Concepten - Topos

Jaargang 16
Nummer 3
2006
7 euro
TOPOS
Periodiek van het Laboratorium voor Ruimtelijke Planvorming
Concepten

I n h o u d
08 Concepten, perceptie en wetenschap
Waarom we zonder concepten hopeloos verloren zouden zijn
Maarten Jacobs
2 TOPOS / 03 / 2006
Artikelen
12 Concept, conceptie, conceptueel, concipiëren
Meto Vroom
16 De Nieuwe Hollandse Waterlinie
Van concept naar uitvoering
Rienke Groot
24 De lagenbenadering in de ruimtelijke planning
Over de waarde van de Nederlandse club sandwich
Janneke Hagens
28 SPOIL
Conceptual design for the reuse of Copenhagen’s clean surplus soil
Tobias Behr, Jan Heersche en Matthias Hartmann
32 For experts only
Over concepten die marginaliseren en uitsluiten
Martijn Duineveld en Raoul Beunen
36 Een verlangen dat planvat
Over het concept als verbinder
Hans Venhuizen
08
12
16
24
28

32
36
40
44
48
Rubrieken
04 Redactioneel
Henk-Jan Kooij
05 Caperton
Renée de Waal
15 Column
Kristof van Assche
20 Forum
Joren Jacobs en Henk-Jan Kooij
47 Wad vind ik nou mooi!
Lotte Bontje
Onderwijs
40 De torens van Ladonia
De strijd tussen wens en werkelijkheid
Raoul Beunen en Jeroen Neuvel
44 Karakteristieke processen van ontwikkelingsplanologie
Interactie en macht in theorie en praktijk
Joline Santen
48 Ontwerpen met water en de paradox van veiligheid en
vermaak
Ofwel hoe (landschap)ontwerpers een oplossing vinden voor de
spanning tussen de gevaren en aantrekkingskracht van water
Rosie Brader
52 Positionering van de cultuurhistorische waarden in de
locatieontwikkeling
Eveline de Kock
51 Onderwijscolumn
55 Boeken
TOPOS / 03 / 2006 3

Concepten
Concepten is het thema van dit nummer. Waarom
concepten? Op het eerste gezicht is het een thema
dat bindend is voor zowel planners als ontwerpers.
Op het eerste gezicht wel ja, maar als je naar de
betekenis van het concept gaat dan zie je al snel dat
de vork toch iets anders in de steel zit wat betreft de
betekenis van het concept in de beide disciplines. En
dat is typisch voor een concept.
Een concept betekent altijd iets anders voor
verschillende mensen. Neem nou de afbeelding op
de voorkant van dit exemplaar van de TOPOS. Ik zie
dan zo voor me dat een team van planners,
landschapsarchitecten, ambtenaren en anderen rond
de tafel zitten en met de visie voor een gebied bezig
zijn. Eerst worden de steden en dorpen ingekleurd,
dan de infrastructuur zoals wegen, kanalen en
spoorlijnen. Het selecte gezelschap discussieert
gezamelijk over de toekomst van het gebied: wat zijn
de sterke punten, wat zijn de zwakke punten en waar
willen we naartoe? En dan, door een speling van het
lot ziet de planner, de landschapsarchitect of de
ambtenaar – wie van de drie het geweest is laat ik
aan de fantasie van de lezer over – in een bevlieging
de vorm van een aap in het concept dat ze zojuist
geschetst hebben.
Hij of zij probeert de overige aanwezigen in de
koffiepauze van de kracht van het concept te
overtuigen. Immers, een planconcept dat op een aap
lijkt spreekt tot de verbeelding. Waren het niet de
apen die een belangrijke rol speelden in het ‘Jungle
book’? Denk aan de kracht die het concept heeft,
iedereen zal dit concept onthouden en tot uitvoer
brengen.
En voor je het weet woon je als burger in een gebied
dat ‘de aap’ wordt genoemd. Een enkeling die een
select clubje planners en landschapsarchitecten weet
te overtuigen, heeft grote invloed op jou
leefomgeving. Als eerzame burger heb je niets in de
melk te brokkelen. De laatste strohalm is dan de
gekozen volksvertegenwoordiger, maar of die echt
oog zal hebben voor wat het volk wíl en wat
democratisch is? Helaas zal niemand zich afvragen
waar we met zijn allen in godsnaam mee bezig zijn.
4 TOPOS / 03 / 2006
Zo wordt een planconcept dat door een klein clubje
bedacht wordt, goedgekeurd door het volgende
kleine clubje mensen. Zo wordt het planconcept ‘de
aap’ een waarheid die aangeeft wat er met de ruimte
om ons heen moet gaan gebeuren. In elke volgende
discussie over de inrichting van ons landschap wordt
weer gewapperd met ‘de aap’, om een bepaalde
ruimtelijke ontwikkeling te legitimeren. Een
herdefinitie van het concept blijkt schier onmogelijk.
Het concept zit zo diep ingebakken dat het minstens
nog 30 jaar zal duren – todat de bedenkers van het
concept met pensioen gaan – eer het concept ter
discussie gesteld kan worden.
En zo kan het gebeuren dat 5.034 jaar later, wanneer
de golven al enkele malen ons landje hebben
overspoeld, een nieuwe beschaving zich zal afvragen
waarom wij in ’s hemelsnaam onze steden, dorpen
en infrastructuur zo ingericht hebben dat er vanuit de
lucht een aap zichtbaar is.
Zochten deze primitievelingen contact met de goden?
Henk-Jan Kooij
Eindredacteur Concepten
Redactioneel

Caperton
In de rubriek Caperton doet de redactie van TOPOS
verslag van nieuws in de categoriën ‘onderwijs’,
‘onderzoek’, ‘praktijk’ en ‘aankondigingen’. Caperton is de
naam van het land tussen twee afwateringskanalen van
verschillende dorpen. Het is het land tussen verschillende
werelden; de plek waar nieuws zich kan verzamelen.
Lekker groen! volkstuinen,
traditie & vernieuwing
De functie en locaties van de volkstuinen in Nederland
veranderen. Fungeerden zij voorheen vooral als extra
voedselbron, tegenwoordig hebben de volkstuinen steeds
meer een sociale en recreatieve functie. Waren zij vooral
gelegen op aantrekkelijke locaties in en om de steden, nu
worden deze gebieden steeds meer bedreigd door
bijvoorbeeld woningbouw en veranderende infrastructuur.
Te zien tot en met 7 januari in Kasteel Groenveld in
Baarn.
Het Onderwijs Team
Het OT is vanaf heden elke ochtend bereikbaar in het OT
kantoor, wat voorlopig nog gehuisvest is kamer 020 in de
Hucht.
Die grote leegte
De toekomst van het Markermeer houdt Nederland al
anderhalve eeuw bezig. Een nieuwe uitbreidingswijk voor
Amsterdam, een nieuwe luchthaven of ruimte voor boeren
uit de bollenstreek? Of toch een groot natuur- en
recreatiegebied? Over de mogelijke bestemmingen van het
Markermeergebied bestaan veel verschillende meningen.
De tentoonstelling ‘Die groote leegte’ 150 jaar toekomst van
het Markermeer toont tal van van bijzondere kaarten,
documenten, maquettes, foto- en filmmateriaal en geeft zo
een indringend beeld van de plannen die in de loop der tijd
voor de inrichting van het gebied zijn ontwikkeld. De
tentoonstelling is te zien vanaf 24 september tot en met 22
april 2007 in het Nieuw Land Erfgoedcentrum in Lelystad.
Meer informatie:
http://www.nieuwlanderfgoedcentrum.nl/
Promotie: van oude dingen,
de mensen, die voorbij gaan...
Op 22 december 2006, 16.00 uur zal Martijn Duineveld zijn
dissertatie ‘Van oude dingen, de mensen, die voorbij
gaan… Over de voorwaarden meer recht te kunnen doen
aan de door burgers gewaardeerde cultuurhistories’
verdedigen in de aula van Wageningen Universiteit.
In zijn dissertatie betoogt Martijn Duineveld dat als de
overheid meer ‘draagvlak’ wil voor haar cultuurhistorisch
beleid, zij meer recht zal moeten doen aan de wensen van
verschillende groepen burgers. Dat is niet eenvoudig
volgens hem. De omgang met cultuurhistorie en in het
bijzonder archeologie wordt in Nederland gedomineerd
door een kleine elite van aan de overheid verbonden
‘experts’. Deze experts zijn georganiseerd in een min of
meer gesloten beleidswereld. Daardoor wordt er voorbij
gegaan aan de wensen van uiteenlopende groepen
mensen. Daaraan recht doen impliceert dat de geslotenheid
van het cultuurhistorisch beleidsveld moet worden
doorbroken. Hoewel zijn dissertatie zich beperkt tot de
wereld van de archeologie, zijn de uitkomsten daarvan
zeker relevant voor andere beleidsvelden waarbinnen de
ambitie bestaat het beleid van de overheid te
democratiseren.
Martijn is onderzoeker bij de leerstoelgroep Sociaalruimtelijke
analyse. Het onderzoek werd uitgevoerd onder
begeleiding van professor Jaap Lengkeek (hoogleraar
Sociaal Ruimtelijke analyse, Wageningen Universiteit).
Geïnteresseerden zijn van harte welkom de verdediging en
de aansluitende receptie bij te wonen. Het wordt, volgens
Martijn, een dag om nooit meer te vergeten. Wie zijn wij om
aan zijn woorden te twijfelen?
TOPOS / 03 / 2006 5

6 TOPOS / 03 / 2006
Promotie: the production of
mindscapes
Op 10 november, 16.00 uur zal Maarten Jacobs zijn
proefschrift verdedigen in de aula van Wageningen
Universiteit. In ‘the production of mindscapes: a
comprehensive theory of landscape experience’ wordt een
theorie ontwikkeld die beschrijft hoe landschapsbeleving
werkt, hoe verschillende factoren de wijze waarop
landschappen beleefd worden kunnen beïnvloeden, en
welke hersenprocessen landschapsbeleving realiseren.
Verschillende disciplinaire benaderingen (onder andere
omgevingspsychologie, fenomenologie, humane geografie)
worden binnen deze theorie geïnterpreteerd en met elkaar
verbonden. Maarten Jacobs is docent bij de leerstoelgroep
Sociaal-ruimtelijke analyse. Het onderzoek werd
uitgevoerd onder begeleiding van
professor Jaap Lengkeek (hoogleraar
Sociaal Ruimtelijke analyse,
Wageningen Universiteit) en dr. Hans
Dooremalen (docent
bewustzijnsfilosofie, vakgroep
Rationality and Non-reduction,
Universiteit Tilburg).
Geïnteresseerden zijn van harte
welkom de verdediging en de
aansluitende receptie bij te wonen.
Aaron Betsky verlaat het NAi
Aaron Betsky, directeur van het Nederlands
Architectuurinstituut (NAi), verlaat per 27 oktober 2006 het
internationale instituut waaraan hij vijf en een half jaar
leiding gaf. Betsky treedt op 21 november 2006 in dienst
als directeur van het Cincinnati Art Museum, een van de
oudste en grotere kunstmusea in de Verenigde Staten. De
Raad van Toezicht en medewerkers van het NAi betreuren
het vertrek van hun directeur zeer, maar hebben alle begrip
voor deze stap die Betsky nieuwe uitdagingen en kansen
biedt in zijn vaderland. Op korte termijn start de Raad van
Toezicht, onder voorzitterschap van Hans Andersson, de
procedure om een nieuwe directeur te vinden voor het NAi.
bron: NAi Press op 29 augustus 2006
Heeft u nieuws of suggesties voor de rubriek Caperton dan
kunt u dit e-mailen naar de redactie, st.topos@wur.nl onder
vermelding van ‘nieuws’. De redactie behoudt zich het recht
voor een selectie te maken van ingezonden berichten.

TOPOS / 03 / 2006 7

Concepten, perceptie en wetenschap
Waarom we zonder concepten hopeloos verloren zouden zijn
Bij het woord ‘concept’
denken we al snel aan iets
intellectueels en ingewikkelds,
bijvoorbeeld aan wetenschap-
pelijke concepten of filoso-
fische concepten. Concepten
spelen echter tevens een
essentiële rol in onze alledaag-
se belevingswereld: zonder
concepten zou deze alleen uit
complete chaos bestaan. In dit
artikel volgt een onderbouwing
van deze bewering, en een
uitleg van de wijze waarop wij
deze concepten ontwikkelen.
Tenslotte wordt een vergelijking
gemaakt tussen mentale
concepten, die een rol spelen
in onze alledaagse belevings-
wereld, en wetenschappelijke
con-cepten, die een rol spelen
in de constructie van weten-
schappelijk begrip.
Maarten Jacobs
Universitair docent Sociaal-ruimtelijke
analyse, Wageningen Universiteit
Onderzoeker, centrum Landschap, Alterra
maarten.jacobs@wur.nl
8 TOPOS / 03 / 2006
Weg met de camera
Perceptie is de beleving van objecten in
de buitenwereld, bijvoorbeeld het
ervaren van een boom. In eerste instantie
zouden we kunnen denken dat perceptie
ongeveer hetzelfde werkt als een camera.
Zoals een camera de buiten-wereld op
natuurgetrouwe wijze registreert op
grond van de prikkels die op de lens
vallen, zo creëren wij een afspiegeling
van de buitenwereld in onze psyche op
grond van de prikkels die worden opgevangen
door onze zintuigen.
Natuurlijk werken een camera en onze
hersenen anders, maar het functionele
principe blijft hetzelfde. Buiten staat
een boom met bepaalde eigenschappen,
en als wij ernaar kijken zien wij die
boom met die eigenschappen. De
camera-metafoor van perceptie wordt
echter serieus uitgedaagd door de
volgende (gedachten-) experimenten.
Experiment 1: kijken naar een bekende. Als
we het gezicht van een bekende zien,
dan ervaren wij wat we zien direct als
het gezicht van een bekende. De prikkels
die op ons netvlies vallen, zijn echter
nooit precies hetzelfde: er zijn altijd
details die anders zijn, zoals de lichtval.
Beleven is dus meer dan een passief
registreren; in de herkenning zit een
element van creatieve constructie.
Experiment 2: Chinese karakters. In figuur
1 zullen de meesten direct Chinese
karakters herkennen.
Deze herkenning vindt waarschijnlijk
niet plaats op grond van het feit dat we
ooit geleerd hebben dat deze specifieke
symbolen Chinese karakters zijn.
Misschien is het wel een neptekening,
die geen echte Chinese karakters uitdrukt.
We zien Chinese karakters, omdat ze
lijken op voorstellingen van Chinese
karakters die wij reeds tot onze
beschikking hebben. (En om irritaties
te voorkomen: het zijn echte Chinese
karakters, die ‘succes’ betekenen.)
Experiment 3: de Kanisza driehoek.
Kijkend naar figuur 2 beleven wij een
driehoek.
Maar waar is die driehoek dan? Het
plaatje bestaat uit drie zwarte stippen
met inkepingen die gericht zijn op het
midden. Een driehoek is niet inherent
aanwezig in deze afbeelding. Toch
kunnen we het niet vermijden dat we
een driehoek ervaren. We voegen met
andere woorden iets toe aan de visuele
prikkels die onze zintuigen opvangen,
alvorens wij een ervaring hebben.
Experiment 4: ambigue plaatjes. In figuur 3
kunnen we zowel een eendenkop als
een konijnenkop zien.
Onze ervaring van het plaatje kan dus
veranderen, terwijl de binnenkomende
prikkels hetzelfde zijn.
Deze experimenten tonen aan dat er
‘iets’ in onze psyche moet zijn, op grond
waarvan wij de via onze zintuigen binnenkomende
prikkels organiseren en
interpreteren. De camerametafoor is
daarmee onhoudbaar. Zonder dat ‘iets’
kunnen wij geen bekende dan wel onbekende
zaken herkennen, iets beleven
dat niet inherent is aan de prikkels, of
bepaalde prikkels op meerdere manieren
ervaren, allemaal capaciteiten waarover
een camera niet beschikt. Dat ‘iets’ in
onze psyche bestaat uit concepten.
Omdat het begrip ‘concept’ op verschillende
manieren wordt gebruikt
(zoals bijvoorbeeld in de uitdrukkingen
‘wetenschappelijke concepten’ of
‘planconcepten’), zal ik ter aanduiding
van concepten zoals die zijn opgeslagen
in de psyche de term ‘mentale concepten’
hanteren.
Mentale concepten
Wat zijn mentale concepten, en wat doen
ze eigenlijk? Volgens Howard (1987) is
een mentaal concept ‘a mental representation
of a category, which allows us to
sort stimuli into instances and

