De betekenis van schoonheid - Topos

Jaargang 14
Nummer 1
2004
7 euro
TOPOS
Periodiek van het Laboratorium voor de Ruimtelijke Planvorming
Schoonheid
Planologen moeten twisten over schoonheid
De kunst van het ontwerpen
Welstandsbeleid op de schop
Mooiland:
een begrijpelijke en herbergzame wereld

Thema Redactioneel
In mijn eerste jaar werd er ter inleiding van de studierichting
landschapsarchitectuur een practicum gegeven
waarbij iedereen een sportpark moest ontwerpen. Na een
aantal weken fanatiek knutselen had ik naar eigen zeggen
een prachtige maquette gemaakt. Ik gaf vol overgave een
presentatie en de docenten knikten instemmend bij het
horen van mijn relaas. Tot op het moment dat ik het woord
‘mooi’ liet vallen. “Mooi?, mooi?” bulderde docent Dieter
Boland, “Hoe weet jij nou wat mooi is?”. Met het schaamrood
op m’n kaken en prikkende tranen luisterde ik naar
de preek van Boland over het al dan niet mooi zijn van ontwerpen
en dat ik dat als eerstejaars absoluut nog niet kon
weten. Sindsdien gebruik ik het woord mooi niet meer in
m’n presentaties, maar de vragen ‘Wat is mooi?’ en
‘Bestaat schoonheid?’ zijn door m’n hoofd blijven spoken.
Dit nummer gaat over schoonheid. De redactie heeft getracht
de veelzijdigheid van schoonheid zo goed mogelijk
te belichten.
Schoonheid wordt al snel geassocieerd met kunst en ontwerpen.
Hoe kunst en het ontwerpen bijdragen aan het
welslagen van de inrichting van het landschap wordt uiteen
gezet door Michel Lafaille, Lucien den Arend en Liesbeth
Melis. Lafaille ziet kunst als een opstap voor de tuin- en
landschaparchitectuur om tot grotere schoonheid van ontwerpen
te komen. Den Arend verwoordt de voordelen van
LandArt door het niet werken met een programma.
Hierdoor komen ontwerpen beter tot hun recht en bevordert
wellicht de schoonheid ervan. Melis daarentegen trekt in
twijfel of kunst weliets toevoegt aan de openbare ruimte.
Niet alleen de uiterlijke schoonheid van het ontwerp is van
belang. Hoe het product verkocht wordt is evenzo belangrijk.
De ethiek van esthetisch ontwerpen wordt door Kristof van
Assche uiteengezet. Hij houdt een pleidooi voor matigheid,
helderheid, het argument en de gebruiker. Maar zegt daarbij
dat de visuele verleiding van ontwerpen wel degelijk van
belang is.
Welke rol heeft planologie in dit thema? Mark Hendriks
vindt op zijn zoektocht naar de relatie tussen schoonheid
en planologie meerdere aanknopingspunten. Len de Klerk
benadrukt dat planologen juist wel over schoonheid moet
twisten. Leren van esthetiek speelt hierin een belangrijke
rol. Agnes van den Berg laat tenslotte zien dat mensen uiteindelijk
allemaal dezelfde voorkeur hebben voor bepaalde
landschappen.
Veel aspecten van schoonheid komen aan bod. Waarschijnlijk
dekt het nog niet de gehele lading. Maar wellicht
wordt er een tipje van de sluier opgelicht van het prangende
vraagstuk over wat schoonheid in ons vak precies is.
Fotografie omslag: Henk van Aggelen
2
TOPOS / 01 / 2004
De redactie wenst onze lezers nog een goed 2004. Op 1
januari zijn er voor ons blad een aantal dingen veranderd.
TOPOS is vanaf dit jaar onderdeel van Genius Loci, studievereniging
van de opleiding Landschap, Planning en
Ontwerp. In ons laatste nummer van 2003 hebben we dat
al aangekondigd, in dit nummer kunt u zien dat het onder
andere een uitgave op mooier papier heeft opgeleverd.
Ook 2004 gaat weer drie nummers brengen. Dit nummer
bijt de spits af, in de zomer gevolgd door ‘Sloop’ en in het
najaar door ‘Bouw’. Met deze laatste nummers willen we
inspelen op het actuele thema van de transformatie.
Inhakend hierop organiseert TOPOS in samenwerking met
de Buitelhucht (commissie van Genius Loci) op 28 april
rondetafelgesprekken. De aankondiging van deze rondetafelgesprekken
vindt u in de rubriek ‘TAPAS’ op pagina 54.
Naast de thema’s die uitgewerkt zullen worden, zijn dit jaar
steeds meer rubrieken een structureel onderdeel van de
inhoud. Rubrieken als ‘Topnieuws’ en ‘Vakgeroep’ die vorig
jaar zijn geïntroduceerd, keren voortaan ieder nummer terug.
Dit jaar zal de redactie ook weer proberen om samenwerking
met derden te zoeken. Een recent voorbeeld hiervan
is de plaatsing van het artikel van Klaas Kerkstra uit
‘Na de landbouw’ in Blauwe Kamer (nummer 1-2004) en
in het tweede nummer van dit jaar een uitgave met het
thema ‘Onderwijs’ waarin de beste afstudeervakken landschapsarchitectuur
van Wageningen Universiteit 2002-
2003 zijn gepubliceerd.
Door op deze manier publiciteit te zoeken, proberen we de
banden met de vakwereld verder aan te halen. De student,
de universiteit en de vakwereld zullen ook dit jaar met een
zorgvuldig afgewogen inhoud op hun wenken worden bediend.
We hopen dat TOPOS u ook dit jaar kan inspireren.
Veel leesplezier!

02 TOPOS Thema
Schoonheid
06 Over smaak valt te twisten
De opkomst van schoonheid in de planologie
10 De charme van de savanne
Onderzoek naar landschapsvoorkeuren
12 Beeldende kunst laat geen vanzelfsprekende verwachtingen toe
16 De queeste naar schoonheid
Waarover niet gesproken wordt…
19 De brede interpretatie van Land art
Kunst en het landschap verweven
22 Visuele verleiding
Over ethiek en esthetiek in het ontwerp
26 De betekenis van schoonheid
Ruimtelijke planning en het schoonheidsbegrip
39 Welstand in beweging
Het nieuwe welstandsbeleid nader bekeken
42 De welstandsnota als experiment
45 God zij dank
Column Willem den Ouden
46 Essay
Mooiland
Naar een begrijpelijke en herbergzame wereld
Rubrieken
04 TOPnieuws
21 Column Paul Roncken
29 Dat vind ik nou mooi!
30 Afstudeervakken
30 Genius Fluvii
Hoe ontwerp je met stromen?
32 Amsterdamse School in tuinarchitectuur
36 De ronde der beleving
Beleving in de ruimtelijke planvorming
49 Boeken
53 Vakgeroep
54 TAPAS
Inhoud
06
16
19
30
42
TOPOS / 01 / 2004 3

TOPNIEUWS
Mark Hendriks
Nog te verschijnen Nota Ruimte
zorgt voor opschudding
De nieuwe Nota Ruimte, die waarschijnlijk
in maart zal verschijnen,
heeft al voor aardig wat opschudding
gezorgd. In uitgelekte conceptversies
komt naar voren dat diverse waardevolle
landschappen genomineerd zijn
voor woningbouw en dat inspraakmogelijkheden
nauwelijks aanwezig
zijn.
Opvallend zijn de plannen van minister
Dekker om bouwen in het Groene
Hart steeds meer toe te staan. In de
nota legt zij een grote verantwoordelijkheid
bij provincies en gemeenten.
Critici zijn bang dat ‘alle remmen los
gaan’ en natuurgebieden en
karakteristieke landschappen worden
aangetast door de grote bouwbehoefte.
Gekscherend wordt er gesproken
over het nut van de HSL tunnel.
Miljoenen heeft het gekost om over een
lengte van 7 kilometer de HSL lijn
ondergronds te brengen, zodat het
bovengrondse polderlandschap
gespaard wordt. Nu is men bang dat
de Nota Ruimte bouwen boven deze
tunnel gewoon toestaat. Naast het
Groene Hart worden ook de Friese
Meren, de Veluwe en de omgeving
van Valkenburg genoemd als potentiele
bouwlocaties.
De opvolger van de omstreden Vijfde
Nota heeft tevens de woede gewekt
van diverse natuur- en milieuorganisaties.
Deze vinden dat zij en andere
maatschappelijke organisaties en
burgers buitenspel worden gezet in
de discussie omtrent de Nota
Ruimte. Minister Dekker vindt dat
burgers en organisaties hun wensen
al hebben kunnen ventileren tijdens
de inspraakprocedure van de Vijfde
Nota.
4 TOPOS / 01 / 2004
Files in 2003 toegenomen
Het aantal kilometer file op de snelwegen
is in 2003 met 5,7 procent
toegenomen ten opzichte van 2002.
Dit blijkt uit de gegevens van de
Verkeersinformatiedienst (VID) in
Amsterdam. Van de 8760 uur die 2003
telde, stond er 4495 uur file ergens in
Nederland. De gemiddelde filelengte
was 4 kilometer.
De VID schrijft deze toename toe aan
de extreme weeromstandigheden en
de vele werkzaamheden. In het begin
van 2003 zorgde veel neerslag voor
extra lange filetijden en het mooie
zomerweer zorgde voor veel recreatieverkeer
op de weg. Maar lieft 6,2
procent van de files (in 2002 was dat
nog 5,5 procent) werd veroorzaakt
door wegwerkzaamheden.
In de file-hitparade is de A2 bij Everdingen
richting Utrecht van de eerste
plaats verdrongen door hetzelfde
punt, maar dan richting Den Bosch.
Haarlem-Zuid in de richting van
Amstelveen staat op de derde plaats.
Wageningen wil weer gaan
bouwen
De komende jaren zullen in
Wageningen acht- tot twaalfhonderd
woningen verrijzen. Dit is tamelijk
uniek, omdat de afgelopen jaren de
woningbouw in de stad nagenoeg
heeft stilgelegen. Het stadsbestuur
denkt met een actievere aanpak de
bouwstroom weer op gang te
brengen.
Dit jaar zal op verschillende locaties
begonnen worden met het realiseren
van voornamelijk koopwoningen. De
grootste locaties zijn Rustenburg
(130), Noordwest (72), Haagsteeg
(50) en Boomgaarden (48).
Daarnaast zijn er nog tal van kleinere
locaties en is de gemeente met ontwikkelaars
in onderhandeling over
vijftien potentiele locaties, zoals
Pantarijn, Diedenoort en de mouterij
van Bavaria.
Het principe van inbreiding is leidend,
maar de gemeente heeft al wel een
uitbreidingslocatie voor handen:
Wageningen-West aan de Lawickse
Allee. Als zich op een van de inbreidingslocaties
knelpunten voordoen,
zal er in West aan de slag worden
gegaan.
Deze locatie is eveneens onderdeel
van een omvangrijk plan van de
gemeenten Ede, Veenendaal, Rhenen
en Wageningen om 30.000 extra
woningen te bouwen in de Gelderse
Vallei. De vier gemeenten presenteerden
onlangs hun plannen in de
regionale structuurvisie WERV aan
de provincies Gelderland en Utrecht.
Andere mogelijke nieuwbouwlocaties
in deze visie zijn langs de Dreeslaan
tussen Ede en Wageningen en langs
dezelfde weg tussen Bennekom en
Wageningen-Noord.
Een belangrijke rol in het WERV is
weggelegd voor het kennislandgoed
WUR. Deze kennisintensieve schil
moet in het noorden en westen van
de stad als overgang dienen tussen
het Binnenveld en de bebouwde
omgeving.

Wil de laatste boer het licht
uitdoen?
Dat het veenweidelandschap behouden
moet blijven, staat vast. Maar de
manier waarop nog niet. Dit is de
belangrijkste conclusie die getrokken
kon worden na het debat ‘Wil de
laatste boer het licht uitdoen, deel 2’,
dat door het tijdschrift Landwerk,
Alterra en Hogeschool Larenstein op
15 januari werd georganiseerd. Dit
debat was het vervolg op een debat
op 30 oktober vorig jaar, dat was georganiseerd
naar aanleiding van de
‘schokkende’ conclusies van Pieter
Vereijken en Herman Agricola dat de
boer binnen 10 jaar is verdwenen. In
dit tweede debat werd ingezoomd op
het veenweidegebied en de melkveehouderij.
Vereijken was op 15 januari opnieuw
present om zijn onderzoek toe te
lichten. Hij blijft erbij dat de Nederlandse
boer in een Europa zonder
grenzen en de voortwoekerende
prijzenslag niet kan overleven.
Volgens hem moet ze of vertrekken
naar het buitenland of blijven en zich
richten op andere activiteiten. WLTOvoorzitter
Jan Heijkoop ziet dat heel
anders. Volgens hem blijft de boer,
omdat de stad dat wil. “Stedelingen
en boeren moeten afspraken over het
beheer, gebruik en financiering van
het landelijk gebied.” Vereijken en Fer
Felder van AM Wonen zien andere
manieren om het landelijke karakter
te behouden en financieren. Felder
pleit voor het bouwen van meer
‘Wassenaartjes’. “Mensen willen dat
graag en het brengt geld in het laatje.”
Team CS aan de slag met
ontwerp Rotterdam CS
Team CS, een combinatie van
Benthem Crouwel Architecten BV,
Meyer en Van Schooten Architecten
BV en West 8 landscape architects
and urban design, is door Selectie
Architect Rotterdam Centraal voorgedragen
om het nieuwe treinstation
van Rotterdam en haar omgeving
vorm te geven.
Team CS is gekozen uit 48 kandidaten.
De visie van Team CS op het stationsgebouw
als nieuw vervoersknooppunt
en economische toplocatie, ruimtelijk
ingepast in de omgeving, sprak de
selectiecommissie sterk aan. Team
CS is hierom door opdrachtgever
Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam
gevraagd een voorlopig ontwerp te
maken.
Stationsgebied moet Rotterdam een nieuwe
impuls geven
E-work vermindert files en
ruimtebeslag
Volgens de empirische studie ‘ICT,
ruimte en mobiliteit’, uitgevoerd door
MuConsult B.V. in opdracht van de
Adviesdienst Verkeer en Vervoer, de
ministeries van EZ, V en W en VROM
en het Ruimtelijk Planbureau, leidt ework
tot een netto vermindering van
het ruimtebeslag voor wonen en
werken. E-work, elke vorm van werk
dat op afstand van een bedrijfsvestiging
wordt uitgevoerd, leidt namelijk
niet tot een behoefte aan extra
kamers thuis, maar het geeft bedrijven
wel de kans op kantoorruimte te besparen.
Aan de hand van drie thema’s
- ‘e-work’, ‘business to consumer
(B2C) e-commerce’ en ‘business to
business (B2B) e-commerce’- zijn de
belangrijkste vragen van de betrokken
departementen gedefinieerd en
beantwoord. Onder andere de ruimtelijke
spreiding van zowel e-workers
als bedrijven is onderzocht. Zo bevinden
zich meer e-workers in de
Randstad en wonen ze voornamelijk
in de stadscentra of in de buurt van
stations. Bedrijven met e-workers in
dienst komen juist relatief meer voor
in dorpse en groenstedelijke gebieden
in de provincies Noord-
Brabant, Gelderland en Utrecht.
Daarnaast zijn ook zij vaak dicht in de
buurt van het station gevestigd.
E-work leidt ook tot een betere spreiding
van (auto)verplaatsingen over de
dag. Hierdoor kan e-work bijdragen
aan een afname van files of althans
een verkorting daarvan. B2C en B2B
e-commerce en e-shopping kunnen
in tegenstelling tot de positieve effecten
van e-work tot een verkeerstoename
leiden. Het netto-effect van
ICT op de vervoersbehoefte van
werken, handel en consumptie hangt
uiteindelijk af van welk effect sterker
is: de verkeersafname door e-work of
de verkeerstoename door e-shopping
en B2C en B2B e-commerce.
Bart Wubben Redacteur TOPOS
TOPOS / 01 / 2004 5

Over smaak valt te twisten
De opkomst van schoonheid in de planologie
Schoonheid wordt in veel
disciplines als het hoogst
haalbare gezien. Maar hoe
zit dat in de ruimtelijke
ordening en dan met name
de planologie? Dit zijn disciplines
die meer op methodische
programma’s lijken
te rusten en waar het begrip
schoonheid niet tussen
lijkt te passen.
Aan de hand van een historische
beschouwing geeft
professor Len de Klerk een
pleidooi waarom schoonheid
juist wel een plek moet
krijgen in de Nederlandse
ruimtelijke ordening.
Len de Klerk
Hoogleraar Algemene Planologie
Universiteit van Amsterdam
l.a.deKlerk@uva.nl
6 TOPOS / 01 / 2004
Wie alles heeft gaat schoonheid zoeken en
begint over smaak te twisten. De “Volksbeweging
tegen de Lelijkheid” heeft vorig
jaar een manifest uitgegeven waarin wordt
gepleit voor esthetica als grondbeginsel
van de ruimtelijke ordening. De Volksbeweging
klaagt dat het functionele tot in
de haarvaten van ons gedrag is terug te
vinden. Bij gebrek aan gemeenschappelijke
sociale beginselen valt dit leven ‘alleen in
het esthetische nog van betekenis te voorzien’
(Hogerhuis & Van Oorschot, 2002).
Deze postmoderne boodschap is al ouder
en werd onder meer verkondigd door
Kees Vuyk in De esthetisering van het wereldbeeld
(1992). Daarin betoogt hij dat kwaliteitsoordelen
over smaak, vormgeving en
schoonheid de plaats hebben ingenomen
van weggevallen collectieve maatschappijvisies
en wetenschappelijk objectiveerbare
programma’s.
Volgens de Volkskrant van 20 oktober
2003 beweert Virginia Postrel in The
Substance of Style dat wij leven in het
Tijdperk van de Esthetiek. Alles en
iedereen is uit op schoonheid en stijl.
Persoonlijke schoonheid komt uit potjes
en onder het mes van de chirurg vandaan.
Ons wooninterieur wordt gestileerd.
Het is zinloos dat aan de kaak te
stellen. Is dit geldverspilling aan nutteloze
zaken? Nee hoor. Stijl is expressie: I like
that = I am like that (Postrel). Signalen
uitzenden door in merkshirt X te lopen,
tekent het zoeken naar verwante zielen.
Critici zijn volgens Postrel gefrustreerd,
omdat er niet één nieuwe, alom geldige
stijl is, maar een constante dynamiek van
mengvormen, waarbinnen iedereen eigen
keuzes maakt. Vluchtigheid is troef en
daar krijgt de criticus geen vat op. De
wetenschapper evenmin, want die wordt
voorbereid om structurele veranderingen
te analyseren, geen structuurloze. Een
aardig uitgangspunt voor een beschouwing
over planologie en schoonheid.
Planologie volgt eigen pad
Schoonheid is opwindend. Traditioneel
vertegenwoordigt zij het hoogste ideaal
in de kunst. Schoonheid treft de ziel en
doet verlangen naar het hoogste in de
mens. ‘De hoge maatschappelijke positie
van de kunst is aan die eigenschap te
danken: door haar schoonheid verheft
ze de samenleving’, schreef Auke van
der Woud (1997). Als wetenschap heeft
de planologie weinig voeling met schoonheid.
Als beoordelingscriterium en onderzoeksthema
speelt schoonheid nauwelijks
een rol. De wetenschappelijke planologie
is geïnteresseerd in betrekkelijk saaie
thema’s zoals planningprocessen, instrumentering,
actoren, instituties, besturing,
agendavorming. Een meer geografisch
geïnspireerd thema, zoals ruimtelijke
concepten, blijft met moeite de aandacht
vangen, zo lijkt het.
Deze ontwikkeling contrasteert met
schoonheid als doel van ruimtelijke ordening,
die na 1990 grote terreinwinst
boekte op de programmering op basis
van wetenschappelijke methodes. Een
plan is een zoekinstrument geworden om
ruimtelijke mogelijkheden te verkennen.
Zodra het serieus wordt, spetteren de
glossy ontwerpen van het papier en wordt
schoonheid een belangrijk keuzecriterium,
verpakt als kwaliteit.
Als wrede heerseres over de ontwikkelingen
beschikte de geschiedenis tot de
volgende samenloop: op het moment
dat de planologie zich loswrikte van de
stedenbouw, ontworstelde de stedenbouw
zich aan de esthetiek als doel van
het ontwerp. Joël Meijer de Casseres
(1902-1990), constructeur van het begrip
planologie, was nog als architect opgeleid.
Hij ontwikkelde zich als regional planner
in de geest van Geddes en Abercrombie.
“De stedenbouw”, schreef hij in 1926,
“is een door en door sociaal werk dat
grondt op drie uiterst belangrijke sociale
verschijnselen: de bevolkingsbeweging,
de sociale verhoudingen en de economische
toestanden.” In zijn boek
Stedebouw (1926) verklaarde hij de sociologie
als ‘wetenschap der samenleving’
tot basis van de ruimtelijke planvorming.
Vorm volgt functie
In de tijd van Berlage omstreeks 1930,
die zocht naar een harmonieus en monumentaal
stadsbeeld, riepen moderne

architecten en stedenbouwkundigen om
het hardst dat ze dat juist niet zochten.
Ze wilden de stedelijke werkelijkheid
ontleden zoals een chemicus de stoffen.
Ze analyseerden de ruimtelijke basisbehoeften
van de stedeling en vingen die in
statistieken en vooruitberekeningen.
Deze werden vervolgens omgezet naar
de kleinste ruimtelijke cellen (woningen,
bedrijfseenheden) en de infrastructuur
en uitgelijnd op plattegronden. De vorm
zou voortaan de functie volgen. Zo ontstond
onze naoorlogse stad. Toch stak
er schijn in de ontkenning van het esthetische.
Natuurlijk waren ‘mooi’ of ‘lelijk’,
‘interessant’ of ‘saai’ geen objectiveerbare
criteria, maar de stedenbouwer was wel
degelijk bezig met ‘plastische ruimtelijkheid’.
Dat ‘plastische stadsbeeld’ was rond
1970 ontstaan in nieuwe stadsdelen zoals
Ommoord (Rotterdam) en de Bijlmermeer
(Amsterdam).
Deze aanpak van esthetiek ging terug tot
de oorsprong van het modernisme, de
losmaking van het beeld van de werkelijkheid.
Het impressionisme was de eerste
beweging waarin de waarnemer subjectief
de waargenomen werkelijkheid interpreteerde.
De volgende stap werd gezet door
Picasso en Braque die het Kubisme ontwikkelden
(1909) waarin de werkelijkheid
tot primaire beelden en kleuren werd gereduceerd.
Wonderlijk snel pikte Mondriaan
dit op en ontwikkelde de Nederlandse
bijdrage aan de moderne kunst,
De Stijl. Hij wilde niet meer de werkelijkheid
afbeelden, maar een van natuur afgeleide
schoonheid. Een paar jaar later schilderde
hij louter geometrische vlakken en
lijnen in heldere kleuren. Deze composities
verwijzen niet meer naar een realiteit,
maar naar zichzelf. Het spel van lijnen en
vlakken moest volgens hem bij de toeschouwer
een gevoel van harmonie teweegbrengen.
Daarmee werd de beeldende
kunst onderdeel van de filosofie.
Zonder theorie geen nieuwe stroming,
schreef Tom Wolfe in zijn satirische verhandeling
Het geschilderde woord; van Bauhaus
tot ons huis (1981).
De architectuur volgde. Gerrit Rietveld
Het plasticisme dat Piet Mondriaan tussen 1914 en 1920 ontwikkelde: expressie van modernisme.
ontwierp met het Schröder-huis aan de
Prins Hendriklaan (nr. 50) in Utrecht
meteen een nooit meer geëvenaard hoogtepunt
(1919). Het huis is vanuit het
gebruik (de functies) van binnen naar buiten
ontworpen. Exterieur en interieur vormen
een volmaakt geheel van ruimtelijkheid.
De buitenmuren lijken te zweven in de
ruimte, de balkons lijken te zweven, ramen
lopen door in de hoeken. Maar nu
doe ik Mies van de Rohe, Frank Lloyd
Wright en anderen tekort. In Van de
Rohe’s paviljoen voor de Wereldtentoonstelling
van Barcelona (1929) houd ik mijn
adem in door de zeldzame ruimtelijkheid
die het uitstraalt. De huizen van Wright
in Chicago of nabij Pittsburgh zijn hoogtepunten
van architectonische schoonheid.
De relatie tussen schoonheid en architectuur
loopt over de duurzaamheid van de
constructie, de functionaliteit van het
ontwerp (de plattegrond) en de schoonheid
als harmonieus en zinvol eindresultaat.
Deze drie klassieke hoofdbeginselen beschreef
Vitruvius in De Architectura uit
25 vC. Na 1995 doken ze op in stukken
van de toenmalige Rijksplanologische
Dienst ter voorbereiding van de Vijfde
Nota als toekomstwaarde, gebruikswaarde
en esthetische waarde.
Planologie volgt proceskunde
Na verlies van schoonheid als object
rond 1930, raakte de planologie na 1970
ook nog eens van haar ruimtelijk object
verwijderd. Ze verzeilde in het land van
TOPOS / 01 / 2004 7

de planningsleer die universele toepassing
claimde. Of het nu een nieuw
stadsdeel, een onderwijsplan of gezondheidszorg
betrof, de planning ervan zou
steeds moeten gehoorzamen naar dezelfde
regels van rationaliteit en later interactiviteit.
Met het management ging het dezelfde
kant op. In 1988 was mijn nieuwe
directeur ruimtelijke ordening van opleiding
slavist, in een eerdere functie ziekenhuismanager
en erna ging hij een mediaconcern
leiden. Op zeker abstractieniveau
is het allemaal een kwestie van strategie,
doelen, middelen en geïnspireerde medewerkers.
Wat in de wetenschappelijke planologie
uit het zicht verdween, was studie op de
vraag wat nou een goed plan is, was of
zal zijn. Thema’s van goed en slecht, mooi
en lelijk werden buiten de wetenschap om
behandeld in eindeloze spraakverwarringen.
Dit werd interactieve planning genoemd.
Met name door zogenaamde
deskundigen, die een luisterend oor leken
te hebben voor opvattingen van burgers,
maar hier totaal niks mee deden. Het is
één van de donkere perioden van het vak
geworden, die veel droevige kwaliteit,
zoals de vele stadsvernieuwingswijken,
heeft opgeleverd.
Na 1995 keerde de koppeling tussen planologie
en het ruimtelijke object weer
terug. Ondertussen waren steeds meer
planologen in de traditie van de sociale
wetenschappen opgeleid. Daarin wordt
aan de fysieke ruimte geen zelfstandige
betekenis toegekend, maar is ingerichte
of geordende ruimte één van de vele resultaten
van sociaal handelen. Geografen
bestuderen de ruimte niet alleen als neerslag
van sociaal handelen, maar ook de
weerslag ervan op dat handelen.
Stedenbouwkundigen en planologen
bestuderen ingerichte ruimte ook als zelfstandig
object dat luistert naar regels en
opvattingen over inrichting en vormgeving.
De ingerichte en geordende ruimte
heeft immers een uitzonderlijk lange
levensduur. Daarmee staat naar mijn opvatting
het ruimtelijk plan als ontwerp
van een wenselijke toekomst in het hart
van de planologie.
8 TOPOS / 01 / 2004
De wijk Brandevoort van Leon Krier met op de achtergrond het Plan-Berlage voor Amsterdam-
Zuid van 1904. In Brandevoort wordt veel geciteerd uit het Plan-Berlage. Beide plannen zijn
geinspireerd door het streven naar een schilderachtig stadsbeeld.
Vitruviaans gebod
Terug naar het actuele pleidooi om het
esthetische een substantiële rol te bezorgen
in de ruimtelijke ordening. Vorm
volgt functie lijkt in zijn tegendeel omgeslagen.
Na 1990 beleefde de uit de architectuur
voortgekomen blauwdrukplanning
op projectniveau een ware zegetocht.
In de ruimtelijke ordening is kwaliteit
het gesprek van de dag geworden.
‘Kwaliteit’ is de abstractie van mooi,
duurzaam, interessant, bruikbaar, kortom,
wat ik zou willen noemen het Vitruviaans
gebod. Beeldvorming en ontwerpend
onderzoeken zijn standaardpraktijken
geworden in een wereld waarin
het woord in toenemende mate wordt
afgetroefd door het beeld. Lang was vorm
in de architectuurleer betekenisloos. Tot
in de 19 e eeuw was vorm een middel om
een opvatting uit te drukken. De hoofdvraag
was niet die naar de functie van
schoonheid, maar naar de ‘regels’ om die
te scheppen (Van der Woud, 1997).
Er resten mij twee conclusies. Over smaak
moet getwist worden en smaak moet
worden ontwikkeld door studie, oefening
en ervaring. De planoloog moet weten
dat architectuur niet over versiering gaat,
maar over verhoudingen en volumes,
over symmetrie als middel tot harmonie.
Over symmetrie valt niet te twisten: die
is er of niet. Waardering van schoonheid
vereist opvoeding en opleiding. Net als
de geschiedenis van het vak, is het onderdeel
van de culturele baggage van de planoloog,
dat in het algemeen zwak is ontwikkeld.
Schoonheid leren genieten is
doordringen in de compositie van de stad,
de wijk, het gebouw. Net als een schilderij
van Jeroen Bosch is Opus 111, Beethovens
laatste pianosonate, een meesterwerk
dat zich alleen na studie openbaart.
Het is een complete symfonie, slechts
geëvenaard door D 960, de laatste pianosonate
van Schubert. Beide verdienen
grondige analyse, studie en moeten vele
malen worden beluisterd tot in onderdelen
met de muzieknoten op schoot.
Met de ruimtelijke kwaliteit is het niet
anders. Ik wil bepleiten dat iedere planoloog
wordt verplicht tot het volgen van
lessen in ‘schoonheid als ruimtelijke kwaliteit’
in de vorm van compositieleer.
Vergis u niet: compositieleer is een zeer
analytisch vak! Alleen op grond van kennis
kan schoonheid een vooraanstaand planologisch
thema worden.

