümtoit *C \jiix] fid^ D 4 frum=tait C ftümbtoit D frpmteit S ienugen B fonbcr CE fonbern D funber S »crbinncn B5 eimiflic^en *C>'^ MW Wi D oov CES für D fant CE Sßoulä CE G \ä)Um *CBor *CS 7 foücn D 8 miettina CE tagloner F frctjroiüig CE 9 friimirfeljt Bfrümfait CE frümbtel)! D got§ CE gotte? DS 10 gcrctfjtigfait CE gcrcc§ttiat)t D fvüm=Jait CE frümitait D 11 mccr CE wer DS frümtoit CE frümbtait D ftnben B finbt CE12 flEuc^et B finbct B nljemer B mccr CE nicr DS 14 tricgcn S 15 nun *CSgcBoutoet CS 16 gtoubt *CS 17 ^aitgen CE eutpfaf)cn B fogt er D 18 3oan. DS^ailgcn CE 19 unmuglid^ B »or^at B anruff B 20 redeten B ^oitgcn CE21 »otgt D ßriftum CE 22 getauten B fo] bonn jo D funt B 23 fic^ DS rain§,fre^E^, luftig«, fröüc^s, liebtic^^ D 24 fünft DES 3iur] nun 1) 25 frümfeit CE frümb--toit D gerec^tigtait CE fel6§ freuben) frcuben. unb mit looüuft E 26 Sirt) DSDgut E lernen D §al)§t *C 27 lor E Ictft CES 29 fonber *C funber S aü CESut^etä aSertc. Vll. 51»


802 Sernioii Uoii bvricvlci gutem SeDcii, bn» 65ftDiffen ;5u iinffrftiifefn. 1521.e§ aä)t folc^ev eiifferlidjen bing iiit. !^l)a es filjd, luic ft) nur fcvlid) iinbcrflctlic^ fcljn ju btf)cin tueg.3i'i" 3>ticlitcn. ®alioii fngt Pl)viftu-S 5Jlarci 'äßcr ba glcubt, bcr Inivtfelig'; nllcin ber glaub uiadjt jclig, luavumb'? cv bringt bcn geift mit fid),bcr alle guttc locrd uiit (uft unb (icb ttjut, unb aljo gotiS gebot erfüllet unbgcfcllig luac^t. Sas ift bebcuttet, baä bic fird) am d)or unb fanctum amfanctum fanctorum, luie eljuerlcl) gepeln gcpaiuen ift. ''Jlter hü5 ''Yttrium, berf)üff abgcfunbcrt, auftjiilncifcn , ba» guttc loercf an bcn glauben nit bc)d)cl)enmügen, niib glaub an guttc luerrf nit bleibet, unb ein prebigcr l)ei)bcrlet) lerenit fd)cibcn fot, bod) bcn glauben ,]u fobbivft Inot treiben. (S--i mag aber)üiil glaub unb gutte Uierd an bie enferlid)en fpcifjbciligen, {lel)bcrl)eiligen,,5eitl)ciligen, ftetl)eiligcn bleiben, Ticrl)alben im \'lpoea. ftet gcfdjriebcn, baä l)muelücn tcftamcnt bo§ Yttrium fei) ben l)ct)bcn geben, barumb ba§ i)m nelocnteftamcut fold) eufferlid) Uiefen fol frei) unb lofj ftel)cn in ein§ iglid)en litil=tore, ba§ nur haS' Sanctum unb Sanctum fanctorum lool geübt lüurb. 9}uniftö tel)ber bnl)l)n !omcn, ba§ nod) nie fein Hold au ff erben tummen ift, ba»ein gvoffer 3ltrium, meljr fpeifelieljligcn, flel)berl)cl)tigcn, jeit^eijligeu, ftctl)cl)ligengeljabt bcn iljt bic (Sljriftcn Ijabcn: bic fdjulbt ift bcS S?apft-J unb feine« geift=lidjeu red)t§, bovin fold) unuu^, ferlid) unb cvglid) bing fo oil gefetzt ift, bemglauben unb gntten iucrdcn ,5n unfaglidjcm nad}tcl)t unb üortundluug. Saöonun§ got etlofe unb bcl)iitte gncbiglict). ''^Imcnn.1 (oHic^cr E cüjfexüd^er CE fid^t *CS gefätliii^ D 2 fcinb DS 3 jmötfftcn *CSS)at»on F gelau6t CE glaubt ü 4 {ölig D falig DE »orumtic: er B fic§] im *CSri gottc§ *C G „ba§" fetjtt CE fiteren E !or E „fanctum am" fe^It F an CE7 geBouroen 8 §off] ^off ift S afigefünbctt CE abgefonbctt ü 6efc^ljcn B gejc^e^en CECES9 bex gloiifi D Btrt)6t CES botjbcrlo^e U 10 fobbitft B foberft CE fovbrift D fobberft Ffüibrcft S 11 «jol ber gloub U gütt E t(aibcrf)ei(gen D 12 ftot^ailige D ftöttIjaitigen E gcfcf)riben B*CS 13 neüttien (2) CES 1-3,'14 „ba§ Sltrium" biä „tcftament"fc^It D 14 föUia^d D eiifferlicO§ D aine§ D ^egtüclen *CFS »ittore CE »ilför D15 unb fanctorum F 16 ift e§ *C] ift B fommen *CS 17 groffcr BEF meer Cmer DES f(at)ber^ai(gcn C jeittjaitgen C ftettjailgen C ftot tja^ligcn D ftott ^oiligcn E18 1)B^*CS ^e^t F ift nur be§ 58abft§ D 19 rechten D jöüic^g D foUi^ E crgetlid^ Sarge§ D 20 unfegliifjem C unfotigem D un|aglid)em E Jaroon CE 21 erloß B*CFbe^utte B be^üt CEF gnobidlie^ 1»


@tn 8ermouauf bcm A>iuUicgc neu "ili^ormv 511 (£rfurt c^ü\)a\u(Sonntag nnd) Oftcrn = 7. 'Jl^jrU 15^1.)Unter bem 20. Wäx^i, 1521 melbctc fid) Siitl)er für ben -1. ober 5. Jljivit atS®aft bei feinem f^reunbe 3o[]onn t'nnge in (J-rfnvt an.' ?lni 2. 9Ijjti( tracf) evDon 2öittcn6erg nac^ Söorms auf iinb am Sonnabenb, ben 6., traf ev in (^vfiirtein, begcifteit nnb mit ben größten (5^^ren tion ber llniücrfitiit, an ber er ftiibivtiinb fetbft gelet)rt liatte, begrübt, läge baranf, am Sonntag 'DJltferitorbias Somini,prcbigte ev „nn^ bit iiovtveflidjev nnb Bit gelertcv" über bas Soiintag-jeuangelinm.5}tit fcf)avfcv '|lo(cmit gegen JEoni, gegen bie ^^»l)i(tifop!)ie iinb gegen bie „5abeln" aufben Waujelu betont er ben Äcrn bce (5f)riftent()umi5: ben ©tauben an b'tjriftnni auf©ruub bc5 Sßovtes ©ottes. ^wai fpvicljt Ii'uttjev nid)t öon feinem cvnften SÖege,auct) nid)t Bon bev begeifterten Jtufnaljmc, bie er untevioegs gcfnnben, aber and)in bicfer 4>vcbigt fpiegelt fid) ber uniDaubelborc Sefcnnermntl) bes Scfovmatoretoicbcr: „3 d; lüel)^ tool, ba§ manfj nic^t gern l^ört. Dtod) fo mit id)fagcn bie marljeit unb mu^ es tt)un, folt mir e^ jlocn^iig i&el§f often."S)er Stnbrong ju ber 5prebigt ivar nnge'^ener. §in Slugenyuge, ber fpätere2)resbner ©npcrintcnbcnt Sauiet örcfer, fd)reibt über biefelbe in feinem Cm-riculuinvitae: „9((ba p Grfurf^ I)abc id) ^'ntljernm in ber Äappeu Igorenprebigen, unb toar bie Äird) fo Boiler l'eutc, baä bie ^portird^ trad)te nnb jeber=man meinte, fie tourbc einfaden, brumb auc^ cttid)e bie Jenftcr au^fd)lugen unbI)iuau5 auf ben Äird)f)off gefprungen teeren, loenn nid)t fiutl)ernä fie getrbftet nnbgefagt l)ette, fie fulten ftill fielen, ber 2euffet machte fein gefpenft, Solteu nurftill ftcl^en, cä mürbe nichts ubels gefc^cl)en, mie bcnn and) fein unfaU gefd;at)c."9(ni au5fü^rlid)ften fc^ilbert ben einbrucf öon Sutl)er5 ^l'rebigt Gobau ^effein ber britten feiner 'Elegiae quaedam pro assertione Liilh


e^ncm'berückeüntcndBarer mar'^eit, auci) ju fcefferüg ber l)^cnen fo bar in getroffen|]benS)octor||geprebigetftubierungim(ic^bemünbberanberä''''804 6'" Sermon auf bcra .'piiilucflc flcii äl^otiiis ,511 6rfiitt getf)nn. 1521.äßenii (5oc^(QUä fagt, Suf^ev 'ijahi fclbft bic 'iprcbigt bvucfen (affcu, fo bciuljt bicäo'^ne Stoeifct auf einem Mi^Oerftönbniö beö 2ikU, bcn ber Urbnicf trägt.S3gl. Historia 33iib bcfdireibunge bei ganqcn Sauffo finb SetenS, loie iicmlid) id)Daniel Greiser, ^Pfarrer Ultb Superintendens in ^rc^ben, meinen curriculuui vitae ...gefü^ret ^abe. treiben 0.3. 181. 331''— 33ij*. — üperum Helii Eobani Hessi farraginesduae. Hai. Suev. 1539. ©. llö*' — 122''. — Nie. Selneccer, Historica oratio bom Seien«üb Sffianbel bcS ef)rtt)itbigen m. fintl)cti. 1.576. SBI. 30". — lust. Christoph Motschniann,Erfordia literata. .5. Samml. ßrfutt 1731 S. 703f.— loh. Cochlaei historia deactis et scriptis <strong>Luther</strong>i. Col. 1568. S. 55f.— Singte, £. 3)J. Sul^exä mevEftütbige Meijc^gcfc^ii^te. 1769. S. 89. — fibftlin, OTnvtin 8urt)er M, S. 439f.— i?oIbe, 3J!artin 8utt)et 1,S. 321f.'.JluSgabcn.A. „(5t)n germon S). War [ tini fiutl)ev§ fo er auff bcm f)l)netocg juB. M.gen 2öormb§ ju jljtjen, aufe bit öovtvEfltc^er Bnb öil gclovtcr, oncj j]üDvge'^cbe flel)^, aber fiin= ftnbirung in ber cl)(e ,5U ß^rffurbt;,get^an, üon (elj'^en nod; bem in fet)nem abloefen bicjj Jifclbige in vucEbngüftlidjc ün toarl^nftig^,Dnnb |lbanju entfd}utbigung ün cnt^al= |bügburd^ inen lioriaut nad) gefagt IJnjie gefc^el^e in brud bcijotn ün üfd^aft. /' 93iit iitelcinfaffung. 2ite(=rüdfeite Bebrndt. 4 23Iätter in Cuavt, Ic^te ©eite leer.£tucf üon 3JlattI)eo 3JJa(er in ©tfutt. 3m Innern äeigen bie 91bäügc biefeljDturfeS auf SI. a l". 2». 3''. 4" eine iKei^e öon Slbftieic^ungen. A' '^at 3. 33. 581. 1^,3. 1 „3)!artint Sutljcrd", Q. 6 „äeitl)", 3- 7 „önb" ; 331. a 2», 3. 3 „?(bct" ufU).,A^: „'Biattin Sutljcr", „jeit", „Dnnb", „^Ibet" uflo. A' finbet fid) in 31!ünd)en 11.,SBolfcnhüttct |Hc 18(a)|; A°- in ber ßnaafefdjen SIg., S8erlin, ßonbon. A' oberA' finbet fic§ in 9lmftetbam, ©icffen, ^loüe, .^eibclkrg, 9J!ünftet, ai*eimat, aBitten=betg, SBüräbutg (ßleritalfeminat), 3tt)''f''"-|]B. „gt)n Sermon S. 53lartint Sntl)er§ fo er auff be {;t)nc!Oeg ,5U B. W. jlgel)n 2Bormb^ ju 0]m, au§ Bit üortreflidjer ' öü üi( gelartcr, oneüorge'^enbe f(et)§,jjobber funbcrlid)e ftubirung injjcljle ju ©rffurbt||getrau. ||" Sitelrüdfeite bebrudt. 4 93lätter in Quart, le^te Seite leer.Erud brn 3)Iatt^e-3 3JiaIet in ©tfutt? b. Sommer 9Jr. 217, ber ben 2rucfaColfgang Stödel in Seipjig jufdjreibt. a3orl)anben in ber ffnaofcfdjen S(g.,91rnftabt, 33erlin, treiben, ©ot^n, §nKe, .^Qmbnrg, ßonbon, SJündjen 11, iHoftorf,SSeimar, 3[t}olfenbütle(, 3l»irfan.C. „(5lin Sermon S). 9)lartini Üutfjeriju ßrffurt l)n berjjrcl}f,5gen Söormii. 9:i.3).X.\*i." litelrüdfeite Bebrudt. 4 Slätter in Cuart,jjIe|te Seite leer.S^rud bon 3ol)ann ©runenberg in SBittcnbcrg. b. Stummer, Snt^erbrnrfe9(r. 216. 25or^anbcn in ber Änantefdjen Stg., 3?er[in, ©ifenadj, ÖJöttingcn,(Sotl^o, Hamburg, Königsberg 11., ßonbon, 5Jiünd)cn |)St. unb 11, Äegcnciburg,aSiltcnberg.D. „9lin fermon 5)lartini Sutfier^, fo er auf '^inlceg jü Ä. W.jj ||gen Söormb^ |i 3il5icl)en, nuß bitt ifürtrcftidier bit getertcr, onborgen» Iflei§ ober fonbcrlidje,|'in ber eljl jü &rffurbt


iic^er9InnoS'octorbeni|Stnno.furbt9]lartini(J)."^.neliiften'infonberlictjein9.11.'bemDiltoeg|||||||ein ©ermon auf bein Ajintoege ge« äBormJ 311 CStjurt getl)ait. 1521. 8O5getl^on. 3tnno. 3)1.2). S.^i. | ^bcbiucft. 4 SSIätter in Cuavt, le^te Seite (eev.1" «DIU Sitclehifaifung. litelrütffcitcStucf öDH gUnan Ctmat tu Wiif(Jbiirci. ».Sommer, Sutt)crbrucfe 9(r. -218.l!otf)anben in hex >inaak\d)tn 21g., S^orliit, Cfijcnat^, (Sorlili, |)amtnirg, Seipjig U.,SDJünc^en U., SBeimar, 2Bicn, äl'ittcnbetg, äBolfenbüttet \2), äütidj.E. „3Iin (Sermon S)octor SRoitini Sutl^er§, fo er aufbem "^tn jujß- 5JI. gen SSonntS ju j .jic^en, auß 16it fürtrcflirf^er önb öil gclcrter,on bor genbe flei)^ ob fon blicke ftubicvüg b ei)l ju grf[| }furbttge=t^on.||• 5Jl •S)• !XXJ.bebrudEt. 4 SSIätter in Quart, tc^te Seite teer.DJlit liteleinfafiung. 2iteIrü(Jfeitc5h;utf bon ^an? gi^ofcljauoi- in 9Iug?biirg? SBot^anben in ^cvtiii, XrcJbcii,^cibelberg, aBtttenbetg.F. „9lin fermon'illartini Sut '[tljerg, fo er auf bem Tjinttieg ,^itü. 931. gen 2öorm§ ,5Ü3iec^ en, aufe bit fürtreflid^er öfl 1|gclerter,on borgen f(cl)6 ober jifonb lid^ ftubicrnngi b cl)t jü (Sri;l'furb getl^oni: ß.XXI. " 9Jlit litcteinfaffung. 2itcl=rücffeite tebrucft. 4 53(ättev in Cuart, te|te Seite teer. 9(m Gnbcein Stottornament.Sntcf ton Weldjcr 9iammiiigcr in Stugsbiitg. ffl gibt Srcmpinte, bei beiienint Stnfang bcr 3^15 3 bc§ Jitell ba§ „t" nbgefpningen ift. So in bem einenber finaafefdien Slg., ben in 58erlin, 3Küuc^en |)©t. unb U. befinblic^en. 3;a=gegen ift e» in bem anbctn @j. bet Änoatefd^en ©lg., ferner in bem §eibelbergerunb Straßburgcr Dovljanbcn.G. „@in Sermon boctor ?utf)cr§, fo er auff t)innicg[!|| p',ß6nigtli= moieftat gen SBornibÄ .jüjiet^cn, aufi bitt fürtrcff= \id)ex'''^tjnb öil gclcrter, on jöorgecnben öleifs ober ftubicrnng|jin ber e^Ie ,5Ü 6r= " furbt get^n. (T 9fnno 9« S) XXI Ü" 3« 2;itet=einfaffung. iitelrücEfcite bebrucEt. 4 33(ätter in Cuart, Ic|te Seite leer.Sor^anben in «tuttgort.:H. „@^n Sermon bom r glauben Bub frieb be§ ^crfeen, ju (Srffurbt gcttjanauff be ne^iften Sötag nad) Cftcrn " aU mann saltl).,'S. XX. '].' .\\Soctor 9JlartinuÄ Sulfier. n©ctrutit. 951.3;. rriij :" 9Jtit 2itetcinfaffung.Xitelrücffeite bebrudt. 4 Slätter in Cuart. 9lm Cfnbe: „g ©ctruclüijnn ber IobIt)c^en Stabt ß-rffurbt. tjnn ber '^"crincnter gaffjen, ,5um\\gerbefaB. ||i^m 3ar 9J1. 66666. bub. SXiij. u"2tucf Bon Subtoig Irutebul in ©tfurt. S?or'^Qnben in bet flnantefdjen ©Ig.,»erlin, Breslau ©t., ©bttingen, aBolfcnbüttcl.I. „Sin Sermon l|ju 6rf gctf)an auff bcbom glauben bnb frieb be§ i;er|en.•.[[Sötag nad) CfternSloctor 9Jlartinn§ijfintier.©etrulit. 9)1. S). rriij !|" 9)lit litcteinfaffung, litetrücf feite bcbrucEt.4 58(ättcr in Cuart. Sd^Iufefc^rift ttjie in H.•älbgefeijcn bom litet betfetbe ©oli loie in U. 2tucf »on 8ubh)ig Itutebutötfuit. iBotljaubeu in (55öttiti, äBolfenbüttet.in


806 ^"^ Sermon auf bcm .ßinloeiH' gen üBottn? ,ju C^rfutt qettjnn. 1521.9(ii|crbcm ift imfere 5|>vebigt aufgenomnieii in „(StUd) Sevmones" (ugl. oben©. 690). .g)iev finbet fie fid) '-81. 5'' bi^ S".@tn 3>üi'ift'l baviibev, ob nid)t bev SBittenberger Svucf C bev Urbnicf fei,fatiu nidjt auffonimcn, öielmeljr evlneift fic^ C als ein ÜJac^bvutf bon A burc^ eine9tu6laffung wie 808, 14 unb eine f^orm toie fd^r^et 810,9, bie nuv S)vucfiet)(erf. fd)ret)t A fein fann, ba Wrunenbergfdje S)rucfe ein fol^eS if. ei nicfjt fcnnen(ein äljnlic^eä i'eifel)en leift f. lieft 812, 6). 3u ber flDraiJ)Iid)cn gorm fdjliefet ficf)C ^iemtic^ genon an A (A'^j an. 2)a| bon ben bciben 3)ructen A unb B, Oon benenbev elfte fic^cv, bev Ie|te lDnl)vfd)cinlic^ ein Erfurter ift, A bev Sorvang .jufommc,3eigt neben anbcveni bie 33cincv£nng über bie 33cvan[affung ,^uni Sruif bev '^Srebigt, bieallein A aufweift unb bie bod; gemi^ uid)t erft einem fpätevcu Svuife beigegebenttJDvben fein Irivb. 2>a^ bie folgenben 3)vucfe fie »ueglic^en, ift nirf)t auffällig;mau ,5ie()t im Vlnfnngc beö ItJ. ;3al)vl;nnbcvtö im Vlllgcmciucn bie fuvieu litcl nod)Oov, and) l)nttc bie Semcvtung, a(5 auf einen lootj! lucfeutlid) Chfuvtifd)en £tabt=tlatfrf) bi'pglid), füv bie \:cfev an&evl)a(b nuv gcvingcve iöebeutung. ^iuv bie„(ftlid) ©evmnncS" Ijabeii fie anä A beibet^alteu, Ijicr evfdjeint fie abcv mcljr aleeine 9ht ^ovbcmevtuug. B beru'^t auf A-.töin fid)evcv Sd^lufj, ob A' obev A- bie evftc Jovm öou A fei, ift nid)tmbglid), ba ahn bie 5lblDeid)Uugen in A- fid) ^um gvof^cn 2l)eite alö ^Ucveinfac^ungenbev £d)veibung bavftelleu, fo louvbe il)ni bie jlncitc Stelle gegeben.Hon ben S)vuden DEFG bevul;t D auf A (A'?); E ift eine faft bud)ftäblid)genaue Söiebevgabc tion D, besg(cid;eu F in etwoS minbcvem Wvabc, G enb(id) iftand) auä D gefloffcii, Ijat abcv mnnd)eö fclbftänbig geänbevt. 5£)ie .;;-^ol)[ bev bev©vuppe *D gcmcinfamen Vlbloeidjuugeu üom Uvbvnif ift nid)t unbcbcutenb. — S)evfpnteve Sivncf Hi (f. bie Süibliogvapljic) bevu'^t auf A (A''*), beSgleidjeu bev Xcrt in„Gtlid) ©evmoncS" (S).'-i*on ben Öefammtau^gabeu bringt ben ©cvmon (Jislebcn I 5ßl. SP — 33*,9ateuburg 1 S. 714''-716\ "iicip.jig XII gvunb; f)tl^, öu^, >Dac^ffen> l^elS,uns, luad^fcn; ^toe^enn^ (jlDeljcn.9luS B unb C ift l;icv nuv anjufiil)ven: bl), bie; fl), fi, fie; toi), irie A>bie B bie (b^) G; fie BG; h)ie B »ie, rt^ G. — nid)t (nit) A> nit Bnit, nid^t G. — fcliifeit A> feligfeit B.^JOte^v ift über *D unb H p bemcrfeu. äu'iädjft über ben Umlaut, üovleftl)(3 ©g.) > öerlof,5t*D; evbcit> avbait *D; gleuben> glauben *D. a5e=aeid)net ift ber Umlaut beS a in H (wie in A) ftets buvc^ e, in *D begegnet banebcn a,bod) ftimmen bie ,5U *D gcl)üvigeu S)vude im ciujelnen nid)t übcvein. a!Bäl)venb DEnur 93apftlid), ^dls (colhi) aufmcifen, Ijat F anfjcrbem nod) falig, nad)ftev.


:©in ©ctmoti nuf htm lr>m\vrn,t (501 ajjovm-? 311 Chfutt gttf)nii. 1521. 807G au^er bcn fd^on gcimiiiiteii (VüUen (roonebcn feltg, ned}ftcv) nod) tnme, tiex'=ft^mäc^ftcu, (aftcvlidjftcii, Uidvc, farlidji'ii, bldft, tl^ntcfl, bvad)t. ©onft(}aben *D a iiod) in faU-ii. — Umlaut bcS 11 uiib uo ift in A bind) li be=jdc^net, bod) finbcn fid) niid) Ijuctcn, füe^ je 1 lucil. ®ev Umlaut ift in A ui(^tbqeid)uet in lüuvb (.ftj.) 2 m., funbe (ucb. fünbc), funbcu (3 'ipl. *!|>vö. 3ub.),fuuff^ig, geluft (3 ©g.); bbct, öbcv; uiuffcu, übuug. *D be^dd^ueu benUmlaut bc5 u buvc^ ü (bodj üevfnivft), DEF bcn beä uo buvd) u, (1 meiftbuvd) uc (feiten n; l}ebung Im.). H Ijot im etfteren ivalle meift n neben einigen 11münic^, evmitvgen = A, nnb fiinben (fonben A), wurb (Uuirb A) 812,2;bev UnUaut beö uo ift ftetö bnrd) n gegeben. 3n bev 33egveu3ung be§ Um=laute» UH-id)en *DH nidjt evljeblid) üb: tuürb H (1); fünb(e) *D, funbc Gbuvd)TOeg; fünben *D; fünffljig*D; übet, übel *D; muffen DEF mueffen Gmuffen H; itbung DEF, i)ebung G. Seltnere f^älle beS Umlaut§ finb frnnii=deit*D, bavfü^ G. .»Tievöovgeboben fei fd)lie|lid) nu^, nü^ (^Ibj. Subft.), baSfid) 813, r2fg. in folgenber aUeife finbet: IHbj. nii^ AH nülj A*D; nu^ A*Dnii^ H; nulj AÜEFH nüfe G; - ©ubft. iju nulj ADEF nütj G nütj li; beinennu^ ADEFH nü^ G.S)ev Umlaut bc§ 0, überall burd) b bejeicbnet, gibt ,^u befoubcren 33e=merlungen faum 9lnla|. Gr mangelt in erloft AH (crlbft *D) neben erlofnng-er in allen lejten.3n *D ift ü bur(^gcfül)rt (güet 813, 13 G ift üereinjelte 5lu§nal)me) nnbber alte 2)ipt)tl)ong burd) ai auegebrüdt, woneben aber in G and) ei erfd)eint. —b^, bie; Wt), lDie> bie, mie *DH; fl), fte> fl) *D fie H. — fnnber>fonber*D. — aber> obev*D obbev H. — gür i ber ßnbfilben (-i§, -ift)i)at *D ftetS e. — üor-> ber- *D. — uid)t (uit)> uit *D. - fteljen,get)en (ften)> fteen, geen *D. — l)r, t}n ufra. > ij^r ufm. (feiten"^ "'i). (i). 2Jud)>unlb. Dr. ^45. HJictfd).


808 ®'n ®i't»ioii niif i'fm •^'''''to'-'fl^' S'" äiiovins ju (Sifuit nttl)aii. 1521.Sermott ^» 'iötnvtiui l'utljcit^ (ic|d)cl)cn 511 (iTtfurbtam Süutüt; Ciuafiniütiortcuitl»JR lieücn funiiib, bl) i)\]tox\.) üoiii l)eiUgcuii lt)ümc loit iilj i|tl"tcl)eii lajjcii iiiib ücriiUnni auff ein anbcvc yitl). Suuber tüilanicl)L'ii bcvj Uuntk'iii Innm (51)rifto gefugt 'l)obt fvicb' unb'ict)ciit mein tjcnbe unb iciteu' unb 'loie mid) mein öatev ge=fanb t)at, aljo fenb id; cuc^' k. ^Jhin ift clav unnb fdjouoni tag, buy fid; ein icl^lid; nieufd) gevn [)alten tvoU, hüs^ cv f<strong>von</strong>i iDurb uunbjuv elüigcn jetideit tenie, bavDon luit id) it^t jagen.3i lüiffet audj, baö alle pt)ilojopt)i, boctores unnb fivibenten fid; faeftiffen311 lereun unb fd)veiben, luie fid) bei inenjc^ jur fvuintdeit t^alten folt, t)aknfid) bc3 |ct)rc bemi'itjet, aber at« man fid}t, luenig aujgevidjt. 'ilun ftet bi)vcd;tc unnb loavtjafftige fviinüdeit in jlueljevlei) iDevdcn: 3" fvembben tüevden,boy feint bl; xed)ten, unb in eigenen lueiden, ba-j feint gelinge. 'JUfo ba» l)rbcö eljn gnmbt I)abt, cljner baluet fiid;cn, bev auber luaUet ju fanct ^atobaber fauct ipetev. Der biit üaftet abci betet, tregt fappcn, get barfuß, abertl)nt fünft, Was be» gcfciu mag. £old)e tvnd fcinb ganlj iüd;tä unb muffenin gvunbt jerftovt loevben, unb bl) luovt bie mevtf, hau alte unfere tocrgt l)abeiifein f rafft, bau gotl) ber l)at aufferloelt einen mcnfdjen ben tjerrn (itjriftum;3efum, haä ber fol ben tob 3crtnifd)en, bie funb jerftbreu unnb bie l)cUe 3er=preisen, ban uiemant Dort)in lua«, er miift bem teuffcl ju tel)l luerbcn. 5ltfomeint er, er inult aud) tel)l Ijabenn in bem f)errn, bo er alfo ^lDifd;enn Ijlueijenumörbcrn tjieng, Unb bie aller Oürfd;med;ftcn unb lefterUd)ften martcr lcl)b, bieand) inalebcl;t Was pcl) got unnb bem menfdjen. 5lber bie goKjeit Was alfoftard, has ber tobt, bie funbe, aud; bie t)elle ju nidjten loarb. 2)arumb folt3iäm.!„i-.'fi.ijr mevtfen bie toottt), bie ^auluö fc^rcibt ju ben 9t6mcrnn: Unfcr funbe ^aben1 e^n ©ctmon C*D 9JIaitin .\'B Siit^eri C Sut^et A^BIl l;2 geprcbigct jugrffuict tjn ber rctjjj gen aüormia. am tog Ouaiimobo gcniti. C 2 Ouafimobogcniti. 3m ^ax.ffli.S.XX. U 3 fteunbc 11 Dom] bcä *D ijefe *L) 4 ftccn *1) Bcvwcii B icru^cn Cictüluen DEF Berüen Ci anbet C ©oiibcrn H 5 loortün *D G jc^et *ü ^enb .\^ßC*Dll7 3li)un B 8 ^feüc^ C ^cgtti^ *D geren frufii DG ftum E ftumfi 9 ju ber Gü F5c(j DEF ^ego G 10 »ift aucö Wl baä G 5!t|itoio


(fin cctinon auf beut iJinnu'gE gen 2l


810 6'n ©etmon auf bem ^intnege gen aBormS ju Erfurt get{)Qn. 1521.lofer, es ift inol tvax, c§ ift abn ju toenig. S)arum6 jage ic^, lute bor:frembbc toevcf bic machen uns from'. 'Zsä) bin\ jpricf)t hex i}nx Üliriftu5,'elücr rec^tfertigimg, id) f)a6 .jevftovt bl) fünben, bie l)r auff eud) habt, haxnmb)o glaubt mir rior, hau id) ber fct), ber ba-j gctlion bab, fo loert l)r gercd)t'.San atfo ftet gcjc^ribcn ';3ufticto eft fibcö', 'bic gercd)ticfcit ift ber gtaub unnb.-.burc^ bell glauben. S^arumb njan toir ben glauben I)abenn tuollen, fo foUenmir gleuben bem cuangelio, -^•auio k. unnb nic^t ben bcpftlid)cn brieffen aberben Secretalibu'ö, funbcr aiß üor bem felur Ijueten, ban aüec', loaü ba tometOom büpft, bac' fc^rclit 'gib, gib', tt)uftu eo nidjt, fo biftu beä teuffets. @5tüere ein geringe fad), Inon man allein fd)a|t bie Iclot. 3lbcr hah ift leiber lobcii- groft übel, bau in ber Inerlt fein mag, bas man bic lernt bal)in rnc^t, baöIciplidjc luercf tunben fcltg aber from madjen. ©5 ift iljunbt bic tuclt fo Dolbe» übel», bas fie uberget)t, unb ift i^t ^umal alfo in etjncm fcljrlic^cn gerieftunnb ftroff, hau got t)orl)engt, bnü bie leut öorbcrbcn unb betiigcn fic^ inircm eigenem tnpff, bau ürdjcn paloen, Oaften, beten k. ^at ein fd)ein el)ne» nfrumen mcrgtä, aber in unfern fopfen betriegcn toir uns fclb. Sollen bengel)^, jcitüdic ere uniib anbcre tafter aufteilen laffen unb unferm nct)ftcn armenmenfc^eu bc^ulflid) fein, 'illfo Inirt got in un-? crftel)en unnb tnir in ime, bai^eift bann ein iielo gcpurt. äßoü ift baä, hau mir ein frifc^c fiinb tf)un, fo mirnid)t fo balb Porljmel)fclcn, funbcr gebenden '5ld), gotl), bu lebcft no(^, (itiriftuS, somein l)crr, ift ein jerftbrer ber funb', fo balb ift bic funb barPon. 5lud) mp'•ber mep§ man fpridjt 'Scptics in bic cabit iuftu» et rcfurgif. 'Sieben malan cpm tag feit ber gereift unb ftcl)ct mibcr auff'. £al)er fomet es nun, haäbie mclt fo gar Portert unb in irtl)umb ift, baö fein rci^tcr prcbiger lang^cit ift gemeft. ®ä fepn moU breptaufcnt pfaffcn, unber ben man Pier rcd)ter 25nidjt Pinbet, got erbarm ben iamer. Uniib fo man fdjon rec^t prcbiger l)at,fo fagt man bas cuangelium ubert)in unb barnad) ein fabel Pon bem altenefel ober ein ^iftorl) Pom S)itterid) Pon 33crnn S ^^Iber mif(^t in bic .Sjepbeniftle1 Jag II 2 ftunt *ÜH 3 eüloci: *l> feurftoit ('] sctfttöwet ÜEF 3ev=ftreütoet G funben BC (ünb *DS C 4 nur *I)H gct^an GII ttctbet Haufli^r C ftefiet H gcrc^tigloit *D 6 tooücn *U föBcn G 7 ober C gonbcx C5 8fonnbet *D fut bem CH fcücr G Ritten DEF f)uctten G tompt *1) 9 jd§re^et B\ätxt)et C piftu (i 10 «et *D fi^ofete DKG fc|äöte F 11 groftc Welt BC*DHCbofiin B 12 tiinbcn *1) ober C frum GH fruni DEF fromm G ^e^unbt *D13 üBergect H i^unt C] fe^It *Ü U fhoff BC*D »etterten H bctriegen DEG1 5 eignem B etigen C*D bäumen DEF bawcn G iceten DEF pceten G e^nä H 16 frömen Btopfen BC betrigen C Sötten G] mix foUten H 16/17 bem gctfe G 17 fee^ttii^ Cc^re C ecr onber anbte DEF nöd^ften C ne^iften H 18 be^itftic^ *D Ij^m CH*D Cim *D 19 neiiwe *D funb C fo wir] fot Wir *D 20 patb G Batbe II »er=awtljflen *D Dor^Weifetn H tebft *D 21 i)exxe B patb G 22 „(Septieg" 6i§ „refurgit"]Iptoterbi. jEÜij. H tcfurget *D 23 lompt *D 24 lange *D 25 man fam Bier Cxcäit *D 26 finbt *D prcbier F 27 oben&in S 28 %! H obbcr C „ein'fe^lt S t)on *D ^ittxiä) *D ein *DH §aibnift^e DEF -en G') 3)ie 6rtt)ä^nung 2;ietric()^ »on S?etn {fold)e finbcn fic^ bei Cutter oft; läjjt es nic^t


ein igermon auf bem |)intnege am Söoriiiä ,511 grfurl getf)Qii. 1521. gnmciftcr Slriftotelem, Patoiicm, Socratcm :c. bic ganti toiber ba-3 eimngcliumfein. 3(u^ loiber got, ban fic l)alicn lüdjt bic crfantnufe gehabt bc-S lichtes,baä rttr l)abcn. 3f)a fomeftu Ijcr itrtb fpvic^ft ''4.5f)i(ofopf)u§ fpric^t: t()u Oitguttcr lucrcf, fo fornmeftu in bic ubung imnb linirft ]u ktftt) from', So fpricf)= id) 'ti]ü fcinn toergf, ha-i bn fvom rticvbcft. 3lber fo bu from fdjon bift, bnnfo t[)U tücxd, bocf) mit jimlicfeit unnb mit bem glauben, ba fid)t man, tnicft) toiber el)nanber fein".Ter teuffei l)at Oor ^eitten ben Icuttcn groß anfe(^tung gemacht unnbauß ber anfcd)tung fcinb fi nnber ben glauben gefallen unb fid) gebalten an10 bas f)aubt, bas bo GbriftuÄ ift, fo Ijat er bann nii^t-? fcf)affcn mügenn. Sobat er nun eljnen anbern funb erbad)t unb blcft unfern iungtcrn cl)n, bo>3man ben leuten einftccft unnb gibt in gcfc^, fo gctnintfi ci ein gute geftaltanfertenbig, inftenbig ool gifft«. Unnb alfo Uiadjfen bie iungcn ünb im lo^anauff, geljen in bie firc^en, meinen, bt) felicfeit ftebe barinnen, fo man bettet,15 üoftct, meß beltt), bann fo ift c§ ber prebiger fd^ult, c§ l)at aber nod) !e^nnobt, tonn man altein redjte prebiger f)ette.Ter t)errc fagt brctjmal ,5U fand 'ipeter '^Mrc, ama§ me' k. 'pafcc oPey^oe.L'n:meo§'. '5)>etre, teetjbc, tt)et)be, Inetjbe meine fdjaff'. Sßa» t)eift nun pafcerC?c§ ^eift tueibcn. Sßic foE man bie fc^aff lDel)bcn? nit anber-3 bau ba-3 iiiort20 gotte§, bas ift ben glauben Portunben. Ta fommen unfcr innrfern unnbfagenn, pafcere bet)B lege-3 bare, gefe| gebenn, allein mit Porfürung. 5if]a cäift tt)ol getoepbnet. Si rtiepben ebenn bie fcljaff fam bie fleifc^t)atner am €ftcr=abent tl)un. So mann bac' mort gotte-S dar ]u ftelxicr ben anncn fc^tüad^enbes glaubeng fagenn folt, fo ntifdjt man ein ben üben Slriftotilem, ber Iniber25 got ift, fo boc^ ''^^aulu•J ab 60I0. fagt 't)uttcnt mä) Pon gefet.en unnb pbilo=fopl)ia' 3C. äl^aä Ijeift nun pbilofopljia ? tonbcn ttir grectifd}, latcinifd), teutfc^,fo fitf)t mann dar, lria5 ber ^äpoftel fagd. ;3ft e» nic^t bic toar^cit? ^ä)Jne^fe iDol, ba^ man§ nic^t gern l)6ret unb ijr Pil Porbrcuft, nod) tnil id^ e»sot. 2, s.1 ©octaten G 2 feinb G lx(ä)U9 DEF lici^tä G 3 (omcft 6ev F tommeft bu ^et G4 iDitft *D refet BC letft *DH frum CEFH frum D 5 ftum FG frum H ftum FGftum H f^on from C 6 jimligtait *D 8 aroffe G gmad^t B 9 untter C10 ba *DII mögen G 1011 „So" 6i§ „cljnen"] 'J)e^ (?)e^o G) a6ct 'ijat ev ainen *D11 ftaft G unfcr F unfeven G junilljerten *D 12 i^n C 1-3 hiol^n BC »on *DU borinnc C 15 fc^ulb *D 16 red^t *U 5ett *D 17 5«t *D fant *D17/18 „qjetre" tiS „meoS"] ^ctrc (ie6ftu mid^. H 19 „e§' fe^tt F fatt C nic^t Hanbcrft *D 20 gotti? C oortunbcn BC jundf^erm (-'^crren FG) *D 21 ^eljffe Bfiotfutung BC 22 gcwcljbet C*DH fam] rtic C, aü? *D flcljid^et C 23 gottig CHaufteilt *D 24 ein] inn C ticfien *DH] fef|U C 2.5 fiüttet C gälten DEF oon] »onben G, Bot 8 2ß fünbcnn *D tatinifd^ C 27 fogt C*D 28 Biet BHaU unmögtid) etfcfieinen, bnft H mit feinem Gjel füt cfel bo# Utfprünglid^e trifft, iluf benSlujbrurf fabel neben t)iftorl) brnuc^te man cntfc^eibcnbe» ©emirfjt lDot)t nid)t ju (egen. 'HUein 3f"8ni'-'. i""--' ""' 3" ^'^ "'^' ^l"^" jatjtteic^en ^injutritt, bie aus bem 16. ^f)- ba» gott:(eben bet gfeelfnge befunben, ()at bie Sciott Bon H jebenfatlc- Scbeutung.5f>- *P-


'•gl2 (iiu Scrinoii nuf bcm .'piiilucge ijcii äyotiiic- ,jii t^tfiirt gctl)aii. 1521.fagcnn. "Huä) luil id} bir i-atcti, bii fcljft locr bii liuiUcft, luaii bu nicf)t pre=bigeii im ft)nn t)nft ober bailju l)clficiin, 5o lourb fcinu pfaff aber itumid),ejctf) 33, 8. bann cö ift cl)nn fpnidj im ^JNVop^ctcn (V'icdjieli-j am brcl) unb brcljfigiftcnunnb Pier iinnb bvctjfigtften, Icpbcv ei-id)vcdenlid) , lautl) olfo 'äi>ann bu Por=Icftt) bepncnn itct)cftcnn unnb fif)el't in irvcnn unnb (lilfffto t)m nic^t, pvcbigiftim nit, \o it)il idj rcd)cni(^afft Pon biv l}abcn feiner fcl'. Xcn fprud) lieftmann nii^t. 3lbev id; fage 'bu linirft ein pfaif, ein munc^ barumb baftu bcinftbcn|cit bctcjt, l)cltcft meß unnb mcinft, bu lüolft frum fein'. 2lubc ia bubift ein fein gefel, c« trivt bir Pelen, bu bettcft ben pfalter, bu bcttcft rofen=heul?, bu l)aft mancherlei) anbcr gebet unb mad)ft nil luürt, bu toilft meß i»t)alten, fnicft Por bcm altar, fpridjft bie beic^t, fo gctl) es ben mur, mur,mur, unb mcineft bu fcieft frct) Pon funben, unb t)aft bod) fo groffen neib inbcincm l)cr^en. So bu betonen nel)cftcn crluurgen mit glimpff möc^teft, butt^eteft es unb l)ielteft alfo me^, @§ loere nic^t munber, bas bid) ber bonnerin bie erben fd)tug. So bu aber brep juder forner geffcn l)ctteftl) ober anber i^IDUV^, bred)t man bid; nid)t mit gliienbcn gangen jum altar. 3llfo mac^ftubir ein gclniffenn, has tieift benn mit bem teuffei ju l)imet gcfarn. 3^ toepßiDol, ba§ manfe nic^t gern l)6i1. 9{oc^ fo ttil ic^ fagen bie marljeit unnb mußC'3 tt)un, folt mir e§ jlnenjig Ijelfe toften, 3(uff ba^ mir ber fpruc^ nid)t gc=fprod)en Inerb: '^i)a bu fageft, e§ fein Por l)unbert aber funfft;ig iarn aud) ^ogelcrtl) lelot gctuefen'. Qu ift lüal)r, ^d) frag aber nac^ ber lenge aber mengenid)t§, bau ob man f(^on etttja^ barumb gelüift, ift ber teuffei alleloeg epnnbormif(^er gelocft, bie l)eibnifc^en fcribcnten über geliabt, ban ba-i l)eilig euan=gclium. ^d) mit bie Irarbcit fagenn unnb muß eC' tl)un, barumb ftelic ic^ £)ieunb npm nic^t gelt barumb, berl)alben fol mau nicftt auff menfc^li^ gefelj 25aber Irerct batoen, funber ju bem ein red)ten glauben t)abenn, ber ber funbeein jerftorer ift, fo entpfinben mir un-i lriad)ffcn in pme. So ift alles, ba§unß Por bitter getoefen, fuefe. (Je piil bau got unfcr l)cr|en erfennen, Inanba§ gef(^i(^t, fo toerben loir Poradjt, fo geben mir nichts umb menfc^engefe^,1 3luc§] %uäj fo G fe^eft *V »oottcft *D »cn H 2 bo§u H »Detb C toiib *D wirb IIaber] nod^ C monid^ C münc^ 'D 3 am j^riij. unb ^srinj. GS 3;4 breljifigften (2)CDKF 4 eric^tedflitfi C crid^toctcntii^ G 4 5 Bettaft *D 5 nc^ften C ncd^flen DEF• nac^ften G ncl^iften H fi^ft *D i^n C ^itp BCDEF ^ilffeft G »irebigft C 6 nid^t Hfect C leift C lifjt *DH 7 fag *D toirft CG mürff DEF mönic^ t-' müntd^ Fba§ bu *DH 8 ^eltft *D tnoUeft *D from B Sutte DEFS %ume G 9 pift Gfotcn *U fc^rcn H (letteft (2) G 10 onberc *D getiet G mac^eft *D Witt *D1 1/12 „fo gefjt e§ ben mur, mur, mur" fc^lt S 11 ge^t A^BC geet DFG get E gc^et H bonn *D12 mainft *D fclift B groffe E 13 ne^ften C nec^ftcn *D ne^iftcn H erwürgen BCgelim|iff CG 14 :^ellft 'D wer *ü berj || bonner H 15 torner B geeflen *D 16 jubem G mo^ft bu *D 17 bann *D ju] gen G l^iemet B 18 ^oret C „fo* fe^It CG19 c§ mir *D jwain^ig *l) 20 3a C*DH fagft *D fe^ *D jaren *D 22 at=Weg C*D 23 fieljbenifc^eu C lieber CD 26 bäumen DE fonnber *D (ünb *DH27 cmfifinben *D il)me C im *D »)f)m H 28 fiitter G jueß B ^er^ 'D njcn H


ein Sermon aiit beiii .iTiiiiHJcge gen äl*otnic- ju grfurt gctljan. 1521. .S]:;fo Eomct ban bcr bapft iinb Porßant uno, fo ici)cu lüir in gotf) üovfniipfft,bnc' lüir oUcä unglucfe§, bann, gcfc^ gan^ nid)t a{^tcn.Sarnad) in6d)t einer lueittcv fragen unb fogen 'So( man bic mcnfc§=li(^en gefeti gan|! nid)t t}a(tcn? 5lber fan man nit glcirfjtüol beten, üaften ,'c.So boc^ bcr rccf)te Ineg Dorbanbcn iftT ^ä) anttoort unb fage: 2Ban einrec^t c^riftlidje (ieb unb glaub Dorbanben ift, fo ift aücc' baä, ba« ber menfc^t^ut, oorbinfttic^ unb mag ein tjeber tf)un, tüaä er toil, bod) in ber mcljnung,bac' er bie loercf für nickte-? adjt, han ftj fonnen in nidjt fclig machen.3Iuff bas ic^ befc^üeB. So fol ein ic^lic^ nienfc^ fidj befinncn unbbendfcn, bac- tt)ir uns nic^t f)clffen fonnen, funber got. 3Uic^ ba-i unfcr tocrtfgar gering fel)en, fo ^aben wir ben frib gote-i, unb ein ietjlid) menfc^ fol feinloerrf alfo fd)irfcn, has im uid)t atlein nu| fei), funber auc^ el)ncm anbern,fcl)nem ncgftcn. 3l"t er reic^, fo fol fein gut ben armen nu^ fet)n. 3ft ciarm, fol fein Dorbinft bcm reichen ju gut fomcn, lou ein !ned)t aber et)nmaib, fo fol liu nul^ fomen ire tuercf ircn fterrn. '^tlfo ba-5 uiemanbeo crbeljtim aEein nutt fei). San Iran bu mcrgft, hai- bu bei)nen nu|! allein fd;afft.So ift bein binft falfc^. (?5 l)at mit mir feljn nott), ^sd) loet)B nun lool,loa« menfc^lic^ gefe| fein, ber bapft geb fo uil gefe^, als er loil, fo loil ic^fi) aEe l)alten, ob mic^s o,duit. Sarumb, lieben freunb, gcbencEt, ba» got er=ftanben ift oon unfern locgen. ^llfo lat un§ auc^ crftet)en, r^etig ju fein benfc^toac^enn be« glouben^ unnb unfer loercf babin richten, ba^ got ein gefalnborin ^abc. So entp^aen loir hcn frib, ben er unc' l)cut l)at geben, ba« Por=le^^e un§ got ju oller ^cit.?lmcu.1 Iom))t DEG fum()t K ucrpant G Dortnupfft BH »crtni))fft *i> 2 ungludcS Cungtüd *D pann G nichts *D 3 moc^t H bie] bcr S i gcie^c F nic^t H5 tc^t *D antwurt DEF fag *D G liebe B*D 7 »etbicnftlicft *D »ber H8 für B nickten *D fie A-BCH tonnen fünben *D lunnen H 9 igtic^ C titsfliä) *DS10 tünben *U {onbcr *D unjete G 11 fein B ie()n CH ©ottiä H i^tic^ C »cgttidö *D12 nu^ BC fonnber *D oim onberen *D 13 neljftcn C ncc^ften *D guet G 14 t)tt=bienft *D Jummen C (oo C*D 1-5 magb C'*l) ,nu^" fel)tt C fjetrcu B*D niemantd *r)Harficit BC*D 16 merdcft B mcrrft» C merrfft *I) ic^afft F jt^affeft G 17 bienft *D18 menf^tid^c *D „oll" fe^lt H er rooU *1) 19 6e^oUen H mi(i^ *D geluft B20 unfcrt B unfer C laßt *DH r^ctig] ^itffli* *U 21 unfere *I) gefotten »D22 iiai *1) cntpfaljen B entpl)al)cn l' cntpiolieu *l) cntptaii II 22 23 »crlcic^ DK.F