noninstances’. Sperber en Wilson (1998)
omschrijven een mentaal concept als
‘an enduring mental structure, which is
capable of playing different discriminatory
or inferential roles on different occasions
in an individual’s mental life’.
Mentale concepten zijn structuren in de
individuele psyche, waarmee we kunnen
discrimineren tussen stimuli (bijvoorbeeld
iets al dan niet als boom kunnen
herkennen). Mentale concepten moeten
we niet verwarren met woorden.
Mentale concepten hoeven helemaal
niet talig te zijn. We kunnen bijvoorbeeld
bepaalde vormen herkennen waar
we geen woorden voor hebben, en we
zijn in staat om meer kleuren blauw van
elkaar te onderscheiden dan we woorden
voor blauwtinten hebben (uit onderzoek
blijkt dat we ongeveer vijf miljoen
kleuren van elkaar kunnen onderscheiden,
en dat is meer dan het aantal
woorden dat het lexicon van welke
natuurlijke taal ook bevat). Sommige
mentale concepten kunnen echter
eenvoudig met woorden worden verbonden,
zoals het concept boom en het
woord ‘boom’.
In onze psyches zitten miljoenen
mentale concepten opgeslagen. Deze
mentale concepten zijn met elkaar
verbonden in netwerken. Zo is iemand’s
mentale concept voor boom een
netwerk van visuele mentale concepten
voor bomen (hoe zien bomen eruit),
auditieve mentale concepten (hoe klinkt
het ruisen van blaadjes in de wind),
cognitieve mentale concepten (hoe zijn
bomen opgebouwd, hoe werken ze
fysiologisch), enzovoorts. Onze
psychische structuur bestaat dus uit
onvoorstelbaar veel mentale concepten,
met talloze onderlinge verbindingen.
Zonder deze mentale concepten zou
onze beleving volstrekt, maar dan ook
helemaal volstrekt, betekenisloos zijn.
We zouden alleen maar honderd procent
chaos kunnen beleven, te vergelijken
met de sneeuw op TV als er geen
kanaalontvangst is (maar dan nog erger,
want onze beleving van deze sneeuw is
toch al een beetje gestructureerd).
Zonder mentale concepten zouden we
een bombardement aan prikkels binnenkrijgen,
waar we vervolgens niets mee
kunnen. De binnenkomende prikkels
leiden tot sensatie, maar sensatie is nog
geen perceptie: eerst vinden er allerlei
informatieverwerkende processen
plaats, waarmee de informatie wordt
gedeconstrueerd, georganiseerd en
geïnterpreteerd met behulp van deze
mentale concepten. Meestal zijn we ons
niet bewust van het verschil tussen
sensatie, de ervaring van ruwe betekenisloze
informatie, en perceptie, de
ervaring van georganiseerde, betekenisvolle
voorstellingen, omdat de tussenliggende
informatieverwerkende processen
in de regel nogal snel verlopen.
Soms echter wordt het verschil duidelijk,
zoals bij figuur 4. Neem even de tijd
om ernaar te kijken, totdat je ziet wat
het voorstelt (tip: er staat een woord).
Als je begint te kijken, dan zie je een
chaotische verzameling onregelmatige
zwarte vormen met een witte balk
erdoor. Na een tijdje doemt opeens het
woord ‘seeing’ op. We zijn ons grotendeels
niet bewust van het tussenliggende
informatieverwerkende proces. Het
woord verschijnt schijnbaar plotseling.
Als we het woord zien, dan hebben we
ons visuele mentale concept voor dit
woord weten te koppelen aan het
plaatje, waardoor we opeens in staat
zijn om uit de relatieve chaos (sensatie)
een betekenisvolle voorstelling te
creëren. Iemand die zich niet de juiste
mentale concepten heeft eigengemaakt
voorafgaand aan het zien van dit plaatje,
zal het woord nooit kunnen zien. Maar
hoe komen we dan aan deze mentale
concepten?
De geboorte van mentale concepten
Virgil is de naam van een patiënt van de
neurochirurg Oliver Sacks, die
verschillende fascinerende boeken heeft
geschreven over mensen met
afwijkende belevingswerelden. Virgil
werd kort na zijn geboorte blind. De
diagnose was retinitis pigmentosa, een
ongeneeslijke ziekte. Op zijn vijfenveertigste
levensjaar werd opnieuw een
diagnose gesteld, waaruit bleek dat zijn
blindheid het gevolg was van een
andere afwijking, die met een operatieve
ingreep kon worden hersteld. Aldus
geschiedde. En Virgil kon weer zien.
Aanvankelijk was hij natuurlijk zeer
verguld, maar na een paar dagen werd
hij zich bewust van een groot probleem.
Zijn vrouw schreef hierover het volgende
in haar dagboek: als een baby die net
leert zien, alles is nieuw, spannend en
eng, hij weet niet wat zien betekent
(Sacks, 1995). Het probleem was dat
Virgil niet over de visuele mentale
concepten beschikte waarmee hij
betekenis kon toekennen aan zijn
visuele sensaties. De visuele belevingswereld
van Virgil kunnen we ons voorstellen
als de visuele ervaring die wij
hadden bij het kijken naar figuur 4
voordat we het woord ‘seeing’ zagen:
een verzameling chaotische vormen,
die praktisch betekenisloos is.
Omdat Virgil altijd blind is geweest,
heeft hij nooit visuele mentale concepten
gevormd in zijn psyche. En, helaas
voor hem, als je vijfenveertig bent, dan
kun je deze mentale concepten nooit
meer goed aanleren. Er zijn bepaalde
kritische periodes in het leven, waarin
prikkels nodig zijn om visuele mentale
concepten te vormen. Dit blijkt bijvoorbeeld
uit proeven met muizen. Jonge
muizen die in hun eerste levensmaanden
gedurende een periode van
een paar weken worden uitgesloten van
visuele stimulatie (bijvoorbeeld door ze
in het volstrekte donker te zetten),
leren nooit meer goed zien. Mentale
concepten verwerven we dus gedurende
de loop van ons leven, onder invloed
van stimulering door prikkels die onze
zintuigen opvangen uit de
buitenwereld.
TOPOS / 03 / 2006 9

De neuroloog Kandel heeft het achterliggende
neurale mechanisme van de
vorming van mentale concepten
ontrafeld, een prestatie waarvoor hij in
1995 de Nobelprijs voor de geneeskunde
ontving. Onze hersenen bestaan
uit ongeveer honderd miljard hersencellen,
neuronen, die met elkaar
verbonden zijn door middel van
synapsen en dendrieten. Als een neuron
is geactiveerd gaat er een stroompje
door het synaps, dat weer wordt
gedetecteerd door een dendriet van een
andere neuron dat met de synaps is
verbonden. Dit leidt tot activering van
een volgend neuron. Tussen de synaps
en de dendriet zit echter een kloofje.
Dit kloofje wordt overbrugd doordat
het geactiveerde neuron neurotransmitters
vrijlaat die door de dendriet van
het volgende neuron worden opgevangen.
Kandel (2001) ontdekte echter
dat neurotransmitters meer doen dan
signalen doorgeven van de ene naar de
andere hersencel: ze veranderen de
genexpressie van hersencellen.
Bepaalde genen worden geactiveerd, en
zetten via een complexe keten van
chemische processen aan tot versterking
van bestaande verbindingen en
de creatie van nieuwe verbindingen
tussen hersencellen. Met andere
woorden: de neurale circuits in onze
hersenen veranderen voortdurend
onder invloed van activering. Dat
specifieke neurale circuits coderen voor
specifieke mentale concepten wordt
10 TOPOS / 03 / 2006
figuur 1: chinese karakters figuur 2: de kamikaze driehoek
gedemonstreerd door een onderzoek
van Newsome et al. (1989). Zij trainden
eerst rhesusaapjes om hun arm op te
steken als zij stippen naar links zagen
bewegen. Daarna spoorden zij het
specifieke neurale circuit op dat was
geactiveerd tijdens hun ervaring van
beweging naar links, met andere woorden
het circuit dat codeert voor hun mentale
concept beweging naar links.
Vervolgens implanteerden zij een
elektrode tegen dit specifieke circuit in
de hersenen van de aapjes. In een
experiment lieten zij de aapjes stippen
zien die ad random bewogen. Op het
moment echter dat de onderzoekers
lichte stroompjes toedienden aan de
aapjes, dan staken de aapjes hun arm
op. Met andere woorden, zij ervaarden
beweging naar links, omdat hun mentale
concept werkzaam was, ook al bewogen
de stippen ad random. Kortom, mentale
concepten maken we ons eigen,
gedurende ons leven, onder invloed van
prikkelingen, die aanzetten tot de
vorming van neurale circuits, die
coderen voor mentale concepten.
Wetenschappelijke concepten
Vanuit dit perspectief van mentale
concepten en de noodzakelijke rol die
ze spelen in het construeren van een
betekenisvolle belevingswereld, kunnen
we naar wetenschappelijke concepten
kijken. Het is dan geen uitputtende
analyse van wat wetenschappelijke
concepten precies zijn, maar een korte
vergelijkende analyse vanuit een bepaald
gezichtspunt.
Via onze ogen knalt er per seconde tien
miljoen bits aan informatie onze
hersenen binnen. Onze bewustzijnscapaciteit
kan dit helemaal niet aan. We
scheppen ordening in deze chaos door
mentale concepten te gebruiken, die
leiden tot het reduceren van de overweldigende
hoeveelheid informatie tot
enkele zinvolle percepten, waar we iets
mee kunnen. Wat mentale concepten
doen voor onze alledaagse belevingswereld,
dat doen wetenschappelijke
concepten voor wetenschappelijke
activiteit, en de productie van, noem
het maar, intellectueel analytische
kennis. De werkelijkheid is oneindig
complex en divers, en daarom kunnen
we de werkelijkheid als zodanig niet
onderzoeken. Om deze complexiteit als
onderzoeker te lijf te gaan, zijn we
gedwongen wetenschappelijke concepten
te hanteren, waarmee we onze
onderzoeksactiviteiten reduceren,
waarmee we orde scheppen in de
chaotische werkelijkheid. Zoals ons
alledaagse begrip van de wereld om ons
heen mogelijk wordt gemaakt door het
construeren van netwerken van mentale
concepten, zo wordt ons wetenschappelijke
begrip van de wereld
mogelijk gemaakt door het bouwen van
netwerken van wetenschappelijke
concepten.

Zijn wetenschappelijke concepten dan
niets anders dan een deelverzameling
van mentale concepten, dat wil zeggen,
een specifiek type mentale concepten?
Ja en nee. Ja, omdat het wetenschappelijk
begrip van een persoon inderdaad bestaat
uit netwerken van specifieke mentale
concepten. Nee, omdat wetenschappelijke
kennis publieke kennis is. Ook al
begrijpt iemand iets, we kunnen pas
spreken van wetenschappelijke kennis
als dit begrip wordt gedeeld met
anderen. Einstein was niet tevreden
met zijn inzicht dat later bekend is
geworden als de relativiteitstheorie.
Nee, hij moest zich veel moeite
getroosten om zijn mentale concepten
die dit inzicht vormden om te zetten in
taal, zodat het ook door anderen
begrepen kon worden. Hij moest
uitleggen dat hij met het concept
relativiteit bedoelde dat ruimte en tijd
vanuit een waarnemer relatief zijn ten
opzichte van een andere waarnemer,
dat de verhoudingen in ruimte en tijd
tussen twee waarnemers worden
bepaald door de snelheid van de
waarnemers ten opzichte van elkaar, en
dat deze verhoudingen exact zijn uit te
rekenen door middel van de zogenoemde
Lorenz-transformaties. Andere natuurkundigen
lazen zijn publicatie, en dit
leidde ertoe dat zij nieuwe netwerken
van mentale concepten gingen vormen
die de relativiteitstheorie representeerden,
en die, althans tot in bepaalde mate,
overeenkwamen met het netwerk van
figuur 3: ambigue afbeelding figuur 4: sensatie en perceptie
mentale concepten dat Einstein in zijn
hoofd had.
Wetenschappelijke concepten zijn dus
meer dan specifieke mentale concepten
van een bepaald persoon: ze bestaan
pas als ze letterlijk zijn vertaald in taal
en zijn begrepen door andere wetenschappers,
wat leidt tot overeenkomsten
in netwerken van mentale concepten
onder leden van een wetenschappelijke
gemeenschap. Einstein is dood, maar
het wetenschappelijke concept relativiteit
is springlevend.
Literatuur
- Howard, J. (1987). Concepts and schemata.
London: Cassell Educational.
- Kandel, E. R. (2001). The molecular biology
of memory storage: a dialogue between genes
and synapses. Science, 294(5494), 1113-1120.
- Newsome, W., Britten, K. & Movshon, A.
(1989). Neural correlates of a peceptual decision.
Nature, 341, 52-54.
- Sacks, O. (1995). Wel en niet zien. In: O. Sacks,
Een antropoloog op Mars, zeven paradoxale `
verhalen. Amsterdam: Meulenhof.
- Sperber, D. & en Wilson, D. (1998). The
mapping between the public and the mental
lexicon. In: P. Carruthers & J, Boucher, Thought
and language. Cambridge: CUP.
Summary
Mental concepts play an inferential
and necessary role in the information
processing bringing about meaningful
experiences, as experiments
demonstrate. Without mental
concepts, our experiences would be
fully chaotic. Mental concepts are
created during the course of life, under
influence of neural stimulation, leading
to an alteration of neural circuits that
code for mental concepts. Scientific
concepts resemble mental concepts
with respect to their conditional
inferential role in making sense of the
world. However, scientific concepts
are different from mental concepts in
the sense that the former are public,
while the latter are private.
TOPOS / 03 / 2006 11

Concept, conceptie, conceptueel, concipiëren
Concept. Conceptie.
Conceptueel. Concipiëren.
Betekenis: kladversie,
denkbeeld of gedachte, stap in
een plannings- of ontwerp-
proces. Begrippen die we
allemaal kennen en hanteren,
die onderling slechts subtiel
verschillen. Maar wat is nu de
juiste interpretatie van deze
begrippen? En wat is het
verschil precies, wanneer we
ze gebruiken in het dagelijks
leven of als we in deze termen
over ons vakgebied praten?
De redactie vroeg emeritus
hoogleraar landschaps-
architectuur Meto Vroom om
uitleg. Met behulp van zijn
nieuwe Lexicon van de tuin-
en landschapsarchitectuur
geeft hij weer wat de betekenis
is van concepten in en voor de
ruimtelijke planning en de
landschapsarchitectuur.
Meto J. Vroom
Emeritus hoogleraar Landschapsarchitectuur,
Wageningen Universiteit
12 TOPOS / 03 / 2006
De cursief gedrukte woorden verwijzen naar
lemma’s in het Lexicon van de tuin- en
landschapsarchitectuur
Wat betekent nu eigenlijk het woord
‘concept’? We kunnen vooropstellen dat
we te maken hebben met een breed begrip
dat – mits heel algemeen geformuleerd
– op diverse levensterreinen van
toepassing is, maar qua inhoud niet altijd
hetzelfde is. Een concept kan concreet,
abstract of theoretisch zijn en zo de
grondslag voor theorievorming behelzen.
In de ruimtelijke planning is een planconcept
(of planningsconcept) weliswaar
verwant met een ontwerpconcept
in de landschapsarchitectuur en in de
industriële vormgeving, maar het is toch
niet hetzelfde, terwijl het in de beeldende
kunsten en de literatuur weer een
andere lading heeft.
Eigenlijk is het woord ‘concept’ zoals we
dat gebruiken in de planning en het ontwerp
taalkundig niet correct. Immers, de
nieuwe van Dale noemt het ‘voorlopige
formulering van een geschrift’ en daar
gaat het ons niet om. Een voor ons doel
meer toepasselijke woord is ‘conceptie’,
dat uitgelegd wordt als ‘wording, schepping,
bevatting, vorming van een begrip
in de geest’ en ook ‘scheppende gedachte’.
Deze uitleg wordt bevestigd bij het
werkwoord ‘concipiëren’: ‘in de geest
vormen, volgens een zeker plan schetsen
(synoniem ontwerpen)’, en tenslotte
wordt ‘conceptuele kunst’ of ‘conceptual
art’ aangeduid als: ‘een kunstopvatting
in de moderne kunst, het eerst gepropageerd
door Marcel Duchamp, waarbij
het idee (concept) centraal staat en de
verbeelding daaraan ondergeschikt is’.
Tot zover de definities in van Dale. Ze
zijn wel wat algemeen maar ze laten wel
zien dat het voor ruimtelijke planners
en ontwerpers een kernbegrip is: het
duidt op een vitaal moment – of een vitale
fase – in elk plannings- en ontwerpproces.
Wat is nu een ruimtelijk planconcept,
zoals toegepast in de Ruimtelijke
Ordening?
Hidding (2002) citeert: ‘een ruimtelijk
plan-concept geeft in kernachtige vorm,
via woord en ook via beeld, uitdrukking
aan de wijze waarop een actor aankijkt
tegen de gewenste ontwikkeling van de
ruimtelijke inrichting, alsmede de aard
van de interventies die noodzakelijk
worden geacht’. Een bekend planconcept
is het ‘Groene Hart’, dat is een open
gebied, omsloten door een hoefijzervormige
reeks van verstedelijkte gebieden,
dat volgens de rijksoverheid zo
moet blijven.
Planconcepten drukken de intenties van
de planner uit ten aanzien van een toekomstige
situatie, zoals bijvoorbeeld het
streven naar behoud van bepaalde kwaliteiten
ofwel het juist ingrijpend vernieuwen
van de bestaande situatie. Men
denkt dus in heel algemene termen over
gewenste toestanden of processen. De
opeenvolgende nota’s Ruimtelijke Ordening
van de regering staan er vol van.
Theoretisch concepten zoals beschreven
door Vrijlandt (2006) hebben een hoger
abstractieniveau, ze vormen een samenhangend
stelsel van voorstellingen,
gedachten, wensbeelden. We kunnen
deze voorbeelden als concepten vooraf
beschrijven: ze zijn richtinggevend voor
planningsprocessen in het algemeen.
Ze berusten op ideaalvoorstellingen
omtrent de meest gewenste samenleving
en brengen de daarbij behorende
ruimtelijke inrichting tot uiting. Idealen
en ideologiën, paradigmas, maatschappijopvattingen
en politieke standpunten
spelen een rol. Ze zijn heel algemeen
geformuleerd, maar ze kunnen wel een
zekere uitwerking krijgen in modellen en
scenarios.
In de geschiedenis van de stedebouwkunde
spelen concepten vooraf een
grote rol. De filosofische basis heeft
hier in de loop der geschiedenis een
wisselende uitwerking gekregen in
concrete planning en vormgeving, zoals
uitvoerig beschreven door Geoffrey
Broadbent in zijn ‘Emerging concepts
in urban space design’.