Een beeld van Brandevoort: retrostijl als schoonheid, losgemaakt van tijd en plaats.
Literatuur
- Marty Bax (2001), ‘Introductie’, in: Mondriaan
compleet, Alphen aan den Rijn: Atrium.
- Hans van der Cammen & Len de Klerk (2003),
Ruimtelijke ordening van grachtengordel tot
Vinexwijk. Utrecht: Het Spectrum.
- Jan Heeling, Han Meyer, John Westrik (2002),
Het ontwerp van de stadsplattegrond. Amsterdam:
SUN. Bas Heijne’(2003), ‘Weg met de wezenloosheid’,
NRCHandelsblad 21-03-2003.
- Michiel Hogerhuis en Martijn van Oorschot
(2002), Een zoektocht naar schoonheid, (RMNO en
Habiforum) Utrecht: Lemma bv.
- Virginia Postrel (2003), The substance of Style.
How the Rise of Aesthetics is Remaking Commerce,
Culture & Consciousness. New York, Harper &
Collins.
- Auke van der Woud (1997), Waarheid en
karakter. Het debat over de bouwkunst 1840-1900.
Rotterdam: Nai.
Summary
Planning is science. It is only interested
in instruments, processes, actors,
steering, etc. This while decorating
our living space is all about beauty.
But in planning, beauty is compared
with taste and you cannot dispute
taste.
But if we look at the history, beauty always
played a role in designing our
cities and landscapes. Berlage,
Mondriaan and Rietveld are Dutch examples
of that. But planning also had
big social influences. It got removed
from its original spatial object. With
things like beauty and ugliness was
dealt outside the field of planning.
And this didn’t yield good plans. So it
is important to make beauty an essential
part of planning. Planners
need to develop their taste so they
can quarrel about it.
TOPOS / 01 / 2004 9

De charme van de savanne
Onderzoek naar landschapsvoorkeuren
Landschapsbeleving is een
ingewikkeld fenomeen, dat
amper te meten valt. Toch
komen uit onderzoek naar
landschapsvoorkeuren
resultaten naar voren, die
het inzicht in dit abstracte
begrip vergroten.
Agnes van den Berg geeft
een overzicht.
Agnes van den Berg
Omgevingspsycholoog Alterra
agnes.vandenberg@wur.nl
10 TOPOS / 01 / 2004
Bij het begrip ‘landschapsbeleving’
denken de meeste mensen aan een rijke
ervaring met talloze schakeringen van
gevoelens, emoties, herinneringen en
associaties. Deze lekenopvatting van
landschapsbeleving staat in schril contrast
met de manier waarop de beleving van
natuur en landschap in de omgevingspsychologie
meestal wordt gemeten en
onderzocht. Aangezien de beleving zelf,
de innerlijke ervaring van het landschap,
niet direct toegankelijk is voor empirisch
onderzoek, zijn omgevingspsychologen
genoodzaakt om de beleving af te leiden
uit van buitenaf meetbare gedragingen
van mensen. Vrijwel alles wat er in de
omgevingspsychologie bekend is over
landschapbeleving is hierop gebaseerd.
Dit betekent niet dat omgevingspsychologisch
onderzoek geen waardevolle
inzichten oplevert. Door systematische
variatie van omgevingskenmerken,
persoonlijke variabelen en contextuele
factoren kan ook met betrekkelijk eenvoudige,
globale gedragsmaten een goed
inzicht worden verkregen in een complex
fenomeen zoals landschapsbeleving.
Eén van de meest bestudeerde gedragsmaten
is de toekenning van een globaal
waardeoordeel op een kwantitatieve
schaal, bijvoorbeeld een rapportcijfer op
een schaal van 1 (zeer negatief) tot 7 (zeer
positief). Zo’n globaal waardeoordeel
wordt ook wel ‘voorkeur’ (Engels:
‘preference’) genoemd. In dit artikel
bespreek ik de belangrijkste bevindingen
van onderzoek naar landschapsvoorkeuren
aan de hand van drie thema’s: de
liefde voor natuur, de voorkeur voor
savanne-achtige landschappen en verschillen
in landschapsvoorkeuren.
De liefde voor natuur
In de eerste voorkeursstudies, die rond
1970 werden uitgevoerd, gebruikte men
dia’s van natuurlijke en stedelijke omgevingen
door elkaar heen. Al snel bleek
dat dit geen goede aanpak was. In een
beroemd pioniersonderzoek van Kaplan,
Kaplan & Wendt uit 1972 naar de relatie
tussen visuele complexiteit (het aantal
verschillende elementen in een omgeving)
en omgevingsvoorkeuren bleek dat
complexiteit geen voorspellende waarde
had voor de voorkeuren wanneer foto’s
van natuurlijke en stedelijke omgevingen
tegelijkertijd werden onderzocht. Echter
wanneer beide typen omgevingen apart
werden beschouwd, werd een positief
verband tussen complexiteit en voorkeuren
gevonden in zowel het stedelijke
als het natuurlijke domein: Hoe complexer
de omgeving, hoe sterker de voorkeur .
Een belangrijke uitkomst van het onderzoek
van Kaplan, Kaplan & Wendt
(1972) was dat natuurlijke omgevingen
vrijwel zonder uitzondering positiever
werden beoordeeld dan de stedelijke
omgevingen. Zelfs middelmatige
natuurlijke landschappen worden over
het algemeen nog hoger gewaardeerd
dan de meest aantrekkelijke stedelijke
omgevingen. In Nederland komen
historische stadskernen met oude bomen
en grachten, waar oorspronkelijke stratenpatronen
nog zichtbaar zijn, qua voorkeur
nog het dichtst in de buurt van natuurlijke
omgevingen (Coeterier, 1996).
In de loop der jaren is veel bewijsmateriaal
verzameld voor de grote voorkeur van
mensen voor natuur (zie Hartig & Evans,
1993, voor een overzicht). Of er nu foto’s,
video’s, computersimulaties of echte omgevingen
worden getoond, natuurlijke
omgevingen worden gemiddeld genomen
vrijwel altijd positiever beoordeeld
dan stedelijke omgevingen. Onderzoek
met behulp van computersimulaties laat
bovendien zien dat stedelijke omgevingen
met natuurlijke elementen, zoals bomen
of water, hoger worden gewaardeerd
dan stedelijke omgevingen zonder
natuurlijke elementen. Natuurlijke omgevingen
met stedelijke elementen, zoals
hoogspanningslijnen, wegen, huizen of
auto’s, worden juist minder positief
beoordeeld dan natuurlijke omgevingen
zonder stedelijke elementen. Al deze
bevindingen tonen overtuigend aan dat
mensen een sterke voorkeur hebben
voor natuur.
Hoe kan de grote voorkeur van mensen
voor natuur worden verklaard? De meeste
omgevingspsychologen zoeken het ant-

woord in evolutionaire verklaringen.
Een populaire verklaring luidt bijvoorbeeld
dat de menselijke soort zich in de
loop van haar ontstaansgeschiedenis heeft
gespecialiseerd in het verwerken van informatie
over natuurlijke omgevingen. Nog
steeds vinden we het makkelijker, en daardoor
aantrekkelijker, om informatie over
natuurlijke omgevingen te verwerken dan
informatie over stedelijke omgevingen
(Heerwagen & Orians, 1993).
Maar er zijn ook andere verklaringen.
Sociaal-culturele verklaringen wijzen op het
belang van cultureel overgedragen waarden
en normen. Elke cultuur heeft een bepaalde
visie op de relatie tussen natuur en
mensen. Deze visie krijgen leden van die
cultuur mee in hun opvoeding. Als in
een bepaalde cultuur de heersende visie
inhoudt dat de natuur goed en mooi is,
dan betekent dit dus dat de leden van
die cultuur een voorkeur voor natuur
aanleren. Een belangrijk argument voor
sociaal-culturele verklaringen is dat mensen
niet altijd een positieve houding tegenover
de natuur gehad lijken te hebben.
Vooral in de middeleeuwen leek er eerder
sprake te zijn van een algemene afkeer
van natuur dan een voorkeur.
Voorkeuren van natuur lijken dus in de
loop der jaren veranderd onder invloed
van de heersende culturele opvattingen.
Tot slot zouden ook individuele leerprocessen
een rol kunnen spelen in de
voorliefde voor natuur. Verschillende
onderzoekers hebben er op gewezen dat
voor de moderne westerling een bezoek
aan de natuur vrijwel altijd gepaard gaat
met allerlei aangename zaken. Van jongs
af aan worden mensen elke keer wanneer
ze de natuur bezoeken beloond, want
als je in de natuur bent hoef je niet naar
school of werk en niet aan sociale verplichtingen
te voldoen. Hierdoor worden
mensen als het ware ‘geconditioneerd’
om natuur positief te waarderen.
De savanne als ideaal
Mensen hebben niet alleen een grote liefde
voor natuur, maar ook een duidelijke
voorkeur voor bepaalde soorten natuur.
Kellert (1993) concludeert op basis van
een overzicht van onderzoeken naar landschapsvoorkeuren
van Europeanen,
Noord-Amerikanen en Aziaten dat deze
een sterke voorkeur hebben voor savanneachtige
of parkachtige omgevingen.
Typerende kenmerken voor dit soort landschappen
zijn onder meer diepte, halfopenheid,
verspreide groepjes met bomen
en struiken, een met gras bedekte, nietdrassige
bodem, aanwezigheid van
oppervlaktewater en afwezigheid van
dreiging en gevaar.
De meeste onderzoekers gaan er van uit
dat de voorkeur voor savanne-achtige
omgevingen, net als de voorliefde voor
natuur in het algemeen, is aangeboren.
Ook al zijn de meeste mensen in de
moderne tijd niet meer afhankelijk van
de natuur om te overleven, ze worden
nog steeds geboren met een bereidheid
om voorkeuren aan te leren voor omgevingen
met kenmerken die in een ver
verleden gunstig waren voor het overleven
van hun voorouders (Orians,
1980; Wilson, 1993). De Afrikaanse savanne,
maar ook een Engels landschapspark,
zijn gunstig voor het overleven,
omdat ze kenmerken bezitten die voor-
zien in twee belangrijke basisbehoeften:
De behoefte om te schuilen, bijvoorbeeld
voor grote roofdieren, en de behoefte om
te verkennen, bijvoorbeeld om te weten
waar voedsel te vinden is. Het zijn omgevingen
“waar je kunt zien zonder zelf
gezien te worden” (Appleton, 1975).
Het idee van de savanne als aangeboren
ideaalbeeld is aansprekend maar moeilijk
te bewijzen. Er zijn wel enige onderzoeken
waaruit blijkt dat vooral jonge
kinderen een sterke voorkeur hebben
voor savanne-achtige omgevingen. Deze
voorkeur wordt minder naarmate mensen
ouder worden (Balling en Falk,
1982; Synek, 1998). Dit is in overeenstemming
met evolutionaire verklaringen
van landschapsvoorkeuren, omdat
jonge kinderen nog relatief weinig beïnvloed
zijn door culturele en individuele
leerprocessen.
Het onderzoek naar overeenkomsten in
landschapsvoorkeuren is inmiddels over
zijn hoogtepunt heen. Dit komt omdat
de toonaangevende onderzoekers op dit
gebied, Stephen en Rachel Kaplan en
Roger Ulrich, zijn overgestapt op onderzoek
naar de stressherstellende en gezondheidsbevorderende
werking van natuur.
Aanvankelijk diende dit onderzoek naar
stressherstellende effecten vooral ter
onderbouwing van de gedachte dat landschapsvoorkeuren
zijn aangeboren. Als
kon worden bewezen dat mensen gezonder
worden van contact met savanneachtige
omgevingen, zou dit een bevestiging
zijn van de adaptieve functie van
landschapsvoorkeuren. Al gauw bleek
dat alle soorten natuur het herstel van
stress bevorderen en dus niet alleen
TOPOS / 01 / 2004 11

savanne-achtige landschappen (Van den
Berg, Koole, en Van der Wulp, 2003).
Het al dan niet optreden van stressherstellende
effecten lijkt vooral te worden
bepaald door de afwezigheid van gevaar,
niet door de gelijkenis met de savanne.
Verschillen in landschapsvoorkeuren
De oplettende lezer heeft inmiddels gemerkt
dat omgevingspsychologen weinig
aandacht lijken te hebben voor verschillen
tussen individuele mensen. Deels kan dit
worden verklaard uit de bevinding dat er
op het niveau van voorkeuren ook veel
opvallender overeenkomsten tussen
mensen dan verschillen zijn. Maar dit
betekent niet automatisch dat individuele
verschillen niet bestaan, of onbelangrijk
zijn. In mijn proefschrift (Van den Berg,
1999; zie ook Van den Berg, Vlek &
Coeterier, 1998) heb ik daarom wel aandacht
besteed aan individuele verschillen
in landschapsvoorkeuren. Uit dit onderzoek
bleek dat verschillen in landschapsvoorkeuren
tussen mensen zich toespitsen
op de dimensie ruig - verzorgd,
oftewel de mate waarin het landschap
beïnvloed is door mensen. Hierbij gaat
het niet zozeer om stedelijke elementen,
zoals fabrieken en wegen, maar om de
zichtbare menselijke bemoeienis met de
groei en bloei van natuur. Deze verschillen
blijken samen te hangen met sociaaldemografische
kenmerken zoals opleidingsniveau,
inkomen, leeftijd, agrarische
achtergrond en lidmaatschap van natuuren
milieuorganisaties. Mensen met een
laag inkomen en opleidingsniveau, boeren
en ouderen hebben over het algemeen
een relatief sterke voorkeur voor verzorgde
natuur, terwijl mensen met een
hoog inkomen en opleidingsniveau,
leden van natuur- en milieuorganisaties,
en jonge volwassenen over het algemeen
een relatief sterke voorkeur voor ruige
natuur hebben.
Alhoewel het voor de hand ligt om te
denken dat verschillen in voorkeuren voor
ruige en verzorgde natuur worden veroorzaakt
door factoren die cultureel of individueel
aangeleerd zijn, zoals jeugdervaringen
en kennis over de natuur,
12 TOPOS / 01 / 2004
lijken deze factoren minder belangrijk dan
gedacht. Weliswaar geldt dat deze factoren
sterk van invloed zijn op de landschapsbeleving
in ruime zin, maar wanneer het
gaat om de snelle reacties zoals deze worden
gemeten in het voorkeurenonderzoek
zijn ze minder belangrijk. Iemand
die is opgegroeid in een gecultiveerd
landschap zoals Groningen, houdt dus
niet per definitie meer van verzorgde
natuur dan iemand die is opgegroeid in
de wat ruigere duinstreek.
De diepere verklaring voor verschillen in
voorkeuren voor ruige en verzorgde
natuur moet waarschijnlijk worden gezocht
in behoeften en belangrijke levensdoelen
van mensen. Sommige mensen
zijn in hun leven meer gericht op veiligheid,
andere meer op persoonlijke groei
en ontplooiing. Uit verschillende onderzoeken
blijkt dat mensen die in hun leven
vooral gericht zijn op persoonlijke groei,
een sterke voorkeur hebben voor ruige
natuur dan mensen die in hun leven vooral
op zoek zijn naar veiligheid.
Bovendien blijkt dat de voorkeur voor
ruige natuur significant vermindert wanneer
de behoefte aan veiligheid wordt
versterkt, bijvoorbeeld door mensen te
herinneren aan hun eigen sterfelijkheid
(Koole & Van den Berg, in druk).
Mensen die de voorkeur geven aan ruige
natuur, gaan meer lijken op boeren en
lager opgeleiden wanneer ze worden herinnerd
aan hun sterfelijkheid. Deze bevinding
illustreert een belangrijk principe
van landschapsbeleving: “Je kunt alleen
van de ruige, wilde natuur houden als je
je veilig voelt”.
Literatuur
- Appleton, J. (1975). The experience of landscape.
Londen: Wiley.
- Balling, J.D. & Falk, J.H. (1982). Development
of visual preference for natural environments.
Environment and Behavior, 14, 5-28.
- Berg, A.E. van den (1999) Individual differences
in the aesthetic evaluation of natural landscapes.
Dissertatiereeks Kurt Lewin Instituut 1999-4.
Groningen: Rijksuniversiteit Groningen.
- Berg, A.E. van den, Koole, S.L & Van der
Wulp, N.Y (2003). Environmental preference
and restoration: (How) are they related?
Journal of Environmental Psychology, 23, 135-146.
- Berg, A.E. van den, Vlek, C.A.J. & Coeterier,
J.F. (1998). Group differences in the aesthetic
evaluation of nature development plans:
A multilevel approach. Journal of Environmental
Psychology, 18, 141-157.
- Coeterier, J.F. (1996). Dominant attributes in the
perception and evaluation of the Dutch landscape.
Landscape and Urban Planning, 34, 27-44.
- Hartig, T. & Evans, G.W. (1993). Psychological
foundations of nature experience. In T. Gärling
& R.G. Golledge (Eds.), Behavior and environment:
Psychological and geographical approaches (pp. 427-
457). Amsterdam: Elsevier Science Publishers.
- Heerwagen, J.H. & Orians, G.H. (1993).
Humans, habitats and aesthetics. In: S.R.
Kellert & E.O. Wilson (Eds.). The biophilia
hypothesis. Washington, DC: Island press.
- Kaplan, R., Kaplan, R. & Wendt, J.S. (1972).
Rated preference and complexity for natural
and urban visual material. Perception and
Psychophysics, 12, 354-356.
- Koole, S.L. & Berg, A.E. van den (in druk).
Paradise lost and reclaimed: An existential motives
analysis of human-nature relations. To be published
in: J. Greenberg, S.L. Koole, & T. Pyszczinsky
(Eds.), Handbook of experimental existential
psychology. New York: Guildford.
- Orians, G.H. (1980). Habitat selection:
General theory and applications to human
behavior. In: J.S. Lockard (Ed.), The evolution of
human social behavior. New York: Elsevier.
- Synek, E. (1998). Evolutionäre Ästhetik:
Vergleich von prä- und postpubertären Landschaftspräferenzen.
Diplomarbeit an der Naturwissenschaftlichen
Fakultät der Universität Wien.
- Wilson, E.O. (1984). Biophilia. Cambridge:
Harvard University Press.
Summary
People tend to have a special love for
nature. Nature sites are always more
appreciated than city areas. This love
can be explained by the cultural backgrounds
of people. For most people
nature is a place where you go for fun
and relaxation. Nature is linked with
happiness and therefor loved. The
majority of people prefers one special
kind of nature, the savannah. This can
be explained by the fact that people
from origin come from the savannah.
Positive aspects of the savannah such
as its openness and the opportunity
to hide helped people survive. Even
though, evolution brought people to
other places than the savannah, his
love for the savannah has remained.
Although people have a lot in common
about their preference for nature, there
is a difference. This difference is the
love of people for rough or prepared
nature.

Beeldende kunst laat geen
vanzelfsprekende verwachtingen toe
Kunst in de openbare
ruimte lijkt actueler dan
ooit. Kunst wil steeds
meer onderdeel uitmaken
van ruimtelijke
en sociaal-culturele
ontwikkelingen. Nu ook
de overheid de kunst
doelbewust wil inzetten
bij de inrichting van onze
leefomgeving, ontkomen
we niet aan de vraag wat
die kunst dan wel zou
kunnen toevoegen, hoe
dat dan zou moeten, en
vooral waarom dat überhaupt
nodig is.
Liesbeth Melis
Redacteur Open, tijdschrift van de
Stichting Kunst en Openbare Ruimte
lm@skor.nl
Foto
BTL Planburo
“Het begrip cultuur is opgezwollen tot
groteske proporties” schreef Sjoerd de
Jong ruim een jaar geleden in het NRC-
Handelsblad (De Jong, 2002). Het artikel
begint treffend: “Cultuur verklaart inmiddels
alles. Het ontsporen van Marokkaanse
jeugd, het economische succes
van het westen, het ontsporen van Antilliaanse
jeugd, de fenomenale Nederlandse
voetbalkunst, wat goed is aan
Amerika, wat fout is aan Amerika, het
Japanse mirakel, het ontsporen van het
Japanse mirakel, en: het politieke succes
van het westen.” Het begrip cultuur is
zo ruim en glibberig geworden, dat het
nauwelijks nog inhoud heeft. Cultuur
blijkt niet alleen van alles te verklaren,
maar lijkt ook allerlei problemen te kunnen
oplossen. Sinds de lancering van het
begrip ‘culturele planologie’ heeft ook de
inrichting van Nederland plotsklaps weer
een toekomstperspectief. Een perspectief
van culturele aard, alsof voor de
introductie ervan de inrichting van Nederland
nauwelijks iets met cultuur te maken
had. Deze door de overheid gevoelde
behoefte aan culturele impulsen lijken
vooral voort te komen uit de veranderende
behoeftes van de samenleving, die
zich in de jaren negentig steeds sterker
ontwikkelde naar een belevingseconomie.
Economische welvaart in combinatie
met een sterk geïndividualiseerde
samenleving maakten de weg vrij voor
recreatie en ontspanning op grote schaal
(Metz, 2002).
Het pleidooi voor een cultuurpolitieke
benadering van de inrichting van Nederland
kwam dan ook niet als een verrassing.
Het begrip ‘culturele planologie’
werd door de politiek gelanceerd en ook
de beeldende kunst kreeg naast de ruimtelijke
ordening, stedenbouw en landschapsarchitectuur
een taak te vervullen
bij de inrichting van Nederland.
Gestimuleerd door de overheid zou ze
zich sterker moeten engageren met onze
leefomgeving. Maar wordt hierbij cultuur
niet verward met ‘meer tot de verbeelding
sprekend’ met het behoud van cultureel
erfgoed als belangrijkste goed, zoals de
Nota Belvedère laat zien? De vraag is
echter of de kunst zich zo niet voor het
karretje van de overheid laat spannen.
En welk karretje is dat dan precies? Hoe
zou de kunst dat dan wel moeten doen,
wat is de insteek van de kunst en waarom
zou ze dat eigenlijk doen? 1
Engagement
Op zichzelf is de zoektocht naar engagement
niets nieuws. Gedurende de hele
twintigste eeuw hebben kunstenaars
steeds opnieuw een rol voor de kunst
opgeëist in de vormgeving van de leefomgeving.
Van Mondriaan en Van
Doesburg in de jaren twintig tot en met
Constant in de jaren zestig. Nu weer
zoekt de kunstenaar naar de rol die hij
kan vervullen in de vormgeving en inrichting
van onze leefomgeving, zij het
met behulp van meer realistische en haalbare
projecten gebaseerd op microstrategieën.
Hierbij wordt niet ingezet op
structurele en rigoureuze veranderingen,
maar juist op wijzigingen door middel
van kleine ingrepen, waarbij de gebruikers
direct betrokken zijn. Dit gebeurt nu zowel
vanuit een individueel gevoelde behoefte
als vanuit een sterk door de overheid
gestimuleerde wens (Reflect, 2003)
Instellingen zoals SKOR (Stichting Kunst
en Openbare Ruimte) hebben hiermee in
opdracht van het Ministerie van OC&W
een extra taak gekregen.
Vrijheid in denken
Aan kunst die invloed wil hebben op de
inrichting van onze leefomgeving zitten
echter veel haken en ogen. Vaak gaat het
om uitermate complexe en tijdrovende
trajecten, waar diverse partijen bij betrokken
zijn. Of het nu de aanleg van de HSLzuid,
Vinex-wijken of de toekomst van
agrarisch Nederland betreft, het gaat om
processen waarin de kunst slechts een
marginale rol speelt. Desondanks is het
de moeite waard te onderzoeken hoe
kunstenaars hun perceptie van ontwikkelingen
in de samenleving in kunnen
zetten en hoe zij bepaalde planprocessen
kunnen beïnvloeden of sturen. Het gevaar
is echter groot dat de kunstenaar op
de stoel van de architect, stedenbouwer
TOPOS / 01 / 2004 13

of landschapsarchitect gaat zitten, welk
vakmanschap hij of zij niet beheerst.
Bovendien kan het kunstwerk zo het instrument
worden in handen van bureaucraten,
wetenschappers en welzijnswerkers.
Volgens schrijver Mohamed Benzakour
bestaat het gevaar dat kunst dient
“om ermee te ondernemen, om er geld
mee te verdienen, om toeristen te trekken,
om Marokkanen van de straat te houden,
om de stad een smoel te geven, en
in het meest gunstige geval: als verschaffer
van identiteit. Kunst is nauwelijks nog
inzet van een louter culturele strijd, maar
des te meer van een politieke oorlog”
(Benzakour, 2002).
Ook kunsthistoricus Camiel van Winkel
heeft zo zijn twijfels en vragen bij deze
toegenomen belangstelling voor beeldende
kunst in de openbare ruimte. Hij
constateert dat de vele debatten en symposia,
die de terugkeer van het weer salonfähig
worden van de openbare ruimte
als werkterrein voor de beeldend kunstenaar,
bijna altijd over het ‘wat’ en het
‘hoe’ gaan, maar zelden over het ‘waarom’
(Van Winkel, 2002). Volgens Van
Winkel is dat opmerkelijk “aangezien de
hernieuwde inzet van beeldende kunst
in de openbare ruimte gepaard gaat met
zwaar aangezette verwachtingen, die allesbehalve
vanzelfsprekend zijn”. Want verwachtingen
zijn er zeker en het risico dat
deze voortkomen uit naïviteit en opportunisme
is levensgroot aanwezig. Zo’n
twintig tot dertig jaar geleden legden
sommige kunstenaars eveneens een groot
maatschappelijk engagement aan de dag
en dachten vanuit die gedachte gevoelens
van desoriëntatie, anonimiteit in de gebouwde
omgeving te kunnen veranderen.
Om te voorkomen dat het opnieuw uit
de hand loopt en dezelfde deceptie ontstaat
als twintig jaar geleden, is het volgens
Van Winkel uitermate belangrijk dat
“kunstenaars en hun lobbyisten erkennen
dat de beeldende kunst geen vaststaande
specialistische expertise vertegenwoordigt
waarop zonder meer een beroep
kan worden gedaan”. Slechts dan is
er volgens hem nog hoop voor de toekomst.
Immers, van kunst kan niet
14 TOPOS / 01 / 2004
verwacht worden dat zij ruimtelijk functionele
en sociaal-economische problemen
kan oplossen.
Het is juist de vrijheid van de kunstenaar,
het ontbreken van vaststaande specialistische
expertise, waarmee de kunstenaar
een bepaalde positie inneemt, die hem
in staat stelt om vanuit de kunst een bijdrage
te leveren aan de culturele component
van ruimtelijke ordening, stedenbouw
en landschapsinrichting. Vanuit
die vrijheid kan hij zich vrijelijk verplaatsen
in één van de drie interactieve posities die
volgens voormalig hoogleraar kunstgeschiedenis
aan de TU Eindhoven Jean
Leering de kunst in het publieke domein
bepalen. Hij onderscheidt de volgende
posities, namelijk die van de opdrachtnemer,
de opdrachtgever en de gebruiker
(Leering, 2001). De opdrachtgevers zijn
te zien als initiatiefnemers van een werk
van de gebouwde omgeving, en zijn verantwoordelijk
voor de organisatorische
activiteiten en kosten die met de opdracht
samenhangt; de opdrachtnemers (de
makers), die verantwoordelijk zijn voor
de vormgeving van het werk; de gebruikers
(kijkers, beschouwers), die aan het
werk een actuele betekenis geven. Hij
toont aan dat deze drie figuren zich in
de loop der geschie-denis steeds anders
tot elkaar verhouden en soms zelfs leiden
tot een uitwisseling van posities.
Door afhankelijk van de aard van de opgave
één van die posities te kiezen kan de
kunstenaar het perspectief van waaruit
positie wordt gekozen verwisselen en
zodoende wellicht de ge-stelde vraag
aanscherpen en ontdoen van verborgen
en/of oneigenlijke doelstellingen. De
vraag naar het waarom gaat dan vooraf
aan het hoe en wat. Pas dan wordt het
mogelijk om een betekenisvolle kunstbijdrage
te leveren aan de interactieve totstandkoming
van de openbare ruimte en
tot een oplossing te komen die het beste
past bij de opgave.
Verborgen doelstellingen
Wanneer gewerkt wordt in de context van
de openbare ruimte is het belangrijk dat
projecten zijn gericht op het problemati-
seren en aanscherpen van de opgave en
niet op het vervolmaken van het eigen
oeuvre van de kunstenaar. Vaak zijn opdrachten
niet helder en eenduidig geformuleerd.
Verborgen doelstellingen spelen
regelmatig mee, waarbij kunst wordt ingezet
voor een strategie om binnen de
eigen politieke constellatie voldoende
draagvlak te creëren. Of kunst wordt gezien
als middel tot citybranding zonder
dat aan deze wens van tevoren duidelijk
uitdrukking is gegeven. (Hierbij wordt
met behulp van marketingtechnieken
een stad bewust een specifieke identiteit
gegeven.) Ook worden onder invloed
van het heersende beleidsmatige pragmatisme
verantwoordelijkheden neergelegd
bij particuliere partijen en bij de consument.
Het is dus niet alleen belangrijk
dat de opdracht helder omschreven
wordt, ook is moed nodig door vertrouwen
te stellen in de adviserende instantie
en in de kunstenaar. Daartoe
dient de opdrachtgever zich open te stellen
voor een kritische benadering en niet
voor zichzelf het idee van wat kunst is
of zou moeten zijn vantevoren in te
vullen. Door oprechte nieuwsgierigheid
te tonen naar wat de kunstenaar zou
kunnen inbrengen en de verantwoordelijkheid
te nemen, kan worden voorkomen
dat de kunst verstrikt raakt tussen
allerlei belangen. Door de vrije hand te
geven aan de kunstenaar, hem of haar
niet in de richting van een bepaalde oplossing
te manoeuvreren, kunnen vragen
scherper worden gesteld, doelstellingen
helder worden geformuleerd en populistische
oplossingen worden vermeden.
Dan kunnen kunstenaars heel precies en
in alle vrijheid op de opgave ingaan en
hoeven zij niet vanuit vooropgezette
ideeën te handelen.
Met name de kunstcommissies, die vaak
als opdrachtgever optreden, lijken nog al
eens in het verlengde van de politieke
teneur te opereren. Zij nemen als bemiddelaar
immers vaak de rol over van de
overheden, die zichzelf niet competent
genoeg achten de opdrachten te begeleiden.
Maar ook al zouden ze niet in het
verlengde van die politieke teneur op-