' '^^>/-«


'SSetfjanbtungeu mit D. TOattin Sutfjcr auf bem Dieid^atage ju Sfflormä. 1521. 815SBon bcm Srnft |eincv Sage biircf)bi"ungen , Iiercitcte fid^ Sutl^ev auf beii18. 9lpri( beionbcrÄ oov. 2Btv fiabni uoc^ baS 2?rud}ftücf cine^ (fntrouvfä bcr9tntoort, bie er geben moüte, in beutid)er Sprache. 9.>cvüffcntlid)t ift eS aus feinereigenf)änbigeu "liiebcridjrtft im £äd)l. (fvncftintfdjcn GJt'iammtavdjit) ju SÖeimar(Reg. E. fol. 20'') juerft in Sutf)cr-5 ^Priefroed^fei;, 'i)iq,. öon £)r. (>. 9(. |). Surftjarbt(Scipjig 1866), 6. 39 f., unb bavaus ift es »rieberijott in Snt^erl SSricfroecftfel,bearbeitet Bon Gnbcr§, Söb. IIl (1889) S. 125, bei beiben nidjt paffenb aU „Üut^ers^lieberfd^rift über fein i'erl^ör auf beut 9{ei(^5tage" bejcic^net. 9?gt. ^f. Äöfttin,Sutfjere 9{cbe in SÖorms (1874), £. 7, ber 33urt^arbt-j Satirung (17. llJärj) mitSRec^t aus einem 93erfel^en erttärt. Cb nun bieie Süifjei^nung 2utf|ere am 17.ober 18. 5Ipri( entftanb, läßt fid) nic^t cntfc^eiben, ba baö „geftcvn" (unten ,S- 1- «'')natürlirf) im Sinne beä am 18. 3lprit fprce^enben ju ncljmen ift, alfo für benSag bcr Slufjeic^nung nichts bereift. 3i3ir geben einen bui^ftübüd) genauen 3lb=brucf bes lerteS, ba ein fold^er noc^ ntd)t öorijanben ift, nur bie im Criginalfaft gonj nmngelnbe 3interpnnftion l)aben loir crgän,5t.?hiB -Jfo ^at)x ^Biaicftat bcgev Pimb crfobbcnin bi)nn tc^ gtftern evfd^l)nenennb i|t noif) crfc^ctjn in gottcs frib bnnb fcl)ncr Siat). TOatjt (Ffjriftlic^ fve^geleijbt önteitficniglic^ ünnb gcfiov^antlic^ an5cut)ovcn ininb Quffcjunctjmeu ba§,Bo ml)r lautte i?al)* -mäbatc' Pnnb i)nntiaUt-j furc3u'[)aütcn tuevc.^lai) bem ober ml)r nuff mctjn anfunfft gifternu jctncl) ftudf fctjn fürgefiaütcn, rtcmlic^ ob tc^ bie bud)er bntcv metjncm nameit außgangcnn, loicbcnn erjcelct Irorbm ift, befcnnc, bniib atfj bie mcljiicit befanbt furt aijnIjotlten obber rcuocievcn tüollt, !Qab iä) aiiffc' crft tncljn vidjtig ftrodc antt=lüortt geben ünnb atte bie felben budjcr bctenut Pnnb nod) bcfennc olfe bieniet)nenn, bavauff aud^ enb(id) bleijbc.3(uff hci5 anbcv ftucf, Wiidy:- bctvi)ft ba-j fio^ift gutt ijn l)i)mel bnnb erben,t}a^ t)el)lig gottes Inortt Pnnb ben glattjben, f)ab id) pntertt)cnigiid) gcpettene^n Bebac^t unb aufffc^ub, auff bas ic^, bie h)ci)l id) mfiblid) bargoben foütmel)n anttmortt, nit cttroan auB Pnuorfid)t anlieffe, 3cu uici obbcv jcutoentg mit mel)nB gcH.il)Benfe Perfct)rnng tianbcüte, l)ab fold)v anß Ütoi^al). mat)t'^erlanget.S3nnb loie lool Ontcr ber rebc mit eljngetloffen ift, alß2 in (äottlid^Em) gottcä (namcn) ftib 3 4 auficjunc^men (go) mlji: darüber boä 6"Oh \>as, dann wieder ijestrkhen.kt zireifdliaft 6i^o 8ic^(§) 12 bcn o 12/13 gc»})ettcn (unnb au§ Wo fta») ma^t %\xit cttangt) c^n') ^err ?lrc^iBbirettot Dr. SButttjorbt Ijot mir auf bie ?[nftagc imc^ einigen einjet:f)citcn in (iebenstoürbigcr SJeife eine biplomatifc^ genaue 3tbfd)tift be* ganzen Sötucl)ftücf* jurSetfügung geftcllt, bie ben bief)« gcbturftcn Sert an eiu )faa\ Stellen (befonbets 8. 15) nu^berichtigt. 3c^ fptec^e if)m bafüt uctbiubtidjften Sant oul. "$.X-.) ^ier i(i n)o!)l „gute"ju etgönjen, Dg(. bas 3 12, 13 gefttic^cne.


one816 Settjnnbhingcn mit I>. 9J!artin ^'iitljct mif bcm 91citf)5tngf ,pi ilOotmd. 1521.2. Sut!)crÄ iiHcbc itub Gvflnrimg am 18. 3(^ril 1521 Intcinift^."Bloi^te it)in mm ber (viitiuuvf uicf)t genügen ober lieftiniintcn i^n anbcreßvinägungen, auägearbeitct i)at bann l'utljcr feine 5(ntroort ' für ben 18. 3lprilInteinifcf) ju einer auefü'^rtic^en iHcbc, in ttielc^er er ben i[)m ,^ngcnuitf)cten SÖiber=ruf abtefjnte. So i)at er fie — ftcine "Jlbweic^ungcn inr niünbticlien ä*ortrogeinimerl)in al« mögtid) gefegt — nnd) öor ber ;}{eic^«üerfamm(nng gegeben. Sßonber fid) baran anfd)Iic|cnben i!cr()nnb(nng .ittiifcfien bem 3;rierfcf)en Cfficial ^oljannöon (^d iinb if)m fügte er bic erftc Söedjfeircbe , bie mit feiner berüfjmten (h=tlärnng „o^tie .^lörncr unb ,;^Q[)ne" cnbete, nod) nacbträglid) f)in^u. 5Die5 Sd^rift=ftüd roarb mefjrfad) abgefdjrieben unb burd) ben Srud üeröffenttidjt.S)aDon befifet bie .Hbnigtidje öffentlid^e 33ibttot^et in 2)reebcn nocf) eine alte.f)anbfd|rift auf bier Cuartbtüttern, uou bencn bie legten ,^n?ei leer finb; am(Jnbe fte'^t »on anbercr .5)anb: , Actum 5 post misericordia domini circa lioramqiiatlam post prandium Anno 1521." 31^re 8e§arten bejeic^nen wir t)ernac^ mitMsc. 9üi^erbcm tcnncn mir tiorbcfd^riebcneu ^n'^altS folgenbe:l&i iijclbr iirfe.A. „3Ib ßefaree ^Dlaieft. inter- ||rogata S). 3Jlartini 2. \, refpoufum 3ßur=macie ||lOij. [fo] 9(prilie. 9lnno |1 901. b. ffi. ," 2itelrüiffeite bebrudt.2 «Blätter in CuartStucf »on 3ol)i»" Sviiiicuüeiä in Söittcnberg. 9Jad)3Cit)ieieu ()Qt biefen2tuct juetft C. 2i3nl^ (gDbet, .giiftorifc^e Seitf^rift »b. XXV, ©. 385 f.;,ögt. auä) Söricgct 3fct)t. .R®. IX, 613. 3. Äöftün, gutt)CK SRebe in SBotm?öom 18. aiptil 1521,f.(§alle 1874) ©.25 bcjcidjiiet il)n mit g. Sgl. lommix,Sut^etbrucfc K. ©. 116 Slnm. 1. ;»31544, 3ff.— iöorbonbeit in @otl)n, .f)eibel=berg, 9J!ünrf)en U.B. , DOGTORIS MARTINI||<strong>Luther</strong>i oratio coram Cffifaie ||Caroio, Elec-""toribus Principi ||bus, & Statibus Imperii, in con 1|uentu ImperialiVormaei» ||die xviii. Aprilis hoc eil ]|Fer. poft Mifericor dia|iv.Domini habi ||ta M.D.XXI. 9Jiit 2tte(einfaffung. litctrüdfcitebebrucCt. 6 SSötter in Cuart, le^tel Statt leer.Sutf)erS 3{ebc unb (ftftätiing nuf aitclrücfieite bi# 3?l. aüib; 3?l. aüib nnbaiiiia latcinif^e @pigtnmmc teibet 6t)ietire* unb ©lopion (abgcbtuift Üi'H 545,18—28); 331. aiiii^ bii- ;i."i'> lateinifdjcä 3ubetgebtd)t bco ©uriciuä Potbu^ aufSutbet^ Sinjug in SBorm-;-. Stucf Bon Itjoma« 9tnäl)eltn in .^agenau. Sgl.Sommer, 8utl)ctbru(fc k. S. 114 9h. 220. mi 544, 17ff. als « bejeidinct.—SSorbonben in bct Änaotefcben ©Ig., ßjöttingen, ,g)amburg, TOaina (Sifiöfl. ©em.=IBibl.), aJüindben |>®t.gin gacfimilcbturf etfdjicn in ÜJtoinj als äSerein^gabe be» 9lltf)ettt)umH)ereirt§in aBorm« (3it. 10, 1884).C. „DOC. MARTI. <strong>Luther</strong>. Christiana, & incöfternata Refpö IJ lio, Ca;fare§IImaiellati, Principibus ||& dominis VVormatie facta Anno. M.V.|| [fo] xxiSexto die ||Aprilis.||AN IVSTA RATI Martinus luthems||•) aajcnn Slleanber fie als längft juüot nctfa§t binftcllt (f. unten ©. 831, 3- ^0 ', fo fpric^tbngegcu brr (SJang bev &reigniffc uiib l'iitbfvv cigenbäiibigev uuBoUcnbet gebliebeufc (Jutlourf.


EXPRIMIT||9](;vl)nnblnnt(cn mit D. ^Juirtiii Siitt)cv niif bnit iKeid)-5tngc ,511 aBovm? 1521. 817reformationis||Tragrediam moiierit, doctnm &||erudilum ciiiiifdaraidyllion * SRit litctcinfaffung. 6 a3lättcr in Cuart, (c|te Seite teev.Cutters 5Ucbc imh (SvHävung S(. aij»— iiija; 331. aiiij'' — aO» ba» ouf bem2itel atigcjeigte Iateini(djc ®cbid)t. SEriicf Don SJcatttn lylaäj in ©troBburg nadjton 3>oimner, !s.'ut{)erbrucfe ac. ®. 113 f. 9tt. 219, beffon Eingabe ^incofterniita"auf einem ©jcmptnr mit ju fdjlDadjem Slbbxucf bctuf)t. g. 91. §. S?nvtl)arbt,3:f)cologifd)c Stubicn unb ilrititcn 1809 S. .529, unb ßöftlin, £utf)cr3 9Jcbc !c.©. 2.5, fortie 3i3l 543, 15 ff. dcjeidjncn bicfcn Tvncf mit.Shtnüfcfdjen ©Ig., §ambutg, TOündjen 11., ayolfcnbiittcl.ridjten1'. — SJorljnnbcn in ber£aä Intcinifdjc ©obidjt in Siftidjcn afigebrncft in ben Unfc^nlbigcii *Jiod)=1750, 21 ff.D. 9(iif her 5Soi'berfeite beg cvftcu i^IatteS .ßutfievö 33vuft5ilb unb bavunter,Don l^inien nmiafjint: ,.-ETERNA iPSA SVyE MENTIS SIMVL.ACHRALVTHER9liAT VVLTVS GERA LVC/E OGGIDVOS||M.D.XXI. ll"4 3?Iätter in Quart, letjte ©eite teer.3n bet Umtatjmung bie ^a\)l 1520. 9Jut Sutt)cil Ütebe ncbft SiClätnng auf93(.2a— 4». Srnd bon Sicgmnnb ßiiinm in ?lug*burg. 9i9t 543, 24 ffbejeic^net. — SBorIjanben in 5i!etlin, Süolfcnbiittcl.. aii TlScfion am 19. 9tpril fprarf) ber (Sefanbte grantfurtS 0. M. ^pl^üipp i?üifteu=bevg bal)in feine (Jvwartitng au§, „ba| bie redjte Söatir^eit aller ^anblung inbtn ®ru(f fommcn tnerbe" (&. 6. ©tei^, 2ie llJclanc^tlionÄ^ unb Sutljerö^erbergenju Svantfurt a. 93t.


ETSTAE,M.D.XXL818 Sfrljonblungfii mit D. 'JJlnvtiii $?iitf)cv nuf bem 9{cir!)§tage 311 3ä}otm? 1521.bie oben S. 608 ff. mitgef^eiltc Responsio extcmporaria, fcineSlüegä Sutl^erS 9iobetjom 18. ailJfit 15211.yiidjii Ijinbevt iiii§, aitd) bic Snicfe B, G iiiib D in ungefä[)r gleidjc ^ni3U Beilegen ^S)a jebori) Sut^ev§ Siebe nnb ©vtlnrnng, fouieit fie uiia I)ier »orliegcn, inbcn fotgenben öoßftünbigercn 33eviri)t bcv Acta anfgcnomnicn finb, fo bcriicfficf)tigentoir fie il^vem Icyte nnd) evft an bev i£)nen bovt angeloieienen Stelle.u. ©rtocitcrtcv SBcri^t ü6cr Sutl)cr in 3öorin§. 1521.a) Acta et res ge.stae D.Martini Lutlieri in Comitiis PrincipumWorniatiae 1521.Snt{)er§ üDi-bcfd)ric6cne Stnfjeic^nung bilbete bcn ©vunbftocE ju einem ou§=fü^vltdicren lateinifdien 33erid)t, lceld)ev dg Acta et res gestae D. Martini Lutlieriin Comitiis Principum Wormatiae 1521 ober al§ D. Martini Lutlieri Acta Worniatiaein Comitiis Imperialibiis Principum 1521 cvfc^tcn; fie tft l)iev nac^ ^nljaltnnb gönn untjeränbert geblieben, fo ba^, mo 8ntt)er Oon fic^ vebet, auc^ bie crfte5t?erfon beibel}atten ift, nnb bie Vorgänge botber nnb nodi^er finb, foweit fie i^nbetreffen, nur in lofeni Slnfa^ fjin^ngefügt, bod) mit ?hnccnbnng ber bvitten '4-*erfon,mo feiner gebad)t mirb. ^ierüon üerjeic^ncn loir als uns befannt geiooibene ältere©onbcrbrurfe:E\ „ACTA RES GE D. MARTINI LVTHERi, in GomitijsII || \\ ||Prineipü Vuor=||macia;, Anno \'|| ]!" 9luf Xitelvüdtfcitc||nur ein -^ol^f^nitt. 14 Sldttcr in Quart, le^te ©eite leer.ijolsfdjnitt auf iitettücfieite: Sutf)cv» SBruftbitb, ät)n[id) Inic in D, aber of)neUntetfc^rift, bagegcn mit bcm ^ciligeiiic^fin ums fQaupt iiiib bct fjeiligen laubcüber :l)m (tigt. *p. ßoltuff , Sie Eepcjctjcn bc-S Siitittiit« 3tlcanbct Born SBormferDieid)ätQge 1521 ©. 51, 2. «Uufl. ©. 71»). ®rucf Bon ^onä ©djott in Stvafeburg.Surttiatbt, a.n.O. ©.525, unb Äbftlin, Sutfjerä Üiebe u. @. 25 ff.,fottiie mi541,1 ff. bejeidjnen if)ii mit A. — Siovfjanbcii in ber fiuaafcjd)cn ®tg., Scttin,TOatburg.') ^}aä) 9l3t 544, 42 bcäietjt fid^ bie nngeäogciie SBricfftcIIe auf baä je|t in ®öttingenbefinbtidtje (Sjemplat Bon B, h)cld)cä eine {)anbic^rif titele SJÖibmung ©palatiii» an Siitbcmannentf)ält. 2) M9t 544, 23 ff. ift eine anbre IVrmuttjung über bas Sßcrbättnis ber Stucfc auf«gefteltt, tBeld)et PR (b. ^. uad) unftet SBejcidjnuug CD) foioie bic 3ltcüubevfd)e flopie oufnad)biefelbe Sßorlage juriidge^eu , Q unb S aber (nad) unjter 58ejeid)nuug A unb Bi etloa» fpätetfaltenbe 9Jad)bructe finb. Unfer *]JiateriaI Betftottet eine jtBiugciibe 6nttd)etbung uid^t, aber biea[ßal)Tfd)ciii[id)teit mufe jugegeben loerben, baft ber iBevlorcne) Utbrud uod) in 2BoTin? fetbft,BieUeid)t burrf) .glonS Bon ©rfurt, Ijergcftcllt morbeu ift. SBcadjtenslm'rtt) ift jcbcnfatl-;-, bafe bieBon 8utt)ct gern gebtaudjtc ^luffc^rift 'Iht'.sus' gerabe in jlBei fiibbeutid)cn Svurfen (C unb Di,fotüic in 5l[eanber? Äopie bet 8utt)etfd|cit 9!ebe evfc^eint, ttiäfirenb fie in bem äBittenbetgetSrurf unb in B fe^tt; aud) bie obgerunbete Jornt bev beutfc^en ©(^lußloorte („3d§ fan nidjtaiibcrfl ujlu.") in A läfjt fi(^ für beffcii fpötetcn Urfpvung gelteub mad)en.


IColendiß^dedeTL\IPalatino"Sßer^^anblungeii mit D. ÜKartin Siilticr auf bem SRettf)5tagc ,511 Sttjorms 15-21. g\Q£•>. Tiux burc^ SScgfoH ber bret .^äf^en im Sitel Bon E^ Derf(^tcben.a^gl. lommcr, Siitt)crbtuctc sc. ©. 121 f. 9h. 231 uiib S. III ju 9h. 231. —Sßor^anbeit in Hamburg.F. „S)o:tDri§ 5Jlartini Sutl^eii 9lcta||VVormacii-c in Comitiis ImperialihusPrin\\cipum. Anno falutis noftraj]|M.D.XXI. i" Sitetrürffeite &c=bnidt. 10 SSIätter in Quart, le^tc Seite leer.SifcküdEfcite bi? SBl. bS^ bie Jlda" ; 581. b5>>-b6» ,AXIOMATA ERASMIRO. PRO CAVSA Martini <strong>Luther</strong>i Theologie. ' ; SBI. bö» nod) ,OECOLAM-PADII IVDICIVM Doctore Martino Lutbero, 'j Srurf U011 Jljoiiiaä3tnl£|ctni in ^agenau. gin (Jicmplar, bo-3 ftütjcr in bem JBefi^ uon I. C. äßeigclin Seipjig getoefen, beffeti Jn'i^ott "»•-• jegt unbofannt ift, tjat auf bcr litelfcite1folgenbe eigenf)änbigc äBibmung lUritf)« uon §uttcn: llluftrifs. Principi ilominoq5D. loanni Bauarie Duci Rheni Hc comiti de Spanhevm dnoI'uoVlriohus ab Hütten. ' SSgl. üon Sommer, t'uttjcrbrucfe !C.S. 122 f. 9h. 231a. 9i9l 541, 15 bcjeidjncn bicfcn ürucf mit Aa. — SJor^^anbeiiin i^fn^utg, Söolfcnbüttcl.Principum.|1falutis noi\rK.[|G. , DOGTORIS MAR\\LVTHERI ACTA VVORMA HAnnoCIAE INGOMITIIS IMPERIALIBVSM.D.XXI.11i-litch-üdfette bebiucft. 8 Sßlättev in Cuavt, te^te©eite teer. %m ßnbe: „M.D.XXI.|1 ^Sitehüdffeitc bii SI. b3b bie .ACTA"; »I. bS" f..OECOLAMPADIIIVDICIVM Doctore Martino <strong>Luther</strong>o. I" ßöftlin, Suttjcrl 9tebe jc. I S.26ff.,bejeidjnet biefen SrndE mit Aa, 9J91 542, Sff. mit Ab. — SDor^onbcn in ÜBcimar,aBittcnbcrg.SBer bie Acta äufammengeftellt 'i)at, ift noc^ nic^t cxmtttclt. |)icront)musSUeanbev liegte fcljon Gnbe Stprit bie SBciorgni^, ba^ S«tl)ev fefbft bie 9(ften feinev3(ntunit in SöorniS unb feincä in-rtjöre Bor bem iReidjetage f)erauägeben tt'erbe,um, toie er meinte, „ba§ i^olf burd) btc 5?ef)auptung aufjumiegeln, baß er ni^tjur öffent[id)cn Sieputation 3ugclnflcn unb überhaupt ntc^t gef)ört njorben fei"(33rteger, 3tleanber unb !iutfjcr 1521, S. 169. flatfoff q. a. C. «. 157, 2. 3(uft.


820 SSet^anbdingcn mit D. DJuuliii !i?iit()er niif bcm 3!eid)«(ngf jii SCotm? 1521.goBe E icenbete fid) hen 3. SSuni .^licronlpiue IkfiuS in einem Svicfe an ben«mavfgrafen W^^W »"" S3oben (3tfc[). f. b. ^iftor. I^col. 1851, 8:5 nnb bejfcr9{9l 612 ff.), bejeidjni'tc fie als „öon einem unbefannten 3)ict)ter mit üerljaltenem%imcn Quegegangcn" nnb fnc^te nad^jniuciien, baß barin „in etli(i)em ba» 2Biber=fpiet ber Sßa'()x-()eit" fceridjtet morbcn. ^oTjann (Foc^Icue, ber bie äöormfei- ibrgängein feinen Commeiitaria de actis et .scriptis Liithei-i (1549) anf 6runb Don F bav=ftellteS betjauptete bort, bafe ii^uti^er felbft bie Acta angefertigt ijabe; er ftü|te fid)bafür onf ben ©ebraud) ber erftcn '^Serfon in bem ©tüd, (ueldjeS, tt)ie mir oben be=mertt fjaben, beffen unüeränbert übernommene Stnf.jeidinnng inar, nnb meinte, ^ierfei ßnt()er nur auS ber 3toEe gefallen, ba er fonft, um nic^t .ju fet)r o(^ eigener!i'obrebner jn erfdjeincn, bon fid) erjotjlenb bie brüte 5perfon angeioenbet ^abe.lUtt)eil§fät)igen gorfcfici-n »üirb Vuttjer nimmer atg Searbeitev ber Arta gelten,yienerbings 1)at nun Äöftlin, i'nttiers Sebe jc.


ffiettiniibluiigcu mit 1>. Sfnvtiit l'utljfr niif bciii 9feid)c-liicic ,511 äl»onn* 1521. 821SV. 2297 — 2319. 9ru|crbem tfat fic, Don ifjm felBft neu toerbeutfi^t, g^ottl^iag9{ittcr einer öon tl)m IjerQuägcge&enen Sammlung mcl)verer l'ut^evg S^'cben be=treffcnbev ed)riftcn einticrietbt, roclcbe juerft 1554 unter bcm 2itct „33efd^reibungbcö lebenä önb l^anblungen, bcs &l)rmirbtgcn iierrn. S. ÜJIartini :^ut^eri k."Ijerausgefommen unb nac^mal» icieberl^olt gebrudft ift, ügl. Corp. Ref. XX,ep. 433ff.'b) Acta coiuparitionis Lutlieri in cliaeta Wormatiensi.aSä'^renb non lutljerifcfier €eite bie erften ilferi^rfcntlidinngen über bic 2Sorm|er33DrgQnge erfc^ieneu, umr aucf) ber päpftlicf)e 5luntiu5 Stleanber mit einer äfyi=liefen 9(r6eit befcfiaftigt : fie foUte jenen ein 0)egengeund;t bieten; feine „auf ben(5r,5fc|er unb bcffen *i:erf)ör bejiiglicfjen bitten" rooUte er mit notarielter 33eg(anbi=gung brucfen (äffen ('-Brieger, 9tteanbcr unb t'utficr S. 193. Äaltoff, Xie Sepefdjenbe^ Slnnttus Slleanber S. ItiTf., 2. ?(ufl. S. 21tj"). 2öir miffen nid^t, roaSit)n an ber V(uvfül)rung geftinbcrt I)at. 6. 91..f). 5yurf()arbt tjatte fidi, um bieSlaubunirbigteit bee berütjmten SBortcv l'nt^er» „^kx ftelje id) k." fcftfteüen jutonnen, an bae inititanifdje 9lrd)iu um 9(uäfnnft gemcnbet, aber man f)at fein©efud) einfadi 3U ben 9(ften gelegt ^2;t)eol. ctubien unb j?ritifen 1869 S. 548f.).(5r)t bas jüngfte Jubiläum bee ©cburtetageg eben jeneä „er^te^erä" ^at bie 9ln=regung gegeben, unter anberen reformationägefc^idjtlicijen Urtunben 9neanber§ ißerid)tin ben Monuinenta refornialionis <strong>Luther</strong>anae coli. P. Balan (Rati^bonae 1884)


fige1,822 a!ctl;anblinigeii mit D. 'JJlarliu iL'iiKjer niij beiii 5)icid)6tiigc ,;ii äL'oniK; 1521.o) @tltd}e fonbeiiic^e .^onblungen in D. UJJartin yiitl}cvä ©acfjen.2)te Vorgänge nadj bom 18. 9lpril bis jur SlBreife Siitl)ers tion SBovmg am26. tttben bcn ©egcnftanb bcr ^iTarftcIIiing im bvittcn Itjdl bcr iintcv a) bi'fd)vicbcncnActa. 3n na'^em g5cviuatibtfrf)aft§öevf)ältni^ b'"mit ftefjt fotgenbc ©c^rift:„@tli(i)e funberlid)e flei=j(nQc()gefel)enev öor ^a. 5Jla. antlDOvtl)) -öaiibhing'.[in ®octo; 93Jovtini Siit^cr§ fachen bitvd) ®fl)ft= Ij li(i)e önnb metttidjcgfurftenu bc§ SJeidjä. ||l'lud) ei3(id)ev "^odigclnttenn Soctorn l|fd)rifft, ,311 SÖormbj' üon,;ber t)cl)[igefrcitag nacf) 5JliiericDrbia bni ^\ bif Quff fret=tag nad) 3ubi- ||täte ben tag feV)ne§ abf(i|i= ||bc§ ergangenn, aii:^ob cv beftenbig [ bn öoHer »ar !l beit toi) tion öitentocldien crfiiitlid;|]^m 9Jl.S).rTi. 3av. |1" 6 93lättci- in Cuart, le^te11 ü 1|Seiteleer.Sruct l)on 2)Jnttt)c§ SJJalcr in Stfiivt. Jöovfjanben in Öetlin, Srcsben, Ciotle,Setpäig U., SBittenbctg, aBuIfcnlnittcl.3n bem Serfaffer borfte'^enber ©d)rift erfennen totv einen DJlann, bev mitben bamaligen 53ev'^äUnt|fen nnb SL^orgängen au^cvorbentlid) üertvaut mar, unb bevfie and) ftar baqnfteüen uevftanb. aBiv evfe^en au§ bem (5d)hi^, ba^ er feinenSeric^t om 26. ^tpril unmittetbor nac§ iGut^eiö 3tbvcife bcenbet ^at. aSeldjen3tDccE er mit it;m geliabt, lä^t ]xä) »cber au§ bem ^n'i)alt nod) aus ber ^ormbeftimmen.2öer aber tft ber Üerfafferl SSir müjjcn bei bicfer tyragc äugleirf) ben britten2t}eil ber Acta in§ 9(uge faffen. .fi'ciftlin, !C'ut£)erä SRebe k. S. 28, entfd)eibct fid)in beiben j^ätlen für Spalatin. „SÖir lefcn", fogt er, „in ben Acta beim Steferatüber eine tiertrautid)c QJer£)anbUing 3Uiifd)en Sut^er unb bem Xrierer ©rjbif^of om25. 9lpril: 'Deinde admisso etiam amico [Dörfer njaren Sut^cr unb ber 6r,3bifd)ofoltcin] petivit Trevirensis remedia elc.\ IDorauf fiut^er i^m fein 5)littet aU ben5)tat^ ©amatietä Slpgefd). 5, 38 f. angeben ,yi tonnen crtlärt; nac^ ©palating Slnnalen©.44f. aber rtiar eben er felbft biefer O^reunb, ben bamats ber ©räbifdjof mit2utt)cr ju fid) in feine Cberftube nafyn. SBo bcr Seric^terftatter üon anbern5r!§eilne^meru an ben 93erbanblungen jener 2age rcbet, ^at er fie immer mit 5Jamenangefü'^rt. ©0 erfennen wir in it}m eben ©palatin felber." 3n unferm beulfc^enSruct „@tnd)e k. ^onblung" feT)lt ber „Si'fafe 'admisso etiam amico', unb manfönnte beuten, ba^ ber i^erfaffer, tncnn er etma bie ^llotijen nur für fidj gemad)tf)atte, e§ für unnöf^ig erai^tct 1)abi, feine ©egentrart babci ,3U ermäbnen, bcl)ufäber i'eröffentlidiung in ben Acta aber ben llmftanb, ba^ er 3ugegen geioefcn fei,nid)t 8än,5lid) f)abe üerfdjU'cigen moUen. 3(IIcin üotle SemeiSfraft fönnen mir bem.8ufa| nid)t 3ugefte^cn; unb anbree fprid)t, luie mir oben fa'^cn (©. 820) gegenbie 5Berfafferfc|aft ©palatin§.9(uf eine anbere g^ä^rte ,iur /vefiftellung bes SBcrf affers unfcres Sructee „@t=Ii($e K. .f)anblung" tft 58rieger (.^eitfdjrift für ftird)engefd)id]te 5Bb. VIII, ©. 482 ff.)gefto^en. 6r I)at im Äbnigt. ©äd)fifd)cn 6)et). Staat§ard)iö p Bresben eine au^bem 18. Sabrbunbert ftammeube 9[bfd)rift gefunben, bie nac^ einem Wanufcriptunferer 3^lugfd)rift gefertigt luorben unb mit einer „Stu^eige, morin bas gebrndte


SßetljnnbUmgeii mit H. ajiovtiii l'iitl)ov mit bcm ;Hfid)-5tQflc ,511 ai^orinc- 1521. g23gl-cmptar nblccic^t", uevfctjon ift. .Oier tautet bic Übei-fc^rift : ,ActaWormatiae incausa Luterana postquam respondisset in comitiis qiiemaduiodum annotavit examussim siiigula Quidam a Watzdorf auiicus inclytoriim Comitum de Mansfelt.1521. Ex cod. Bibl. Paul." 9Jad) bicfcv Sliigabc, meint SBriegcr, ivüxhc fRuboIfüon aSaporf, >DeId)eii SJutljer tu icniem für bcii (Srnfcn 9Ubrecf)t Hon 5J}aii5feIbaufgcfet3ten i>?evid)te ((Jifennd), 0. 53iQi 1521, Se Söettc 1, 602) evltiäl)iie, bcv 5.*cr=füfier fein. 9l[iev es mag fid) mit ber 'ülngabe t)crf)alten , wiec§ tüill, 9{ubolftion äBol3bDrf tann fcfittierlid) bev äkrfaffer beä 5j?evicfite6 in unfever B-liigfcE)viftfein, beun bann I)ätte ex nid)t nött)ig geliabt, nne er e§ bod) nnc^ bcnt angebogenena?riefe getlian, !L'utl)er mit bem Sluftrag ju befi^föeren, „untertcegen burc^ einenbeftelltcn i^oten" bem Srafen 9Ubrec^t „bie @efd)id^te ju fctireiben, bie mit il^m auSöormä gcfd^eljcn"'.So nat)e uerliianbt nun offenbar bev britte 3:i;eil ber Ada mit unferembeutfd^en SrncE tn:^altlic:^ ift, fo In|t fic^ boc^ eine unmittelbare lUbtjängigfeit be^einen Don bem anbern nid)t bartl}un: e§ fc^eineu grö|ten 2t)eitä biefelben Cueüenbenu|t unb nur in berfdiicbcncr 2Beife bearbeitet ju fein; bie Crbnung mor burd)bie etnfnd^e Seitfotgi-' gegeben. S}er iierfaffer beS bentfdjen 33crid)te5 iuar bemnad)nid)t jugteii^ ber Üerfaffer ber Ada-.Sie Sonberbvutfe bev Acta geljen auf jtoet


824 5öi'rf)iinbhiii3cii mit 1 1. ÜJiartiii Viitljct niif bcm Sicidje-tagc ,511 ai^ormä 1521.3U loffen, jo tniit man barin ciiu'ii bcr erften unb »ictitigften Sructc üoii iiutf)er§3iebc erblidfen muffen, deiner ber anberen S)ructe I)at A jur ifortage gehabt;boc^ fd)cint Spalatin bei feiner bcutfdjen Übcrfe^ung ber Oiebe einem it)m näl)erftet)cnben Jerte gefolgt ,511 fein. 5Jle^r für fic^ ftcf)t B ba, ivoijl frül) gcbructt,ober nidit forgfältig. (5tne eigene ©ruppe bilben Msc, C, D unb bie &cf=3IIeanberfd)e^Ibfc^rift (AI), öon bencn C auf einer Msc Berroanbten ,^anbfd)rift beruf)!, bieaud) für D unb A! ju (Srunbe gelegen {)oben mag. Jyür ben Seit ber 9Jebe l'utt)er5in EFG gilt baefclbe, toae öon ben Acta überhaupt gefagt morben ift.3in S?etreff ber SBiebergabe beä Terteä folgen mir bem ©ange ber Acta unbgeben i'^ren erften unb britten 2^eil auf ©runblage öon K mit i^ermerf ber ßc§=arten bon F unb G fotoie ber (Sefammtausgaben, bei iljrem jrceitcn X{)eil oberfiuf^erg 9febc unb ©rtlärnng in feiner eigenen 3(uf,5eicf)nung legen tüir A 3U Srunbeunb geben bie Lesarten öon B, C, D unb ber Sreebener ^anbfdjrift (Msc) fomiebie ber Acta in borgenannten Stuegaben unb be§ 5neanberfd)en Wertes nac^ SR?!(AI). 3n beut erften Sljeil toeidtft Stleanber fo fel^r ab, bo^ mir feine S)ar=fteliung nac^ 9131 unter bem 2ejte ber Acta oollftönbig liefern; ebcnfo Ijalten loire§ bei bem britten mit bem bcutfcf)en S)rudE „6tlicf)e k. .C^anblung" (bej. @.g))'.') 3u Cötgem ßgl. @. 818, Stiim. D. ßimafc, bem jur 3»t ber Slusarbeituiig obigerSarfteHung bet 2. SPb. ber 3teicf|stag?Q!ten nod) nic§t ßorlag, IjnttE ben Sllcanbcrfctjeu Sejrtnarf) SSalnn gegeben: 6s jc^icn unabloeisbar SBatan butrf) iR-Jt ju e.rfe^en, Weil ber icrt inle^teren auf neuer SBergleic^ung ber .g)bfii)r. beruht unb tljotfädjlit^ manifie SSetfcljen SSalansberichtigt.% *p.


iietliniiblimgL'u mit P. llinrliii Viitljcr auf bnii ;)ieid)jtngc 511 äL'uviiu- 1521. 825PostIN NOMINE IHESV,M. D. XXI.ACTA ET RES GESTAED. MARTINI LVTHERIAugustinianiin comitiis Principum Vuormaciae.Dominicam Misericordia domini feria tertia Doctor Martiiius<strong>Luther</strong>us, professione Augustiniauus, Vuormaciam invectiis est AnnoDomini post Millesimum Quiugeutesimum vigesimoprimo , vocatus aCarolo Imperatore, eins appeliatioiiis .Y., Rege Hispaniaruni , ArchiduceAustriae &c. qui primo Imperii sni anno prima Comitia in liae urbe Regiacelebravit. Cum autem ante trieuuium paradoxa quaedam disputanda proposnissetVuittenbergae, urbe Saxouuni, D. Martinns adversus tyranl-GACTA REVERENDI PATRIS D. MARTINI LVTHERI AVGVSTINIANI,CORAM S. CAESAREA MAIESTATE, PRINCIPIBVS, ELECTORIBVS ET IMPERHORDINIBVS. IN COMITIIS PEINCIPVM \TfORMATrAE. Witt., ^ieinna^, aber bcffcr ofjneJTomma hinter Priucipibns, len. unb Erl. Sie llfccrfc^tift fctjlt gonj in G, in F ftel)t luiv:M. D. XXI. 7 Feria tertia post Domiuicam Misericordia domini I\t Anuo salutis nostrae1521. [M.D. XXI. leu. Erl.] post dominicani Misericordia Domiui feria tertia Witt. len. Erl.7/8 D. Martinus Lutlierus F D. M. <strong>Luther</strong>us G 8 Vuormatiam [Wormatiam Erl.] ingressusest Witt. len. Erl. 8/9 Anno Domini post MUlesimnm Quingentesimum vigesimoprimofe^It '^icr Witt. len. EH. 10 eins uorainis Witt. len. Erl. quinto FG 11 Austrio FG&c. fel^lt FG primo sui imperii anno FG primum conv-entura Principum in ea urbeWitt. len. Erl. 12 autem feljtt FG 13 Vuittembergae [Wittembergae Ell.] in SaxonibusWitt. len. Erl. D. Martinus <strong>Luther</strong>us FGActa coiiiparitioiiis <strong>Luther</strong>i in Diaeta Wormatieiisi.15 D. loannes ab Aeie, artiuiii et iuris utriusque doctor, officialisTrevereiisis.Notarius ponat formalia.Constitutus notarius alta et inteUigibili voce Latine primum, deindeGermanice iussu caesaree sacre MaiestatLs dixit et proposuit in liunc,vo aut ei in effectu similem qui sequitur modimi:Martine Lutere, sacra et invicta caesarea Maiestas de cousilio oniuiumsacri Romani imperii ordiuum ad solium suae Maiestatis liuc vocari te iussit,ut libros tam Latine quam Germanice abs te aeditos et sparsim divuigatoscontenta(jiie iu eisdem retractares et recantares iuxta vim, f'ormam et tenorem


826 SüetfjQiibluugeii mit l>. 5Jlnttiit l'iitl)ct niif bcm 9ifid)älaflc >,ü SäJotml 1521.nidem Romani Episcopi, quae lacerata simt interim et exusta a multis, anullo tarnen aut scripturis aut rationibus eonvicta, coepit res ad tumultimispectare, vulgo caussam Euangelii adversus clericos tuente. Et ob id bonumvidebatur, instigantibus Romanis Legatis, ut accerseretur faetiali Caesareoet literis salvi conductns in hoc a Caesare et Principibus datis. Accersitiir.Veuit ac divertit in euriam Rhodiensiuni, ubi hospitio collectus est et amultis Comitibus, Baronibus, Equitibus auratis, Nobilibus, sacrificis et prophanisin imam usque noctem salutatus ac requisitus.Altero die post adventum, feria quarta, vir nobilis et Magister equitnmImperii genuimis Ulrichus de Pappenheym a Caesare missus ante prandiitempus venit, iudicans Doctori Martino Caroli maadatuni, ut hora pomeridianaquarta apud Caesaream maiestatem, Principes Electores, Duces et reliquos1/2 quae tarnen interea [interim Ten. Eil.] a Pontificiis varie lacerata, damnata etexusta fuerunt, a nuIIo tarnen Witt. len. Erl. 4 ut ipse Lufherus accerseretur Witt,len. Erl. accerseretur homo feciali FG 5 datis accersitur FG 6 Rhodiensiuni]Rhodiensium militum seu quos Tocant Teutonici ordinis Witt. C'rucigerorum militum seuquos Toeant Teutonici ordinis Ten. Erl. 8 in unam usque E in multam usque Witt,len. Erl. ^'^'f^fn 8 wb 9 in Witt. Jen. Erl. Eingcfd^obcn : Caeterum multis et adversariaepartis et aliis adventus eins prorsus praeter opinioucm acciderat. Nam etsi per Nunciumimperialem et datis literis publicae fidei accersitus erat, Tarnen quia paucis diebus antequamveuiret publice et palara adfixis literis eins Libri damnati erant, nemo existiniabat eum hocpraciudicio condemnatum adventurum esse. Et cum in viciuo oppido Oppenheym, ubiprimum liaec rescivit <strong>Luther</strong>us, ab amicis eins deliberatio liaberetur ac plerique consulerent,ne se ipse exponeret periculo, cum videret haec principia contra datam fidemfieri, Auditis Omnibus ipse magno animo respondit: Mihi vero, quia vocatus sum, decretumet certuiu est ingredi urbem in nomine domini nostri [nostri fe^U len. Erl.] Ihesu Christi,etiam si [etiamsi len. Erl.] scireni tot diabolos mihi oppositos, quot sunt tegulae in omnibus,totius urbis [orbis len. Erl.] tectis &c. tooju bonn in len. bie ajanbbemevtung gcmat^t ift. Welcheoud) in Erl. obgcbrudt loorbcn : Bucems ei occurrit in oppido Oppenheim, dissuadens ingressumsubornatus a Moguutino. 9 adventum] adventum eins Witt. len. Erl. nobilis, MagisterWitt. len. Erl. 10 geuuinus fel)(t Witt. len. Erl. 10 11 ante prandium venit FG11 indicavit FG D. Martino Witt.AI] citatorii maudati, contra te a Maiestate sua decreti ac tibi legittime iusinuati,ob quam rem caesaree Maiestatis et imperii procerum nomiuibus te interrogo:primum fatearis libros hos praesentes (fasce librorum suorum Latine uet Aleraanice scriptorum ei ostenso) publice tibi et singulatim nunc nominatos,qui tuo nomine pretitulati circumferuntur, tuos esse, illosque pro tuis agnoscasnee ne? deinde an illos et eorum contenta retractare et revocare vel inherereeisdem pocius et inseverare velis?Qua interrogatione per <strong>Luther</strong>um in duas partes secta et partita, ad 20primam interrogati partem respondit, libros sibi ostensos et titulo tenu.sperlectos, Latine et Alemanice scriptos, suos esse, domi sue editos, et feturamsuam agnoscere et agniturum semper (et uoimidlos adhuc alios hie uon


iBi-v{)anbImi9cii mit 1>. lljavliii i'uKjev niif bciii :){eid)--iagf ,}u aBotmä 1521. 827Imperii ordiiies con.stituatur auditurus, ad