Kleefmann (1984) gaat nader in op de
conceptvorming binnen of tijdens een
planningsproces. Hij onderscheidt in
principe twee werkwijzen bij het maken
van ruimtelijke plannen. De eerste
noemt hij het ‘overkragen’, waarbij
getracht wordt om al redenerend de
kloof tussen een bekende of kenbare
bestaande toestand en een nieuwe,
nagestreefde toestand te overbruggen
en een spoor vooruit te bouwen naar
de toekomstige situatie. De logica
domineert.
De tweede omschrijft hij als het
‘sprongen maken’ waarbij ‘met inzet
van fantasie en creativiteit’ verschillende
mogelijke nieuwe toestanden worden
verzonnen. Het logische proces wordt
hier aangevuld met het creatieve.
Daaruit ontstaan verschillende mogelijkheden
en potenties die ook in modellen
of scenarios nader uitgewerkt kunnen
worden. Hoewel Kleefmann het woord
concept in zijn betoog niet gebruikt is
het duidelijk dat deze activiteit daarop
duidt.
Wat is een ontwerpconcept in de tuin-
en landschapsarchitectuur?
Binnen het Wageningse onderwijs in de
landschaparchitectuur kwam het denken
in concepten in zwang in de loop van
de zeventiger jaren van de 20 ste eeuw.
Aanleiding was de crisis die ontstaan
was binnen de tot dan gevolgde werkwijze
bij complexe ontwerpopgaven,
die primair berustte op de terrein- en
de landschapsanalyse, ook wel aan te
duiden als een analyse van systemen.
Deze was ingevoerd in de jaren zestig
op grond van de stelling dat een ontwerper
ruimtelijke ingrepen in een
bestaande situatie slechts kon voorbereiden
wanneer hij het object van
bewerking grondig kende. Aangezien
het kennen van een complexe werkelijkheid
– of het nu een plek is of een
regio – in zijn totaliteit echter het
bevattingsvermogen van het menselijk
brein ver te boven gaat werd het onvermijdelijk
geacht om die werkelijkheid te
ontleden in een aantal componenten.
Men kan dit een vorm van reductie noemen.
De uiteengerafelde componenten
konden in de analyse apart bestudeerd,
gekarakteriseerd en vervolgens
gewaardeerd worden in samenhang met
geformuleerde ontwerpdoelstellingen.
Daarmee werd het ontwerpen – althans
deels – een wetenschappelijk
onderbouwde bezigheid, die door de herkenbaarheid
van de genomen stappen
en beslissingen ook heel democratisch
was. Iedereen werd verondersteld de
onontkoombaarheid van het logische
betoog te kunnen volgen en controleren.
De toepassing van deze methode bleek
echter niet zonder problemen te
verlopen. Om in de loop van een
ontwerpproces terug te keren van de
uiteengerafelde en geanalyseerde delen
van een terrein of landschap naar een
territorium-als-geheel bleek al moeilijk.
Werkelijk frusterend was echter de
ervaring dat – ook al kende de ontwerper
de relaties en affiniteiten tussen het
terrein en vormen van gebruik, en
beschikte over duidelijk omschreven
ontwerpdoelstellingen, waardoor het geheel
dus goed beredeneerd kon worden –
daaruit zelden een ruimtelijk ontwerp
voortvloeide. Er is blijkbaar meer nodig
en dat méér bestaat uit het genereren
van een ruimtelijk concept. Er moet
een idee, een voorstelling, een beeld
bestaan bij de ontwerper omtrent
datgene wat hij kan en wil. Zo’n ruimtelijke
ideaalvoorstelling moet daarbij
gaandeweg evolueren van een vage naar
een meer concrete vormgeving.
In Nederland lijkt de term te zijn overgewaaid
van de industriële design-wereld
uit de jaren tachtig van de 20 ste eeuw,
waarin vakmanschap gecombineerd
werd met persoonlijke expressie en
originele ideeën die men ‘concepten’
ging noemen. De Rietveldstoel kan als
een vroege voorloper worden beschouwd
(Kuilman, 2006).
Pogingen tot verklaring van het ontstaan
van concepten zoals beschreven in de
vakliteratuur van architecten en land-
schapsarchitecten berusten op de stelling
dat ideeëen, of de verbeeldingskracht
van een ontwerper, in de loop van de
tijd opgebouwd worden door het leren
waarnemen van de bestaande dagelijkse
omgeving en het opslaan daarvan in
zijn geheugen als herinneringsbeeld.
Daarbij speelt het zien van gelijkenissen
tussen beelden via associaties en het herkennen
van metaforen en samenhangen een
belangrijke rol (Warnau, 1990).
Die opgeslagen referentiebeelden worden
in het ontwerp toegepast en geleidelijk
in beeld gebracht tijdens het proces van
schetsen. Men kan dit de creatieve fase
of het creatieve moment in het ontwerpproces
noemen waarbij de intuïtie een
belangrijke rol speelt (Foqué, 1975). Zij
wordt ondersteund, zoals Meeus (1984)
beschrijft, door hulpmiddelen die een
ontwerper in de loop van zijn professioneel
bestaan geleidelijk in zijn
geheugen opbouwt en die zich lenen
voor interpretatie in nieuwe situaties.
Daarnaast spelen motieven en thema’s een
rol. Motieven zijn vaste manieren van
weergeven die tot het gereedschap van
de ontwerper behoren en die je kunt
leren. Vormcategorieën als lijnen, assen
en bogen horen daartoe. Verder moet
er een kennis zijn van de ontwerpmiddelen
en die kun je ook leren. Op grond van
dergelijke aangeleerde regels in combinatie
met idealen en ideologieën (de
innerlijke overtuigingen) en gevat in
een hedendaagse ontwerpstijl ontstaat
een nieuw beeld, uitgewerkt in de vorm
van een ontwerp.
Al die gebruikte termen horen bij de fase
van de conceptvorming in een ontwerpproces.
Daarmee kun je zeggen dat die
conceptuele fase van het ontwerpproces
niet een precies aan te duiden moment
is maar een samengaan voorstelt van tal
van passieve en actieve cerebrale en
emotionele momenten, al met al iets
wat zich niet precies laat benoemen en
beschrijven. Het blijft een ietwat geheimzinnig
en wetenschappelijk niet te
verklaren proces. Men kan het proberen
TOPOS / 03 / 2006 13

Een afgebroken zuil en poort met handgranaten symboliseren leven en dood in de tuin van Hamilton Finlay (Schotland).
te verklaren als het creatieve moment in
een ontwerproces, maar het is eigenlijk
een hele serie momenten waarin
allerhande zaken dooreenlopen. ‘It is
precisely the imagination – a certain mysterious,
fantastical or poetical quality –
from which a park derives the rationale
of its existence’ (Baljon, 1992).
Een construct, zoals beschreven in het
lexicon, gaat een stap verder in de zin
dat het een meer concreet voorstelbaar
beeld is.
Conceptuele kunst zoals we die onder
meer in voorbeelden van ‘land art’
vinden maakt veel gebruik van symbolen
en metaforen. Deze kunstvorm beoogt
niet primair om gevoelens van schoonheidservaring
op te roepen, maar om
de ervaren werkelijkheid te proble-
14 TOPOS / 03 / 2006
matiseren, om beschouwers ‘op het verkeerde
been’ te zetten, om een intellectuele
discussie te stimuleren en daarmee
nieuwe ideeën te genereren. De tuin van
Hamilton Finlay in Schotland, vormt
hiervan een treffend voorbeeld.
Afgebroken zuilen symboliseren het
korte leven van de mens, palladiaanse
kolommen staan naast modellen van
moderne vliegdekschepen en handgranaten
op de zuilen ter weerszijden
van een poort verwijzen naar de dood.
Conceptuele kunst kan in het algemeen
dus als een voedingsbron voor de
fantasiewereld van de ontwerper gezien
worden.
Al met al kunnen we concluderen dat
een concept op verschillende fasen in
plannings- en ontwerpprocessen kan
worden gevormd, en daarbij variëren
kan van een beredeneerd ideaal vooraf
– tot een creatieve sprong tijdens – een
ontwerpproces, waarbij de nodige
tussenvormen kunnen worden onderscheiden.
Het begrip laat zich dus niet
op eenvoudige wijze preciseren en
definiëren en het behoort daarmee tot
de vage begrippen in de ontwerpwereld.

Noten
- Baljon L. (1992). Designing Parks.
Architecture & Natura Press Amsterdam
- Broadbent G. (1990). Emerging
Concepts in Urban Space Design. Van
Nostrand Reinhold London New York
- Hidding M. (2002). Planning voor stad en
land. Uitgeverij Coutinho Bussum blz 110
- Kleefmann F. (1984). Planning als
zoekinstrument. VUGA s’ Gravenhage blz
102-110
- Foqué R. (1975). Ontwerpsystemen. Aula
paperback blz. 30 e.v.
- Kuilman D. 2006. “Fokker Friendship wint
de Beste Nederlandse Design Verkiezing” in:
NRC Handelsblad 5 Mei blz 21
- Meeus J.H.A. 1984. Op zoek naar een
instrumentarium voor de ontwerpkritiek in de
landschapsarchitectuur. Proefschrift
Wageningen
- Vrijlandt P. 2006. Concepten in de
landschapsarchitectuur Leerstoelgroep
Landschapsarchitectuur LAR 30806 blz 5-
7
- Warnau H. 1990. Ontwerpdoelstellingen in de
landschapsarchitectuur. Tijdschrift PLAN nr
5/6
Summary
The making of concepts is a vital
phase in the process of spatial
planning and landscape architecture.
For spatial planning a concept shows
mainly the intention of the planner
towards a future situation, in broad
terms, and points out directions for
planning processes in general. Next to
that concepts are used in the planning
process itself to bring in creativity.
In landscape architecture the analysis
of the landscapes and a clear program
are starting points for a design. Next
to that the designer needs an idea, an
image of what he wants to make to
produce a good design. For this he
needs the conceptual phase that
consists of observation and sketching
based on intuition. Design expressions
and the design style play an important
role to visualise the message a
designer wants to carry out.
Conceptual art wants to shock people
and cause intellectual discussion. To
realise this, images and metaphors
are used, which makes this form of art
known as conceptual.
Column
Les 1: de waarde van concepten
Wat is een concept? Een concept is een idee. Wat is het precies? Het is
alles wat verschillende disciplines die over ideeёn denken, zeggen. Wat kan
je doen met concepten? Alles wat je met ideeёn kan doen. Wat is een concept
in planning? Zowat alles.
Maar ook een paar dingen in het bijzonder: sommige plannings-tradities
kennen een grote waarde toe aan dingen die ze ‘planningsconcepten’ noemen.
Een planningsconcept is vaak een metafoor: iets is als iets anders. Naar iets
kijken alsof het iets anders is, kan je iets leren over dat iets; het kan een analytische
waarde hebben. Daarnaast kan er een retorische waarde zijn: het
kan partijen binden aan een idee voor de toekomst. Het concept ‘de ruimte
is een netwerk’ bijvoorbeeld, kan het resultaat van onderhandeling zijn, het
kan ook vooraf gaan aan onderhandeling, dat proces versoepelen.
In elk geval blijft het concept een concept, blijft het een sociale constructie,
iets wat gevormd wordt in en door verwijzing naar andere concepten (en
nooit direct naar een materiёle werkelijkheid). Verschuivingen in de denkwereld
van een organisatie, van een land, zijn verschuivingen in de conceptuele
wereld, veranderingen in de koppeling en begrenzing van concepten. Die
verschuivingen gebeuren de hele tijd, veroorzaken een constant verglijden
van betekenis en rol van concepten
In planning betekent dat vele dingen. In het geval van de grote richtinggevende
planningsconcepten betekent het dat er constant druk zal staan op
de concepten. De druk is variabel, omdat het concept nu eens beter, dan
weer slechter zal passen in de denkwerelden die bepalend zijn voor planning.
Dat doet niets af aan de waarde van dergelijke concepten in het algemeen;
integendeel, het is net de voorspelling van dergelijke druk die de grote
concepten in het leven riep, het is net de waarde van dergelijke concepten
om de druk een tijd te weerstaan.
Voor een democratische planning kan men zich niet uitsluitend verlaten op
grote richtinggevende concepten. Concepten met een retorische functie op
de korte en de middellange termijn dienen constant geproduceerd te worden,
en daarbij kunnen planning en ontwerp naadloos op elkaar aansluiten.
Ontwerpen kunnen een onderhandeling versoepelen. De ontwerpspecifieke
vervloeiing van vorm en inhoud, van vormen en concepten, kan op zijn
beurt weer een concept worden dat eenheid in de groep genereert.
Laat ons de analytische concepten niet vergeten: in planning kunnen ze
uit verschillende disciplines stammen, en om de analyse van ruimtelijke
processen zo inclusief mogelijk te maken, dient de evenwaardigheid van
disciplines daarbij gevrijwaard te worden. Indien een discipline de arena
teveel domineert, krijgen standaardanalyses en dus standaardoplossingen
langzaam de overhand. Sommige analytische concepten zullen direct
metaforisch zijn, andere rusten op een dieperliggende metaforische basis:
de vooronderstellingen van een theorie zijn vrijwel altijd metaforisch.
Eerlijke, effectieve en democratische planning zal altijd moeten streven naar
maximale inclusiviteit van perspectieven. Een variatie aan vormen van en
rollen voor concepten is daarbij onmisbaar. Daaraan voorafgaand: inzicht
in die veelvoudigheid.
Kristof Van Assche
TOPOS / 03 / 01 / 20066 / 2004 15

De Nieuwe Hollandse Waterlinie
Van concept naar uitvoering
De Nieuwe Hollandse Water-
linie is een indrukwekkende
toepassing van militaire
strategie om in tijden van
oorlog de steden Amster-
dam, Rotterdam, Den Haag
en Utrecht te verdedigen
tegen vijanden uit het
oosten. Via een ingenieus
waterbeheersingssysteem
konden laag gelegen
stukken land onder water
gezet worden (inundatie),
waardoor een onoverbrug-
bare hindernis ontstond
voor de vijand. De door-
gangen (accessen) op de
hogere, droge gronden
verdedigde men met forten,
schansen, batterijen en
oude vestingsteden. Water
werd een unieke bond-
genoot in de strijd tegen de
vijand.
De Nieuwe Hollandse
Waterlinie is inmiddels een
begraven militair geheim
waar een eigentijdse strijd
gestreden wordt: een
koortsachtige belangen-
strijd om de ruimte.
Rienke Groot
Medewerker ontwerp en ruimtelijke
kwaliteit, Projectbureau Nieuwe Hollandse
Waterlinie
r.groot@minlnv.nl
Paul Berends
Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie
16 TOPOS / 03 / 2006
Korte geschiedenis
Vanaf het sluiten van de Unie van
Utrecht in 1579 gaat de dan nog jonge
Republiek, bestaande uit Holland en
Utrecht, een gemeenschappelijke defensie
voeren. Werd tot nu toe slechts lokaal
gebruik gemaakt van het inzetten van
water als verdedigingsmiddel, van af dit
moment is er sprake van plannen voor
een echte verdedigingslinie. Hierbij
wordt optimaal gebruik gemaakt van
de geografische omstandigheden om
een zo groot mogelijk gebied te kunnen
verdedigen. Er wordt gekozen voor een
inundatielinie tussen Muiden en de Lek.
In het rampjaar 1672 wordt de linie
volledig in stelling gebracht en staan
grote delen van het land onder water.
Ondanks de strenge vorst die de linie
plaatselijk passeerbaar maakte, houdt
de linie stand. Mede hierdoor overleefde
de Republiek het Rampjaar.
De Hollandse Waterlinie
Na het vertrek van de Fransen in 1673
werd door de Staten van Holland besloten
om de linie duurzamer in te richten.
Tot nu toe werden de inundaties bij een
dreigende oorlogssituatie improviserend
uitgevoerd door dijken door te steken
en schansen op te werpen. Hierdoor
kwamen te veel en te grote poldergebieden
te lange tijd onder water te staan. De
bewoners van de te inunderen gebieden
waren om begrijpelijke redenen niet
gelukkig met de inundaties. Zeker bij
gebruik van zout water uit de Zuiderzee
waren de landerijen nadien nog lang
onbruikbaar. Vaak probeerden de lokale
bewoners de inundaties te saboteren of
de militairen om te kopen. Daarom
werd besloten de inundaties gecontroleerder
plaats te laten vinden en de
inlaatpunten beter te beschermen. Er
werden op diverse plaatsen inlaatsluizen
geplaatst, tijdelijke werken werden verbeterd
tot permanente fortificaties en in
Nieuwpoort is de inlaatsluis voor inundaties
zelfs in een overkluizing onder
het stadhuis gebouwd, beschermd tegen
eventuele boze boeren.
Napoleon gaf de eerste aanzet tot het
in oostelijke richting uitbreiden van de
Hollandse Waterlinie zodat ook Utrecht
binnen de linie kwam te liggen. Een
belangrijke rol daarbij speelde Cornelis
Kraijenhoff, arts en patriot met een
grote militaire belangstelling.
Kraijenhoff leidde Napoleon rond
langs de linie en maakte deel uit van de
commissie die van Napoleon de opdracht
kreeg de plannen uit te werken. Na de
val van Napoleon is het dan ook Kraijenhoff
die de verbeteringsplannen voor
de waterlinie opnieuw naar voren brengt.
In de negentiende eeuw werd de waterlinie
verder geperfectioneerd tot een
optimaal inundatiestelsel. De grote te
inunderen gebieden aan de beide kanten
van de Lek werden teruggebracht tot
gebieden met een breedte van enkele
kilometers. Om Utrecht beter te kunnen
verdedigen werd een nieuwe ring van
forten ruim om de stad heen gelegd om
de hoger gelegen delen (die niet geïnundeerd
konden worden) te beschermen.
De uitvinding van nieuw type geschut
en granaten leidde tot vele, vaak kostbare,
aanpassingen en veranderingen van de
Waterlinie. Tussen 1815 en 1940 zijn,
naar de huidige maatstaven omgerekend,
vele tientallen miljarden euro’s in de
Nieuwe Hollandse Waterlinie geïnvesteerd.
Daarmee is het waarschijnlijk de
grootste infrastructurele ingreep in ons
land geweest.
Hoewel drie keer in staat van verdediging
gebracht, heeft deze linie haar verdedigende
taak nooit echt kunnen
bewijzen. In 1963 verloor de Nieuwe
Hollandse Waterlinie definitief haar
militaire functie.
Hernieuwde waardering van de
Nieuwe Hollandse Waterlinie
Na de Tweede Wereldoorlog verloor de
Waterlinie haar militaire functie door
moderne tactische ontwikkelingen en
een andere kijk op veiligheid. De
Waterlinie raakte in vergetelheid. De
geïsoleerde en verborgen onderdelen