Rotondekunst
treden, dan nog staan ze vaak machteloos
omdat zij geen enkele politieke of financiële
beslissingsbevoegdheid hebben.
Nu de kunst zich weer een geëngageerde
rol heeft aangemeten, treedt de kunstenaar
zelf echter steeds meer op als opdrachtgever.
De Rotterdamse kunstenaar Q.S.
Serafijn pleit zelfs voor een ‘undercovermentaliteit’
van de kunstenaar (Serafijn,
2001). Als gevolg van deze undercoverstrategie
kan volgens hem “de beeldend
kunstenaar elk profiel aannemen, van
makelaar, politicus, architect, socioloog
tot ecoloog om in samenwerking met
externe deskundigen tot een beeld te
komen”. Q. S. Serafijn ziet de rol van de
kunstcommissies dan ook steeds meer
verworden tot een figurantenrol.
Doordat een nieuw type kunstenaar nu
steeds vaker zijn of haar expertise inzet
door een analyse van de context te geven
en probleemoplossend te denken in
visuele en conceptuele zin komt hij of
zij nu oog in oog te staan met de
opdrachtgever zelf, die immers het geld
heeft en in eerste instantie de behoefte
aan een bijdrage vanuit de kunst heeft
geuit. Wil de kunstcommissie nog een
serieuze rol vervullen dan zal ook zij
haar taken en verantwoordelijkheden
moeten bijstellen. Meer nog dan voorheen
zal zij moeten nagaan waarom die
bijdrage vanuit de kunst is gewenst, eerder
dan zich zorgen te maken om het hoe en
wat. Commissies zullen zelf initiatieven
moeten ontplooien en vragen moeten
stellen. Ze zullen zich veel meer als partner
op moeten stellen dan als bemiddelaar.
En omdat elke opgave uniek is, zijn hier
geen standaardprocedures en geen standaardoplossingen
voor te geven. Een
juiste opdrachtformulering, een heldere
vraag, een getalenteerde kunstenaar die
in vrijheid kan denken; elke opdracht
vereist een andere inzet, een andere positie
en een andere oplossing zowel van de
bemiddelende instantie als van de kunstenaar.
Daar zijn nooit en te nimmer vaste
recepten voor. Maar het is zeker zo belangrijk
dat kunstenaars open en intelligent
genoeg zijn om van de hem of haar geboden
vrijheid gebruik te maken. Zulke
kunstenaars zijn helaas schaars.
Noot
1. De implementatie van het begrip culturele
planologie werd uitgebreid ter discussie
gesteld door Hans Mommaas. Zie: Interview
van Jan Goedman met Hans Mommaas,
Ruimte en identiteit. De culturele dimensie
van de ruimte’, in het TransFormaties E-Zine,
nummer 1 juni 2001. Daarnaast formuleerde
Hans Mommaas diverse discussiepunten over
het begrip culturele planologie voor het
Ronde Tafelgesprek op 7 November 2002 in
opdracht van de Boekmanstichting,
Amsterdam.
Literatuur
- Sjoerd de Jong, Gelijker dan de rest;
Cultuurrelativisme en de ware westerse
normen in NRC-Handelsblad, 4 oktober 2002.
- Tracy Metz, Pret, NAi Uitgevers Rotterdam,
2002.
- Nieuw engagement, NAi Uitgevers, Rotterdam,
2003.
- Mohammed Benzakour, Welke kunst; welke
openbare ruimte? in Interakta nr.5
Grootstedelijke reflecties over kunst &
Openbare ruimte. uitg. CFK Rotterdam, 2002
- Camiel van Winkel, De grote uitverkoop, in
Interakta nr.5 Grootstedelijke reflecties over
kunst & Openbare ruimte. uitg. CFK
Rotterdam, 2002.
- Jean Leering, Beeld, Architectuur en Kunst
Het samengaan van architectuur en beeldende
kunst. Uitg. Thoth Bussum, 2001.
- Q.S.Serafijn, Nieuw Opdrachtgeverschap, in
Stedelijke restruimte A20. Het muizegaatje en
verder. Uitgave Centrum Beeldende Kunst
Rotterdam, oktober 2001.
Summary
Artists are stimulated by the government
to engage themselves with our
society, on the other hand engagement
might lead to a deception such
as 20 years ago, when artists tried to
change feelings of disorientation and
anonymity in the build environment.
This pleads to set artists free, not
pushed towards a specific solution,
populistic art can be avoided. Artcommissions
desiring to be a serious
player considering art in public space,
should adjust their tasks and responsibilities.
More then ever they should
figure out why a contribution of art is
desired instead of worrying about how
or what such a contribution should be.
TOPOS / 01 / 2004 15

De queeste naar schoonheid
Waarover niet gesproken wordt…
Michel Lafaille is tot zijn
veertigste actief geweest in
de theaterwereld en heeft
pas op middelbare leeftijd
de wereld van de tuin- en
landschapsarchitectuur betreden.
Een van de dingen
die hem hierbij opviel, was
dat er nooit over schoonheid
wordt gepraat. Veel
plannen bevatten schoonheid,
maar je kunt iets pas
zien als je het kunt benoemen.
Als de mens zich dagelijks
bewust met schoonheid
zou omgeven, zou dit
hem onherroepelijk dichter
bij zijn hogere bestemming
brengen. Lafaille ziet hierin
een taak voor tuin- en landschapsarchitecten,
maar
ook voor de burger zelf.
Michel Lafaille
Landschapsarchitect
info@michellafaille.nl
16 TOPOS / 01 / 2004
Op mijn vijftiende las ik in een damesblad
een interview met de toentertijd beroemde
Franse acteur Alain Delon, waarin hij
zei dat hij de volgende zin de mooiste
vond die hij kende: “She looked back to
see if he looked back to see if she looked
back to see is if he looked back at her.”
Los van de vierdubbele verhaallijn en de
creatie van een narratieve dramaturgie die
in mijn geest een soort mini-Marcel
Proust deed opborrelen, was ik het meest
gefascineerd door het plein waarop deze
actie zich afspeelde. Als ik deze woorden
in mijn hoofd herhaal, zie ik steeds opnieuw
hetzelfde parkachtige plein waarop
jonge lindebomen staan in een eenvoudig
grid, in een halfverharde ruimte die wordt
vormgegeven door gietijzeren boombeschermers.
Er staan eenvoudige banken
waartussen duiven rondlopen. Er is wat
vertraagd geluid van stadsdrukte, met
daarin zeker een kerkklok en licht. Een
plaats van hoop en toekomst, waarin
het verhaal van de twee verliefde jonge
mensen zich verder zou kunnen afspelen.
Hun nu al complexe verhouding, die gebaseerd
is op veronderstellingen en berust
op wederzijdse beloftes en verwachtingen,
kon alleen maar bestaan en overwinnen
dankzij een zo helder en eenvoudig
stadsplein.
Op mijn achttiende zag ik een voorstelling
van Shakespeare door het gezelschap van
Peter Brook in een lege fabriekshal te
Brussel. Het was 1969 en zijn boek The
Empty Space (Brook, 1968) maakte furore
in de theater-wereld. Hoe kon iemand de
ingewikkelde thematieken van Shakespeare
op een zo eenvoudige manier in
een immens lege ruimte laten leven en ze
zelfs de voorjaars-zon van Florence meegeven?
De acteurs zaten gehurkt tegen
de afgebrokkelde muren en wachtten in
volle concentratie hun beurt af, sprongen
plots met volle energie op en lieten hun
heldere stemmen als bergriviertjes door
de hal klinken. Hun stemmen verwerden
in de dialogen niet tot een bergstroom,
maar bleven rond elkaar draaien tot op
centimeters genaderd, totdat ze door een
plotselinge wending van elkaar af stroomden.
Geen decorstuk of rekwisiet, geen
gewaad of kostuum, geen toneelspot of
gefabriceerde rook kwam er aan te pas.
Alleen ruimte. In mijn fantasie zag ik
Peter Brook door Europa reizen op
zoek naar alle lege fabrieken waarin hij
met zijn troep zou kunnen spelen.
Onbegrijpelijk zwijgen
Het zijn slechts twee anekdotes om mijn
keuze te verduidelijken, om mijn leven
door te brengen met het maken van
schoonheid. Dit zou ertoe kunnen bijdragen
dat het publiek en ik een stap dichter
bij zelfverwerkelijking kunnen komen.
Ik ben tot mijn veertigste actief geweest
in de theaterwereld en een late leerling in
de tuin- en landschapsarchitectuur.
Bezeten van de kunsten en verwante filosofie,
wandelde ik laat de wereld van de
‘buitenruimten’ binnen. Het is een wereld
waar ik me in begin thuis te voelen. Het
ontwerpproces, de analyse, de ruimtelijke
compositie, de historische verwijzing, de
continuïteit, functionaliteit en flexibiliteit
zijn begrippen die vanuit de literatuur een
onderdeel van mijn denken zijn geworden.
Toch blijft mij een distante vraag
bevreemden. Een retorische vraag die men
eigenlijk nooit hardop uitspreekt: waarom
praat men nooit over schoonheid? Mag
men in de rationele en analyserende cultuurwereld
van de tuin- en landschapsarchitectuur
niet spreken over iets wat de
bedoeling heeft mooi te zijn? Is het een
vorm van machteloze schaamte of misplaatste
onbescheidenheid? Is het een
schroom die een onvermogen moet verbergen
of een puriteinse angst iets aan te
roeren waarvoor men geen woorden
heeft? “Of zwijgt men”, om met Ludwig
Wittgenstein te spreken, “over datgene
waarover men niet kan spreken?”
De filosofische excursie
In de dagelijkse conversatie worden de
begrippen mooi, esthetisch of schoonheid
frequent verward en onbewust door
elkaar gehaald. Met smaak of kunstzin
er ook nog bij wordt de verwarring compleet.
Deze verwarring leidt dan tot
platitudes zoals “Over smaak valt niet te
twisten”, maar dat is volgens de Duitse

filosoof Immanuel Kant een grote misvatting.
Mijns inziens zouden wij uren en
dagen over schoonheid moeten praten en
redetwisten en de esthetiek zou tot onze
triviale gesprekonderwerpen moeten behoren.
Laat ons de leer van Kant erbij
nemen zoals die te vinden is in de Analytik
des Schönen, het eerste boek van de
Kritik der Urteilskraft (Kant, 1790).
Kant geeft ons vier gezichtspunten met
daaruit volgend vier definities. Lezen we
die achter elkaar dan ontstaat:
- Smaak is het oordeelsvermogen over een
object of over een voorstellingswijze door
een welbehagen of onbehagen zonder
enig belang. Het object van een dergelijk
welbehagen noemt men schoon;
- Schoon is datgene wat zonder begrip
algemeen behaagt;
- Schoonheid is de vorm van de doelmatigheid
van een object, in zoverre de
schoonheid zonder voorstelling van een
doel in dat object wordt waargenomen;
- Schoon is wat zonder begrip als object
van een noodzakelijk welbehagen gekend
wordt.
Kant stelt dus dat de term ‘kunst’ slaat op
werken die hun doel in zich dragen of
waarvan het doel geen ander doel overstijgt.
Er is dus sprake van autonomie van
het esthetische oordeel dat los staat van
doelmatigheid of nuttigheid.
Martin Heidegger stelt in zijn hoofdwerk
Sein und Zeit (1927) dat de mens in de
wereld is geworpen, niet berekend of gepland.
Vanuit deze geworpenheid kunnen
wij onze eigen mogelijkheden verstaan,
die er niet zouden zijn als we gepland of
berekend waren. De mens kan zichzelf
ontdekken, wat volgens Heidegger synoniem
is aan ontwerpen. De mens ontwerpt
het zijn van zijn bestaan op een
even oorspronkelijke manier als zijn werkelijke
leven. Omdat de mens is, is hij
reeds ontworpen en zal hij blijven ontwerpen
zolang hij bestaat. De mens beschikt
over mogelijkheden en die mogen niet
definitief worden vastgelegd. Daarmee
zou de ontwerper zijn toekomst worden
ontnomen. Ann van Sevenant schrijft in
haar boek Ademruimte (2000) hierover:
De geworpenheid is de basis van het men-
selijke bestaan, we ontwerpen altijd op
basis van deze worp, maar die worp is
geen eenrichtingsverkeer. We zijn niet alleen
maar geworpen - dat zou ons onverschillig
maken voor het geworpen zijn -
wel worden we als het ware in mogelijkheden
geworpen. Nog anders gezegd
werpen we onszelf op de mogelijkheden
waarin we geworpen worden, zijn we gericht
op de toegeworpen mogelijkheden.
Gerrit Teule schrijft in zijn boek Chaos en
Liefde (Teule, 2000) over schoonheid het
volgende: De structuren en trillingen in
ons eonengeheugen resoneren met de
structuren en trillingen die we in de
buitenwereld waarnemen. Deze resonantie
van trillingspatronen en structuren,
morfische resonantie, is wat wij ervaren
als schoonheid. We vinden mooi wat
onze geest in de evolutie ooit heeft bedacht
en geconstru-eerd. In zekere zin
volgt het boek de gedachtegang van
Pierre Teilhard de Chardin, die luidt:
“De menselijke soort heeft in de evolutie
alle stadia doorgemaakt van de
soorten onder hem, die minder bewust
en complex zijn”. Tijdens dat evolutieproces
is datgene, wat waardevol was
voor de voortgang ervan, in het geheugen
van onze soort opgeslagen. Als we
met Teilhard aannemen dat onze evolutie
gericht is op de terugkeer in de
Schepper, dan ervaren we datgene als
schoonheid, wat ons het meest in de
buurt brengt van ons einddoel. Het is
het hoogste, waarin het esthetische en
het ethische samenkomen.
Dit zou betekenen dat als de mens zich
dagelijks zou omgeven met schoonheid,
hij een stap nader tot het doel van de zelfverwezenlijking
zet. De dagelijkse buitenruimte
leent zich uitermate voor dit doel
en kan als instrument worden ingezet.
Ontwerpers dienen zich dus wel degelijk
te bedienen van begrippen als schoonheid
en esthetiek. Maar is dit voor de brede en
onbekende gebruikersgroep (van de tuinbezitter
tot het grote publiek in de stad)
te realiseren? Wat zou dit in de bewustwording
van de mensen oproepen? Is de
mens op straat bereidt deze stap te zetten
en kan hij die verantwoordelijkheid aan?
TOPOS / 01 / 2004 17

De inhoud van een schilderij
Nog niet zo lang geleden sneed een bezoeker
in het Stedelijk Museum van
Amsterdam het monumentale schilderij
van Barnett Newman ‘Who’s Afraid of
Red, Yellow and Blue III’ aan flarden.
De dader kon de aanwezigheid van het
werk niet verdragen. Deze daad bracht de
discussie over de inhoud en betekenis van
dit schilderij op gang. Is een dergelijk schilderij
louter de uitdrukking van een idee, of
kan het ook een gevoel oproepen?
“In het schilderen is het mij erom te doen
dat het schilderij de mens een gevoel van
plaats geeft: dat hij weet dat hij er is, zodat
hij zich van zichzelf bewust is”. Deze
woorden van Barnett Newman hanteert
Renée van de Vall als ijkpunt bij zijn
boek Een subliem gevoel van plaats (1994).
“Zo zien we de wereld,” betoogde René
Magritte in een lezing in 1938 als commentaar
op zijn versie van La Condition
humaine. Hierin is een schilderij voor het
uitzicht dat het afbeeldt gezet, zodanig
dat ze alle twee in elkaar overlopen en niet
meer te onderscheiden zijn. “We zien het
als iets buiten onszelf, hoewel het alleen
een geestelijke voorstelling is van iets dat
we innerlijk ervaren. Wat achter de vensterruit
van ons begrip ligt”, zegt Magritte,
“heeft een tekening nodig voor we de
vorm ervan goed kunnen onderscheiden,
laat staan genoegen beleven aan de waarneming.
En cultuur, conventie en cognitie
maken die tekening die op ons netvlies
staat als de kwaliteit die wij als schoonheid
ervaren. ”
Kunst van iedereen
Net zoals kunstenaars, zouden architecten
en ontwerpers van de buitenruimte de
durf moeten tonen om schoonheid vorm
te geven. In elk geval zouden ze de ambitie
moeten bezitten om de mens te helpen
en te leiden in zijn onbekende zoektocht
naar schoonheid. Veel plannen en ontwerpen
bezitten die schoonheid, maar er
wordt niet over gesproken. Hoe kan het
grote publiek, de tuinbezitter, de parken
pleingebruiker, de automobilist, de
natuurwandelaar, de bosrecreant of de
stadstoerist ook maar een vermoeden
18 TOPOS / 01 / 2004
hebben van schoonheid, als de makers
ervan schromen erover te vertellen? Wie
niets van paddestoelen weet, ziet nooit
paddestoelen.
Bij de architectuur van de ruimte komen
zoveel en zulke uiteenlopende aspecten
kijken, dat vergeleken met andere kunsten
het een terrein is waarop synesthesieën
(=constante verbinding tussen waarnemingen
van verschillende zintuigen, red.)
een complete toepassing vinden. Onze
wereld evolueert naar een fase waarin de
tuin- en landschapsarchitectuur als de
meest algemene van alle kunsten kan beschouwd
worden. Naast het feit dat de
mens de door hem verstoorde balans in
zijn wereld zélf kan herstellen, kan hij
verder vorm geven aan zijn eigen bestemming,
door een omgeving voor zichzelf
te creëren, die een projectie vormt van zijn
abstracte ideeën op de natuurlijke wereld.
Dit zou een tuin- en landschapskunst
kunnen opleveren op een historisch nooit
vertoonde schaal. Misschien is het project
New Babylon 1 van de Nederlandse schilder
Constant daar wel een voorzet voor geweest;
een project waarin hij een nieuwe
mens introduceerde met een andere
levenswijze: een spelend bezig zijn, niet
op nuttigheid gericht, bouwend aan een
nieuwe wereld: New Babylon. Wat we
hieruit kunnen leren is, dat we beloftensvol
moeten koersen om uit de branding
te geraken; dat wil zeggen, we dienen
op te leiden tot een nieuw, niet op nuttigheid
gericht, menstype: de homo ludens.
En dat niet alleen: de studenten dienen
uitdragers te worden van het ‘homo
ludens idee’. En evenals Constant
aanzetters te worden tot (weder)opstand
van de homo ludens.
Noot
1. De bron van de ‘New Babylon ideeën’ van
Constant is het boek Homo Ludens (1938)
van cultuurfilosoof Huizinga.
Literatuur
- Peter Brook, The Empty Space; A book About
Theatre, Atheneum New York, 1968.
- Martin Heidegger, Sein und Zeit, 1927
- Immanuel Kant, Kritik der Urteilskraft, 1790.
- Barnett Newman, Een subliem gevoel van
plaats, Historische uitgeverij, 1994.
- Gerrit Teule, Chaos en Liefde, Uitgeverij
Sigma / de Ster Tilburg, 2000.
Summary
In the professional field of landscape
architecture beauty is very little discussed.
Many plans made by landscape
architects contain beauty, but it
can only be conceived when it is appointed.
Beauty in our everyday-life
environment could help us to get closer
to our inner self. The author sees
this as a task for landscape architects,
but also for every person individually.

De brede interpretatie van Land art
Kunst en het landschap verweven
Kunst in het landschap
is openbaar in de beste
betekenis van het woord.
Het bereikt veel meer
mensen dan de gebruikelijke
werken die in
woonkamers of musea
hangen. Het landschap
en stedelijke open ruimten
behoren tot ons allen
en de hierin aanwezige
landschapsprojecten zijn
kunstwerken die elke
dag door iedereen
kunnen worden ervaren.
Wat is er mooier dan
bomen die als onderdeel
van kunstprojecten
samen met de mensen
om hen heen oud
kunnen worden. Land
art maakt dat mogelijk.
Lucien den Arend
Kunstenaar
lucien@denarend.com
Land art is net zo oud als de mensheid
zelf. Het is slechts sinds korte tijd dat wij
het kunst zijn gaan noemen. Waarschijnlijk
hanteerde men in prehistorische tijden
dezelfde motieven ten aanzien van interventies
in het landschap als wij nu doen.
Godsdienst en kunst hebben een gemeenschappelijk
doel: het verschaffen van
een omgeving voor rituelen. Daar waar
godsdienst de geestelijke emotie moest
oproepen, baseert kunst zijn interpretatie
naast het intellectueel ook op intuïtie. In
de huidige tijd is kunst tot in het detail
geformuleerd. Kunst is gerationaliseerd,
geanalyseerd en gecategoriseerd.
Land art onderscheidt zich van al het andere
zoals een artefact van een natuurlijke
rots. De ligging is bij voorkeur een natuurlijke
omgeving. Menselijke interactie
vestigt de aandacht op een nieuwe waarneming
van de omgeving. Jammer genoeg
wordt bij de meeste menselijke interventies
in de natuur de genius loci genegeerd
met soms desastreuze gevolgen.
Karakteristiek voor Land art is het gebruik
van lokale materialen en het zodanig herschikken
ervan dat het een nieuwe, overwogen
situatie opleverd. Het introduceren
van materialen of voorwerpen die niet
in de omgeving van de plek zijn gevonden
kan het begrip van Land art veranderen.
Het vanuit een heuvel naar beneden
gieten van asfalt past niet in dit concept.
Benadering
Een architect ontwerpt plekken voor
mensen om te gebruiken. Ten eerste dus
om het te occuperen en ten tweede voor
de visuele ervaring. Functionaliteit is het
belangrijkste doel. Bij de kunstenaar gaat
het om gevoel en sensatie, openbaring,
om zuiver visueel genot. De daadwerkelijke
mogelijkheid om de ruimte die hij
ontwerpt te betreden is een vereiste. De
kunstenaar bepaalt de toegankelijkheid
zelf.
Het gaat om de functie van een gemodeleerde
omgeving. Land art is het ultieme
landschapsontwerp aangezien het niet
gemaakt is om gebruikt te worden. Zijn
functie is zuiver visueel en intellectueel.
Zijn functie is ‘slechts’ kunst. Dit geeft
de kunstenaar meer vrijheid dan de landschapsarchitect
aangezien deze vastzit aan
een programma van eisen.
Wanneer wij langs onze snelwegen kunst
zien, zijn wij getuigen van min of meer
conventionele en plaatsgerelateerde ‘public
art’. Vergrote beeldhouwwerken of
zelfs schilderijen die zijn verlengd om
zich aan de lengte van de weg aan te passen.
Op deze manier wordt geen optimaal
gebruik gemaakt van de kans voor kunst
om haar grenzen te verleggen.
In 1983 was ik één van de beeldhouwers
die door het Ministerie van de Verkeer
en Waterstaat werd gevraagd een studie
te doen naar de mogelijkheden voor de
combinatie van kunst en snelweg. De A15
vormde het studieobject. In plaats van
het ontwerpen van ‘incidenten’ of langgerekte
kunstwerken, bedacht ik de vergelijking
met een compositie in een muziekstuk.
De bewegende waarnemer, de automobilist,
zou dan de gebeurtenissen ervaren
zodra zij gebeurden.
Gebruik makend van materialen en
natuurlijke elementen uit de omgeving
legde ik de goedkeuringscommissie diverse
suggesties voor van hoe dit concept
zou kunnen worden gerealiseerd op een
schaal passend bij die van een snelweg in
een landschap. Helaas koos de commissie
weer voor een traditionele, beeldhouwkunstige
oplossing.
Het maken van Land art
Ik heb nooit getracht mijn omgeving in
kunst te veranderen. Het idee alleen al
zou me hebben afgeschrikt.
Beeldhouwen was breed genoeg voor me.
Ik hield mij nog niet bezig met het verschil
tussen Land art, Environmental art
en een landschapsontwerp. Zoals ik het
nu zie, is Land art een onderdeel van
Environmental art, die zowel in een
natuurlijke als stedelijke omgeving een
plek kan krijgen. Een landschapsontwerp
hoeft geen kunst te zijn, hoewel er
voorbeelden zijn waar het resultaat
bewezen heeft niets minder te zijn.
Ik besefte dat ik ten aanzien van het
Nederlandse landschap een andere benadering
zou moeten ontwikkelen voor
TOPOS / 01 / 2004 19

20 TOPOS / 01 / 2004
Homage to El Lissitzky
Pieter Janszoon Saenredam Project
mijn ontwerpen. Aangezien het een landschap
betreft dat duidelijk hand-made is,
zou kunst niet meteen een overtuigende
indruk maken. Ik kwam tot de conclusie
dat dit pas bereikt zou worden door een
uitgebreidere analyse van het schaalniveau.
Een project waarin dit duidelijk naar voren
komt, is de brug die ik ontwierp over het
Dirkslandkanaal. De brug is geconstrueerd
uit elementaire vormen die loodrecht
op elkaar staan. Een orthogonale formatie
van betonnen vlakken vormt de brug
zodanig, dat het zich van het landschap
losmaakt en een afzonderlijke entiteit
wordt. Een landmark in plaats van een
gewone brug.
Ik plantte ook parallelle rijen van Italiaanse
populieren in een scherpe hoek aan de weg
die de brug kruist, dit creëerde een interessant
tijd- en ruimte-effect voor passerende
automobilisten. Het planten van
rijen bomen parallel met de weg zou
slechts de impact op het platteland benadrukt
hebben. Door de bomen in een
scherpe hoek te plaatsen, benadrukt de
brug het land-schap veel meer.
Geometrische constructie
Mijn werk is geometrisch abstract waarin
de invloeden van de wiskunde en de conceptuele
benadering een belangrijke rol
spelen. Ik bestudeer de transdimensionale
afbakening van vorm, van binnen
naar buiten. Een geometrische constructie
is voor mij een manier om te tonen dat
iets man-made is. Wat naar mijn idee, een
primair kenmerk is van kunst. Sommige
van mijn projecten met een duidelijk conceptueel
aspect zijn o.a. het Pieter Janszoon
Saenredam project en Merging Grids, homage
to Cor Noltée.
In 1991 nam ik deel aan een symposium
in De Biesbosch. In een bestaande bedding
plantte ik viermeter lange wilgenstaven
in een strak raster. De titel van dit
werk, Pieter Janszoon Saenredam project,
verwijst naar de ongerijmdheid tussen
mijn bijdrage en de originele rangschikking
van de willekeurig geplante wilgen.
Ik benadrukte mijn raster door de schors
van de bovenkanten van de onlangs geplante
takken tot de helft van de lengte

te pellen. Onder het gepelde deel groeiden
de nieuwe takken. Uiteindelijk zal
het geometrisch perfecte raster vrijwel onzichtbaar
met de willekeurige bomen
samengaan.
Land art is geen beweging of stroming.
Het hoeft ook niet per se teruggevonden
te worden in het landschap. Land art is
tijdloos. Iedere man-made ingreep in
het landschap kan aanspraak maken op
de titel Land art. Net zoals al het werk
dat echt als zodanig bedoeld is.
Summary
Land art, according to Lucien den
Arend ‘the ultimate landscape design’,
is part of the Environmental
art. His work is geometrically abstract
in which mathematics and a
conceptual approach play an important
role. Geometrical constructions
are his way to show that it is manmade.
In his view land art is no
movement or trend, it is timeless.
Patina
Mijn vriendin is mooi
Mijn leven is daarom mooi
Landschap heeft schoonheid als het er geleefd en geaccepteerd uitziet
Het heeft patina
Een laagje verwering
Zonder patina is het te nieuw
En wantrouw ik het
Omdat ik heb geleerd dat wat mooi is
Zo fragiel is dat het bij de minste verstoring uiteenvalt
En weemoed achterlaat
En de aanwezigheid van patina geeft aan dat het niet uiteen is gevallen
Dat het sterk, stabiel, koppig, noest, eigenzinnig
Bedreven, behendig, doorkneed, ervaren, geoefend, bekwaam
Dwars, eigenwijs, star, halsstarrig, obstinaat, onbuigzaam
Onverzettelijk, stijf, krampachtig, houterig, lomp, onhandig
Stram, moeilijk, zwaar, pijnlijk, jichtig, moeizaam, onnatuurlijk
Geforceerd, gemaakt, onecht, gewild, gedwongen, precieus
Geaffecteerd, bekakt, deftig, fatsoenlijk, beschaafd, beleefd
Civiel, correct, hoffelijk, voorkomend, ridderlijk, eerlijk
Galant, hoofs, fair, edelmoedig, altruïstisch, onbaatzuchtig, gul
Scheutig, joviaal, mild, nederig, buigzaam, meegaand, plooibaar
Inschikkelijk, gewillig, gedwee, gehoorzaam, handelbaar, mak
Flexibel, soepel, buigzaam, lenig, rank, veerkrachtig
En temperamentvol is
Dat alles is afleesbaar aan patina
En dan doet het er natuurlijk ook toe waar dat patina op zit
Maar de patina is dat wat niet te ontwerpen is
Waar het opzit is te ontwerpen
En dat moet voldoen aan een mooie mengvorm tussen klassieke
herkenbaarheid en een modegevoelige stijl
In zekere zin is ontwerpen bijzaak
Het is meer een herhaling van zetten
Een herhaling van klassiek en een herhaling van modegevoelig of zeitgeist
En dan maar hopen dat patina er grip op krijgt
En zo is dat ook bij mijn vriendin
Haar ontwerp kent klassieke invloeden en een uiting van de tijdgeest
Maar het is vooral de patina
Waar ik helemaal weg van ben
En die patina wordt almaar rijker
En bovendien kan ik daar zelf nog invloed op hebben
Op haar ontwerp heb ik geen invloed
Paul Roncken
TOPOS / 01 / 2004 21