828 SBerfjniibluiigcii mit L». Iliattin Vutlji-t nuf bcm Sicidjf-tnge ju SÖDtinl 1521.Ita tum Caesareae maiestatif< orator loanues ab Eck, Officialis generalisepiscopi Treverensis, latine primum, deinde gernianice eandeni sententiatu inhuDC protulit moduni : Caesarea maiestas huc te, Martine <strong>Luther</strong>e, accivitiiis dnabiis de caussis: Principio, ut libros haetemis tuo noraine vulgatosagnoscas hie coram, si tui sint, Deinde, iam agnitos au omues pro tuis 5liaberi an quicquara ex eis revocare velis?Ad haec D. Hieronymus Schui-ff, Suieerus sanetae Gallae, ()ui a Martinestetit, exclaniavit: lutitulentur libri. Hie Officialis Treverensis ex librisDoctoris Martini eos, qiii Basileae simul sunt excusi, norainatim recitavit,Inter quos etiani numerabantur Commentarii in Psalterium, libellus De bonis looperibus, Commentarium in orationem Dominicani, Praeter hos alii libellichristiani, non contentiosi.1 Ita tum] Ibi Witt. len. Eil. loliamies Witt. leu. Erl. 2 f. Treverensis [TrevirensisErl.] alta et iutelligibili voce primum latine, deinde germanica iussu S. Caesareae Maiestatis dixitet proposuit eandem seuteutiam in hunc aut ei in eflectu similem qui sequitur modura: Witt,len. Erl. 3—6 Caesarea Bi§ revocare velis?] Martine <strong>Luther</strong>e, Sacra et invicta CaesareaMaiestas de cousilio omuiuni sacri Komani Imperii Ordinum ad soliura suae Maiestatis hucvocari te iussit, ut his duabus de causis te interrogarem: Primum, fatearis ne Libros hos praesentes(fance librorum stiorum latine et germantce scriptorum ostenso), qui tuo nomine praetitulaticircuraferuntur, tuos esse, illosque pro tuis agnoscas ueo ne? Deinde, an illos et eorundemconteuta retractare et revocare vel inhaerere eisdem potius et inseverare velis? Witt. leu. Erl.5 tui sunt FG G haceri E 7 D.] Doctor FG Sthurfl' FG 7/8 Ad haec 6isexclaniavit] Hie priusquam <strong>Luther</strong>us responderet, D. Hieronymus Schui-fi", qui D. Martineadditus adstabat exclamavit: Witt. len. Erl. 8 Sic Officialis FG Trevirensis Erl.9 l). Martini FG Witt, excussi FG 9 Interquot Witt. 1 1 Comraentarius in Dominicamorationem, et praeter Witt. len. Erl.AI] apostolicae ecclesiae, cummunem rei puhlicae clmstianae trauquillitateiu etquietem, et ne quam susi^icere, vcuerari et adorare deberet, scindere pararetnolitque opinioni sue iunixus et sacris litteris ad sensum suum detortis, ndoctrinis variis et peregrinis propriisque adinventionibus inambulans universamreligionem christianam cvertere, orbem concitare et infima sunimismiscere totque pias mentes et animas seducere, consideraretqiie, quot iaminextricabilibus suis erroribiis involverit, quos difficile, imo impossibilesit rursum expHcare, quot preterea cum indubitato anime sue periculo et -iudispendio niiser iam seduxerit et ad inferna premiserit, velitque propterearesipiscere et ad cor redire, errores suos agnoscere et revocare. Quod sifaceret, ])romitteret Maiestas sua sibi venie et gratie spem, seque illas apudSanctissimum pro eo facile obtenturum; si contra erroribus suis per\ncaciterinseverans sanam adhortationem admittere non curaverit, iam Maiestatem s.isuam predixisse sibi velle pro ea fide, qua sancte matri ecclesiae et religionichristianae astrictus esset et teneretur, sc eins et sancte sedis apostolicae


9]erf)Qnb(iingcu mit f). 5)!ottin l'iif()ct nuf bcm 5Reid)5tn(5c 511 SiJoiin? l.')21. 821>Post haec et ad haee D. Martinas ista reddidit germanice ae latine:A Caesarea niaiestate duo mihi propuuuutnr: Primum, an libros omnesmeura nomen habeutes pro raeis haberi veliin, Secuuduui, an stare an veroquicquani reelamare ex iis, quae hactenus evulgavi, in animum indnxerim.5 Ad quae respondebo, ut potero, breviter et recte. Primum, libros iam nominatosnon possum non amplecti pro meis, et eorura quideui nihil unquamdifBtebor. Caeterum quod sequitur, ut vel asseverem pariter omnia velrevocem quod citra scripturae testimonium dictum putatur, quia de fideest quaestio et animarum salutc, et quia divinum verbum concernit, quo nihil10 malus est tam in coelo quam in terra, quod nos merito revereri convenitomnes, temerarium ac iuxta periculosum fuerit, me quicquam incogitatuniproferre, Cum et minus quam pro re et malus quam pro vero, non praemeditatus,asserere possum, Quorum utrunque me in sententiam deducet, quamChristus tulit, cum alt 'Q.ui me negaverit coram hominibus, negabo eumaHatiti.iu.sa.15 coram patre meo qui in coelis est'. Peto hac de caussa, et quidcm suppliciter,a Caesarea maiestate vestra spacium deliberandi, ut citra divini verliiiniuriam et animae meae periculuni interrogationi satisfaciam.Ex eo Principum coepit deliberatio, quam ita reddidit OtlScialis Treverensis:Etiamsi tu, Martine, ex mandato Caesareo satis intelligere potueris,1 reddidit latine ac germanice Witt. len. Eil. 2,3 omnes nomen meum habentesWitt. len. Erl. 3 habere Telim E agnoscere velim Witt. len. Erl. 3/5 Secuudum tiäet recte] Secundum, An defendere an vero quidquam reelamare velim ex iis, quae hactenusper rae scripta et aedita sunt? Ad quae respondebo breviter, ut potero, et recte. Witt,len. Erl. 4 ex his FG evulgari E 6/7 unquam negabo Witt. len. Erl. 7 assentirempariter E 7/8 ut vel asseverem iiS putatur] ut exponam an defendere pariteromnia vel revocare velim Witt. len. Erl. 8 putatur. Et quia FG 1 1 quidquamWitt len. Erl. 13 possim Witt. len. Erl. utrumque Erl. deducet] ponet FG adducetWitt. Ten. Erl. 1-5 Peto] Peto igitur Witt. len. Erl. 16 vestra] nostra E fe^lt Witt. len. Erl.18 19 Trevirensis Erl. 19 Et iam, si tu E Martine] Martine <strong>Luther</strong>e Witt. len. Erl.AI] 20 maiestatem pro iuribus defeusurum. Et que postmodum eiim pene et malaet quis eum exitus raaneret, mente revolveret. Quantum vero ad deliberationemsuper altera interrogati parte ab eo petitum, quamvis illam petereminime licuerit, aut saltem obtinere non mereretur, attenta rei de qua agiturnatura et conditione, tum etiam quum in mandato citatorio contra eum emisso25 specifice et nominatim librorum suorum et conteutorum in eisdem revocatioper eum facienda eidem insinuata sit et expres.sa, adeo quod iamdudumpresciverit, ad quod vocatus et quod agendum esset et rem tam periculosamet more impacientem in ulteriorera dilationem trahere uon expediretet propterea merito in hoc deliberatu.s venire debuisset, velit uihilominus sua30 Maiestas, ne quomodolibet sibi couquerendi ansam capiat, precipitauter secumactum esse, deliberationem petitam clementer indulgere et rursum ad comparendumdeliberationemque suam aperienduni diem proxime sequentem hora


830 Sctljfmbhingen mit I). 9J!attin l'iittjcr auf bcni 3icirf)äitnne ,vi 2Uotml 1521.ad quid accersitus sis, eaque de caussa iam indignus, oui longior cogitaudiniora detur, tarnen ex ingenita dementia Caesarea maiestas diem unum in-(lulget meditationi tuae, ut cras ad lioram eandem coram compareaB, ea conditioue,ne scriptam sententiam tuam proponas sed verbis exequaris.Post haec D. Martinus per faetialem redditus est hospitin suo. In qua sre non fuit praetereundum ,quod inter eundum ad audiendum Caesarismandatum et cum iam esset in ipso Principum consessu, <strong>Luther</strong>us ab aliisalia voce commonebatur, ut esset forti animo, ut viriliter ageret, ne timereteos qui corpus tantum possint oecidere, animam non possent, sed potiusDintts lo.js. revereretur eum, qui posset et animam et corpus in gehennam detrudere, loauc. lä, n.Item 'Cum steteritis ante Reges, nolite cogitare quid loquamini, dabitur enimSine. ii,i7. vobis in illa hora. Quidam ex circunstantibiis clamavit 'Beatus venter, quite portavit'. Sie iste consuraptus est dies.Sequenti feria quinta post quartam pomeridianam venit faetialis etassumptum D. Martinum in curiam Caesaris perduxit, ubi propter Principum noccupationes ad sextam usque mansit, expectans in magna hominum frequentiaseipsam conterente prae turba. Cumque cousessus factus esset et Martinusastaret, prorujjit Officialis in baec verba: Caesarea maiestas haue boramtibi dixit, Martine <strong>Luther</strong>e, Quandoquidem libros quos heri recensuimus tuos1 eaque] ea E et ea Witt. len. Erl. 4 exsequaris Erl. 5 Doctor Martinus len. Erl.9 possent oecidere Witt. len. Eil. 10 reveretur eum FG metueret sibi ab eo Witt. len. Erl.possit FG in geennam detrudere FG perdere in gehennam Witt. leu. Erl. 12 hora]hora &c. FG Witt. len. Erl. Son Qaidani Bi§ 3. 13 est dies fe^It Witt. Jen. Erl. 15 DoctoremMartinum FG 16 exspectans Erl. 17 Cunque FG len. et D. Martinus Witt. len. Erl.18 verba: Hesterno vesperi Caesarea Witt. len. Erl.AI] quinta post meridiem statuisse et prefixisse, quemadmodum sua Maiestas .20eundem diem et horam eidem ad premissa faciendum statueret et prefigeret.Is fuit eins diei recessus. Absque quo ad aliquem actum ulteiioremdiverteretur, discessum.Advenienti die prestituta etc. (coutinuet notarius ') denuo sacre et invictecaesaree Maiestatis iussu memoratus notarius in hunc modum Latine et AI- jjmanne dicere coepit: Hesterno vesperi cum gravareris, Martine, pre magnitudinerei (ut tunc dicebas), subito et ex tempore ad illani interrogati paitemrespondere, an libros heri ex iudice tibi nominatos Latine et Alemanice abste editos et emissos ac pro tuis agnitos contentaque in eisdem retractare etrevocare velles, licet in causis fidei et rerum, in quibus animarum periculum g^vertitm-, dilatio dauda non sit, et potissimum viris sacris litteris, (quarumexplanationem unice tibi vendicas) exercitatis et eruditis, qui parati esse debent31 viris qui sacris') SinlDcifimg füt bcn Siotat, bet bas aitteiiftiicf beglaubigen joüte; cbenfo bie einleitenbegoimel oben ®. 825, 3. 17.


SÜEt:^anblmigcn mit D. Wavtin Siit^er auf bm Oict(^§tnge ju S5Botin§ 1521. 831esse palam recepisti, Caeterum ad quaestionem, an quicquam eoruui irntuniliaberi velles, au omuia probares quae profiteris, deliberationem petisti, quaeuune fiaem habet, Etiamsi iiu-e impetrare noii debueras lougius cogitaudispaeium, qui tanto tempore seivisti, ad quid vocareris, Et fidei negotiums tarn certum omuibus esse conveuiebat, ut quisque quoeunque tempore postulatusrationem eius certam et constautem reddere possit, nedum tu tautuset tarn exercitatus Theologiae professor. Age tandem, responde Caesareaepostulationi, cuius beniguitatem iu impetrando cogitaudi spacio sensisti: Visne libros tuos agnitos omnes tueri? An vero quicquam retractare? Haec11' latine et germanica dixit Officialis, latine tarnen virulentius quam germanicc.Respondit D. Martinus et ipse latine et germauice, quanquam suppliciter,tacite ac modeste, non tarnen sine Christiana auimositate et constantiaet ita quod cupieruut adversarii orationem et animum abiectiorem. Sed nniltoeupidissime expectarunt revocationem, cuius spem ex petito deliberaudi spacio15 nonnullam concepermit.DICTIO D. MARTINI LVTHERIcoram Caesare Carolo et PrincipibusVuormaciae feria quinta post Misericordia Domini.1 quidquam Witt. len. Erl. 3 etiam si FG 4 ad quod FG 7 tarn]am FG Age, tandem responde E Witt. len. &I. 8 spacio, pensisti ius, ne FG9 quidquam Witt. len. Erl. 10 latine tarnen rirulentius quam germanice fe^tt Witt. len. Erl.11 Doctor Martiuus leu. Erl. ac germauice FG 12 tacite] non clamose Witt. len. Erl.auimositate et constantia] superbia FG 13 et ita, \\t Witt. len. Erl. cupierint FGWitt. len. Erl. 1-1 spem expetito E Witt. leu. Erl. 15 conceperant Witt. len. Erl.16 — 18 DICTIO 6tä Domini] Responsio D. Martini Lutlieri ad questionem de reeantando sibipropositam FG Sic autem respondit: Witt. leu. Eil.AI] ad satisfaciendum omni posceuti rationem de ea que in eLs est fide et spe, sacra20 tarnen et invicta Maiestas pro ingeuita sua lenitate et dementia tibi deliberationemperraisit et hunc diem et horam ad illam declarandam prestituit etprefinivit. Itaque expeetant caesarea Maiestas et universi imperii ordinesattente illam audituri.Ad hec Martiuus oniiiiuui primum, ut se de iusticie et veritatis causa25 dicentem benigne audiaut, precatur, deinde veniam prefatus, si quem minushonorifico titulo appellasset, aut si quid in aulicos peccaret mores, id hominimonastico, non regiis aulis sed coenobiorum latebris et angiilis versato condonarent.Subsequenter ad articulos interrogatorios caesaree Maiestatis nomineei propositos cum quibusdam longioribus digressiouibus respondit, quam30 responsionem, cum dudum preconceperit et in scriptis redegerit, eiusquemichi copia facta sit, ad verbum huic instrumento inserendam duxi:21 ad fe^lt


.832 Jßet^anbüingfii mit |i. ^[(nrltii V\iiijn niif bcm 'Jicirf)ätnijc ju Sl^orm« 1521.sIHESVS.erenissime D. Inijierator, Ulustris.siiui Priucipes, clementissimi doniini,ad praefixum mihi hesterno vesperi terminuin obedien.« couii)areo permisericordiam dei obseeraus, Serenissinia raaiestas vestra dorniuaciuucsquevestrae liliistrissimae digneutur caussani lianc (ut spero) iustitiae et veritatis'•(rlementer aiidire, atrjue si per imperitiam meam vel dignos titulos cuiquamnoii dedero vel quocunque modo in mores gestusque aulicos j^eecavero, benigniterignoscere ut homini non in aulis sed in angiilis rnonachorum versato,qni niiiil aliud de me testari possum quam ea .simplieitate anirai hactenu.sme docuisse et scripsisse, ut tantiim gloriam dei et sinceram ijjjeliupi Christi i»institutioneni spectarem.. i i „ ;^ .„i?Serenissime Imperator, Illustrissimi Principes, ad duos illos articulosheri per S. Maiestatem vestram mihi propositos, scilicet an libellos recensitoset nomine meo evnlgatos aguoscerem meos et in his defendendis pei-severareaut revocare velim, dedi paratura et planum meum responsum super artioulo i''priore, in quo adhuc persisto persistamque in etemum: esse videlicet eoslibros meos meoque nomine a me e\n]lgatos, Nisi forte Interim acciderit, utcnuilorum vel astutia vel sapientia imjjortuna quiequam in illis mutatimi autde]iravate exceptimi sit. Nam aliud plane non agnosco, nisi quod meumsolius est et a me solo scriptum citra omnem cuiusvis industriae inter- 20pretationem.Ad alterum vero reponsurus rogo, S. Maiestas vestra et dominationesvesti'äe dignentur animum advertere, libros meos non esse omnes eiusdemgeneris.1 IHESUS C Ihesus AI HIESVS D, fe[)[t ABEF(i Witt. len. Erl. lädafttjc^euiticö ftotCuf^cr bic§ SBoit, U)ie er cl bomoll Sriefen unb anbtrcn Sc^tiftftüäen toorjujetjen pflcgti;, aud)()\tx in leiner Sufseir^nung bcr 9tebe gefioBt, ober im münbüc^cn Sortrag ni^t gcbraiidjt.l2 domine imperator ßCDAl DN. Imperator FG P. Imperator E lllastrissinie Priucipes D3 ad praefixum 6i§ terminum fe^Ü FG michi C Msc. AI obediens compareo] omnibuscompares A 3/4 per dei misericordiam obsecrans sereiiissimam SI.V. B ö illustrissimeDAI digiietur FG uti spero BCD Msc AI 6 cuique Msc AI 7 quocumqueCAl 8 sed angulis CDAl 9 iiichil C Msc 10 me fcC)tt B tantam AI Christifideliura AI 12 illüstrissimique EFG Msc Witt. len. Erl. 13 S.] sacram B SacratissimaraCDAI serenissimam Witt. len. Erl. michi C Msc AI praepositos B sciLicet]Sed FG 14 divTilgatos B agnoscam E perseverate E 15 plenum D uieumfe^tt ACDAI 16 priori CU 17 a me fc^tt FG vulgatos B 18 astuta FGquidquam Witt. Ten. Erl. in ullis C 19 depravato Msc excerptum DEFG Msc Witt,len. Erl. plane fc^tt AI 19,20 mei solius E Witt. len. Erl. 20 omnis E Witt. len.Erl. onnies FG cuiusvis] criniinis CDAl 22 responsum A Sere. Jl. V. B SacratissimamMaiestatem vestram CD Sere: Ma: vestra Msc sereniss. Malest: vestra Witt, sereuissimaMaiestas vestra len. Erl. sacratissima Maiestas vestra AI 22,23 dominationes vestrae]d. vestrae ÄE Dn. vestrae FG nur &c. B dominationes vestras AI 23 dignetur Banimum advertere] animadvertere CD Msc AI misericorditer advertere B omnes fel)tt AC23/24 eiusdem farine et generis AI


SEr()atib[ungen mit P. ÜJJavtin ?iitl)cr nuf bcm 9{Eid)-:-tnge ju 2Borm§ 1521. 833Sunt euim aliqui, in quibus pietatem fidei et raorum adeo simpliciteret euangelice tractavi, ut ipsimet adversarii cogantur eos coufiteri utiles, innoxioset plane dignos lectione Christiana. Sed et Bulla, quamquam sevaet cnidelis, aliquot meos libros innoxios facit, licet et hos damnet, iuditio5 prorsus nionstrifieo. Si itaque hos revocare inciperem, obseero, quid facerem,nisi quod unus ex omnibus mortalibus eam veritatem damnai-em, quam amieiet inimici pariter confitentur, Solus omnium confessioni concordi reluctatus?Alterum genus est, quod in Papatum resque Papistarum iuvehiturtanquam in eos, qui suis et doctrinis et exemplis pessimis orbem Christianumlü utroque malo et spiritus vastaverint et corporis. Xam id neque negare nequedisf^inmlare quisquam potest, ciuu experiencia omnium et univei-sorum querimoniatestes sint, per leges Papae et doctrinas hominum conscientias fideliummiserrlme esse illaqueatas, vexatas et excarnificatas , tum res et substantias,praesertim in hac inclita Germauiae natione, incredibili tyranuide devoratasi.i devorarique ad huc sine fiue indignisque modis, et suis niet decretis ipsi caveut(ut distin. 9. et 25. q. 1. et 2.), ut Papae leges et doctrinae euangelio autpatrum sententiis contrariae pro erroneis et reprobis habeantur. Si igituret hos revocavero , nihil aliud praestitero quam ut tj-rannidi robur adieceroet tantae impietati iam non f'enestras sed valvas aperuero grassaturae lacius20 et liberius quam hactenus uuquam ausa fuerit, et fiet meae huius revocationistestimonio licenciosissiraae et impunitissimae nequiciae illorum regnummisero vulgo longe intollerabilissimum et tamen roboratum ac stabilitum,praesertim si iactatmn fuerit, id a me factum auctoritate S. Maiestatis vestrae1 pietati fidei D causam pietatis fidei AI siuceriter B 1,2 simpliciter bi§ coufiterifc^It Witt. 2 coguutur A cogentur C 2 3 iunoxios] niaximos A et iunoxios B3 ut plane B quanquam DEFG Witt. Jen. Eil. quandoque B 3,4 seva, crudelis A Mscseiia et crudelis AI 5 itaque et hos AI 7 reluctans B Msc 8 resque] etdoctrinam Witt. len. Erl. 9 suis doctrinis CDAl pessime CDAl 10 et spiritusvastaverunt et corporis A vastaveriut (vastaverit AI) et spiritus et corporis ßCDAl et spirituset corporis vastaverint EFG Msc Witt. len. Erl. id neque negari CDAl neque negare id Witt,len. Erl. 11 dissimulari CDAl dissimilare B quisque D 11/12 querimoniae Äqueremonia AI 12 et leges hominum AI 13 tum] tarn BAI res, substantias D14 hac fc§lt B incredibile Witt, in credibili C devoratos Msc 15 devoraturique A|)intet fine ein fiomma unb Bor et suis niet tein Seiten A, an 6eibcn Stellen lein Qtii^en Cet suis metj Cum tamen suismet Witt. len. Erl. decretis] fe^lt E legibus Witt. len. Erl.ipse E caneut A cantat E caveant Witt. len. Erl. 16 „9. 25." Msc doctrinas AEFü Msc17 contiarias AEFü Msc reprobris B 18 et hoc Msc nichil Msc robor DAladiero C 19 fenestras modo sed et valvas BCDAl Grassatnr B 20/21 liberiusiiS testimonio fe^tt B meae huius] iure huius CDFG Msc AI in re huius E huius meaeWitt. len. Erl. 21 licensiosissime et impunitissime ABAl licenciosissimae et impunitissimaeCD licentiosissimae impunissimaeque E licentiosissimeimpunitissimae FG licentiosissimumimpunitissimumque Witt. leu. Erl. illorum fe^tt B Kegum D 22 longe fc^tt C intollerabilissimum C et tarn CD AI et tum B et stabilitum BCDE AI Witt. leu. Erl.23 autoritate E Witt. len. Erl. S.j sanctae B Sacrae CD AI Serenissimae E Witt. leu. Ei\.ßut^etä aSerfe. VII. 53


834 SSetl^anfalungen mit D. ÜJJattin Siitf)cr niif bcm 9Jei^§tage 311 SCßorrn? 1521.serenissimae totiusque Romani imperii. Quantum ego, (deus hone) tum fuerooperciüum nequiciae et tyrannidis!Tertium genus eorum est, quos in aliquot privates et singulares (utvocant) personas scripsi, eos scilicet, qui et tyrannidem Romanam tueri etpietatera a rae doctam labefactare moliti sunt. In hos confiteor me fuisse 5acerbiorem quam pro religione aut professione: Neque enim me sanctumaliquem facio, neque de vita mea, sed de doctrina Christi disputo. Nee hosrevoeare integrum est mihi, quod ea revocatione iterum futurum sit, uttyrannis et impietas meo patrocinio regnent et seviant in popuhmi deiviolentius quam unquam regnaverint. i'jTarnen quia homo sum et non deus, alio patrocinio meis libellis adessenon possum quam ipse dominus mens lesus Christus affuit suae doctrinae,30I). 18, 19 ff.qui cum coram Anna de sua doctrina fuisset interrogatus et alapam aministro accepisset, dixit: 'Si male locutus sum, testimonium perhibe demalo'. Si dominus ipse, qui sciebat sese errare non posse, non tamen 15detrectat testimonium adversus suam doctrinam audire, etiam a vilissimoservo, quanto magis ego fex, uon nisi errare potens, debeo expetere etexspectare, si quis testimonium reddere velit adversus meam doctrinam!Itaque rogo per misericordiam dei, S. Maiestas vestra, Illustrissimae dominationes,aut quicunque tandem, vel summus vel infimus, possit, reddat 20testimonium, convincat errores, superet scripturis propheticis et Euangelicis:paratissimus enim ero, si edoctus fuero, quemcunque errorem revoeare,eroque primus qui libellos meos in ignem proiiciam.Ex his arbitror liquidum fieri, me satis curasse et ponderasse discriminaet pericula seu studia et dissensiones meae doctrinae occasione iu orbe 251 serenissimae] serenissimi EFG Serenissimique Msc fe^tt Witt. len. Eil. totiusque]totius Msc bone deus BCDAl 2 tyrannidis] iniquitatis E 3 Tertius AI aliquosWitt. leu. Erl. privatas et singulares (ut vocant) per.souas CDÄl singulares et privatas quasdanipersonas B 4 scripsi fe^It B eas scilicet quae BCDAl eos sed qui FG et Bortyrannidem fe^lt AB 5 labefactari B molitae B In has Msc 6 acerbioram C aut]et BCD Msc AI professione] professione cliristiana B professione deceat E Witt. len. Erl. Neeenim B 7 neque hos CDAl Witt. len. Erl. 8 michi C Msc AI quid ea C quumea AI iterum \tijU CDAl 9 et servant D 11 patricinio AI libellis meis BCD Msc AI12 possim A Ibesus BE Msc AI Witt. len. Christus fel^tt B 13 quam cum AIHanna Witt. len. Erl. de doctrina sua rogatus fuisset B 14 accepit FG 14/15 hinterde malo noii^: si autem bene, quid me cedis? CDAl [fidler fpäterer Sufofe] 15 se errareBCDAl tamen] tantum A, fe^lt Witt. len. 16 detractat Msc detrectavit E Witt. len. Erl.17 Quantum magis CDAl foex B 18 exspectare A Erl. 19 S.] sancta B SacratissimaCDAl Sere. Msc serenissima len. Erl. Maiestas] M. B Msc lUustiissimaeque D Msc Witt,len. Erl. 19/20 domiuationes vestre aut BCD Msc AI Witt. len. Erl. 20 quicumque AI quicquamD tandem] tum B 21 convincatque Msc aut euangelicis C doctus C 22 quencunqueDE quemcumque CAl 23 sermones raeos B 24 Ex iis AE iurasse Ddiscrimina, pericula B 25 seu studia fe^lt B dissentiones CDGAl dissectiones B


SBcr^anblungcn mit P. Wnrtin Sutljev auf bcm 9Jeid)?tngc 311 ffl?ormä 1521. 835excitata, de quibiis heri graviter et fortiter admonitus fiii. mihi plane oiuniumiueundissima tacies ista in rebus est videre, ob verbum dei studia et disseusionesfieri. Is enim est verbi dei cursus, casus et eventus, sicut dicit:'Xon veni pacem mittere, sedgladium: veni enim separare hominem adversus5 patrem suum &c.' Proinde cogitandum nobis est, quam deus noster sitmirabilis et terribilis in consiliis suis, ne forte id quod pro sedandis studiisteutatur, si a damnato verbo dei exordiamur, vergat potius in iutollerabiliummalorum diluvium, et curandum sit, ne aditlescentis huius optimi PrincipisCaroli (in quo post deum multa spes est) infelix, inauspicatum fiat imperium.10 Possem locupletibus exempb's scripturae de Pharaone, rege Babilonis etregibus Israel rem declarare, qui tum sese maxime perdiderunt, cum sapieutissimisconsiliis sua regna pacificare et stabilire studueruut. Ipse est enim^''j";' *"qui comprehendit astutos in astutia sua et subvertit montes, autequam*'°3 s."'cognoscant. Itaque timore dei opus est. Non hec dico, quod opus sit mea15 vel doctrina vel monitione tantis verticibus, sed quod obsequium meae Germaniaedebitum subtrahere non debuerim. Et bis me S. Maiestati vestraedominacionibusque vestris commeudo humiliter rogans, ne paciantur studiisadversariorum me sine causa sibi reddi invisum.Dixi.so His dietis Orator Imperii increpabundo similis dixit, me non ad rem1 Michi C Msc plane omnino omniiim Msc 2 iocundissima CDAl ista fel^tt B2/3 dissentiones C'DGAl 3 dei] rei D Nam dicit EWitt. len. Erl. 4/5 veni enim bi§suum &c. fet|tt unb bofüt fte^t Mathei 10. B seperare [jo!] hominem Msc hominem seperare[fo !] CÄl hominem separare D 5 suum] tilium E, fe^tt Witt. len. Erl. ProindeTobis cogitandum est Msc quomodo deus Msc quod Deus Witt. len. Erl. vester sit Msc.6 conciliis Ä quod sedandis studiis B quod post, tantis studiis E quod post dandisstudiis FG quod tantis studiis Witt. len. Erl. 7 dei fe^tt B exordiatur B vergat posteapotius Witt. len. Erl. poti C in iutollerabilem AFG in intoUerabile CDEAl Witt. len. Erl.8 et curandum] et quod cavendum Witt. len. Erl. sit fe^tt B ne] ne sie B adulescentisFG 9 in quo multa post deum spes est B infelix et inauspicatum Witt. len. Erl.10 locupletis B locupletius E Witt. len. Erl. Pbarone rege A Varrone Kegi CD 1 1 Ishrael BIsrahel CD Msc AI tum] cum C cum] tanfum A 12 et stabilire fc^tt AI Ipseenim est BCD Msc AI 13 astutos et astutia sua subvertit A astutos in sua astutia etsubvertit (JDAl 14 cognoscat FG timere E Witt. len. Erl. Non hoc Msc quodfc^lt C 14/15 mea doctrina B 15 admonitione Witt. len. Erl. 16 debitae C exhis A Et üs B S.] fe^lt A Sereuissimae B Witt. len. Erl. saerae CDAl Maiestati] M.A Msc 17 vestris lüustrissimis commendo CDAl ne] me C patiatur E 18 reddiiniusum Msc 20 increpanti B me] mea AI eum Witt. len. Erl.[Suf^eiä turpem S8ertd|t über bie Slnticort bes Cfficialö, fd)tie6eiib mit anvelim revocare vel non (oben 837, 1,2) folgt bei 9Ueanber ein au5fül)flic^cvcr:]AI] Quibus per Luterum utcumque dietis praefatus iiotarius ad caesareesacre Maiestatis nutum ita exorsus est:Iure te beatuiu liac ])arte e.\i.~tiniare potes, huterc, quod tibi curam53*


83G SBertianblungcii mit !•. ajlattin l'iil()cv niif bem iKeictjstngc ,jii äBotm? 1521.respondisse, nee debere in questionem vocari, qiie olini in Conciliis essent1 nee] neque B Nee iam Msc deberi B in fe^It CD questionem] dubium EFGvocare AI concilio BAI] tarn clemeuti imperatore dicendum fuit, qui longe taui maiore modestia dicentemte audiverit, quam tu ipse dixeris, quem enim aequis aut pronis auribuspiissimum principem ea, que vehementiori spiritu et aeerbius quam religionemet professionem tuam decet in pontificem maxiraum iuvectus es, audivisse 5credis? Vide, quam in te nuUus sit modus, quam temperantia quamve modestiain te desideretur. Quod autem pro deliberatione tua, quam dicturuseras: vellene lil)ros quos pro tuis agnovisti et contenta in eisdem retractareet revocare, conquereris iuiquius tecum agi, si omnes siraul et indistincterevocare artareris, cum non omnes sint eiusdeni farine et generis, 10sed trifarie eos partiris, esse enim nonnullos, in quibus et morum et fideiniateriam simpliciter adeo et sincere euangeliceque tractaveris, ut vel ab inimicisinnoxii habeantur, quin et bulla apostolica, alioqnin seva et crudelis,aliquot eorum extra noxam ponat. Si illos revocares, nihil aliud ageres quamut ea damnares, que amici iuxta et inimioi approbarunt. Alios eins generis ir.esse, quibus in papam resque papistarum, ut dicis, inveheris illorumquemores, vitia, abusus, tyrannidem et id genus alia carpis, neque hos tibirevocare integrum esse, ne tyrannidi robur adiecisse videaris. Tertium esseeorum, que in nonnullos tyrannidem Romanam defendere et pias doctrinastuas labefactare molientes scripsisti, hinc inde in altercationibus consistentia. 20Que si revocares, fieret, ut tuo patrocinio tyrannis Romana violentius regnaretquam unquam antea regnaverit.Non bis, Martine, dogmata tua et libros sufficienter distinxisti. Cumilla, que post summi pontificis sententiam edideris, longe magis detestandasint et execranda quam priora, que merito damnanda scripseras, utpote repro- 25batas olim hereses lohannis Huysz catholicas esse veritates asserentia etauctoritatem omuem pariter et maiestatem conciliorum poenitus succidentiaet enervantia. Neque his sufficienter ad interrogata mea respondisti: estoenim, sint aliqui tuorum librorum tales, qui uoxa careant, quod tamen nonconcedimus, tolle infeeta et venenata dogmata, tolle impia, tolle hereses et 30heresum favores, tolle catholicam fidem ledentia: de sanis nihil erit periculi.Caesarea sacra Maiestas clementissime cum illis agendum, neque proba unacum imjirobis, si sententiam mutaveris, perdeuda et abolenda apud summumpontificem procurabit. Si vero in notoriis tuis erroribus et heresibus pervicaciter,ut coepisti, inseverare perges, indubie, ut omnis tua e medio tollatur 35memoria, et sana et insana omnia cum auctore suo damuabuntur. Nee hoc16 dicerls 17 abissus 21 violentius] inpotentius (»gl. oder @. 834, 3. 10)20 catholicos esse veritatis 27 auctoritate


Set^^anblimgcii mit D. a)!avtiii Siiti)et nuf btm 9Jeid)jtnge 311 aBovin* 1521. 837damuata et diffiuita: ideo a me peti siuiplex, uou conuitum responsiuu, anvelim revocare vel nou.1 definita BEFG Msc. Witt. len. Erl. ideo] Igitur B a me] ab eo Witt. len. Erl.Simplex et non Witt. len. Erl. curvatum respousum A 2 velit Witt. len. Erl.AI] novum e.st aut inauditiim, quum Arrianorum et Älontaiiorum, Photinianoruni,item Nestoriauorum et Euthicliianoruni et alioruiu hereticoriira libros pia et5 catliolica ruulta contiiiente.-* religiosa exusserit antiquitas. Nulla enim est adfallendiim efficacior doctrina quam que multis veris pauca falsa misceat.Qui autem postremo te eo i-ecipis et confugis Martine, quo omuesheretici se reeipere et confugere eonsueverunt, paratum scilicet esse te, cumhomo sis, qui labi et falli possis, a quocumque summo vel infimo ex sacris10 litteris inforaiatioiiem reeipere, nemiuem tamen hactenus fuisse qui id faceretemptasset, equum putarem, quod dici.s, si uou omues heretiei idem seniperfactitassent, et si nou, quemadmodum et ipsi, tu pro arbitrio et tui capitis motusacras litteras intellectas esse velis , sique novai'um tautum heresum et noniam dudum condemnatarum assertor accessisses: plurima enim eorum, quei.i adducis, Pegardorum sunt, Waldeusium sunt , Pauperum de Lugduno sunt,Wicleff et Huysz et aliorum iam dudum sinodaliter explose hereses. Istane refricare in questionem et disputatiouem trahere oportet, que ecclesiacatholica iudicialiter determinavit, que in usus, ritus et observantias transienint,que patres nostri certa fide tenuerunt, pro quibus nulla non poenarum20 genera, nulla non tormenta pertulissent, immo mille mortes ritius suljüssentquam quaqua versus ab illis decliuassent , et tu nos a semita, (jua patresnostri fideliter incesserunt, vis deorbitare?Quid haec audientes dicent ludei ,quid Turce, quid Saraceui et aliesecte fidei nostre adversantes ? Quam solverentur in cachinos, quam sub-25 sannarent, nunc primum Christianos disputare nos, an hactenus recte crediderimus!Noli queso, Martine, noli tibi arrogare, quod tu sis, tu inquaraunus et solus sis, qui scientiam scripturarum habeas, qui verum sacrescripture sensum teneas, quem sacratissimi doetores, in explanatione scripturarumdiebus sudantes et noctibus, magno labore et studio consecuti sunt.SU Ne iuditium tuum tot clarissimis viris preposueris, ne tibi plus omnibussapere videaris, ne sanctissimam fidem orthodoxam in dubium revocaveris,quam Christus perfeetissiraus legislator instituit, apostoli per orbera terrarumdivulgaverunt, miracula elucidaverunt, martires rubenti sanguine confirmarunt,quam deiude sacri doetores prophetarum obscura disserentes et tarn novi35 quam veteris instrumenti revelantes maxima sacramenta perque rationes cumhereticis disceptantes diffuseque elicueruut, quam sacrorum conciliorum36 diöusique


IyytS iüciljaiibtuiigcii mit IK JJinttiii iiiitlji'v üiij bciii !)ii'id)*tügü jii äBotiii* 1521.Hie ego.Quando ergo S. Maiestas vestra domiuationesque vestrae simplexresponsum petunt, dabo Ulud neque cornutum ueque deiitatum in huncmodum: Nisi convictus fuero testimoniis scripturarum aut ratione evidente(uam neque Papae neque conciliis solis credo, cum constet eos et errasse 5sepius et sibiipsis contradixisse) , victus sum scripturis a me adductis etcapta conscientia in verbis dei, revocare neque possum nee volo quicqnam,cum contra conscientiam agere neque tutum neque integrum sit.3c§ ian nicfit anberft, l^ie fte'^c ic^, @ot "^elff mir, Slittcn.^^Orationem hanc a Doctore Martino bal)itam in consultationem deduxere 101 Hie ego] Hie <strong>Luther</strong>us Witt. len. Erl. Ad hec Martinus AI 2 Quoniam ergo C!Cum ergo D ergo fe'^It B S.] Serenissima B Witt. len. Erl. Sacratissima CDAl Maiestas]M. AFG Msc dominationesque] d.que A, D.que Msc 3 petivit A illud neque ourvatum A4 testimonio B evidenti BCD Msc AI 5 constat Msc eos fe^U CD AI et öor errassefel^tt BEG Witt. len. Erl. 6 sibipsis Msc victus sum] evictus sim Msc et victus sim AIaductis Msc edoctis BAI 6/7 et capta] captaque est Witt. len. Erl. 7 neque voloBCÜEFGAl Witt. len. Erl. quidquam Witt. len. Erl. quicquid AI 8 conscieutias EEGueque tutum sit neque integrum Witt. leu. Er!. sit fc^It E 9 „3c^ tan nic§t onbctft, f)ieftc:^c ic^," fe:^» BCDEFG Msc AI „.Jiic fte^e ii^, \ä) Ion nic^t onbcrä," Witt. len. Erl. GOTTHELF MIR ARMEN. Amen. E 10 Doctore fel^tt FG deduxerunt Witt. len. Erl.') Über biefc öielumftvittencn aSortc ögl. jcttt aucfi S3l 555 f. Slnm. ^) 3nt)Qltlid)fJot)t her 916fd)nitl öon ^ier big @. 839 3- 28 bcm 9Jad)trag Sut()er§ ju jeiiier Siebe gleid) ; biebarouf noc^ fiorgcfallene 9Intlt)ott (.ftf» unb ©egeiwntroort ßutt)er« ift in öutl)er§ Slufjeicbnungunbeai^fet geblieben. DJIit 9icc()t jagt Köftlin, £utt)er§ Siebe k. @. 27f.: „Offenbar Ijat berSiebofteut ber Acta {)icr an jene? ©tüdE |8ut^erg ^JacEitrog] cinfadf) ein nnberftetttgeS SReferntüber bie fänimf(icf)en Sieben nngcl)ängt, bic anf £utl)crs erfte gro^e Slnthjort om 18. Slprilfolgten, innijrenb eine forvofte 6t3äf)lnng bcu 3nl)alt biefeg Siefetatä big jum epiphonemaöielme^t in ben 3inf)al' jenes ©tiicfg Ijtneinüernrbeiten müfjtc."AI] determinatio roboravit, et quod per doctore.s erat doctrinaliter discussum,ecclesia .sententialiter diflfiuivit, in qua patres et maiorcs nostri confidentermortui sunt et tanquam hereditatem in nos transmiserunt, de qua tarnpontifitio quam caesaris iure disputare prohibemur, et cum apud raultosrationandi et altercandi non sit finis, utraque censura in eos, qui proterva 15temeritate ecclesiae nollent determinatione subiacere, poenae prodite simt etpromuigate.Reliqua per te dicta, Martine, brevitati studens, tanquam luiie negotionon congruentia de industria pretereo.Nihil est ergo, Martine, quod disputationem eorum expectes, que certa 20et explicita fide credere teneris. Quamobrem eadem sepius ineulcanda etrepetenda puto, ut sincere et candide, non ambigue, non cornute respondeas,an libros tuos et errores inibi contentos abs te disseminatos revocare etretractare velis, necue. [§ier folgt in Slleanberg Seridit bie 9lnttoort £utl)erg in bemSSJottlant, ber fic^ oug ben ju 838, 1—9 mitget^eilten Segarten (.AI) ergiebt.]18 brevitate


SBetf)aitbhmgcii mit 1». aJiattiii i.'iitl)cr auf bciii iHcidjätmjc ,511 äBovinä 1521. gygPrincipes. Exammataui convellere coepit Officialis Treverensis hoc pacto:lumodestius tu, Martine, respondisti quam tuara persouam deceat et adeonou ad propositum. Libros varie partiris, verum ita, ut ad interrogationeranihil faciant omnia. Quod si eos recantasses, in quibus errorum tuorum5 magna pars est, haud dubie Caesarea Maiestas ex ingenita dementia reliquorum,qui boni sunt, persecutionem non toleraret. Atqui tu quae universaleConstantiense coucilium damnavit, ex universa Germanica nationecongregatum, resuscitas et per scripturam x-inci vis. In quo vehementerdel\Tas. Quid enim attinet novam disputationem celebrare de rebus per111 tot saecula ab Ecelesia et Concilio condemnatis? Nisi forte cuivis de quocunquereddenda ratio est. Quod si semel pervicerit, ut scripturis couvinceudussit, quicunque Conciliis et Ecclesiae sensis contradicit, nihilhabebimus in Christianitate certum vel determinatum. Et haec caussa est,ob quam Caesarea Maiestas a te petit responsum simplex ao planum, aut!.=> negativum aut affirmativum: Num vis omnia tua pro catholicis tueri? Auvero quicquam ex eis revocare?Sed nihilo secius rogavit Doctor Martinus, ne se contra conscientiama sanctis scripturis captam et impeditam sine contradicentium manifestariisargumentis ad revocandum cogi pateretur Caesarea Maiestas. Responsum,20 quod petitur non cornutum, simplex ac rectum, non aliud habere quamquod iam ante quoque dedisset: nisi sufficientibus argumentis conscientiamab illis, quos ipsi vocant, erroribus captam explicarent adversarii, nee seposse ex retibus abire, quibus esset involutus. Non protinus vera esse,quaecunque Concilia statuerunt, imo erraverunt Concilia et sibiipsis saepe25 contraria definierunt. Propterea non valere contradicentium argumentum.Se posse osteudere, quod Concilia erraverunt: revocare non posse, quodsedulo proclamaret scriptura. Cui epiphouematis loco adiecit: DEVS AD-IVVET ME.Ad quae nihil est responsum ab Officiali nisi paucissimis, quod ostendi30 non possit, Coucilium errasse. Martinus vero se posse ac velle promisit.1 Terverensis E Trevirensis Eil. 2 Immodestius FG Witt. len. Erl. 6 At tu FG8 convinci FG 10 damnatis FG 10,11 de quocunque ratio reddenda est Witt. len. Erl.12 sensis] sententiis FG 13 est fel^tt FG 16 quidquam Witt. len. Erl. 17 Sed et niliiloseeius [fo] E] Ibi Witt. len. Erl. D. Martinus FG 20 simplex] sed simplex Witt. len. Erl.et rectum, Neque se aliud AVitt. Jen. Erl. haberet FG 21 iam fe^tt Witt. len. Erl. 24 errasseWitt. len. Erl. persaepe FG 25 deüniverant FG definiisse Witt. Jen. Erl. 27 sedulopalam expressum sit in Scriptura Witt. len. Erl. 27,28 S3on Cui iii ADIVVET ME fe^UWitt. Jen. Erl. 29 quod] videlicet, quod Witt. len. Erl. 30 Martinus] Doctor MartinusWitt. len. Erl. vero ostendere se posse Witt. len. Erl.AI] Quo response per Luterum dato memoratus uotarius, omnibus iam preturba et calore lassatis, discedere parantibus, paucis pro temporis angustiainclamavit: Depone conscientiam, Martine, quam deponere teneris, quia