van de Linie, destijds in bezit van Defensie,
kregen nauwelijks belangstelling. De
forten lagen verscholen, bijna onzichtbaar
vanaf de openbare weg. Slechts
weinigen wisten iets van hun oorspronkelijke
functie. Geleidelijk aan ontstonden
echter diverse initiatieven om de tastbare
restanten en de geschiedenis van de
Hollandse Waterlinie te waarderen. In
de jaren negentig ontstond ook politiek
het besef dat behoud en ontwikkeling
van dit uitzonderlijk cultuurhistorisch
monument belangrijk is.
Nationaal project
Vroeger was de Nieuwe Hollandse
Waterlinie een permanent nationaal
project waarbij de verdediging van het
land de éénzijdige, sturende rol van het
Rijk legitimeerde. De erkenning van de
cultuurhistorische én landschappelijke
waarde van de Linie maakt de Waterlinie
opnieuw tot een nationaal project. In
de Nota Belvedere (1999) en in de Derde
Architectuurnota (2000) wordt de Linie
voor het eerst zo genoemd. Recent krijgt
de Linie ook als landschappelijke eenheid
erkenning als één van de 20 Nationale
Landschappen in de Nota Ruimte.
Onder het Belvedere credo “Behoud
door Ontwikkeling” heeft het Projectbureau
Nieuwe Hollandse Waterlinie
samen met vele andere belanghebbenden
hard gewerkt om de Waterlinie economisch,
cultureel en landschappelijk ook
voor de toekomst een functie te geven
als herkenbare ruimtelijke eenheid. Dit
heeft in 2002 geresulteerd in het Linieperspectief
Panorama Krayenhoff. Op
dit ogenblik wordt alles uit de kast
getrokken om tot een goed uitvoeringsprogramma
te komen. Daarmee is een
belangrijke transitiefase bereikt: van visie
naar uitvoering.
Van visie naar uitvoering
De visie
Het Linieperspectief Panorama
Krayenhoff beschrijft de bescherming
en ontwikkeling van het historische
linielandschap. Doel van dit gezamenlijk
gedragen visiedocument is het bepalen
van een gemeenschappelijke ruimtelijke
koers voor de hele Linie en geeft een
aanzet voor provinciale planologische
verankering. Dit vergt maatregelen van
velerlei aard. Met planologische beperkingen
en monumentale veiligstelling is
veel te bereiken, maar in vele gevallen is
het ook mogelijk de ruimtelijke veranderingen
die zich gepland of autonoom
in het Liniegebied voordoen, zodanig
in te richten dat ze de eigenschappen
van de Waterlinie (het ‘waterlinieprofiel’)
ondersteunen en manifester maken. Dit
typische waterlinieprofiel wordt gekenmerkt
door de volgende hoofdpunten:
1. De militaire hoofdverdedigingslijn
accentueren;
2. De voormalige inundatievlakten en
schootsvelden open houden;
3. Verdichten ten westen van de
hoofdverdedigingslijn.
Van oudsher werd de westzijde van de
linie gekenmerkt door verdichting en
de oostzijde door openheid. Ten
westen van de ‘hoofdverdedigingslijn’
was immers het te verdedigen gebied,
waar veilig gewoond kon worden. Ten
oosten moest het gebied open blijven
om de vijand te kunnen zien aankomen.
Kringenwet
Om de openheid te garanderen was de
Kringenwet opgesteld. Deze wet legde
ruim een eeuw lang nieuwbouw aan
banden om in geval van een vijandelijke
aanvalvrij schootsveld te houden; alleen
houten huizen werden toegestaan welke
nog steeds het linielandschap typeren
nabij de forten en batterijen. Omdat de
Kringenwet pas in 1963 werd afgeschaft
heeft het een nog steeds zichtbaar stempel
gedrukt op de ruimtelijke ordening
van het Waterliniegebied. Hieraan danken
we de op sommige plekken goed
bewaarde open polders en de scherpe
stadsrand aan de oostkant van Utrecht.
De grote hoeveelheid nieuwbouw van
na de jaren ‘60 maakt het speuren naar
deze oorspronkelijk verboden kringen
echter lastig.
Ambitie
De confrontatie tussen essentiële liniekenmerken
enerzijds en ruimtelijke
ontwikkelingen anderzijds speelt zich
af op alle schaalniveaus. De ambitie bij
al deze confrontaties moet zijn: de linie
beschouwen als onderlegger van ruimtelijke
ontwikkelingen. Wanneer de
Waterlinie als sectoraal belang wordt
beschouwd, wordt de linie concurrerend
met alle andere ruimtelijke en programmatische
eisen in een gebied. Dit brengt
het gevaar met zich mee dat de linie als
last gezien wordt. Wanneer we de linie
beschouwen als integrale (ontwerp)opgave,
dan krijgt ze een ander perspectief. De
linie wordt daarmee ineens een krachtige
drager van het gebied. Er ontstaat een
provinciaal grensoverschrijdende en
identiteitsbepalende eenheid. Deze
cultuurhistorische kwaliteit kan goed
tot expressie komen door de basisstructuur
van de linie te gebruiken als
onderlegger voor rangschikking en
ontwikkeling van het ruimtegebruik in
Midden-Nederland. De aanwezigheid
van een dergelijk structurerend element
onderscheidt de Randstad nu al van
andere stedelijke agglomeraties. Behoud
en versterking ervan zullen in de toekomst
van beslissende betekenis blijken voor
recreatie, toerisme en het internationale
vestigingsmilieu. Uit studies blijkt dat
omgevingskwaliteit één van de sturende
factoren is waarmee tegenwoordig tussen
stedelijke gebieden geconcurreerd wordt
om de vestiging van internationale
bedrijven en de daarmee gepaard gaande
werkgelegenheid. De Randstad moet
zich, met dit soort ‘eigen’ landschappelijke
middelen, onderscheiden van concurrenten
als Kopenhagen, Stockholm en
München.
Strategie
In de omgang met cultuurhistorie in de
ruimtelijke ordening zijn verschillende
strategieën denkbaar. Zonder eigentijdse
bestemming heeft de linie weinig toekomst.
Welke strategie ook gekozen
wordt, het realiseren van eigentijdse
bestemmingen zal daar altijd onderdeel
TOPOS / 03 / 2006 17

Kaart Uitbreidingsplan Utrecht, Berlage 1920. Goed zichtbaar is de invloed van de Waterlinie:
niet bouwen in de schootsvelden.
Houten huizen in verboden kring bij Weesp: om vrij schootveld te garanderen mocht in de
directe omgeving van een fort alleen in hout gebouwd worden.
Nieuwbouw in hout vlakbij fort Vijfhuizen (Stelling van Amsterdam) als verwijzing naar de verboden
kring.
18 TOPOS / 03 / 2006
van uitmaken. ‘Behoud door ontwikkeling’
is de strategie waarop ingezet
wordt. Binnen deze strategie zijn verscheidene
varianten mogelijk. Gedifferentieerd
omgaan met de ontwikkeling
van de linie is aan te raden. Een project
op een dergelijke schaal vereist een
slimme combinatie van toelatings- en
ontwikkelingsplanologie.
Nee…
Allereerst gaat het in het nationaal
landschap om de te beschermen, te
herstellen en te versterken waarden van
de Waterlinie, met het accent op de
kernkwaliteiten volgens de Nota Ruimte:
openheid, rust en samenhang. Hiermee
wordt nee gezegd tegen ontwikkelingen
die deze kwaliteiten dreigen aan te tasten.
Deze kwaliteiten zijn schaarse goederen
in dit deel van Nederland, waardoor het
extra belangrijk wordt deze te behouden
en waar mogelijk te versterken. Hierbij
past het hanteren van de Belvederecontour
als grens van het gebied en
hierbinnen een stringent beschermings-
en handhavingsbeleid.
… tenzij
De ervaring in Nederland leert ons dat
toelatingsplanologie vaak tekort schiet,
het papier is geduldig maar de zeggingskracht
en handhaving ontbreken
waardoor datgene wat beschermd dient
te worden alsnog verdwijnt zonder
nieuwe mogelijkheden te scheppen.
Ook kunnen zich maatschappelijke en
bestuurlijke opgaven voordoen die het
belang van de Linie te boven gaan. Er
kunnen aanleidingen zijn om van deze
nee-hoofdlijn af te wijken, bijvoorbeeld
daar waar de autonome ontwikkeling
om een (ander) antwoord vanuit de
Waterlinie vraagt of daar waar doelen
vanuit de Waterlinie niet via het toelatingsregime
te realiseren zijn. Daarvan
is in ieder geval in de verdichtinggebieden
sprake.
Uitvoering
Sinds de vaststelling van Panorama
Krayenhoff concentreert het Nationaal
Project zich op het opstellen van een
ontwikkelingsprogramma dat richtinggevend
is voor de uitvoering. Het

Linieperspectief is immers een visie,
nog geen uitgewerkt inrichtingsplan.
De uitvoering is georganiseerd in zeven
gebiedsgerichte projectenveloppen en
één rijksenveloppe. De enveloppen
omvatten elk een groot aantal projecten
die in ontwerp, uitvoering en exploitatie
met elkaar te maken hebben. Er zijn
inmiddels gebiedsgerichte enveloppecommissies
geïnstalleerd, die op basis
van een gezamenlijk vastgestelde
inhoudsopgave eigen uitvoeringsprogramma’s
opstellen. De uitdaging is nu
om de uitvoeringsprogramma’s van de
verschillende enveloppen samen te
smeden tot één Liniebrede ambitie.
Ontwerpopgaven
Vroeger was de Waterlinie een weermiddel
ter bescherming van het economisch en
bestuurlijk hart van Nederland. Nu vormt
de Linie een bijzondere megasingel aan
de oostgrens van de Randstad, op de
grens van druk, stedelijk gebied naar
rustig, landelijk gebied. De Linie laat in
bodemkundig, hydrologisch en landschappelijke
zin een zeer gedifferentieerd
beeld zien en ze neemt een bijzondere
positie in op de overgang van hoog
naar laag Nederland. Met de veelzijdigheid
van de Waterlinie neemt de kans
op ontwerpsynergie rond de tekentafel
toe. Toekenning van nieuwe functies
aan de cultuurhistorische elementen en
de ruimtelijke opgaven kunnen elkaar
versterken. Goede voorbeelden te over:
In Munnikenland, westelijk van Zaltbommel,
op het snijpunt van Waal en
Waterlinie, liggen inrichtingskansen
binnen handbereik. Het gaat om de
driehoek van Brakel tot de afgedamde
Maas, die vooral gekenmerkt wordt
door waardevolle stroomdalflora,
rivierlandschap, het schitterende slot
Loevestein als attractiepunt en beperkt
landbouwkundig gebruik. De impact
van voorgenomen ingrepen in het
kader van ‘meer ruimte voor de rivier’
op het omringende gebied is heel
groot. En daarin ligt het geheim van de
meerwaarde verscholen: maatregelen
voor rivierverruiming vormen een
belangrijke motor voor het omringende
liniegebied. Landinwaarts verbindt de
Waterlinie via de hoofdverdedigingslijn
de voorgenomen ingrepen bij de Noordwaard
(rivierverruiming) en Munnikenland
(dijkverlegging). Cultuurhistorie
verbindt regiobelang met veiligheid tegen
hoogwater. Dijkverlegging, restauratie
van de forten, recreatiebelang, nieuwe
natuur, maar ook onderwerpen als buitendijks
bouwen, waterfronten, doorsnijding
door infrastructuur en verplaatsing van
bedrijventerreinen zijn onderwerpen die
ineens met elkaar in verband worden
gebracht.
Dit soort voorbeelden vragen om een
geïntegreerde benadering en inzet van
alle partijen. Dan blijken er verrassende
mogelijkheden te zijn om ons landschap
duurzaam te ontwikkelen en te behouden
dankzij de structuur en identiteit van de
Waterlinie. Toch moeten we oplettend
zijn. De inrichting van Nederland
ontwikkelt zich in een razend tempo.
Infrastructuur versnippert met forse
lijnen het landschap, bebouwing verdicht,
open ruimte wordt steeds spaarzamer.
We moeten oppassen dat de Waterlinie
niet opnieuw – en deze keer voorgoed -
verdwijnt.
De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een
nationaal geschenk. Lange tijd verborgen,
maar nu weer bruikbaar als ordenend
instrument. De komende jaren moet
echter blijken of het verhaal sterk genoeg
is om plannen en tekentafelschetsen
ook echt tot uitvoering te brengen.
Belangentegenstellingen zullen er altijd
blijven, maar slimme en ambitieuze
ontwerpoplossingen kunnen van de
Linie een krachtige, duurzame structuur
maken. Daarbij zijn ontwerpdilemma’s
niet uitgesloten. We sluiten af met een
mooie hoofdbreker:
De kracht van de linie zat altijd in het
onzichtbare. Het militair systeem moest
voor de vijand onherkenbaar zijn.
Wanneer we echter in de toekomst de
linie duidelijk in ons landschap willen
manifesteren, zullen we kleur moeten
bekennen en de linie moeten tonen.
Onbekend maakt immers onbemind.
Voor het voortbestaan van de forten en
vooral de linie als landschappelijk systeem
zijn publieke aandacht en toegankelijkheid
cruciale factoren.
Hoe balanceren we tussen deze twee
werelden en wanneer ga je als ontwerper
de grens over? Het antwoord is niet
eenduidig. De Linie is zo divers dat ook
hier een gedifferentieerde omgang is
aan te raden. Gedegen kennis van hoe
de Linie in elkaar zit, is de basis van een
goede omgang. Begrip van het landschap,
voorbeeldenboeken, een waterlinieatlas
en historische bronnen vormen hierbij
onontbeerlijke bagage.
Literatuur:
- Panorama Krayenhoff, Linieperspectief.
Stuurgroep Nationaal Project NHW, Utrecht (2004).
- Sterk Water, de Hollandse waterlinie. Chris Will,
Utrecht (2002).
- Advies Kwaliteitsteam aan Liniecommissie over
adressering enveloppen. Utrecht (2005).
- Uitvoeringsprogramma NHW – concept 2.
Projectbureau NHW, Utrecht (mei 2006).
- www.hollandsewaterlinie.nl
Summary
The ‘Nieuwe Hollandse Waterlinie’
(New Dutch Waterline) was a military
line of defence that extended from the
former Zuiderzee near Muiden to the
Biesbosch. The line was established
as a protective ring approximately 85
km long and 3–5 km wide around the
Dutch cities of Muiden, Utrecht,
Vreeswijk and Gorinchem to protect
the west of Holland. The primary
element of defence was water. This
was thanks to an ingenious water
management system comprising
sluices, flood canals, and existing
waterways and dikes. To show how
cultural history can be interwoven with
spatial design, the government has
launched the Nieuwe Hollandse
Waterlinie as a National Project. Since
1999, the Nieuwe Hollandse
Waterlinie Project Office has created a
spatial plan for the Nieuwe Hollandse
Waterlinie and consulted with many
parties (Panorama Krayenhoff).
TOPOS / 03 / 2006 19

FORUM
Joren Jacobs & Henk-Jan Kooij
Onlangs is er veel commotie ontstaan rond de geplande verbinding tussen de snelwegen A6 en A9.
Deze verbinding richt zich volgens Rijkswaterstaat op verbetering van de bereikbaarheid tussen
Schiphol, Amsterdam en Almere. De files rijzen immers de pan uit, waardoor de economische ontwikkeling
van de regio in de knel dreigt te raken. Hoewel er meerdere alternatieven uitgewerkt zijn,
lijkt er bij de overheid een lichte voorkeur te bestaan voor de A6-A9-tunnelvariant. De tegenstanders
van een verbinding tussen de A6 en A9 hebben zich verenigd in het Platform tegen A6-A9, waaronder
een groot aantal organisaties. Volgens het Platform vormt de verbinding een bedreiging voor
de leefbaarheid en ruimtelijke kwaliteit van het gebied tussen Amsterdam, Almere, het Gooi en
Abcoude. Ook brengt de verbinding ernstige schade toe aan drie Nationale Landschappen, zoals het
Groene Hart, de Stelling van Amsterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het Platform wijst met
name op de gevolgen van de verbinding voor ’s lands eerste natuurgebied: het Naardermeer. Het
lijkt erop dat het volgende kabinet voor een lastige keuze staat. De redactie van TOPOS staat
gelukkig niet in de schoenen van de overheid, maar is wel benieuwd naar welke kant de weegschaal
zal doorslaan: infrastructuur en economie of natuur, cultuurhistorie en landschap?
20 TOPOS / 03 / 2006
Basisvarianten verbindingsalternatief
bron: Alternatieven- en Variantennota Planstudie Schiphol - Amsterdam - Almere
Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat, Januari 2006

Wim Heijman
Bijzonder hoogleraar ruimtelijke economie aan
Wageningen Universiteit
De basis voor een goede besluitvorming over infrastructurele
projecten is een kosten-batenanalyse.
Het probleem hierbij is dat sommige kosten en baten
zich niet of moeilijk in geld laten uitdrukken. Bij een
mogelijk kabinetsbesluit vóór de A6-A9 tunnelvariant
kan een aantal kanttekeningen worden geplaatst.
Een analyse van de in geld waardeerbare baten en
lasten volgens de zogenoemde oei-methode van de
tunnelvariant en het zogenoemde stroomlijnalternatief
waarbij bestaande wegen (waaronder de A9) worden
verbreed, valt voor beide alternatieven negatief uit.
Hierbij worden de aanlegkosten van beide varianten
afgewogen tegen de baten (hoofdzakelijk de gedisconteerde
verwachte reistijdwinsten). Er dient wel te
worden opgemerkt dat bij deze afweging de schade
aan de natuur zelfs nog niet is inbegrepen. Het tunnelalternatief
brengt waarschijnlijk meer schade toe
aan de natuur dan het stroomlijnalternatief. De tunnel
verstoort namelijk een relatief ongerept gebied met
veel natuur, waaronder het Naardermeer. Niet aanleggen
dus die tunnel!
De vraag is bovendien aan de orde of de regering de
alsmaar toenemende verkeersdruk in de Randstand
moet oplossen met steeds meer wegen of dat dat
probleem moet worden aangepakt met rekeningrijden
en beter openbaar vervoer. Op termijn is het
rekeningrijden in de randstad niet te vermijden. De
regering zou dat eerst moeten invoeren voordat men
besluit om grootschalige investeringen in het wegennet
te doen, die achteraf mischien onnodig blijken te
zijn en bovendien het probleem niet definitief kunnen
oplossen omdat voor ieder opgelost knelpunt er wel
een andere bottleneck in de plaats komt.
Men zou zich ook kunnen bezinnen op de oorzaak
van het woon-werkverkeer. Om omvangrijke verkeersstromen
tegen te gaan, verdient het aanbeveling
het werk naar de mensen toe te brengen of de
mensen naar het werk te laten verhuizen in plaats
van de mensen naar het werk te laten reizen. Dit
zou betekenen dat verplaatsing van de bedrijvigheid
uit de randstad naar onder andere Flevoland meer
gestimuleerd moet worden of dat er in de regio’s met
veel economische bedrijvigheid er meer ruimte voor
woningbouw moet komen. Een kosten-batenanalyse
waarbij dergelijke belangrijke strategische alternatieven
niet in de beoordeling worden betrokken, is
slechts van beperkte waarde. Het leidt met name af
van de kern van de zaak, namelijk het vraagstuk van
de ruimtelijke concentratie en deconcentratie van
bedrijvigheid met de daarbij behorende transportproblematiek.
Dit moet in een breder verband worden
bekeken dan een simpele kosten-batenanalyse van
twee infrastructurele varianten.
Michiel Brink
Landschapsarchitect bij Royal Haskoning
Infrastructuur of (stads)landschap? Als dat de vraag
is hebben wij goed nieuws.
Rijkswaterstaat nodigde begin dit jaar belangstellenden
uit om hun creativiteit en deskundigheid in
te zetten voor het ontwikkelen van nieuwe, dan wel
verbeterde inpassingsvarianten voor één of meer
tracédelen van de planstudie naar de corridor Schiphol-Amsterdam-Almere.
Als team van Royal Haskoning
en Witteveen+Bos zijn we deze uitdaging graag
aangegaan en hebben we een visie met de titel ‘de
Ontknoping’ neergelegd hoe de verkeerskundige
verbetering van de corridor kan leiden tot een verbetering
van het woon- en leefklimaat in Amstelveen,
Amsterdam Zuidoost en de Vechtstreek. “De Ontknoping”
won de tweede prijs.
Als eerste scheidt ‘de Ontknoping’ doorgaand en
bestemmingsverkeer in de corridor Schiphol-Amsterdam-Almere.
Het grote aantal in- en uitvoegmomenten
wordt vervangen door een beperkt aantal wissel-
en keuzepunten waar men zich kan voegen in het
lokale wegennet of kan kiezen voor een doorgaande
route. Daarbij laat ‘de Ontknoping’ zien hoe het woon-
en leefklimaat langs de snelweg kan verbeteren. In
Amstelveen en Amsterdam Zuidoost wordt de A9 in
een tunnelbak gelegd en gedeeltelijk overkluisd. Op
de plaats van de huidige A9 komen de ‘Amstelveen
Avenue’ en de ‘Bijlmer Boulevard’: lanen van allure,
volledig opgenomen in het stedelijk weefsel. In de
Vechtstreek worden de afslagen van de A1 vervangen
door een parallelstructuur en duikt de snelweg in
een ‘aquatunnel’ onder de Vecht: een nieuw Zicht op
Muiden, minder verkeerslandschap, méér Vechtlandschap!
Naar mijn idee is de vraag of de verbinding A6-A9
TOPOS / 03 / 2006 21