Visuele verleiding
Over ethiek en esthetiek in het ontwerp
Een ontwerper is een verkoper.
En een verkoper
moet verleiden. Hij moet
zijn klant verleiden om het
product, in casu een ontwerp,
aan te schaffen. Dat
kan betekenen het ontwerp
betalen, of -dat draagt de
voorkeur weg- het ook nog
uit te voeren. Tot zover niks
aan de hand. De ontwerper,
in ons geval de landschapsarchitect,
heeft allerlei
vaardigheden die erop gericht
zijn een ontwerp te
maken en het te verkopen.
Het verkopen kan gebeuren
na het vervaardigen
van het ontwerp,
door allerhande presentaties
en het verschijnen op
de juiste recepties in de
juiste kleren; het kan ook
gebeuren tijdens het eigenlijke
productieproces.
Kristof van Assche
Leerstoelstoelgroep landgebruiksplanning
WUR
kristof.vanassche@wur.nl
22 TOPOS / 01 / 2004
Hierbinnen kunnen we onderscheid aanbrengen
tussen verschillende varianten
van verleiding. Men kan de opdrachtgevers
of mogelijke opdrachtgevers behagen
door inhoudelijk op hun voorkeuren
en gevoeligheden in te spelen, men
kan ook spelen met de vorm, trachten
visueel te verleiden. Daarover willen we
het in dit stuk verder hebben, over de
mogelijkheden en beperkingen van die
visuele verleiding, over beeldtaal, over de
ethische vragen die je soms kan koppelen
aan de visuele verleiding.
Beeldtaal
Laten we beginnen met het concept
‘beeldtaal’. Met beelden kun je betekenis
overbrengen, net als met een echte taal.
Beeldtaal is geen taal in de letterlijke zin
van het woord maar een tekensysteem
van visuele tekens, dat door een groep
gebruikers als samenhangend wordt gezien.
Een teken is iets dat naar iets anders
verwijst op grond van iets anders. Het
woord ‘kat’ verwijst naar het concept kat
op grond van een code, een regel die binnen
het tekensysteem van de Nederlandse
taal bestaat en ons als gebruikers van
die taal bekend is.
Nu kan men niet alle tekensystemen aan
elkaar gelijk stellen en is het onmogelijk
om de taal als model van alle andere tekensystemen
te nemen. Er zijn bijvoorbeeld
fundamentele verschillen tussen beeldtaal,
als visueel tekensysteem, en echte taal.
Bij echte taal kan betekenis overgedragen
worden op een erg verfijnde, heldere
manier door de grote hoeveelheid regels
waarover voor iedereen duidelijkheid
bestaat en door de indeling van de tekens
die erg duidelijk is, op verschillende
niveau’s.
Maar beeldtaal werkt zo niet. Verschillende
generaties kunsthistorici hebben zich over
het probleem gebogen, hebben vaak getracht
de metafoor van de taal en de tekst
ver door te trekken (een schilderij is een
tekst, een boek wordt getiteld ‘Reading
Rembrandt’). Maar elke metafoor bevat
een vergelijking en Cicero wist al te vertellen
dat elke vergelijking mank loopt (als
je hem maar ver genoeg doortrekt). Al
die pogingen zijn stukgelopen. Hoe men
het ook went of keert, een beeld kan niet
ontleed worden in kleinere significante
eenheden zoals een tekst of een zin. En
als men al significante eenheden kan onderscheiden,
dan zijn de regels voor het
combineren van die eenheden om een
bepaalde betekenis over te brengen veel
minder duidelijk dan bij taal het geval is.
Maar er zijn wel degelijk regels, er bestaat
wel degelijk een visueel tekensysteem.
Sommige dingen kunnen niet in schilderijen.
Een landschap uit de 17 e eeuw
zal geen grote vlekken rood bevatten, en
een landschapsarchitectonisch ontwerp
van 50 jaar geleden kon niet de gedaante
van een collage aannemen. Er zijn regels,
maar die zijn minder strikt afgebakend
en door een kleinere groep gedeeld dan
bij een taal. Bovendien vertoont beeldtaal,
vooral door haar koppeling aan het
artistieke domein, een bijzondere eigenschap:
de taal vernieuwt zichzelf. Deel
van het spel van de kunst is af te wijken
van bestaande codes van betekenisproductie.
Sinds de romantiek is er een
sterkere eis van oorspronkelijkheid in de
kunst gekomen, en daarmee een versnelling
van de artistieke evolutie. Voordien
bestond deze evolutie ook al, weken
kunstenaars ook al systematisch af van
bestaande patronen. In de loop van de
tijd werd steeds meer verwacht van kunst
dat ze afweek, en begon de wijze van afwijken
van allerlei conventies, ondermeer
genreconventies, een belangrijk deel van
de betekenis van het kunstwerk te worden.
Kunst is daarom ook het meest
lastige en interessante deel van de interpretatietheorie:
een steeds groter deel van
het systeem bestaat uit regels om het systeem
te veranderen, regels om de regels te
veranderen.
Uit voorgaande passages mag geconcludeerd
worden dat de metafoor van het
beeld als tekst niet te ver mag doorgetrokken
worden. En dus dat de betekenis
van een beeld niet op eenzelfde precieze
wijze ontleed kan worden als de betekenis
van een tekst en daarmee dat met een
beeld niet een even precieze betekenis
kan overgebracht worden. Beelden

kunnen sneller overtuigen, dus een betekenis
overbrengen, dan woorden.
Plaatjes in dictaten worden beter onthouden
dan praatjes. Beelden hebben een
grotere overtuigingskracht maar die kracht
is moeilijker te geleiden - omwille van de
kenmerken van beeldtaal en de verschillen
met gewone taal net beschreven.
Beeldtaal semiotisch
C.S. Peirce, een van de aartsvaders van de
interpretatietheorie oftewel semiotiek,
onderscheidde al iconische tekens, symbolische
en indexicale tekens.
Symbolische tekens zijn met hun object
verbonden op grond van een overeenkomst
(het woord kat verwijst naar een
concept kat door een afspraak).
Indexicale tekens verwijzen naar hun
object op grond van aangrenzendheid;
dit kan ruimtelijke aangrenzendheid zijn
of logische aangrenzendheid - causaliteit
(een pootafdruk van een konijn verwijst
indexicaal naar het konijn). Iconische
tekens tenslotte verwijzen op grond van
gelijkenis naar hun object (een portretschilderij
lijkt op de geportretteerde).
Een echte taal functioneert door symbolische
tekens: woorden zijn symbolisch.
Een beeldtaal functioneert grotendeels
door iconische tekens: de voorstellingen
verwijzen doorgaans via gelijkenis naar
iets uit de werkelijkheid.
Bij Peirce is al duidelijk dat iconische tekens
krachtiger zijn dan symbolische, en minder
stuurbaar. Hoe groter de tussenkomst
van de ratio, hoe preciezer de communicatie
kan zijn, hoe helderder de boodschap
en hoe minder krachtig deze boodschap
overkomt. Precisie en kracht zijn
omgekeerd evenredig. Elke visuele voorstelling
is een selectie uit de werkelijkheid
die volgens regels door een actief verstand
eventjes begrepen moeten worden. Beeldtaal
is krachtig, selectief, moeilijk stuurbaar
(weinig precies), en gelieerd aan het
artistieke domein. Beeldtaal staat meer
dan gewone taal onder invloed van esthetiek.
Voor ontwerpers, voor landschapsarchitecten
die zich in een maatschappij
bewegen waar ze allerlei personen en
groepen dienen te overtuigen van de
kwaliteit van hun ontwerpen, ligt het dus
voor de hand te verleiden met beelden.
Een artistieke tint komt vaak goed over
en past bij het zelfbeeld dat men heeft,
het biedt tegelijk de mogelijkheid om
meer experimenteerruimte bij het ontwerpen
te nemen. Mooie prenten en plannen
verhelderen de ontwerpen voor beslissers
en toekomstige gebruikers.
Tekeningen maken de ontwerpen beter
voorstelbaar voor leken, ze stellen in staat
om alle kwaliteiten te belichten en door
een slim gebruik van beeldtaal te
versterken.
Hernemen we even de andere kenmerken
van beeldtaal. Ze is krachtig. Dat maakt
haar aantrekkelijk. Ze is moeilijk stuurbaar.
Dat maakt de kracht gevaarlijk.
Men overtuigt mensen van iets, maar het
is voor zender en ontvanger, voor ontwerper
en publiek vaak niet helemaal
duidelijk waarvan het publiek overtuigd
is. Mogelijk gaat een wethouder door de
knieën voor een rode boom naast een
brug terwijl die rode kleur of de hele
boom door de ontwerper als decoratieve
bladvulling, als niet- betekenisvol element
van de beeldtaal is gezien. Stel de ontwerper
laat de rode boom weg in de realisatie
legt meer nadruk op de brug, omdat
dat volgens hem de essentie is van het
ontwerp is. Dan kan hij teleurgesteld
zijn in een boze reactie van de wethouder,
die de brug van bij het begin al niks vond.
Beeldtaal is selectief. Dat hangt samen
met de lage stuurbaarheid. Stel dat een
andere wethouder de brug wel mooi
vond, zoals voorgesteld op de tekening,
dan kan die nog teleurgesteld reageren
wanneer er groene schroeven en bouten
opduiken die weliswaar vrij klein zijn
maar voor hem wel het gerealiseerde beeld
bepalen. En zo kan iedereen zich in het
ootje genomen voelen door het gebruik
van het verleidelijke beeld, ook wanneer
de verleiding gewerkt heeft. Achteraf begint
immers het verstand weer te werken
en wordt de waarneming minder selectief
en meer precies.
Beeldtaal en de historie van visuele
verleiding
Uit de kenmerken van beeldtaal volgen
een aantal voor- en nadelen van visuele
verleiding. Nu zijn die niet nieuw voor
landschapsarchitecten en andere ontwerpers.
In de renaissance maakte Hans
Vredeman de Vries gravures van tuinen
met de planten in de complexe geometrische
parterres meer dan levensgroot. De
parterres dienden immers vooral als
achtergrond van dure exotische bollen als
de tulp. Uitvergrote bolgewassen staan
voor een mooie en elitaire tuin. In de
barok was het gebruikelijk onder landschapsarchitecten
om opdrachtgevers
plannen te geven die meer symmetrisch
waren dan echt mogelijk was, plannen
en tekeningen die het park groter dan reëel
voorstelden of waar meer dan mogelijk
TOPOS / 01 / 2004 23

een overzicht wordt beloofd vanuit het
huis. Interessant is dat die opdrachtgevers
(onbekend of ze zich opgelicht
voelden) na realisatie, door kunstenaars
dezelfde visuele verleiding laten gebruiken
om anderen te overtuigen van de grootsheid
van het geschilderde of getekende
park en dus van eigenaar. JC Loudon,
een van de eerste tuinschrijvers die voor
de middenklasse schreef, wist in de illustraties
van zijn boeken ook de suggestie
te wekken dat het de tuin van een aristocraat
betrof. En Le Corbusier tekende vaak
een vlieguigje in de lucht, om het ontwerp
meer kosmopolitisch en hedendaags te
maken, in de lijn overigens van impressionistische
schilders die ook vaak ‘la vie
moderne’ uitbeeldden door stalen bruggen,
stoomboten en rails subtiel in de
landschappen te verwerken. Zo maken
landschapsarchitecten gebruik van collages,
een snel en effectief middel om de sfeer
van een plek te scheppen zonder al te veel
over die plek duidelijk te maken.
24 TOPOS / 01 / 2004
Verleiding van wie?
Ontwerpers en kunstenaars hebben dus
een lange traditie van visuele verleiding.
Ontwerpers willen meer verleiden dan
kunstenaars omdat ze meer dan dezen
uit zijn op realisatie van hun ideeën, en
daarvoor steun nodig hebben. Sinds
begin 20 e eeuw heeft zich ook de artistieke
avant-garde ontwikkeld die zich minder
om het publiek dan om de collega-kunstenaars
bekommert en dus minder verleidt.
Ze willen eerder de collegae overtuigen
dan het publiek verleiden. Of we het
werken met een publiek van andere kunstenaars
voor ogen ook visuele verleiding
kunnen noemen, is de vraag. Een kunstenaar
kan interessant zijn voor de beroepsgenoten
omdat hij moeite doet zijn kunst
aan te passen aan hen, hij kan ook interesse
wekken zonder deze moeite te doen.
Hij kan pretenderen geen moeite te doen
begrijpelijk en aantrekkelijk te zijn voor
anderen, het imago van dwarsligger prefereren,
en ondertussen toch meedeinen
met de golven, haarfijn de nieuwste
modes binnen hun wereld aanvoelen en
er op inspelen. Slaagt dergelijke evenwichtsoefening,
dan scoort men tweemaal:
men komt authentiek over (staat
interessant) en produceert dingen die zogezegd
toevallig in de smaak vallen (altijd
meegenomen). De verleiding is meervoudig,
niet enkel visueel.
Voor de kunstenaar die zich aan een groter
publiek wil aanpassen, met minder kennis
van de ingewikkelde codes en hun verschuiving
binnen de artistieke discours,
is het eenvoudiger te verleiden. Een minder
complexe smaak valt sneller te bedienen
met visuele middelen. De hedendaagse
kunstenaar ziet zich daarbij voor
een dilemma, anders gezegd een tweede
evenwichtsoefening: succes wordt afgemeten
aan reacties bij het publiek én de
vakgenoten. Maar teveel publiek succes
en teveel ‘toegiften aan het publiek’ garanderen
problemen binnen de vakwereld.
Visuele verleiding voor de artiesten sluit

vaak visuele verleiding voor het publiek
uit. Of verleiding van artiesten stelt visuele
verleiding tout court uit.
Landschapsarchitecten, als ontwerpers van
grote ruimtes voor vele mensen, bevinden
zich vanuit dit gezichtspunt in een
lastige positie. Artiest, intellectueel en
ambachtsman tegelijk, maken ze deel uit
van een wereld waarin artistieke criteria
de boventoon voeren (niet alleen de esthetiek
van de presentatie maar ook van het
ontwerp zelf), een wereld waar een product
moet gemaakt en verkocht worden;
tot slot maken ze deel uit van een wereld
waarin veel kennis achter een ontwerp
dient te zitten, die niet volledig verhuld
mag worden in een al te esthetiserend ontwerp.
De dilemma’s van de artiest worden
uitvergroot en uitgebreid. En aangezien
het meestal gaat om grote projecten dus
veel geld en belangen, dient de ontwerper
alle beschikbare middelen in te zetten om
staande te blijven in een krachtenspel dat
uit zichzelf geneigd is naar een veilig gemiddelde
en, in de ogen van de ontwerper,
een nietszeggend resultaat.
Ethisch verantwoorde verleiding?
Maar, en hier komen we bij de vraagstelling
uit de inleiding, de visuele verleiding
die de ontwerper kan inzetten heeft
zoals gezegd zijn schaduwzijden. En die
schaduwzijden worden belangrijker als
men de verantwoordelijkheid beschouwt
die de ontwerper heeft, oftewel: de ethische
kant van de zaak. Vaak verzint een
ontwerper woon- en werkomgevingen
voor veel mensen, met weinig invloed
en geen ontwerpkennis. De landschapsarchitect
is in een machtspositie, als zijn
visuele verleiding slaagt.
En macht brengt verantwoordelijkheid
met zich mee. Men kan beargumenteren
dat de eindbeslissing bij politici of ambtenaren
valt. Dat mag formeel waar zijn,
maar de beperkte kennis en tijd van veel
openbare opdrachtgevers, evenals hun
gevoeligheid voor de visuele verleiding
van de ontwerpers, resulteren in een situatie
waarbij de ontwerpers een aantal
ontwerpbeslissingen op eigen houtje kunnen
nemen. Wederom wordt de verant-
woordelijkheid bij de landschapsarchitect
gelegd.
Omdat deze tenslotte met belastinggeld
projecten voor de burgers maakt, is het
legitiem te vragen deze verantwoordelijkheid
serieus te nemen. En mag men vragen
in de afwegingen tijdens het ontwerpproces
en bij de verkoop dit in het achterhoofd
te houden. Vanzelfsprekend blijven
de geschetste dilemma’s bestaan voor
de ontwerper, moet hij aan vaak tegenstrijdige
eisen voldoen voor de verschillende
werelden waarvan hij deel uitmaakt.
Toch dient men bij dit alles het
belang van de gebruikers voorop te stellen.
Men dient ambtenaren te overtuigen,
maar ook projectontwikkelaars en andere
ontwerpers overtuigen.Tijdens inspraakavonden
en dergelijke moeten de gebruikers
soms rechtstreeks overtuigd worden
en elk publiek stelt andere eisen aan de
visuele verleiding. Ons inziens moet de
ontwerper in deze situatie zijn verantwoordelijkheid
nemen, door naar de gebruikers
en beslissers toe de visuele verleiding
in te zetten met zelfbeheersing en
te combineren met eerlijke afbeeldingen.
Hoe graag men zich ook opstelt als artiest
of als goed verkopende ambachtsman
of intellectueel, er blijft de gebruiker die
in een ontwerp zijn dagen moet slijten.
Die gebruiker is er niet bij gebaat als de
ontwerper in de eerste plaats andere
kringen probeert te verleiden, door het
ontwerp op hen af te stemmen of door
dat in de presentatie te doen. Als iedereen
door het plan verleid is, inclusief gebruikers,
en na realisatie iedereen overtuigd
blijft behalve de gebruikers, is er iets
mis. Dan is de visuele verleiding van de
architect ingezet op een wijze die ethisch
en democratisch verwerpelijk is. Als de
gebruikers geen inspraak hadden, en de
beslissers visueel verleidt zijn, hangt een
oordeel af van de intentie van de ontwerper.
Indien hij de ambtenaren of politici
verleidde met de intentie iets goeds
voor de gebruikers te maken, zijn er geen
ethische bezwaren, hoewel men democratisch
bezwaar zou kunnen maken.
Indien de ontwerper enkel voor roem bij
andere ontwerpers of voor het veiligstel-
len van een volgende opdracht bij dezelfde
beslissers de verleiding gebruikte, blijft
er een ethisch en een democratisch probleem.
De maatschappij is niet gebaat bij een
maquette van vijf meter, een biljartkeu
om aan te wijzen en een zijden sjaaltje
om een nieuw stadsdeel te verkopen.
Misschien spreekt dergelijke voorstelling
wethouders met veel ambitie en enige
artistieke pretenties aan, maar als het besluit
daardoor in een bepaalde richting
gaat, heeft de argumentatie niets te maken
met eigenschappen van het ontwerp die
door gebruikers als kwaliteiten zullen
onderscheiden worden. Dan is men volledig
overgeleverd aan de goede wil van
de ontwerper. Hoe groter de verantwoordelijkheid,
hoe groter de opdracht,
hoe voorzichtiger men met de visuele
verleiding dient om te gaan, zeker in geval
van beperkte participatie in de planvorming.
De oproep aan ontwerpers om
steeds de gebruikers in het achterhoofd
te houden, zeker bij de grote opdrachten.
Ethiek en democratische principes vragen
daarom, zelfs wanneer dat erg moeilijk
is, zelfs wanneer die ene grote opdracht
een reputatie kan maken of breken, zelfs
wanneer voor die ene grote opdracht de
verzamelde concurrentie de zwoelste en
meest nietszeggende schilderingen tentoon
stelt.
Een pleidooi voor matigheid, voor
helderheid, voor het argument en voor
de gebruiker. Maar niet tegen de visuele
verleiding.
Summary
A designer is a salesman, who tries
to sell a product, i.c. a design.
Therefore, he tries to seduce the customer,
such as by using the language
of the image. This language is not
precise, yet can be powerful. This
visual temptation has a long tradition
in landscape architecture. It can help
the landscape architect to convince,
but it can also mislead clients. Visual
temptation is ethically sound and often
necessary, provided that it’s used
with measure.
TOPOS / 01 / 2004 25

De betekenis van schoonheid
Ruimtelijke planning en het schoonheidsbegrip
Als het gaat over schoonheid
en de ruimtelijke inrichting
van Nederland, dan
gaat het al snel over ontwerpen
van gebouwen,
parken en wijken. Het
schoonheidsideaal van
architecten, stedenbouwers
en landschapsarchitecten
staat dan centraal.
Maar hoe zit het met
het schoonheidsbegrip van
de talloze planologen,
adviseurs, beleidsmakers
en politici die zich bezig
houden met de inrichting
van een gebied voordat het
op de tekentafel van de ontwerper
komt? TOPOS ging
op zoek.
Mark Hendriks
Redacteur TOPOS
mark.hendriks@wur.nl
Foto’s
Communicatiebureau de Lynx
26 TOPOS / 01 / 2004
Schoonheid wordt steeds belangrijker
binnen de Nederlandse ruimte. Hoewel
het begrip schoonheid in eerste instantie
associaties oproept met kunst of met een
vrouw, wordt er meer en meer nagedacht
over de schoonheid van een gebouw, een
wijk, natuur of agrarisch landschap.
De conclusie van dit nadenken is niet bijster
positief. “Nederland is lelijk” is een
vaak gehoorde uitspraak. Steeds vaker kan
men lezen over de verloedering en vervlakking
van ons mooie landje. De
VINEX-wijken zijn lelijk, de Bijlmermeer
is het schrikbeeld en witte schimmel bedreigt
de Veluwe.
Ontwerpdisciplines als landschapsarchitectuur,
stedenbouw en architectuur
spelen hier op in en proberen met vernieuwende
ideeën de schoonheid in
Nederland terug te brengen. Denk aan
de talloze publicaties die over dit onderwerp
zijn verschenen, of de oprichting
van de Volksbeweging tegen de Lelijkheid
en het Nederlands Genootschap voor
Esthetica. Voormalig rijksbouwmeester
Wytze Patijn zei dat “het de opdracht
van de huidige ruimtelijke inrichters is
om nieuwe schoonheid te scheppen.”
Hier doelt hij vooral op de huidige en
nieuwe generatie ontwerpers, die zich met
hun eigen stijl en smaak moeten onderscheiden.
Maar hoe onderscheiden planologen zich
op dit vlak? Of adviseurs, beleidsmakers
of politici? Deze vraag houdt me, naarmate
ik de vakwereld leer kennen, steeds
meer bezig. Het antwoord ligt niet voor
het oprapen. Het lijkt erop dat schoonheid
in de vakwereld alleen voorbehouden
lijkt aan de ontwerpende disciplines.
Soms krijg ik het idee dat binnen de vakwereld
de opvatting heerst, dat ‘ruimtelijke
planning/ordening niets met
schoonheid te maken heeft’.
Bij de combinatie van schoonheid en
ruimtelijke planning is het moeilijk om
concrete beelden te scheppen. Dat was
ook te merken tijdens de voorbereiding
van dit nummer. Heel snel kom je met
het thema op ontwerpgerelateerde onderwerpen
uit. Als redactie moesten we dan
ook waken voor een evenwichtige invul-
ling - dus vanuit alle inrichtingsdisciplines
- van dit nummer.
Ik ben er altijd van overtuigd geweest dat
ook in de niet-ontwerpende ruimtelijke
disciplines schoonheid, op wat voor
manier dan ook, een rol speelt. Hierop
inhakend ben ik een soort van zoektocht
begonnen naar de betekenis van het begrip
schoonheid in de ruimtelijke planning.
Verscheidene mensen heb ik op deze
‘tocht’ benaderd. Dit heeft geresulteerd
in vier zienswijzen.
Twee daarvan, namelijk ‘Schoonheid ligt
in het verleden’ en ‘Schoonheid gevangen
in andere begrippen’, hebben betrekking
op het planresultaat, terwijl de twee zienswijzen
‘Schoonheid afhankelijk van beeldvorming’
en ‘Schoonheid als ondergeschikt
aspect’, het planproces betreffen.
1. Schoonheid ligt in het verleden
Schoonheid komt in het landschap terug
in het streekeigene ofwel de identiteit.
Regionale differentiatie is een kwaliteit
waardoor stad en land van elkaar te onderscheiden
zijn, waardoor polderlandschappen
en zandgebieden van elkaar
verschillen en Zuid-Limburg anders is
dan de Kop van Noord Holland. Maar
regio-nale differentiatie staat onder druk.
Verstedelijking en de diverse herinrichtingen
zijn een gevaar voor de streekeigenheid.
Niet in de laatste plaats omdat historische
en culturele waarden verloren
gaan. Het herverkavelen of bebouwen
van eeuwenoude kavelpatronen, het slopen
van oude boerderijen, de herinrichting
van een historische binnenstad, het
verleggen van een agrarische verbindingsweg,
het dempen van wijken en sloten;
het zijn allemaal ingrepen die de link met
het verleden en daarmee de streekidentiteit
verbreken.
De schoonheid van een gebied ligt in die
verbinding met het verleden. Zorgen het
oude kerkje, een groep boerderijen, eeuwenoude
bomen en het verkavelingpatroon
ook na planvorming voor deze verbinding,
dan ligt hierin de schoonheid van
het plan. De link met de historie vertelt de
bewoner of bezoeker een verhaal, waardoor
het landschap beter gewaardeerd wordt.

Het begrip oriëntatie hangt hiermee
samen. Een gebied dat zich op basis van
historische en culturele kenmerken kan
onderscheiden van anderen, geeft de bezoeker
antwoord op de vraag ‘waar ben
ik?’, terwijl het de bewoner misschien wel
antwoord geeft op de vraag ‘wie ben ik?’.
Daarin ligt het ‘mooie’ van een landschap
met een streekeigen identiteit. Een herkenbaar
landschap, waar mensen zich mee
verbonden voelen.
2. Schoonheid gevangen in andere
begrippen
Schoonheid wordt in de ruimtelijke planning
bijna nooit in de betekenis van mooi
gebruikt, omdat het te abstract is. Het
schoonheidsbegrip zit vaak verborgen in
andere termen.
Schoonheid is het maakbare optimum in
de afstemming tussen hoe iets er uit ziet
en hoe iets functioneert. Hiervoor kent de
ruimtelijke planning talloze benamingen
zoals ruimtelijke kwaliteit, belevingswaarde,
compleetheid, uitvoerbaarheid,
netheid, variëteit, rommelzones, enzovoort.
Enkele hiervan nemen een speciale
plaats in omdat ze de laatste tijd in de
mode zijn, zoals ruimtelijke kwaliteit en
belevingswaarde, of zijn gewoon een
wezenlijk onderdeel van de planvorming,
zoals uitvoerbaarheid.
Het begrip ruimtelijke kwaliteit wordt te
pas en te onpas gebruikt, maar is voor
velen een moeilijk te hanteren begrip.
Temeer omdat ruimtelijke kwaliteit op
diverse manieren ingevuld kan worden.
Naar mijn idee probeert ruimtelijke kwaliteit
de twee in de planning recht tegenover
elkaar staande begrippen - mooi en
functioneel - te combineren. Het streven
naar een bruikbaar landschap dat ook nog
eens mooi is. Hiermee kom ik op het begrip
belevingswaarde. Steeds meer wordt
er in de planvorming rekening gehouden
met het gegeven hoe een landschap be-
Het landschap als onderwerp van gesprek
leefd zal worden. De schoonheid van een
gebied speelt hier een rol in.
Een speciaal begrip is uitvoerbaarheid. Met
andere woorden, een plan is mooi als het
uitvoerbaar is. Zeker in een tijd waarin vele
plannen sneuvelen wegens financieel gebrek
of tijdsnood, herkennen plannenmakers
schoonheid in een efficiënte en
snelle uitvoerbaarheid.
3. Schoonheid afhankelijk van mentale
beelden
De schoonheid van een plan is afhankelijk
van beelden die het oproept in de hoofden
van plannenmakers en belanghebbenden.
De mentale beelden komen voort
uit associatie. Associatie met eerdere persoonlijke
belevenissen, bijvoorbeeld op
vakantie of naar aanleiding van iets wat
we op TV hebben gezien.
In een planvormingsproces komt veel informatie
vrij. Deze informatie heeft invloed
op de verschillende individuele
TOPOS / 01 / 2004 27

mentale beelden. Bij de één kan de informatie
een positief effect hebben, bij de
ander een negatief effect en bij weer een
ander gaat de informatie gewoonweg verloren.
Uiteindelijk zal een plan bij een persoon
een aantal extreme beelden achterlaten
die overwegend positief of negatief
zijn. Zo kan een plan over lokalisering en
inpassing van de Betuwelijn bij een omwonende
het beeld oproepen van lawaai,
grauwe containertreinen, grijze luchten
en een desolaat landschap. Terwijl het bij
een financiële overheidsmedewerker het
beeld oproept van een razende trein door
het prachtige Betuwelandschap als verbinding
tussen Rotterdam en het Ruhrgebied,
waardoor het geld binnenstroomt.
Met de juiste presentatie kunnen plannen
positieve associaties oproepen. Naast
beeld speelt woordkeuze een essentiële
rol. Met mooi beeld en mooie woorden
kan een plan bij betrokkenen positieve
beelden oproepen. Schoonheid is daar een
onderdeel van.
4. Schoonheid als ondergeschikt aspect
Schoonheid heeft gedurende het planproces
een ondergeschikte rol.
Schoonheid zou te irrationeel zijn en daardoor
moeilijk te verdedigen ten opzichte
van bijvoorbeeld een begrip als functionaliteit.
Schoonheid kent geen dimensies
en is als iets onmeetbaars dus amper te
verantwoorden.
Plannenmakers hebben er ook vaak niets
28 TOPOS / 01 / 2004
aan om hun eigen schoonheidsideaal in
een plan te verwerken. Het eindoordeel
komt toch vaak van de toekomstige gebruikers
of de opdrachtgever. Daar komt
nog eens bij dat schoonheid eigenlijk
pas na realisering te beoordelen is.
In beginsel is schoonheid wel een criterium
waar plannenmakers mee aan de slag
kunnen gaan. Maar naarmate het planproces
vordert lijkt schoonheid steeds
weer het onderspit te moeten delven
tegenover andere zaken. Zeker bij geldgebrek
lijkt schoonheid als eerste overboord
te worden gezet.
Sommige plannenmakers praten over het
gevaar van schoonheid. Volgens hen sterven
teveel plannen in schoonheid omdat
ellenlange discussies over ‘hoe iets eruit
moet komen te zien’ ervoor zorgen dat
de kern en de kaders van een plan uit het
oog worden verloren.
Concluderend kan worden gezegd dat
schoonheid geen expliciete rol in de ruimtelijke
planning lijkt te hebben. Het
schoonheidsbegrip ligt verborgen in de
historie van een gebied of speelt mee
onder een andere naam. Tijdens het proces
krijgt schoonheid vorm in de hoofden
van betrokkenen of legt het af tegen
andere zaken.
Maar ook ruimtelijke planners kunnen niet
om het pure schoonheidsideaal heen.
Iedereen die werkt aan de inrichting van
de Nederland streeft in zijn of haar hart
naar een schoon en mooi landschap.
Planologen, adviseurs, beleidsmedewerkers
en politici hebben persoonlijke
ideeën over schoonheid. De één vindt een
spontaan gegroeide en rommelige stadsrand
prachtig, terwijl een ander zweert bij
windmolens in de polder. Sommigen
hebben een beeld van het
tegenovergestelde, de lelijkheid: ‘Als het
naar niet zo’n zootje wordt als in België’
is een vaak gehoorde uitspraak.
De vier zienswijzen geven in ieder geval
inzicht op welke manier schoonheid een
rol kan spelen in de ruimtelijke planning.
Over schoonheid valt eigenlijk niet te
twisten. Over de betekenis van schoonheid
in de ruimtelijke planning echter wel.
Summary
The aspect of beauty and esthetics
seems to be reserved to designing
disciplines like architecture, urban
planning and landscape architecture.
But how do planners, policy makers
and advisors deal with the term of
beauty in the world decorating the
space. After talking to different professionals
four ways of using beauty can
be distinguished.
1. Beauty is linked to the past,
2. Beauty is caught in other terms,
like quality and experience,
3. Beauty is dependent of mental
maps in people’s heads,
4. Beauty plays no role at all.