840 äSerfjanblungen mit 1>. 9J(artiii Siulljer niif bciii JKeic^ätage 311 äBottng 1521.Cum iam autem tenebrae totiirn Auditorium liabebaut, propterea suam quisquedomum abivere. Descendentem a Caesarea maiestate et tribunali Hispanorumbona pars roncliis et jiletia subsannatioue hominera dei <strong>Luther</strong>umlongo rugitu prosequuti sunt.1 autem fel^tt FG haberent Witt. leu. Erl. 2/4 Uescendentem 16i§ prosequutisunt fe^lt FG Discedentem Witt. len. Eil. 3 pleiia fe^lt Witt. leu. Erl. 4 prosecutiWitt. len. Erl.AI] erronea est, et tutum tibi erit revocare et integrum. Quod autem eonciliaerrasse dicis, nullo unquam tempore probare poteris, in materia fidei saltem,licet in materia morura ista haut gravate permisero.Ad hec Martinas se ea probare posse reclamavit.Ita fuit recessum.Libri Martini <strong>Luther</strong>i Alemanici.De bonis operibus.De libertate christiana.Ad nobilitatera Germanicani.De novo testamento et missa.Assertio articulorum in Germanico.Ad offieialem in Stolpen.Appellatio ad concilium.Libellus sie signatus J. G.^Quod respondeant confitentes super lectione librorum Martini.Quidam Sermo ubi est homo pictus cum baculo.-Alter quaternio inscriptus An den Bock [so].Quidam liber octo quaternionum contra pontificem.'Latini.Magnum volumen impressuni Basileae in folio.*De captivitate babilonica.Assertio articulorum.De bonis operibus.Explanatio dominice orationis.Appellatio ad concilium.Quare libri pontificis sint combu.sti.Sermo de preparatione ad moriendum.Expositio in tredeciin psalmos primos.*Adversus execrabilem antichristi bullam.19 lectione] litterae') = ^o1)am\ ©runenbcrg. "-)Sgl. llnfDte 9lu3g. Öb.VI 6. 2, B imb ®. 33, B.') Sie'^eSBb. VI ©. 281, A. *) M. <strong>Luther</strong>ii hicubrationum pars una. Basileae in aedibusAdae Petri M. U. XX. Mense lulio. ') ®tel)e Söb.V S. 13, B.


ajer^onblungni mit D. 3)jQrttn yut()Et auf bcm ;Heicl)5ta8c jii ÜBorml 1521. 841Feria sexta post Misericordia domini \ cum couvenisseut PrincipesElectores, Duces, cuiuscunque Status ordines, qui consultationibus adessesolent, scriptum autographum ^ haec habeus in Senatum misit Caesar: Maioresnostri, et ipsi christiani Priucipes, fuerunt nihilorainus ecclesiae Romauae5 audientes, Quam nunc Doctor Martiuus impugnat. Et quia ne latum quidemunguem ab erroribus diseedere in animum sumpsit, non possumus nos cumdecore a maiorum exemplo desciscere in antiqua fide tuenda et Romauaesedi auxilium ferendo. Ipsum autem Martinum et adherentes excommunicationeprosequemur, Et si quae aliae patent ad extiuguendum viae. Datum10 tarnen et adscriptum foedus violare noilet, imo daturum operam, ut saivuseo redeat, unde esset accitus.Haue Caroli sententiam versa\-erunt Principes Electores, Duces,Imperii Status feria sexta per totiim tempus poraeridianum, etiam Sabbatumintegrum quod sequebatur, ita quod D. Martinas adhuc responsum a Caesarea15 maiestate uullnm receperit.1 Misericoidias FG Misericordiam Witt. leu. Eil. 2 Duces et reliqui Ordines Witt,Erl. 3 autogi-aphum fe^tt Witt. len. Erl. haec habeutem EFG hoc habens len. Erl.leu.5 Doctor Martinus] D. Martinus FG Doctor Martinas <strong>Luther</strong>us Witt. Jen. Erl. 6 diseedere]discere G sumpsit] induxit Witt. Jeu. Erl. cum fc^tt FG 8 Martinum] Martinum<strong>Luther</strong>um Witt. Jen. Erl. 9 etsi len. 9/10 Datam tarnen et adscriptam fidem Witt. len. Erl.10 nolumus, imo daturi Witt. len. Erl. 11 est accitus FG Witt. len. Erl. 12/13 duceset imperii FG 14 D.] Doctor Witt. leu. Erl.') Jen 19. 9(ptil. ^) GScmeint ift i)\cx bie cigenljänbigc (*rtläriiiig bec- ffaifcr« gegenSutf)er öom 19. 9tprt[ 1.521, hjett^e in latcinifcfjev ÜLierjc^ung nief)tfad) gcbnidt, aber in i^rerfianjöjifdien Criginalgcftalt jum crftcn 9J!nlc :li'Jl 9h-. 82, ©. 594ff. l)etoii#gegeben ift.€ß] freitags na


'842 Süeiijanbliiiigcii mit li. DItutiii Viitljcv aiij buii iKcidjstagi; ,511 aBovm^ 1521.Interea temporis visus est et visitatus a nuiltis Principibus, Comitibus,Baronibus, Equitibus, Nobilibus, sacrifieis, religiosis ac prophanis, ue quiddicam de vulgi luimero. Hi curiam nunquam non übsederiint, nee videndosatiari potuerunt.Etiam schedulae binae sunt affixae: nna contra Doctoreiu, altera (sicutvidebatur) pro Doctore', Tametsi a multis adeoque intelligentibus dolose abinimicis factum putatur idipsuui, ut occasio esset frangendi conductus, quamnon impigre quaerunt Ronuiui Legati.5 binae sunt] sunt binae FG binae fuerunt Witt. len. Erl. Doctorem] Doctorem <strong>Luther</strong>umWitt. Ten. Erl. 7 putatur factum Witt. len. Erl. esset resoindendi dati salvi conductus,quod Witt. len. Erl. 8 quaerebant Witt. len. Erl.') 5üv 8iitt)ct toat bie „SHiiogitiig bct (Jblen" mit bctn ®c^Iu§ „33. f&. 33." ober „93unb=jd^ul), SBunbjc^u'^, SBunbfc^uV, loeld^e in bft Siac^l Botn 19. jum 20. 5lptit nit incl)teren öffent=


aiEtljaiibluiigeii iiiil P. Üiiutiu i.'iitl)ei- auf bcm "Jfcidjstagc 311 aBoinii 1521. ^43Feria seciiuda pust lubilate ^ ante coeuam Archiepiscopus Treverensisrt'uuuoiavit D. Maitiuo, ut feria quarta sequenti coram ipso hora sexta anteprandiuni conipai-eret loco interim designando.Die sancti Georgii ^ sub eoena rediit a sacris Archiepiscopi Treve-:, rensis iiissu Priucipis suis, petens, ut postiidie hora nuper designata iu diversoriodoraini sui adesset.Feria quarta post S. Georgii nataleiu ' dicto parens D. Martiuus diversoriumArchiepiscopi Treverensis ingreditur, adductus per sacerdotem eiuset caduceatorem Caesareum, prosequeutibus euui qui huc venientem e Saxo-10 uibus et Thuringis comitati sunt et aliquot aliis praeterea amicissimis.Ubi coram Archiepiscopo Treverensi, Marehione Joachim Brandenburgio,Duce Georgio Saxon., Augustensi * et Brandenburgensi ' Episcopis, MagistroTeutonicorum *, Comite Georgio Vuertheimio, Doc. Bock Argeutino et Doc.] Trevirensis Erl. 2 D. Martino] Doctori Martiuo <strong>Luther</strong>o Witt. Jen. Erl.sequenfe KG 3 loco iterum E Witt. len. Erl. 4 rediit ad <strong>Luther</strong>um is, qui erat a sacrisWitt. len. Erl. Archiepiscopus E Archepiscopi FG 4,5 Trevirensis Erl. 5/6 diversoriumWitt. len. Erl. 7 S. fc:^tt E Witt. len. Erl. D.] Doctor Witt. len. Erl. 8 TrevirensisF Witt. len. Erl. 10 Duringis FG amicis FG 11 Archepiscopo F TrevirensiAVitt. len. Erl. loachimo Brandenburgensi Witt. len. Erl. 12 Sasoniae Witt. len. Fjl.1.3 Teutonico FG 13844, 1 Comite Georgio, lo. [lohanne Witt. len. Erl.] Bock Argentino,A'uerdheymero et Peutingero [Pemtingero Witt.] Doctoribus, Doctor E Witt. len. Erl.lidjcn ©ebäuben oiigebradjt toor, f. ßöftlin, OKartin Sut^ct 3. 91ufl. I ®. 455f. fiolbe, *fflaxtinSiit^Ei I S. 339. Srieger, SUeanber unb Sutfier 1521, ©. 158 (fioltoff ®. 146 f- 2. Mufl. ®. 182f.).&. ©gelljoaf, Sciitjc^c @eicf)icf)te im 16. ^Q^rljunbert I ®. 325. SBejügtid) Derfc^iebencr SejtcIT). SSricgct in ber f. 3ettfd)t. f- fiitdjengefcf). VIII ©. 433 9Inm. 1. mi 559, 28ff. Obige 3ier=mutfiung über bie .^etfunft ber schedul:^ pro <strong>Luther</strong>o ift jd)>oerlid§ richtig, aber aiiberieit-3 Warbicje tf)atjäd)li(f) iüd)t fo ernft ju ncf)meii, tnie es in jenen erregten Sagen geidjal).1) Sen 22. 9lprtt. ^) Sen 23. 9lpril. ') ^en 24. Slpril. •) gf)riftppl)öon ©tobion. *) ^ieron^mu? ©cultctui. ') S'ietricf) öon 6leen.«ES] 3II5 feinb nacf) mitaa, 3ltitfd)cn brci)cn unb Dicr f)ora jtneii piicftcr ' iu15 S'oc. 5}tartinuÄ t)erberg fumen, bl) auß bcfell) bc-S cr|ibifcf)oifen Don Iricr angejagt^abcn, er loel auff uei^ft ^ufunfjtigcn initiuocf)en - ju fec^-5 t)oi;a üovmittag Dor fein 6. 5- ®- evfcf)einen ann bem orbt, fo fein 6. ^. &. inntitlcr jeit öovntelben Inolt: be§ fid^ 3)octor 2)tartinuä untertenigli^ jut^unerboten^at.20 S)effeIBigen montagö ^at ß. W. idä)tt)akx ' 3U S). '3.Uortinu-5 ror mittagfoEen fommen mit im ju ^anbctn, er ift aber außbliben.[DtittDo^en ben nec^ftcn nac^ fant ;^sorgcn tag, aU 1^. ÜJlartinu§ 3lüif(^enfe(^§ unb fielen 6r Cor mitag in beß (?r|6ifd)of:3 oon Srier l)cr6erg fommenfür bie jlnen 6t)urfiirften Irier unb 3?ranbenburcf, .'bercpg i^orgcn 3U Sadjfen,25 aud) 3toen bifc^ofen ^Jlufpurg unb ^ranbenburg, ben bcntfdjcn meifter, graf') 'duos ex familia sua presbyteros' nennt aud) (iod)[äii? ugl. bnju 9i9t 560, 32ff.).') 24. 9lprtl. ') ^Dfjonn ©lapion.


844 ^erl)anbliiiigcn mit H. DJiartui l'iitljcr nuf bem ;Hfid)>5tQgc ,511 aSormi 1521.Peutingero Doctor Veus ^ a secretis Marchionis Badeusis dicere coepit et[)rotestatHs est: non iu hoc vocatum, nt in controversia vel disputationeconferret, sed solum ex christiana charitate et dementia qiiadam Principeshoc a Caesarea maiestate impetrasse, ut liceret eis clementer et fratemeexhortari eiim. Deinde Concilia, tametsi diversa statuerint, neu tamen,statuisse contraria, qiiod si vel maxime errassent, ob id tamen non corruereeorum aiitoritatem, saltem adeo, nt quilibet .suo sensu contra ea niti vellet.Suc is.'elfilnserens de Centurione et Zacheo niulta, etiam de constitutionibus iuimanis,caerimouiis, statiitis, ea oninia affirmans sancita ad reprimeuda vitia proqualitate et vicissitudine temporum : uec posse ecclesiam carere constitutionii0iiittf|.i2,33.bus humanis. Ex fructibus cognosci arborem. Dici tamen, ex legibus multabona nata. Quod in conciliis sanctus Martinus, sanctus Nicolaus et multialii sancti interfuerint. Quod ingeutes motus et tumidtus incredibiles excitaturisint libri eins. Quod libello De libertate Christiana vulgus abutatur1 Vaeus Witt. len. Erl. dicere coepit et fe^tt FG 2 f.uon in hoc ipsum vocatum,ut tauquam in controversia vel disputatione cum ipso conferrent Witt. Jen. Erl. 4 clementer,sedate, et fraterne FG 5 Deinde Consilia E Deinde ait, Concilia Witt. len. Erl. 9 caerenioniisWitt. len. Erl. 10 ecclesiam fc^tt E 12 Quod Conciliis Witt. len. Erl. 1-3 Quod]Deinde, quod Witt. len. Erl.') Über bic l)ict cinttetenben SBctIjnnbluncjeu be* ^icronljmuä 9}et)uä mit l'ut^ev ugtbejicn »rief nn »krffltnf 1}t)ilipp Uon S^nben (9i9l 9it. 80, ©. 611 ff.).


Ser^anblungeii mit D. TOnttin yiitfjcr auf bem Sieicftstage ju aBorm^ 1521. 845ad exueudum iugum, ad stabiliendam iiiobedientiam. Longe nunc secus habere nn- *. 3-'.quam cum credentium cor uuum et anima esset una. I^egibus ergo opusesse. Praeterea expeudeudum, quod cum multa bona scripsisset et proculdubio bono spiritu, ut de triplici iiistitia et alia, diabolum hoc iam per5 insidias occultas agere, ut omnia eins opera in perpetuum damnentur. Namex bis quae ultimo scripserit fore ut iudicetur, Quemadmodum arbor non exflore, sed ex fructu cognoseatur. Ibi addidit de daemonio meridiano et 'Cf. si.si.negotio perambidante in tenebris et sagitta volante. Tota oratio fuit exhortatoria,locis rhetoricis utilitatis, sahibritatis legum et vicissim periculorum10 et conscientiae et salutis publieae et privatae plena, Tum in principio tummedio tum calce identidem inculeans, haue admonitionem propensissimavohuitate et dementia quadam singulari a Principibus fieri. Claudens iuepilogo miuas addidit, dicens: futurum, ut, si in proposito perseveraret, Caesarprocedat, eum Imperio eiectm'us et sua damuaturus, commone faciens, ut15 haec et reliqua cogitaret et expenderet.1 ad excutiendum FG iugum et stabiliendam FG 2 quam quum FG anima tuissetWitt. len. Erl. 3 Praeterea exponendum E bona multa Witt. len. Erl. 6 scripseritvere et iudieatur E scripserit, vere iudicaretur Witt. len. Erl. 7 fructibus Witt. len. Erl.9 rhetoricis honestatis, utilitatis legum et e reglone periculorum conscientiae Witt. Jen. Erl.13 perseveret FG 14 eum ex Imperio Witt. len. Erl. et sua damnaturus feljlt E Witt,leu. Erl.SB] allein biticrfa beterminiert dctten, inl) ban f)etten muffen pro biöerfitnte tem=porum, perfonarum et loeorum gefdjelien, unb füret ba mit ein ben 6enturioncmunb ,3öcf)eum, ba^ bcr ein l}et 6l)riftnm in fein tianß gennmmcn, bcr nnbcrbar für gebeten.20 2^arnac^ l)at er gefagt Don ber not, tjeilraertifeit , nu^barücfeitunbüortati auB ben doncilien unb iren gefekn crtoadjfen, unb bao ber d)riftlid)enfirdjen barauß tiil a,uU jugeftanben mcr; Dolgenb fprad) er, luo i)n gletd) folc^-f'nit allec' belocgen m6d;t, fo folt in bodj fein gelciffeu beluegeu mit anjetgung,er folt fi(^ allein auf fein eigen fl)n al» ber einig miber fouil Icut nit Uünen,-5 mit einfurung S. 83ernt)arbi, be negotio perambulante in tcnebrie et bemoniomeribiano, fo lernet t)n auii) fein gclniffen barob ju fein, bü§ ergernu» üer=mtben lourb, mit tiil Worten einfurung 5. '-Bernl)arbi , fo folt er betrachten,ba5 er au| brüberlic^er lieb fc^ulbig incr, feinen fijn unb Dorftant ,5umeid)en,auä) folt er beloegen, i)a5 er groffe far modjt crgcn. (intlid) tüo er ba-j nit30 tnurb tl)un, fo lourb Ä. ^]Ji. nileic^t procebiern, unb miluol er Dil gu|i bingSgfc^ribcn, als be tiiplici jufticia, be libertate c^riftiana, be boni-3 operibu-3, fotourb boc^ bah gut mit bem bofen umbgebrod)t, fc^entlid) oerbambt werben:Wo ft(^ aber I. ''Dlartinus ber gebur wurb biitten, fo wurb .H. 111. bie biic^ererleutern unb bie guten erf)alten.28 bas aufe


846 Set^anblungen mit P. ^Jinttin Sittlier nuf bcm 9}cid)5tQqc ,511 aBotm? 1521.Respondit D. Martimis: Clementissimi et illustrissimi Principes etdoniini, de voluntate ista clementissima et beDignissima , ex qua haec admonitioproficiscitur, ago gratias quam possum humillime. Agnosco enimme homuncionem longe viliorem esse quam ut a tantis Prineipibus simcommonendus. Non omnia concilia me reprehendisse, sed tantum Constan-.^tiense, ob hoc potissimimi, quod verbum dei danmarit, quod pateat iu articulohoc loannis Huss ibi damnato: 'Ecdesia Christi est universitas praedestinatorum'.Hoc damnasse coucilium Constantiense, et sie hunc articulumfidei 'Credo Ecclesiam sanctam catholicam'. Kon recusare et vitam et sangninemimpendere, modo eo non detnidatur, ut cogatur apertum Dei verbum 10r., 29. revocare. Nam in hoc defendendo oportere magis deo quam hominibus1 D.] Doctor Witt. len. Eil, 3 quam humilime possum Witt. leu. Erl. ö Nonomnia Concilia reprehendisse FG Nee omnia consilia me reprehendisse E Deinde libere pronunciat,se non omnia Concilia reprehendisse Witt. len. Erl. 6 damnavit E Witt. leu. Erl.patet Witt. len. Erl. 7 lohannis F Witt. len. Erl. Husz FG 8 Hoc] Hunc ArticulumWitt. len. Erl. 8 9 Constantiense, certum est. Et sie consequenter [consequentur Witt.]hunc Articulum fidei nostrae : Credo Witt. len. Erl. 9 Non recusare] Aicbat igitur se nonrecusare AVitt. len. Erl. 1 1 deo magis Witt. len. Erl.€£?] S)atauf f)at ftd) I. llUntimi-j untcrtcnigHc^ 6ebancft ber grofien gnabenunb Bruberlicf)en ermanung iinb mitlcibcnc-, ban ev eifcnnct fii^ für iinlttirbigOon fo t)ot)en t)crfcf)aftcii unb ftcnbcn fo gncbiglic^ unb fvcunblic^ crfuc^t juiDcrbcn, unb tjot furlUtd) rcpettrt unb crliokt: Gijtlid) hai- er tcin ßoncilium 15han baä ju toftntt; angegriffen t)ct, unb nit umb irrung loiUen ber toerc! unbgfcfiidjt, ban er Inuft gar Inol, bas man ubcrfeit folt ercn unb tjaltcn, fl)tl)uu rcc^t aber unrecht, fiinbcr umb beci l)rtumb§ tt)iEen in ber Icr unbglauben, inan cö fei) ju foftntlj ocrbampt ber artifet be-^ glaubenc' '^i^ glaubbie t)eiligcn c^rnftüc^c firc^en' in btfcm artifel be§ ^soanne^ öi'B 'ß» ift ^^i" -0einige gemeine c^rtftlic^e tirc^cu, bau bo ift bie on^at aller auferloeltcn unbHon got öerfciien t)ctligen', tu toeld^em lirtnmb ber gftialt unb gct)orfam auf=gel)6rt, lut) Ictr öon £. ^*eter Icfcn, Inelc^em auc^ Derboten tnar nit mer bennamen bee f)errn ^cfu Gt)rifti julernen, bo er fprad) 'man mufe mer got banben menfc^en get)orfam fein'. So ftd;t mirf) auc^ ba? nic^t an, ba^ ht) 6011= 25cilia bioerfa, fuuber bü5 flj Gontrarie gefe|t t)aben, ba^ ber l)eiligen f (grifft,aU berurter artidel, gar entgegen ift. (?•:- tocr auc^ bcffer, ba§ teiue geiftlic^efatiung gema(^t Ireren, han fie teeren unnot unb unnüte; folgent tuufte ergar tool, ba« etigenfinnicfcit in ber fc^rifft aufc- l)6d)ft oerbotten fet), ^ab aud)iu feinen büi^ern anbcre nit gelernt, aber bie articfel liieren nit fein, funber 30gote» unb ber l)el)ltgen gefc^rifft, barumb tunne er atfo bo Don nit laffen.So toeren auä) bo crgernue jlnalierlal), bc'^ glaubend unb ber lieb: ba§ ergernu^ber lieb loer ju mel)ben, bie Iner ni^t anbei» ban bbfen irort^ unb InerdE,bie got üorpoten ^at, aber ergernuß be« glauben» ftee in ber teer unb im31 Junnen tir


.-.legemSScr'^anblungen mit D. 5J(fltHn Satter auf bem iRcic^ätage ju 2Bonn3 1521. 847obedire. Scandalum autem esse duplex, charitatis et fidei: Charitatis, quodin moribus et vita consistit, Fidei vero seil doctrinae, quod in verbo deivitari non possit. Per ipsuni enini praestari non posset, ut Christus noii Suc. 2, 34.sit petra scandali. Si fides vere praediearetur et essent boni magistratus,Euangelicam unam satis esse futurani et leges humauas esse inutiles.Scire, obedieudum esse raagistratibus et potestatibus, etiam male et iniqueviveutibus, Scire, cedendum proprio sensui, id quod etiam in suis scriptisdocuerit. Tantum, ne adigatur verbum Dei negare: caetera enim onmiaobedientisslme se praestaturum.,0 Secedente D. Martiuo, Priucipes colloquuntur, quid iugereudnm mandarenthomini. Revocatum igitur in triclinium Doctor Badensis repetivitpriora, commonefaciens, ut sua scripta iudicio Caesaris et Imperii subiiceret.1 Scandalum autem] Neque hie se posse cavere scandalum fidei. Scaudalum enim^\'itt. Ten. Erl. esse duplex] esse fe^tt E duplex esse Witt. len. Er!. 2 in verbo deiconsistit, et hoc vitare se iam non posse. In sua enim potestate non esse, ut Christus Witt,len. Erl. 4 5 Si fides 6i§ inutiles] Si ores Chiisti puro Euangelü pabulo pascerentur,fides Christi vere praediearetur essentque boni ac pii ilagistratus Ecclesiastici ,qui fideliterofficium suum tacerent, non opus esse Ecclesiam onerare humanis traditiouibus &c. Witt,len. Erl. ö esse satis FG 6 Scire] Se scire Witt. leu. Erl. 7 — 9 Scire 6ia praestaturum]Scire, cedendum esse proprio sensui, Idque se in suis scriptis docnisse, sequeobedientissime praestiturum haec omnia, modo uou adigatiu: verbum dei negare. Witt. len. Erl.10 D.] Doc. F Doctore G Witt. len. Erl. 10/11 quiduam respondendum sit liomini Witt,len. Erl. 12 ut scripta sua iudicia Caesari et imperio submitteret FGiS)] iDortt) gotc^, bic muB nid)t auflnircn uou anbcgcn bcr lüclt bi-j an in'cm cnb,barin ba^ luort gotcö ftoft bic groß gcLerten nnb l)ct)li9en tcrat. 'illfo ftct oon15 ßftrifto, er ift bcr ftein bcr evgcrniiB, fo tan id) 11c bcn l)errn (St)vii"tum nid)tanbcr» madjcn bau in gott) feUi» gcmadjt Ijat, ftiinb and) loot bvanff, limnman bic cvgcrnus unb cntpcrnng n.iolt tncrcn, bao man fi) evit bamtt louvberlücgcn, ban bao l)ci)(ig luort gotc-5 t)afa allccjcit bao anfct)cn gcl)abt, atgItolt bic erb Oovfindcn unb bcr l)i)met f allen, mie bi) 3"^c'i "ii'rf) gettjan, boio ft) jagten 'laffcn luir l)ncn, fo lunrbcn bi) ^Konter fntncn unb uns cjcrftorcn',unb i|'t boc^ eben barburd) bie icrftorung crfolgcnb. 33it berbalbcn untter=tbeniglic^, 6. 6. g. unnb 5- ©• wollen mid) gcgenn Siaxi 'JJiajeftet ocrpiettcn,mid) bet) mcl)ncm Pilfaltigen d)riftlid)cu erbitcn ,5ut)ant l)abcn, ban id) binnachmals in unbtcrtbcnicfeit erbotig, luo id) mit gotlic^ev gefdjvifft nbcvurnnben« »erbt, mic^ biemutigUd)cn laffcn nnbtcriücl)fen.£)ornac§ l)nt mann Soctor lUartinn einen abtrit f)aiffenn nemen, unbba er totberumb crforbert, l)at bcr 6an|ilcr Don '^ahm öon tncgen bcr 6l)ur=furften unb ftenb beC' 9ieic^C' abermals eine crnclDcrung getl)an, er rtiolt t)or=ancjeigte urfac^en bebeniien, feine fl)n Iraic^cn unnb fein bud)cr .^al). "Bla.,30 ben 6I)urfurften unnb ftenben bes Sicic^ö untterwerffenn.18 bon bas] bog bog onfelicn] ongejeljcn 2s befjev: „crinucnmg", »9I. 848, H.


848 35er^aiibliingfii mit ii. Dinttin Siitl)fv niif beni 9icicl)Älagc 311 SBotmd 1521.Suscepit D. Martiuiis suppliciter et modeste: neque pati neque passurum,ut diceretur veritus iudicium C'aesaris, Procerum et Ordiünm Imperii.Tautum euim abesse, ut eoriim exameu reformidet, ut vel a miuimis quoqueatrocissime sua expendi permitteret, modo id seripturae sacrae et verbidivini autoritate fieret. Verbum auteni Dei tarn apertum sibi esse, ut cedere 5nequeat, uisi verbo Dei meliora edoctus. Scribere euim sanctum Augustiniun,Didicisse hunc honorem solis illis libris habere, qui canonici vocantur, utveros credat: caeteris vero Doctoribus quantalibet vel sanctitate vel doctrinaI aecjf. r.,2i.ita demum credere, si vera scribant. Ad haec s. Paulum ad Thessaloniceuses®ai. 1, 8f. scripsisse: 'Omnia probate, quod bonum est tenete'. Et ad Galatas: 'Etiam losi angelus ex coelo veniat et aliud praedicet, anathema sit', eique uon credenduni.Quo magis obseerare, ne conscientiam ipsius seripturae et verbi1 Suscepit] Respondit Witt. len. Erl. D.] Doc. F Doctor G Witt. leu. Erl. modeste.se neque Witt. len. Erl. 2 veritus] defugisse Witt. len. Erl. 3 vel minimis quoqueaccuratissime Witt. len. Erl. 4 promitteret E 4 5 modo id fieret autoritate verbidivini et sacrae seripturae Witt. len. Erl. 5 sibi pro se Witt. len. Erl. 7 Didicisse]Se didicisse Witt. len. Erl. I..ibris illis Witt. Jen. Erl. qni Canones E 8,9 doctrinapoUeaut, ita Witt. len. Ell. 9 scriberent Witt. len. Erl. 10/11 Etiamsi Witt. len. Erl.11 e coelo Witt. len. Erl. veniet FG anathema esse FG eique] Itaque ei Witt. Jen. Erl.12 Quo magis obseerare] Ideo et se suppliciter orare AVitt. leu. Erl. 12—25, 3 conscientiamsuani vinculis Seripturae et verbi divini ligatam urgeant ad negaudum tarn darum verbum(£fi]2)arauff ^at S)octor OJIartiimö fic§ btemutiglic^en unbertentgüd^en gct^an,gnebig unb 5rubevlicf)en erinnerung bcbancft iinb gejagt: SÖeil l)r (S^urfurfteniinb ^•. ©. fid) mit im in faine btfputation cinlaffen, fo Itet er fic^ and) nit nmit l)tt in bifputation begeben, er lafe im auä) nit nachjagen, trel im auc^nit nachjagen Inffcn, boö er nit lüolt Äal). lltaicftct, ben 6 l)urf urften unbftenben bec' 9ieic^C' feine fdjrifft unbterJnerffen, jo er bod) bl) jelben oud) bemaUern:)enigften unbtertourfft unb biemuttigtic^ leiben mö(^t, has jcberman boUjiber aufy ()crc,^te rennet, fi^ribe unb bie felbigen lauttert; allein ba>3 es mit 2»gütlichen fc^rifften gefc^ce, bau er funt jt)e nit in fainen Ineg bac' flar rtiortl)gottes Dorleugnen unb loiberj).ired)en. So l)ette jant ^^luguftin gcfdjrtben: 'id)ffob gelernet oUeine bie piid)er in eren ju Ijaben, bie (ianoniti, bae ift biegcgrunbeten unb gotlidjen, l)el)fien, l^arumb hau id)'i aufs feftigft t)alt, bas irebefc^reiber unb bie fl) gemadjt l]aben feiner geirret iiab, toan bcr anber buc^er 25alle, iDte l)etlig unb gelert fl) gelocfen feinbt, lefe id) bermaffen, ba^ id) fl)für tnar l)alt, md)t barumb ft) ber mal)nung glneft fein, funber fo fl) mitbcr l)eiligen fc^rift aber l)ellc Dornuufft etlna-j l)abcn mugen belDcren unnbbelüeifen'. So l)et aud) faul ^^aul gcfagt ]n ben üon Ibeffalonii-'a '3i' follctalle binct üorfud^en unb n)ü5 gut ift bel)altcir, Unb 3U ben ©alatern 'Unb 30Inen ein cngel l'on l)t)mct tcme unb euc^ anbers lernet, fo folt t)r im nitglauben'. SBue nl)n feine bud)er ber d)riftüc^en ler i)rtumb befunbenn lourbenn,27 fic nit mit


SSer'^anbtungcn mit D. TOavfiii 2iitf)cr auf bcm 3fieid)f-taflc 311 äBotm? 1521. 84(tdivini viiieulis ligatam detrudant ad iiegandum tarn darum Dei verbuui,Et ut commendatum haberent ipsiini et privatim et apud Caesaream maiestatem:alioquin euim nihil noii vel obsequentisslme faeturura.Haec lociitum interrogavit Marchio Braüdenburgensis Elector, Xum5 dixisset, se non cessurum, nisi convietum sacra scriptura ? Respondit D. Martiniis: Etiam, domine clementissime, vel rationibus clarissimis et evidentibus.Ita soluto hoc conventu, Principibus reliquis in curiam proficiscentibusjTrevir D. Martinum accivit in suum triclinium, adhibito suoOfBöiäli lo. Eckio et Coeleo'. Cum Martino Hieronymns Schurff etDei, Utque se commendatum haberent et praecipue [praecipuae Witt.] apud C'aesai'eaniMaiestatem efficereut, ne cogeretur contra couscientiam in Lac causa quidquam agere, Alioquisenon Witt. len. Erl.2 privatim apud E 4 Haec dicentem Witt. Ten. Erl. Brandenburg! us FG Elector]loachinms Elector Witt. len. Erl. 6 D.] Doctor FG Witt. len. Erl. claris FG8 Trevir] Trevirensis Archiepiscopus W'itt. len. Erl. D.] Doctorem iXi ^^itt. len. Erl.8—850, 2 adhibito Officiali suo lohanne Eckio [Eccio len. Erl.] et Coclileo. Doctori Martino<strong>Luther</strong>o astabant [adstabant len. Eil.] D. HieronjTnus Schurff et Nieolaus Ambsdorfius. Ibitum coepit Officialis argumeutari ut Sophista et Canonista, Papae causam defendeus: Exliteris Witt. len. Erl. 9'850, 1 Olticiali, ("oehleo, D. Ilierouymo Sthurfl' et Arnisdorlfio FG') Über feine 5Bcrl)QnbIungcii mit iiutljev hat 3lol)ann ßoc^leuS eine eigene Schrift tjexaiiagegcbcn,f.enbetä, Sutljerä Sriefroedjfet a3b. 111 ©. 174 ff.unb mi 9!r. 87, ©. 624 ff.^nmitögl. bie ^ufnmmcnftcUimg gelegontlid)et "yiufeetungcit besfelben bnviiber oon .3- fi- Seibcuiaiinin bet 3citfd)t. für bic tjift. if)eologie 1851 3. 91 Sliim. 12.i£ß] 10 fo toolt cv um6 feine gnab bitten, allein bo'? man in nii±)t tniber bn-5 flavWoxti} gotc« jit tjanblen brunge. S^ertialben lücve narf)inal§ fein unbtevtenigebttt umb gotteäi niißen t)n gegen SMi '•JJJnieftet gnebiglid)en jn üovbietten,mit im nicf)t md) bev fc^erffe, funber gncbiglid)ev ,511 f)anblen.S)eö l.)ot ^jtargraff :3oa'^i'n öon ä^ranbenbiivg (51)urfnrft .'c. gefagt:I'. öer Eoctor, fo Dil ic^ öoimcrrf, \o l)abt lu" gefagt, iv hielbt öon eluerem uor=nemen nit abften, l)i luerbet bon buidj gegnmbctc jc^vifft onber-i bnbtcrlüciffct.^ellc urf ad).S)avautf Soctov 5)tartinu§ gcantmort: gnebigiftev f)crr, ^a, ober biirti^S)e» ^aben bie ^^urften S)octor Martinno bon in geen f)eiffen, boranffM fl), aufgefc^lofjen ben ercabifc^of Don S:i^vici-, ]u bcn anbern 6f)urfutften iinbjtenbt bee !Kcid)» auji boä (^anfe geritten unb y(elation gett)an l)Qben.%bn bix Don Srier t)at Tortur yjJartinn? toiber ]u im inn bie ftukngenomcn, unb neben int fein official ,yi %xm, !S;'Octor ^ocleu§, Scdjant juunfer lieben fvalBen 3U ö-ranc!forbt ein Wu\.]n, unb tnibev doctor .f-iie<strong>von</strong>limuSr.. Schurff unb t)ern 9Hclafien non l'lmbfbovff i^itcncinten bev fieiligen fd)vitftunb ll)umt)cr ju äiUttenberg im boctor yjinrtinuv, unb gefngt, fi| inollenfrnntlid) unb brüberlid) mit einonber l)anblcn.24 Wibet mib [Sgl. jii bcm „luibcr" ben latciiiijrtjen 2evt oben 84:i, 9 f. unb 9(31 ;.60, «nm. :S.l£utt)evä äöcrte. Vll.''4


850 SScr^anbdmjfn mit D, Wartin ßiif^ct niif bem 5Rfict)§t(i(ie ju SBotm? 1521.Amsdorfius. Coepit Officialis argiimeutari, quaD(iiiam causidicus: Ex3oi) u, 28. literis sacris fere semper nata.s hereses, ut Arrianam ex hoc 'Pater maiorüJiaitii. 1, 35. me e.st', Alteram ex hoc Euaugehi 'loseph non coguovit coniugem suani,donec pareret primogenitum .suum'. Deinde eo jjrogressus, ut niteretur convellerehaac positionem , ecclesiam catholicam esse universitatem sanctorum. sAusus etiam ex loUo facere triticum et ex corporum excrementis membra,Quae et talia ineptienteiri perstriuxerunt dictis D. Martinas et D. HieronyuiusSubsecuturi. Interstrepuit Joannes Cocleus tantum couatus commonefacere,ut a proposito desisteret, non etiam docere. Tandem digressi sunt. PlacuissetTrevirorum Archiepiscopo, ut a prandio redirent. Sed non adeo wprobaverunt Officialis et Cocleus.1 argutari FG 2 iiatas fuisse haereses Witt. len. Eil. 2/3 'Pater maior me est,Alteram ex hoc fe()lt E Witt. leii. Erl. 5 proiwsitionem Witt. len. Erl. 7 — 9 Quae 6i§docere] Haec est simüia ridicula et futilia ab ipso in medium prolata Doctor Martinus etl). Hieronymus Schürft' perstriuxerunt, sobrie tarnen, velut ad rem ipsam nihil facientia. Noununquaminterstrepens et lohaunes Cochleus couabatur Doctori <strong>Luther</strong>o persuadere, ut abiucepto desisteret et deiuceps prorsus a Scribendo et docendo abstiueret. Witt. len. Erl.7 Doc. Martinus et Doc. Hieronymus FG 8 Subsecuturi fe^tt FG loauue.s fef)(t FGCochleus FG 9 ut ei proposito E Placuisset Bi§ eft'ectunmi 8.51, 7 fe^tt Witt. len. Erl.11 Cochleus FG3 bte d)riftlic^ firdje fei) bl) nn,jal ber, bie got ^u ber ertjigenfclicfeit öorfeben l)at. Xarauff Soctor 'JJtailinus geantlourb unb feine auff=löfnng üorgelnant bat, als fein fl) auffbrodjen, unb luielool mein l)err DonIrier luol b^t mügen leibenn, ba» fl) nacb mittag loiber ju im turnen iDerenmit cl)nanber loeitter jn rebeu nnb ju bifputiern, boc^ i^abm ber Official unb 30(Socleu§ nit Dil lüitlen-j barcju gehabt.15 „iii)" fel)tt 19 anict)viftt


ffiet^Qnbtungen mit D. SJJaittii Siitljev niij bcm :Heicf)ltnge ju SBormS 1521. »^",1Post prandium Cocleus D. Martinum iu diversorio eins argutiis odiosissimisadortus (in quibus modeste per HieroDynnim, lonam et Thiloninum'repressus) uon dubitavit postulare, ut rcnunciata fide publica secum disputaret,exhortatus, ut revocaret. D. vero Martinus pro Lncredibili humauitate5 et probitate sua homineru benigniter habuit et abitiirum commonuit, ueniraiiim atfectibiis tribueret et ut contra ipsum scripturus autoritatem scripturaediviuae adferret: nam alioqui nihil effectumm.Sub vesperam Archiepiscopus Trevirorum nunciavit D. Martino interpreteAmsdoi-fio, fidem publicara a Caesare in biduum protractani, ut10 Interim cum eo agi posset. In boc igitur postridie Doctorem Peutiugerumet D. Badensem ad eum venturos, imo et ipsura cum eo acturum.Feria v. die saneti Marci'^ ante meridiem Peutingerus et Badensisconati sunt persuadere D. Martino, ut simpliciler et absolute Oaesari et'2 odiosiss. E 2/3 (in quibus HS repressus)1 Cochleus FG D.] doctorem FG 1fe^U FG 3 dubitavit] declinavit E 4 D.] Doctor FG 6 uimium] nimirum FGut feWt E autoritate E 7 nam fc^lt FG 8 Sub yesperam eiusdem diei TrevircnsisArchiepiscopus nunciavit Doetori Martino Witt. len. Erl.Archiepiscopus Trevirorum]Trevir E D.] Doetori FG 9 Armsdorfio FG Ambsdorffio Witt. len. Erl. 10 agereE Witt. len. Erl. 11 D.] Doctorem FG Witt. len. Erl. ipsum] seipsum Witt. Ten. Erl.12 Feria quinta FG Feria igitiu" quiuta Witt. len. Erl. die saneti Marci] ipsa Marci Eipsa die Marci Witt. len. Erl. 13 D.] Doetori FG Witt. len. Erl.') 3;i[einniut O'onrobi aus ®bttingen. ') S)en 25. 9t()tit.€6] '2lfacv loic bcn, fo ift luid) mittag bcv (Sodeuo in boctov 'DJlartinu«1= Ijerbcvg fumcn uiib tiat 3u im cidnorbcn unnb fid) unteviinmbcn in biipiitntioufaft uiiid)ic£cvlid} ^ubeaeben, alfo ha^ cv l)at boctor I1tüitinii5 burffcii üiubitten, ev jol ha^ gelaitc uffingcn, fn mol cv mit im biiputivu, mit oilipi^igen toorten. Xarnad; and) mit Joctor JJiavtiiniC' allein an einen ortgegangen unb in erinnert, ietnee t>ornemen-j ab ',n ftticn nnb ju reoocirn. Sen20 ßoclciic^ fjat Soctor 5Jlartinnä Inot unb ,jüd)tig begegnet, and) boctor 5{)ero=nl^mnc- Sdjurff, 2t)ilontnuj, and) ;\onaC' liccntiot unb '4>eter Don SuaDen,ban ctlidjc anbere liaben barbet) nit mügen iein."Jlnff bcn abcnt t)at mein t)err üon Srtcr bcm loctor "JJiartinus lafjenancjcigen, baß fiol). dRa. Ijr gclait im abermals auff jtocn tag erftvccft t)ab,25 mittler ,5ett mit im Ireitter ,]ul)anblen lafien, unb bov bc-j fo^9"''^'^"•^•^9'^ ii^"*^JJfarci Soctor f^eutiger unb fünft nac^ ein boctor mit im tianblcn linaben,fo iDolt er and) felbft mit im Ijanblenn.Sornftag Sanc-ti 53carci jloifdjen oij. unb inij. l)ora oor mittag fein 311boctor 5Jlartinu-j turnen in fein l)crfaerg ber .«anc3lcr Hon iüabcn unb boctor30 ^^eutiger, bie in nochmals, alö fl) fuJ-'S^tcn 'an^ et)geuciu bcroegnuä', erinnertunb gebetten, er tool feine biic^er unb fc^rifft Äai). 9Jto. (Jt)urfurftcn unb2.5 mit im] nit