door of onder de Aetsveldsche Polder moet gaan dus
ook geen vraag. De verbetering van het bestaande
A9 tracé kan en moet een kwaliteitsimpuls betekenen
voor het (stads)landschap waar de huidige A9 doorheen
gaat!
Voor meer informatie:
m.brink@royalhaskoning.com
http://www.schiphol-amsterdam-almere.nl
Rinus Jaarsma
Universitair hoofddocent bij de leerstoelgroep
Landgebruiksplanning aan Wageningen Universiteit
Een kort antwoord: de weegschaal slaat door naar de
economie. We hebben met zijn allen namelijk vastgesteld
dat de schoorsteen van BV Nederland moet
roken. Alleen in perifere gebieden, waar bovendien
weinig kiezers wonen, kan de overheid daar wel eens
van afwijken (zoals bij de Waddenzee). In andere gevallen
gaat voorrang voor natuur/landschap gewoon
teveel geld kosten…
Omdat het antwoord ook iets uitgebreider mag zijn, is
er gelukkig nog enige ruimte voor nuancering, toegespitst
op de casus verbinding A6-A9.
Wanneer gekozen wordt voor een aanzienlijke groei
van Almere, binnen het verband van een stedelijk
netwerk met daarin onder meer Amsterdam, betekent
dat een toekomstige vervoersstroom die de capaciteit
van de huidige infrastructuur (ver) overstijgt. Niets
doen is dan geen optie. Een verbinding A6-A9 is wel
één van de opties, net als verbreding van bestaande
wegen of aanleg van een snelweg door het IJmeer.
Voor een afweging van “alle” opties hebben we in ons
land uitvoerige en zorgvuldige procedures met elkaar
afgesproken. Actiegroepen in brede zin kunnen zich
hierbij roeren, maar hebben niet het exclusieve recht
om door hen als ongewenst beschouwde ontwikkelingen
tegen te houden.
Aanleg van een weg is nooit een doel op zich. Dat
geldt ook voor de verbindingsweg A6-A9. Overigens
zal deze weg helemaal niet DOOR het Naardermeer
lopen, zoals de spoorlijn Hilversum-Amsterdam dat
doet. Sterker nog, vergeleken met het bestaande
tracé van de A1 blijft de nieuwe weg op ruime afstand
van het meer. Verder valt te verwachten dat een zorg-
22 TOPOS / 03 / 2006
vuldige inpassing, bijvoorbeeld een verdiepte aanleg,
veel milieueffecten aanzienlijk kan beperken. Dat
geldt temeer wanneer de weg in een tunnel zou komen.
Dat kost een paar centen extra, maar daarvoor
kun je dan het eeuwenoude Geinlandschap tussen
A6 en A9 open houden. Dat Geinlandschap lijkt mij
door deze casus namelijk veel ernstiger bedreigd dan
het Naardermeer.
Theo Jacobs
Oud-kernlid Actie Amelisweerd van 1970 tot
1982
Meer dan 30 jaar geleden sprak de Aktiegroep
Amelisweerd (tegen de aanleg van Rijksweg 27 door
de unieke rivierbossen van de Amelisweerden en
Rhijnauwen ten oosten van de stad Utrecht) zich uit
voor een integrale verkeers- en vervoersplanning.
Het is schrijnend, maar ook verbijsterend, dat anno
2006 het oudste natuurmonument van Nederland, het
Naardermeer, met erkenning als Europese habitat,
het natuurgebied dat vele Nederlanders kennen en in
die hoedanigheid als van vanzelfsprekende waarde
wordt beschouwd, ten offer dreigt te vallen of op z’n
minst ernstig aangetast dreigt te worden door de
aanleg van een nieuw weggedeelte tussen de A6 en
de A9.
Het is zo schrijnend omdat 30 jaar geleden eensluidende
argumenten werden gebruikt, zoals het vastlopen
van het verkeer, en daarmee schade aan de
economische vooruitgang. Hieruit spreekt opnieuw
dat verkeersaanwas en economie gezien worden als
autonome grootheden, waarbij wij ons bij voorbaat
dienen neer te leggen. Voortdurend spreekt een gebrek
aan daadkracht en creativiteit.
Laten we nu eens met volle overtuiging en met inzet
van al onze kennis kijken naar de ruimtelijke problemen
met een open blik en wellicht met het doel
Nederland niet alleen gidsland te maken van onze
kunstjes op het gebied van de waterbeheersing (Waterstaat),
maar ook op het gebied van omgaan met
schaarse ruimte, en onder ogen zien dat niet zozeer
de wegen dichtslibben, maar Nederland zodanig
verdicht dat er ernstige problemen zijn en zich nog
zullen manifesteren met betrekking tot natuur, gezondheid
en sociale samenleving.
Het is van evident belang dat Nederland zich her-

oriënteert op zijn economie, niet alleen vanwege de
knellende ruimte maar zeker ook vanwege de snelle
globale ontwikkelingen. Laat Nederland het voortouw
nemen om een duurzame economie te ontwikkelen;
dit houdt tegelijkertijd in een evenwichtig omgaan met
de ruimte.
Ondertussen kunnen denktanks een jaar lang de
ruimte nemen om de verkeersbehoefte in beeld te
brengen en alternatieven te zoeken met openbaar
vervoer, rekeningrijden, spreiding van werktijden,
thuiswerk(centra), en wat dies meer zij, met het doel
om met dit soort idiote plannen (A6-A9) niet meer
bezig te hoeven zijn. De huidige minister van Verkeer
en Waterstaat, mevrouw Peijs, heeft hierop reeds een
voorschot genomen, door, constaterend dat Rijkswaterstaat
goed is in wegenplanning en aanleg, maar
verder geen kaas gegeten heeft van een meer integrale
aanpak, een commissie in het leven te roepen,
die daarvoor meer oog zal hebben.
Laat de strijd om het Naardermeer een keerpunt zijn,
hetgeen 30 jaar geleden bij de aktie Amelisweerd niet
gelukt is.
Raoul Beunen
Onderzoeker bij de leerstoelgroep Landgebruiksplanning
aan Wageningen Universiteit
Waar een wil is, is een weg. Dit geldt voor zowel de
mensen die graag een weg willen aanleggen als voor
diegenen die de weg niet willen. Alle partijen zullen
argumenten voor hun standpunt aandragen en proberen
om hun visie te realiseren. Het vraagstuk van de
A6-A9 is een mooi voorbeeld van een planningsproces
waarin actoren met zeer verschillende meningen
en belangen strijden om het gebruik van de ruimte.
Wat mij verontrust is dat in de discussies over dergelijke
besluiten vaak wordt geschermd met kostenbatenanalyses,
m.e.r.-procedures of vergelijkbare
instrumenten. Met dergelijke instrumenten wordt een
soort van objectieve keuze gesuggereerd. Dat bieden
ze uiteraard niet en ze worden dan ook vooral
gebruikt om keuzes te rationaliseren, legitimeren of te
depolitiseren. Bedenkt eens hoe vaak dergelijke projecten
worden gestopt als gevolg van de uitkomst van
een dergelijke analyse? Uiteraard kunnen eerder genoemde
instrumenten bruikbaar zijn om de verschillende
voor- en nadelen op een rij te zetten en inzicht
te krijgen in de gevolgen, maar niet de instrumenten
maken de keuze, dat doen mensen. Het uiteindelijke
besluit over het wel of niet aanleggen van een weg is
immers een politieke keuze. Politici moeten zich niet
verschuilen achter experts, rapporten of procedures,
maar daadwerkelijk verantwoordelijkheid nemen; ook
als blijkt dat het project weer veel duurder uitpakt en
de files alles behalve opgelost zijn. Er zou vanuit de
wetenschap veel meer aandacht moeten zijn voor de
wijze waarop dergelijke instrumenten worden gebruikt
in de politieke strijd, welke waarden ze benadrukken,
welke aspecten ze verdrukken en hoe dit de
besluitvorming beïnvloedt. Dit in plaats van alleen
maar nieuwere en zogenaamd betere instrumenten te
ontwikkelen.
Zelf vind ik overigens dat deze weg er niet hoeft te
komen, ook niet in een tunnel. Mijn voorkeur gaat uit
naar het behoud van natuur en dus naar andere oplossingen
voor de genoemde verkeersproblematiek.
TOPOS / 03 / 2006 23

De lagenbenadering in de ruimtelijke planning
Over de waarde van de Nederlandse club sandwich
Ruimtelijke concepten zijn
populair in de Nederlandse
planning. We definiëren een
concept hier als een pakketje
van ruimtelijke informatie,
visies en retoriek – met een
specifiek (metaforisch) label,
zoals stedelijk netwerk of
groene hart. Studie naar het
‘werkelijke’ gebruik van
dergelijke concepten in
diverse beleidspraktijken kan
inzicht geven in de wijze
waarop de ruimte wordt
geanalyseerd en ambities
worden verbeeld. Bovendien
vertelt een concept ons iets
over een planningscultuur. In
dit artikel bestuderen we een
actueel en typisch concept in
de Nederlandse planning,
vanuit deze invalshoek. We
pakken de lagenbenadering
uit.
Janneke E. Hagens
Leerstoelgroep Landgebruiksplanning,
Wageningen Universiteit
janneke.hagens@wur.nl
24 TOPOS / 03 / 2006
Introductie van een sandwichformule 1
Het concept van ‘de lagenbenadering’
is populair in ruimtelijke planning. In
recente beleidsdocumenten, ontwerpen
en debatten komen we het concept
veelvuldig tegen. Doorgaans wordt de
lagenbenadering gebruikt als concept -
van symbool tot werkwijze - om het
Nederlandse landschap te representeren.
De lagenbenadering is als zodanig een
samenspel van drie lagen: een ondergrondlaag
(fysiek milieu), een netwerkenlaag
(infrastructuur) en een occupatielaag
(ruimtegebruik). Elke laag wordt
gekenmerkt door een eigen dynamiek:
de ontwikkel- of hersteltijd van de
betreffende functies in een laag. In
recent gebruik van de lagenbenadering
in planning en ontwerp wordt vooral
verwezen naar de laatste rijksnota’s
ruimtelijke ordening als bron 2 . De lagenbenadering
is een hype geworden. Dit
vertelt ons nog niks over de kwaliteit
van het concept. Daarnaast is het verbeelden
in dergelijke landschapslagen
niet nieuw in planning en ontwerp. Het
denken in lagen, en in het bijzonder het
denken in samenspel van mens en landschap,
is vooral typisch Nederlands.
Het nut en de noodzaak, en bovenal de
trots op dit denken, blijkt bijvoorbeeld
uit het Nederlandse paviljoen op de
Wereldtentoonstelling Expo 2000 in
Hannover. Onder het motto ‘Nederland
schept ruimte’ stond het paviljoen voor
‘…een stapeling van landschappen die het
thema van deze Expo (mens-natuur-techniek)
verbeeld, maar waarmee ook de specifiek
Nederlandse maakbaarheid van natuur en
landschap wordt duidelijk gemaakt’. 3 Door
zijn gelaagde verschijning kreeg het
paviljoen bijnamen als lagentaart, bigmac
en club sandwich.
Wat levert het denken in lagen, samenhang
en dynamiek op? Wat zijn kansen
en risico’s van het actuele gebruik van
het lagenbenadering-concept, in vergelijking
met het gebruik in theorie?
Hoe werkt het lagen-verhaal in de
praktijk? Om deze vragen te beantwoorden
focussen we op de waarde van
de lagenbenadering ‘op papier’ en ‘in
praktijk’. We kijken, in beide gevallen,
naar de inhoud (kennis) en de sturing
(consequenties) van het concept. 4
De lagenbenadering op papier
De lagenbenadering is een hulpmiddel
om het complexe landschap inzichtelijk
te maken. Drie kenmerken vormen
samen de inhoud van het concept. In
haar naam ligt ten eerste al de focus op
het verbeelden in lagen. Een tweede
belangrijk kenmerk is het tijdsaspect
van elke laag. Dat betreft bijvoorbeeld
100 tot 500 jaar als ‘levensduur’ voor de
ondergrondlaag, 50 tot 100 jaar voor de
netwerkenlaag en 25 tot 50 jaar voor de
occupatielaag. 5 Daarnaast is er aandacht
voor het samenspel van de lagen.
Deze samenhang is logisch: de ‘realiteit’
is immers één geheel. Specifieker kan
gesteld worden dat de ondergrondlaag
en (vervolgens) de netwerkenlaag
‘voorwaarden’ stellen aan andere lagen.
Bijvoorbeeld: de bodemgesteldheid en
aanwezige infrastructuur bepalen mogelijkheden
voor een bedrijventerrein.
Maar ook geldt dat de occupatielaag,
zoals dat bedrijventerrein, van invloed
is op de kwaliteiten van ondergrond en
netwerken.
Zoals gezegd is het concept van de lagenbenadering
populair, maar niet nieuw
en niet uniek. Voorgangers gaan ook in
op vergelijkbare ruimte- en tijdsaspecten.
‘Ruimtelijke verkenningen’ naar ‘het
belang van een goede ondergrond’ 6
noemt onder andere de cascobenadering
en de strategie van de twee netwerken
(S2N) als inspiratiebron. Ook wordt
verwezen naar de historicus Fernard
Braudel als leermeester. Braudel (1902-
1985) was lid van de Annales School
van historie. Deze groep kenmerkte
zich door haar ‘totaalbeschrijvingen’
van gebieden, waarbij diverse disciplines
als klimaat, demografie, landbouw en
communicatie werden geïntegreerd.
Braudel schreef onder meer drie boekdelen
met een uitgebreide analyse van
het Middellandse Zeegebied in de 16e

eeuw. Elk deel wordt gekenmerkt door
een eigen tijdsdimensie. Het eerste deel
is het landschap en de mens: over geografische
tijd, ‘longue durée’, welke nauwelijks
waarneembaar is. Het tweede deel is de
samenleving en de staat: over sociale tijd,
conjuncturen en trends, langzaam maar
waarneembaar. En het derde deel gaat
over de politiek en het individu: over dagelijkse
tijd, nauwelijks van invloed op de totale
geschiedenis. 7 Dergelijk inzicht kan gebruikt
worden als aanvullende kennis
binnen de lagenbenadering.
De lagenbenadering is een concept in
planning en - daarom - méér dan een
analytisch concept welke ‘objectieve’
kennis geeft over de ruimte-tijd situatie.
Planning gaat over ambities, dus niet
alleen over ‘concrete’ ruimte, maar ook
over ‘abstracte’ ruimte, en de interacties
tussen beide 8 . Dus heeft een concept
als de lagenbenadering in de context
van planning en ontwerp ook een ambitieuze
of sturende rol. De sturende rol
van de lagenbenadering zit volgens de
eerder genoemde rijksnota’s vooral in
de samenhang van de lagen. Zo noemt
de laatste nota ruimte in haar sturingsfilosofie
de lagenbenadering als manier
om integrale afwegingen te maken in
het belang van ruimtelijke kwaliteit. De
nota meldt: ‘van de drie lagen … is er niet
één het belangrijkst voor de ruimtelijke ontwikkeling’
én ‘[t]egelijkertijd ligt ook in de
lagenbenadering besloten dat vooral een onderliggende
laag condities stelt aan een bovenliggende.’
9 Een planner kan dus prioriteiten
stellen in beleid en ontwerp, met behulp
van de lagenbenadering. Voorgaand
citaat geeft echter al aan dat er geen
eenvoudige en eenduidige toepassing
bestaat, noch op papier noch in praktijk.
Uit volgende tekst zal ook blijken dat
ruimtelijk inzicht naar ruimtelijke
consequenties, die in praktijk relevant
maar vaag is.
De lagenbenadering in praktijk
Een geslaagd concept op papier staat
niet garant voor succes in praktijk. Het
verschil tussen papier en praktijk komt
onder meer door de kracht van context
en interpretaties van gebruikers. Het is juist
de gebruiker die, vanuit haar eigen wereld,
de ‘werkelijke’ waarde bepaalt van een
concept. Deze is afhankelijk van haar
taak, omgeving, perspectief, middelen,
macht, competenties en het moment. 10
Als voorbeeld: zelfs - of juist - binnen
opeenvolgende rijksnota’s verschilt de
waarde van de lagenbenadering. In de
nimmer goedgekeurde vijfde nota was
de lagenbenadering vooral een analysemethode,
in tegenstelling tot de actuele
nota ruimte, waarin de lagenbenadering
onderdeel is van de zogenaamde sturingsfilosofie.
1 In dit geval bepaalt onder
meer het politieke moment de waarde
van de lagenbenadering. We kunnen dus
beter spreken over lagenbenaderingen in
plaats van dé lagenbenadering.
Vanuit dit perspectief reflecteren we
verder op de aspecten inhoud en sturingsfuncties
in praktijk, in vergelijking met de
waarde op papier. In praktijk zal blijken
dat er respectievelijk kansen worden
gemist en dat er veel verwarring over
toepassing en conclusies bestaat.
Met betrekking tot de inhoud van de
lagenbenadering blijken gebruikers een
aantal kansen te missen wat betreft de
kwaliteiten ‘samenhang’ en ‘dynamiek’
van de lagenbenadering. Velen blijven
te eng trouw aan het hiërarchische lagenlabel
van het concept en beschrijven
slechts beperkt (consequenties van) de
tijdsdimensies en de afhankelijkheid
tussen de lagen. Wellicht is dit logisch,
omdat samenhang en dynamiek juist
aspecten zijn die moeilijk zijn te verbeelden
en te beschrijven. 11 Dit wordt
versterkt in een beleidscultuur die nog
altijd wordt gedomineerd door statische
tweedimensionale producten.
Bovendien zien veel planners en ontwerpers
geen noodzaak in het benadrukken
van samenhang tussen lagen, omdat zij
vanuit één bepaalde functie werken, bijvoorbeeld
als stedenbouwer of voor
TOPOS / 03 / 2006 25