Dat vind ik nou mooi!
In dit nummer een speciale ‘Dat vind ik nou mooi!’.
U vindt hier een van de inzendingen van de fotowedstrijd ‘De
mooiste plek’ die de Volkskrant in het najaar van 2003 organiseerde.
We hebben gekozen voor twee plaatjes van het Valleikanaal
in Leusden. In tekst en beeld legt Gerda van Ekris,
eveneens uit Leusden, uit waarom dit voor haar de mooiste
plek van Nederland is.
Ochtend langs het Valleikanaal
Al meer dan 20 jaar loop ik al dan niet met de
hond dagelijks langs het Valleikanaal en iedere
keer is het anders en bijna altijd is het mooi.
Vooral op een vroege zomerochtend of zoals
op de foto in de winter met verse sneeuw en
een nevel over het weiland, de zon die er net
doorkiert en net niet de schaduwkant van de
Liniedijk heeft bereikt.
Nog even dan gaat er hier gebouwd worden:
hockeyvelden, boerderettes en meer van dat
gruwelijks.
Gerda van Ekris
TOPOS / 02 / 2003 29

Genius Fluvii
Hoe ontwerp je met stromen?
Kilometers lange files op de
wegen na een ongeluk,
problemen met de binnenvaart
in de zomer en het
water tot aan de dijkkruin in
de winter: onvoorziene
gebeurtenissen lijken meer
regel dan uitzondering te
worden. Kan ruimtelijke
ordening dergelijke
problemen in de toekomst
voorkomen? En hoe dan?
Studenten landschapsarchitectuur
Kees van Dam
en Gertjan Jobse doen een
poging.
Kees van Dam & Gertjan Jobse
kees_vandam@yahoo.com
gertjan.jobse@wur.nl
30 TOPOS / 01 / 2004
Om de schaarse ruimte in de Nederlandse
rivierdelta te ordenen is een scala aan instrumenten
beschikbaar. Restrictief beleid
voor bedrijfsvestiging is een vorm van
regulering, net als het verbod op bouwen
in het rivierbed en de recent aangewezen
noodoverloopgebieden. Toch kunnen
onvoorziene gebeurtenissen de boel nog
steeds flink in de war schoppen. De instrumenten
voldoen dan niet in de specifieke
situatie. Is ons ruimtegebruik wel geschikt
voor maatwerk?
Om deze vraag te beantwoorden gaan we
een stapje terug. Waar je vaak begint met
het uitvoeringsprogramma, kijken wij
naar de factoren die deze programma’s
bepalen. Ontwerpers en planners kijken
naar ons idee nog te weinig naar de
totstandkoming van de opgave, terwijl
daar alles mee staat of valt. Deze uitvoeringsdrang
is begrijpelijk, toch moet je
af en toe de opgave durven te bevragen
en herdefiniëren. Dit kan uiteindelijk
leiden tot betere oplossingen.
We beperken ons tot de processen achter
de belangrijkste opgaven voor de komende
jaren. Voor het rivierbeheer zijn dit
waterstromen en voor bedrijventerreinen
goederenstromen. We zijn op zoek gegaan
naar kleine ingrepen, prototypen
genaamd, om deze stromen in een gewenste
richting te sturen. De keuze voor
de twee stromen is logisch als je de veranderingen
in ruimtegebruik overziet.
De extremen in waterafvoer van de rivieren
worden steeds groter, terwijl de capaciteit
nauwelijks verandert. Als gevolg van globale
productie vindt er steeds meer goederentransport
plaats en is de druk voor bedrijfsvestiging
op de ruimte groot.
Hoe vind je de krachtenvelden achter de
water- en goederenstromen? Een stroming
is een onzichtbare beweging met
een complexe structuur. Je kunt niet elke
druppel of vrachtwagen volgen: alleen de
bundel van verplaatsingen en de stopplekken
zijn zichtbaar. Een reguliere analyse
met kaarten en literatuur zou niet tot iets
grijpbaars leiden, daarom is een andere
methode ontwikkeld.
De achterliggende gedachte is dat alleen
patroonanalyse van de stromen geen in-
zicht oplevert in de processen erachter.
Zolang de verandering van stroming van
water en goederen niet voldoende wordt
begrepen, blijft de ruimtelijke weerslag
hiervan steeds weer een verrassing. Hierdoor
zal ruimtelijke planning altijd achterlopen
op veranderingen en aan betekenis
verliezen. Een innovatieve benadering is
dus nodig om ruimtelijke ordening van
nieuw elan te voorzien.
Uitstapjes
Om stromen beter te leren kennen, hebben
we uitstapjes naar andere disciplines
gemaakt. De stromenleer uit de ecologie en
de Relativiteitstheorie leverden nieuwe inzichten
op.
De ecologie is interessant vanwege haar
theorievorming over de wisselwerking
van natuurlijke patronen en processen in
relatie tot organismen. Zo veroorzaken
natuurlijke krachten een sturing naar
minder ruimtelijke variatie en meer temporele
variatie. Dit betekent dat in de
ruimte grote continuïteit heerst en de tijd
hierin onzekerheid en afwisseling brengt.
Echter, elk levend organisme streeft naar
ruimtelijke verschillen en temporele zekerheden.
Om controle uit te oefenen op
deze tegenovergestelde bewegingen, maakt
het organisme gebruik van regulatoren.
Ook in het waterbeheer wordt veel gebruik
gemaakt van regulatoren, zoals
dijken, dammen, overlaten en sluizen.
In ecologische theorieën ontstaan stromen
door verschillen in ruimte en tijd:
stroming van hoog naar laag, van een
hoge naar een lage dichtheid. Dit is vergelijkbaar
met water dat letterlijk van hoog
naar laag stroomt, en met goederen die
van aanbod naar vraag worden getransporteerd.
De Relativiteitstheorie legt een relatie tussen
ruimte en tijd. Einstein zegt hierin, dat
ruimte wordt gemaakt door tijd, omdat
ruimte alleen ruimte is als het overbruggen
ervan tijd vergt. Afstand is de tijd die
het vergt een ruimte te overbruggen. Afstanden
tussen plaatsen verschillen hierdoor
sterk, afhankelijk van hun aansluiting
op het netwerk. Einstein bewijst wat
ons gevoel ons zegt. Je kunt dit vertalen

Methode; de aanpak kent drie fasen: theorie, analyse en ontwerp.
naar een stedelijke agglomeratie, waarin je
de tijd en afstand die het kost om ergens
te komen, intekent op een isotijdenkaart
en zo de relatieve bereikbaarheid en daarmee
vestigingswensen van bedrijven ziet.
Ongekende trends
Na bestudering van de algemene kenmerken
van stromen, zoomen we in op de
water- en goederenstroom. Met een trendanalyse
ontdekken we de drijvende krachten
achter stromen. Het voert te ver deze
hier uitvoerig te beschrijven, maar het belangrijkste
is dat we onderscheid maken
tussen gekende en ongekende trends. Ge-
kende trends worden al benut.
Ongekende trends daarentegen worden
wel onderzocht, maar nog niet in praktijk
gebracht. De toekomstige opgave (het
toekomstige programma) ligt dus in de
ongekende trends. Waar komen de
toekomstige veranderingen uit voort?
Wat zijn de ontwerpopgaven?
Het huidige rivierbeleid in Nederland is
gericht op verruiming van het rivierbed,
maar is niet voldoende toekomstige
hoogwaterproblematiek aan te pakken.
Daarvoor zijn binnendijkse oplossingen
- nieuwe regulatoren als groene rivieren,
retentiebekkens en overloopgebieden
nodig. Deze oplossingen kennen een
grote ruimteclaim en de uitdaging ligt
hier in het combineren van verschillende
belangen. Meervoudig ruimtegebruik in
natte gebieden dus!
Aan de andere kant leiden de veranderende
eisen van consument en producent tot
veranderingen in goederenstromen. De afstand
van industriële en commerciële gebieden
tot infrastructuur en knooppunten
wordt hierdoor steeds belangrijker. De bestaande
waterwegen kunnen als alternatieve
transportmodaliteit uitkomst bieden
voor congestie op de wegen. De ontwerpopgave
ligt dus in een innovatieve verbetering
van de overslag van goederen.
Broeinestenspel
Hoe kun je antwoorden vinden op de
ongekende trends? Hoe kom je van een
analyse naar een ontwerp? We hanteerden
het Broeinestenspel, dat fungeerde als
groot experiment voor deze vragen. De
bedoeling was om mensen te laten nadenken
over complexe problemen en hen
tot oplossingen te laten komen, die los
staan van de geijkte methoden.
Nodig zijn een spelbord, tekenmateriaal
en zes spelers. De voorzitter leidt, de reporter
notuleert en het spel begint. De
eerste speler haalt iets weg (erase) waardoor
problemen rijzen. Vervolgens laat
de tweede speler iets ontstaan (originate),
transformeert de derde iets (transform)
en verplaatst de vierde iets (migrate). Dit
herhaalt zich een aantal ronden, waarbij
de acties op de kaart zich aftekenen.
Het spel kenmerkt zich door de machteloosheid
van het individu: iedere volgende
speler kan je plan weer in de war schoppen.
Als gedurende het spelverloop een gezamenlijk
doel gevonden wordt, kan een
versnelling van het spel ontstaan.
Opvallend is, dat in het spel eerst vooral
grote en later ook wel kleinere ingrepen
worden gedaan. Daarbij wordt water in
veel gevallen geassocieerd met wonen en
natuur, terwijl het goederentransport
vooral tot technische oplossingen leidt!
Ook leverde de eerste spelronde beduidend
minder op dan de tweede: waar men
eerst vooral zoekt naar invulling van zijn
TOPOS / 01 / 2004 31

Het Broeinestenspel in een leegstaand zwembad
Broeinestenkaart voor het Noord-Brabants rivierengebied
of haar rol, reageert men later beter op
elkaar.
Deze workshop heeft geen gouden eieren
opgeleverd, maar luidde wel de overgang
van analyse naar ontwerp in. We hebben
daarbij inspiratie geput uit gedane ingrepen
om tot prototypen te komen. Deze
prototypen zijn ontwikkeld om programma’s
(uitkomsten van de ongekende
trends) te verweven. Ze combineren dus
de water- en goederenstromen en dienen
als motortjes van verandering. In de ontwikkeling
van ruimtelijke modellen voor
het studiegebied tussen Waalwijk en Oss
hebben we de prototypen ingezet. De algemene
voorwaarden worden voor een
specifiek gebied uitgewerkt in een ontwerp.
Gebiedsstromen
Met input vanuit het Broeinestenspel,
verschillende veldverkenningen en een
quick-scan van het provinciaal beleid hebben
we de gebiedsanalyse gedaan. Het
studiegebied is het Noord-Brabants rivierengebied,
tussen de Maas en het zand.
Het betreft geen uitgebreide studie, maar
32 TOPOS / 01 / 2004
slechts drie vragen om tot de broeinesten
te komen: welke invloed heeft de onderlaag
op de netwerk- en occupatielaag, hoe
interfereren de netwerken en waar liggen
de toekomstige claims?
De antwoorden hierop zijn kort geformuleerd.
Op de overgang tussen de zandgronden
en de rivierklei ligt een band van
wegen en bewoning en langs de rivier zijn
verscheidene dijkdorpen en vestingstadjes
ontstaan. De snelwegen lopen veelal parallel
met de grote rivieren of kruisen ze
loodrecht. Het water raakt het wegennet
in de havens en bij de randwegen van de
steden liggen de belangrijkste knooppunten.
Tenslotte liggen claims bij de
oude overlaten voor noodoverloop en
in de kommen voor waterretentie. In een
aantal gebieden met deze waterclaim liggen
stedelijke of industriële uitbreidingen gepland,
zoals bij de havens van Waalwijk en
Oss, en rond de A2 bij ’s-Hertogenbosch.
De uitkomsten van de kaartanalyses zijn
als lagen over elkaar gelegd. Sommige
plekken blijken dan relatief rustig, terwijl
het op andere punten rommelt. Deze
broeinesten zijn de plaatsen waar voor
de verweving van beide stromen kansen
en bedreigingen liggen. Het betreft hier
bijvoorbeeld een bedrijventerrein in een
toekomstige overlaat, of de mogelijkheid
om gemakkelijk overslag tussen weg- en
watertransport te realiseren. De broeinesten
zijn concrete uitkomsten van het
onderzoek: hier kun je, door een slimme
inzet van de prototypen, verwevingsmodellen
ontwikkelen, die als ontwerp
een functie, vorm en betekenis hebben.
Ontwerp?
Je kunt je na het lezen van dit artikel afvragen
wat dit onderzoek met landschapsarchitectuur
te maken heeft. Een terechte
vraag, nadat zoveel andere disciplines
zijn binnengesleept. De ontwerpfase
kent in vergelijking met de analysefase
een kleiner aandeel dan gebruikelijk.
Toch heeft de aanpak beslist kenmerken
van ontwerpen. Ontwerpen gebeurt
eigenlijk tijdens het proces: het meest
concreet tijdens de uitwerking van de
prototypen voor het gebied, maar ook
tijdens het onderzoek dat zowel analyse
als plan dient. Ontwerpen is immers meer
dan het bedenken van een leuke vorm.
Het is ontwerpend onderzoek, door het
zoeken naar inspiratie in ruimtelijke
thema’s, de creatieve workshop, het uiteenleggen
van de landschappelijke lagen in de
gebiedsanalyse en de uitwerking van
modellen in het gebied. Hopelijk biedt
deze methode handvatten voor toekomstig
onderzoek naar de invloed van
complexe trends op de ruimte.

Amsterdamse School in tuinarchitectuur
Het Walter Maas Huis in
Bilthoven, een buitenplaats
voor culturele
verkenningen, wordt
beheerd door de Maas-
Nathan Stichting. Deze
stichting heeft de vakgroeplandschapsarchitectuur
gevraagd om een
nieuwe tuin te ontwerpen
die zou passen bij
de stijl van het huis.
Deze opdracht is aangeboden
aan studenten en
aangenomen door vier
studentes, waarvan twee
deelnamen in de nieuwe
vorm van atelier en twee
in de oude vorm van
klein afstudeervak1 .
Lidewij Schellevis
lidewij.schellevis@wur.nl
Het landhuis Gaudeamus werd in 1924
door de toen 19-jarige Frantz Röntgen
ontworpen in opdracht van zijn vader, de
componist Julius Röntgen. Het huis is
ontworpen in Amsterdamse School stijl.
Julius Röntgen componeerde meer dan
600 werken, waarvan meer dan de helft
in Huize Gaudeamus. Naast het componeren
was het huis ook een plek waar
concerten gegeven werden. Dit gebeurde
in de ronde muziekkamer. Hij ontving
hier gasten als Edvard Grieg en de cellist
Pablo Casals met wie hij samen speelde
en voor wie hij ook componeerde.
Na het overlijden van Röntgen in 1932,
kwam in 1940 de Duits-Joodse familie
Maas in het huis wonen. De familie vestigde
een pension in het huis, waarin zij
op dat moment enkel Joodse gasten
mocht ontvangen. Toen in 1942 de deportaties
begonnen, richtte Walter Maas, de
oudste zoon van het gezin, op zolder een
onderduikplek in. Na vele invallen in het
huis besloot hij om elders onderdak te
vinden en zo ging hij van onderduikplek
naar onderduikplek door Nederland. Zijn
jongere broer Ernst wist met de hulp van
doktersverklaringen deportatie te voorkomen.
De ouders Maas, Otto en Selma
Maas, werden in 1943 via Vught en Wes-
Huize Gaudeamus
terbork naar Sobibor in Polen gedeporteerd,
waar zij vrijwel direct stierven.
Toen Walter Maas in mei 1945 terugkeerde
naar Huize Gaudeamus, wilde hij wat
terug doen voor het Nederlandse volk
dat hem zo geholpen had gedurende de
oorlogsjaren. Hij constateerde dat er weinig
tot niets werd gedaan voor jonge componisten
die zich bezighielden met moderne
muziek en besloot zijn huis open
te stellen voor deze jonge componisten
en musici. Gaudeamus was tenslotte een
muziekhuis. In 1945 werd er dan ook de
Stichting Gaudeamus opgericht. Heden
ten dage is deze stichting (die sinds 1983
gevestigd is in Amsterdam) een internationaal
zeer bekend en gerenommeerd
instituut.
Walter Maas overleed op 1 december 1992.
Op 1 december 1993 werd Huize Gaudeamus
omgedoopt tot Walter Maas
Huis. In 1998/1999 is het monumentale
huis volledig gerestaureerd en nu is het
tijd voor de tuin.
Het Walter Maas Huis is voornamelijk
gebouwd in Amsterdamse School stijl
en daarom was de opdracht een Amsterdamse
School tuin te ontwerpen. Voordat
die ontworpen kon worden moest er
meer onderzoek gedaan worden naar de
TOPOS / 01 / 2004 33

Amsterdamse School stijl en zijn aanwezigheid
in de tuin- en landschapsarchitectuur.
Hierbij komen vragen aan de orde
als “Was er samenwerking of een band
tussen architecten en landschapsarchitecten
in de periode 1910-1930?” en “Zijn
er ontwikkelingen in die periode in de
architectuur, de tuin- en landschapsarchitectuur
en de samenleving waarin overeenkomsten
gezien kunnen worden?”
De Amsterdamse School stijl
De Amsterdamse School stijl is een expressionistische
bouwstijl uit de periode
1910-1930 die karakteristieke gebouwen
heeft opgeleverd.
De Amsterdamse School architecten
werkten vaak individueel, er was geen afgesproken
manier van werken en vormgeven,
maar ze hadden wel veel overeenkomsten
in ideeën en karakteristieken.
De stroming kan gekarakteriseerd worden
door expressieve en plastische gebouwen
met veel variatie in ritmes en volumes.
In tegenstelling tot Berlage maakte de
Amsterdamse School architecten een laag
om de constructie zodat die niet zichtbaar
was. Deze laag was meestal zeer plastisch.
Deze plasticiteit, vaak gebruikt in hoeken,
was niet functioneel voor het gebouw
op zich, maar wel voor het totaalbeeld.
Hiervoor werd voornamelijk baksteen
gebruikt, vanwege de beperkte grootte
en daardoor vele mogelijkheden van
deze bouwstenen.
De architecten probeerden de functie van
een gebouw te symboliseren in de vorm
ervan. Er werd vrijwel geen rekening gehouden
met de toekomstige gebruiker
van een gebouw. Ze gebruikten veel vormen
uit de natuur zoals de kristalvorm
en de schelpvorm, dit deden ze omdat
ze een gebouw wilden maken als een levend
organisme. Ze zagen en gebouw
ook als één geheel, een beeldhouwwerk
waar steeds wat afgehaald en uitgehakt
wordt in plaats van aan vast gemaakt.
De vormentaal van de Amsterdamse
School stijl zal eerst begrepen moeten
worden voordat een tuin in dezelfde stijl
ontworpen kan worden. Dit hebben wij
gedaan door stijlkarakteristieken te filteren
uit gebouwen van de Amsterdamse
School architecten Kramer, Blaauw, Van
34 TOPOS / 01 / 2004
der Meij, Staal en De Klerk.
Hieruit zijn elf ontwerpprincipes naar
voren gekomen die veel voorkomen in
de Amsterdamse School gebouwen. Het
proces van het vertalen van een karakteristiek
naar een principe kan gedaan worden
in vier stappen. Het begint bij een foto
van een voorbeeld, de volgende stap is
een overlay van deze foto, een derde stap
een vereenvoudiging van deze tekening
en de laatste en belangrijkste stap is de
abstractie hiervan dat fungeert als een
principe.
De ontwerpprincipes kunnen gebruikt
worden om een Amsterdamse School
tuin te ontwerpen. De tuin ontwerpen
vanuit deze vormentaal hebben wij de
sculpturale benadering genoemd. Deze
benadering maakt de samenhang tussen
huis en tuin erg duidelijk.
Maar ook kan ontworpen worden met de
ideeën van Amsterdamse School. Door
de zogenaamde zeitgeist die, diezelfde
periode alle vormen van kunst beïnvloedt
van deze zeitgeist, zo ook architectuur en
tuinarchitectuur. De ontbrekende kennis
over de beweegredenen van Amsterdamse
School architecten kan ingevuld worden
door begrip van de zeitgeist. Daarvoor is
onderzoek nodig naar de invloeden die
de Amsterdamse School stijl ondervond
en van de sociale situatie van Nederland,
in het bijzonder van Amsterdam.
De invloeden en de sociale situatie
De Amsterdamse School stijl heeft zijn
oorsprong in het begin van de twintigste
eeuw in Amsterdam. In die periode verkeerde
Amsterdam in een goede economische
situatie en had daardoor te maken
met een groei van het aantal inwoners.
Al deze mensen hadden een woning nodig
welke nieuw gebouwd moesten worden.
De arbeiderswoningen uit die tijd
waren erg smal en hadden een gebrek aan
licht en frisse lucht wat epidemieën veroorzaakte.
De staat van deze huizen vergrootte
ook nog de kans op brand. Deze
slechte woonomstandigheden voor de
arbeiders kwam doordat de gemeente zich
niet mengde in woningbouwmarkt en
de particuliere bouwsector bouwden niet
genoeg huizen voor de groeiende arbeidersbevolking.
Maar door de goede eco-
Plastische hoek
nomische situatie, konden de particuliere
bouwsector en de woningbouwverenigingen
nu wel goede huizen bouwen
waarbij de gemeente de supervisie nam.
De inmenging van de gemeente in de
stadsontwikkeling en huizenbouw leidde
tot goede resultaten, op sociaal én artistiek
vlak. De meeste nieuwe huizen werden
gebouwd in de Amsterdamse School
stijl. De Amsterdamse gemeente prefereerde
deze stijl en gaf alle bouwopdrachten
aan Amsterdamse School architecten.
Dat is ook de reden dat de stijl eind jaren
’20 de belangrijkste bleef terwijl het er
eigenlijk al bergafwaarts mee ging. Het
echte einde van de Amsterdamse School
stijl werd veroorzaakt door de grote
sociaal-economische crisis van 1930 die
leidde tot zuinigheid. De benadering van
de stedenbouw veranderden van een artistieke
naar een wetenschappelijke.
In Amsterdamse School zijn invloeden te
zien van andere stromingen, zoals Arts
& Crafts en Expressionisme. Het Engelse
Arts & Crafts is ontstaan tijdens de industriële
revolutie en had als doel de opleving
en hervorming van het vakmanschap.
Kunst moest handgemaakt zijn, want dat
was de voorwaarde voor schoonheid en
arbeidsvreugde. In Amsterdamse School
is de voorkeur voor eerlijke materialen en
handwerk ook zichtbaar. Het Duitse expressionisme
had veel invloed; de hang
naar natuur, de interesse voor primitieve
kunst, het nemen van de vorm van een

gebouw als uitgangspunt waren ook voor
de Amsterdamse School architecten belangrijke
uitgangspunten.
Amsterdamse School vs
tuinarchitectuur
De architecten van de Amsterdamse
School ontwierpen, naast gebouwen, ook
interieurs, straatmeubilair en bruggen,
maar zelden is er een tuin ontworpen in
deze stijl. De tuinen die aanwezig waren
bij de Amsterdamse School gebouwen
kwamen qua vormentaal niet overeen met
de gebouwen.
De tuinarchitectuur in de tijd van de
Amsterdamse School bestond uit meerdere
stijlen, zoals de Natural Style, de
Architectonische Stijl en de Gemengde
Stijl, maar geen van alle hoorde bij de
Amsterdamse School.
Er waren dus wel tuinen bij de Amsterdamse
School gebouwen, maar deze
waren niet ontworpen door tuinarchitecten.
De architecten ontwierpen de tuinen
zelf, maar behandelde de tuin niet op
dezelfde wijze als de gebouwen en meubels.
Wellicht dachten de Amsterdamse
School architecten anders over het uiterlijk
van een tuin dan van een huis.
Misschien vonden ze dat een tuin gewoon
natuur moest zijn met enkel een grasveld
en een terras uitgespaard. Dit past in de
denkwijze van het expressionisme en zou
betekenen dat de Amsterdamse School
tuin niet overeenkomt met de vormen
van Amsterdamse School, maar met de
ideeën. Dit noemen we een functionele
benadering, aangezien Amsterdamse
School architecten natuur als functioneel
beschouwden. Bij de reconstructie van
een tuin bij een Amsterdamse School
huis kan je dan kiezen voor de huidige
omringende natuur, die vaak weinig aanwezig
is, of voor de natuur die er was in
de tijd dat het huis gebouwd werd. In het
geval van het Walter Maas Huis zou dat
heide met naaldbomen en berken zijn.
Een andere benadering van de Amsterdamse
School tuin is de ‘decor benadering’
wat inhoudt dat een tuin eenvoudig
moet zijn zodat het geen aandacht weg
neemt van het huis. De tuin functioneert
dan dus als decor voor het huis. Aan
Amsterdamse School huizen is vaak veel
te zien, dus ook deze benadering kan
passen bij de Amsterdamse School stijl.
Conclusie
Het is onmogelijk om te achterhalen hoe
Amsterdamse School architecten dachten
over het ontwerpen van tuinen. Banden
tussen architecten en tuinarchitecten zijn
niet duidelijk aanwezig en er is weinig
bekend over de tuinen die wel zijn ontworpen.
De opdracht een tuin te ontwerpen voor
het Walter Maas Huis in Amsterdamse
School stijl kan vanuit verschillende kanten
benaderd worden: een functionele benadering,
een decor benadering en een
sculpturale benadering. Eén van deze benadering
tezamen met het programma
van eisen en de persoonlijke visie van de
architect levert waarschijnlijk een goede
Amsterdamse School tuin op.
Met de kennis opgedaan uit het onderzoek
ontwerpen wij alle vier een eigen
Amsterdamse School tuin voor het Walter
Maas Huis. Hierbij zal iedereen de
Amsterdamse School tuin op haar eigen
manier benaderen, daarbij rekening houdend
met de muzikale geschiedenis van
het huis. Uiteindelijk zal de Maas-Nathan
Stichting kiezen welk ontwerp (of delen
Principe ‘Materiaal overschrijdt zijn verwachting’
ervan) hun het best past bij hun interpretatie
van een Amsterdamse School tuin
en hun wensen.
De methode om stijlkarakteristieken om
te zetten naar ontwerpprincipes kan voor
elke stijl gebruikt worden. Samen met een
onderzoek naar de zeitgeist en de eigen interpretatie
van de architect kan dan voor
iedere bouwstijl de juiste tuin ontworpen
worden.
Noot
1. Dit project is gedaan door: Lara Brand,
Christina Dornbusch, Rozemarijn Pera en
Lidewij Schellevis, onder begeleiding van
Paul Roncken en extern begeleiders Joof
Tummers en Frank Meijer van MTD
Landschapsarchitecten.
Literatuur
- www.waltermaashuis.nl
- Scriptie Amsterdamse School garden,
A garden design for the Walter Maas Huis, L.
Brand, C. Dornbusch, R. Pera, L.Schellevis,
Wageningen 2004
TOPOS / 01 / 2004 35