852 33ett)anblungen mit D. SJlatttit Sutftec auf bem ;Ueic^6tage ju SBBormg 1521.'4!f.Imperio perraitteret iudicium scriptoriim. Respondit se omnia et facturiimet passurum, si modo scripturae sanctae niterentur autoritate; alioquienim nihil minus commissurum. Nam deum per Prophetam dixisse primo'Nolite confidere in Principibus, in filiis hominum, in quibus non est141-,, 3.3cv. 17, 5. salus^, Dein 'Maledictu^ qui confidit in homine'. Vehementius urgentibusRespondit, Niliil minus permittendum hominum iudicio quam verbum Dei.Ita abierunt, rogantes ut deliberaret meliora responsurus, a prandio seredituros.Post prandium reversi, idem quod ante meridiera frustra conati sunt.Oraverunt, ut saltem Conciiii futuri iudicio sua submitteret. Et hoc permisit,sed ita, ut decerptos ex libris suis articulos ipsi exhiberent Concilio1 scriptorum suorum FG de scriptis suis Witt. Jen. Erl. Respondit] quum ipse sieFG 3 primo fe^lt \A'itt. leu. Erl. 5 Dein] Deinde FG Item Witt. len. Erl.offerret7,8 a prandio rediturus FG 9,10 conati, oraverunt FG 10 Et fe^lt Witt. len. Erl.10/11 Hoc permisit <strong>Luther</strong>us, sed hac conditione, ut Witt. Jen. Erl.€f?] ftenbeti be§ 9iei(^§ unteitocrffen barubcr ju fprcc^cn, in Betrachtung hjo»niand)erlel) fc^ab unb befdjlüexnng, fo boiauB erfolgen modjtcn unb imirben,©0 leer l)l:)c uattcr jtüaicn ubeln ein» ,5u errteten, £an Iro er feine bud)erkatj. -JJiQ. nit unterluerffen luurbe, fo tnurben fi) alle Derbampt, öerbilgt iinnbDerbempft ftierbcn, unbterlm'irff er ft) aber ber .Üai). 'JJtojeftet, fo fem er an=t)cim unb moc^t nod) Ott gut-s erregen, ba>3 fünft Dorbleiben Inurbe.Sarauff Soctor ^)Jlartinu» in irer briiberlic^en erinnerung bcmiittg=lidjen bebancft t)at mit djriftüi^em erbieten, alle» bas Äat). 'JJlajeftet , ben(St)urfurften unb ftenben beö Meid)^ ]n unbertl)enigem gefallen 3utt)un, fo immüglicf) loer, aEein bas im nit lüott gebaren gote*3 loorbt in ber mcnfd^cnt)enb ,5iioertraloen unb fe^en, ban ber propljet l)at gefagt im pf alter 'nit infiirften Der-tratoen, in bie tinber ber mcnfdjen, in loelc^en has l^eil unb biefelicfeit nit iff, fo fagt ein anber ''^^ropl)ct 'ä>ormalebet)ct fei) ber mcnfc^, berfein öertratoen fe^t in einen anbern meufc^en', unb ber gleichen mer.2U§ ^aben bie jlncn boctore§ Ijren abfc^eib genuinen unb gefagt, ft)beforgten, ft) luurben 3ufat!, Irie boctor ''JJiartinu-5 angcc3atgt unb fic^ crpotten,fein buc^er auff ibi). '•JJla. erfentnu» alfo ju ftetien, loen fein ^Kajeftet irenfpruc^ mit gbttjlic^er fcf)rifft toolten betreffttgen , nid)t mugen erbeben, unbgebeten, er tuolt fein bebencten bij nad) mittag neinen.9^ac^ mittag feint Doctor heutiger unb ber tencjler Don Saben luibertommen unb l)aben abermalä baraiiff gcbanbelt, 5^. 'DJtartinuj molt feinebnc^ev an allen jnfa^ bes gütUd)en mort« auf ,fta. ^Jtajcftet, gürften unbftenben bes iltcid)« ftcüen, be« fid) boctor 'OJJortinuä getnert bat, ban loeil imbereit im nnftnnb beo gclaity fein 1er loer Derbampt Inorben unb bie manbat


a.Vrf)niibtungcn mit I). a'inrtin Siitfjcr auf bem ;Knd)-Mage 311 aSorinl 1521. 8ö3subiiciendos, sed ita, ut sententiaiu de illis ferreiit scripturae et verbi diviiiitestimonio. At illi. a D. Mariino digressi, Archiepiscopo Trevirorum dixerunt,pollicituiii se sua penuissuruni Coneilio iu articulis nonnuUis interiniquetaciturum de iisdem.^ Quod D. Martinus uunquam ue cogitarat qiiidem, ut5 qiii semper eatenus negarat quippiam vel negare vel ditferre, quod ad verbiunDei attiueret.Evenit ergo Dei raunere, ut Trevir D. Martiuura evocaret, et eiuucoram auditurus. Ub'i ergo diversum iutellexisset quam Doctores dixissent1 sed ita] ita tarnen Witt. len. Erl. 12 leneut Bis testimoniis] ferreut ex seriptuiiset testimoniis eiusdem contrariura probareut. Witt. len. Erl. 2 At illi] Illi itaque Witt,len. Erl. Ü.] Doctore FG Witt. len. Erl. 2/3 Archiepiscopo Trevirensi dicnnt, Martinumpollicitum esse se sua Witt. len. Erl. 3 permissuros FG 4 De eisdem Witt. len. Erl.D.] Doctor FG Witt. Ten. Erl. 4—7 Martinus 6i§ attineret] Martinus ne quidem cogitarat,ut qui neque monitis nee eomminationibus ullis induci luiquam potuit, ut vel negare velhominum iudicio submittere vellet Libellos suos, quos claris et apertis Scripturae testimoniismunüsset, nisi convinceretur ex sacris literis et evidentibus Rationihus errasse. Witt. len. Erl.4 nunquam fe^It E ö negaverat FG 7 Accidit ergo singulari Dei muuere Witt. len. Erl.Trevir] Trevirensis Archiepiscopus A\'itt. len. Erl. D.] Doctorem FG Witt. len. Erl. etfc^ft Witt. Jen. Erl. 8 Ubi igitur FG Ubi cum Witt. Icn. Erl. quam Peutingerus etBadensis dixissentWitt. len. Erl.') 3n bct 9Iii§galie E ftcfit l)tct om JKoiibc: iuiciuain ilelationeni. 2atüfact befc^luettfid^ 5BeI)u§ in feinem oben ongcfii()rten Briefe (S. 842i fo[genbcrmn§cn: „aSet . . . 5;em 3f)ennen,


854 Söctfjoiibüiiigett mit D. 3)Jnttiii l'iiHjct niif bcm Mcic^stagc ju SBorma 1521.sn)(i. 5,affirniavit, uou magno redeiupturum uisi audivisset et eum, Nam alioriiiiiistatin! Caesarem adituriim dicturumque qiiae renaiTassent Doctores.Egit TrevJr clementissime cum D. Martino, primo remotis omnihusarbitris, tum de Caesaris et Im])erii tum de Concilii indicio. In quo colloquioD. Martinus nihil celavit Trevirum, probans, paruni tnto tantam rem sillis permissurum, qui sub fide publica evocatum novis mandatis aggressidamnasseut, sententiam et Bullam Papae approbantes.Deinde admisso etiam amico ' petivit Trevir a D. Martino remedia,quibus huic caussae occurri possit. Resjiondit <strong>Luther</strong>us, meliora non essequam de quibus Gamaliel Actuum quinto dixisset, teste sancto Luca: 'Si 3sf.luex hominibus consilium est, hoc opus dissolvetur; si vero ex Deo est, dissolverenon poteritis'. Hoc potuisse Caesarem et Imperii Ordines scriberePontifici Romano. Nam scire, si hoc suum jiropositum ex Deo non sit, intratriennium, imo biennium sponte sua periturum.Diceuti Treviro, Quid es.set facturus, ,si decerperentur articuli Con- v-,cilio submittendi, Eespondit <strong>Luther</strong>us: modo non sint hi quos coneilium1 audivisse E et fe^tt Witt. len. Erl. Nam alioquin] Alioqui enim Witt. len. Erl. 2 aditurura]auditurum E aditurum l'uisse Witt. len. Erl. quae retulisseiit Witt. Ten. Erl. 3 EgitTriumvir E Egit vero Trevirensis Archiepiscopus Witt. len. Erl.D.] Doctore FG Witt. len. Erl.4 tum de Caesare et Imp. E cum de Caesaris et imperii Witt. leu. Erl. 4/5 colloquia Witt.5 D.] Doctor FG Witt. len. Erl. 5,6 Trevirensem , affirmans, parum tutum fore tantamrem illis permittere AVitt. len. Erl. 7 damnassent suam sententiam et Bullam Papaapprobassent AVitt. len. Erl. 8 Trevir] Trevirensis Archiepiscopus AVitt. len. Erl. D.] fc^ttFG Doctore AVitt. len. Erl. media FG 9 Respondet Doctor <strong>Luther</strong>us FG 9/10 esseremedia quam Witt. len. Erl. 10 C'amaliel G 11 consilium aut opus hoc est, dissolveturAVitt. Jen. Erl. 12 Hoc posse Witt. len. Erl. 12/1.3 scribere ad Pontificem Eomanuni, secerto scire Witt. len. Erl. 15 Trevirensi AA'itt. Ten. Erl. quid esse AA'itt. 16 HespoiidetDoctor <strong>Luther</strong>us FG sunt AVitt.») ei tDar ©eorg Spnlatiii, j. Äöftlin, «iif^cr? Scbe u. S. 28.€£}] nemert, nngefc^cn, bn§ cg fo gar loibcv gotj luort gcfianbcÜ l)at. Vlbcv tu bcnarttcEetn, bev er felfis gclrife, iinb in bcr S.M6üa nii^t gcgrunbct Jucrcnn, !ontcer lüot bcr (Jonctlien 6efc^tufe imb erfentnud erleibcn, bo^ fo fern, boc' h) bcngotlicEicn tnorten nit entgegen tocren. 2ßen e^ ban if)e ntt anbei» fein tnolt, 2«\o muft er e§ got laffcn tnaltcn, ber fein Inort ^uerf)alten ined}tig genug iocr,eu töcr ban bie yit !nmen, botion ber tJropfjet gcfagt l)at 'llnb bie Inarfjcittnurbet barniber geleget unb gefcfy(agen Inerben'. San ef)e er ficf) tnoÜ an bemloort goij öergreiffen, tnolt er leib unb (eben laffeu faren.51I§ mein t)err Don Srier on boctor ''Wartiniig bcgcrt f)ct, felbft mittel •.%für jufc^Iafien, fagt er: ©nebiger f)er, auber uub beffer mitte( tnaif^ \d) nit,bau fo fant 8ucn§ fd^reibet, aU ©amatief faget Don be§ I)ern 6liriftii6 Icf)r,f^ foltcna leiben, han mere ft) au^ ben menfd)en, fo luiirbe fl) boit l)r felb§jug^en, loere ft) aber au^ gotl), fo lourbe fl) bon ben mcnfi^cu iiit mügcn


ißetl^anlitungen mit Ü. ajattin Sutt)cr auf bcm aicidjätoge ju SJÖDtniä 1521. 855Constantiense damDaverit. Ait Trevir: Se vero timere eosipsos futuros.Atqui, inquit <strong>Luther</strong>us, de eiusmodi tacere neque possura neque volo, utcertus, iis decretis damuatum Dei verbum, et vitam et caput potius aiuissurusquam tarn clai'um verbum Domiui deserturus.5 Trevir videns, Doctorem Martiuum Dei verbum iudicio hoininum nequaquamsubmissurum, clementer dimisit, Rogautique, ut curaret sibi commeatumdementem a Caesarea Maiestate, Respondit, se rem probe curaturumetrenuuciaturum.Neque ita multo post OfBcialis Treverensis, praeseute Cancellariolü Austriae ^ et Maximiliane a secretis Caesaris-, Doetori Martino in diversorioeius maudato Caesaris tlixit: Quia tam multipliciter frustra a Caesare,Eleetoribus, Principibus et Ordiuibus commonefactus ad cor et unitatemnuluerit redire, reliquum esse, ut Caesar ut Advocatus fidei catholicae procedat.Ergo maiidatura Caesaris esse, ut intra sxi dies hinc ad securitatem1 Trevirensis Witt. leu. Erl. 2 <strong>Luther</strong>. E 3 certus] qiii certus sum A\'itt.leu. Erl. iis] eius FG damuatum Dei verbum] verbum Dei damnatum. Ideo Witt,len. Erl. 3/4 amissurus sum quam Witt. len. Erl. .5 Trevirensis Witt. len. Erl.6 clemeuter eum dimisit Witt. len. Erl. 7 prope curaturum Witt. 9 TrevirensisFG Witt. leu. Erl. 9, 10 Cancellario quoudam Maximilian!, a secretis Caesaris Witt. len. Erl.10 Doetori <strong>Luther</strong>o FG 11 eius] suo Witt. leu. Erl. frustra cvft Dor commonefactusAVitt. len. Erl. a Caesare] a Caesarea Maiestate Witt. len. Erl. 1 2 Ordinibus] Ordinibusjmperü Witt. len. Erl. 13 esse fc^tt E H intra trigiutaunum E intra viginti unuraWitt. len. Erl.') ^oflflun Sdjiiaibpcd. ^) SJlajimilian boii ocUeitbetgljen.€ß]i.s jerftort hjerben. Xa§ fcI6 {)ctt fial). 5JJa. fampt bcm iReic^ bcm SBapft fc^rcifienmügcn, mit bcm gotlic^cit iDovttc f)et cö bic gcftalt, bau faiit ^kiil baooiifc^rtc6 'unb Inatt ein cngel Oom t)imct l)cra6 fem uitb attbcrä Icrct, fo folt l)r @ai.im nit gtcubcn'.(fntlic^ i)at 2). ^Jtartinuö gc6etcii, im gncbiglicf;cu ,511 einem gncbigcn20 oBfc^eib 311 fietffen. Tarcju fic^ mein l)err bonn ^ricv gnebiglid) cvpoten f)at..3tt)iic^en t). unb üi. ijoxa auff bcn nbent ift ber fancjicr »onn Oftervcic^ju jampt bem official Oon Iriev iiiib -]Jtarimiliano fecrctarl), ju boctor -lllar=tinu« in fein fjcvbcrg fummcn. %U tjnt bcv CfficinL bon mcgcn .^ap. '•Ma.angcc^eigt: Sßeit «at). 'JJui. in bon luegcn pr, and) burd) Gpnvfiirften, ^»i'itcn25 unb ftenbc bc-> did(t)5 i}abm manigfettiglicf} gncbigücficn laifcn erinnern bonfeinem furncmcn ab ^uftccn unb er, foIcf;o alic-j unangefepen , bornuff l)nlfj=ftarcf 6cf)Qrre, berpalfac gepüt feiner 'iJtajeftet al-i einem 33opte be5 6pviftcn=liefen glaubend toeiter ju pvocebiercn, unb fep feiner '-JJtajeftet bcfeU) unbmainung, fi^ intoenbig .jji. tagen luibcrumb in fein geworfam jufügen, ban22 SKajitnUiani jcctctatii


856 S3ev()QnbIuiigcit mit I>. ÜJiottiii i'utljct ciiif bcm IKcidjstage ,511 SOotins 1521.siiani redeat sub coiiduetii ()ublico et libero ipsi servaurlo, ueque vel praedicaudovel scribeiido in itinero populum comnioveat.^lob 1, 21. Pater Christianissimus modestissime respondens sie coepit: Sicut Dominoplacuit, ita factum est. Sit nomen Domini benedictum. Primo omniiimserenissimae Caesareae maiestati, Prineipibus electoribus, Priucipibus et reli- 5(juis Imperii Ordiuibus gratias ago hurailimas pro tarn benigna et clementiaudientia proque couductu libero et servato et servando. Neque enim quicquamdesyderavi in eis nisi reformationem per scripturam sanctam a metantopere flagitatam, Alioqui pro Caesarea Maiestate et Imperio passurusomnia, vitam et mortem, famam et infamiam, nihil(|ue mihi prorsus reser- wvaturus nisi unicum verbum Domini liberum ad coiititendum et testificandumillud, Caesareae maiestati et toti Imperio nie huinillime tum commeudaustum subiicieus.Postridie igitur, hoc est feria sexta post lubilate, die Aprilis xxvi.salutatis patrouis et amicis, qui eum frequentissimi conveuerunt, sumpto is1 libere E Witt. len. Erl. 2 coniinouent B, r... , 3 Pafer christianissimus] Paterclementissimus E Qud auditü Doctor Martiims AVitt. leu. Erl. respuudebat: Sicut Witt.Teil. Erl. i Prirao] Deimle addebat, 8e supplicem primum AVilt. leii. Erl. ö Prineipibuselectoribus fe^It E Witt. Ten. Erl. 6 gratias agere quam posset Witt. len. Er!,linmilliinus E maximas Witt. Ten. Erl. 7/8 Neque enim se quidquam desiderasse Witt,len. Erl. 8 ©tott reformationem ift UieUeiii^t int'ormatiouem 311 lefen a me] a se Witt,len. Erl. 9 alioquin FG 10/11 nihilque sibi prorsus reservaturum Witt. len. Erl.11 unicum fe^tt FG 12 illud. Postremo Caesareae Witt. Jen. Erl. me] se Witt. len. Erl.14 Aprilis vicesima sexta Witt. Ten. Erl.


ajetljQnbtmigcn mit V. l'iattin Sutl)cr nuf bcm Keic^stdgc ju S.-orm§ 1521. S')7ieutaculo liiuc abiit ad liorani ante nieridieni ilecimam, comitatus et ab iisqui liuc venienteiii prosecuti sunt et a Doetore Hieronymo Schurff, iurisconsultoVuitteubergeusi. Nam Caspar Sturmiis cadiiceator post ali(|ii(ithoras secutus egressuin Oppeuheymii invenit, prosecuturus vocali niaudato5 Caesaris Caroli.Dens igitiir homiuem pientissinnini tiiendo et doceudo Euangelio uatuindiiitissime servet Ecclesiae suae iina cum suo verbo. Amen.1/2 comitatus ut his qui FG 2 et a] ita FG Stliurfo FG 2,3 et a bigVuitteubergeusi fc^tt Witt. leu. Erl. 3 Natu] quem Witt. leii. Erl. Sturm Witt. len. Erl.4 egressum fe^tt Witt. len. Erl. Oppenheim Witt. leu. Erl. 6/7 tueudo 5i§ verbo] repurgandaednctriuae Christianae et illustrandae gloriae Christi natum diutissime serret Ecclesiaesuae ac excitet etiam cum eo raultos alios, qui verbum Euangelisent virtute multa.Witt. len. Erl.€5! 3luft bell fiettag nad) Dolgenb, Ijeiot batum ', ift boctor Ü3iavtimi» 311lcurmb-3 mit faiitpt bcn, fo er mit gctivadjt, 3mifd)en ij. unb j. I)6r umb bcn10 mitag abgcfc^eibcn, felin mcg gen Ctipcnbcim .^uncmctt, ^at auc§ gcftcvii unbbcci morgen^ feincä abfcfjeibto ein linmbev groffcn julauff Don t)il fiu-tvcf(id[)ciiIcutteii gctiabt, bie fid) mit im gelclset f)a6cn.Ter atmedjtig fug bife fadjeu nad) feinem gotltc^en miUcn ,5unt bcftcuunb alfo, bns fein gottid) luortl) unücrbrudt 6Iei6.15 'Jlmen.')26. 9Iptil.4. yut()cr'? JKcbe uiiti (^'rHöriing am IS. "Jf^jril 1521 bciitftf)unb bnmit öcrlmiibcHC Ü^cridjtc ükr bic i^crliniiblungcn mit il)m.Seine bcrü'fimtc 9iebe am 18. 9Iprit ^atte S2«tt)er jncvft in tQtcinifd)cv Sprad^cgeTjottcn, bann fie bcutfd) ttiicbcvliolt '. Pine üon ifjm fctbft f)cvrü^ri-nbe ?lnf=.leidjnnng beö bcutfct)cn aBorttaut« bcfi^cn irir, abgefo'^cn «on bnn oben


ernamc^m3m858 a3er()Qnblungcn mit L). 3Jkttin Viit()et auf htm Sicldjitage ju äBotmä 1621.cuius responsio Carolo isthic data iaiu sub prelo est. Quam primum recusaftierit, mittam." @. .ffalfcroii, ttic((f)cr bcn ©rief irriger 3Beife bem Suftue 3ona§juerfentit (f. bcffcn 33riefttiet^fel beö 3. Sonas I S. 53 f.), finbet es ^öd)ft tDQl^r=fcfjcinlic^, bafe 3ona§ Ü!utl}cr5 SBormfer 9{ebe in Erfurt pm Srutf beförbcrt l^afce;feine Scrmut^ung beruf)t jeboi^ onf bcr faljcljen 3lnnaf)nie, ba§ jener 23rief bonSonoS fei. Söir erfe^en auS ber angcfüf)rten Stelle nur, ba| Sut^ere Diebe bantalein Erfurt unter ber '.preffe töar. (Jincn bafier ftanimenbeu 3)ru(f bei latcinif^enSejtee tjermögen tüir nicf)t nQd)5utt)eifen, tDof)( aber ift SiutTjere Sebe öerbeutfc^tbort cvfd^iencn; üon ttjetn jeboc^ bie Überfe^ung l^errüf)rt, bleibt fragtic^ '.Öodjbcutfc^cS^riidc.Dteid^saufjgangcnfeinemi;äßormbe. 3^ar.fo er geforberti|auf ben 9{ei= || (i)ftQg gen\\5Jl.S>.jji. li"5)lit Siteleiufaffung. 4 SStätter in Cuart, le^te Seite leer.Stutf tioii 2)JattI)C5 9JJa(et in Srfutt. 5)g[. Don Sommer, Sut()erbrucfe it.©.11.5 9h. a-il. ä!on ftöfttin, ßut^ers Otcbe 3c. S. 18, mit B, ^% 572, 10 ff.mit Ba bcäeic^net. — SUcrtjanben in ber Wnaflfeft^cn ©lg., SBetliu, ^aüe, ^am=butg, ©öttingcn.S. „3Inttüort S. 5}krtini 8u. ||üor Ä. 5Jl. ünb (durften bes Diel}($5 auffanfud&=IIung ber bü($er ünbter fei)neut nanien 1|au^gangen fo er 9e=forbert 1| auff be Scic^ftag gen ||SSormbe. 1|m. X.XXi. " 4 Slätterin Cuart, tc|tc Seite leer.Siucf öon 3of)aii» ÖJtüncnbctg in SCBittcnbctg. 5Bon SBurf^arbt o. o. O.©.525 mit B, SK21 572,20ff. mit Bc bescichnct. — 3.!or^niibcn in ber .Rnoofefc^cn©fg., SteSbeii, ^eibclbcrg, Sßeimot, äöoifcnbüttel.„Slntwort 3)oc= toriäIIMartini Sutt)er5 öor. Ä. 3Jl. |1ön durften bc6nem nanie au^gangen9tei(^§ auff an= fuctjüg ber bui^er önbter fei= |!^m 3ä^ar.fo iler geforbert auff ben aSormbe.\\Sü.jD.yji- \" 5)lit litelcinfaffung. 4 S?lätter in £uart, le^te Seite leer.3u bct litelbotbüvc »gl. »on Sommer ©. 248 "Dir. 97. 3?rutf Don TOortiut'anbjberg in Seipjig. 9iUl 572, 28 ff. mit Bd bejeic^net. — Sorljanbcn inaJHini^en U.2). „äntnjort Doctorie j|^Jtartini l'ut^erö öor .ft. 9Jl.||öub jjurften beS:\\Dieit^e auff |t anfnd)ung ber büd)er öu feinem nomen au§= il gangenSBormbi. ^ax.fo er geforbert || auff ben 3{el)d)|= \\tag gen jj5Jl. ©. jri. li" 5Jlit litelcinfaffung. 4 ^Blätter in Cuart, le^te Seite teer.^aä) Bon Sommer, l'uttjctbrucfc k. ®. 115 9h. 222, Sriitf Don SBoIfgong©töctel in Seipvg. 9!91 572, 14 mit Bb bcäcidjnct. —ff. Sßottjanbcn in SJerlin,Jpamburg, ^ctbclberg, SSolfcntnittcl.') 9t9l 572, 38ff. mirb nuf Jvuftu« ä"^"^ geratljcn unb bemctft, bau bieje Überfe^uu gfdjon üon (Molbnft in bc» ^lolitifdjcn Sicic^stjänbcln ©.4titiff. Ijevousgegeben rootben ift.


3,mütgeganatcrIjQiiblimgcn mit D. OKoTtin ?utf)cr ouf htm gjeidjstoge ju SäJornts 1521. 8599fiebeibeuti(^ef£rui.„'^liitroort boctotis «Kartini lu= |!tl^erä Dor Ä. ITl. önnb forften ;; bc« vtjtcsDp anfofinge bcr boter unber ignem namen'.Bp ben vtjfefbac^i;t^o rcorins..Cuart, le^te Seite teer.3ar "m.S.X.I-j.fo I)c geforbcvt" 4 Blätter in©0 noc^ einem gucrintite in bet Schrift: „Öitttjcr'* Hufeiitfjalt in SBotm-jUom 16. bis 26. aiptil 1521. 9iiga 1857.", beren aJerfafleT, Dr. Üluguft Sud^^olfein iRiga, ein giemplar bei allen S^rudee beiaB. '3ia(^ ben litclttipcn aus bet^Ihreffe l'ubroig JrutebutI ,^u .öotberftabt fierDorgegangen. Sor^anben (noc^9i3l 572, 35) in SöttingenSBeac^tenSreettf) ift, baß biefer 2ruc£ burc^roeg bie Seitenübetf(^rift „3t)eful'fü^tt, toie bet lateinij^e StucE C, mit bem et abct |onft teinetlei Serii^tung jeigt.9t ift ber UrbrudE: baraui finb in ^iemlid^ engem 3tnft^lu§ je einjetn S5,6 unb S) geflojlen, unb aud^ für bie nieberbeutfd^e Stu^gabe l)at -ä ^u Srunbegelegen.S)ie Ubcrfe^ung, in nic^t gerabe gefüUigcm Scutfd) angefertigt, berul^t jebcn=fott§ auf einem B öermanbten Xerte, ber rooljt ^anbfd)riftlid£| uorlag. Ütur l'utl^er§Siebe ift birett unb üollftänbig gegeben; über bes Cfficiots Entgegnung unb iL'ut^erebarauf folgcnbe ßrttäntng berid^tet ber Überfe^er inf)ottlic^ nac^ ber lateinif(^en3(ufjcid^nung53utl|er§.b) S)ic «}JoIotinft^c Übcrfcbnug.i'on größerer ä'ebeutung ift unb »eitere 4>erbrcitung gefunben l^at eineanbere Überfefeung ber lateinifd^en Stuf^etd^nung Si^utfjers. ytnd) Spalatins eigener6anbf(^rift im eäc^f. S^rncilinifc^en @efammt=3lrd^iD .^u SSeinmr I)Qt fic 6. @. 5örfte=mann, 9teue5 Urfunbenbud) S. 69—71, mit einer großen i-'ücfe, öottftänbig6. 3t. |>. IBurfl^arbt, X^eol. Stubien unb Ärititen 1894 S. 152 — 156, l^eraulgegeben.3tul bcmfctbcn 9trcf)iü i)at fyörftemann a. a. C.


toriSuf^er.||8G(> SScrljaiiblungtii mit D. Dintliii SuKjcr nuf bcm Äridjstngc jii 2Botm§ l.^'Jl.Sitibcrungen in beut Sdjviftftütf ju ergcficn'. S)onii 'ijätk er fie halb, imc^bemVutf)n- feine 9Jcbe geljalten l)attc, bieöeid)t, tnie ÄiJfttiit a. a. D. S. 10 öcvmutfjct,für feinen Äurfürftcn angefertigt. 2!ie Überfe^nng folgt einem A bertcanbten lerte,in tt)etcf)eni jebocf) bie Sßorte „^d) fan nicfjt anberft, '^ic ftc{)e ic^" nm (B(i)(uffcfi(^ nt(i)t bcfunbcn f)aben.I. Scbenfallä Verbreitete fid) biefe Überfe^ung ber IKebe fc|on, el^e ©palatinnocf) ben i^eridjt über bie liorgänge in SßormS, ben crften unb britten I^eit jenesSd;riftftü(f§, '^in,^ut't)at. (So crfd)icn fie ,5nnäd)ft ollein mit ber angehängten „3tb=fagnng ber (^blen" nac^ einer flüchtigen ober fcf)mer (cferlid}en 9lbfc^rift. ^icrt)crgcf)ören folgenbe2) rüde.e. „Ug baj ?für'^a(tc fo buri$ .«Jet^fertic^e 5Jlaieftat\\Snbbcä '^eiligen9Jeid)ä berfamleten (f^urfür '* ften, bnb ftänbe, S^om 4"'od)gel''vtc üEoctoriWartinoik. burcf) be§ iKeii^ [fo] Sebner jü SBormbg er^elt.2ift btfe fein perfonüd^ (3üm für^iftenn) begriffen ant= || itjort. 93nnbnad)gonb§ öon tcegcn einer ||an|al (Sbellcüt, (Jin fnrfee eroff= |1netc(£d)rifft, babct)gcfefet. |i" 6-58Iätter in Quart, bie teijten brei Seiten leer.S8(. 5* cnbct 8utt)er^ (ärtlännig, inib es folgt bie im lifct aiigctüitbigte „?lbfngimgber ©bleu" (ügl. oben S. f.842 9(nm.). Sriict liott Soljoiiit ftnoljloud)in ©trnpiirg. Sgl. Don Sommer, i'iitfjcrbturfe jc. ®. 118f. 9h. 227. 31«571, 7 ff. mit I bcäci^net. — Sorl)Qtibcii in Scrliii, .£)amburg, ÜJiüncfien §©t.unb U.^JV. „US ba§ 5ürf)alten fo burd) Ääl)fer(ici^ Wau=]|ftat 33nnb beä t)ai(igeniTJeic^S bcrfamtcten [fo] ||(F[)urfürftcn , bnb ftdnbe, S)cm |)od6gclerten£ioc= TOartino Suf^er. k. bnrd) bc5 Siei^e 'Jiebncr ,5n äßormbi! Ijcr,^elt. 3ft bi§ fein perfonlict) (3üm für|iften)|i begriffen anttnort. 'Cnbnad)gonb§ ||bon megen ainer an^l gbeUeüt, ©in flirre |]eröffnete©(grifft, ba bei) gefegt. [|"^ 6 33Iätter in Cuart, bie legten brei©eiten leer.@-j gicbt th'emplote (,v S. bn^ SStcälaiict), luo bet i:nidffel)Ict 3- 2 bc»litels in „Berfomletcn" bctic£)tigt ift. ''M. 5^ eiibet Spnlntiiis Übetfcjung, unbei folgt bie im iitel ongclünbigtc „'JUifogimg bct (Sblcn". Ixud öon 3ol)ann%-xn^ in Stcnjjburg. ä!gl. Oon Sommer, 8utl)ctbriicfe k. S. 119 9!t. '228. SonSutfljiubt Q. a. O. S. 527 mit 1 bc,^cic^iict. 3Jgl. ftöftltii, üutljct» Siebe jc.S. 24. — 3[!orl)anben in SSte^tan St., .'pnmbuvg, .ficibclborg.3 tjat © ,]nr il^ortage geljabt unb firfi .jiemlid^ treu baran gehalten.II. iBalb nad^ iiutfjerä ^(breife bon äUorms, nod) mo^renb bes i}{eid)ötagci,fteEte Epalatin ben oben ermäljnten ij?erid)t ,5ufamnien, toelc^cr bie SSorgänge bortbom 16. bis 18. Slpril, fomcit fie Üut§er betrafen, barftcüt.') ?ln§ bicjcii änbcruugcn toitb 9{9l 569, 22 ff. allcrbing* ho« ®cgentl)eil gefdjlofjeii.9tnrf) 9i?l 571, 31 brfinbct fid) eine mit © übetcinftimmcnbe gleidjjeitigc |"inbfd)rift in')©ttafeburg unb eine auf bettoanbtet Vorlage bernljenbc 'älbfdirift bcs 18. 3Qf)r()unbcrt5 inS)te§ben. Snfelbft ift 571, 16 ff- auf eine Dermutfjlid) tion ;)Icd)bctg l)ctrül)venbe beutfdjc SÖicbcr:gäbe bct Siebe 8utl)crS l)'ngeW'e|en - tocld^e bcm obigen Sorte folgt unb fid) t)ani)fd)i:iftlid) in9Jlüud)cn bcfinbct. Einige ßcsnrtcn bataus fiub bott unter bcm Icjt bon 9Jr. 80 mitgctljcilt.


ie132''ffici^aiibtungcrt mit D. DJJattin Cut!)et auf bem DJeid^stagc 511 aBorm§ 1521. 861tiefer 5Berid)t Beibreitete fi^ cbenfaHB f)Qtibfd}rifttici} itnb trnrb bann biivd)bie *preRe öevöffeiitlid^t. So erft^ienen:^oc^beutfc^eSrude.®. „Sif ganl l)anblinig fo mit bem Ijoi^gelerten S;octov ^Diartino '[£iit!^cvtdgtid)cn bmt)[ or öff bem iäcifevlidjen OitjcfiStag 311 Sßormbs gemefet,ergan||gen ift, öffg tür^cft ;|begriffen. " «Dlit liteleinfaffung (= bcvin B). 3:iteli-ü(ffEite bebrucft. 6 Slättev in Cuart.£nicf üon Ifjomaä Stn-Mjctm in Jpagenau. 9i"il ölO, 13ff. al» U bejeit^net. —aiorljaiiben in Stettin, gifeuac^.^'-^ „S)ie ganq ^anblung fjo mit 1|bem ^od)ge(erte S). SSlax f tino Suf^ertagli^cn me^l er;auff bem .ftet)fevli(^en 159iel)ci)3 tag c,^u äöovmbSge=IIweft, ergangen ift, auffö tnrcjeft i] be= griffen. Stent bie ge="lel)C5t [fo] brieff S). W. gegeben, ^tjr l)l)nn aurf) bc= grtjffen fel)nt.8 ^Blätter in Cuart, le^te Seite leer.^^ untetfcf)eibet [lö) Bon ^» nire allein auf 3}l. 9ltj», 3. !8. 3- 12: &* »boäer" uub „geljalten folt", §•> „baS es" unb „gcl)altcn, folt"; 3- 1^= ^* """ 1"=gefe^en", ^^ „unangejcfjcn"; 3-25: §^ „ou unbetlue^ßung", ^"^ „au Dnbet=ftetiBung".^= „geben t)me".Jp"'"^imlitel luic C*""", "ui' i" S- ^ „S'-'l^^t'-'j" u"^ 3- lö „531'".Jp'' fdlliefet fic^ 3U)av au i^i"^ an, ^at aber iu Sage % bebeuteubete SDcv:önbetuugeu, 3. !B. äft. *)liji» 3- H „''•e' nicil", luo iu .^"-'^ „öeil meil", 3-32„logen", mo iu Jp»-»-' „ligcu"; 331.9(4'' 3-2 — 4 „mit üil uu'l)r id) gar nilWe^nget bet id) nidjt fau bau t)rren, fdjulbig ^u bitten öuub etluartcu", h)0 in= „9Jiei)jfeu fugen".1er crfte £a^ ift iu allen Irudcu mcl)r ober meuigev ftel)cu geblieben, luieein3clnc (Jigent^ümlit^fciteu uub 5el)lfr iu il)ueu beutlic^ crgcbcu, 3. 3*1. 581. 91 ij"3. 4 ,3Karitiuu^" ftatt „OKartiuus", 3. 24 „tjnnbert" ftntt „Ijuubert" k. mitgenau ber Unebenheit iu ber «ieltung ber 33ud)ftobeu, rtie fie uid)t uac^gcat)mtrcerbeutonnte.9tuf 331. 33 ij'- eubct Spalatiu« 33erid)t; 331. SSiij" bis 334* fteljen bie Ö5eleit^=briefe bcs jädjfifdjcu Äurfürfteu, be-s .£'«3''a« ®Eorg unb bei Saubgrafeu '4-*')ilipP(gebrudt bei euber? III, 108 f.,110 ff.,127 f.i. Srurf »du ^o'^aiin ©rüueubergiu äBittenberg. 3}gl. Don Sommer, Siitt)crbrurfc k S. 115 ff.'•Jir. 223 uub 3ir. 224.3Jon 33urft)arbt a. a. 0. S. 52(1 unb .Köftlin, 8utt)erS ;)iebe ic. S. 20, fowie iR9l570, 21 ff. mit F bejeldjuet — 3ior[)oubcn: ^^ 33erliu (Cu 7:iü0;, IJ»» SJerlin(Cu 7300!>), iy .»^inmburg1,1, •'p'' .sieibelberg (Sal. 27,15), ^«= SBeimar (Aulosr.l.uUi. 1621 9h. 32 'Qmbnrg ;132i. - il''-' ? gijeno^ aöolfenbültel.


5JnWovtinöff862 Uüerfjaiibdingcit mit I». a}Jartiii 8ut()er nuf bi'tii 3icid)Jtacic ,^it äGorms 1521.,:^. „Sic gan^ t)anblung fo mit |1bem tjodjgelerten Soctor |]5)lartino £'utf)crtäglichen, biceil er Uff bem Äeifevlic^cn 9iel)c{)ä tag|1 jü Sßurmbe\\gcroe^t, ergangen ift, öp H für|eft begviffen. I|c @in fenbtbxierf öonS)ü=IIctor Sllartino Suf^er noc^ feinem abf($eib ||Don SBurmbs, onbie ftenbt be| I)ei= ligen iKcic^ä ba felfaft tierfQm= let öon Jyrljbbuvgge= fd)icft, im .ri-j. iar jl gefrf)et;en. \\" SitelrücEfeite bebrmft. 8 33[ätterJlin Cuart.9luf SBI. SBij« enbet Spolatin? »Eridjt; St. SBij" — 45 4'' fteljt Sutf)et§ Sfnb=bticf an bie Stänbe be^ iKcic^s (fjernii^gegebcn bei önbetÄ III, 137 ff.). Sfnicflioii ütbam 5(.ictri in Safcl. SBon JBurttjntbt n. n. C ©. •i27 unb ftöftliii, 8iitf)ct5Otebe K. S. 20, foroie mi 57(i, 5 mit L bcjeirfinet. — ISorljanbeii in bcvff.ftnaafefdjcn Stg., Setiin, aSittenbexg.Ü. „|)Qnblung fo mit boctor Snt^er!| \, Sßff bem iicl^Berüd)cn ^äd)itag 3Ü Söovme ergangen l| ift, öom anfang jiini cnb, baö türljeft;:begviffen. bie dürften önb bie ©tdnb bes iHeicJ)5 jü SBorms|jberfametet, ein ge=;|me^n jüfcfjribung 2)octor 'JJlartin j!fiut()er5. I|"9luf Xitelrüdfeitc nnr ein .f)o(3fd)nitt. 8 93(attcr in Cuart..5)ol3fd)mtt auf Jitetrüdfeilc inie bei E. 9luf SI. bij" cubet gpalotin« Se=viiijt; 581. bij''— bi'^ ßutljct^ ^iifdjtift nn bie {yürften unb Stönbe be^ IHeic^s(ügl. @nbctä III, 137 ff.). Srurf Uon Sob^nn Sd)ott in StraBbnrg. Sgl.lion Sommer, 8iitl)ctbtude k. @. 117 f. "Jh. 22-5. Son Snttljnrbt a. a. O. ©. 520unb ßöftlin, i'utbfvo iHebe k. ©. 20, foiuie ''Ml 571, 7 ff., mit G be(eid)uct.- —Sorl)anben in Serlin, Sreskn St., S^aüe, .^ambnrg, ^eibelbetg, 93!iind)en 11.5Jicbcrbciitfd;ev SriidE.„S)e gf)an^e l^anbelinge fo mtit bem l^oc^gelevben 3). ^Jlovtino Sntl^er bage=Utes beU'ile fy' üp bem .ffei^ferlite iKtjtefbad) tljo 9BDrmbe gclueft, ge=I)cibelt i§, np bat tortefte begrepe. [li.'nt£)erS Silbnifel 3tc. Se S:'et)bef=bveue 2). 931. S. gegeuen, fint oct ^t)v mebe am enbe bt) gefetf)."*8Iätter in Quart.©0 nad) ®. 30. ^nnjer?' ','lnunlen bcr älteren brutfrf)cn Sittcrntuv II ©.279it. 1165.Sei ben S)rucEen borfte'^enber ©ruppe tjat man es mit ^luci iRecenfionen ]\\t^nn, bercn 5Ihrn>anbtfd)aftgberl^äÜni§ fdjon bie litel Uerratben. 3f)re gemeinfame©runbloge ift ©pnlatini "Jiieberfdjrift; aber fie Ijaben fie nid)t unmittelbar benntjt.S)er einen gel)ören &, .^, 3i unb ber nieberbeutfc^e 3)rud an, bie anbere ift alleinburci^ ,ß öertrcteu. 3n bem mittleren Stüde, ber Überfe^nng öon l'utt)er5 JKebe k.,fc^lie|t fict) (^5 fo eng an 6 an, ba^ man ben gebrudten leit öon 6 für bieSiJorlage tiattcn mu^; bagegen berutjt bev evfte unb britte 2^eil auf einer 916=fdjrift bcS Spalatinfdjen 33ertd)t5, in me[d)er Spolatins nad)tväglid)e 33emertungüber 6od)teug einer früfieren Stelle 5ugemiefeu mar. 9lu5 & ftammen .'p, beffenSpielarten in itjrem iÜer^ältnife ,5U einaubev fdjon oben bcftimmt finb, unb 3 ie') mi^ »JiSt 573, II ff. ift fi moI)I crft 1-522 cridjicuen, lueil cä ju ber SuUc, Hon bev.Cutljev fprid)t, Ijinjufügt „bcä jc^igeu babftä liicunis" fietje i'ejarten. ) 'ilad) 'Ml 571, 3 fffiubet fid) eine ^Ibfdjvift biefev Raffung Ü in einer SlugJburger ^pnbfrfjtift, eine Überarbeitungift nufgenominen iti 9ln^l)elm-3 Serner l^ljronif.'


:bor;||SBerljonblimgcn mit P. ÜJJnrtin Siitl)er niif bfm OJeid^itage 311 Sßormä 1521. 8(iBfür fi^ : 3 iiai bei fonft engem 9(nfd)tii^ bon Jeyt Don ® ni($t übet 31: befferngewußt, j? folgt im mittteven Stüde einer 6- Berttmnbtcn 5Uifd)rift, uield)e t)er=mutl^licf) aucE) bie beiben anberen Iljeiie entbleit, mit bietfnd) bcfferem, jum Sljeilober in i^olq,t üon 3(u§lQffungen iinb unnütl^igen Slnberungen fd)Iec^terem SevteIII. 5!)lit Senu^ung einer anberen Cuellc - in bem ©d^lu|ftücE unb mit einembaran gereil^tcn fur3en 5Peric^t über bie weiteren i^orgiinge erf($ien biefelbe Über»fe^ung ber Sluf^eic^nung ii'utljerg in nad]ftel;enben31 u u c] Q b c nS»: 9tuf ber 2>orberfeite be§ erften 53latte5 £ut:^er§ 33ruftbilb wie in D mitIPSA SV.E M^NTISneuer Unterfcfjrift in Stricbeinfaffung : „yETERNASIMVLAGHRA LVTffiRVS1 EXPRIMIT AT VVLTVS GERA LVC/EOGCIDVOS !{M. D. XXI. h' 3lu|er ber 3al)re§3nl)l alleg in .^013 gefcbnitten.'.9luf ber 9fJü(f feite nur: „5!octor 5)krtini Sutl)er§ nntmort auf *-Pfin^=tag, ben .18. tag Vtpriliä, im. 1521. Äat). Ma. ön ben1, 6]^ur=fürften][gürfteu ünb anbern bit berj,ftenb be§ 3ie^d)§ of=[[fenlid^befc§c= |;^m.Cuart, le^te ©eite teer.';" i"'!> baruuter ein (S)vei=)33Iättc§en. 4 SBtätter inSl. 'äliii'' ciibt't Sutf)ctS OJebe, bann folgt 331. 9liii''f. bie bavan ficf) 1111=tnüpfenbe a]etl)QnbUing 3tt)i|d)En bem Cfficiol unb i.*utt)et in ^luei 2Bed)fi'ltebenaSl. ^H^i ftc{)t ber 9?crid)t, n)e(d)ov fäd)(icf)e gct)[et entf)olt. Ivmt »on SiegmuubStimm in «iig^lmtg. Son iSutlijatbt a a. €). ©. 529 unb 9t5l .''>82, 10 ff. mitU bejeidjuet. ißgt. fiöftlin, iiiitf)ei-ä iUcbe k. ()urfurften:j;5-urfteuOnb üubern Bit ber ;,fteunb bee Sleljc^s. 3U SÜurmbS offenlid) be=|') 3;as Ser^ättnifj ber icjjte ift Wi 571, 20 ff.äf)nlid), bod) nidjt ganj iibotfinftimmciibaufgefaßt. Sie eine ;Re,ienfion tuitb Uettteten butc^ &^ (boit = UIji unbCS- (bott = II, bieouä «cifdjiebenen , abft engOctloanbteit •g'^f'*)'-''^- 9ff "fft" t'"'' '® 'Jtndjbturfe üon @, Ig (bort = Fi ift ^tad^btud Don ®,.ipc--''möglic^etmeife finb and) 3 ""b(boit --- 1''^) itteuifioit Uon^a-


efcf)c^en.M.D.XXL(.^>ol3fc^nittJiid)elidje804 SDertjanbtungen mit I>. 5Jinttin Cuttjev auf bem 9icid)ätQge ju SBortn? 1Ö21.f(f)e:^cn. ':" 9(uf bev 2ite(rüdfeitc nur Sut^erl Sruftbilb, jiemüi^ grobin |)ol3 8ffcf)nitten, unb barunter: „AETERNA IPSA SVAE MENTISSIMVLACHRA LVTHERVSEXPRIMIT AT VVLTVS GERA LVGAEOGGIDVOS. |j" 4 mättix in Cuort, (cfetc Seite teer.33efd)tieben nad) einem (Jrcmptat bc-3 fiaufmann-j 3B. -f). Stifel in ij^ibetacft,bo^ uns ftüi)er Dorgelegeit l)ot, jeitbem ober in anbeten, um unbetannten SBefitjübergegangen ift. da roitb ein ?lbbrucf Bon ß* ober 8'' (ein (Bgl. SKcUer 9tt. 1821).IV. &ine tceitere ©ruppe bilben bie 9luSgaBen, tnelc^c in'^alttic^ baffelbebieten wk >i, ober öor 2ut!^erg berü'^mtcr Otebe noc^ einen 5Bericf)t öon ben 3]or=gangen am Xage juöor. .£)ievl^er gel)ören fotgcnbe%tudt:51. 9luf ber SBorbcrfeitc bee erften 55lotte6 Sut^erg S^ruftbilb in •§)ol3fcf)nittiinb bavunter in ©tric^einfaffung: ,.ETERNA IPSA SY.E MENTl.SSIMVLAGHRA LVTHER9 EXPRIMIT AT VVLTVS GERA LVGAEIOGGIDVOS. ,'I S)er 2crt beginnt SBL 1'12» unter berIÜberfc^rift: „S)octor 5]lnrtini Vuttjcrs offent= t)erf)6r ju aöorm§iin Se^cfjs tag, iX'eb unnb iriberrcb, am .17. tag Slprilie, im jar.1521.,," G 33lättcr in Cuart, le^te Seite teer.3)er .^otjfc^nitt ift berfelbe toie in D unb C, ober bie gan,5c Untcr|d)rlft mitlijpen gcbrurft. 2ru(f Bon Siegmunb GSrimm in Slug^burg 3n ber (Jrlangct 9(u?:gäbe, JeutidjeSdjrirtcn, 585.64 ©.H74 5tt. 1 be|d)tieben unb S.375— 3.SB »oUftänbigmitgetl)eiU. iBou SJurft)atbt a. q. C. S. 52.^ unb Jtbftlin, S-'utljet* ;Jtebe ic. S. 22,(otnie 9i9l 582, 24 ff. mit C be^ei^net. — Hortjanbcn in ber ßnaafcfc^en «lg., ipeibel=berg, aBolfcubüttet.9ür ben mit 8 gemeinfornen Itjcil ift bev So^ Bon C benu^t, ber alfo ftef)cngeblieben fein muft, nnb nur an menigen Stellen geänbert.Saft in bem .^eibelbergev ^remplat Ijinter .OCCIDVOS' unter bem •^ol,5=fc^nitt bet *|>unft fet)lt, begrünbet feine befonberc Stusgabe.C. „S)octor Wartini l'uttjcrs offeutticfjc Derber ju Worms im Üieic^i tagüor Siai. Ma. iJieb mib mibcr reb, am 17- tag 91priliö, im iaufent;;3ünffl)unbevt ünb ainunbjtoain ejigiftcn 3ar. " darunter ein auijloei 58töcfcn bfftcf)cnber .'pot.jfdjnitt. Xitelrücffeite bebrucft. 4 3?Iätterin Quart.Set §oljfct)nitt jcigt bem Sbefdjnuet auf bem tedjten SPtotf einen 5)!önd), aufbem ouberen ben ftaifet mit ßScfolge, beibe in fteiem fjelbe. Itud Bon 3brg''Jiübler in ?tngäburg. ä!on äjutf^atbt a. a. D.