26 TOPOS / 03 / 2006
natuurontwikkeling. Zulke constateringen
over ‘beperkte’ benutting van inhoudelijke
kansen zijn ook leerzaam bij pogingen
om de lagenbenadering inhoudelijk te
verbeteren. Immers, de mate van succes
van inhoudelijke verbetering, is uiteindelijk
afhankelijk van de werkelijke toepassing
en interpretaties in praktijk.
Een ‘zinvolle’ inzet van de lagenbenadering
wordt ten eerste bemoeilijkt door
de foute illusie dat de lagenbenadering
een eenduidig antwoord kan geven op
ruimtelijke vragen. Wat betreft deze sturingsrol
van de lagenbenadering in praktijk,
is de invloed van de diverse achtergronden
en intenties van gebruikers extra
groot. Terwijl verschillende actoren het
vaak nog wel eens zijn over het ruimtelijk
inzicht die de toepassing van de
lagenbenadering biedt, is er dikwijls onenigheid
óf onwetendheid over de meerdere
mogelijke consequenties van deze
kennis. Ter illustratie: voor betrokken
overheden van het project Westergouwe
in Zuid-Holland geldt een andere (waarde
van de) lagenbenadering dan voor de
‘Moordrechtse Milieuvereniging de
Zuidplaspolder’. Laatstgenoemde stelt:
‘Uitgaande van die lagenbenadering is het
gebied ten zuiden van rijksweg A20 ongeschikt
voor verstedelijking. Wij begrijpen dan
ook niet waarom het Rijk toestemming gaf
voor Westergouwe. De wijk komt waar het
eigenlijk niet kan. (…) het stadbestuur [blijft]
benadrukken dat de lagenbenadering wel
degelijk is toegepast. Echter, de eerste ideeën
laten zien, dat van die bewering niks klopt.’ 12
Bovenop het - vanzelfsprekende - verschil
in interpretatie bestaat het risico van
ontkenning van deze uiteenlopende
interpretaties. Ontkenning kan leiden tot
zinloze conflicten in plaats van zinvolle
conflicten, ofwel patstellingen in plaats
van debatten. Daarnaast toont bovenstaand
citaat dat een concept als de lagenbenadering
een sterk retorische functie
heeft.
Conclusie en discussie over een
sandwich-concept
Zoals het Nederlandse paviljoen van de

Expo 2000 werd beschreven als symbool
van ‘de Nederlandse maakbaarheid’,
zo kunnen we ook de lagenbenadering
beschouwen als typisch symbool voor
de Nederlandse planningscultuur. De
lagenbenadering omvat enerzijds erkenning
en simpel inzicht in de complexe
ruimtelijke opgaven van het Nederlandse
landschap. Anderzijds omvat zij
suggesties om deze complexiteit stuurbaar
te maken, bijvoorbeeld door het
stellen van prioriteiten tussen lagen.
Een typisch Nederlands probleem ontstaat
vervolgens, als de som van deze
twee (paradoxale) punten wordt opgevat
als de mogelijkheid een eenduidig
en allesomvattend antwoord te geven
op een complexe ruimtelijke vraag. Wat
dan vergeten wordt, is dat het oplossen
van ruimtelijke opgaven meestal niet op
eenduidige en conflictloze wijze kan gebeuren,
onder meer vanwege de diverse
achtergronden en interpretaties van
betrokkenen. De lagenbenadering biedt
kansen voor onder meer probleemanalyses
en discussie over de (gewenste)
ruimtelijke situatie van gebieden. Er is
echter geen één ‘juist’ gebruik, zeker
niet qua sturing en besluitvorming.
De populariteit van de lagenbenadering
zegt dus weinig over de kwaliteit van het
concept. Is de lagenbenadering dan een
geslaagd concept? Ter inspiratie en vergelijking
kunnen we alternatieven voor
de lagenbenadering bekijken. Wat is het
nut en de meerwaarde (of het gevaar)
van de eveneens populaire netwerkmetafoor?
13 Welke metaforen gebruiken
andere landen om hun landschap te conceptualiseren?
En zijn dit zinvolle alternatieven
voor het Nederlandse lagendenken?
(Hoe) zou een metafoor als
‘mozaïek’ 14 haar werk doen in de Nederlandse
planningscultuur? Past deze
metafoor beter bij de ‘werkelijkheid’
van het Nederlandse landschap? Of
botst deze met het Nederlandse ideaal
van orde en ordening? En waarom combineren
we eigenlijk de realiteit van het
landschap met een sturingsideaal in één
concept? Voorlopig is de lagenbena-
dering onderdeel van de Nederlandse
planning. De uitdaging is om kritisch te
zijn op de consequenties achter haar
schijnbare eenvoud.
Noten
1 www.vandale.nl - sand•wich•for•mu•le (de
~) : werkwijze waarin twee uitersten
gecombineerd worden, bv. theorie en
praktijk of muziek, zang en informatie
2 a. Ministerie VROM (2001) Ruimte maken,
ruimte delen: Vijfde Nota over de Ruimtelijke
Ordening 2000/2020: vastgesteld door de
ministerraad op 15 december 2000, Den Haag,
Min.VROM
b. Ministerie VROM (2006), Nota ruimte:
ruimte voor ontwikkeling. Dl. 4. Tekst na de
parlementaire instemming, Den Haag, Min.
VROM
3 Vollaard P., Expo 2000 – NL (29 mei 2000)
via www.classic.archined.nl/news/0005/
Expo-01.html (mei 2006).
4 Cf: Zonneveld W. (1991) Conceptvorming in
de ruimtelijke planning, Amsterdam,
Planologisch en Demografisch Instituut.
5 De Hoog M., Sijmons D., Verschuuren S.,
‘Herontwerp van het Laagland’ In: Frieling D.
H. (1998) Metropolitane debat, Bussum,
Thoth.
6 Ministerie VROM (2001) Ruimtelijke
verkenningen 2000: jaarboek Rijksplanologische
Dienst, Den Haag, RPD.
7 a. Zie 6
b. Braudel F. (1992) De Middellandse Zee – De
Mediterrane wereld ten tijde van Filips II, [3
delen]
c. www.britannica.com: Annales School &
Fernard Braudel (mei 2006)
NB. Kritiek op Braudel betreft onder
andere de minimalisering van de rol van
politiek en macht.
8 Perry D. C. (2003) ‘Making Space:
Planning as a Mode of Thought, p. 142-165
In: Campbell S. & Fainstein S. S. (2003)
Readings in planning theory, Malden, Blackwell
9 Zie 1b, p. 26
10 Cf.: a. Barnes T.J. & Duncan J.S. (1992)
Writing worlds: discourse, text and metaphor in the
representation of landscape, London, Routledge
b. Hajer M. A. (2004) Coalitions, practices and
meaning in environmental politics: From Acid
Rain to BSE. “Discourse Analysis in the
Social Sciences: Theories and Methods”.
Utrecht, Nethur
c. Jensen O.B. & Richardson T. (2004),
Making European space: mobility, power and
territorial identity, London, Routledge
11 Cf.: Healey P. (2004) The treatment of space
and place in the new strategic spatial planning in
Europe. International Journal of Urban and
Regional Research, 28, 45-67.
12 Goudsche Courant, 26 maart 2005,
Westergouwe - ‘Het moet altijd meer, nooit minder’
13 Voor populariteit van de
netwerkmetafoor en divers gebruik in
planning, zie o.a.: Albrechts L. &
Mandelbaum S. J. (editors) (2005) The
network society: a new context for planning?
London [etc.]: Routledge.
Voor vergelijking, zie: Priemus H (2002)
Netwerkbenadering alternatief voor
lagenbenadering, Geografie 11 (5)
14) Prof. R. Forman gebruikt de metafoor
van ‘mozaïek’ als (ontwerp) concept,
gebaseerd op landschapsecologie, en
gebruikt voor o.a. planning van het
metropolitane landschap van Barcelona:
Mosaico territorial para la región
metropolitana de Barcelona, (Editorial
Gustavo Gili, 2004)
Summary
The layer approach concept, also
called strata approach, is a popular
spatial concept in Dutch planning.
However, its popularity is no direct
guarantee for success. The concept
has been used to represent the
landscape by three interacting layers
(surface, networks, occupation), each
characterized by its own dynamics.
This paper studies the concept in
theory and in practice. The ‘real’ value
of the concept in practice is heavily
dependent on the user and its
interpretations. We observe missed
opportunities with regard
to inherent qualities of the concept.
Moreover, we describe ambiguity
around steering-possibilities. We
argue that the layer approach is
emblematic for Dutch planning culture.
Planners should be critical about its
use. The concept offers simple and
helpful spatial insights. However,
following steering consequences often
result in useless conflicts (as
deadlocks) instead of useful conflicts
(as debates).
TOPOS / 03 / 2006 27

SPOIL
Conceptual design for the reuse of Copenhagen’s clean surplus soil
Started as a burg next to the
Sound, Copenhagen is
nowadays with over 500.000
inhabitants Denmark’s
largest city. Being capital of
Denmark, Copenhagen is
also the central city in what
is known as ‘Storkøbenhavn’
(Greater Copenhagen) with
about 1,4 million inhabitants,
over a quarter of Denmark’s
whole population. The city
was and is growing rapidly,
swallowing a lot of its
surrounding land and
creating its own, special
problems.
One of these problems is the
accumulation of large amounts
of clean surplus soil. To
generate ideas about what to
do with this clean soil a
student competition was
organised. This article
describes our contribution to
the competition, named
‘S(P)OIL’. The contribution
was done as a project during
our study at the Royal
Veterinary and Agricultural
University in Frederiksberg.
Tobias Behr
student Landscape Architecture at the
Technical university Munich
tobiasbehr@gmx.de
Jan Heersche
student Landscape Architecture at
Wageningen University
jan.heersche@wur.nl
Matthias Hartmann
student Landscape Architecture at the
Technical university Munich
prometoys@gmx.de
28 TOPOS / 03 / 2006
General problem
‘Building activity in Greater Copenhagen
is thundering along. The building
industry is in a regular boom with
housing as well as business projects and
all indications are that the top has not
yet been reached’. 1 This enormous increase
in building and construction
activity, already lasting for several years,
is causing a constant accumulation of
surplus soil. The amount measured
approximately 12 million cubic meters
of clean and contaminated soil in 2001
alone. 2
Surplus soil has traditionally been
dumped into disused raw material pits,
equalizing the landscape again.
However, a change in the Nature Protection
Law (Miljøbeskyttelsesloven)
made this strategy more difficult, since
these quarries are considered to be of
high ecological value and their capacity
is generally reaching its limit. The Soil
Contamination Act, which came into
force on 1. January 2000, set up new
regulations, demanding notification of
soil transport in certain cases.
As the accumulation of surplus soil can
be expected to continue, new strategies
have to be developed to be able to deal
with this upcoming challenge.
Therefore the Greater Copenhagen
Authority (HUR, Hovedstadens
Udviklingsråd), a politically-governed
regional organisation covering the
Greater Copenhagen region, organized
a student competition in spring 2005
with the title: ‘Clean Soil – perspectives
for the Danish landscape’. The aim of
the competition was to generate ideas
that can function as inspiration for both
public and private developers and how
to use huge amounts of especially clean
soil in a way that they take technical,
aesthetical, functional and recreational
goals into account. 3
Our competition entry with the title
‘S(P)OIL’ presents a conceptual idea,
re-using the clean surplus soil within
the area of Greater Copenhagen.
Copenhagen’s first landscape ring – Københavns
indre fæstningsring – built for defence
The second landscape ring – Vestvoldsringen
– bringing the defence up to date
The third landscape ring, connecting recreational
areas in between the fingers
The planned, fourth landscape ring – the ‘Ny
Grøn Ring’ – providing for the need of recreation
and soil disposal

Lynge
Lillerød
Ganløse
Hørsholm
Farum
Roskilde
Birkerød
Historical background
During Copenhagen’s development from
a small village to the current metropolitan
area, the ways in which the city
has utilised and developed its surrounding
landscape has changed. The
following examples from Copenhagen’s
historical development illustrate and
support this thesis.
Smørumnedre
Taastrup
Karlslunde
The significant development of Copenhagen
started in the year 1167 when
Bishop Absalon built a fortress in the
village of Havn. This fortress, named
‘Slotsholmen’, can still be found in
Copenhagen.
Traders (Købmænd in Danish) and
bargemen found a good place to live
around the fortress, and soon the name
‘Havn’ changed into ‘Køpmannaehafn’,
now ‘København’. 4 Because of this expansion
and the growing importance
of the city, a defence system was needed
to protect the city from hostile
invasions. This defence system grew
periodically to become what is today
known as ‘Københavns indre fæstningsring’,
representing the city’s early intervention
in the surrounding landscape.
The ramparts required open land in
front of them and demarcation zones
prevented building in a wide ring around
the city.
Until the middle of the 19 th century,
Copenhagen stayed within these ramparts.
In course of time they became
obsolete and were partly demolished
and partly transformed into a series of
parks and gardens. Ørstedsparken,
Botanisk Have and Østreanlæg are
examples of the successful transformation
of former ramparts into parks.
The ring of parks was quickly subsumed
by the growing city which now
made use of the previous demarcation
zone.
As the city expanded and the range of
artillery increased, new protection
defences were built in the late 19 th and
early 20 th century. This new defence
system formed a second landscape ring
around Copenhagen – Vestvoldsringen.
These defences never had to prove their
functionality, they became useless almost
before they were finished.
Consequently, also Vestvoldsringen was
like Københavns indre fæstningsring
transformed into a recreational area.
To avoid uncontrolled urban sprawl in
the larger area around Copenhagen, the
further city development was based on
the ‘Fingerplan’ of 1947, which has never
been a policy itself, but had remarkable
impact on the development of Greater
Copenhagen. Before that, the landscape
surrounding the city had undergone a
change in paradigm. The need for protection
of the city was outdated and the
TOPOS / 03 / 2006 29

The path accessing the Green Ring and the
initial spots
The process starts. Two hills being created
after two years within a range of about one
kilometre from the built areas
After five years each ‘finger’ has one hill in its
direct surrounding
With the launching of the new Region Plan
2017, the process of building hills comes to
an end. New ideas have to be found
30 TOPOS / 03 / 2006
need for recreational areas took over as
the number of citizens was increased
enormously. To provide sufficient green
open space for the growing population,
the space in between the ‘fingers’ of
the city was dedicated to recreational
use. In order to connect those Green
Wedges (‘Grøne Kiler’), as the areas are
called, a third landscape ring was
developed. This ring runs in north-south
direction, along Mølleådal and Store
Vejleådal.
As Copenhagen’s city development is
still an ongoing process today and the
fingers are still being prolonged, the
latest Regional Plan has identified the
opportunity to develop a New Green
Ring (‘Ny Grøn Ring’).
Dynamic hill development
The development of this fourth ring
offers the opportunity to transform the
problem of surplus soil into a landscape
benefit.
Once again the city can build its surrounding
landscape to meet the needs
of the time. Hills are created from the
surplus soil. Hills in general will act as
foci in the landscape. ‘The eye is drawn
by their contrast with lower-lying topography
and vertical emphasis. They can
be used in design to attract users to a
place. They can be endpoints to journeys,
central points or places to climb
and overlook the landscape and its activities.’
5 Their formation will strengthen
the experience of different landscapes
and enrich the Ny Grøn Ring with
recreational value.
The Ny Grøn Ring is made up of a
walking/cycle route, which travels
through areas with different landscape
character, varying from hilly in the
north to flat further to the south.
The hills of consciously artificial shape
provide views over the different landscapes
which have never been
experienced before. They even introduce
the possibility for new activities.
‘Natural and artificial mounds and
mounts attract people to climb, view,
roll, chase and sit or fly kites. There is
pleasure and security in occupying a
raised position’. 5
The hills themselves are not competing
with the surrounding landscape. Due to
their clearly artificial shape, they state
their connection to the city and the
surrounding landscape by making them
experience able from a different point
of view - but no association with a
natural landscape element is possible.
The development of the hills can be
experienced as a dynamic process. Each
year a new hill can be explored and
interpreted in many different ways for a
large variety of activities. They are placed
in different surrounding topographies
and can be of different shape, wooded
or bare.
Because every year one hill is developed,
people do not have to wait for years to
see the result of a large project. Already
after the first year the first hill will be
ready to use. Every year the shape, size
and use of a new hill will be a surprise,
which will increase the involvement of
people to the project.
To make sure that the hills are easily
accessible, they will be well connected
to the planned route through the Ny
Grøn Ring. Therefore it is essential that
the hills are constantly equally spread
along the route. So even if the process
of hill creation is not sustained over the
long term, the pattern of hills provides
equal distances for the whole area.
Additional hills simply increase the
frequency/density of the pattern.
For optimal use, a recreational area
should be developed within a range of
approximately one kilometre from a
village or neighbourhood. 6 Since the
hills are considered to be recreational
areas, the first hills should be developed
close to the urban edges of Greater
Copenhagen. Once all locations close
to the edges are equipped, it is time to
continue spreading in between the
fingers.