De ronde der beleving
Beleving in de ruimtelijke planvorming
Omdat mensen waarden en
betekenissen toekennen
aan hun omgeving, moet
hiermee rekening worden
gehouden bij het maken van
ruimtelijke plannen. Dit
vraagt echter wel om een
andere opzet van planvorming
dan het traditionele
planningsproces.
In zijn scriptie ‘De Ronde
der Beleving’ 1 gaat Martijn
van Bakel op zoek naar
mogelijkheden om aspecten
die betrekking hebben op
de beleving van de omgeving
mee te nemen in
ruimtelijke planningsvraagstukken.
Martijn van Bakel
martijn_van_bakel@hotmail.com
36 TOPOS / 01 / 2004
Nederland bouwt maar door en door.
Aan de rand van de stad schieten nieuwe
woonwijken als paddestoelen uit de
grond en langs snelwegen ontwikkelen de
bedrijventerrein zich in rap tempo. Ook
in binnensteden verandert het beeld snel.
Lege plekken worden opgevuld en verwaarloosde
fabrieksterreinen opgeknapt.
Buiten de stad moet de ecologische
hoofdstructuur gerealiseerd worden, waartoe
landbouwgronden worden opgekocht
en ingericht als nieuwe natuur.
Al deze ontwikkelingen richten zich voornamelijk
op het realiseren van functionele
programma’s. Taakstellingen voor aantallen
woningen, vierkante meters kantooroppervlak,
hectaren bedrijventerreinen en
hectaren natuurgebied.
De omgeving heeft echter naast de functies
die het herbergt, ook betekenissen
voor mensen. Dan gaat het over de beleving
van de omgeving, wat mensen er
waardevol aan vinden, maar ook over
identiteiten van gebieden. Door programma’s
te realiseren, verandert het beeld van
de omgeving en breek je in op de bestaande
beleving en waardering van de omgeving.
De ruimtelijke ordening houdt tot
nu toe weinig rekening met deze aspecten.
Naast het programma zou beleving integraal
moeten worden meegenomen in
ruimtelijke inrichtingsopgaven.
Over beleving, identiteit en
betekenissen
Het begrip identiteit duikt de laatste jaren
veelvuldig op. Voor deze ontwikkeling zijn
een viertal hoofdoorzaken aan te duiden.
Allereerst is de huidige maatschappij sterk
netwerkgericht, waardoor processen als
globalisering en individualisering leidend
zijn voor maatschappelijke ontwikkelingen.
Als een soort tegenreactie op deze
netwerksamenleving ontstaat er een steeds
sterkere hang naar een gedeelde identiteit,
dat wat mensen op lokaal en regionaal
niveau met elkaar bindt.
Het tweede is niet zozeer een oorzaak,
maar meer een gegeven. Het landschap
kent een drietal dimensies 2 , die samenhangen
met de drie menselijke vermogens
denken, willen en voelen. Het ware land-
schap is de fysieke werkelijkheid en draait
om feiten. Het juiste landschap bevindt
zich in de sociale werkelijkheid en draait
om normen. Onze huidige ruimtelijke
ordening bevindt zich in dit domein.
Het waarachtige landschap betreft het innerlijk,
waarbij waarden en betekenissen een
rol spelen. Deze drie dimensies ‘maken’
dus al eeuwen het landschap, maar de geschiedenis
heeft laten zien dat vaak één
dimensie overheerst in het denken over
en werken aan de inrichting van ons land.
Op dit moment is dat de juiste dimensie.
Recht doen aan de drie dimensies van het
landschap, betekent dus ook aandacht
voor het waarachtige landschap bij ruimtelijke
inrichting.
Daarnaast wordt de ruimte ook steeds
meer als belevenis gezien en ervaren. Het
boek Pret (2003) van Tracy Metz geeft
inzicht in de ruimtelijke gevolgen van de
beleve-nismaatschappij.
Als laatste is de sterk toenemende invloed
van burgers op de ruimtelijke ordening
een oorzaak voor de groeiende aandacht
voor beleving. Burgers redeneren vaak
vanuit de eigen leef- en dus ook belevingswereld.
Interactieve planvorming biedt
mogelijkheden voor deze inbreng.
Het woord ‘beleving’ is in het voorgaande
al veel gebruikt. Beleven is het innerlijk
ervaren van iets. Beleving zelf is eigenlijk
niet direct interessant, het gaat met name
om de betekenissen die de ruimte en elementen
of gebeurtenissen in die ruimte
hebben voor de bewoners en gebruikers
ervan. Dit raakt aan het begrip identiteit.
Identiteit gaat over de eigenheid van de
omgeving en de betekenis(sen) ervan voor
de mensen.
Betekenis is dus eigenlijk een betere term,
terwijl het begrip beleving meer oproept
bij mensen. De term betekenis gaat over
een sociale constructie, het wordt door een
groep bepaald. Dit neemt niet weg dat de
uiteindelijke beleving zelf in het hoofd
van het individu plaatsvindt.
De betekenissen die de omgeving voor
een mens heeft, komen veelal in de vorm
van verhalen naar buiten. Mensen vertellen
over hun omgeving, wat ze er bijvoorbeeld
hebben meegemaakt en in die ver-

halen zitten betekenissen verscholen. Die
krijg je dus niet direct op een presenteerblaadje,
maar zul je als onderzoeker uit
die verhalen moeten ‘filteren’.
Case: Aanpak Stationsgebied Utrecht 3
Het stationsgebied in Utrecht is al sinds
de bouw in de jaren ’60 economisch gezien
een groot succes. Maar door de vele
hoekjes, niveau’s en kale betonwanden is
het met de sociale veiligheid slecht gesteld.
Eind tachtiger jaren gaan de eerste plannen
voor een uitgebreide renovatie van het
stationsgebied van start. De gemeente
Utrecht werkt samen met private partijen
in het Utrecht City Project (UCP). In de
loop der jaren verdwijnt het item sociale
veiligheid echter steeds meer naar de achtergrond
en komen er allerlei grootstedelijke
ambities voor in de plaats. Het project
lijkt los te komen van de alledaagse
Utrechtse werkelijkheid.
Eind jaren ’90 stappen twee partijen om
financiële redenen uit het project en lijkt
het ten einde. De gemeente Utrecht en de
NS gaan echter door. Als Leefbaar Utrecht,
Impressie Catharijnesingel (bron : Projectorganisatie Stationsgebied Gemeente Utrecht)
die al eerder haar ongenoegen over het
project had geuit, vervolgens de gemeenteraadsverkiezingen
wint, is het wederom
afgelopen. De problemen in het stationsgebied
zijn echter niet verdwenen en iedereen
is ervan overtuigd dat niets doen geen
optie is. De planvorming wordt wederom
hervat met enkel de gemeente als
trekker. Men heeft geleerd van het verleden
en wil ditmaal een stationsgebied creëren
voor de Utrechters. Daartoe worden twee
onderscheidende visies ontwikkeld, waaruit
de Utrechters vervolgens in een referendum
mogen kiezen welke visie uitgewerkt
gaat worden.
Voor het ontwikkelen van deze twee visies
gaan de plannenmakers op zoek naar ‘wat
de Utrechters willen’ en ‘welk stationsgebied
bij Utrecht past’. Hiertoe worden
participatieavonden georganiseerd, waarop
de Utrechtse identiteit en waarden centraal
staan. Mede op basis van deze inspraakavonden
worden de visies 1 en A gepresenteerd.
4 Visie A heeft een ruim en
groen opgezet stationsgebied voor ogen,
terwijl visie 1 staat voor een compact en
hoogstedelijk stationsgebied.
Geheel volgens verwachting kiest Utrecht
massaal voor visie A. Ook bij de uitwerking
van visie A tot Masterplan zoeken
de plannenmakers samen met de Utrechters
expliciet naar stijlen, waarden en sferen.
Wat moeten de verschillende plekken
binnen dat stationsgebied uitstralen?
Wat moeten ze ‘zijn’?
Een voorbeeld van een planelement dat
sterk op beleving is gericht, is het terugbrengen
van het water in de Catharijnesingel.
Men grijpt terug op vroeger tijden,
naar het Utrecht van vóór Hoog Catharijne,
toen de historische binnenstad nog
geheel werd omsloten door singels.
In de planvorming rond het stationsgebied
komen vanuit de optiek van beleving
en betekenissen een aantal opmerkelijke
zaken naar voren.
Van een werkelijk inhoudelijke bijdrage
van de burgers aan de plannen is geen
sprake. Het uitgebreide participatietraject
lijkt voornamelijk te dienen om het vertrouwen
van de burgers terug te winnen
en draagvlak te creëren voor de plannen.
TOPOS / 01 / 2004 37

Vergeleken met de grote weerstand tegen
de UCP-plannen is dat tot op heden
goed gelukt. Het mee mogen kijken en
(beperkt) meedoen in de keuken van de
Utrechtse plannenmakerij, lijkt bij veel
burgers veel weerstand weg te nemen.
Door de participatie sterk vanuit identiteit
en waarden te benaderen, is het voor de
burger mogelijk meer vanuit zijn eigen
leefwereld te denken en in te brengen.
Daarnaast bieden identiteiten en waarden
de mogelijkheid een globaler plan te ontwikkelen,
waartegen minder weerstand
ontstaat.
Bij de participatie is men uitgegaan van
‘de Utrechtse identiteit’ en een aantal basiswaarden,
van waaruit men verschillende
delen van het stationsgebied verder kan
invullen. Een gebied heeft echter niet één
identiteit, zeker een complex gebied als
het Utrechtse stationsgebied niet. Dit
maakt het extra moeilijk om vanuit identiteit
en waarden de goede invulling te
geven aan het plan.
De plannenmakers propageren een stationsgebied
te willen bouwen voor de
Utrechters. Door de beperkte opzet van
de participatie weten zij echter niet te achterhalen
wat de Utrechters willen. Verder
zou de vraag gesteld kunnen worden
waarom een stationsgebied voor de
Utrechters zelf te willen bouwen als zij
niet de hoofdgebruikers zijn van dit
gebied? Dat zijn de treinreizigers en
(winkel)bezoekers en die stellen hele andere
eisen aan het stationsgebied. Het lijkt
wel of door het voorop stellen van de
wensen van de Utrechters, de realiteit van
het gebied uit het oog wordt verloren.
Met een eenvoudige ruimtelijke analyse
kan worden nagegaan welke delen van het
plangebied voor wie bedoeld zijn en dus
ook wie je daarvoor in het planproces
moet betrekken.
Verschillen tussen de visies werden onder
andere verwoord in de vorm van ‘sfeertrefwoorden’;
Visie A is Maastricht, organisch
en ontspannen en visie 1 is Rotterdam,
allure en bedrijvig. Ook dit pretendeert
dat het stationsgebied één identiteit
heeft, terwijl dit juist verschillend is voor
de diverse plekken binnen het gebied.
38 TOPOS / 01 / 2004
Zo zou het station zelf bijvoorbeeld meer
visie 1 zijn en de gebieden aansluitend
aan de binnenstad meer visie A.
Toekomst
De cases Utrecht roept onder andere de
vraag op wat voor burgers nu de belangrijkste
reden is om te participeren in ruimtelijke
planvorming. Gaat het hen echt om
inhoudelijke invloed of juist om procesmatige
invloed (meedoen en -kijken)?
Ervaringen uit dit onderzoek doen mij
neigen naar het laatste. Meer aandacht is
dus gewenst voor de proceskant van de
ruimtelijke ordening en hoe je met burgers
communiceert over plannen.
Beleving is geen star iets en vast te leggen
voor de toekomst. Ook hier geldt dat in
het verleden/heden behaalde resultaten
geen garantie bieden voor de toekomst.
Beleving en betekenisgeving is, ondanks
de sociale component, een sterk persoonlijk
iets. Recht doen aan ieders beleving
lijkt dan ook een onmogelijke zaak. Dat
zie je ook in Utrecht. Men wil een gebied
bouwen met de Utrechtse identiteit, maar
gaat eraan voorbij dat de mensen hier heel
verschillend over kunnen denken.
Dat wil echter nog niet zeggen dat je maar
niet aan belevingsinclusieve planvorming
moet doen. Het kan planvorming alleen
maar inte-ressanter maken en het is juist
een uitdaging de verhalen, ervaringen en
herinneringen van burgers mee te nemen
in het planproces. Het biedt de mogelijkheid
op een andere manier het contact
aan te gaan met de bewoners en gebruikers
van een gebied, waardoor het proces
leuker wordt (zowel voor burger als plannenmaker),
inzichtelijker en met meer
vertrouwen van de burger.
Wellicht zit het bouwen aan een betekenisvolle
omgeving wel juist in het steeds
blijven toevoegen van nieuwe elementen
aan de ruimte. Ruimtelijke inrichting moet
eigenlijk een mix zijn van bewaren van
bestaande elementen en waarden, durven
toevoegen van nieuwe dingen en wellicht
ook terughalen van verloren zaken. De
inrichting is vaak een product van zijn
eigen tijd en juist door verschillende tijdslagen
door elkaar te laten zien, krijg je
een gelaagd landschap van verschillende
identiteiten, tijdsgeesten, functies, waaraan
iedereen zijn eigen betekenissen kan
toekennen.
Noten
1. Dit artikel is grotendeels gebaseerd op de
scriptie ‘De Ronde der Beleving’, een
verkennend onderzoek naar de mogelijkheden
van belevingsinclusieve planvorming.
M. van Bakel, Amersfoort, 2003. Dit afstudeervak
is gedaan bij DHV Milieu en Infrastructuur
BV, in het kader van het project ‘Het emotionele
landschap’.
2. Maarten Jacobs van leerstoelgroep SRA
heeft veel meer geschreven over deze
driedeling.
3. Zie ook: www.utrecht.nl/stationsgebied
4. Er is bewust gekozen voor de benamingen
‘visie 1’ en ‘visie A’ om elke schijn van onderlinge
hiërarchie te vermijden.
Literatuur
- Pret! Leisure en landschap. Tracy Metz, NAi
uitgevers, Rotterdam, 2003.

Welstand in beweging
Het nieuwe welstandsbeleid nader bekeken
De wijziging van de
Woningwet in 2003 heeft
grote consequenties
voor het welstandsbeleid
van gemeenten. Ze werden
door het ministerie
van VROM voor een eenvoudige
keuze gesteld:
of het welstandsbeleid
vastleggen in een welstandsnota,
of alle bouwwerken
binnen het gemeentelijk
grondgebied
welstandsvrij verklaren.
Die laatste weg lijken
maar weinig gemeenten
gekozen te hebben. De
meeste gemeenten
streven ernaar op 1 juli
2004 een door de gemeenteraadgoedgekeurde
nota in bezit te
hebben. Maar hoe gaan
gemeenten daarbij te
werk?
Kees de Graaf & Anne
Marie Nannen
Projectbureau Welstand op een
Nieuwe Leest
project@fw.nl
Welstand is een thema dat bij burgers en
professionals veel emoties kan oproepen.
De commissies van deskundigen die in
Nederland sinds de instelling van de
Woningwet de bouwplannen beoordelen,
staan soms bloot aan hevige kritiek.
Kritiek die met name betrekking heeft op
de subjectieve beoordeling van plannen
en de sfeer van ‘achterkamertjesoverleg’
die rond het functioneren van de commissies
zou hangen. Tegenover deze kritiek
zijn evenzovele argumenten ‘pro’ welstandstoezicht
aan te voeren. Aangezien
Nederland een dichtbevolkt land is en de
ruimte beperkt, lopen bouwactiviteiten
vaak voor iedereen in het oog. Met bouwplannen
beïnvloeden burgers en bedrijven
de kwaliteit van de bebouwde omgeving
en de waarde daarvan voor buren en andere
belanghebbenden. In de Verenigde
Staten, waar veel meer wordt verhuisd en
het belang van een waardevast bezit veel
groter is, ziet men dit heel duidelijk in en
worden soms in privaatrechtelijke contracten
strenge eisen gesteld aan de architectonische
verschijningsvorm van bouwwerken.
In Nederland lijkt deze Amerikaanse
ontwikkeling, met name door de
‘ontspanning’ op sommige regionale
woningmarkten, niet ver weg. Door deze
ontspanning is de stijging van de waarde
van een woning geen uitgemaakte zaak
meer. Een goed ontwerp van de woning
en de woonomgeving kan dus bijdragen
aan het waardebehoud op termijn.
Nieuwe wet
Aan bezwaren van ‘subjectiviteit’ en
‘achterkamertjesoverleg’ is inmiddels tegemoet
gekomen door een verandering in
de wetgeving. Op 1 januari 2003 is de
nieuwe Woningwet van kracht geworden,
waardoor de welstandszorg in Nederland
ingrijpend is veranderd. Gemeenten die
welstandsbeleid willen voeren zijn verplicht
een welstandsnota te maken, waarin
de randvoorwaarden en uitgangspunten
voor de ruimtelijke kwaliteit van
de gemeente worden aangegeven.
Welstandscommissies krijgen daarmee een
kader aangereikt waarbinnen zij bouwplannen
kunnen beoordelen. Eenmaal
per jaar legt de commissie schriftelijk verantwoording
af aan de gemeenteraad over
het gevoerde beleid. Voor het lokale bestuur,
voor de burgers, voor indieners
van bouwplannen en voor de commissieleden
zelf geeft dit nieuwe welstandsbeleid
meer helderheid. Zo zijn de indieners
van bouwplannen minder ‘overgeleverd’
aan de soms persoonlijke en daarmee
subjectieve inzichten van de leden van de
welstandscommissie, waarin veelal architecten
zitting hebben.
De commissie moet gaan werken aan de
hand van de genoemde welstandsnota,
zodat voorafgaand aan de toetsing bekend
is welke criteria de commissie hanteert.
In het kader van de bevordering van
de rechtszekerheid en gelijkheid van de
burgers is dat een uitstekende zaak.
Gemeenten die per 1 juli 2004 niet over
een welstandsnota beschikken, verklaren
daarmee het gemeentelijk grondgebied
‘welstandsvrij’. Bouwplannen in dergelijke
gemeenten worden dan nog wel aan
algemene beleidslijnen getoetst (zoals het
bestemmingsplan en de bouwveiligheid),
maar niet op meer op de redelijke eisen
van welstand. De meeste gemeenten, behalve
bijvoorbeeld de gemeente Boekel,
kiezen niet voor deze marsroute. Zij kiezen
voor een gemeentelijke welstandsnota.
Criteria
Gemeenten moeten dus een objectiever
welstandsbeleid gaan voeren. Dat betekent
dat er heldere toetsingscriteria voor bouwplannen
moeten worden opgesteld. In
de tot nu toe opgestelde welstandsnota’s
worden vier soorten criteria gehanteerd.
Dit zijn algemene criteria, gebiedsgerichte
criteria, sneltoets criteria en criteria voor
specifieke bouwwerken.
Algemene welstandscriteria 1 vormen de
basis van de welstandsbeoordeling.
Vooral daar waar de specifieke criteria
weinig houvast bieden, bepalen de algemene
criteria welke redelijke eisen van welstand
van kracht zijn. De algemene criteria
hebben betrekking op zaken als de
relatie tussen vorm, gebruik en constructie,
de relatie tussen het bouwwerk
TOPOS / 01 / 2004 39

en omgeving, de schaal en maatverhoudingen
en de gebruikte materialen. Deze
criteria maken het ook mogelijk om
bouwplannen te beoordelen die niet in
de onderstaande categorieën vallen, bijvoorbeeld
omdat er sprake is van vernieuwende
architectuur. Veel gemeenten
willen dergelijke architectuur niet bij voorbaat
uitsluiten, aangezien daarmee onbedoeld
de kans op historiserende ontwerpen
zou worden vergroot.
Gebiedsgerichte criteria zijn nieuw in het
welstandsbeleid. Ze zijn gebaseerd op een
beschrijving en een beeldanalyse van een
gebied. Een gemeente deelt haar grondgebied
op in een aantal deelgebieden. Van
deze gebieden wordt eerst een stedenbouwkundige
analyse gemaakt, om vervolgens
tot een waardebepaling te komen
die past binnen het gemeentelijke beleid
op het gebied van de ruimtelijke ordening.
Nadat een welstandsniveau is geformuleerd
(welstandsvrij, gewoon of streng)
kan worden overgegaan tot het formuleren
van criteria waarmee de welstandscommissie
plannen kan beoordelen.
De sneltoetscriteria (ook wel loketcriteria
genoemd) zijn bedoeld voor niet- ingrijpende
bouwplannen waarvoor een ‘lichte
bouwvergunning’ van kracht is. Het gaat
dan om dakkapellen, aan- of uitbouwen,
erfafscheidingen, bijgebouwen en kozijnen
gevelwijzigingen aan de voor- of zijkant
van een huis. De ambtenaar Bouwen
Woningtoezicht kan door B&W
gemachtigd worden om dergelijke nietingrijpende
bouwplannen snel te toetsen.
Wanneer het bouwplan aan de voorwaarden
voldoet hoeft het niet door de welstandscommissie
goedgekeurd te worden.
Tenslotte de criteria voor specifieke bouwwerken.
Elke gemeente kan de bouwwerken
die zeer beeldbepalend en specifiek
zijn voor haar gemeente apart beschrijven
in de welstandsnota. Gedacht
kan worden aan bijvoorbeeld de Saksische
boerderijen in Drenthe, de Apeldoornse
huisjes in Apeldoorn en de houten opslagloodsen
in Zaanstad. Het is handig
voor opdrachtgevers om te weten aan
welke criteria een bepaald type gebouw
40 TOPOS / 01 / 2004
Opstellen van nieuw welstandsbeleid leidt in veel gemeenten tot meer bewustwording ten
aanzien van de bebouwde omgeving.
moet voldoen bij het maken van ver/herbouwplannen.
Dat er een beschrijving is
van bepaalde gebouwtypen wil overigens
niet zeggen dat de verbouwing altijd historiserend
moet zijn. Soms kan een eigentijdse
verbouwing de bestaande karakteristiek
juist sterker naar voren brengen.
Druk bezig
Op dit moment zijn veel gemeenten druk
bezig de bovenstaande analyses te verrichten
en de bijbehorende criteria op te stellen.
Hoe ze daarbij te werk gaan, werd
onlangs duidelijk uit een onderzoek naar
de welstandsnota’s van 17 gemeenten 2 .
Hieruit konden enkele conclusies worden
getrokken.
De nota wordt vaak voorbereid door een
kleine groep ambtenaren en stedenbouwkundigen.
Deze werken onder grote tijdsdruk
om de deadline van 1 juli 2004 te
halen. Gemeenten kunnen er voor kiezen
welstand in te passen in een meer integrale
visie op de gehele ruimtelijke ontwikkeling.
Mede gezien de tijdsdruk is dat niet
de weg die de meeste gemeenten kiezen.
Over het nieuwe welstandsbeleid worden
gemeenteraadsleden en burgers pas in een
zeer laat stadium geïnformeerd. Van een
breed draagvlak is daardoor nog geen
sprake, zodat meer aandacht moet worden
besteed aan communicatie om dit te
verhelpen.
Dat gemeenten in tijdnood lijken te komen
wordt vooral veroorzaakt door het
feit dat het maken van een welstandsnota
voor gemeenten een geheel nieuwe
materie is. Het gaat om een nieuw en
specialistisch instrument. Gemeenten zijn
wel bekend met bijvoorbeeld beeldkwaliteitplannen,
maar een welstandsnota is
veel uitgebreider en gedetailleerder van
aard. Deze vergt bovendien de inzet van
meerdere disciplines, waaronder stedenbouw,
architectuur, cultuurhistorie en
ruimtelijke ordening. Bovendien staat welstand
nog steeds niet hoog op de politieke
agenda, zo blijkt uit de inventarisatie.
De eerder genoemde gemeente Boekel is
hier een goed voorbeeld van. Deze Brabantse
gemeente heeft in september 2003
besloten geen welstandsnota te maken.
Burgemeester Van de Vondervoort lichtte
het raadsbesluit als volgt toe 3 : “Wie
zijn wij dat wij voor de mensen eventjes
gaan bepalen wat mooi of lelijk is? Dat

Aan de kleine bouwwerken - bijvoorbeeld zonnepanelen - kunnen gemeenten aparte eisen
stellen, de zogenaamde sneltoetscriteria.
is toch zeer aanmatigend! Nee, toen wij
de kans kregen om een einde te maken
aan de beknotting van de mensheid door
de welstandscommissies hebben we hier
in de raad meteen gezegd: hup, daar stappen
we vanaf ”. In Boekel is men niet
bang voor burgers die zich te buiten zullen
gaan aan allerlei extravagante bouwplannen.
Kleine gemeenten staan dicht bij
de burgers en kunnen werken aan hechte
sociale gemeenschappen. In dergelijke gemeenschappen
is de sociale controle groot
en zullen mensen niet gauw geneigd zijn
gekke dingen te doen, die uit de pas lopen
met de rest van de lokale samenleving, zo
maakte Van de Vondervoort duidelijk.
Schaalniveau
Overigens wordt welstand voor meer
zaken gebruikt dan alleen bouwplannen
in een gemeente. Er is ook sprake van welstandsbeleid
voor hogere schaalniveaus.
Zo is in 2003 een aparte welstandscommissie
ingesteld voor de rijksweg A12,
nadat eerder al vergelijkbare commissies
voor de HSL-zuid en voor de Betuwelijn
waren geformeerd. De reconstructie van
de A12, tussen Den Haag en Zevenaar,
is één van de tien zogenoemde Grote
Projecten in de Architectuurnota ‘Ontwerpen
aan Nederland, architectuurbeleid
2001- 2004’. Als gevolg van de spoedwet
wegverbreding worden hier op korte termijn
bepaalde weggedeelten onder handen
genomen en krijgt een aantal gemeenten
langs de snelweg bouwaanvragen
voorgelegd. De Federatie Welstand heeft
de overkoepelende welstandscommissie
samengesteld om de kwaliteit van de
vormgeving bij de reconstructie van de
A12 te bewaken. De overkoepelende
welstandscommissie zal namens lokale
en regionale commissies het vooroverleg
voeren met Rijkswaterstaat over het basisontwerp
en vervolgens over de concrete
bouwplannen. Soms is ook sprake van
gemeentegrensoverstijgend beleid op het
gebied van welstand. Acht gemeenten in
Noord-Groningen, die eerder gezamenlijk
een landschappelijk raamwerk lieten
ontwikkelen voor hun regio, hebben een
regionale welstandsnota opgesteld. 4 Het
raamwerk bevat voorstellen om gemeenteoverschrijdende
landschappelijke structuren
en elementen als aanknopingspunten
te gebruiken voor ruimtelijke ontwik-
kelingen. De regionale welstandsnota borduurt
hier op voort, door gemeenteoverschrijdende
bebouwingskarakteristieken
te benoemen, zoals boerderijen en bepaalde
dorpsstructuren, en deze te verwerken
in het welstandsbeleid. Evenals landschapsstructuren
stoppen bebouwingskarakteristieken
namelijk vaak niet bij de
gemeentegrens. Een regionale aanpak kan
zodoende bijdragen aan een eenduidige
aanpak van minder wenselijk geachte bebouwing.
Overigens moeten de afzonderlijke
gemeenteraden ieder voor hun eigen
gemeente een welstandsnota vaststellen.
Uit de regionale nota nemen de gemeenten
die gedeelten over die voor hen relevant
zijn.
Bewustwording
Het nieuwe welstandsbeleid is goed voor
de lokale bewustwording van ruimtelijke
kwaliteit en een betere verankering van
welstand in het gemeentelijk beleid, zo is
de laatste tijd duidelijk geworden. In sommige
gemeenten betekent het opstellen
van de welstandsnota de start van een bewustwordingsproces
inzake ruimtelijk
kwaliteitsbeleid. Door de analyse van de
bestaande kwaliteiten van een gemeente
worden politici, burgers en professionals
gedwongen bewust te bepalen welke ontwikkelingen
in hun gemeente wel wenselijk
zijn en welke niet. Men gaat met andere
ogen naar de gebouwde omgeving
kijken. Bovendien wordt de relatie van
welstand en de welstandscommissie met
andere beleidsvelden (stedenbouw, ruimtelijke
ordening) geïntensiveerd. Los van
de inhoud van de nota’s is dat een belangrijk
winstpunt.
De belangrijke slotvraag is natuurlijk: in
hoeverre nu met een goed ingericht welstandsbeleid
de ruimtelijke kwaliteit van
een gemeente kan worden bewaakt. Is het
100% afdoende om verrommeling tegen
te gaan? Nee, van een dergelijk afdoende
instrument is geen sprake. Integraal ruimtelijk
kwaliteitsbeleid vereist een gemeentelijke
inzet op alle fronten: van stedenbouw
en grondbeleid in de prille fase van
ontwikkelingen tot en met het dagelijks
TOPOS / 01 / 2004 41

eheer van de openbare ruimte. Maar het
vernieuwde welstandstoezicht draagt wel
bij aan een helder gemeentelijk beleid inzake
de bouwplannen die worden ontwikkeld.
Ook daarmee is de kwaliteit van
de gebouwde omgeving gebaat.
Noten
1. Zie voor deze algemene criteria het handzame
boekje van voormalig rijksbouwmeester
Tjeerd Dijkstra: ‘Architectonische kwaliteit,
een notitie over architectuurbeleid’, Rotterdam
2001, Uitgeverij 010.
2. Het rapport is opgesteld door Maurice
Bogie, werkzaam bij het Gelders Genootschap,
en op te vragen bij bij het Projectbureau
Welstand op een Nieuwe Leest.
3. Interview in Nieuwsbrief Welstand op een
Nieuwe Leest 7, december 2003.
4. Deze nota is opgesteld door Bureau
Middelkoop, Haarlem. De pro’s en contra’s
van de nota worden toegelicht door medewerker
Thijs van der Steeg in een artikel in
‘Noorderbreedte’, dat voorjaar 2004 verschijnt.
Summary
With changing the Law on housing,
Dutch municipalities will be selfresponsible
for checking new buildings
on aesthetic and designing
requirements. This will take effect on
July 1 st . Because of this action municipalities
are quite busy making
‘Welstandnota’s’. With this document,
a commission can check new buildings
by means of different criteria.
These are:
- common criteria,
- criteria focused on a specific place,
- quick test criteria (in case of a
dormer),
- criteria for special buildings.
With these new rules, checking the
appearance of new buildings or developments
is not only for the lower
scale. Also on a high scale, projects
are tested, like the HSL route.
42 TOPOS / 01 / 2004
Aan nieuwbouwwijken kunnnen andere gebiedscriteria worden verbonden dan bijvoorbeeld
oude stadswijken.
Projectbureau Welstand op een Nieuwe Leest
De staatssecretarissen van VROM en OCenW kondigden bij de aanbieding
van het Voorstel tot wijziging van de Woningwet aan de Tweede
Kamer (september 1999) een stimuleringsprogramma aan om gemeenten,
welstandscommissies en andere betrokken partijen te
enthousiasmeren, te informeren en te ondersteunen bij de vernieuwing
van het welstandstoezicht. Voor het stimuleringsprogramma is een
tijdelijk projectbureau opgericht, dat in een periode van twee jaar een
intensieve impuls moet geven aan de beoogde vernieuwing. Het bureau
is ondergebracht bij de Federatie Welstand, die al fungeert als centraal
informatie- en ondersteuningspunt op het terrein van de welstandszorg.
Het Projectbureau Welstand op een Nieuwe Leest stimuleert en ondersteunt
het lokale bestuur, provinciale welstandsorganisaties en andere
betrokken partijen bij de vernieuwing van de welstand. Het bureau verzorgt
actieve onderlinge communicatie, verzamelt en verspreidt voorbeelden
en bevordert de onderlinge kennisuitwisseling. Hierbij wordt
nauw samengewerkt met de ministeries van OCenW en VROM, en met
het Ontwerpatelier Rijksbouwmeester, de Federatie Welstand, de VNG,
de BNA, de bnSP, de NVTL en Architectuur Lokaal.