Set'^nnbhmgen tnil D. Ü]!artin ?iitf)ft auf bem JReid^ltagc jii 9Botm3 1521. 86510 iBIättcr in Cuart, le^te Seite leer. 91m @nbe eine 58Iumeu=Oerjierung'..^oljic^nitt : Satter üor hex ScidjSöerfommlung. 33on iBI. 51 ij» bil SBij''bet 3?erid)t über bie S^etljnnblungfn mit Cutfjer in bem Umfange toic in 9i uitbC; SBl. Siij» bi* 586» bie im iitet nn(^e,iei9te „@opia" (= enber* lll,137ff.);331.58 6'» nocf) Biet ;1ieimpaate mit ber UbetfdjTtft: „In titlet boa [sie] gc^or=fomeii Soctor 3J}ot- ;, [s tin 8utf)etä -Jliiguftinet otben. v^ |" Sruif Don3JieIc§er Samminger in Stugsbnvg. SügL ton Sommer, Öut^ctbrucfe jc. S. 1189h. 226. Son SBurffiarbt q. a. 0. ®. ö28 unb fiöfttin, Öutfjetbtucfc ®. 22, fortieÄÜl 582, 36 ff.mit M bejeic^net. — Sotfjonben in Jpamburg, Jpeibelberg (unDoEft.),aBoIfenbüttet.CBgtei^ C an cinev Stelle in ber Webe öutfjer» am 18. 9tpri( auf 8 jurücf^greift, merben toir im Übrigen Ti bafür al§ i^orlage anjunefjmcn haben, n?oraiiöand) *^> abgebrucEt ift.Sßir geben ha^ Spatatinfc^e Sc^riftftüd nad^ einer öon D. Änaa!e "^er^rü^renben genauen 9lbf^riff, aber ben ©runbfü^en unfrcr 9lu§gabe gemä^ be=:§anbc(t, nebft geearten. 2;a3u für bie Siebe, nicf)t für ba» Übrige, bie 9[bttieicbungenber Srude, fotoeit fie nic^t bloß fprac^li^ ober ortbograpljitd) finb. 2!ar unterfc^lieltid) ben xert ber (Jrfurter Übcvjetjung ber 3icbe t&rf) noc^ 91 mit benroefentlicbften ber meift unerljeblii^en i^cearten 58(IS unb bee nieberbeutfdjenSrurfee (91b).9tnf)ang5ttieife geben mir bann bas Sorftücf au§ 9iC'|' nadj 9t, fomie benturjen 53erid)t über bae ber 9Jebe folgenbe aus 2(9)l)9lC'^^ nacf) 2, fotnie einigeSeiarten ber Srucfe ju bem 5yor= unb 9lacf)bcricf)t.') SÜefet S!tu(f l3)a{)tf(^cintic^ bcnu^t in S^eurlä ®cf(^ic§tbiitf) ber 61)riftenf)eit, ^eraul:n Bon finaofe, S. 172 ff.i^Bgl. Ml 582, 42ff.:i.3m 3ar naäj ßrifti gebutt ybSrri am Sertog ober bienftag naä)^Jtifericorbia bomtni'^ fur^ Dor jccijcn i)Ot umb ben ^Jiittag ift Soctov ^JJlar=tinu§ Sut^et Slugufttner ^iefier gin 2Bormb§ im fel)ierad}em gelai)t fommciin,2 l^ot (ift) vrtib865, 1 bis 867, 15 !2cr »cridjt über bie Sut^crg grofeer Siebe Dorangcftenbeii (Sreianiffcin aiB(E3;; 65; S[3)i), er \)at eine obioeic^cnbc Jafjung in 5(0$, bie unten ©.879/80fe^ltift. ift mitgel^eitt SJagegen er übcreinftimmenb mit bem oben gegebenen Scjt ber Spalatinfc^enf. §bfa§r. Boil^anben in @§3fi, einige ScSarten barouS ®. 879») 16. aiprit. „3crtag", ttorau« Ä (unten ©. 879) „3tttog" gemad)t tjat, unb ba-3 inbem SBorberidjt Bon 111 (unten ©. 884) all „cric^tag" crfd^eint, ift offenbar üerberbt aul füb=Sut^er« SBerte. Vll.55


aS8GG SSevf)anbIungcn mit D. Tlaxiin Siit()cr auf bem 3Jcidö'3togc 311 2ßotm§ 1521.unb big in et)Iftten tag ()ie, aiä ncmlic^ 6i-3 auf bcn ivelitacj und) 3u&itatcober naä) ©mit ©eorgcn tag', gebliOm.3ift Oon bil teuten eilic^ unb lüol gc'^QÜeu unb ongcnommcn, buvc^gurfteu, ©raöcn, §ern, 'JJittcr, ßbeln, SSuvgcr unb onbcvc crbtuu geiftlidicunb locttüd^c ctiud;t unb kgnifjt Uiorbcn, ©eint and) etlirf) über Dil mdjl ju r.im tommen, Unb in foldjem anfcl)en gclücft, bo§ e§ meniglid) bafuv gcljottcn,folt bem man le^b loiberfarn ieljn, c3 \vn nid)t*5 gut-J barau§ ci>üQd)jjcn.60 l)at manc^ fnimm (5xiftlid) Ijevl? getxoft unb ermnnnctt) ,bcrßviftlid) Sodor 'Kartinus fo troftlid) cri(^l)ncn ift, unangefe()en bas imanftanb be§ fel)feiiid)en getal)tö ein maubat in tal). 93ial)t. namen ioiber 3" >(>aufegangen i[t^ baö ^nen, ciU bie fcl)nb Deitjofft, ju rud treiben folt, bomitfie uxiad) gehabt, toiber 3ncn ju £)anbetn atö töiber el)n ungetjorfauu-n aujfen=bleibet.5lbcx ber gut ijater ift tommen unb t)at fid) fo firiftlid^ ei-'3


3SBerljanbhmgen mit D. lliovtin l*utl)cr auf bem gjeidfjatage 311 aBotmä 1521. 867nadjgctafieii, ficf; jubcbencfcn bli auf bcn ncd^ftfolgenben Soncrftag obev pftn^=tag' aud) nai) iner t)t)v auf ben abent.3tm ©onuerftog bar not^ bolb nac^ öicr ^or ift S)octor 9Jiavtinu§ aufbte pfalh gangen, aticv erft nac^ fcc^§ ^ov gebort tooiben. .v^at ein Cn-iftlid^eb rcb, autlDort unb cntfcfjulbigung 3U latcl)n unb tcutfd) gct^un, unb nac^ an=Neigung ber urfacf)en fcincS fii)rcibcn§ unb fuvncmcn§ cnbtlid) befd^toffcn: baSim in ktjn rteg leibtlid^ fein loolt, idjt-3 ju ttiibcvruffen, er murb bann burc^gotlic^ fc^rifft beffcrS untevlücift. Unb toielool ta\). ^Tiatjt. ^m fo balb ^at(äffen brairen, toiber ^n 3" ^^rocebivcn , aUfid^ in folc^en feilen el)gent, fo10 ift er bo^ bcft auf feinem furnemeti bliben unb tjat umb @)ott§ toiUen ge=beten, ^n loiber fein getoiffen, Iniber Sötte-? tuort nic^t junotigen. SBo abixirt^umb in fein fd)rifften burc^ bü5 gotlid) Irort erlueift »nurben. Irolt er»gern tniberruffen, ber erft üerbrennen unb mit fuffen barauf treten.9iota. Sjk folgetf) bie berteutfdjt reb Soctorig ^Jhirtini bor tat). *JJtal)t.15 be-j berurtcn Sornftag» befc^ecn.Sioctor 5Jlartinu§ rcb an 9Jo. tat). WaX)*,bie 6f)urfurften, j^urften unb ©tenbe be» 9{eic^§.5tIIerburc^Ieuc^tigfter , @rofmed;tigfter !el)fer, ®urd)lauc^tigfte ^Jurften,©nebigfte unb ©nebige öern, ?luf ben termtjn unb bebencfjceit, mir bc§20 geftrigen abent» angeftclt unb ernennett), crfcf)el)n i(^ aU ber getjorfam unb11/13 SBo oier bis treten rh 14 9tota r 14 15 §ie his Jiefc^cen nachträglich snyefüytIGjn nachträglich sv^efiigt867, 16 6i§ 877, G. Sei Sejt ber Siebe nebft ©egcnteben liegt iibereinftimmcnb mit berSpatatinfa^en §bfc^r. »or in eg; @§3«-. Sl»}); 9JC$. SiBtr geben für bie SHebc bie %b--loeic^ungcn ber genonnten Snicfc. §'"'""'«" t^eitcn «ir aujjerbcm bie (jrfuvtct llberjetjung nai)% mit unb fiigcn bie toenigeit reid^tigcrcn Seäarten ber nnbern £ru(fe bei.16 17 Übetid^rift fef)[t SgÖ §ie („§ic na^" $) »olgt bie Berteutfc^t rcb SoctoriäMortini Dor ftoiierti(^er 5J!oieftat bes bcrierten SJornftag gefa^el^en ©03 Sßnb ift bigel bieteütft^ reb ober antwort boctor ?)tartin Sutljetl, t)or fietjg. maieft. ben dürften Bnb Stanben be-3iReicö? 6eia§c^en Ä 2octor ^Jinrtini Sut^crS ontmurt be§ anbcrn togs 5}C$ 18 ©rofj--mec^tiger S burc^teudjtigftcr gürft g —19 gncbigfter tmb gncbiger Ijetr 6 — 3ben tcrm^n unb] bie Si)iC5> tcbeniien 6—ft l'.i,20 mir auff geftrigen abent evnant 89JO$20 erfc^qne Cs5@3 erfc^in ü) 18. Stptit.€rf] '.!(Uermed;tigftcr .öcrr .Heljfcr, burd)(cud^tigftenn durften, gnebigfteu .söcrn,uff beftirapte mir geftert 3U obeiit tcvmcin tfrfd)el)nen id) gcf)orfain, bind)20 6rfd^et)ne 3)


8G8 35erV"^t""Sf" '"' ^- ^JJ'i^'tin Ciitf)er auf bcm Oieidjätagc 311 SKotm? 1521.Oitt biircf) fate barmb^er^tcEcit @ottc§, (Suv tat). TOajeftat unb gnaben gerloenn,al-3 id) l)otf, btfe iad;cu ber 9cved}tiiieit unb tt3ar{)eit pebiglic^ anju^oren.Unb fo tcf) bon toegen meiner uneifcuung 3e"wnt0 entroeber fein gebuxenbetitel nit geben tourb, ober aber mit Ql)nigcn gcperben iinb ttieife toibcr bicI)oflid^e fiten tjonbeln, mir folc^ä gnebiglid; ju üer^ei^en aU einem, bcr nid)tan gurftlic§en ^ofen erlogen, fonbern in mundj^rtindieln ouftommen unbcrlr)ad;ffen , 2ßel(^er ic^ bon mir nic^ta anber-3 anzeigen tan, bann baö id)bitter mit foli^er at)nfa(t beä gcmiitä geid}ri6en unb gelert f)a6e, bas ic^aud) auf erben ni(^t§ anber§ bann föotte» ere nnb bie unenti^en^t unter=lueifung ber (Sriftglaubigen gejuckt f)ab.ätUergnebigfter fet)fer, ©nebigftc unb gnebige 6t)urfurften, giiftc" "»^§ern, 2luf bie jtnen articfeln, geftern bou 6ur tat). 'Slax]' nnb Gurn (iinabenmir furgelegt, 3lt§ nemlic^ ob id; bie ert^clte buc^lein unb in meinem namen1 lat). rh 13 ertjoUe rh But^Icin (in) Bnb1 gnoben geihienn] t)r giivften »ix ftcrrcii .{ivii-f gerhjcnn] gerufen ß5®|)äi'L'3ft] bogmotte S91D? 2 unb ber mor{)eit SOiC^ß jü t)5rcn 85iC$ 3 3emantl entroeber]jl)6. 9)1. »nb gnaben S9tD5> ^etrocberm 65@3ft] etroä ioiber § feinen gcbürüc^en 6— .*fjren gepürten S'ltD^ i „nit geben rourb" fc^tt S^JD^ß ,06er" fe^tt S9fD5ß eigener(einii^er fi) geberb unb] ober Ä 5 ^önbtet 2'Jim -nic^t" fe^tt £5iC$ß-ftG gürftcn §5fen fi fiöfen nit ift erjogn $ im (inn ©§) niüntcö§ Windel 6— C>7 baä] «ie 3 fe^It ßJS^iJJ 8 „fotc^cr" feJ)tt ß9}D51J geternct fiS5«D5p 8/9 boä id^Quc^] »nb mO^ 9 „auc^" fe^tt S— ft »nebige ®-3 bnentgSnfete fi »nergcn^te S7!D^!9/10 ttarfieit Bnb »nberWeifung .ff II 'Jltler buraöleü(^tigftcr .Ä. gnebigfter t)crr, »nnb gncbig=ftenn St)urfiirften g - 3 ©ncbigfte »nb gncbigej Bnb genebigftc ß Bnb gnöbigefte, gnäbige i;-liO$„Surften" fetjU S9!C5p 12 „3tuf" fefitt « Bon] an S9iC$ „(äurn" fe^lt 89iC$13 furgelegt] Beriefen mO^ „«l§" fet)lt S9iC$ „unb" fc^lt S€ifl barmt)er|iig!eit ®otte§ bittenbc, .Qcl)ferlid) ^laieftat, ir ijurften unb .^errenloollent biefc fad^e (al^ ic^ i)off) ber gered)tigtei)t unb mortieijt gnebigtid) ^oren, üunnb fo id) burd) mel)n unlniffcn^cljt loirbige ,5ngc^6rige SiteE irgenn l)emantnid)t geben ober irgen el)ner h)el)B ber gebredjligteijt meiner fprad) ober jungennirren lourbe, gnebiglic^ mir ber^et)cn -211» einem menfc^en, ber nic^t ingurftli^en ^ofen, funber in loincEeln unber ben mönc^gen geioonet unb ent=galten, S)er iä) felbft nichts anber-S bonn mir fagen magf, bau in ber ein= 20feltigfeljt mel)n§ gemütS bifet)cr gelernt unnb gefi^riebenn, Slüein bic el^rgotteS unnb ber ßfiriftfcligenn unbcrlneljfung angefeijen.5tEermed)tigfter Äeljfer, burdjieud): durften 3C. -.?tuff jrtcn l'Irticfct gc=fternn buri^ Äel)ferlid) maieftat mir forgetiatten, ncmlic^ ob id^ berlefene unberjalte buc^er in meinem namen aufegangen bcfen al§ mein Unnb bie fetbige 2525 meinen S317 „fprac^ ober" fe^tt 3}b. 19 monogen 583) mund^en 6 20 ban] »on 9ib.


ßSBct'^flnhhingEn mit D. DJIarttn l'utfjer nuf bem 9ieiii)5tagc ju ©otm? 1521. 869nußgangcn, für bic mci)ncnn befcntr, unb bicidöm jiioevtrctcu 6c()iu-renn hjolt,ober aber bicfetben lüiberriiffcnn, Sarauf id) mein bcratjtt unb dar antlDortgeben i)ah auf ben crften nrticfcl, barauf id) uoc^mal» beftcc unb ctoiglic^bcfteen Inill, 5l(§ nemlid^: boa bicfctben bud^er mein feint unb ba-3 fte inmeinem namcn an tag geben feint, 6? l^ctt ficf) bann mitter 5ceit begeben,ba^ buxd) meiner mtifßgunftigenn enttncber betrieg ober aber unfugüc^ h)et)f§=()eit ettna» bar^nn ocranbert ober Dertertid} außgetiogenn Incre. Sann ic^ be=tenn micf) ju nid;ten anbern bann ba-S mein allein ober aber bon mir aüeingefdjribenn ift, on oHe aller anbern forgfetbicfeit au^legung unb beutnng.Sßeil iä) aber auf ben anbern articfel anttoort geben foll, bitt @ur tat).9)fQ^' unb fönaben id) nntcrteniglid), fie hjoüen ein Dleiffig? aufarten '^aben,ba§ meine bud^er nid)t al)ncrlet) ort feint. Sann e» feint etlid)e, in meiereniä) bie gute be§ glauben§ unb ber fiten fo 6h)angeltfd§ unb fcf)Iedt)tlid^ ge=G bo§ (enttoeber) burc§ 8 bonn] bann (bann) allein (ift) ober1 „Bolt" ff^tt S3!C$ 2 „abex" fe^It g—fi loieberrüffen »ölte S5!Ol! 6erat)ttlficrid^t ®&3 Höre S5}0ip unb clor] »n rcare S5iC5P 3 bem S^iCqS ben erftcn artittel]ben g^riftum d-^ geftern 3 noc^mots] nod^ ^%C^ unb] atä S 4 „«tl" fe-^It 25JD$büd^lcin S'JiC$ „ieint" fct)tt 2TiCfs Mi fie" fefilt S-KQ^P -5 on tog] on to§§ 6-3ton mir §^«f on ben tog 'L"]iC1> 5;'6 „begeben, bo» buri^" feljtt S'JiC^ 6 burc^ et=lic^e mein miggünftiger (mißgiinftigen 3) 6—3 iJui^ ettlic^e meiner miffjgoner fl 6etriegSS— ft ober o6 ettmar tmgefügtic^e 6—3 entfüglid^e fl 7 „were" fe^tt S9lO!ß8 äu] inn 6—3 nii^-3 S^JCSß anber§ 6—5(5 bon bog e§ S9fC$ „ober" bi§ 9 .ift"fe^tt fi3IC$ aüein Don mir 6—9 on oHer anbcrer 6—3 o" oHe onber ß on aUe.fi] fe^it S9iC*ß onbere 29}C$ forgfetbideit] forgfotHge S9iC5p »nb bebeütung 10 Snbio ia^ ouff S*:)iC^! „anbern" feljtt ^i Sitt i^ 6ur ß-ß 11 „i^" fc^tt 6-5].; „unter=tenigtiiiö" fe^tt £9!C$ wolle i.'9JC^^ nlciffige ouffoc^tung 6— fi fteljffigg onje^en 25(0$12 ban etlid§ fcinb S9lD«ß 13 fo] gö^ .aiC5P »nb auc^ f^lec^tiglic^ 6—«(£rf] ju üertelibigen ticrt)arrc ober fie, loie forgc^aücn, loibbcrruffen moE, f)ab id)15 geben iä}ki)i uiinb bcrci)bt meine antlnort off benn oorige ^Irtitfcl, in toeldierid^ nod) beftcnbig unb Oerpteib einig: ba§ bifc bud)er mein, in mct)nemnamen Don mir außgangen, gö mer ban bar C5liiifd)cn gcfd^cen ai-i au%meiner bert)effer Iiftigfei)t ober unbequeme mcDBbeit etloao in benen Oertoanbeltaber unrerf)t noc^gcfofgct aber bofelid) aufegeliogcn; ba§ felbige neme id) nid)t20 an, funber bai mel)n allein ift unnb oonn mir aöein gefd)riebfn ane e^ne?ilglid^en berftanbt-S au^tegung.bem 9lnbern fo id) antmorten fol, bitt i^ ßc^ferHd()e maieftat unnbSüetoer i^urftlidie mirben mollen auff merrfen, bas bicfc meine bud)er nic^t alleinerlei feint, ban es fein e|lic^, in meldjen gcredjtigfcit be-? glaubenS unbS5 fitten alfo fd^le^t unb euongelifd^ gefd^ricbenn ,baS me^n Iribbcr fac^er21 i^Iid^enn 186


870 Sctfjanblungen mit D. 3)lortin Sutl)et niif bcm Meid^ätagc ju SBJoriiiä 1521.fjonbelt l)ab, bQ§ auä) mein tuibertucrtigen muffen befennen für nu|bar unbunfdjcblid^ unb altent^albcn toirbig, boä fic Don 6nftlirf)en leuten gclcfennjcvben. e§ mac^t and) bie SuII, loiclüol fuft an ^r fi^totnb unb gxijnnnig,ctltd)e meine buc^er unfrfieblicf) , toieluot fic aurf) biefelben buid) ein toiber=nnturlid) uvteljl üerbammetf). äöenn ic^ nu biefelben anf)ubc julDibeivuffenn,luaä tf)et ii^ anbex«, bann ha§ id) aEein unbcv aßen menfi^enn bie lüarf)el)tüerbammett), tuelt^e bie freunb unb fel)nbt ju g(cid) befcnnenn, Unb id; alleinbcx- gemel)nen unb eintred^tigen ajetcntnufB loiber unb entgegen toeve?Sie anbcr ort meißner bud)ei- ift, fo toiber bas a3abftumb unb berSebftifc^cn fuvnemen unb f)anblnng gectt), als Irtbet bie, fo mit iren allei:=boften leren unb ejempeln bie (Sriftli^en hielt mit beben ubeln bes geift» unbIcibs tiortjert, Dorrtuftetf) unb üorbcrbt I)abenu. Sann btf§ mog nl)emant5luibcr borneljncn nod) öorf)elen, loel)l bie erfatung aller menfd)en unb bie dagaller menigtid) ge^eugen feint, ha^5 burd) bie gefelj bes Sabftä unb lere ber6 Woä (ic^) t^et 9 ba§ c aus bie1 fjab atjo bai ß 2 „unb" fe^tt 2-110'$ ßriftcit leiitcn g—3 ß^viftgloutigen Ä(Sfiriftcn S9!D$ 3 „Qud§" fe^tt «SiO^S »utta bcs ^cfeigc Sopft £eoniä J? juft] ft) i."JfC>llon it \tlbä fiS9i$ an in felb§ O gejc^winb 6—« id^tuinb unb gtqmmig] grimmig m grou=fam S9iD$ 4 meiner SBuc^ern 6—3 fc^äbtid^ 6— |) „auc^" fe^tt S9iC5P 45 bic--felben loibcv natuvli(f)e otbnung »evbammct S9i05|J 6 bann] Wan 89!0?s olle !|S 7 „ju"fe^tt ®—3 8 gcmeinb 63®3 gemctjnc § gcmo^n SiiJfDilJ juwiber e3JC$ 10 SJabftlic^en6—3 gect^] Berf)ott 6—W „oüer" fe^tt il%0'$ 11 „teten unb" fc^lt 6-3 tebcnubc£n] fictbcn unbeil^atten 6—3 12 »cflietgt e5@§ä'"^3 fieftrigtt .f)'Jef »ct^ctgct fiuci-[)6rt £iJiC*)j »ctbex-6t Unb »etloueft S9iD$ Sann] ba§ S-3 Won £9iC$ biffj] ba§SJiOiß 13 iuibei »jorne^nen nod)] anbevä £5iOiß 13,14 m mänigtlic^ä tiagcn 8*JiDSP14 be§ Gejeügcn S'JiO$ gefePc G3® gejetje bie § „lere" fe^tt 6—3i£rf] befc^mungen tuerben felbft jcu bctennen bie felbigenii frudjbar, unfc^abt)afftig 15unb ganlj lüirbig ju tefen Don (S^tiftglcubigcn. 5lud) bie Sßüü, Joic loottfünft ft^njinbe unnb graufame, etjtidjc meine buc^er unftrefflid) beCent, bod)nidjt'j ber locniger bie felbigen Derbampt in eignem urteljH ganlj fclcjamc unblöunberfani; fo iä) bie felbigen nun jn loiber ruffcn unberfteen hjurb, bit boc^,toa-j bell) ic^ anberü, bau hav id) aEein unber aüen menfd^eu bie n3arl)el)t 20oerbammct, tuelc^e freunbe unb feinbe ju gleich befennen unnb ^ett) aEeinaEcr befcntnuS ber eintret^tigfeljt tuibbcrftrebt.'S^aä anber mein ft^reibenn ift in boy 23apftumb unnb ber 336ptifd;ennfachen anfed)tung, gleid) als in bie, toeldje in iren leren unb bbfen leben bieganl^e Sl)rifteul)el)t boßlic^ Oerftrirfenn in tobt bcs geifte§ unnb Gorpers, toanbt ssbo'j nid)t leud'enn noc^ Ocrfdjtoeigen t)emant» magf, at§ bie crfarung unbbeclagung aUer 6t)riften bei'äcugen fein, burdj gefc^ unb rec^t be» Stapft unb15 ftuc^tbat 586® 19 loiebcirufiung % 27 SaOftg 3;


Sßcvfiniibhmgcn mit D. aJJottiii ^iittjcr nuf bciii IKcidi-Magc 311 aBotmi- l.'iai. 871mcnfc^cn bic gclnificn bn 6ril"tg(au6igcn oiifä allci' Semntcrltc^ft gefangen,bcid^lücrt, gemartert unb gepei)nigt feint, 9(ucf) bie guter unb Ijabe bcoor inbtfer f)0(^runilicf)cn Seutfdjcnu nntion burrf) iinglaiiblidje tl)rannel) Perfdjlunbenunb crfd)opfft, unb nodnnal-j on enbe Perfdjümbciut Inerben, unb unbillic^er5 tocife unb mit ^xm aljgen becreten unb gefetsenn üerorbncn unb auffcticnn,2llg in bcr 5ieunbcn unb bcr funff unb jlücintiigften ber erften unb anbernqueftion, ba-3 bc-3 23abft-5 gcfel; unb lere bem Gmangclion ober bcr liciligena3ettcr mel)nung entgegen für ^rrigc unb cntmidjte gebalten tncrbcn fuUcnn.äöcnn idj nu biefclben and) Iriberruffen tourb, fo tuurb i^ nidjt-? anber§10 tf)un bann bife tljranncl) ftcrefen unb einem fo groffen uncriftlid)en Inefenni(i)t allein bic fenfter, fonbern tbur auftl)un, bie toet)ter unb fretjer tobenunb fd)aben linirb, bann fic ftd) bifber '^\it [)at burfcn unterftcenn, unb h)irtburc^ ba§ ge^eugnufB bife-S mcijueä 3Biberiprud)ä baä üieid) :5rer atlerfred^ftenunb aüerunftrefflid)ften boftjeljtbem armen elcnben ^old auf§ aller unlcl)blid)ftJi/2 gefongcn (feint) ficfc^luevt (onb) gctnavtcrt 2 feint o 7 (wib) darüber ober10 (ein fo groffe) darüber bifc (tl)rannei)) tljrannclj (unb imd^riftticf) mcfcn rli) 11 »nbftetjev rh 13 burc^ (bie?) baS1 »ffbal Otter llS9iCf gcfunben 6—3 gebrungen S9iC$ 2 „feint" fc^U S3iC55aucö bie Ijali unb güttcv 3ÜU0V S9iD51> a I)od)berüait)ten @— ß Imglauiige Sutanen £3!D5ßt „unb eri(^otjfft" 6ia „werben, unb" fefjlt &IC% »erfc^Iinbcn (J mit »nfiillii^er 35 becreten, gcfäiien , terorbnungcn inib »fffä^cn felb bcfennen 4t ucrorbenung ®— 3 „unboujfe^cnn"] »nnb ufffefeen ß— 3 fc^tt S')iC$l 6 bem ß— fi un .j». S*JiO!p „bcr"fc'^tt e—3 »nb bcr anbern 3 8 entgegen] Uor gccn 6— fi 9 „tonrb" fe^tt fl10 bic e-ft ain fo »nd^riftlic^ä »efen S9(C$ U fonb' aud^ 85!D^ bcr (bie ®-$)tftürc S— $ 12 würben ff 3e Ijat burfen] 6cbovffte 6—3 ^at borffen ß 13 baä] bife i'^iO^„bifeä" fe^lt ®— 3 3«r] irr, ber 6-3 „oUer" fe^tt S9iD!ß U atter fürtrefflid^ften6—3 fürtrefftic^fte fl atter fträftii^ften 'S.'iim iofe^citen 6-ß auf bas attcr £3fß$


3333872 S3ett)onbIungen mit D. ÜKartin üuf^n ouf bem SReid^§toge ju 2Botm§ 1521.toerbenn, unb bennoc^ Bcftettgt unb Bebeftef^ Irerbeti, juöor trenn man fagenhjuib, ba§ bif^ aitS maä)t unb gefc^efft 6ur tat). ^lHaX)' unb be§ gongen 9to.IRetcf)» gefc^eenn fet). 5}tein lieber @ott, toie ein gvofe fc^anbtbedel ber boif)ct)tunb tljranncl) touib ic^ fc^n!Sie biitt art ift ber bud^er, h)el(|e id) toiber etüc^e fonbcvlic^e unb un= sgemeinen }jerfonen gefc^riben ^ab, 2tls nemlic^ tuiber bic, fo fidj untertDunben'^abcn bic 9tomifc^c tt)rQnnet) jubefd^u^en unb bcn (Sotlidjen bienft, fo ic^ ge=letnt, 3nüettt)Igenn ; hjiber bicfclben befenn icf) mic^ f)eff tigcr gerteft fein bonnbem ßviftlid^en luefen unb ftanbt gccjimt. Sonn iii) maij micf) nid^t jueinem Ijeiligen, ^ä) bifputir auc^ nic^t öon meinem leben, fonbcr bon ber ler loß^rifti. ^(i) tan biefetben buc^cr quc^ nidljt n^iberruffenn, Sarumb ba§ ou^bemfelbcn meinem tüiberfprud) erfolgen trurb, ba§ ir ttjrannifc^, grimmigunb lüutterliii) regiment burd() mein }d)U^, bnnbtt)abung unb rud^altungregiren unb f)erfc^en tnurbcn, unb ba§ gold @otte» ungut lic§ unb unbarmb=3 gro§ (bcc) fc^onbtbecEet 7 ben c aus bic 14 önb (hjiber) bal1 „merbenii" fe^tt S9;05ß benno#] bertnafe ß—ß ba mit S3JC$ »nb beöeftet^] fe^rt Sifiebeftetfi] bcftötigt 6— C Btueftigt 3Si5iD$ 2 gci^rifft 6—3 „gut" fcfi« Ä gonfecn]geboc^teii ®—3 ^el)] f»)^e E—3 luetc mo^ gtoffer 6—$ id^onbbotfet £9JD*P4 ic^ oui^ icin S3tDq} 5 att bet SSü^et ift 3C3iC$ ionbcrtic^e] fünber S3!C5p 5,6 »nbimgename S3JC55 6 „^afi" fe^It 6—7 ,unb" fc^tt g-3 8 „fein" fe:^rt ß—9 „bem" fc^lt e5fD$ Cftriftlic^em S3i'0$ 9/10 ju einem] oinen S9JC3S 10 tcr] eetß—1 1 fo" »"£§ biefelfcigc SBiic^ev nit ß—3 Sie fclbigcn (bie felben S.'5iD?!) tan i^ aud^nit ÄS3iO$ Eatiimb ba§] ban mO"^ 11/12 bj aiid^ 6§ \oli^m meinem n)iberit)i-uii§ Ä12 it] ba§ OfO fe^tt $ Ift^ronifc^e grl)mmigteit g-fi 13 ftittidl ß— ft 6c(^u^ §rud^altung] tud^altcn evft no^ mef|i: S3iC*P 14 „iDutben" fefitt 8310$ unb] bar ju fl]ia 8910$i£if] unb bod) betrefftiget unnb bcftctiget, befunber fo mann fiel) berümen Imirbc, uba§ öonn mir folc^§ gef(^een ouß getoalt Äcljferlic^e maieftat unb gctjel)^ inber berfamelung ber burc^leud)fttgen durften, aller .Sjernn unnb ftcnbe biefe§9ieic§§ tag§. D mie grofe id) (bu gutiger got) Iruibe fein ein öerbecEer aberöerl)alter ber f(^aI(Jet)t unb ütjrannel)!3um ©ritten l)ab id^ luibber e|lii^e funbcrlid)c 5perfonnc gefd^ribcn, 20tneld^e bie 9t6mifd)e Sl)rannel) üerteljbingen unb bie gere(^tigfet)t be'j glaubcn§,bonn mir gelernet^ ,felbig ,5U machen fid) bcftet)ffen ; in bie felben bcfen id^mic^ fdjerbfer ban el)nem in mcljner ^profeffion unnb religion jljmct. '^lu^ac^t ic^ micf) !el)nem ^eljlgcn, bar|u bon meinem leben id) nid)t, funber bonnber ler S^rifti £)ifputire; foldjc bucf)er ju hiibcr ruffen ift mir nit^t fuglic^, 25ban aufe bicfer ^Jtebocation tüibbcrumb cjutunfftig fein Irurbc ba§ übel, ba§ir S^^rannet) unb fd)alrfel)t burc^ meljne befc^irm Jralten unnb toben in bo»bolcE gotS !refftiger, ban fic i^c regnirt tjetten. 3^e bod^ bie ioeil id^ ein16 Äe^fertid^ci- S> 18 „bu" je^U 6 20 ^Petfone 62: 27 realten] müttcn 2 tobten 3)


SBct'^anbluiigcii mit D. *Dlattin Sutfjct ouf bcm !)icid)-itagc jii 25ovmf. 1521. 873!)er^iglt(^ Ijaiibctn tourben, iinb Int gefd^luinbcr bann fte bif^cv icgivt iiiib gc=Ijcifd^t£)a6cii.'Aber »iiie bcm, trei( \ä) ein menfc^ nnb nicf)t Öiott bin, fo mag ii^meine bu(^lm buvd) fel)n nnbcrc Ijanbtliabung evtjaltcnn, bann mein §en-5 3f)cfu^ (J:^riitu-5 fein fetbft Icv untcvfialtenn t)at, 2ßc(c^cv nl>3 er cor 'Jlnna§öon feiner Icr gefragt unb öom biener an el)m borfen gcf lagen luar, fagt er:3»tMS''.Sjab iä) übel gercbt, fo gib mir gc|cngnu§ Oon bem über. ÄVil ber .sjerrfetbft, ber bo getonft bat, ha^ er nid^t hint ^rren, ftc^ bennod) nit getr)et)gerti)at an|uf)oren gel!eugnu§ Iniber fein lere, and) bon bem allerfrfjnobiften tnedjt,10 toiebil mer ic^ ^efen, bie nid)tä anbcr§ bermag bann 3iri-'enn, foU begern unbertrarten, ob mir :;>cmant'3 gc^engnnff? molt geben Iniber mein lere! S)er=balben iä) bitt bnrd) bie barmbl)er^ic!eit ©otteS ßur !al). Wi.a\y unb (Snabenober aEe anbere Hon bcn lioc^ftcn ober niberften lüellcn mir ba« ge^eugnuffegeben, bie irttjumb ertncifen, mic^ mit ©inangelifdjen unb prop^ettfd^en f^riff=6 aefrogt (wor) unb 10 i^ r/i lo niberften (baä scrmaa) tZanVie)- toeüen bo§ oH geben (ntic^ in ben ivt^umBcn »ierloinbc) eman8clif(3öen «nb ^Ji-opfietiji^cn rh1/2 gc^ctfc^t »nb regiert ^abcn (J — 3 ^crjc^cn »nb regieren fl get^^on Ijafic S^JiD*^}3 2;ic h)el)t a6er ic§ S5JC$ 4 Ijanblung ß enthalten Q—Ü .5»on 6 — 3 Bom fiG bpn einer feiner fi gcforfd^t SOiOqj „an" fe:^tt ® einen ©gS.fifi] fe^tt 3 feinen S910$tnarb S-*ß 7 „mir" fe^lt @ — ?; oom übet STiCX^ Söcil] %o ban S'JiO^' S nitirren tunbt 29(C$ 9 „^at" fei)« ?9!C$ »om eint fl 10 id^ ^cfen] mir ^clffenfol gegen bnS ®5®^'''"^3] id) gar Bit we^ngcr (rocnl)ger .5'«f]id§ fein arme (iä)armer $) creatur ^off (ain ^off 3!^Vi 59(055 ber ic^ nit fan bon Ijrren efu§ bcl)ftenbtgf fei)ner cl)genc ler, bo er bor5lnna fcl)ner lere Joart gefraget unnb ben bacfcnftrel)d) entpfangen bat, Qnt=lüort: 'i)ab id) übet gelernt, gibc gec.^cngnifj bon bem übet". 5o nun ber I^errfetbft, ber bo lunft fid) nid)t irren mbgcnn, t)at bod) nid)t berlnorffcn ge=20 cjeugnuB Itiibbcr fet)nc lere jn t)bren bon el)ncm fd)nübcn £nect)t, U)ie btt merid) gar bil lutnger, ber id) nid^t fan ban irren, fc^ulbig ^u bitten unbertnarten, fo ^emant gecjcugniß geben hJol loibber mcl)ne lere, öicrumb bittiä) burc^ bie barml)er|igfeit gotteS, crter 'JJtaieftat unb burc^teud)tigentoirbenn ober ein iqlic^cn, ^u le|t ber oberft ober geringft fo er mag!, gebeS5 gecgeugnife, C3cl)ge ann met)nn irtl)umb, nberloinbe bie mit ber l)el)ligen ge=fd^riefft 5ßropf)eten unb liuangelien, berlbar als? ban, fo id) burd) bie fclbigcu15 anbere S 21 weniger (S® 24 »uirbigcn 5» 2.^2« fc^rifft S 2(; Borreav S


874 33et'^QnbIungen mit D. 3Jiattiit Sutl)et ouf htm 9{eic^ltQge ju aBorml 1521.tcn uBcrtrinbenn, S)ann ic^ teil auf§ aEcrBera^tft unb toiütgft fein, fo ic^bc§§ untcilneifct^ lucib, alle 3rtf)unt6 jiitotbcnuffen, unb ber oEer exft fein,bcr meine bu(i)cr in baä fctor Uierffen lüiE.31u'3 h)el(^em aEen ic^ metjne offenbar iBcrbe, bo» ii^ genugfam bebac^t,beluogen unb eimeffen ijab bie far, bcfoiglitleit, jtuljtrad)!, aufiuv unb em= ;.poiung Don loegen meiner ler in bcr loeÜ cvh.md)ffen, SoOon icf) geftern ernft=H($ unb üeftiglicf) bin erinnert toorben. äßarlid) mir ift bog ba§ aEerluftigft 3ufel)cn, ba§ Don Juegen beä gotlid^cn toorty partcljen, mtjfjlieEung unbunel)nicEcit toerben, S)ann ba§ ift ber (auf, faE unb au^gang bc§ gotlic^cntuortu, toie ber §err felbft fagt '^d) J^i" "^t fomnien, ben frib, fonbcr ba§ sjiatti). 10,34 lof(^lDevt jufcnbenn, Sßann id) bin !ommen, ben mcnfdjen abjufunbcrn mibcrfein Sßattcr k.' 3)cr^alben 3U bebenden ift, toie ttuinberlic^ unb erjdjvcrfenlid;©Ott in fetjncn raten, furncmen unb auflegen ift, boniit nid)t lneEcicf)t ba§,fo bie ))artel)cn unb unal)nideit tjinptegen furgelüanbt toirt, ttten luir antjebcnQU ber berbammung be» Irort« ©ottcu, cä trerb reidjcn ju einem finbtflu» is5 fjab rh far (uub) ficforglideit oufrur rk 12 urfo- crj^toctenti^ i? 1-? fur=iicnicn rh 14 fo lö incrb r/j 31t] ju ju1 itOcrluinb 6—3 „Sann" fe^tt mC^ ouff ba§ aUcv »iUiflcft S9!0$ „alitx" fc^tt .fffein] Ijcrait fein S»D$ 2 bei?.] boä d—Ü ü6erH)cl)ft tuürb £9iC$ oKct 3 Dnb Witbcr ^:J „bei" fc^tt 2')iCf loctffcn ftiU] juloerffcn i;3iC$ 4 aUm 6—$ 5 Sc=wegen (5—^5'»ermeffen C^gÖ-^iii gemcffcn 3 for] uor ß-^ 7 ift ba§ otter ?5!C$8 jü jflftoren S."DiC$ „bc§" fcf)(t Öfi3 »)ortcljen] fort^an 6—3 fcf)lt £3!D'i> mifelianblüg §II fflJonnl bon S%D5|5 11/12 »on feinem »otter fl 12 „ift" fe^ ffJi£!P wunbcrbarlicö fterfd^votfenlid) G5©3fi crfc^rodenlieö SSiß^ 13 in feinem (feinen ^^of, g_fl taten]reben S'üD'^ onfc^Iag e-ß'£rf] i^rgenu et)nen irrigen ^ÄrticEel belernct lourbe, bljn ic^ beret)bt ben felBigen gutribbcrruff en , unnbbar ju tnil idj fein ber erft, bcr mein ^rfal bürfier, fobie toie gebort uberhjunbcn, in ba§ fctrcr mirff.9Iu^ bifem, mein id), tunbt unnb offenbar Uierbe, mic^ genugfam gcttjanunnb getoegeu bie unbcrfc^eibt, ferlicfeit unnb c,5Jr)itrad)t, mel)ner lere orfad) in 20bie »oelt crloedt , bon lücl^en ic^ geftert £)0c^ unnb feftlid) Hermanbt bin,toelc^g mir ift ein fe^r liplid)e entbilbnng, in bifen biugen baS ioortf) got§partfiel) unnb cjtoeljfpalt gcfctjcn tocrbcn, äBanbttnarumb bifeS irortS laufft,jufaE unnb oufgang! ber moffen gefd)id)t. ?ll§ er fpric^t: 'id) bin nit!ommen, friebt ju fenbeii, funber ba§ fd)lt)erbt'. ^)JJatI)ci am cjefjcnbcn. 05äßeiter ift uuS ju betrachten, lüic unfer gotf) Inimberbartid) unnberfc^redlid) ift in fet)nen JRct^enn, ouf ba« nid)t burd) bcfleiffigung friebc 3Umac^cnu biffe§ cjtoeljf^jalt» , fo üon bem loortt) goty tierbampt, metjr anfangtunb gancjer finbtflofe unleiblid^eS bofeg ertoagft^. 'üluc^ ift tnol auff 3U18 ttirfft 2) 23 SBan luorumB 35 26 ung] nun 6 29 erreaft^ G erTOod^ä 2)


Söetl^anbluiigen mit D. llioitiu l'utljcv auf bem 3ieid)f-tüge ju aBorms 1521. 875unei-lcljbltdier u6cl, imb baä man subcforgen tiat, bomit nic^t biic-3 allev=fi-ummiteuu ^unglingg faijicr ÄiuIä (in bcm nedjft Sott ein gvoffc tjoffnunsift) fctjicvlic^ rcgimcnt cinc^ ungüidEfcligcn anfang-^ fet).3cf) mocfjt mit oil crcmpdn bcr fjciligen f^rifft Hon bcm pliaiao, Domi fonljg 3U 3?a6t)lon unb bcn font)gen ju ^)ixad crclern unb antseigcnn, ba»fte fid) bie jccit am aller nieiftcn öcrbcrBt f)abcn, alo fic mit ben aücrclngftenrctcn unb anflegen :^src fontjgreic^ jnbcfrtbcn unb bcocften ficf) untcrftanbenunb bcDlifjenn Ijabcn. Sann er ift bcr, fo bie nrgliftigen in irer eigen liftictel)tfc()t unb bie berge umbfert, ccljr fte e» 3""cn luerben, "311)0 ba§ man bcr10 forest @otte§ bcbarff. ^d) fag bifß nic^t barumb, baö fo groffcn t)cubternmetine ler ober crmiinung non notcn fei), Sonbern ha-i iä) met)nem f)el)motl)Sentfc^en lanben mein bienft nit iiab foUcn unb tooHen ent^iefienn.1 »netteibtic^ct (»teil) »fiel 2/3 tele oben sieht, tcar ursjtrünglkh geschriehen undentspricht am besten dem lat. Texte. Xachträglich ist letjfcxlidö regimcnt :janz und cinel theilu-eiseijestrlchen, lerner »nglurffeligen in =ct


3876 SDcrtianbtungen mit D. DJinttin ßuf^et auf bem SÄeic^itoge ju SEBorm? 1521.Unb '^ietntt befil @iir tat). Wni)* iinb ©nabcn iiÜ) mid) imtetteniglid^,in bemut bittenb, fie tnellcrt nit geftatcn mid^ gegen ^nm hmä) niet)ncv ab=gunftigen ubchneljnung öevunglimpffcn unb in ungnaben bringenn.'^laä) bifcf rcb I)at bc-ä 9Jcid^§ vebner, eljnlid) eljncm, ber e^n ftraffcnlüolt, gcfagt, ba§ id) ni(^t ein bequenic antlnovt geben {)ett, 6§ geBurt fic^nii^t, ond) boöon ,3ubijputircii, bn§ in Hörweiten in ben Gonciücn berbanimctl)unb befd)toffcnn tuere. ©cx-tjalbcn iinirb bon mir begevt ein fd)Icc^te unbunlieitinnte ontlnort, G6 ic^ ein ioibcrfpvud) tnolt tf)un ober aber nic^t.Sorauf id) gefagt l^ah: 2Bcl)[ bann i^ux tat). 5)tat)t. Onb ßinaben ein fdjtec^teantlDort begern, fo Voill ic^ cl)n unftoffige unb unpel)ffige anttnort gebenbiffer ntoffen: (&5 fei) bann, baS id) burd) getoignu^ ber fd)rifft ubertnunbcnJuerb ober aber burt^ fd)el)nlic^ öri'ac^en (bann ic^ glaub Unber bcm 33ap[t4 SSnb (bomit) ^icmit 2 »ucUcn (ntic^) nit 4 eqn o 6 nic^t o 7 mibiejc^toffcnn rli 8 iä) (ttolt) ein1 SeuKc^ mic^ batouff S. Ä. 9)1. ton gnaben ifi aün tnbcvtftäntclait S5{D$ „befit"fep ®— ft 9iac^ „untertenigtid^" folgt ,Mnt)W fi 2 „bemütigttiif) fl] feftlt S-JcCq> wöacS5J0$ 3nen] c^ncm § 2/3 abgünftiger (5—3 abgünftigexe fl 8 böfe motjnung £9(0$fitingen] bringen ^ Jiringni taffen e9!D$ ?luf 3 folgt: aOa§ bc§ Sieic^ä SRebner Ijieruffgefagt fiab 6 —4 cl)nli(ä)l enblid^ 6-3) 3o^anne§ »on (Jd S] oI§ aflner S'KC-^„e^ncm" fcfttt g-5J> ber el)n fttaffen ttott] ftröfüc^ ß ö ic^] er .