The hills add a new information layer to the existing landscape, telling
about the city’s growth and development
The development of the hills is closely
connected to the Regionplan 2005,
developed by the Greater Copenhagen
Authority. This Regionplan is valid until
2030. By this time over twenty hills can
have been created and the time has come
to stop the process. A new Regionplan
will be an appropriate possibility to think
about new ideas for clean surplus soil
as well.
Structural and Secondary
information layers
Peter Latz points out the contemporary
relevance of today’s developments and
describes the process as the following
“With a few new structural layers the
‘useless’ becomes attractive and creates
new uses. Specific architecture for
specific uses does not need to be built.
The imagination lets the existing ones
be re-interpreted and used in new ways”. 7
(2002). Nevertheless, relying on the
common practice of converting
obsolete areas into positively perceived
spaces, may result in loosing chances
today.
The hills are attached to the existing
landscape as a new structural and informative
layer, serving as landmarks and
points of focus in the landscape, at the
same time representing the activity of
urban development because each hill is
shaped from the clean surplus soil of
the building activity of one year. They
are the logical result of a development
which is characterized by the simultaneous
consumption of and need for
open space – in combination with
disposing huge amounts of clean
surplus soil.
All winning contributions can be found at www.hur.dk
(look for ‘Ren jord idékonkurrence’ under ‘plan’)
A new way of experiencing the landscape is made possible by the
hills. Instead of experiencing it from the ‘inside’ you can now look at it
from the ‘outside’
Endnotes
1 http://www.copcap.com/composite-9357.htm
2 Mortensen, L.B. et al, Jordstrømme i Danmark,
within: Miljøproject nr. 886, 2004
3 http://www.hur.dk
4 Grote spectrum encyclopedie; deel 10/Jordanië-
Kubrick, Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen
1978
5 Dee, C. Form and fabric in landscape architecture; a
visual introduction, London 2001
6 http://www.sl.kvl.dk/Publikationer/
Udgivelser/PopulaerPublicationer/
NaturOgSundhed_haefte.aspx?
Katid={D28373CC-6EF3-4EF8-B097-
6D83FABF209E}
7 Topos – About Landscape, Callwey 2002
8 http://nl.wikipedia.org/wiki/kopenhagen
TOPOS / 03 / 2006 31

For experts only
Over concepten die marginaliseren en uitsluiten
Het betrekken van burgers bij
het opstellen van beleid en
plannen is de laatste jaren een
belangrijk vraagstuk voor
planners en ontwerpers. De
kennis en waarden van de
burgers moeten daarvoor in
relatie worden gebracht met de
kennis van experts. Martijn
Duineveld en Raoul Beunen
betogen dat de wijze waarop
niet-experts in sommige
wetenschappelijke concepten
ten opzichte van experts
worden gepositioneerd de
inbreng van burgers juist
marginaliseert, in plaats van
vergroot. Dit inzicht kan
planners, ontwerpers en andere
experts bewuster maken van de
macht die de door hun
gefabriceerde concepten
produceren.
Martijn Duineveld
Onderzoeker leerstoelgroep Sociaalruimtelijke
analyse, Wageningen
Universiteit
martijn.duineveld@wur.nl
Raoul Beunen
Onderzoeker leerstoelgroep
Landgebruiksplanning, Wageningen
Universiteit
raoul.beunen@wur.nl
32 TOPOS / 03 / 2006
Aandacht voor de wensen van
burgers
Het zal weinigen zijn ontgaan dat er
een politiek-maatschappelijke ambitie
bestaat de burgers meer te betrekken
bij het (ruimtelijk) beleid van de overheid
(Hajer en Wagenaar, 2003).
Hiervoor zijn theorieën, concepten en
methoden ontwikkeld, zoals interactieve
en participatieve planningsbenaderingen
(Woerkum, 2000). Een
vooronderstelling die aan sommige van
deze benaderingen ten grondslag ligt is
dat de kennis en waarden die burgers
aan het landschap toekennen moeten
worden geïntegreerd met de kennis en
waarden van experts, zoals planologen,
ecologen, hydrologen, economen en
cultuurhistorici. Daarom worden de kennis
en waarden van experts in sommige
theorieën, concepten en methoden gepositioneerd
ten opzichte van die van
niet-experts.
In dit artikel zetten we een aantal kritische
kanttekeningen bij deze ontwikkelingen.
De wijze waarop niet-experts
worden gepositioneerd ten opzichte
van experts heeft namelijk consequenties
voor de invloed die deze actoren hebben
op het besluitvormingsproces. We zullen
laten zien dat sommige concepten
en conceptualiseringen werken als
machtsfactoren, die de invloed van nietexperts
nauwelijks vergroten. In tegendeel:
ze kunnen zelfs leiden tot de uitsluiting
of marginalisering van burgers,
amateurs, leken en andere niet-experts.
Deze inzichten zijn voor ruimtelijke
planners en ontwerpers uitermate
relevant. Ze kunnen als gereedschap
worden gebruikt om allerlei ogenschijnlijk
democratische ontwikkelingen in de
ruimtelijke ordening kritisch te analyseren
en zonodig te demonteren.
Feiten & Waarden
Dit artikel gaat over de wijze waarop
verschillende kennis ten opzichte van
elkaar wordt gepositioneerd. Kennis
speelt een belangrijke rol bij het plannen
en ontwerpen. Veelal wordt hierbij
een onderscheid gemaakt tussen feiten

en waarden, tussen facts and values.
Feiten worden dan verbonden met
experts. Zij hebben wetenschappelijk
onderzoek gedaan en de resultaten daarvan
zijn hard, het zijn objectieve feiten.
Waarden worden veelal geassocieerd
met niet-experts. Zij gaan af op hun
gevoel, hun intuïtie, of hun beleving.
Deze waarden zijn niet hard maar, zo
wordt geleerd, subjectief, persoonlijk,
verschillend en wisselend (Hidding,
Kolen, and Spek, 2001). Het onderscheid
tussen feiten en waarden wordt
niet alleen gebruikt in planning- en
ontwerppraktijken maar ook in de
wetenschap. Wetenschap moet immers
zuiver zijn en blijven, wetenschap moet
zich bezighouden met de feiten. Al het
andere is fictie, ideologie, gevoel of
mythe…
Dit lijkt logisch maar is het ook juist? Is
dit conceptuele onderscheid tussen
feiten en waarden wel zo hard als wordt
beweerd? Is dit onderscheid überhaupt
wel te maken? Onze stelling is van niet.
Volgens ons wordt dit onderscheid
gebruikt om bepaalde kennis te minimaliseren
of zelfs helemaal opzij te
schuiven.
Een onjuiste vooronderstelling…
Wijdverbreid is de, met het onderscheid
tussen feiten en waarden verbonden,
vooronderstelling dat wetenschappers
een directere toegang hebben tot de
werkelijkheid dan niet-wetenschappers
(Latour, 1999; Latour, 2004). Deze
vooronderstelling is onder andere bestreden
door Bruno Latour (Latour,
2004). In verschillende studies naar de
productie van kennis binnen de exacte
wetenschappen heeft hij het sociale karakter
daarvan blootgelegd. Hij heeft
laten zien dat wetenschappelijke objecten,
feiten, kennis en waarheden niet
gevonden of ontdekt worden. Ze worden
geproduceerd, in interactie met de
werkelijkheid. Ze zijn het resultaat van
wetenschappelijke praktijken die bestaan
uit complexe, hybride netwerken
van tekstuele en niet-tekstuele handelingen
(Latour, 1999).
Samen met de theorieën en analyses
van ondermeer Kuhn (Kuhn, 1970) en
Fischer (Fischer, 2000) geven die van
Latour voldoende aanleiding om de
vooronderstelling te bekritiseren dat
experts een directe toegang tot de realiteit
hebben en objectieve kennis kunnen
produceren. Wetenschappelijke kennis,
waarheden, feiten, normen, waarden,
etc. zijn geen benamingen van objectieve,
universele zaken. Het zijn benamingen
van zaken die worden geproduceerd
binnen wetenschappelijke
disciplines, volgens de daarbinnen
bestaande impliciete en expliciete
afspraken over de wijze waarop kennis
moet worden geproduceerd. Experts en
niet-experts kunnen daarom ook niet
ten opzichte van elkaar worden gepositioneerd
door een verschil te veronderstellen
in de toegang die ze tot de werkelijkheid
hebben. Mogelijke en actuele
verschillen tussen experts en nietexperts
komen voort uit de verschillen
tussen de praktijken waarbinnen ze
kennis produceren. Soms vertonen
wetenschappelijke en niet-wetenschappelijke
praktijken overeenkomsten en
soms verschillen ze. Hetzelfde geldt
voor de uitkomsten van de praktijken:
de geproduceerde kennis, objecten,
feiten, waarheden, waarden, etc.
De marginaliserende macht van
concepten
Zonder het zelf te erkennen is Latour
in sterke mate beïnvloed door het werk
van Michel Foucault. Foucault heeft
veel geschreven over kennisproductie:
Wat is kennis? Hoe komt het tot stand?
Hoe verhoudt kennis zich tot andere
kennis? Foucault laat in zijn werken
zien dat er een constante strijd woedt
over verschillende soorten kennis en de
inzet daarvan. In deze strijd wordt
bepaald welke kennis wel relevant is en
welke niet. Het veronderstellen van een
scherpe scheiding tussen wetenschappelijke
en niet-wetenschappelijke kennis
is illustratief voor deze kennisstrijd. De
classificatie ‘wetenschappelijk’ bestempelt
bepaalde kennis immers superieur ten
opzichte van andere soorten kennis.
Foucault (2003) maakt een onderscheid
tussen twee soorten ondergeschikte
kennis (“subjugated knowledges”). De eerste
is die kennis waarvan men zich in een
zekere tijd, binnen een bepaalde
context, bewust is maar welke wordt
gemaskeerd, verborgen of onzichtbaar
gemaakt. De tweede is volgens Foucault
“a whole series of knowledges that have been
disqualified as nonconceptual knowledges, as
insufficiently elaborated knowledges: naive
knowledges, hierarchically inferior knowledges,
knowledges that are below the
required level of erudition or scientificity.”
Dit type kennis wordt in een hiërarchische
kennisverhouding geplaatst ten
opzichte van andere soorten kennis:
“They are located low down on most official
hierachies of ideas (…). Certainly they are
ranked ‘beneath’ science. They are the
discourses of the madman, the delinquent, the
pervert and other persons (…).”
Voorbeelden daarvan geeft Foucault in
zijn boek: ‘Madness and civilization: a
history of insanity in the Age of Reason’
(Foucault, 2001). Hij laat daarin zien
hoe, door de geschiedenis heen veranderlijk
gebleken, categorieën zijn ingezet
om het denken, spreken en handelen
van ‘de normale’ mens van ‘de gek’ te
onderscheiden. De tegenstelling tussen
rede en waanzin is en wordt gebruikt
om te reguleren welke subjecten, uitspraken
en praktijken binnen een
maatschappij als redelijk worden gezien
en welke niet. Bijvoorbeeld door verbale
en andere uitingen van mensen die niet
binnen ‘normale’ denkbeelden passen
als gestoord te categoriseren. De
consequentie daarvan kan zijn dat de
‘abnormale’ mens het spreken wordt
ontnomen, door hem op te sluiten
bijvoorbeeld.
Hoewel burgers, leken, amateurs en
andere niet-experts in allerlei concepten,
theorieën en beleidsnota’s niet met
gekken worden vergeleken, zijn in de
wijze waarop hun kennis en waarden
ten opzichte van experts worden geposi-
tioneerd min of meer dezelfde mechanismen
te herkennen. De niet-experts
TOPOS / 03 / 2006 33

worden, inclusief de door hun geproduceerde
kennis en waarden, in een
hiërarchische verhouding ten opzichte
van experts geplaatst. In de gesuggereerde
hiërarchie staan de juist veronderstelde
objectieve en universele wetenschappelijke
kennis en waarden boven
de onjuist veronderstelde emotionele,
subjectieve kennis en waarden van nietexperts.
De kennis en waarden van
niet-experts worden daardoor ten
opzichte van expertkennis gemarginaliseerd
en zo weten experts hun eigen
superieure posities als producenten van
objectieve kennis en gegronde waarden
te bevestigen. De vooronderstelling laat
zich daarom interpreteren als een factor
die de macht van experts om uitspraken
te doen over de waarde en betekenis
van en de gewenste omgang met de
ruimte in stand houdt en misschien
zelfs versterkt.
Implicaties voor planning- en
ontwerppraktijken
Met de inzichten uit het voorgaande
zullen we nu naar planning- en
34 TOPOS / 03 / 2006
ontwerppraktijken kijken. Daarbinnen
is de inbreng van experts altijd erg
groot geweest. Overbekende voorbeelden
zijn de ingenieurs die het land
optimaliseerden voor grootschalige
landbouw en de waterhuishouding
aanpasten aan de gestelde eisen. Later
is deze rol deels overgenomen door
ecologen die met het concept Ecologische
Hoofdstructuur hun kennis
richtinggevend hebben gemaakt bij de
inrichting van de groene ruimte. Frank
Fischer (Fischer, 2000) gaat uitgebreid
in op de rol van expertkennis in beleid.
Ook hij laat zien dat de macht van de
experts daarbinnen erg groot is en dat
hun kennis vaak bepalend is bij de
besluitvorming. Volgens hem worden
wetenschappelijke feiten gebruikt om
keuzes in de besluitvorming te legitimeren.
Men stelt bijvoorbeeld dat
gezien de feiten er geen andere keuze
mogelijk is of dat er eigenlijk geen
keuze te maken was. Volgens deze
technocratische opvatting moet het
publieke domein met rationele,
analytische en wetenschappelijke
methoden beschermd worden tegen de
irrationaliteit en willekeur van de
politiek. Paul Frissen stelt dan ook in
navolging van Fischer vast dat besluitvorming
voor een groot deel buiten de
politiek plaatsvindt. Besluiten worden
steeds vaker door ambtenaren en experts
genomen en minder door burgers
en politici (Frissen, 1996). Daardoor
worden andere kennis, ideeën en waarden
van de besluitvorming uitgesloten.
Ondanks de dominantie van experts in
de besluitvorming over ruimtelijke
ordening en ontwerp is er ook altijd
verzet geweest tegen hun technocratische
inrichtingsideeën. Het verzet
tegen natuurontwikkelingsprojecten, is
daarvan een voorbeeld. Niet iedereen is
gelukkig met de aanleg van nieuwe
natuurgebieden en ook natuurbeschermers
onderling zijn het niet altijd eens
over hoe deze gebieden er uit moeten
zien. Een ander voorbeeld wordt door
Bent Flyvbjerg geven. In zijn boek
‘Rationality & Power’ beschrijft hij het
besluitvormingsproces rondom het
autovrij maken van het centrum van de

stad Aalborg (Flyvbjerg, 1998). Hij laat
zien dat verschillende partijen die hierbij
een rol spelen elk andere kennis
relevant vinden en dat kennis geproduceerd
wordt om besluiten te legitimeren.
Planning en ontwerp behelst
dus veel meer dan het simpelweg
toepassen van (expert) kennis.
Terugkomend bij het uitgangspunt dat
burgers meer betrokken moeten worden
bij het ruimtelijk beleid van de overheid
is de vraag: waar komt deze
ambitie vandaan? Komt deze voort uit
het idee dat we onze democratie anders
moeten invullen of uit de verwachting
dat problemen bij de realisatie van
plannen daarmee opgelost kunnen
worden? Veel verzet tegen plannen is
immers het gevolg van het feit dat
mensen vinden dat hun belangen niet
voldoende zijn meegenomen bij het
besluitvormingsproces. De uitsluiting
van mensen en hun kennis en waarden
is dan ook de kern van veel problemen
en conflicten. Het is echter de vraag of
het betrekken van deze “dwarsliggers”
middels concepten die hen bewust of
onbewust marginaliseren of uitsluiten,
dit knelpunt wél oplost. Zelfs als dit
met de beste bedoeling gebeurt, geldt
dat de kern van de problemen en
conflicten daarmee niet wordt aangepakt.
Niet voor niets is er de nodige
terughoudendheid over en kritiek op
allerlei inspraakprocedures en interactieve
planvormingsprocessen. Het
betrekken van burgers heeft dan ook
alleen zin als men daadwerkelijk iets
met hun inbreng wil doen; en dat
betekent een inhoudelijke wijziging
van plannen en ontwerpen. Als dit
laatste ongewenst is, dan is het de vraag
wat het betrekken van burgers
überhaupt voor zin heeft.
Experts wees waakzaam
In planning en ontwerp zullen altijd
keuzes gemaakt moeten worden, daarover
geen twijfel. We mogen echter niet
vergeten dat alle keuzes politieke keuzes
zijn en nimmer te objectiveren.
Verschillende kennis kan daarbij een rol
spelen en niet alle kennis kan even
belangrijk zijn. Maar als we vinden dat
burgers meer betrokken moeten worden
bij besluitvorming, moeten we ook
accepteren dat hun kennis en waarden
een grotere rol gaan spelen. Daarvoor
zullen we moeten accepteren dat kennis
niet in dualistische categorieën (feiten
vs. waarden, objectief vs. subjectief) is
op te delen. Er zijn er ontelbaar meer
mogelijk, en ook deze indelingen bepalen
we zelf. Niet zogenaamde feiten,
maar wij mensen, bepalen wat belangrijk
is, wie en wat we willen meenemen
in beleid en welke keuzes we maken.
Achter sommige theorieën, methoden
en concepten die tot doel hebben de
kennis en waarden van burgers te
betrekken bij het ruimtelijk beleid gaan
waarschijnlijk de beste bedoelingen
schuil. Maar in plaats dat ze ervoor
zorgen dat burgers meer kunnen worden
betrokken, marginaliseren deze
concepten ze bij voorbaat. In de praktijk
kan dit er bijvoorbeeld toe leiden
dat men voorbij gaat aan het feit dat
burgers het landschap op verschillende
wijze kunnen construeren en daar
verschillende soorten kennis en waarden
aan kunnen toekennen, die onmogelijk
in een hiërarchische verhouding
tot de kennis en waarden van de
experts te positioneren zijn.
De belangrijke boodschap van dit verhaal
is dat met inzichten in wat kennis
is, hoe deze geconstrueerd wordt en
hoe de productie en inzet van kennis
samenhangt met macht, er veel
kritischer gekeken kan worden naar
allerlei ontwikkelingen in de ruimtelijke
ordening. Veronderstellingen die aan
concepten ten grondslag liggen kunnen
dan veel scherper zichtbaar worden
gemaakt en er kan worden gekeken of
deze wel een oplossing bieden voor de
gestelde problemen. Dus, geachte
experts, bezint eer u met de productie
van een wetenschappelijk concept
begint en deze de wereld in helpt. De
beoogde effecten daarvan kunnen wel
eens tegenovergesteld zijn aan de
oorspronkelijke intenties.
Literatuur
- Fischer, Frank (2000) Citizens, Experts and the
Environment: The Politics of Local Knowledge.
Durham, London: Duke University Press
- Flyvbjerg, Bent (1998) Rationality and power:
democracy in practice. Chicago: University of
Chicago Press
- Foucault, M. (2003) “Society Must Be Defended”
Lectures at the College de France, 1975-1976.
New York: Picador
- Foucault, M. (2001) Madness and civilization: a
history of insanity in the Age of Reason. London:
Routledge
- Frissen, P.H.A (1996) De virtuele staat. Politiek,
bestuur, technologie: een postmodern verhaal.
Schoonhoven: Academic Service
- Hajer, M., en H. Wagenaar (eds.) (2003)
Deliberative policy analysis: understanding governance in
the network society. Cambridge: Cambridge
University Press
- Hidding, M. C., J. Kolen, en T. Spek (2001) De
biografie van het landschap. In: J. H. F. Bloemers and
M. H. Wijnen (eds.), Bodemarchief in behoud en
ontwikkeling: de conceptuele grondslagen. Assen:
NWO
- Kuhn, T. S. (1970) Structure of scientific revolutions.
Chicago: The University of Chicago Press
- Latour, Bruno (1999) Pandora’s hope: essays on the
reality of science studies. London: Harvard
University Press
- Latour, Bruno (2004) Politics of nature: how to
bring the sciences into democracy. London: Harvard
University Press
- Woerkum, C.J. van (2000) Communicatie en
interactieve beleidsvorming. Alphen aan den Rijn:
Samsom
Summary
There is a tendency among planners
and policy makers to increase the
involvement of citizens in policy
processes. Therefore scientist
produce concepts in which the
knowledge of citizens, often named
local or non-experts knowledge, can
be combined with expert-knowledge.
In this article Martijn Duineveld en
Raoul Beunen argue that some of
these concepts are based on wrong
notions of the differences between
expert and non-expert knowledge. As
a result, these concepts, opposed to
their original intentions, are
marginalizing the non-experts.
Consequently participatory problems
within planning and design practices
are not solved.
TOPOS / 03 / 2006 35