De welstandsnota als experiment
Kees de Graaf en Anne
Marie Nannen beschreven
in hun artikel de
ontwikkeling rondom het
nieuwe welstandstoezicht.
Veel gemeenten
zijn nog druk bezig met
het vervaardigen van
hun eigen welstandsnota.
Sommige schrijven
de nota zelf, andere
huren hiervoor particuliere
bedrijven in. Eén
daarvan is Veenenbos
en Bosch landschapsarchitecten.
Dit bureau
uit Arnhem maakte
nota’s voor de gemeenten
Twenterand en Hof
van Twente.
Peter Veenstra
Redacteur TOPOS
p__v@hotmail.com
In januari 2003 is de Woningwet vernieuwd.
Hiermee heeft de individuele
burger meer vrijheid gekregen, onder
andere doordat meer bouwsels vergunningsvrij
zijn verklaard. Daarnaast schrijft
de woningwet voor dat gemeenten per 1
juli 2004 een welstandsnota moeten
hebben. Dit komt voort uit kritiek op
de huidige welstandscommissies, die er
niet altijd even consistente en duidelijke
uitgangspunten op na houden. Met het
invoeren van de welstandsnota worden
gemeentes gedwongen zelf hun welstandsbeleid
te formuleren, iets wat voorheen
door de welstandscommissies zelf
werd gedaan. In deze welstandsnota
moeten duidelijke criteria staan, waaraan
een bouwwerk moet voldoen. Hierdoor
moet het welstandstoezicht transparant,
efficiënt, toetsbaar en openbaar worden,
en niet meer beperkingen met zich mee
brengen dan noodzakelijk. Zonder deze
nota is er na 1 juli geen welstandstoezicht
meer mogelijk, dus haasten veel gemeentes
zich om de welstandsnota op tijd af
te hebben. De inhoud van de nota staat
vrij en verschilt dus per gemeente, van een
paar kantjes tekst tot boekwerken van
400 pagina’s.
Wie schrijft de welstandsnota?
Elke provincie heeft van oudsher een welstandsorganisatie:
Libau in Groningen,
het Gelders Genootschap in Gelderland
en het Oversticht in Overijssel. Vroeger
formeerde deze organisatie de welstandscommissies.
Met de nieuwe woningwet
hebben de welstandsorganisaties hun
vanzelfsprekende rol verloren en kunnen
gemeentes zelf hun welstandscommissie
samenstellen. Dat kost veel tijd, daarom
maken met name de kleinere gemeenten
nog steeds gebruik van de diensten van
de provinciale welstandsorganisaties.
Deze hebben flink hun best gedaan om
hun werk te behouden en in de aanloop
naar de welstandsnota’s symposia georganiseerd,
voorbeeldnota’s en zelfs
voorbeeld-inhoudsopgaves opgesteld.
Door deze lichte vorm van hersenspoeling
zijn veel nota’s op elkaar gaan
lijken. Sommige gemeentes schrijven de
nota’s zelf, andere besteden het werk uit.
Veenenbos en Bosch landschapsarchitecten
heeft twee nota’s vervaardigd,
voor de gemeente Twenterand ten noorden
van Almelo en de gemeente Hof
van Twente ten westen van Hengelo.
Opbouw
Het zijn twee kleurrijke documenten van
rond de 100 pagina’s, vol illustraties en
foto’s. Beide nota’s hebben dezelfde opbouw.
Ze beginnen in deel 1 met een uitleg
van beleid en procedures. Ook worden
hierin de intenties uitgesproken met de
nota niet alleen criteria voor het welstandsbeleid
vast te stellen, maar ook op een
TOPOS / 01 / 2004 43

Criteria
Doel van de regels voor dit deelgebied is
om de karakteristieke vervlechting van
de bebouwingsensembles met het omliggende
landschap te behouden en te versterken.
In de gevelbehandeling voegt
nieuwbouw zich op een aantal essentiële
punten naar de bestaande kenmerken.
Plaatsing
- In lijn met de huidige opbouw is de
opzet van de erven losjes.
- De nieuwbouw voegt zich in het ensemble
vangebouwen. Vanaf de omliggende
wegen ligt nieuwbouw niet dominant
in het zicht.
Hoofdvorm
- Nieuwbouw moet in maat in een passende
verhouding staan tot de bestaande
bebouwing.
- Het huis krijgt een lage kap.
- Huis, stal en schuur hebben een eenvoudige
hoofdvorm.
- De stal en de schuur hebben een kap.
Gevel
-De gevel van het hoofdgebouw heeft
een opbouw met verticale elementen.
- De huizen worden in baksteen en/of
in hout gebouwd.
- De gevels van alle gebouwen zijn bescheiden
en evenwichtig. Ze zijn harmonisch
van opzet.
- De stal en de schuur kunnen in alle,
mist deugdelijke, materialen worden uitgevoerd.
Detaillering
- De gevels van alle gebouwen worden
in gedekte kleuren gehouden.
- De daken van de huizen en boerderijen
worden in matte gebakken pannen en/of
in riet uitgevoerd.
- De daken van de stallen en schuren
worden rood of donkergrijs gehouden.
Erf
- Het voorerf kent een representieve, het
bedrijfsdeel een zakelijke inrichting.
- Op het erf staan de bomen los, in een
groep of op een rij.
- Op de erven worden eiken geplant.
44 TOPOS / 01 / 2004
Zonering Twenterand
meer algemene manier de ruimtelijke kwaliteit
te bevorderen. Deel 2 bevat een analyse
van de gemeente en haar context.
Dit leidt tot een ontwikkelingskaart: hierin
staat welke gebieden behoudend worden
benaderd en welke progressief. De
analyse en de ontwikkelingskaart vormen
de basis voor de indeling in deelgebieden,
die in deel 3 worden voorzien van gebiedsgerichte
criteria. Deze criteria variëren van
“alle materialen, mits deugdelijk, zijn
mogelijk” tot “de bebouwing staat in de
rooilijn en kent aan de onderzijde een
plint”. In deel 4 worden objectgerichte
criteria behandeld, voor onder andere
schuttingen en dakkapellen.
Inhoudelijke verschillen
De vergelijkbare aanpak heeft in de twee
welstandsnota’s tot een totaal verschillend
resultaat geleid, voornamelijk door twee
factoren: de aard van het landschap, de
dorpen en de stadjes én de keuzes van
het gemeentebestuur. Gemeente Hof
van Twente kent heel weinig landschappelijke
verschillen, het is een patchwork
van kampen, essen, landgoederen en bospercelen.
In de stadjes en dorpen bepalen
met name de oude centra en de linten het
beeld. Op basis hiervan is een kaart gemaakt
van de beoogde dynamiek in de
gemeente. Deze is bepalend geweest voor
de indeling in deelgebieden.
In Twenterand zijn de landschappelijke
verschillen juist heel duidelijk aanwezig.
Karakteristiek voor dat landschap is het
contrast tussen het oude romantische dekzandgebied
in het westen en het jongere
rationele veengebied in het oosten.
Daarnaast is een aantal karakteristieke
dorpslinten aan te wijzen. Dit maakt dat
de indeling in deelgebieden hier voornamelijk
op de in het landschap aanwezige
differentiatie berust.
Opvallend is dat in beide nota’s, hoewel
dat formeel niet tot het welstandsbeleid
hoort, ook criteria zijn ontwikkeld voor
de inrichting van de erven op het platteland.
Naast de landschappelijke en stedenbouwkundige
opbouw heeft het gemeentebestuur
duidelijke kleur aan de
nota’s gegeven. De gemeente is immers
eindverantwoordelijk voor het welstandsbeleid.
In de nota voor Twenterand zijn
hierdoor voor een aantal gebieden geen
welstandsregels opgenomen. De afgelopen
maanden hebben de nota’s ter inzage
gelegen. In Twenterand zullen per
deelgebied folders worden vervaardigd.
Experiment
Het is niet zo dat de welstandscommissie
nu niets meer te doen heeft. Veenenbos
en Bosch heeft de regels zo ruim mogelijk
opgesteld. “Bij de totstandkoming van

welstandsnota’s zien we nogal eens een
strijd tussen juristen en architecten oplaaien.
Juristen bepleiten strikte regels,
terwijl architecten juist voor losse regels
zijn. Losse regels betekenen namelijk
veel debat, en dat biedt de mogelijkheid
voor architectonische vernieuwing.” Om
daar een schepje bovenop te doen, doet
Veenenbos en Bosch voorin de nota’s de
uitnodiging, de regels op een creatieve
manier te interpreteren. Dit wordt geïllustreerd
met foto’s van architectuur waarin
creatief met bouwregels is omgesprongen.
Hierdoor krijgt de nota meer de vorm
van een inspiratiebron, dan een boek met
ge- en verboden. ”Wij gaan niet bepalen
wat esthetisch goed is,” zegt Jeroen Bosch.
De uitwerking van de welstandsnota is
sowieso maar afwachten.
Harm Veenenbos: “Wat dat betreft is het
één groot experiment. Alleen door blijvende
discussie en afstemming met andere
planningsinstrumenten, zal het experiment
welstandsnota slagen. Maar het
is in ieder geval aardig, dat door de invoering
van de welstandsnota heel Nederland
als een lappendeken in kaart wordt
gebracht.” Misschien een idee voor de
volgende nieuwe kaart van Nederland...
Summary
From this July every municipality in
the Netherlands is obliged to develop
a note for aesthetic appearance.
Without this note, supervision on aesthetic
appearance will not be possible
anymore. Veenenbos and Bosch
landscape architects has developed
two notes for aesthetic appearance,
for the municipality of Hof van Twente
and Twenterand. In the notes there’s
space left for architectural discussion,
and creative interpretation of the rules
is encouraged. Another notable feature
is the fact that the rural area is included,
as opposed to earlier policy
for aesthetic appearance.
God zij dank
Er zijn geen onbegaafden in de hemel. Nog nooit heb ik een verprutste wolkenlucht
gezien. Vooral niet boven Nederland, want daar verdringen zich de grote
landschapschilders van weleer. Als in de vroege morgen Aelbert Cuyp onder
een koepel van ceruleum lucht en velden met stofgoud kleurt, loodst Jacob
van Ruisdael vanuit het noordwesten met een aanwakkerende bries een
reeks stapelwolken naar binnen. Somber en paars. Geluidloos schuiven hun
langgerekte schaduwen over zijn uitverkoren landschap.
Onderstrepen hun eigen pracht. Dan ziet Jan van Goyen kans de wind te doen
krimpen. Okergrauwe wolkenflarden jagen nu over. Matzilver wordt het licht.
Aan de horizon is het even roze in het grijs. De eerste regenbui. Waar ter wereld
wisselen de luchten zo snel. Een weervoorspeller op onze televisie kan het
handenwringen niet meer laten. Soms, bij zuidenwind, houden de schilders
zich muisstil. Doen een stap terug. Vol eerbied voor de grootste van allen,
Claude Lorrain. Als in een kathedraal valt nu het licht. Het komt van alle kanten.
Kleuren lossen op tot een onhoorbare klank. Lucht en land zijn een zinderend
geheel. Wat een glorie.
Doch wat een frustatie voor de Rijksverkavelaars hier beneden. Zij zouden de
wolkenluchten willen systematiseren. Met gerantsoeneerde zonneschijn. Met
gereglementeerde regenbuien. Alles voor de intensieve landbouw en veeteelt.
Daarvoor hebben zij reeds het fijnmazige, gedurende eeuwen organisch gegroeide
Hollandse landschap platgebulldozerd. Grootschalig gemaakt. Het
waterpeil verlaagd. De plantengroei verpauperd. De vogels verjaagd. Door een
doodverkaveld landschap gaan nu in lange rijen de tractoren met protesterende
boeren. Zij zijn misleid door de overheid. Het systeem blijkt niet te deugen.
Wat een ellende voor de ingenieurs van Waterstaat. Die onvoorspelbare wolkenluchten
moeten gepacificeerd. Zoals zij van het avontuurlijke Zeeland de
sufste van alle provincies hebben gemaakt. Eerst dan kunnen zij een veiligheid
garanderen van een ieder tot op de jongste dag.
En wat een verdriet voor een aantal hoogwaardigheidsbekleders langs onze
grote rivieren. Ondubbelzinnig hebben zij hun weerzin laten blijken tegen de
bewonderaars van het unieke rivierenlandschap. “We moeten hen koudstellen”,
beweert een burgemeester in een vergadering. “Laat de wetgever ingrijpen”,
roept een dijkgraaf in de krant. “Een strafbaar feit: uitlokking van geweld”, oordeelt
een Betuwse baron voor de televisie over een kunstenaar die op de dijk
hardhandig in elkaar werd geslagen, omdat hij pleitte voor ophoging van de
Waaldijk zonder het landschap al te zeer aan te tasten.
Maar God zij dank! Het is onmogelijk dat de autoriteiten, of de ingenieurs van
Waterstaat, of de Rijksverkavelaars ook in den hogen hun invloed doen gelden
via connecties. Om Cuyp en Ruisdael, Lorrain en Van Goyen te laten belasteren,
bedreigen en wegjagen. Om daarna de wolkenluchten te laten systematiseren,
zoals nu al in minder dan dertig jaar driekwart van het Nederlandse landschap
liefdeloos op de schop is genomen. Geen denken aan! Er zijn immers geen onbegaafden
in de hemel!
Willem den Ouden
Landschapschilder
wdenouden@planet.nl
Dit verhaal verscheen eerder in de rubriek ‘Nederland verandert, of u dat nu wilt of niet’ in
het jaarverslag van Kasteel Groeneveld, 1995.
TOPOS / 01 / 2004 45

ESSAY
Mooiland
Naar een begrijpelijke en herbergzame wereld
Schoonheid is een moeilijk
te vatten begrip. Een individueel
begrip dat amper
volgens vastomlijnde normen
te definiëren valt.
Toch moet het belang van
esthetiek in de inrichting
van de ruimte niet onderschat
worden. De vorm en
uiterlijke vertoning van
objecten zijn onmisbare
schakels tussen persoonlijke
gevoelens en de
fysieke leefomgeving.
Klaas Kerkstra
Leerstoelgroep landschapsarchitectuur
WUR
46 TOPOS / 01 / 2004
1. Mooi, een ongemakkelijk onderwerp.
Moeilijk te verteren. Wat we mooi
vinden weten we heel goed, maar waarom
- wat het is dat iets mooi maakt - is eigenlijk
niet onder woorden te brengen.
Of, zoals Neerlands Hoop het ooit treffend
formuleerde: “De Zeeuwse wateren
zijn ook prachtig, zoals in alle folders
staat, maar ze missen dat wat het wad
heeft en zich niet be-schrijven laat.”
Op één of andere manier onttrekt
schoonheid zich aan een afdoende definitie.
Rede en logica kunnen er geen vat
op krijgen. Het lijkt wel alsof schoonheid
sprakeloos maakt. Een woordloze
gewaarwording van de zintuiglijke werkelijkheid
van ons bestaan. Kan een zo
ongrijpbaar begrip dan wel serieus worden
genomen? Louter subjectief en gericht
op het uiterlijk van dingen. Een zaak
van persoonlijke smaak, waarover misschien
veel te zeggen is, maar niets dat
aanspraak kan maken op algemene geldigheid.
‘Over smaak valt niet te twisten’
zegt de één. ‘Beauty is in the eye of the
beholder’ zegt de ander. Maar beiden bedoelen
hetzelfde: je kunt alles wat je maar
wilt mooi vinden, als je maar bedenkt
dat dit strikt individueel is. Wat mooi is
moet iedereen zelf weten.
De reductie van het esthetisch oordeel tot
persoonlijke smaak past wellicht heel goed
bij de snelle wereld van productdesign
en mode - waar vormgeving ook functioneert
als middel tot kunstmatige veroudering
- maar heeft als nadeel een volstrekte
esthetische willekeur ten aanzien
van de openbare ruimte. Als er geen algemene
regels kunnen worden geformuleerd,
is er niets dat als uitgangspunt kan
dienen voor de ruimtelijke kwaliteit die
we zeggen na te streven.
2. Het hier aangeduide esthetisch relativisme
is een gevolg van de inéénstorting
van de klassieke schoonheidsleer,
waarvan het grondaxioma luidde dat
schoonheid inherent is aan het object
voorzover dit in overeenstemming is met
de universele harmonie. Deze harmonie,
die ligt in de juiste plaats en de juiste
maatverhouding van de samenstellende
delen ten opzichte van elkaar en ten opzichte
van harmonische proporties, is afgeleid
van de getallenleer van Pythagoras
en zijn ontdekking van de wiskundige
basis van de muzikale harmonie. Proportionaliteit
vormde de kern van het
klassieke denken over de werkelijkheid en
beïnvloedde niet alleen de esthetica, maar
ook de ethiek.
Hoewel het klassieke denkmodel niet geheel
is verdwenen, heeft het sinds de 18 e
eeuw zijn dominante positie verloren.
De opvatting dat bepaalde maatverhoudingen
à priori mooi zouden zijn werd
al tegen het einde van de 17 e eeuw ter discussie
gesteld door de Franse architect
Claude Perrault, die verklaarde dat aangename
maatverhoudingen een gevolg zijn
van gewenning en dat het onmogelijk is
muzikale harmonie in visuele proporties
te vertalen.
De totale ommekeer in het denken vond
plaats in Engeland, waar auteurs zoals
William Hogarth, David Hume en
Edmund Burke ieder verband tussen
wiskunde en schoonheid verwierpen.
Voor hen is schoonheid geen kwaliteit
van een object maar een subjectieve gevoeligheid.
Rationaliteit staat in hun ogen
de schoonheid eerder in de weg want ‘de
verhevenheid of schoonheid van vormen
komt geheel voort uit de associaties die
ze bij ons oproepen of uit de eigenschappen
die ze voor ons uitdrukken’.
Het is het appèl aan gevoel en verbeelding
dat een ding mooi maakt, niet een
vooraf gegeven abstracte norm.
Deze ontwikkeling van de esthetica culmineert
in het werk van de Duitse filosoof
Immanuel Kant. In zijn opvatting
is schoonheid gefundeerd in het verband
tussen zintuiglijkheid en idee, tussen het
uitdrukkingsmiddel en het uitgedrukte.
Met andere woorden het enige werkelijke
argument voor het mooie en het lelijke
is de al dan niet doelmatig aangewende
uitdrukkingsvorm. Wat en hoe iets wordt
uitgedrukt is niet aan algemeen geldende
regels onderwerpen. Waar het op aankomt
is de verbeeldingskracht als bindmiddel
tussen idee en voorstelling.

3. Voor de architectuur betekende
18 e eeuwse gevoelsesthetica ook en breuk
met het Vitruviaanse concept dat een fundamentele
samenhang tussen gebruik,
constructie en de schoonheid van de
vorm postuleerde. Het schone als gevoelscategorie
werd tegenover de rationaliteit
van constructie en gebruik - het
nuttige - gesitueerd. In de woorden van
Oscar Wilde : “Alle kunst is volmaakt
nutteloos”.
Om te ontsnappen aan de dreiging van
oppervlakkigheid en willekeur heeft de
Moderne Beweging in de architectuur
getracht een nieuw rationeel fundament
te scheppen. Deze beweging keerde zich
zowel tegen het klassieke academische,
als tegen het subjectieve eclecticisme van
de 19 e eeuw. Maatschappelijke en technische
ontwikkelingen vragen om nieuwe
ontwerpopgaven die niet met oude antwoorden
opgelost kunnen worden.
Nieuwe opgaven en nieuwe technieken
vragen om een nieuwe architectuur, die
de maatschappelijke vooruitgang kan
accommoderen en symboliseren. Een
vooruitgang gebaseerd op de ontwikkeling
van de wetenschap en de rationele
toepassing daarvan. De rationele toepassing
van kennis aangaande gebruik, materiaal
en constructie vormde de kern van
de moderne architectuur. Schoonheid is
daarvan een afgeleide. De architect Otto
Wagner bracht zijn studenten een aantal
regels bij. Zo moet de moderne en creatieve
architect vooruitkijken en niet het
verleden bestuderen. Verder moet de architectonische
vorm altijd worden ontwikkeld
vanuit de constructie. Tenslotte
was Wagner ervan overtuigd dat iets wat
onpraktisch is niet mooi kan zijn.
Met deze moderne benadering wordt de
wetenschappelijke analyse een onmisbaar
onderdeel van het ontwerpproces. Met
betrekking tot de vormgeving kan de
moderne opvatting in twee beroemde
credo’s worden samengevat: ‘vorm volgt
functie’ en ‘minder is meer’ (vert. red.).
In de praktijk betekende dit een afwijzing
van het nutteloze ornament en het gebruik
van elementaire geometrische
vormen: het vlak, de lijn en de schoenen-
doos. Met de stelling dat de vorm, die
noodzakelijkerwijs voortvloeit uit gebruik
en constructie per definitie mooi
is, meende het modernisme een bevredigende
oplossing te hebben gevonden.
In terugblik zou men wellicht beter kunnen
zeggen dat het modernisme door
het wegdefiniëren van schoonheid als
aparte categorie de legitimatie leverde om
het probleem dood te zwijgen. Het paste
niet in het jargon van de moderne avantgarde.
Vergeleken met technische vooruitgang
en sociaal engagement klinkt de
term schoonheid eerder reactionair dan
vernieuwend.
Een naïeve benadering die er uiteindelijk
toe heeft geleid dat functionaliteit en efficiency
in de praktijk de overhand kregen
en het onderscheid tussen architectuur
en bouwen vervaagde. Gevolg hiervan is
een dehumanisering van de architectuur
en een zielloze uniformering van de gebouwde
omgeving en het besef dat de
moderne architectuur in zijn ongebreidelde
vernieuwingsdrang kennelijk toch iets
is vergeten. Iets wat eigenlijk niet vergeten
mag worden. De effecten van het moderne
bouwen op de leefomgeving maken de
conclusie onontkoombaar dat niet alle
vernieuwing als vooruitgang kan worden
beschouwd en dat vorm en schoonheid
los van gebruik en construc-tie een eigen
functie hebben. En dat juist de symbolische
en emotionele betekenis van de
vorm het wezen van de architectuur raakt.
De architectuurhistoricus N. Pensner
formuleert het in zijn inleiding tot de
Europese Bouwkunst als volgt: “Een
fietsenstalling is een bouwwerk. Lincoln
Cathedral is architectuur.” Het verschil
zit in de esthetische intentie. Niet het gebruiksprogramma
of de constructietechniek
zijn in zijn ogen beslissend, maar
het achterliggende idee, dat in de vorm
tot uitdrukking komt. Daarmee zijn we
min of meer terug bij de opvatting van
Kant en dient zich de vraag naar de grondslagen
van het esthetische opnieuw aan.
4. Wat nu? Want we bouwen gewoon
verder. En op een schaal zoals nooit
eerder in de geschiedenis is vertoond.
Onze totale leefomgeving is voorwerp
geworden van op modernisering gerichte
transformatie. De resultaten daarvan,
die we om ons heen kunnen waarnemen,
doen beseffen dat het probleem van de
schoonheid van onze omgeving dringender
is dan ooit. Het steriele modernisme
is vervangen door een postmoderne
kakofonie zonder harmonie en samenhang.
Chaos in plaats van monotonie
ofwel kwaad wordt met kwaad bestreden.
Misschien wordt het tijd dat we Kant
gelijk geven. Schoonheid kan niet op objectieve,
universele waarheden gebaseerd
worden. De opvatting van Kant betekent
ook dat het waarheidsgehalte van schoonheid
niet ligt in esthetische theorieën,
maar in de ervaring van mensen, op het
grensvlak van rede en zintuiglijkheid.
Architectuur heeft weliswaar analyse en
kritische reflectie nodig, maar de uiteindelijke
legitimatie van een ontwerp ligt in
het resultaat. Niet in een vooraf gestelde
algemene norm of wetenschappelijke
verklaring. De filosoof Heidegger stelt
in dit verband dat schoonheid juist het
verschijnen van de waarheid in het kunstwerk
is. De kunst schept zijn eigen waarheid.
De esthetica kan niet meer zijn dan
de wijsgerige overdenking van het feitelijke
kunstgebeuren. Deze gedachtegang
maakt het mogelijk met andere ogen naar
de tegenstelling tussen de objectieve klassieke
esthetica en de subjectieve romantische
esthetica te kijken. Wellicht moeten
zij niet als concurrerende, exclusieve waarheden
worden opgevat, maar als aspecten
van de esthetische ervaring.
Aanvullingen ten opzichte van elkaar en
een afspiegeling van de gelaagdheid van
het schoonheidsbegrip. F. Snijders
(Procesdenken, 1985) formuleert deze
gedachte als volgt: “Het classicisme heeft
zijn waarheid of het reflexieve niveau (dat
niet anders dan classicistisch kan zijn),
maar kan niet meer zijn dan een benadering
van de procesmatige pre-reflexieve
werkelijkheid (het domein van de romantische
waarheden).”
De erkenning van deze gelaagdheid opent
nieuwe wegen. Naar een revisie van het
TOPOS / 01 / 2004 47

modernisme door verbreding van het
functiebegrip, maar ook naar een hernieuwde
beschouwing van de betekenis
van de architectonische traditie en de
bruikbaarheid van de modellen die zij
kan opleveren. Misschien moeten we ook
erkennen dat er niet één oplossing, één
vormconcept voor iedere opgave en situatie
bestaat. En dat we naar analogie van
de klassieke bouwordes, verschillende
esthetische ordes zouden moeten onderscheiden.
Hiervoor zou de 19 e eeuwse
indeling in het schone, het sublieme en
het schilderachtige model kunnen staan.
Categorieën die elk op zichzelf legitiem
zijn, maar passend in verschillende situaties.
Maar om niet in dezelfde kuil te vallen
als het modernisme moeten wij inzien
dat zij ieder hun eigen plaats moeten
hebben.
5. Eén van de mogelijkheden om
dit te realiseren is het integreren van de
karakteristieke kwaliteiten van plek en
context in het ontwerp. Vitruvius wijst
daar op als hij ingaat op het belang van
een zorgvuldige plaatskeuze en de noodzaak
het ontwikkelde vormconcept aan te
passen aan de omstandigheden op de
bouwplaats. Ondanks de toepassing van
algemene regels kan het gebouw zo een
eigen identiteit krijgen.
Het negeren van de eigenschappen en
kwaliteiten van de plaats of het gegeven
landschap vormt één van de belangrijkste
punten van kritiek die de modernisering
van meet af aan heeft begeleid. En heeft
ook mede de aanzet gevormd tot het
ontstaan van de landschapsarchitectuur
in zijn hedendaagse gedaante. Zo vormde
het landschap mede de inspiratiebron
voor de ontwikkeling van een eigen romantisch
idioom (de Engelse landschapsstijl)
los van de formaliteit van de
bouwkundige architectuur. Een idioom
dat zich richtte op het schilderachtige en
het sublieme als tegenpool van de steeds
verder oprukkende rationalisering. En
hierin schuilt meer dan ooit de belangrijkste
opgave: het scheppen van een omgeving
die niet alleen recht doet aan utiliteit-
en efficiency eisen, maar ook aan de
veelzijdige gevoelens die de mens met
zijn leefomgeving verbindt. Een omgeving
waarin de mens zich kan herkennen
48 TOPOS / 01 / 2004
en waarbij hij zich thuis kan voelen. Een
begrijpelijke wereld, die voldoet aan onze
materiële eisen maar ook ruimte biedt
voor de gevoelsmatige kanten van het
bestaan. Een omgeving “waarin de ziel
zichzelf weerspiegeld ziet”.
Bij gebrek aan een universele theorie zou
de Genius Loci, naast gebruik en constructie,
een belangrijk uitgangspunt kunnen
zijn bij de vormgeving van onze omgeving.
Een uitgangspunt dat niet alleen
de ontwerper soelaas biedt, maar ook de
verbinding kan leggen met de belevingswereld
van diegenen die in de producten
van de architectuur moeten leven.
Schoonheid dient niet tot redeloos genot,
maar als middel ‘om de omloop der ziel
wanneer hij in disharmonie is geraakt, te
ordenen en in een klank te brengen met
zich zelf.’ Plato (Timaeus 47-48) wist het
al: schoonheid is niet leuk, maar een serieuze
zaak. “Mooi is datgene wat ons
doet beseffen hoezeer we in harmonie
zijn met onszelf en via onze subjectiviteit
met de werkelijkheid als geheel.” In
dit opzicht is Kant het geheel met Plato
eens. Vorm en zintuiglijkheid zijn geen
oppervlakkige bijzaken maar noodzakelijke
schakels tussen onze binnenwereld
en de omgeving. De ervaring van schoonheid
verschaft troost in een vaak onbegrijpelijke
en onherbergzame wereld.
“Want wij gaan en de schoonheid blijft”
(Joseph Brodsky, Kade der Ongeneeslijken,
1992).