ß33!er:§attblungcit mit D. Waxt'm Suttjct auf bcm 9{eic^ätagc jii aöotmS 1521. 877naä) bcn (JonciCien allein, toett c-3 am tag i|"t, ba>3 biefelöen jit mevmarngeirrt unb lüibcr fid) felbä gerebt ^abenn) ubertrunben trerb 3cf) bin uber=lüunbcn burc^ bte fc^rifften, |o Oon mir gefurt, nnb gefangen im gettiiffen anbem rtiort ©otte-l Sertjalbcn icf) nidjto mag nod) loill rtibevvuficnn, ißeil Iribcr5 ba-2 geiDiffcnn ju tianbetn befc^toerlid) , unl)eilfam unb ferlid) ift. Sott f)elffmir, IJlmen.Sarnadj fjabcn fie Soctor 'i^iortinnä laffen bleiben bis auf ben ''33tit=lüoc^ ben necf)ften nacf) Sant ©eorgen tag' unb gar nichts mit i^m gctjanbctt.5Jlit(er ^ccit f)at fai). ''}3kt)t. gebraloett) , 3« u"b ollen feinen ansang in bie10 fc^toerfte ac^t }ut£)un'-, Unb bo-S "Mi) barinn geratfc^lagt.^luf berurten 'JJlittuod) t)at in gcgenloart be-3 Grtibifc^ofcn bon Srljcr*,9Jlarggrafen 3pad)im§ oon '-öranbenburg 6l)uvfurfteu Jc, öertiogen ©eorgen 3USa(f)ffen, ber 58if(^ofen ]u 3tugc'burg* unb ^ranbenburg\ l^irafen ©eorgen Oon2ßertt)el)m jc. ber 6an|ler Oon Sßaben*^ ein lange tcutf^e erinncrung in beo15 Don 2rt)er Ijerbcrg get^un, Soctor 'Kartinu? jubctoegen, oon feinem furnemenabäufteen jc. Sarauf Soctor 'D3iartinn-3 in cl)l ein (niftlidje antloort geben.1 ben c mis bcm1 bem SBcilio S—tBcin tag] (aß?2 „uicttounben Werb" fe^tt C~3tC^> 2 3 „3^ bin ubeiWunbcn" fc^tt Stfo S9(Cf g ift] (igt ®§S9fO$ leigt Sburc§ fc^rifft ®— 3]3bex gcfc^rifften fi ingcjürt fi on] in ®—3,4 tinb mein? gcloiffens in bem »ort gotteägefongen, mag nod) teil \dj nit »iberrüffen ß 4 nicfttä] nit 6—3 -'»J breeit wiber ge=Wiffen befi^wörlic^ jü ^anbeten »ntjeUforn onb önfribtid^ ift 6—3 bictoe^t Wiber bie gewiffjnefd^K)örtt(| ju^anblen, Dnfje^tjam ori fartii^ ifl S 5 6 Sott ^elff mii, *Jlmenl ^äitan nit^tonberft, ^ie fte^e ic§, Sott ^elff mit, 9lme § Set @d§(u§ Don 3-2 „3'^ bin ubcrwunben" bia3. „Stmen" tautet in v;"!)iC$ nie folgt: gs fet) ban au^ fac§, ba§ ic^ überiuunben »erb burt^ biegefd^tifft, fo eon mir geficrt »nnb gcfc^ribcn feinb, »nb bie »eit mir mein geroiffcn begriffen ift inben Worten gottei-, fo mag ic^, noc^ »iUtainWort nit (Forrigicrn ober wibcrrueffcn , biemct)l »ibcrbj gc»iffen 6cj^»drtic^ Bnb bnl)at)tfam jü^anbtcn, oud^ gefertic^ ift. Cfficial. l'iartinu-S Wiirbeftunit^l »iberrücffcn fo Wirt mä gutd 6fi böß be? ainonb' loffen, Dn mit oinanb' Dntcrbrucfe,,fünft teürbe ettic^» bleljbc, ban bj Oot jeljte in bc Eöcilien D'bampt ift, foü nljmer bifputiertWerben, bu Würft nit bejeugen, bafe bie ßöcilicn geirrt ^abe. Sutl^er. 6b mögen bie Gbciticn irrenon ^abc geirrt, bj t^gt am tag ön WilS bewctjfen, @ot tum mir 311 ^iilff. 'Jlmen. ^a bin id^.3u 877,7 biä 879,17. Siefer Scric^t über bie ber iHcbe nad^folgenben 6reigniffe fct)tt in21SSS); in 63 fte^t an ber Stelte nur bie .Stbfagc ber 6bten" unb in 2m\; -:JC!|> ein furjerfclbftänbiger SBeric^t, bcn wir Weiter unten @. 882 mitt^eiten. 2cn Jejt , wie i^n bie ^^bfctir.bietet, t)a6en ®§3ft; einige 2lbweid§ungen f.@. 881/2.') 24. SIprit. ') Surci) feine (frtlärung am 19. ?lpri[. '' 9{icf)arb öon ©reiffcnftou.*) (?f)riftort Oon Stobton. °) öicronljmua Scultctus. ^) Jpietonl)muä SDe'öu».(Erfi fol(f)cm nac^ ein gutte einfeltige, lool öorncmlid) unnb nid)t cornuq antioortl)gebenn, gefagt '9lel)n, id) loile nit t^uun'.17 cornutefä 'Jib.] unnutj S ätornige 3;


878 33etf)anblungen mit D. TOattin i.'iitf)cr auf bem SReit^stage jii S5»ortnl 1521.Saraiif 2)octor OJiartinuS nBgetrdcn, unb Qt§ ev luibcv erfoibert, ^at3in bei" fienant Sanfter abeimolä erinnert, öon feinem furnemcn juinffen unbfein fdjrifft fol). DJJat)t. unb bem 'JJeidj, barubcr ^ucrfcnnen, £)et)mftellen. Sllfoijat X'octor 9JlQttinn§ bcntutiglicf) gcanthiort, er fetj beral)t unb geneigt, feinf (grifft unb bud) nit allein tal). ''}]ia\)t. unb bem iJtcic^, fonbern auä) bcn jallertüenigften ju unterwerfen unb bicfclten aufä aEerftfjerpffft anzurennen,oHein bo» C'j mit bem luort @ottc§ gefc^eef). 3)a§ ift alle§ an berurtcm 5Jlit=tvoä) bor mittag gefdjeen.S'onncrftag ©ant '"JJiarr tag' bor mittog ift ber öontiter bon Sabenunb 3)octor 5peutiuger ju ®octor ^JUirtinu-JS tommen unb fjaben in toellen louberreben, er foH fein budjer auf tal). '•JJialjt. unb be§ 3}eic^0 ertentnuffe onalten 3iifo^ ftellen. 35o tjat Soctor '"JJtartinuS gebeten: er ^ab an talj.Wa'^t.unb bem 'kdä) fein mangel, allein baS fie mit grunbt ber ^eiligen fd)rifftüber fein iuä)cx folten fprcc^en. S)a§ tiabcn fie nid)t öertjofft juerlangen.©eint bennod) naä) mittag lutber fomnien unb fotgeub furgeflagen, bQ§ 15er bic fac^ auf ein« (Soncilium» erfentnuffe toolt ftcUcn. .öat S)octor 9Jtar=tinus aiiä) betoittigt, S)o(i) alfo, ba§ fie bic aitidel jubor aufe|ugen, imfurtrugeu, unb ba§ ein ßoucitium ein urtel)l auc§ burd^ ®otte» loort hat=über fprei^e.Sarnaci) t)at mein ."per bon Srljer ^ uad^ S)octor DJJartinu» gefc^iö t, fici) 20gnebigli^ gegen ^m erzeigt unb ^m unber anbern angezeigt: ba§ billeid)teben bic articfcl iDurben an^getjogen loerbcn, bie ba§ ßoncilium in Soften^berbammt t)at. S)o fiat S)octor ''JJfartiuu'3 gefagt, biefelben artidcl mugenfet)n !^anblung Ic^bcn. Sann lücit boffclb Goncitium Giottca toort berbammtijab, loelle nnb htnne er babon nit fd)lbcigen. 25$)at aud^ 2)octor 'DJlartinuS meinem .§cru bon 2rl)cr auf fein frag gc=anttoort, er iDuft !el)n beffer mittel, bife fad) einzulegen, bann be§ @amalicl§8iyj,5, 38f. rat ?lctuum 5. S)ann bo bie obriften priefter ber 3ubcn unterftunben,ben ^eiligen ^^poftcln, ßriftum ^n prebigen, ju loercn unb bcrbieteu, feget©amaliet: 'i'affet bie Icut mit frib. S^ann ift ir furnemcn menf(^lic^, fo 30tbirt e» jugeen, ift e§ aber qu§ @ott, fo tocrt ir c§ nid^t bermogen ziibcr=l)inbern unb bertiigen'.Umb fcc^u t)or auf ben abcnt l)at ber official bon %xt)n neben bemCSau|ler bon Dftcrreic^ unb 53Iar'imilian ©ccrctarl) bon be§ fel)fer5i tncgenbem Soctor ÜJlartinuö ongel^eigt, ba» er fid) in ri"i tagen loibcr ant)cl)m fugen 35foE. 3m foll fein gleit gehalten hjerbcn k. mit angel)efftem bcfcl, uuter=tocgen nic^t jn l^rcbigcn, nic^t 3ufd)reiben, nod) anbcr^ 3utf)un, bomit ba§^old mod)t erlDcgt toerben.7/8 ba§ bis gefc^Ccn naclärliglich zvischen die Zeilen geschrieben 20/21 fii^ bisettäeigt rh 26/32 Der ganze Absatz ist erst später nachgetragen. 33/38 AiicU dieserAbsatz scheint erst später nacligetragen zu sein. 37 nic^t (t'or 311 fc^reiSen^ rh') 25. 9lptil. -) ä!gl. bnjit oben S. 82:! 9liiin. 2 iiiib 'JIndjtvägc ©. 898.


a}erf)nnbüingen mit D. «Dtnrtin Sutl)et auf bcm iHeic^älagc 3U aSotml 1521. 879S^arauf Soctor 01tartinu-5 gcantttiovt mit bifcm etngang: 'SBic c-3 benKvot^errn geiallen i)at, alfo ift c-3 ergangen. Ser natnen be-3 Mern fet) ge6enebel)ctt).'^at fotgcnb auf-3 untcrtenigft gcbondt taX). 11tal)t. unb bcm gankn Üieic^, bnC'fie iid) io gnebig(td) gegen im crkigt, aud) hai getai)t gehalten fiabcn unbju^alten ev6otcn, iltit untextenigem erbieten, 5U ollen 3"ten tat). lliai)t.bemuttgen gef)orfam jubeloeifcn , unb im nid^tä auf erben furjube^atten bannallein bai frei) toort GJotteS, baffelbig ju befennen unb 3ube|eugcn. Somit^at er fic^ taX). 5Jlal)t. unb bem ganzen 9{eid; uutertenigtid^ befoteu.S;e-3 nedjften 5ret)tüg§ ' barnad) ift er Oon I^ingen umb jcefjen bor üormittag toiber luegge|ogcn unb bcffelben togs gin C'f)pen^ct)m gefarcu.©Ott gcb mit gnaben unb erfjattung feine» '^eiligen tnort» ber ganzen6riftent)et)t ju troft, l)et}l unb felic!cl)t. ?tmen.Unter alten Iriberlüertigen f)at \iä) fet)ner gegen bem frummen unbgutigen Satter Soctor -Diartinu-S unf(^icf[icf)er, nel)bifc^er unb feiintfeligererzeigt bann 2)octor ^o^annea 6oc(cu-j ober Sc^nctf Don 5turmberg, ilj Tcc^antju unfcr lieben graWen ]n grandtfurbt am ''JJJeljn, |)at im aui) burffenanmuten: Sr foll ba§ glal)t auffdjreiben, fo Irelte er mit im bifputiren ?c.4 gehalten rh 10 Wiber rh 13/17 Der Ahsalz isl durch einen Querstrich <strong>von</strong>dem vorhergehenden getrennt und dadurch wohl als Nachtrag gelcennzeichnet.')26. Stptil.2Bir tief($lic§cn biefcn bic Svuctc ^—%^ umfaffenben 3(bfd}nttt mit fiiicvÜfierfid)t über bie ber SBiebevgabe Don gutTjer^ iHebe nebft (Bcgcnrebe öoraufgcljciibenober ibr nac^fotgenben Serii^te, foiueit fold)e in bcn genannten Svuifeii oor='^anben finb.A. 9}orbericf)tc.3n e5!2(5)t) ift feiner Oorfjanbcn. 3n @— .


:880 SSet'^anblungen mit D. iUfartin ßuttjet auf bcin Seicfiätage jit Söotmä 1521.35ßcr an bev öerf)6r gefeffen ift.Äarolui ertootter SRomifc^cr Äo^fev.^nbcvid^ C'ei^og 3" Sod^fen.3oad)im ÜJ^arggraff jü Sranbeiiturg.fiubmig ^ipfal^graff bei) Sein.Sllbvec^t erpifc^off jü gjlen^.Oiel)n^avt (Sr^bifdpff jü Ztnx..^crman ©rpifc^off jü doln.6f)urfürftcn.Unb bev mcvertal)l all anbevn füvftcn unb (jenen, gaiftli(f) iinb toettlid), bevöevtanihnig beö ;>J6inifc£|en 3}el)ct|§. loUlric^ Uon ^4>npfn^al)m, 9)lnvfcf)a[t! beä 3fel)c^5, unb (^aipor ©turmb, .Rat). 93la..gierolbt ,ficrten unb öevglaljten bo. 9Jlartinunt i'ut^cr aufe feiner fjerbetg für bicÄni. ^Jl. unb bie Ptjuvfitvften auff aiuen offnen fa(, wo aud) ire Watj. famptben t^l^uvfüvftcn gefeffen mnvn. 3?enieltcv Sutljev '^ett jii feinen bctjftenbern Sed)6Soctoves üon wegen bev Uniöevfitet ^ü 3Bittenpevg. Segen im auff bev .ffal). 5)lai}. isbefelc^ ftonb entgegen unb Wibev ben l.'ut^ev bes SBifdjoffs üon SvierS Cfficial,bev fieng an jnveben alfoWomifd) ^a\). Ma., unfev allev gnebigiftev I)evv, bie bürd^teüd^tigen , l^oc^=Wivbigcften @l)uvfürften ,t^üvften unb Stanbe bee f)al)ligen 3{d. 9iel)(^§, l)ott euc^,5]krtinug Vut{)ev, ^Jionbot, Sabung unnb belaljtnng biß l)ev gen 9Borm§, inn sobifen gegenwertigen iHeljd)« tag ,511 erfdjeljncn, gen Sßittenpevg gefd)irft, ber urfacfjenunb baruinb, eüd) cruftlid) äiifvagen, ob iv ber fdjrifften unb büdjer, fo unterewerm 2itel unnb namen aüenttjalbcn inn ba5 ^t)lig Wo. ;){eqc^ ausgegangen,bcftenbig fein Wolt, unnb ob ir bie felbcn ber maffen gefc^viben t)abt. Unb bifefcinb bic bücdjev, wie fl) Ijc^unb genannt wevbcn unb i)k bor äugen ti)gen, namli^ 25ain ©piftel ,511 Ijerrn (Jrafnio oon ;)}oterbam, Oon bem newen leftanient, ba§ iftöon ber miß, grunb unb urf ad) ber öcrbamptcn arttcfet, wiber bie 2?uE beiSBapftS Seo, 9lppeIIation an at)n frel)l Concilium, bie frel)t)ait ber mentfc^en, oonber S5abi(onifd)en gefendnuß, ä^on ben gütten Werden, 2>om ftanb ber @e, 9linepiftel an Sapft, Slntwurt auff bie jettel bei CfficialÄ ju ftotb. k. Unb fo ferr 30ir bie püec^Ie, baß fl) öon eüd) auß gangen fcinb, beftenbig fein Wert, fo begertÄal). Wal), an cüä), bafe ir bie l)etjunb ^ie fott SeBociern unb wibcr rueffen, (ofteüc^ befemben fragen, ob ir baS tf)ün wbtt ober nit, bann biewcl)l fl) mit Dilbbfen irrigen leren oermifcf)! feinb, wblc^ teer unb fd)rifften, rva bie unter ba§gemain ainfaltig Bold fumpt, ral)(^en würbe 3Ü auffrnr unb Unwillen, S)al woüet 35bebenden unb ,5Ü l^ev^en f äffen. SBa iv ba§ t£)ün wert, fo Wirt unb will cüdiolS bann Äal). 9Jtai). unb bie ©tenb be5 Sic^c^s inn anberm, bal iv gelert unbgeprebigt I)abt, gndbidlic^ bebenden.12 bo Wattinum l-^ rco] »nb 26/27 Scftament. 3ft vnU aUx in mifegrunb


:S3crt)anblungcn mit D. aUotlin 2ut()er auf bcm 9Jeict)§tage jii aBorm? 15-21. 881Soctov *)]iartiiu l'ut^crä aiitiüurt.3löer bürc^leüc^tigl'ter gvoBmcdjtigfter ,(?at)fer, ®ür(f)teüi$tige ßl^urfurften,gmibigcfte iinb gnabigc t)eiTeu, auff 6icer Äai). TOai). unb 6f)UTfürften gnabigelabung cv!d)el)n ic^ ats ber gefiorfam. Unb auff bifcii für^alt fog id) jiim elftenbie büed)lc, fo i)efeunb getefen, bcftanb ic^ öou mir unter föEidjem meinem IttetQu^gangen, unb beren mer, bem tiolcf gotteä jfi leer unb unberroeifnng geoffenbart,n:iill aud) beren bi§ inn ba§ enb meines lebenö beftenbig fein unb beleibeu. ^umanbern, ba§ @. ß. 53t. an mic^ begert, iä) foll bie 9{eüocieren unb wiberrüeffen,2!ar auff fag ic^ : Sa^ ift fürtoar ain groffe fad) unb betrifft auc^ inn im felbSgroffe bing, unb ift ber ^anbel bee jütünfftigen eiingen leben§, gelangt alincn bermer ift, iceber manidtid) f)ie entgegen, bie fad) unb f)anbtung ift fein. Sa mitid) aber ba§ arm 6f)riftltd) iwld unnb nüd) felb« nit uerfüer, fo bcger unnb pittic^ öou §. ß. Ma., wolle mir bc» artidets ber SJcOocierung "falben gnäbicflic^termin unb beband Iaf|en.Cfficial.So. Mal). 'JRax)., unfer aller gnäbigeftcr t)err, miß eüd) Martine aufe Äai). MaX).miltidatt gnabidlid) bebanä (äffen biß auff morgen oben| jü fier um, folt irmiberumb bie crfci)el)nen , unb fagt, ba« ir follenb ermeffen, bebenden unb eriuegenbie groffe gefdr, beforglict)ait, jroijtradjt, auffrur, emporung unnb plütöergieffung,fo Don inegen emer leer inn ber luelt ernmdjfcn, unb bav bürd) abgang eiuer püed)ergeftilt unb f)t)ngelegt trerben moc^t.^d) lt)itt mic^ bebenden.l' u 1 1) e r."IS fagt baä, h foüenb@in britter 9]orberi(^t über ba§ iBev'^br bom 17. 9(pri( ift au§ einer l1Uin=d)cner ^anbfd)rift, beren fd)on oben (©. 8G0 lUnmertung 2) gebad)t »mirbe, in ben9i9l 574, 37 ff. mitgetf)eilt unb bort bem JTonrab öou i}ied)berg jugefc^rieben morbcn.^5 öerbient 3?ead)tung, baß ber 3?erid)tcrftatter eine ganj af)nlid)e SBenbung („mcinggnebigiftcn f)erren öon Irier offtciat") braud)t, wie fie uns wieber^olt in bcm Srud„(5tlid)e funberlid)e .... Jpanblung" (oben S. 860 9lnmertung 1) unb in bemSpolatin ,^ugefcf|riebenen ^öeric^t begegnet ift (Hgl. aud) Sc^ttaraenbergä 53riefm% 874, 27).Stnf)ang§liieife fei l^ier noc^ eines '^anbfd)riftlid)en 93eri(^t5 über ba§ iWrl)Lirbom 18. aipril em)ät)nt, ber als 53rud)ftüd in einem Äon^ept bee bairifd)cu ;Kat{;69luguftin ßöUner erf)atten unb 9i3l 575, 40 ff.abgebrudt ift.B. 9Jnd)bevi(i)to.3n eg ift feiner öorl^anben. 3n @ — Ä bedt er fic^ mit bem ber Spalatin--fd)en 4)anbfd)rift, ttobei wefentlic^e 3tbn)eii-f)ungen nic^t n:'af)r,iunet)men finb. 'JhirÄ leitet Pon £'utf)er§ Ujerljbr ju bem giadjfolgenben mit bem £a|c über: „Si^eantmort I)at boctor gJtartinuS l'utf)ev erftlidjc im latein, barnac^ in obgemeltemteütfct) felbft geben." 3n @|)3 ift S. 877 S- 12 „^er^ogen ©eorgen ju Sad)fen"unb ©. 878 3. 28 "'n ganjer


Ä882 SBeifianbhmgen mit 1). ^JJttxtin £iitf)cr niif bcm SReidjStagc ju äBotml 1521.^anbfd^rtft nacEigetvagenc Sn^ in folgeiiber Raffung irrtf)üm(irf) eingefügt ift:„Soctor (?ocIeii§ f)at fid) faft tinf($icflic^ gege 3)octov martino gef)alten, önb imauä) büx-ffen anmute, er foU boS gctait Dff f c^rl)bcn , fo met er mit im bifputire".Sev ertDäf)nte Sq^ fet)tt aud) in Ä, »oo aber ber


„Söasii;'9Jlartinn5:bemlBci::^QnbIintgen mit D. Wnttin Siitfjet auf bcin Keid^ltngc ju SSJorm? 1521. 883ban [baS C9i] e§ oHcg mit ber 3cl)t burd^ ben brudE aiiBgebvel}t tpivbt". gomitcrfd}icn bicfcr Sencf)t ,5U einer gcit, als bie Acta noc^ nid)t Dcvöffentüdjt tcaven.(*v cntfiält nur ba? i^cvtjöt am 17. unb 18. Slpvil unb [djüefet mit bem be^eicfi^iicnben


884 Sßcrtjanblungen mit D. aünttin Sitttjcr auf bcm Seid^ätage ju SBorms 1521.II. 9Iu§ öcvfc^iebcnen Quellen, baxunter Spatatiii^ Überfe|ung her Webe8utt)er§S gefloffen ift ein SSerid)!, ber unter beut litel „Üiömifdjer faiferlidjer3Diajeftät i'er£)örung, SRebc unb äßiberrebe S). 5Jlortin Vut^ere" jucrft nod) tt)äf)renbbei Sieic^stagS in Sßorm^ felbft crfi^ienen ift. 6r umfaßt bie 3eit »on !i!utt)eräSlnfunft bort bis ju feiner 9lbreife, in einzelnen Slngaben ungenau, in ber fnoppenSBicbcrgabe üon Sutf)er5 iRebe, bie ^mifcben biretter unb inbiretter Diebe fd)tt)Qntt,öoll Unt(Qrf)cit unb SBieberljoIungen, ober immert)in beadjtenetcertf), benn, wie bieunten S. 886f. abgebrudten eingaben bezeugen, toar boS ®nn,5e nod) öor bem (|-r=fc^einen ber Acta ^ftig b^rgeftcUt worbeu, um ber erften 9{ad)frage nad) benäöormfer greigniffen Genüge 5U tbun. 3Bat)rfd)einlicb ^aben luir t)ier alfo einenjener bcutfdjen S)ru(Ie öor un§, bereu 9t(eanber fcbon am T). 5Rai gebeuft.S)ie uns bctannten 9(n§gabcn finb folgenbe:.Öorf)beutfd)eXvucfc:octor 5JlartiniSu- t^er§jiWuguftiner Crben§ jü 2Bitten= :;bergf, in gegentnürbt bergl^ür- fürften,IIdürften ün ©tcnben ||bes t)ei)(ige 9{eid)g, auff bem||3tel)cf)6tag jü ||aSurmbS befdjei|Ijen. TO.S).21.1|3arc. j|" 6 Slätterin Cnart, le^teS Statt leer. 9tm ©übe: „9lnno ^ouiiui laufentJJünff^nnbcrt ||ünb im 3lt)n tinb jroen^i- giften||3are ic. jj"»l. Stii» 3. If. iifaetjdjrift: „.Sjanbtung Eoctor 2Jiattinu§ l'utl)er 58e=langcnbe. [" Itiitf Don S^ani uon Erfurt in äüormS. Sjgt. üon Sioinmet 9ir. 229.Uioit !Buttt)atbt Q. a. C. 2. 527 unb itöftlin , " i.'utl)cr^ Siebe k. S. 19, foloie9t3l ,'^)8G, 11 ff.- mit H bcjeic^net. — SJort)Qnbcn in Serlin, Hamburg, |)eibel=betg (bcfctt).I* im Sitet »ie


SßuvmbigoftenftntbertSBctfiaiiblungcii mit D. ÜKattin £utf|ct auf im Seidtiätnge ju ffiormi 1521. ggoS"* wie 2;° mit 58eibe'^Qltung be§ Sa^eS, bei- l^ie iinb ba im Scrt ge=beffertift.Sl. 9ltj» 3- 14f. ()dBt el Ijiet: „16. 9lpTtliä" unb „iiorbm-tc {)etbcrg jü bcn3tof)öfet t)crn: al? ober motgeä üin" 231. 31 .Tb ift SutI)et-3 5Uireife Don aSorinänidjt mit S unb I» nuf bcu 27., fonbcrn auf bcn 26. 9Ipril üerlcgt. Ixud Don.gians Don (Jrfutt in SBotmS — 3]otf)onbcn in .g>eibelbctg.U. „iKomifcfjer Sai. ?Jlt. Ber^6= ning JRcbc ton tüibcvvcbe 'i S^octor ??JartiniSu= t:^er§II9(uguftiiin- Crbene jü a!Bittcn= ||bcrgf, in gcgcnroüvt bcvbcs l^aitigcn[|9ieirf)ä. Quff beni||6'^nr= füi-ftcn,II^üvftn Bit Stenben5Jl.®. 21. ^ave. 6 StätterateljcftÄtog p II befrfie-- |i^ü.|1 [!"in Gnart, le^teä Statt teer.Schliefet fid) in bcx ©a^eiurictjtung an %^ an, boä) mit ftcKenttcife Deränbettemiejt. St. 9tii» 3- l^f. Ijeifet cS t)ier: „16. Stprili^" unb „D'orbnctcf)etberg jü ben 3ot)äfcr ^crrn: all übet auf mitwoc^ banac^ Dm", 331. 91 5 le^tc3cile ift ber Srucffeftict „äBitttenbctg" in „9iMttinbi;rg" bctidjtigl. Sic gleicheniDpen toie in © unb Z, alfo Detmutt)Iid) Don bcmielbcu Svucfcr. — ä!Drt)anbcnin33etlin.35. „[RlCmf(f)er tetj. 5]tQte=,toerljDvnng Siebe önb miberrebe ®o= ctot;93lartini Suter§ 9tuguftiner orbensjjii SBittcbevgt, in gegentnürt berd^urfür ftcn, dürften »nb Stenben be§ f)cl)Iigen 3fet)ci)S, nuff bem3{eic^§ tag 311 2Bnrmb5 befcf)ä!^cn. 3m jar. 531. S).XSj. ," Sarunterjttiei ©otjfi^nitte unb brei SJanblciften. 4 Stätter in Quart, letjteSeite teer. ?lni &nbc: „Slnno boniini. iaufent günffliuni|jm 9tt)ntinb3irien^i='3iare. "ünb9!adf)btuii Don S mit unmefentlidjcn 9lbiDeid)ungen unb bEmfcIben falfd)en©Qturn am ©djlufe i27. 9lptil). 9kd) ÜBcKet «)it. 1878 SLtucf »on i(}ampl)ituä(Seitgelbac^ in 93afel. — 33ot()anben in SBetlin."Jlicbetlrtnbtfdjev„S)§r 9loomfd)er Äetjfertijifer Maie=||Srutf.fteit: toerf)ooringf)e. oefpraede enantIItüoorbe toan fieere 5}lartinu§ i'uttjer ||boctoer üan finte 9(ugufttjn5oorbene te Init ij tenbergtje. 3n bt)e tegl^enlPDcrbid)e^t ber ||5'^nerforftcnber forften. eii l^eere en ber fta= |iten beä r}eiti(f)ä rijcfg 2)ie op beriidfbac^||gl)cfii)iet i§. bic 11)6 Söorme inber ftabt g^c= ^onbi; iäjj3nt iacr Dn§ l^erre. 3Jl. 6(5666. cnbe eenenttüintii^. " (Äopftitel)||4 »tätter in Cuart.5!act) Don Sommer 9Jr. 230 Dieltcic^t SJrud uon ^ot)- SJorftcrmann in 9lnt=loetpen. — a}ott)aubcn in .fiambutg.2ßir geben f)ier no^ ben Sc^tuperic^t ber 5ßerl)anblungen am 18. 9lpritnac^ 1'' 231. 9Uii^ bis 3(5':S;arauff ' fiat)fertic^e 9Kal)eftatt aX)n unberrebunngc genommen unb abermalsct)n grinnerunge gegen t|me fürrcenben laffen. 3n weli^em üier puncta ober9lrtt(fel et)n gebogen fe^n icorben.') 5Jad) Sutljctä (üetiil)mter) Üiebc, bic Dotljct iuljaltlid) gegeben ift.


886 SJetljniiblungcii mit L>. 3}fattiii Siittjer auf bcm 9icid)^tngc ju aSotiiiä 1521.(Srftlidini Uon ben (Soucilien, irn^ üdu bcnfclbcn ücvbampt, bas ircvciinnottüi-fftig fervev ,^ü SDifputicrcii.3ü bcm Qiibern, bae in tiorjcl)ten biirc^ cyncn i'\Ennnbt 3hiuö niicl) cttic^3rtt)ümb jü fc^veikn unberftannbcii, bae Cnjriftiis nid)t gottee Sun wcvc k. bcrfic^ aiife nnberridjt nitt Ijctte ttifljfl'en ttioUcn lafien, nnnb ücrbnnipt fn^n tnorbcn k". .s3ü bcm S)vitten bic Sangmivig jeit (L?I)nftIid)cr Ijalttung nnb 'i)o1)e Sccr nnbbevftanbt unfev öorfnm k.3ü bcm iiievben, bie unrütoige gctüiffcn nnb unbfvljbc ,5lt)l)fcf)cn ben mcnfrf)cn,fo barau§ folgen m6cf)t ic.Unnb baiauff begert, ba§ 5?lQrtinu§ »olftcnbige ckirc antunat, funbcr anbang u,obev bebing, [t($ borncmen föHen laffen.aSljber JRcbe Mavttnuö ßut^ev.@cgcn f6[c^cm '^ott S^lartinus Vutl^ev SlUain ben Povmainbten gegrünbten9Irtictel, 5Jamtic^, rva^ ba§ (Joncilium jü ßoften^ jü^alten bcfd)loffen unb öev=bampt folle '^oben k., jnDorantlnurtticn angerüvt, ungcöcvHdicn bie mQt)nungc, au§ isbem aßen tvbüc erfi^e^ncn, ba§ in bljjicv fac^e Stetig unb ftveittig fet)n WtjU,iJJdmlid), Ob ©otteä ttjottt, @efe§ unb gebot t)ven füvgang unb bcftanbt l^obenfotten, Cber ob ber topfte unb mcnfc^lidje (ioncilicn gefc^ mer geglaubt unbge'^alten folt^en mcvben, bann 5f)viftuä unferg I^errn unb fäligmac^erg k.S)ien>el)t bann fcl)n fc^renbcn, 93üd}ci- (ifjriftlidjer Sccr, in ©ottcö mort, ber 20l^a^Ugen fcörifft, gefe|e unb gebot gegvunbet, in tteldjen ©otä niovten nid)t 3Ül)rren, 9Xud^ unfer fdligtait unb l^aijhoertigtait in bem fclben gefud)t, gefunben,er{)aben unb gepflanzt mü^ merben k.,


ffiertjanblungcii mit D. ÜJJattin Sut^ct auf bcin Seic^älnge ju SBormS 1521. 887initt her ,ictt fovmlic^cv iinb 6(dvcr gcfdjvifften begriffen iiimb eutbedjt tüevben k.?(uc^ ^att ^nti)n ate,?eit Bor fiatifer(id)cv lUt., giiviten unb ftcnbcn 3c. in ai)gnev5pcv)on leütfdi unb iiatcin mie öovbcmelt gcrebt, in feiner claljbung, roie fidjiunljalfe Sant Jlugufteine dtien unnb 9{cgel gepürt, unb ftd) W^berumb gefertiget,aul;eim gen 3öirttenberg jiyie^en k."|)terauf folgt f^lieBHc^ nod^ eine fur.je gjotij über bae 3^atuin ber ^Ibreifc.III. 9(Eein beut 2itel unb gormot naäj bctannt ift unS ein SrucE, üonhjcldjem wir bal^er aud) nidjt feftjuftellen üermogen, ob er SpalatinS ober eines9(nberen iBeric^t entl^ätt:||„|)crnad) öotgt tcie boctor 5)jQrtinu§ Sutl^er ju SBurms einböge ift. 35nWaä man mit im;lge^nblt f)at, bafelbft auf bem retjdiftag oi^gent^ticken begrljffen k. .^.[" 3" Cuart.IV. enblid^ erwäbnen mir nod) einige t)on ^citS^nofff" »erfaßte Serid^tc,bie erft teeit fpäter öeröffenttidjt finb.a) Xlntbers eigene ßrjäbtnngen 6rt. Slusg. 64, 366 ff. unb in ben Iifd)reben,über beren 5)erlä^lid)feit «gl. ;}ii!l 540, 32 ff.gcmer feine 93riefe an ben Waifev,an bie Stäube ((Jnberä III,129 ff. 137 ff.)unb ©raf Wlbredjt Don 33lan§felb(grl. 53, 71 ff. S)e Söette I, 601 ff.).b) €pa(atin5 Epitome actonun D. iM. Lullierl (Qol). @rf). Äapp, steine "Jiadj^lefe II, 477ff.), öon ber eine 9lbfc^rtft 5teubecfer§ in &ott)a liegt, unb bie uadj5K9I 569, 42ff. eine oertürjte tateinifdje Überfe|ung beS beutfdien ßeridjts ber©patatinfdjen |)bfd)r. ift mit ge(egenttict)er ^enu|ung ber Acta; bemerfenewertl^aber ift bie 3Ingabe, Ic'ut^er ^abe am 18. 9(prit 'j)rimo Germaniee, deinde Latine'gefproc^en.c) Spalatin^ Anuales Reformationis ({)r»g. Oou ßruft Sal. St)prian, Seip^ig1718)


Siac^träge unb SBcrit^Hpngcn.©.2. A SBott)iinben tu bet finaafcfd)en Slg., 9ltnftnbt, S^tcslau U, »crün i3), Satmftobt.Ereäbcn, (Sottingeii, ®ott)Q, ^mlle, Äüiügäbcrg U., Sonboii, '•JiüiiibErg St., 2ttnpurg,äßittcnbetg, aBoIfciibüttcl, aBürjbiirg, 3^irfiu.B SJorljaiibeii in bcr ffuoofejdjen ©Ig., fflafel, SBettin, Sterben, Sonboii, 3Bcimür,SBicn (2), aUttenbcrg.C Süor^nuben in bcr ÄnaQfcfd)cn ©Ig., ©ot^a.©. 15. A 5ßort)anben in bcr ßnnatcfcfjen ©lg., 3lrnftabt, 2?er[in (2), Ste^lau U., Sresben,&ott)a, ßönig^berg 11., Seipjig U., ßonbon, 9iütnfaerg ©t., Söeimar, SBLMttenberg, SBütj:bürg, 3h'ictQU.®. KJ. B 2}ott)anbcn in ber ffnantcfc^en ©(g-, 9Imftctbnni, Safct, Berlin, JvESben, ©öttingen (2),©ötli^, Scipjig 11. unb ©t., ©ommerljauieu, äBeimat, Söetnigetobe, SBittfuberg, ^tD'rfflU-C SBor^anbcn in bct ,ftnaafejd)cn ©lg., Slmftetbnm , Slrnftnbt, 33etlin, ^aüt, ^cna«ßönigsbetg 11., Bonbon, ^iütnbcrg ©t., 3'ttQU.D S!3otl)Qnben in bcv .ffnanfefdjcii ©Ig., Slmftetbnin, 33crlin, S^tc^ben, SBien, SIBittcnbctg.E S8otf)anbcn in bcr ftnQotcjdjcn ©lg., SBicn.F SBorI)anben in Söteslau ©t., üßtttenberg. ®cm SBittenbergtr (Sjcmplar fef)lt ba?le^te 33latt, ba^ SBreslauet ift öoüftönbig: bai 12. Slatt cntfjätt auf bcr 3?otbcrfctte einenblnttgrofecn tioljfi^nitt : (5f)riftuä nm Ärcuj mit ÜJinriu unb 3Dl)nnnc'3, SKiicfieitc teer.G äJortjQuben in ber finnafcjcijen ®tg., Slmfterbam , JBetlin, Scjfau, ©bttingen (2),Sonbon, Sßcimar, äßittenbcrg.H SßorljQubeu in grantfurt a/OT. St., ©trnfeburg, ^üric^-©. 17. I 5]orl)Qnbcn in Serün.K SBorl)Qnbcn in 9?erltn figl. nnb ©t., Sreslau U. unb ©t., Snn^ig, SreSben, &oti)a,Hamburg, ßönig^bcrg 11., ©trajjburg, Söittenbcrg, Sßürjburg .^tlcrifatfeminar, 3ürid).L SBor^onbcn in ber ßnaofefd)en ©lg., Slmfterbam, SBcrlin, Sot^a, Sonbon, 93iünd)en $©t.,Strasburg, SJÖeimar, Söittcuberg, Sürid).M SSorljonbcn in bct finaotcjcfien ©Ig., Slniftcrbam, Slrnftabt, SBerlin, &oü)a, Sonbon,SBeimor, aiMttcnbcrg.N 3)otl)auben in bcr Änaofeidjen ©(g. , Slinftcrbam , Berlin (3'i, Steslau, (Sifenod),©bttingen (2), ßafjcl, fibnigäberg 11., ßonbon, ©trafeburg, 2Bcimar, SBernigerobe, äBien,SBittenberg, Süttd).äbr{)Qnbcn in Stmfterbom, »etlin(2), Bresben, föottja, föörli^, ßbuigsbcrg 11.,Sonbon, Söcrnigetobc. — Sfcr in bet 9lnmcrtung crlcätjntc S'rucf ^lorboc» tonn aud) bicniebcrbcnt5d)e Überfc^ung (©. 19) gen)e(cn fein ügl. bic ©i^reibuug „Sßittcmbeti^".P Sotl)anbcu in 93erliu, Sre^ben, aBeiinat.18. S „23on bct frcl)f)ait IJoins 6f)tiften nicn= |1 fc^e, So 0)?ar= |1tin Suttin 1|gcbcüt= |1 fc^ct. ||^M. D. XXVI.II II"3n litcleinfoffung, 28 Slättcr in Cftaü (2 unbej. SSIättct, 50 gc=©.jQ^Itc ©eilen unb 1 unbcj. SSlatt). Se|tc ©citc leer.2)er 3;ej-t ift I)iet in 30 fleinc 31bfd)nittc mit Überfc^riften gctljcilt, bic ein iHcgiftctam 6nbe öorfüljrt. S3orf)anbcn in 3JJünd|en ip©t.T Süvtiaubcu in lTe?bcn.