BOEKEN
Plannen met principes
S2N, de Strategie van de Twee
Netwerken revisited
Carmen Aalbers, Jos Jonkhof (red.)
Uitgeverij Aeneas en Alterra
ISBN 90-75365-52-7
Begin 2003 verruilde Sybrand Tjallingii
zijn baan bij Alterra voor die bij TU
Delft. Naar aanleiding van zijn vertrek
is een ‘liber Amicorum’ samengesteld.
Hierin wordt de betekenis van de Strategie
van de Twee Netwerken (S2N),
waar Tjallingii de geestelijk vader van
is, uiteengezet. Centraal in deze ‘verzamelbundel’
staan een vijftal ‘Sterprojecten’
van S2N, te weten:
Morrapark-Drachten, Wageningen-
Ecopolis, de Valleistad (Ede-
Veenendaal-Bennekom-Wageningen),
Waalsprong-Nijmegen en de Eo-
Wijers inzending Chaining Waters.
S2N werd opnieuw actueel na de constatering
van enkele wetenschappelijke
raden dat het concept Netwerkstad
onvoldoende handvaten biedt
voor het ontwikkelen van een integrale
strategische visie op de ruimtelijke
inrichting van Nederland. In reactie
daarop pleitte de SER in 2001 voor
een overgang van blauwdrukplanologie
naar ontwikkelingsplanologie
door middel van ‘organiserende principes’,
zoals S2N. Watersystemen en
verkeersnetwerken vormen in S2N de
belangrijkste dragers voor ruimtegebruik.
Het verkeersnetwerk stuurt de
ontwikkeling van hoogdynamische
economische activiteiten als bedrijvigheid,
intensieve recreatie en stedelijke
voorzieningen. Het watersysteem
draagt de ontwikkeling van laagdynamische
functies als natuurontwikkeling,
drinkwaterwinning en extensieve
recreatie. De woonfunctie bevindt zich
hier tussenin. Met S2N wordt beoogd
om te komen tot inrichtingsplannen
die door de betrokkenen worden ondersteund,
waarin de ecologische potenties
en specifieke elementen in de
eigen leefomgeving worden benut en
er duurzaam wordt omgesprongen
met de natuurlijke hulpbronnen.
Na de bespreking van de vijf Sterprojecten
volgt een beschouwing over de
communicatieve waarde van de strategie.
Planprocessen moeten volgens
S2N gezien worden als leerprocessen,
waarin flexibiliteit, ‘learning by doing’ en
participatie van betrokkenen een grote
rol moeten spelen. Uit de tussenbalans
kan worden geconcludeerd dat
de invulling van de watersysteembenadering
in lokale en regionale inrichtingsplannen
heeft bijgedragen aan
de kwaliteit van water, natuur, recreatie
en wonen. Op nationaal niveau adviseert
de SER om de ordende principes
van S2N opnieuw onder de aandacht
te brengen. Toch liggen er nog uitdagingen
voor S2N. Zo komt het sturende
karakter van de verkeersnetwerken nog
niet voldoende uit de verf. Daarnaast
vraagt het werkproces van S2N om eigen
initiatief van betrokkenen, maatoplossingen
en handelingsruimte. Dit
vereist andere instrumenten dan de
huidige ruimtelijke ordeningspraktijk.
Het boek is kernachtig geschreven en
heeft een luchtige structuur. Dit laatste
is toe te schrijven aan de vormgeving
van de tweetalige uitgave (Engels en
Nederlands). Een kritiekpunt is dat uit
een aantal plankaartjes en illustraties
zonder de nodige voorkennis niet veel
opgemaakt kan worden. Verder lijkt het
of de schrijvers met name de breedte
van S2N hebben willen beschrijven. Dit
is nuttig wanneer het een eerste kennismaking
van de lezer met S2N
betreft, maar de toegevoegde waarde
van het boekje is hierdoor gering. Aan
de andere kant is dit misschien inherent
aan de doelstelling om een ‘liber
Amicorum’ samen te stellen. De lezer
heeft in ieder geval de stand van zaken
rond S2N helder voor ogen.
Paul Rijken
Forum - Euroscapes
onder redactie van Broesi, Janink,
Veldhuis en Nio
MUST Publishers samen met AetA,
Amsterdam 2003
ISBN 90 806351 2 X
Prijs 25,00 euro
Een nieuwe uitgave van AetA en een
uitgave van MUST in een. Het nieuwe
format zoals reeds in 2002 is aangekondigd
heeft hiermee zijn eerste
boek afgeleverd. Dit boek, een tijdschrift
mag je deze editie van Forum
inderdaad niet meer noemen, draagt
de titel Euroscapes. ‘Euro’ staat hierin
voor de entiteit Europa, ‘scape’ staat
voor de fysieke neerslag van het gebruik
van ruimte, aldus Robert Broesi
in zijn inleidend artikel Euroscapes.
In dit eerste hoofdstuk wordt gebruik
gemaakt van de inmiddels beproefde
‘atlas methode’. De hierin weergegeven
beelden getiteld ‘Verschuivende
territoria’, ‘Vele Europa’s’ en ‘Keuzemenu
Europa’ zijn zeer illustratief. Deze
beelden laten, samen met een heldere
opbouw van de tekst, de mogelijkheden
zien die zich binnen Europa op
het ontwerpende vlak bevinden wanneer
men eens een andere bril opzet.
Dit eerste hoofdstuk laat ook goed de
in het voorwoord uitgesproken uitgangspositie
van de auteurs zien.
“Eenheidsdenken in Europa” staat
volgens de auteurs namelijk “niet gelijk
met overal hetzelfde willen”. Het huidige
Euroscape is niet de fysieke neerslag
van één Europa, maar van een
scala aan definities binnen dit Europa
die een eigen territorium optrekken.
Maar wat betekent dit nu allemaal voor
de ontwerpende disciplines? Het antwoord
aldus Broesi is een simpele:
“Eén Europa, met een ruimtelijke orde
die het specifieke moet versterken”.
Kijken we naar de overige bijdragen
TOPOS / 01 / 2004 49

aan dit boek, dan blijkt al snel dat deze
ogenschijnlijke simpelheid wordt ingehaald
door de werkelijkheid van alledag.
Het hoge abstractieniveau waar de
uitgangspunten in uitblinken, laten zich
toch zeer moeilijk concretiseren. Het
sterkst is het boek dan ook waar vastgehouden
wordt aan een zeker abstractieniveau.
Wanneer in hoofdstuk
twee wordt ingegaan op het nationale
cultuurmuseum lijkt het dan ook even
of het boek al meteen de richting kwijt
is. Maar aan het eind van het hoofdstuk
wordt de draad toch weer opgepakt.
Problemen of kansen die met globalisering
komen (en ook gaan) worden
aan de hand van hoofdstukken als Het
Nationale Cultuurmuseum (branding),
Ethnoscapes (politiek & integratie), Together
(nieuwe kolonies), Borderscapes
(Europese Ruimtelijke Ordening)
en Funscapes (capsules) in zowel
Nederlands als Engels behandeld.
Met deze hoofdstukken wordt het positieve
van de globalisering binnen
Europa opgepakt en als uitgangspunt
genomen bij het zoeken naar de oplossingen.
Hierdoor komen oplossingen
zoals in het Together door Angelika
Fuchs en Wouter Veldhuis worden
aangedragen toch wat simpeltjes over.
Hier wordt een vrijwel rechte lijn van
nieuwe kolonies naar de toekomstige
inrichting van het land getrokken. De
mogelijkheden die nieuwe kolonies
met zich meebrengen zouden een antwoord
kunnen bieden op de leegloop
in het landelijk gebied en de Vinex.
Het gevaar van het stichten van deze
nieuwe kolonies wordt in Funscapes
onderzocht. Enigszins argwanend
wordt hierin gekeken naar de ontwikkeling
van capsules, wat nieuwe kolonies
zouden kunnen worden.
Na het lezen van het boek moet ik
constateren dat er, door globalisering,
inderdaad mogelijkheden zijn voor lokale
economieën. Bij het zoeken naar
antwoorden op globalisering zal ook
zeker een rol weggelegd zijn voor de
ruimtelijke disciplines. Toch zijn het
de antwoorden die in dit boek ontbreken.
Uiteindelijk is dit boek meer een
beschrijving van processen zoals ze
plaatsvinden, een eerste zoektocht
die de richting aangeeft waar we naartoe
moeten, dan een handvat waarmee
je concreet te werk kan gaan.
Bart Wubben Redacteur TOPOS
50 TOPOS / 01 / 2004
Wie is bang voor de stad?
Martin Woestenburg, Arjen Buijs &
Wim Timmermans (redactie)
Uitgeverij Blauwdruk
ISBN 90 75271107
Prijs 12,50 euro
Wat hebben ruimtelijke ordening,
natuur en verstedelijking met elkaar
te maken? Alles, zo stelt de bundeling
essays die onlangs bij uitgeverij
Blauwdruk is verschenen. Dertien
teksten komen in de drie hoofdstukken,
te weten stromen, beelden en
functies aan de orde. Het veertiende
essays is een fotoserie van alledaagse
situaties. De foto’s laten zien wat de
teksten zeggen: natuur is een onderdeel
van de maatschappij en daarom
moeten de wensen van mensen
centraal staan in het natuurbeleid.
Het hoofdstuk ‘stromen’ gaat over
maatschappelijke trends. Het platteland
verandert steeds meer in een
consumptielandschap, waarin iedereen
snel wil kunnen genieten van een
weldadige rust. Andere essays proberen
grip te krijgen op de gevolgen
van maatschappelijke veranderingen
zoals individualisering, en op het beeld
dat mensen van natuur hebben. Dit is
de opmaat voor het hoofdstuk
‘beelden’. Om beelden te vertalen in
concrete inrichtingsvoorstellen kun je
proberen ‘vrijplaatsen’ en ‘sublieme
plekken’ te creëren, waar de wisselwerking
tussen cultuur en natuur zo
groot mogelijk is. Naast een portie
creatieve dwarsheid is een stevige
sociaal-economische basis de hoofdmoot
voor het hoofdstuk ‘functies’:
huizenprijzen, groen wonen en het
perspectief van de landbouw.
Hiermee is de cirkel rond; tijd voor een
poëtische afsluiting in vijf liefdes, met
als doel beleidsmakers een nieuw
analysekader aan te bieden.
De rode draad is helder: de ideeën die
bestaan over natuur zijn voornamelijk
stedelijke beelden; natuurbescherming
heeft haar wortels in de stad,
maar is te lang het domein van experts
- met eigen natuurbeelden - geweest.
Deze beelden volstaan niet meer,
sterker nog: groen Nederland is bang
voor de stad. Het boek is een pleidooi
om stad en natuur meer op elkaar te
betrekken en daarbij meer naar stedelingen
te luisteren.
Opvallend is dat deze noot juist komt
van een nieuwe groep experts. De
behandelde thema’s zijn weliswaar
universeel, maar kunnen alleen in
een dichtbevolkt kikkerlandje, waar
het landschap studieonderwerp van
een groep deskundigen is, zo minutieus
als hier beschreven worden.
Een waarschuwing daarom voor je
gaat lezen: de geldigheid is beperkt
tot de dichtbevolkte gebieden van de
Deltametropool en de grote steden.
De teruggang van natuur in kwetsbare
ecosystemen is er niet mee gestopt,
integendeel. Met het opheffen van
grenzen tussen stad en natuur krijgt
de mens een nieuwe verantwoordelijkheid.
Het is zeer de vraag of je dat
zomaar aan consumenten kunt overlaten.
Is het niet beter zowel mensenwensen
als hardcore natuurbescherming
een plek in het beleid te geven?
‘Cultuur’ spiegelt zich immers aan de
natuur die zij kent. Het antwoord op
vragen over de organisatie van beheer
en inrichting, nieuwe opdrachtgevers
en de rol van deskundigen zelf ontbreekt
in het boek. Artikelen over dit
onderwerp hadden in de plaats gekund
van de reeds bekende verhalen,
en hadden daarmee overlap tussen de
artikelen kunnen voorkomen.
Het is niet het eerste boek over dit thema,
maar de nieuwe bijdragen zijn een
inspirerende aanvulling voor iedereen
die zich met het thema bezighoudt.
Prettig is bovendien dat er niet veel met
cijfers en bronnen gegooid wordt; de
journalistieke saus komt de leesbaarheid
ten goede.
Over een paar jaar is het tijd voor iets

anders; de vraag naar nieuwe (voor-
)beelden blijft immers bestaan. We
verbreden het natuurbeleid van ecologen
en functionalisten met beleving
en gaan de straat op! Het volgende
boek over dit thema moet vol staan
met concrete ontwerpen, echte plannen
en interviews met nieuwe en oude
Nederlanders. Wie durft?
Gertjan Jobse
Reflect #01
Nieuw engagement
In architectuur, kunst en vormgeving
NAi-Uitgevers
ISBN 90-5662-346-X
Prijs 19,50 euro
De essaybundel Nieuw engagement
van NAi-Uitgevers is de eerste uit de
serie Reflect. Met de Reflect-serie wil
NAi-Uitgevers de aandacht vestigen
op relevante maatschappelijke thema’s
voor de architectuur, stedenbouw,
kunst en vormgeving.
25 auteurs laten hun licht schijnen
over het thema engagement in de
vorm van beschouwingen en posities.
De beschouwingen zijn wat langere
verhalen waarin de auteur het thema
vanuit zijn/haar invalshoek behandelt,
die zorgen voor de structuur van het
boek. De posities zijn kortere verhalen
met een zelf gekozen onderwerp van
de schrijver die aansluiten bij deze
beschouwingen. Door de 25 verschillende
ideeën en meningen komt de
diversiteit en complexiteit van het
thema engagement goed naar voren.
De toenemende discussie over maatschappelijke
onderwerpen is de aan-
leiding voor het thema engagement.
De meeste schrijvers vinden het een
juiste ontwikkeling dat architecten,
kunstenaars en vormgevers zich weer
afvragen wat het maatschappelijk
belang is van hun werk. Toch klinkt er
een soort angst door dat het engagement
van nu zal terug zakken naar het
engagement van de jaren 60/70 van
de vorige eeuw. In die periode was
maatschappelijk engagement een
onderdeel van politieke bewegingen
met bijbehorende ideologie. De ‘taak’
van de architect, kunstenaar en vormgever
vloeide hier logisch uit voort.
Het engagement van nu is een stuk
complexer, dat blijkt wel uit de lange,
breed uiteengezette beschouwingen
en de enorme diversiteit van verhalen
die aangeven dat engagement niet in
een paar woorden te vangen is. Deze
diversiteit aan invalshoeken maakt het
boek wel erg interessant. Iedere beschouwing
snijdt een bepaald onderwerp
aan waarop de posities weer
reageren.
De complexiteit van engagement zorgt
er voor dat het geen ‘lekker’ lees boek
is geworden, je moet er echt voor gaan
zitten. Het geeft ook veel stof om over
na te denken. In het ene stuk zal je je
helemaal kunnen vinden, het andere
verhaal lees je niet eens uit. Maar
doordat het is vormgegeven in een
essaybundel is het boek makkelijk
weg te leggen om je gedacht nog
eens over de verhalen te laten gaan.
Al met al is het een boek dat mensen
die zich afvragen wat het maatschappelijk
belang van hun vak is en of
architectuur, kunst en vormgeving ook
nog meer is dan alleen iets moois
maken is zeer zal aanspreken.
Famke Bakker Redacteur TOPOS
Architectuur en Landschap
Clemens Steenbergen en Wouter Reh
THOTH
ISBN 90 6868 279 2
Prijs 55,00 euro
Begeleid door essays, wordt in
“Architectuur en landschap” een dertigtal
klassieke Europese tuinen en landschappen
uitvoerig geanalyseerd in
woord en in beeld. Het boek is opgedeeld
in drie delen, waarin respectievelijk
Italiaanse renaissancetuinen,
Franse Baroktuinen en Engelse landschapstuinen
aan bod komen. Elk
deel wordt ingeleid door een verhandeling
over de stijlesthetiek in relatie tot
de maatschappelijke ontwikkelingen.
De eerste versie van dit boek verscheen
al in 1985. Dankzij de later
geschreven proefschriften van beide
auteurs, de analysetekeningen van
vele studenten en luchtfoto’s van
Pandion is Architectuur en Landschap
in vergelijking met de eerste versie
qua inhoud en omvang aanzienlijk
toegenomen.
Architectuur en Landschap is zeker niet
het eerste boek dat verschijnt over de
klassiekers uit de tuin- en landschapsarchitectuur.
Toch voegt het veel toe
aan de bestaande boeken als “The
Landscape of Man” of het ramsjboek
“Europese tuinkunst van de Oudheid
tot heden”. De grote verdienste van
dit boek is dat het de ontwerpen uit
het stof van de geschiedenis weet te
trekken, dankzij gedetailleerde analysekaarten
en beschrijvingen van het
ontwerp en het ontwerpproces. Juist
deze “hardcore” architectuurinformatie
maken het waardevol, meer dan de
geschiedenislessen die er tussendoor
staan. Als je de jaartallen in het boek
wegdenkt, zou je je kunnen voorstellen,
dat het om beschrijvingen van net aangelegde
buitenplaatsen gaat.
Axonometrieën, doorsnedes, 3dhoogtemodellen
en perspectiefstudies
illustreren de ontwerpkeuzes van de
ontwerper. Zelf hopen de auteurs de
lezer inzicht te geven in de denkstappen
van de “grootmeesters”. Net als
met schaken, leert men van het naspelen
van hun partijen, niet om
vervolgens dezelfde partij nog eens te
spelen, maar om inspiratie op te doen.
Inspirerend is het zeker.
Peter Veenstra Redacteur TOPOS
TOPOS / 01 / 2004 51

52 TOPOS / 01 / 2004
[advertenties]

NVTL jaarthema onderwijs
Een nieuw jaar, nieuwe kansen en dat
is ook iets wat we het nieuwe bestuur
van de NVTL mee moeten geven. Na
een rumoerig vertrek van het vorige
bestuur in de nazomer van 2003 is op
20 november het nieuwe bestuur gekozen.
Het eerder aangestelde voorlopige
bestuur is uitgebreid, waarmee
het bestuur nu bestaat uit: Hanneke
Toes, Michiel Veldkamp, Charlotte
Buys, Jantine Schinkelshoek, Han
Thijssen en Arjan Nienhuis.
Dit gebeurde op de in Wageningen
gehouden ledenvergadering. Aan
deze vergadering gingen twee inleidingen
vooraf. Deze inleidingen,
gegeven door Klaas Kerkstra en
Yusuck Koh, gaven aan dat het jaarthema
‘Onderwijs’ nog steeds leeft.
Dit thema is belangrijk voor de leerstoelgroep
en voor landschapsarchitectuur
in het algemeen, omdat met dit
thema aandacht kan worden geschonken
aan de inhoudelijke kant van
het onderwijs maar ook aan promotie
ervan.
Wetenschapswinkelprijs 2003
Opnieuw heeft de leerstoelgroep
Landgebruiksplanning de landelijke
Wetenschapswinkelprijs gewonnen.
Ging deze prijs, die pas twee jaar
bestaat, vorig jaar nog naar Klaske
Nijland met haar onderzoeksproject
‘De Glind in de Toekomst’, dit jaar was
het de beurt aan Koen Willems met
het project ‘De Bergsche Maasveren’.
Hoe komt het dat voor de tweede
maal de Wageningse Wetenschapswinkel
de prijs pakt? Een verklaring
is dat de Wageningse Wetenschapswinkel
alleen vragen oppakt waar
een groot draagvlak binnen de maatschappij
voor is, of voor gecreëerd
kan worden. “Het gaat hierbij altijd
om organisaties die het onderzoek
zelf niet uit kunnen voeren omdat zij
de expertise missen”, zo zegt Elsje
Oosterkamp van de Wageningse
Wetenschapswinkel. Deze werkwijze
werpt kennelijk niet alleen vruchten af
in de jurybeoordeling, maar ook in de
maatschappij.
Toch is de toekomst van de Wetenschapswinkel
onzeker. Volgend jaar
zal de Wetenschapswinkel het met
maar een persoon moeten bolwerken.
Dit kan de kwaliteit van zowel
de opgaven als de begeleiding
schaden. Jan van Nieuwenhuize,
VAKGEROEP
Bart Wubben
begeleider van Wetenschapswinkelprojecten
vanuit de opleiding
blijft positief: “De Wetenschapswinkel
heeft de laatste jaren voortdurend
onder vuur gelegen. Toch is het de
voortvarende managers en bestuurders
niet gelukt om dit laatste waardevolle
onderdeel van de oude
structuur helemaal met de grond
gelijk te maken. De leerstoelgroep
Landgebruiksplanning heeft al heel
wat projecten samen met en onder
de vlag van de Wetenschapswinkel
gedaan en veelal met bevredigende
resultaten.”
Afronding eerste ontwerp ateliers
Een voor Wageningen nieuwe wijze
van ontwerpend onderzoek heeft zijn
eerste producten opgeleverd. In
september 2003 zijn de eerste drie
zelfstandige ontwerpateliers gestart.
Deze ateliers hebben ontwerpend
onderzoek gedaan naar ecologie in de
stad, de allocatie van verstedelijking in
de omgeving van Deventer en naar de
aanwezigheid van de Amsterdamse
School in de tuinarchitectuur. Twee
groepen van circa 10 en één van vier
personen hebben aan de hand van
concrete opdrachten de onderzoeken
uitgevoerd.
Deze onderzoeken zullen als input
dienen voor het onderzoek van de
leerstoelgroep Landschapsarchitectuur,
maar beantwoorden ook concrete
vragen uit de maatschappij. Zo
zijn voor het Walter Maashuis in Bilthoven
vier ontwerpvoorstellen ingediend
van waaruit zij verder gaan
werken naar het definitieve ontwerp
van de tuin bij dit huis in de door hen
gewenste Amsterdamse Schoolstijl.
Inmiddels gaan er in januari weer twee
nieuwe ateliers van start. Het gaat om
het atelier ‘Zuid-Limburg’ onder leiding
van Peter Vrijlandt en Klaas Kerkstra
en atelier ‘Narratie in Twente’ onder
leiding van Michiel den Ruiter. Deze
ateliers zullen hun producten naar
verwachting in mei 2004 opleveren.
Het Forum gebouw krijgt vorm
Op 17 december is het ontwerp voor
het Forum gebouw gepresenteerd. In
september 2006 zal al het onderwijs
van onder meer het departement
Omgevingswetenschappen hierheen
verhuizen. In de vorm van plattegronden,
maquettes en impressies
kon een maand lang kennis genomen
worden van de nieuwbouwplannen.
Dit gebouw, dat een plaats zal krijgen
op het kennislandgoed WUR op de
hoek van de Droevendaalsesteeg
met de Bornsesteeg, zal een aandachtstrekker
worden. Het Forum
gebouw gaat het grootste gedeelte van
het cursorisch onderwijs huisvesten
en ook de studieverenigingen zullen
hier een ruimte krijgen.
Maar het Forum gebouw werd niet als
enige gepresenteerd. Ook de twee
andere nieuwe gebouwen die binnen
het Masterplan van B+B worden geplaatst,
het Atlas gebouw en het
gebouw van Kenniseenheid Plant,
waren te zien.
Archiprix presentaties in Delft
In de Blokkenhal van de TU-Delft wordt
dit jaar voor de negende keer de tentoonstelling
van de Archiprix gehouden.
De Wageningse inzendingen voor de
tentoonstelling met de beste afstudeerplannen
van de Nederlandse opleidingen
op het gebied van architectuur,
stedenbouw en landschapsarchitectuur,
laten een goed overzicht zien
van de reikwijdte van de Nederlandse
landschapsarchitectuur. De projecten
Nutopia* Solutions for Suburbia van
Eric-Jan Pleijster en Cees van der
Veeken en Watering the Garden City
van TOPOS-redacteur Peter Veenstra
schetsen op beeldende wijze waar de
kracht van de landschapsarchitectuur
ligt. Deze kracht ligt op zowel de regionale
schaal als in oplossingen voor
herstructurering van naoorlogse
wijken. De inzendingen zijn tijdens de
in het najaar van 2003 gehouden
‘afstudeertentoonstelling’ gekozen tot
de beste plannen van hun jaar. Dat
mogen ze nu in nationaal verband
gaan waarmaken op een expositie
waar ze het op moeten nemen tegen
veel architectuurgeweld.
En architectuurgeweld is het. Er is door
de architectuurinzendingen weer flink
uitgepakt met opzienbarende
maquettes. De vraag is natuurlijk of de
Wageningse inzendingen dit jaar een
kans maken. Die kans is er, vooral
wanneer men kijkt naar de thematiek
van de andere landschapsarchitectuurinzendingen.
De thematiek die daarin
wordt aangesneden is die van de
herontwikkeling van mijnbouwgebieden
of het teruggeven van land aan het
water. Dit zijn thema’s die het ruimtelijk
debat inmiddels niet meer domineren.
TOPOS / 01 / 2004 53

TAPAS
bouwen voor de eeuwigheid,
conserveren om het verleden,
slopen slopen in in het het heden
heden
Rondetafelgesprekken over het kind
van de rekening
Datum: 28 april, 13:30uur tot 16:30uur
Plaats: De Hucht
Kosten: 2 Euro
Inschrijven en informatie:
st.buitelhucht@wur.nl
Cursus
De wijk op de schop
Voor iedereen die te maken heeft met
de herstructurering van na-oorlogse
wijken en andere stedelijke
vernieuwingsprojecten.
Vanaf 9 maart in verschillende
steden.
www.nirov.nl
Heb je een
ADVERTENTIE / TAPAS / COLLOQUIUM
mail dan naar st.topos@wur.nl
54 TOPOS / 01 / 2004
Lelijk
is
geen
argument
Toonbeelden
van de
wederopbouw
in Nederland
1940-1965
Nijmegen
Mariënburgkapel
2 februari - 14 maart
Voor informatie over meer
tentoonstellingslocaties en data:
www.monumentenzorg.nl
Future for the European countryside?
New perspectives on rural development
Een internationaal congres over hoe het platteland zou
moeten ontwikkelen tegen het licht.
Met Nikiforos Sivenas, Bernd Voss, Prof. Peter Midmore,
Prof. John Bryden
Plaats: Conferentie Centrum ‘De Wageningse Berg’, Wageningen
Datum en tijd: 29 april, 2004 9.00u - 18.00u
Kosten: 40 euro, studenten 10 euro
Informatie: ruw@ruw.nl
Grensverleggende landschapsarchitectuur
Het studiejaar 2003/2004 van de Academie voor Bouwkunst in Maastricht staat in het teken van de internationale samenwerking op het gebied van stedelijke
en ruimtelijke ontwikkeling in de Euregio. Van 11 februari t/m 24 maart organiseert het Vitruvianum i.s.m. de Academie een reeks lezingen in Heerlen.
10.3.4 Levende waterlandschappen Caspar Slijpen Landschapsarchitect, Maastricht
17.3.4 Save us from quantity u.a.p.S, Parijs
24.3.4 Gardener’s world H+N+S Landschapsarchitecten, Utrecht
Reserveren: vitruvianum@heerlen.nl (noodzakelijk) Informatie: www.academievanbouwkunst.com/Landschap.pdf
Het
Het
Russische
Russische
Landschap
Landschap
overzichtstentoonstelling
met belangrijke
werken van
Ivan Sjisjkin,
Isaak Levitan en
Archip Koeïndzji.
tot 19 april in het Groninger
museum
www.groninger-museum.nl
KAARTEN UITGELEGD
Met speciale aandacht voor
beroemde kartografen als Blaeu,
Van Deventer en Kraijenhoff.
Tot 12 april 2004
Locatie: Utrechts
Universiteitsmuseum
Informatie: www.uu.nl

TOPOS Perodiek van het Laboratorium voor de Ruimtelijke Planvorming
TOPOS
Periodiek van het Laboratorium voor de Ruimtelijke Planvorming
TOPOS
Periodiek van het Laboratorium voor de Ruimtelijke Planvorming
TOPOS
Periodiek van het Laboratorium voor de Ruimtelijke Planvorming
Abonnement
Ja, ik wil een abonnement op TOPOS. Dit abonnement heeft een looptijd van een jaar. Na het
voldoen van de abonnementsgeld ontvang ik ook de eerdere nummers die TOPOS dat jaar uit
heeft gebracht. Het abonnementsgeld van 15 euro maak ik onder vermelding van mijn naam en
adres over op rekeningnummer 397090846 t.n.v. TOPOS te Wageningen.
Naam (Bureau)
Straat
Postcode
Telefoonnummer
Woonplaats
E-mail
Plaats Datum Handtekening
Abonnement
Ja, ik wil een abonnement op TOPOS. Dit abonnement heeft een looptijd van een jaar. Na het
voldoen van de abonnementsgeld ontvang ik ook de eerdere nummers die TOPOS dat jaar uit
heeft gebracht. Het abonnementsgeld van 15 euro maak ik onder vermelding van mijn naam en
adres over op rekeningnummer 397090846 t.n.v. TOPOS te Wageningen.
Naam (Bureau)
Straat
Postcode
Telefoonnummer
Woonplaats
E-mail
Plaats Datum Handtekening
Abonnement
Ja, ik wil een abonnement op TOPOS. Dit abonnement heeft een looptijd van een jaar. Na het
voldoen van de abonnementsgeld ontvang ik ook de eerdere nummers die TOPOS dat jaar uit
heeft gebracht. Het abonnementsgeld van 15 euro maak ik onder vermelding van mijn naam en
adres over op rekeningnummer 397090486 t.n.v. TOPOS te Wageningen.
Naam (Bureau)
Straat
Postcode
Telefoonnummer
Woonplaats
E-mail
Plaats Datum Handtekening

Stuur de ingevulde kaart in een voldoende gefrankeerde envelop naar:
TOPOS
Generaal Foulkesweg 13
6703 BJ Wageningen
Stuur de ingevulde kaart in een voldoende gefrankeerde envelop naar:
TOPOS
Generaal Foulkesweg 13
6703 BJ Wageningen
Stuur de ingevulde kaart in een voldoende gefrankeerde envelop naar:
TOPOS
Generaal Foulkesweg 13
6703 BJ Wageningen

Jornt Schroder
Redactie
Ilva Noorda
Vormgeving
Famke Bakker
Eindredactie
Bart Wubben
Redactie
Sandra Perez
Raatgerink
Redactie
Mark Hendriks
Redactie
Peter Veenstra
Redactie
COLOFON
TOPOS is de periodiek van de
studierichting Landschap, Planning en
Ontwerp en het Laboratorium voor Ruimtelijke
Planvorming van Wageningen Universiteit.
Het blad wordt gemaakt door
studenten en verschijnt driemaal per
jaar.
Abonnementen
Een abonnement op het tijdschrift TOPOS
kost 15 Euro per jaar. Bij overmaking van
dit bedrag op rek.nr. 397090846 ten name
van TOPOS in Wageningen, krijgt u de
reeds verschenen nummers van het betreffende
jaar en de nieuwe nummers
toegestuurd. Een abonnement op TOPOS
loopt van januari tot december.
Opzeggingen dienen voor 1 december
te geschieden. Leden van de studievereniging
Genius Loci en medewerkers
van het Laboratorium voor Ruimtelijke
Planvorming ontvangen TOPOS gratis.
Voor inlichtingen kunt u mailen naar:
st.topos@wur.nl
Redactie
Famke Bakker, Mark Hendriks, Sandra
Perez Raatgerink, Jornt Schroder, Peter
Veenstra, Bart Wubben
Eindredactie
Famke Bakker
Vormgeving
Ilva Noorda
Met medewerking van
Henk van Aggelen, Martijn van Bakel, Kees
van Dam, Gerda van Ekris, Gertjan Jobse,
Lidewij Schellevis, Paul Rijken, Paul
Roncken
Bestuur
Bart Wubben (voorzitter), Mark Hendriks
(secretaris), Bart-Jan Davidse (penningmeester)
Redactieadres
Redactiekamer TOPOS
Generaal Foulkesweg 13
6703 BJ Wageningen
tel. 0317-484245
E-mail
st.topos@wur.nl
Internet
www.topos-magazine.tk
Druk
NEXTPRINT, Rosmalen
Oplage
450 exemplaren
Registratie
ISSN 1572-302X
TOPOS / 02 / 2003 57

Rotondekunst
- De Lier
- Groesbeek
- Heilige Landstichting
- Beuningen
Rotondekunst
- De Lier
- Groesbeek
- Heilige Landstichting
- Beuningen
TOP
LANDSCHAPPEN
Rotondekunst
- De Lier
- Groesbeek
- Heilige Landstichting
- Beuningen
Rotondekunst
- De Lier
- Groesbeek
- Heilige Landstichting
- Beuningen
In de serie Toplandschappen belicht TOPOS bijzondere plekken in de stedelijke buitenruimte en
het rurale landschap. Heeft U ook een suggestie voor Toplandschappen, mail: st.topos@wur.nl