„Sonn ber gtEl)f)el)t ileines 6f|riften incnid^en. || ÜJJattinu? Siitljer. 1| 2ßl)ttcmbetg.||cLVTHEKIANAAD\\^Jad^höge unb 58ctiii)tiguiigcn.889SBoii tociteten Sluegabcn bicfer Sdjrift finb unl butc^ bie Umfroge noi^trögtid) noc^ ietamdloorben:„SL^on ber i] Sreljfjeljt ct)= [[ iic§ g^rifteit nien= 1|\d)m. || Tl. Sutt)er. 1| aBtttemberg. 1|1524. |i".TM iiteleinfaflung (in bieder ünU 1524). Sitelrücfieile bebruift. 23 Blätter in OttaB.ffior^anben in &oti)a.Tl. £. XXXI. Il" ÜJlit litcleinfanung. liteltiicEfeite bcbrucft. 20 Slöttet in Ottaö,Ic^te Seite leer. 9[m gnbc: „®ebtu(ft ju 9iurnberg bei) ||So'^ann ©tüd)§. ü"5>orl)Qnhcn in Wim (SO. ?). 74'i.@. 19. ^iicberbeutfdje Übertragung. 33or'^onben in SPerlin, (Jeüe 9)JinifterinIbib(iotf)et.(Jine Slbjdjrift ouc- einem ber 2rude „l!on ber greiljeit eine? e^riftenmeiildjen" be)ii;tbic ®tabtbibIiotl)ef jn ÜJürnberg, ngl. in biefcm 9?anbe, S. 301.©.39. A SBor^anben in SJmfterboni, Slrnftabt, SPerlin (2^ S^armftabt, ©rcsben, SieBcii,©örli^, (äSottja, ©öttingcn, ©reifäftalb (mit SBibmung Sut^erä nn Sngenljageu), .g)nmburg,Königsberg U. (2|, Scipjig 11., Sonbon, 9Jiirnbcrg gt., Clbcnbnrg, ©troBburg, Seimor,Sffiernigerobe, äBittenberg, 3>Dirfau.B Sor^nnben in ßonbon, äßeimar.C '^ EPI.STOL.\ ^!1|1LEONEM DECIMVM SVM-|!MVMPONTIFICE.M.IITRACTARVS DE LTBER- || TÄTE CHRISTIA. ||NA-||•[litelrüdjeite bebrudt. 15 33(ätter (ein 16. leeres fel)lt) in Ouart. Slm @nbe: ImpreffumAntuerpiae per me Michaeleni Hilleniuni ||Hooeliftratanum In interfignio Rapi,An= IIno clomini. M.CCCCC. H XXI. 1|ffior'^anben in Sarmftabt. 6§ mufe ba^in gefteUt bleiben, ob bicfe Slulgobe uon 1521bic Con 5pün,5er gemeinte ift. ober ob e? n)irfli(^ aiid) nod) eine »on 1520 gibt.®. 40. D 3.>ort)anben in ber .iinoQteid)en ©lg., 9tmftcrbiim, Slrnftabt, Sajel IL (2) unb flird^cn;bibtiot^et, Scrlin, iSreslau U. u. ©t., 2ürmftiibt, Bresben, (Sotba, 3ena, Strasburg, aSien,SBittenberg, 3ürii^. — Sa? ©örli^er (Jreniplar ot)ne iitelblatt fann aud) F entbalten.E ajorljanben in ber finaofeid)en ©Ig., ä^erlin i2), aBreslau ©t , Sanjig, Bresben,Sifenad), ©öttingen, SriaUe, Hamburg, 3e"Q. fiönigsberg, Bonbon, SSien.F a3orl)anben in aimfterbam, Slrnftabt, ajerlin, 58re-3lau U., Bresben, |)amburg, Sena,fiaijel, Öeipjig ©t., ©ommerbaufen, ©traßburg. aBeimar, äBien, SBittenberg, aSürjburg, 3iirid).H ©tatt „35 Slätter in CftaB" ift 3n fe^en „SU SPlötter in Cftfl», letite-3 *latt teer".a5orl)anben in Berlin, S^anjig ©t., I^rcvben, 9iürnberg ©t., SQäittenberg, ^loirfo«-Sentfdje Überfefeung. a>orl)anben in a?ofeI, Scriin, (Treiben, Äoburg ©tnatäbibliotl)cE,Sonbon, ©tra§burg (Titelblatt fefjlt'', ,3i'i^'ä)-©. 74. X Sorljonben in ber finaatefdjen ©Ig., 3lmfterbam, ^gerlin (3\ Sreslau U., Sresben,®ötli^, |)amburg, 3ena, fiafjel, ffonig^berg U., Seipjig U., Conbon (2), ÜJürnbcrg ©t. (2),Olbenburg, ©trafebnrg, aBcrntgerobe, aSittenberg, aBiirjburg.©.83. A» a3orf)anbcn in Slrnfterbam, a?erlini:2), treiben, (Jifenad), föörli^, .^»amburg,Seip.jig U., Sonbon, äßittcnberg, aöürjburg, 3lTirfQU.A*» Sorijanben in ber finaatcfdjen ©lg., Slmfterbnm, S^erlin, ^Breslau ©t., ßifenac^,@otl)a, ©ottingen, |)alle, 3eno, Scipjig ©t., aöolfcnbüttel.3in Sreälau U. foU fid) ein (ix öon A finben, ba? ber tateinift^en ©djlujjtoorte entbeljrt.Sin llüBUerftönbnife ^at e? mir leiber unmöglid) gcmad)t, bie Slngabe ju prüfen. *4-'- *!>•B aSorljanbcn in ber finaafefc^en ©lg , Slrnftabt, aSreslau IL, (Trevben, Gifenad), ÜJiünfter,©troBburg, aBittenberg. aJiandie ©jemplare j. 33. bol in aSßolfenbüttel Ijaben im iitel3. 2: „beruffuug".C aSorljonben in Hamburg, ai'ernigerobe. Seilerei ©jcmplar l)at im 2,itel 3- 10= »2011=tenberg".l> fflortjonben in ber finaü!cid)i'n ©lg., ^Berlin, (Bresben, Sonbon, a)lünftct, ©trapurg,äöittenbcig.


OMNIVM:89U yiniiittäge uitb Setii^üguiigcii.F äJurljaiibcii iit in Äitnntefcl)Cii ©Ifl., S3n|cl, 3)te8bcii, ^Diibuii, äßicn, Sitteitbctg.G SBurl)anbcn in bei ,finnnfc|ct)eii Slg., 33afc(, SBctlin, öiöttingcn, Strasburg, 3ütid).H 3)otf)Qiiben in Sntniffabt, ^cna.©. 92. A a3or!)anbcii in bct WnoQfefd)en ©lg., 31mftcrbain, *2ltiiflabt, Lettin (2', Srcslou St.,Sanjig, S^efJQU,Ireäben, Uifctmd), öiötli^ (2), &oit)a, ©öttingen, §oüe, .giomburg, 3enQ (2,i,ßeipäig U. uiib ©t , Soiibon, Clbenbiirg, ©tuttgatt, äBcimax, äBetnigcrobc, SBittenberg,SJBüt.jburg,3>firfaii.B SBov{)nnben in bei flnaotcfdien ©[g., fiflijcl, ©Irngbntg, ©tuttgart, äBciniar, 3üricl).C Süorf)anben in bcr ffnaafcfdjcn ©lg., ^Irnftcrboni, SBetlin (2), SSrcslau 11., Sntmftabt,Stcsben, Hamburg, fiönigsbetg, Bonbon, 9iütnbcrg ©t., ©oimnet^nujen , ©ttoßburg,©tuttgott, Tübingen ©cmiiiav, SBicn, ^üi^it^ (2)-D aSoit)anben in Bresben.6iiic Weitere 9lnSgabe biejev ©djrift Ijot bie Umfrage ergeben,ASSERTIÜ ARTICVLORVM M. Lutlitri.II|| irt Bullani Leonis. X.!|nouifsimain damnatoruni. ||BAS1LP:AE. MÜ.XXI. |." litelrüdfeile bebructt. 36 SBlättetin Quart, tc^te ©eite leer. 9lm (5nbe: „Mefi. Februario".Sorfjanben in Söien (20. Dd. 1242).3« © 155 9iad) freunblid)er ÜJHtttjeihing bes Sibliot^efjefretär« §errn Dr. fjireij» in aSür,5=bürg finbet fic^ in ber 'Älofterbibliotljef /,u ©oinmert)auien auc^ eine Slbfdjrift besS;rurfc§ C.©. ISO 3it '^' 'f nadijntragen, baft in ben (*r., bie uns »orgelegen t)aben, in 3- 6 i)E'-' iitelg überiDer ein " mel)r ober lueniger fid)tbar ift. Offenbar nur eine Uureinigfeit bei Srndes.©. 197 L ond) in Olbcnburg.3u ©. 202 ift noc^ ein f)int»eis auf in ben Lesarten nid)t Ber^eidjnele ©djreibungen h)icloaet 211,3; tneer (quia) 211,17, luiebcr 217,13 ufnj. tjinjujufügen.©. 207, 14 löfet fid) friegen bieltcid)t boc^ I)alten. ©rimm, 2Btb. 5, 2242 roirb friegen inber SBcb. 'betrügen, ftet)len' nac^gewiefen, freiließ erft anä bcm 18. ^t). 5p. *l.i.©. 209 3- 2 ift l)inter „mufegantf" t)in3n,5ufügen — 3n ' ber 9Jnm., 3- 5 ». u. licl „aU auf mu6=gand ".©.237 ift ,5u ben gunborten Bon A nad)jntragen : .5)eibetberg (2).3u ©. 246 fg. ift na^jntragen : Süon A giebt el ®j., bie im Innern fo erfjeblid) Don einanbetabweisen, bajj mon fie als 2 Berfd^iebenc Srude f)ätte aufführen muffen. 6* ift .jlnarmeift berfelbe ©ah, aber im einjelnen ift mand)fs anbcrl gerüdt unb bie 3lbmeid)ungen, biefid) im 3nnern finben ,finb iüd)t bloß ll)pograpl)ifd)c. 9Jennen mir bie beiben Srurfe A»unb A''. A^ liegt Hör in bcm (Sx. ber ftnaatejdjen ©lg. unb barnad) ift nnfer lert gegeben.:V> fjoben mir in SBcrlin Sutl), 1871 n. 1871 •''b, benen bie 6r. in 9Jürnberg ©t,, ßonbon,Süernigerobe fid| anfdjliefeen. Über bie anberen ßy. fann i^ feine eingaben machen. Slbercl ift nötl)ig Ijier bie mcfentlic^ften 9lbmeid)nngen bei Strudel A^ anjugeben:248, 7 breljfiigften 11 meHen 14 bifcn 18 cbeln fteren 249, 1 f(^rifft=gelerten 250, 1 fern 3 Dile 15, 16 abgeprod)en 251,2 betten 7 mcrent,l^orcnt 11 l)abt 12 boUen 17 eümern 21 uigil 22 feelntefe framer23 meines 27 bes id) 252, 5 bingenB, nnb A" bingen önb A* 7 ßünigl .sjerobes14 mitten 1.5 ämcljfelfjefftigen 19 finbent 2.53, 11 fc^laf) 12 opffern15 mellent 21 mir l)af)en A^^ mir Ijaben A^ 29 f)ülff 30 erlöfet254, 2 meld)el 6 l)ülff 30 f)anierftetigen iDgl. bie 9lnm., ber Ijier gleii^ nodj bei:gefügt fei, bnß nad) frcnnblid)er 2nittt)eilnng non ^errn S^rof. Dr. 6. ®ö^e an ber ous.^nnl ©ad)S angcfübrien Stelle bie .^anbfdjr. l)i uteri ift ig l)at on ©teÜe bei in bem4. S3be. ber golioaulgobe ftetjenben fjemelfte ttig , roeldiel ben ^eraulgebern biefel


^iac^trnge iiiib 3?erid^tiguiigcn. 891SBbeä. jii.iujdjrcilicn ift (Bgt. .gians gac^ä 17 = Sibl. bc-i littcvQvijdjcii ajcteiiiä in Stuttgart181, ©. 407, 2b) 255, 1


. . 3 ober A. Slud^ in Hs ift ob(b)ct bic l)ettfcf)fnbe gotm, ob(biet fommt ßutt)crnur noi^ juloeilcn in bie geber. — 391,26 SBarumb Hs > Sßoruinb A (ögi. gtante§50). — 393,12 epiftol Hs > gpiftel A. — 411,18 ©il)c Hs > ©id)e A (jic^eift eine mogliclje Sornt) — 409, 30; 411, 11. 13. 17 I)at A (Juangelij; 470, 10 guQn=geli. Sic .^bjdjr. t'djlDanft 3n)i|d)en Cunngetii unb ©uangeli. äBarum ©uangclijnid)t bcm jonft für unfcre Sluägabe nod) giltigen ^lEifomnicn gcmäfe in guangclii ucrloanbcltWerben fonntc, ift an feinem Crte bemertt. 93ielleic^t nber itiäre c^ nod) beffergeloefen, geftü^t auf 'boA ©nangeli ber .fibfc^r., bal Imal ond) in A begegnet, biefeäbnrc^äufütjren. — 423,14 bc? SBapfti Hs> be§ Sapft A.ä>Dn fonftigen 9lnberungen bec- Srndes, bie glcidjßiel, ob man fie S.'utl)er ober bemSe^er 3nfd)rciben hjiU, nid)t bcfeitigt tnerben burften, fei ertnä^nt319,2.') bettet Hs > bittet A (Ugl. bit 319,24 Hs A). — 339, 13 aU bienoc^ . . . fe^n t)n be§ tenffet? reijd) bngef)orfnm Onb tine'^rlidj gottf nomenHs>- .... »nb tineljr gotted nanicn A. 3in ber .f)bid)r. ift alfo öngetjorfam al*SJbj., in A als ©ubft. ju nehmen, öneljrlid) in ber imb. nb.) S*cbfutung 'Unef)re bringenb'»Dibberfed)ten(Sejer; 8iibben=2öolt()er u. b. äB.'i. 5BieHeid)t öeranlnfete bie SRüdficftt anf ein mögliche?3)!i^öetftänbnife biefeS nncl)rlid| bie Sinbermig — 343,2 bnniit fie fold)er flarcrSiefe änberung barftDQr^el)tt . . .Hs> ... folc^e flare . . . Aals iPcrid)tignng angefc^en »erben , ba luibberfcd)tcn looI)l mit bem S"at.ber 5pcr|on, nber bem 9lcc. ber Sadje öerbnnben jn locrbcn pflegt. Sgl. bei Sutt)er felbft3.58. erl.- 2i;, 290, ferner gd)Qbe, Satiren unb ^«a.jqinlle, II, 1.52,19 u. ö. — 3U9, 3.5nid)tä laffen, bnl fie öorgebe Hs > nic^t laffen . . . AD. Sie Sesart berf)bfc^r. gibt bn§ lat. nihil relinquere ad ignoscendum toieber. — 379, 38 'üa. beljutgot . . . für bem ©nbtt^rift . . . Hs >, bo fel)It A. ba fonn fe^r tool)! abfit^tlic^ gc=tilgt fein, loeit ber 5J!angel aller SBerbinbung offenbar ben SlnSbrurf träftiger erfc^einenlöfet. Uüelleidjt and) loollte S. uriprünglid) nur ba . . . für fe^en unb fom erft nad)träglic^auf ben beftimmteren ?lu^brurf. — 381,35,6 me^r benn ci)n funbiger . . . mel)rbcnn ein nibrigcr Hs; A l)at loenn ftatt bes erftcn benn. granfe 2. 118 gibt nureinen SBeleg f. £utt)erfd)es loenn und) fiomp.: >oie feljr es Sntt)er in feiner grü^jeit uoc^geläufig ftar, jcigen 3. 3?. 2 Stellen au* ber 3eitltd) unfrer Schrift noljcfteljenben 'Sluf basiSuc^ »orfs Lfmfer^ aintttiort' (in biefem Sbe., 633,2; 652,29,30'. Sin unfrer Stelle fönnteS. ben 2ßed)iel bcabfidjtigt l)oben. — 385,25 für ml)r bin ic^ beretoct (= MeueI)abenb) Hs > für mid) . . A. — 423, 22/3 lDel)U es el)nertc5 toortt ift önb bingpinben onb bapft iei)en Hs >.K. §ier fbnnte man einen ßefefe^terbes Sehers oljne äloang annel)nien, loenn nid)t 415,33; 417,29 3eigten, baß 8utt)er§^)bfd)r. in berfetben Sßerbinbung aud) 58apfttum l)at; er tann es alfo au(^ 423,23 ein:fe^ngefegt ^aben. — 427,7 f. bie 9lnm. 3. Stelle. — 443,4 Safe bll)nben blinbHs> 9ld^ lafe . . . A. - 445,20 Sanct ^^iauli Hs > Sanct ^auls A.3}on ben fettneren oben S. 304 unter 'britteuo' beseidjneten fällen fei Ijingcloieienauf 311,12 gaudelclj Hs> gaudcrlel) A. gaudcrlei) fe^t bie Silbung goudlerel)«oraus, bie fnoc^ £ie^i erft 1543 bei Sutljer begegnet. Sies aU ridjtig angenommen, loärenlfo gandelei) bic für 8utt)er gcmäfje gorm. Sie aber in ben iert 3« fe^cn, I)ättc ba^(ritifd)e 9}cd)t beä UrbrurfcS berletjt, unb gaudleret) 3U fe^en, ttiar barum nid)t ol)neS3ebcnfen, h)eil gautferlel) uid)t ein Srudfeljler 3U fein braucht, fonbern eine mirflidjcSpred)form fein tonn. S3gl. 611er unb 6rlc. — 377,5 f. bic 91nm. 3. St. —380,16 be-j ^pabfts Dnb aller priefters abjolution Hs loo A priefter ^at. 3lmloa^rfdjeinlic^ften ift l)ier gut^er ber niebb. $lurol auf -§ in bie geber gefommcn, benbann er ober ber Se^er beseitigte. 2Bcniger toa^rfc^einlid) ift, bafe aller für alleOerfdjrieben unb priefter? abfolutton ols .;^uff. 3U nel)men ift. Sicbenfalls blieb badSßie einer etloa bcabfidjtigten Worrettur be^ Srurfterte-;- 3loeifell)aft. 5p. Sp.


(SBl. a 4»; ciij": giji') au* bcm ton 2)tortin St^ott in ®tta&butg (1481, 1483 nnb 1491i5Ja(^häge unb SBeridjttgimgcn. 8933u S. 315, 37. 3ur 9!cd)tfcrtiguti3 bct Slbtueidjung Don AB »gl. 333, 9 iiitb Sicö H, lOT"».3u S. 321, 12. Sie ©efaniintnusg. ^aben „ber Iriit" unb „bie taiiffe".©. 333, 3. 5 Ueä „frum" ft. „frum".3u 859 3lnm. 2. Sic Qiigcfüt)tte gtellc ftcl)t in biejem 58bc. 666, 1.g. 363, 9lnm. 3. 2 B. 11 ift ft. SSO»» -382'' ju fe^en: SSO^; 382''3» 377, 5 ?lnrn^ fei nachgetragen, ba§ SBitt '^m „meine Scrbicnftd" ^aben. 5p. f;.3u ©. 461 a}on ben 4 ^^oljfdjnitten in „Postil Cbet »ßleg" fdjeinen mit bie tleineren^J}.•$.gebrucften „^pienati" ju ftammen. 5>. ip.3u


894 5!ad)ttägc uiib 5yevirf)tigimgcii.3ii S. 610 ift loci)! nod) riii .f)inlucis iintljjiittagcn nuf Giöbete - 11,225, löo bic Sdjtifti'ii@mfer§ gegen ßiilljcr niifgefül)rt fiiib, au^etbcm niidj ein für ^iit^et cinttctcnbes, fid^ nii„9luf bns iit)erci)tiftlid) 33iid)" iiflD. aii(d)üeftfnbcÄ (4)ebid)t „(*iii SSorming an bcii ||S3od6mfer. II"4 3BL in Cuatt, letitc Seite leer (Sy. in 'JJiagbebutg ©t.). Unteräcid)net iftboo öJcbidjt: Üt. S. 5Ji. (^ilnfang: linifev fjiit luic id) betid)t). fööbete erroäl)nt unter ^Ir. 34nod^ ein äiDcitc^ bcrartige^ 6)ebid)t unb fc^reifat beibe 6raÄniu-!' 'illberus ju. *p. *p.3ii ©.617. 2;ie Slnnal)nie, bafe a auf B bcrul)e, ift smeifeKos richtig (ögl. bie gemeinfomen2)ntdfcl)let ufln.), aber SteKen h)ie 671, 10, loo a bog in B feljlcnbe Stmen nuftocift, laffcne§ fragli^ erfc^eincn, ob B bie oEeinigc SBorlage War.3u ©.617 ift nad)äutragcn, ba§ bie ©djrift in einem 'Jieubrnde üorliegt in „ßuttjer unbgmfer. 31)re etreitfct)riften a. b. 3. l.WI" l)?g. Don Cvnbers II [18'Jl\ ©.45-127. (**ift A luiebergegebeii, bod) mit tljeilitjeife unnbttjigcn 3luberungen. !p. *}>.©. 017 JU C, ift uad),5Utragcn , bajj bie 3"irijt'!t "nf ber lafcl aud) in bem .f)eibelberger CfrUor^aubenift.©. 017 3" T' finb einige ber Unterfdjicbe üon C', bie fid) im ^""fru finben, nnd)jutrngeu:m. ^£l^ 3.1 ». u.: ge C gE= T)(S2a, 3. 19: prieftcrfi^aft C prieftcr cf)aft U&1\ 3.3: ffiiber C toib' D® 3», 3. 1 ti. u.: loib' C loiber D3 l'', 3. 11 ü. u.: loeiljter C loeljter DS2^ 3. 18: büdjftaben C -ftabn DS 3i>, 3. 9: anb' C anbei I)unb einige äfjulic^c nur ti)pogr. 'ülblDcidjungen meljr. lie loenigen '•.'Iblneidjungen fprnd)=lieber 9lrt f. Selarteu.©. 617, 3.5 ü. u. lieg (fianbfdjriftüc^eny) ft. (|)anbic^rift?;.©. 617 3. S lies „ber" ft. „be-S".©. 017 3- 9 lie« „gemeinfamem" ft. „gemeinfomen".3u ©. 618 ift nac^jutrngen, bofs C jutueilen du l)at: troum, toubev u. bg(., aber aud) roum084, 5. 6. 14.3u ©.618—20 ift JU bemerten: 1) 3n ber Überfid)t loie auä) in bcn Seäa. fte^t C = CD,Wo D Don C et^eblid)er abttieidjt, ift bie-3 in 2iH. Bermertt. 2) Sa au? a nur biellmlautserfc^einungen jufammengefa^i, bie übrigen Slbtueid^ungen in 8e§a. aufgenommenfinb, fo ift auo a natürlid) mandjcj in biefen »cr,^eid)nct , loa« bie anbern Srurfe and)Ijaben, rca? für fie ober buxäj 3ufan'menfaffiiug erlebigt ift.3u ©.620. 9lu» a ift nod) ,5U er)Bä()nen, bofe ben l)öufigen fnlid)en =cm, bie fic^ bort finben(3. a. 050, 33, 663, 11 ufto. f. l'e^o.) in B burd)loeg =c gegcnüberftefjt.


5}nc()tvngf iinb iPovicfjtigmigfn.895©. 622 S- 12 ift „bas" in „^ai" 311 Dctbeijcrii,©. 622 3- 29 ift „müge" |"t. „mügc" ju fe^cii.©. C23 3.5 S)a§ fiomma »ov beii ift ju tilge».3ii @. 623 3. 12 ift in ben Sic-sarti-n nortjjuttagen: 12 niDv] luir BO3u ©. 624 3. 3/4 Bgl. @. 620, *!lnni. 3.®. 624 3- 6 finb bie beibeii fiomino jn tilgen.©. 624 3- 11 tie^ „jur|el)gen" ft. „jut ^eljgen".3« ©.624 3- 17 ift in ben Selatteu na{^3uttngen : nnrtfjiiit I! nnvfjnit C©. 624, 19 liel „tjber man" ft. „t)berman".3u ©. 624, 20 ff. ügt. bie 43. ^iftotie im äJoltslnid) Uon liü ffiilenfpiegcl (U^toune-j "Jienbvncfc9h. 55/56, ©. 681.©. 625, 32 ift baä fiommn fjintev „tjaB" 3n tilgen.3u ©.626 3-4/5. S'et ©nj hiiitbe tlnrer, Wenn innn uor nM!d)enn einen Toppelpnnftfe^te.*p.ip.3u ©. 627 3. 25 on = 'an', ebenfo 675, 22, ift faum Cntijetijt^. Bt; beibemal an. '1^. |!.3n ©.630 3.34 aufe trierf)ex- (ftiediifc^ct BC) fprncl) ugl. au^ ber friedjen ((ricdjift^enC) jpracf) 630, 24. gin abjettiBijt^e^ fvierf) ift nid)t nnd)n)ci«Oat, 630,24 fann tried^cnnlä ®en. ^Unt. öon firiet^c gcfaBt roctben. Uin bloBe-s ©d^veib-. über JrndEDevieheiif.fricdjifdjer -en (Sgl. BC) ift nidjt n)al)vfii)einlid), jnmal nod^ anff friedjcjf 651,32l)in3utritt. @i »irb alfo teoijl menigflcn-S 630,34 friedjfjer gemeint fein. $. '4.1.®. 632, 17 ipintet „lerei" ift ' ju je^cn.3« ©. 634 3- 33 Sgl. 675, 30 b. i. 'be^ Don mit licvbrannten tanonifdjen Kcd^t-J'. CffenbarSlnfpietungcn anf bie UntDillenäänfeetung 6mfet-3, bafe „e^Iid) Uotmeffene , Pnnotidjamptclerer aiiffgeftanben" feien, bie nid)t bie J^irc^enotbnungen unb ileljre »erachten, Jonbern ouc^(bnä bod) eridjrecfenlid) 3» Ijoreni aiiß et)m üorftorften Surft, frenel Bnb mntroilten, offent=lid) öorbrenncn bijrffen'. ((Snbere, Cntf)er unb ©mfcr I, ©. 3j 5p. %^.Su ©• 635 3.2 bieg (bife C) prieftetfc^a ft nub 635,10 fol^e enfeerlid) priefter=tl)um fernen grunb . . . fjabe (tjafaen C"i, fonbern fct) . . , el ift alfo jd)einbat.priefterfe^oft als 9Jeutr. unb nmgete^rt prieftert^um als gem. bcljonbelt. *DJanfönnte baran beuten, baß bie beiben SBorte burct) irgenb ein Serfel)en it)re ©telleu gctaufc^tober bng Sut^er 635, 2 suerft prieftertljum, 635, 10 3uerft priefterid)oft im Sinne gehabt,uielteid)t aud) gcji^rieben, nndj^er aber ot)nc 'Äüdfidjt auf bie 3ugel)örigen 5prouomina ge=anbert l)abe. Snbefe 635, 2 ftel)t biefe offenbar f.biege (mic 649, 15), loürbe übcr{)auptin einem äßittenberger Jrndc nidjt ali gorm bcä llom. ©g. bes 9ieutrum-3 aujuiefienfein, ba biete l)icr entmeber bi| (ober bi^) lautet, b. 1). loie uoc^ I)eule mcift, bie urjprüng:lid)e ftür3e getDal)rt Ijat. a>gl. 3. 33. in unjcter Scffrift 630, 19: 660, 8; 662, 22; 669, 9(662,8). SBä^reub alfo btefe im Serie bclafjen mürbe, mufete 635,10 foldje in fold^geänbert »erben, fiier tüürbe priefterfc^aft gar nid)t paffeu ; el ift Ijiet ba« *4-'t'fftet=fein, bie ^-'tisftftloürbe gemeint, nid)t luie liorl)er bie @c|ammtl)eit ber ifriefter. 35icfeUnterfdjeibnng ift ecf)t Suttjcrifc^. *-l>gl. meine Jbcmetfungen in nnjerer 9lu^g. 9, 179. *4>- ^•3u 638, 7 ift nad)3utragcn, baß ^en. mürben fytt, &rl. unb ffnber^ bagegen bal morben be§Urbrutf« beibel)alten. 3u biefem morben müBtc man fein ergänscn, paffcnbct ift oberoffenbat ber 3nf. '4>ti. merben, benu es l)aubelt fid) ja um etmaä, ba* Derl)ütet werbenjoll. ÜJiöglic^ märe auct) mürben, mürben, bann märe ber ©a^ nidjt abhängig Pon notmerc, fonbern il)m nebengeorbnct. $. '4'-3u ©. 638 3. 18ff. Sie P)äbrifc^e gabel Born grofd) unb Uom Cdjjen U, 23) uerlDenbctCutter in berfelben ©cbantcuperbinbung j. ä*. aud) in ber ©d)rift 'Sun bcm SJapftum jii9Jome' (1520), llnfcre SluSg. 6, 324, 3f., aber nidjt jo au9gefüt)rt. '.(lud) ber od)ien fuft638, 24 flammt aiii ber eben erloä^nten ^fabel , benu offenbat ift nidjt gemeint 'mit bcmCc^fenfuB, uon roeld)em bie ©djtift fagf, fonbetn 'mit bem Cdjfenfnf! "bauon fngt bie


. .füc'^en896 9tnd)trägE unb SBcticfitiguiiflcn.Schrift bflS unb bn§", b. i. 'mit bem Cc^fenfuß be§ gdjiiflfaclociics'. mit be§ Cdjfcngii^' fjoben bte (S5e|ammtaii^g. tiä ^ctab jur (Srloiiger ciiigeje^t, VdoI)1 um bns allÜiclatiBJQ^ Uerftnnbiic "bn bic fdjrifft Bon fagt' lBeiiigftcii5 nur nuf Cd)feu be=jiefji'u ju tömien. ^. 'i'-©.640,17. Sgl. bei ÜBnubcr, 1!I, unter 9Jatrt)cit ^!t 26,30,57: „flein 9!arrl)eit ift aüciu",„Sktr^eit gebiert 9invrl)eit", „(S* bleibt nic^t bei einer ^Jinrr^eit", u. unter 9!arr 9}r. :.590:„(Sin 9lQrr mad)t ,5el)n (l)iinbert, Diel) *3iarreu."3u ©. 641 3. 6 feiten nt« 'Jiom. ©g begegnet and) 644, 3. 6. *p. 1'.©. 641, 8. Siefe Slbfidjt fjot Sutf)er feljr balb ausgeführt in ber ®d|rift gegen Slmbrofinlßattjarinul. 33gl. in biefcm SBnnbe ©. 705 ff.unb bie ßinleitung baju.3u ©. 642 3- 11 ^n bel)ncn üerfd)en. a>gl. ©. 666, 12 mib ?Inm. 4. Sou emfer-5 ©djriftcnfommt nufeer bem in festerer 91nm. crltiäf)nten @5ebid)t nodj *)lr. 21 unb 24 in 3?etrnd)tlion ben in Äarl ßibbefc, ®runbrifj -II, 225f. liet,ieid)neten ©djriften Smfers. 5J-'. 51.5.642, 27 Über bie 9iebcne-art Dgl. Sie^, 1, 366 u. 5'utti'r, Iro 3 SöelegftcUcu angefül)rt merbcnunb äüanber 1, unter äUitter 5fr. 86. 3ener ertlävt: „rattjloS fte()cn, fid) nidjt ju l)clfentoiffen"; biefer: „Cor ©djam Hergeben", gür nnfcrc ©teile trifft bic ©rflärung bon Sie^ ju.©. 643, 8 ift Ijintcr 6 ein 5Puntt jn fe^eu.643, 14/15 Sgl. enberl, Sntljer unb emfcr, I, ©. 115.3u e. 644 3- 6 ff. bgl. te. Sdjnfer, 8uti)er aU ftird)cut)iftoriter (1897), © 271. % «p.3u ©.645 3- 16 ii^ hiDlIc ijljn bleiben unb "galten = id) moHe, bafe et [ber Ü^apfiä=ftnnb] bleibe unb fid) Ijaltc. »gl. ,5. 3?. 645, 28 9; 646, 28/9. l)al ten ift in ber quc^fonfi bei \.'utl)er öortoninieubeu 33eb. 'fidj Ijaltcn, auSljQÜen, üerljarren, ftaub l)nlte:i' juneljtnen. SBgt. fielen jn rucf . . . unb {)ietten nid)t, gteid) loie ein lofer bogen '^]. 78, itl.freunbe l)nlten nidjt in ber not Sir. 6, 8. 10. % %©. 646, 9 ift tjinter „bnn" ©emifolon ftatt *pun!t ju fcjcn.3u ©. 646, 9 6§ ift bie befonnte alte ^'rotitjcjeiung gemeint, bcren Erfüllung an bie SBiebersfet)r ftaifer Jriebrid)^ II getnüpft lourbe.649,33. ißgl. Unfere «(uignbe Sb. VI, 304 ff.3u ©.652 3-4. Ob Ijinter morgcnrot ein ßomma jn fe^en Inäre? .\BCa I)aben !ein-j.%\. %6.656 3. 3;4 ba§ man . follcn (foll C). TObglid), bnfe follen nur Srurf^fel^Ier für folle. ®q aber man mit bem 5p[ur. bei 3f''toortec' and) fonft Oereinjelt ibef.tl)üring. fiejer I, 2023; 9iad^tr. 308) fid) berbinbet, fo burfte follen im 2ert belaffenmcrbcit fy. '^-3u ©. 657 3- 33 unter band ligt meint jtocifellos, toie nnberc gnlle bes Sortommens bieferSJebcn^art jeigen, 'unter ber band". Sennodj fdjien bie (Einfügung bc? ber nidjt angemeffen,toeil unter band eine »ereinfadjte, bequemere ^luÄfprndje miberfpiegeln fann, roie |old)cganj fidjcr borliegt in ben jaljtreidjen gälten, tno fie ober cl ober ba§ ju fel)len fd)eint,tt)atfäct)lid) aber nur für bie ber ?(näfprad)e folgenbe ©d)reibung in einem bori)ergeI)enbenmit .s-8aut fc^liefecnben 2Bortc aufgegangen ift 9}gl. j- 33. in ber l^ier borliegenben©djrift 643, 19; 651, 18; 666,-5, mo ba« = 'bol fie'; mufe = 'muß e«'; bol = "balbol' flct)t. 5?. 5p.3u ©.661 3-33 ^exe ABa gegen leren (' betoatjrt, ba ber iKelatibfaij fic^ fe^r tool)! ane^ttell fd^etjncnb lere unb pljilo jopl)ia als an bie ifiauptbegriffe anfdjlie^en tarnt,ju benen menfc^en leren unb gepotte nur ju näl)erer ^lusfüljrung t)inju gefegt finb2)Jau f)at \id) burct) meufc^en bis bingenn gcmifferma^en in filammer ober ,5tt>ifd)en®ebantenftrid)e gefetit ju beuten. X^. X-3u ©.664 3-27. 2;o§ nur in C burd) ragen erfctite regen .\B:\ ift bietleidjt bal fd)onmljb. nur nod) feiten nad^lbcisbarc ft 3"b. regen. Ober es ift regen = reden ju ncfjmen,ha'a GSrimm, 3Btbd). 8, 448 in iutranfitiber Sebeutung unb ftc^ bcrü^renb ober mift^enbmit ragen tuidjgetoiefcn hjirb. $. 5).


9Jacl)ttäge unb Sgetic^tigimgen.§973u 6.665 3.6 Botmcqnett A läfet ftc^ nicf)t {joltcn. Sie eine hex bciben SleffermigS^mögli^tciten finbcn mit in Ba, bie aitbte in C. 3d) Ijabe tiotinel)ii ten uotgejogen,tocil biefe unBerbuiibene Einfügung nict)t in Sut^cts Sht ift aU ber ©ebraud) bcä ^U-tc.'^x\., biefeä ouc^ touljl e{)et b im Sluäkut jeigcii hjürbc (toie j. 58. 666, 4,5). £0 A ttin bcn gormen bei fd^W. ^l^tt. jc^r liebt, fo mätc öieüeictjt noc^ bcfiet normeljntten ge=fe^t tootben. ijj. sjs.©.666, 2 f. Sutljer meint bielmef)r eine Stelle bei St^tift bc-S Jluguftinns: ..Contra epistolamParmeniani." liconius, ein Sonntift milbetet ;Kid)tung, Ijot fic^ einen ''Jiamen gemact)tbuid) bie Sdjtift: „Liber de septeui regulis", in ber er fid^ mit fötiinben ber ^eiligen©d)rift gegen ^ponnenianu^ unb bie ftrcngcten S^onatiften loenbet. Slngnftinuü, obtoo^I fonftjein ©egner, tobt bieje ©c^rift nnb füljrt fie gegen ^'ormeniannä an: ..Prot'ert Ticoniusdivini testamenti tonitrua ... Et iste (= Parmenianus) opponit nari-ationes consacerdotumsuorum." cfr. Contra Parni. L. 1, C. II.3u ©. 666 3- 12. Sic ?lnm. 3 get)ijtt üielmc()r ju 3- 1^- ISr^ftultuj , ebenfo 67ö, 32, fernerStrftuttus 667, 2ö ipottenbe Umbentung be-3 üiamcns ^.Jlriftotclc--. ^. *}>.3u ©.670 3-10 io'' Q^'e bing fdjlcdjt jein. Scr Sinn ift flnr: 'fo foll alles in Orbnungfein' fdjled^t ift in ber in bem 3citlo. fc^lit^tcu noc^ Icbcnbigeu 58eb. 'aujgeglidjen, in Ctb=nung gebrad)t, erlebigf ju neljmcn (ugl. bei i2utt)cr co jut alle-;- id)lec^t n. ücrgcffcnfein; fo loerc bie fad)c fd)ltd)t (Srinim, SBlbd). 9,529). flnum funn man nlle bing ='burd)au5, gdnjlic^' iwofüt bod) gcluüt)nlic^ aller bing 3, 3>. 659, 11 gefagt ttiirb; nct)men.91U Subjett be^ Sagcä müfjte man bona 'ber S3apft' ergänzen nnb baju tt)iirbc fdjlet^tnid^t paffen ; SBerfc^roeiguug «on eä aber anjnnel)mcn, geljt nidjt an, e* fei benn, bafe manfoU = 'eä foll 'Ä , foU' fe^en Wollte (Ugl. oben ju 657,33). iK>al)rfdjeinlid)er ift allebing oll ©ubj. jn nel)men unb jlrar alo 9iom. ber (S-injal)!, ba iiutijex ba* flerionälofealle bereiujelt and) unmittelbar bor bem ©ubftantib gebraud)t. *Jiül)e bi'rül)rt fid) mitunferer ©teile: bon eä mag nit alle bing alle jeit fc^nur gleid) jugan infeinem ftanbt. llnfere -Ku^q. 6, 263, 32, ttio bai neben alle biug fteljenbe alle jeitbie 91uffaffnng bon alle bing ali Subjett nodj n)al)rfc^einlii^cr mac^t. iJlm beuttid)ftcntBöre bie Meinung auÄgebvürft, »oenu alle fein bing ftünbe. *4>-V-3u ©. 671 3. 17ff bgl. ©d)äfer, 2. ali fiirc^enl)iftorifer (1897), ©. 78. 131. 217ff. $. ijj.©. 678 3- 1 ift ßomma t)inter not^ tuoljl jn tilgen. Über nod) bcnnot^ in ber Scb. eine?betftürtten 'bennoc^' ugl. ®rimm, äötbc^. 2, 954; 7, 872. AC Ijaben fiomma t)inter noc^,lie|en fie alfo ben 9iac^fag erft mit reo 11 beginnen; Sann mii&te m unb ein 'fei" er:gmiät njerben: er fei ju 3iom geroefcn unb fei noc^ bort, nämlic^ begraben. *.p. $.3n ©. 673 3- 22/23. 3" fcl)en ift 'fie' 3U ergänjcn. abrennen erflärt £ie^ aU 'fid) UomÜtoffe ftürjen, unterliegen'. ßutl)er gebrouc^t e* roenig fpoter nod) einmal in 33ejie^ungauf (Jmfer ; „tjctte fid) felb abgetanbt unb mit gerconncn geben" llnfere 3lulg. 8, 249, 20.Slufeerbem fi'il)rt Sie^ noc^ an: 'fit)e bas t)eift fid) felb^ abgeronnen mit eignen tuorten'(1528;. Sie S?ebeutung gibt Sie^ offenbat nid)t tic^tig. 3)ian mujs an mnbb. afronnen= "nieberrennen, rennenb Dom *).iferbc fted)en; red. fid) ben ftopf abrennen' i.Öübben=SBJalt^eri anfniipfen. 6* liegt alfo bas l)umoriftifi^c Silb eine«, bet fid) felbft uom *Pferbe(„Uom rofe" an unferer ©teile) ftid^t ober fic^ felbet ntcbettennt, bem üutl)erfd)en Sluc-btucfJU örunbe Ugl. f)ier ju ©. 675, 3. 4. *iV 5p.3u ©.675,4 boi bu bi^ nic^t ablanffift. Sic^ giebt für ftc^ ablaufen nur 'butt^loufen crmüben' , borunter auc^ unfre Stelle. 3lbgefel)en bauen, baß beffer 'fid^ mübclaufen' gefagt Wäre, pafet biefe ä


8985)iacf)träge unb a^cridjticiimgen.3u ©.675 3- 20. ÜJUigüd), bafe uolf)Qtreu A nur jEnicffcf)Iet ift; bo ober ein volharren= "bil ans 6nbe auöljnrten' l)od)b. unb niebetb. belegt ift (»gt. 2fj«r; Sübben:äÖalt^et),jo toax bic ßesatt bes Sejtcs bcijubeljaltcn. *p. *p.3u ©. 675 .3. 30 bg(. oben 3U 634, 33.3u ©. 677 3. 8ff. 3luc£) in 'SBon 3Jienfd)eiUe^te ju meiben' (1522) (ommt Sul^er auf bicSntioner ^u jpredjen (@tl. 28, 327) unb gibt bort genauer an, meäf)alb er bte päpftlic^eSe^re nod) [djlimmet finbet als bie ber iattaner. 3u öergleid^en ift aud) bie Siufeerung in bengprebigten übet ba^ 1. Sud) SJofe, llnfere SluSg. 14, 157, lOf. 31 (fei. 33, 122). 5p. %3u ©. 677 3. 13 ff.nnb 9lnm. 1. Sgl. Sdiöfer, a. a. C. ©. 78. 407,8. Scr Srief erfdiicnunter bem Site!, ben ©c^äfer ©. 481, 9Jr. 84 angibt, eine beutf(^e Überfe^ung folgte 1521,(ebenba 'ih. 85).5J.!. $.©.678 3-4 bem todre 3u opotefer bie . . . f^rei)bcnn unb . . . l)nben. 6ä boc^bcffer ben gefegt loorben ftatt bem A. 2enn rtenn gleid) bie ÜJibglidjteit befte()t, bo§bem qub ber .^bfd)r. flammt, loo Sut^er tjicEcid^t juerft ben Sing, ju fc^en beabfid^tigte,jo ift bod) aud) ber *l.Uur. ben apotetcr, ofjne bal -(e)n ber ßnbung für Sut^er nid^t auf:foUeub. Sgl. 3. 58. aufe ben fd)lnffel llnfere SluSg. 6, 412, 4 ;ju ridjter ©rl. 65, 105. 5p. 5p.684,31 pfinbt burfte im Sejt belnffen luerben, rteit biefe gefürjte goim in ber lijat aud)fonft begegnet, ^c^ erinnere mid) jloeicr Stellen, h)o UJadjbrudc pfinben f.empfinbeneingefe^t tjatten, tonn ober biefelben je^t nic^t Wieberfinbcn. *4->. 5ß.©. 698, 9lnm. 2 I. Dominici ft. Dominica.3u ©. 703. C fiubet fid) aud) in ber flnaalefc^en ©lg.3« ©. 782 ift ju bemerten, bafe eine bon .^errn 5Prebigcr @. itjiete genommene Slbfd^rift unfereniSlbbrud ju ßjrunbe liegt, ben bann ber Sireftor ber Uniöerfitötäbibliot^et in Üönig^berg,§err Dr. 5p. ©c^hjente mit bem Original noct) einmal genou ju Berglcidjen bie Sütcl)atte. 5p. 5p.3u ©.792 ift folgenbeä nad^jutrogen: fiolbe l)atte (II, 566, Slnm. 3U ©.7). bic 5DWglic^teitoffen gelaffen, bafe ber Sermon bon breierlei gutem Sebcn auf ber Sartlmrg entftanbenfei. ßjegen biefe 51J!öglid)tcit l)at Soffert in ©tubien unb ffritifen 1897, ©. 277 8 (unab=l)ängig Uon meinen Srmägungen auf ®. 792,i geitenb gcmad^t, baß bas Silb bom 2}orl)of,^eiligen unb 9lllerl)eiligften in anbrer Slntocubung njicberfe^re in bem bor ber 5!BormferSReifc gcfdjriebcncn 2;I)eile beä 5Diflgnificat (Unfere Slu-Sg. 7, 551, 13 ff.), unb bafe fid) ber3nl)a" unfrcä SermouS bcrül)re mit bem ber grfurter 5prebigt (Sgl. 3. S. Unfere Jlusg. 7,798, 17 ff.mit 812, 7 ff.), bafe olfo ber Sermon bon breierlei gutem Scben in bie erften5Dlonntc genauer »o^l in bie 5aften3cit 1521 gehöre. 2)ie oben ausgefproc^ene 9lnnal)meer'f)ält boburd) eine toilltommenc meitcre Sefeftigung. 5p. 5p.©. 801 unb 802 ift im ßolumuentitel „uuterrid)ten" ft. „unterftü^en" 3U lefcn.3u ©. 823, Slnm. 1. 9luf bic äSenbung „met)n I)err bon Irier" ift fein (äJeloic^t 3U legen, bafie auc^ bon Sutl)er felbft (j. 93. £e aöette I, 603 f.) gcbraud)t toirb.3u © 872 3- 22 „felbig" tboljl für „fcHig" (ml)b. vellec) im Sinne bon „fc^ulbig, überführt,ftrafmürbig".3u ©. 882 oben. 3u bem ©a^ über god£)läu§ bgl. 9J91 585, 31 ff.unb bie bofelbft angefül)rle©rhjeiterung biefer 9tngobe in ber 9lug§burger f)bfc^r.3u ©. 884f. Über C'a"' »o" C^rfurt in aSorms bgl. g. SB. @. Siotl), Sie Sudjbrurfcreien in9Bormä (1892). Sta? 9?ud) ift und leiber gegentnärtig nid)t erreid)bar.'Ssi'imut.— $ot:i8udi!)tii((crci.^iiVict Don (Scbiiitiov üaililiu in ^Jfiiaiiigfit (WiivttcmlifViii.I 1

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!