Een verlangen dat planvat
Over het concept als verbinder
Het begrip concept wordt op
heel uiteenlopende manieren
toegepast en ingezet in kunst,
architectuur of ruimtelijke
ordening. Het kan duiden op
een bepaalde denk- of
ontwerphouding, op de
verbeelding van een idee, op
een tijdelijke situatie of op iets
dat nog niet af is. In die laatste
toepassing vind je concept
vaak als voorvoegsel bij
ontwerp, plan, rapport of
verslag, waarmee de voorlopige
status van dat product wordt
aangegeven. Een concept is
echter vooral ‘iets van zichzelf’.
Een concept verbindt het
verlangen om iets tot stand te
brengen, oftewel een ambitie,
met de randvoorwaarden van
de omgeving waarbinnen die
ambitie gestalte moet gaan
krijgen. Dankzij het concept
kan de ambitie ‘planvatten’ in
die omgeving.
Hans Venhuizen
Directeur Bureau Venhuizen.
www.bureauvenhuizen.com
desk@bureauvenhuizen.com
36 TOPOS / 03 / 2006
Ieder ontwerpproces bestaat grofweg uit
drie fasen die in relatie staan tot elkaar,
maar die ook over een zekere autonomie
beschikken.
Het begint met verlangen of ambitie. Dat
is de motor voor iedere daad. Zonder verlangen
geen actie zou je kunnen zeggen.
De ambitie of het verlangen kan van alle
tijden zijn en is niet persé plaatsgebonden.
Eten is een ambitie van alle tijden
die in verschillende omstandigheden tot
ontwerpen voor keukens, restaurants of
landbouwgebieden kan leiden. De specificaties
van de ambitie worden aan het
begin van ieder ontwerpproces in kaart
gebracht. Een ontwerpproces eindigt
met een plan. Dit is de wijze waarop de
ambitie uiteindelijk gestalte krijgt binnen
de specifieke omgeving. Die omgeving
kan fysiek zijn, maar ook financieel, sociaal,
cultureel en politiek. Ook de specificaties
van de omgeving worden aan
het begin van het ontwerpproces
opgetekend.
Tussen ambitie en plan ligt het concept.
Nadat de ambitie en omgeving zijn gespecificeerd,
begint de conceptontwikkeling.
Tijdens de conceptontwikkeling
wordt hiërarchie aangebracht in de verschillende
specificaties en worden deze
optimaal op elkaar toegepast. Het concept
kan uitspraken doen over de vormgeving
of de materialisering en betrekt
hier idealiter ook de beperkingen van
de situatie in. Op een afgelegen eiland
waar de aanvoer van materialen lastig is,
is het zinvol om de beperkingen die dat
oplevert in het concept te betrekken,
omdat het niet betrekken daarvan het
realiseren van het concept heel lastig
zou kunnen maken. Maar wanneer de
aanvoer van materialen onbeperkt is en
de budgetten tot in de hemel reiken, is
er geen dwingende reden daar in het
concept rekening mee te houden.
Na het vaststellen van het concept kan
het project in de planfase verder worden
uitgewerkt en toegepast op de gedetailleerde
specificaties van de locatie. Bij
iedere ontwerpbeslissing kan het concept
als leidraad worden ingezet.
Door het concept te beschouwen als
schakel tussen ambitie en plan en de
autonome kracht ervan te erkennen, is
het mogelijk om het concept in allerlei
situaties te benoemen, te beoordelen of
opnieuw in te brengen in een ontwerpproces.
Dan is het zelfs mogelijk om met
een groep niet-ontwerpers aan conceptontwikkeling
te doen. Ik zal eerst deze
benadering van het concept verduidelijken
aan de hand van een aantal illustraties,
alvorens onze conceptmachine
uit de doeken te doen.
Van piercing tot vuurtoren
Figuur 1 - piercingshop
Dit is de etalage van een piercingshop
waarin één op één modellen van
gepiercte delen van het menselijk
lichaam zijn uitgestald.
De ambitie die hieruit spreekt is de menselijke
behoefte om zich als individu te
onderscheiden van anderen. In een omgeving
waarin iedereen zijn best doet
om op te vallen, is het echter lastig om
je te onderscheiden. Opvallen is afwijken
van het gebruikelijke en dus moet
je bij het vervullen van deze ambitie
voortdurend de grens opzoeken van
wat nog als anders kan worden ervaren.
Dat kan de grens van bewondering zijn
of van afschuw opwekken. Het afwijken
moet daarnaast ook als zodanig
worden herkend en erkend. Vandaar
dat er trends en groepen ontstaan die
hun afwijken binnen de grenzen van
bepaalde regels vormgeven.
Het concept dat hieruit is ontstaan is het
jezelf profileren met het moedwillig, uitbundig
en sierlijk beschadigen van je
intieme lichaamsdelen. De piercingshop
zorgt voor de vormgeving, regulering en
de profilering van de afwijking.
Figuur 2 – worstverkoper
Dit is een worstverkoper op een van de
toeristische pleinen van Berlijn.

1
2
3
4
5
De ambitie die we hier zien is om op een
plek waar doorgaans veel publiek komt
de in Berlijn populaire braadworst te verkopen.
Het was voor de man met dit
verlangen echter onmogelijk om op deze
locatie een vergunning voor een snackbar
te krijgen. Hij kon wel een ‘ventvergunning’
krijgen die is bedoeld voor de
mobiele verkopers van souvenirs en
sieraden.
Dit heeft geleid tot het concept van een
mobiele barbecue die door twee mensen
wordt bediend. Terwijl de ene de worsten
braadt en daarbij voortdurend in beweging
blijft (vanwege de ventvergunning)
zorgt de ander voor de aanvoer van de
verse waar uit een op een fiets gemonteerde
koelbox.
Figuur 3 – wonders of the world
Hier zien we een groepje Chinezen die
zich laten fotograferen voor de piramide
van Cheops. Op de achtergrond zien
we een achtbaan, bomen en een stukje
Eiffeltoren.
Uit alles spreekt het verlangen naar het
maken van een wereldreis. China is zich
sinds de jaren tachtig steeds meer gaan
openstellen. China kan hierdoor eenvoudiger
worden bezocht en andersom
kunnen Chinezen zelf ook eenvoudiger
het land verlaten om met eigen ogen de
wereldwonderen te aanschouwen. Maar
er zijn ook beperkingen. De belangrijkste
is de levensstandaard van veel Chinezen,
die dermate laag is dat een wereldreis
enkel voor de Chinese happy few is
weggelegd.
Dit leidde tot het concept van het ‘Wonders
of the World’ park in Shenzen, in
het zuiden van China. Hier zijn alle
bezienswaardigheden van de wereld in
schaalmodellen nagebouwd. Fraai geënsceneerd
ook, zodat je je er goed voor
kunt laten fotograferen. Het hebben van
het bewijs van het bezoek is voor Chinezen
namelijk nóg belangrijker dan het
wonder werkelijk met eigen ogen te hebben
aanschouwd.
Figuur 4 – flat
Dit is de gevel van een flatgebouw in
Berlijn, waar een schildering van
verschillende gevels op aangebracht is.
Hierin zien we een illustratie van het verlangen
naar een stedelijke omgeving die
rijk is aan kleur en afwisseling. De omgeving
waarin deze ambitie gestalte kreeg
is verre van gekleurd. Het is wijk zoals
die in de jaren tachtig in het voormalige
Oost-Duitsland werden gebouwd en
die bestaat uit extreem gestandaardiseerde
en grijze woonblokken. De flatgebouwen
zijn echter degelijk en het is te
duur om ze af te breken en te vervangen
door de gewenste stedelijke omgeving.
Als alternatief voor het afbreken van
de flatgebouwen is het concept van de
wandschildering bedacht. De gebouwen
kunnen blijven staan en worden bewoond,
maar laten nu een woonomgeving zien
die niet meer monotoon is, maar juist
vol afwisseling.
Figuur 5 – Kuala Lumpur
Deze flatgebouwen in een buitenwijk
van Kuala Lumpur zijn modern, maar
hebben traditionele daken.
Hieruit spreekt de ambitie om waar
mogelijk kenmerken van traditie en
originele cultuur te bewaren in een snel
verstedelijkend landschap. Het is een
combinatie van oud en nieuw: het dorpse
Kampong huis waarin één familie woont
en de condomiumflats die als paddenstoelen
de grond uit schieten.
In dit concept lijken de Kampong huizen
er eerst te zijn geweest, maar dan
wel met de flatgebouwen als basement.
De flats zijn omhooggeschoten en dragen
nu de oorspronkelijke huizen als
dak.
Figuur 6 – vuurtorens in barendrecht
Op deze foto en tekening staan
(inmiddels gerealiseerde)
vuurtorenachtige woningen in
Barendrecht, ten zuiden van
TOPOS / 03 / 2006 37

6 7
Rotterdam.
Goed wonen is hier de eerste ambitie,
maar dat hoeft niet persé te leiden tot
een vuurtorenwoning. Het was dan ook
de ambitie om in het ontwerp van de
woning de specifieke kwaliteiten van de
plek uit te drukken, dat leidde tot dit
concept. Met de vorm van vuurtorens
zou de nabijheid van de zee (op 35 kilometer!),
de geschiedenis van de scheepvaart
(6 vuurtorens op een rij!) en het
waterkarakter van de omgeving (in werkelijkheid
drassige veengrond!) het
beste tot zijn recht komen.
Dit is nu een typisch voorbeeld van een
fopconcept. De herinnering aan de nabijheid
van de zee is in dit geval slechts
een schijnvertoning om de dure woningen
beter verkoopbaar te maken. Het
zijn woningen die van alle moderne
gemakken zijn voorzien, maar die zijn
overgoten met een naar het uiterlijk van
vuurtorens verwijzende saus. Ze zijn veel
te laag, staan te ver van de kust, staan in
een rij van zes en zijn ook helemaal niet
ingericht om adequaat als vuurtoren te
kunnen functioneren. Het concept is
hier dan ook niet ‘vuurtoren’ of ‘verbondenheid
met het water en de zee’,
maar ‘bijzondere, gekke woning die
goed verkoopt’.
Als het tot uitdrukking brengen van de
verbondenheid met het water echt de
ambitie was geweest, hadden de mogelijkheden
voor bijzondere concepten voor
het oprapen gelegen. De woonwijk is
38 TOPOS / 03 / 2006
namelijk gebouwd op een voormalig
moeras wat betekende dat rioleringsputten
die op vrijdag waren gelegd op
maandag al weer tot op onzichtbare
diepte in de bodem waren verdwenen.
In plaats van vuurtorenwoningen vroeg
deze locatie feitelijk om ‘amfibische woningen’
(een concept dat als prijsvraag
is uitgeschreven door Bureau Venhuizen,
voor informatie: www.amfibischwonen.
nl) oftewel woningen die met de drassigheid
van de locatie geen problemen
zouden hebben.
Conceptmachine
Figuur 7 – the making of
Het maken van een ruimtelijk ontwerp
is vooral weggelegd voor professionals.
Natuurlijk zijn er geslaagde experimenten
waarbij bewoners worden uitgenodigd
om mee te ontwerpen. Maar dat
leidt niet per definitie tot goede ruimtelijke
ontwerpen. Over het algemeen geldt
toch dat niet-professionals in bekende
vormgeving denken, terwijl professionals
in staat zijn om nieuwe vormen te
laten ontstaan.
Dat neemt niet weg dat bij het opstellen
van de randvoorwaarden voor het
ontwerp en het ontwikkelen van de
concepten wél iedereen kan worden
betrokken. Om een brede groep belangstellenden
een effectieve rol te laten
spelen bij het ontwikkelen van ruimtelijke
concepten ontwierp Bureau Venhuizen
de spelmethode ‘The making of’.
(Zie figuur 8 – the making of)
Het spel volgt altijd op een fase van inventariseren
waarin in kaart wordt gebracht
wat er speelt en welke verlangens
er leven. Deze informatie wordt door
Bureau Venhuizen vertaald in een matrix.
Hierin staan op de x-as fenomenen
(specificaties van de omgeving) en op
de y-as de ambities (verlangens en wensen
voor een plek of situatie). Het spel
werkt als een conceptmachine, dat wil
zeggen dat de deelnemers zelf de eerder
genoemde hiërarchie in de specificaties
van 7 de ambitie en de omgeving aanbren-
gen. Deelnemers aan het spel krijgen een
opgave voorgelegd die bestaat uit een
ambitie en een fenomeen. Ze moeten
een voorstel doen voor het uitvoeren
van die ambitie waarbij ze gebonden
zijn aan de specifieke eisen van een fenomeen.
Bijvoorbeeld ‘Maak een plan om
de rivieroever geschikt te maken voor
recreatie, maar laat het weidse uitzicht
vanaf de rivierdijk in tact’ of ‘Maak een
ontwerp voor het park dat geld
oplevert in plaats van geld kost’. Door
8
de ambities met verschillende fenomenen
te combineren wordt duidelijk wat
wel of niet werkt of wenselijk is.
Kortom, er worden concepten ontwikkeld
die de ontwerper vervolgens in een
plan kan uitwerken. De setting met
tafels, een speelbord op de vloer, een
spelleider, een visualisator en de strijd
om de eerste plaats maken het tot een
echt spel.
Het spel biedt mogelijkheden om in een
ontspannen sfeer ideeën te ontwikkelen
9
met een hoge realiteitswaarde. De ambi-

ties en fenomenen zetten de deelnemers
op het juiste spoor, zonder hun creativiteit
te beperken. Het spel hoeft geen
kant-en-klare oplossingen op te leveren
en het is ook geen bezwaar als de voorstellen
niet gerealiseerd kunnen worden.
Het doel van het spel is ideeën op te
sporen die in het verdere planproces
van waarde kunnen zijn.
De conceptmachine is inmiddels op
verschillende schaalniveaus toegepast.
Om de ruimtelijke mogelijkheden van
een geplande zandafgraving in Winssen
te onderzoeken, om ingrepen in kaart
te brengen die een menselijke maat
konden toevoegen aan de wijk Marzahn
in Berlijn, bij een open planproces voor
de herinrichting van het Mheenpark in
Apeldoorn en bij het laten zien van de
mogelijkheden voor de Beemsterpolder
om zich te ontwikkelen op basis van de
eigen kwaliteiten.
In Apeldoorn speelden we met de meest
concrete opgave: de herinrichting van
een wijkpark. Na een inventarisatie van
wensen en voorwaarden is de matrix
met ambities en fenomenen opgesteld,
waarmee zo’n vijftig bewoners het spel
speelden. De resultaten uit ‘The making
of ’ zoals een avontuurlijke speelplaats
voor kinderen aan het water, een hondenuitlaatplaats
die ook voor niet-hondenbezitters
iets toevoegt aan het park en
een entrée die deel uit maakt van het
park, zijn verwoord in een ontwerpopgave
aan de ontwerpers. Zij hebben
vervolgens een voorstel gemaakt dat na
akkoord van de bewoners is uitgevoerd.
Figuur 9: waterwijk
In de Beemster was de opgave minder
concreet en veel breder. Hier ging het
om het bedenken van concepten voor
ruimtelijke ontwikkelingen met het
bijzondere karakter van de werelderfgoedpolder
als vertrekpunt.
Deelnemers bogen zich over kwesties als
de mogelijkheden van waterberging voor
recreatie of woningbouw, van energiewinning
voor de uitstraling van het erfgoed
en van vrijkomende bebouwing
op de erven voor de woonvoorzieningen.
Een aantal van de concepten rondom
waterberging en erven is in een
case-studie verder uitgewerkt, zoals een
waterwijk.
In beide voorbeelden is het concept de
verbinder tussen het verlangen en het
plan. In Apeldoorn is dit verlangen via
het concept vrij direct omgezet in een
ontwerp. In de Beemster zijn we nog
aan het studeren op manieren om de
ontwikkelde concepten te verankeren in
de planvorming.
Geen glijmiddel
Bureau Venhuizen ontwikkelt vernieuwende
concepten of zorgt ervoor dat die
concepten ontstaan via bijvoorbeeld
‘The making of’. Het experiment schuilt
daarbij niet enkel in het ontwikkelen
van die concepten, maar vooral in het
aantonen dat deze concepten om te
zetten zijn in een plan. Op welke schaal
8 9
en in welke gedaante ook.
Voor ons is een concept dus geen glijmiddel
voor de woningmarkt of een
marketingterm. Het is ook geen onaf
ontwerp of alleen maar een interessant
idee. Het concept slaat een brug tussen
de ambitie en de wijze waarop die gerealiseerd
kan worden. Het concept
zorgt ervoor dat een verlangen
optimaal kan planvatten.
Verantwoording illustraties:
figuur 1 t/m 6: Hans Venhuizen
figuur 7: Dieuwertje Komen
figuur 8: Martin Leclercq
figuur 9: Patrick Mc Cabe
Summary
The notion of concept is often applied
to a temporary situation or to
something that isn’t final yet. But a
concept is also something in itself. A
concept connects the desire to make
or do something (that is ambition) with
the conditions of the situation in which
the desire must take shape. Thanks to
the concept, the desire can become
design. When you look at the concept
as an autonomous connector, it’s
possible to see, understand and judge
the concept in all sort of situations -
whether a piercingshop, an
amusement park or lighthouse
dwellings. It becomes even possible to
develop concepts with a group of nondesigners.
For that last purpose
Bureau Venhuizen designed the
game-method called ‘The making of’.
TOPOS / 03 / 2006 39

De torens van Ladonia
De strijd tussen wens en werkelijkheid
In juli 2006 hebben de
Wageningse studenten
landschapsarchitectuur en
ruimtelijke planning een
excursie naar Denemarken en
Zweden gemaakt. De excursie,
met bezoeken aan de havens
van Hamburg, Kopenhagen,
Helsingborg, Malmö en Lado-
nia, heeft vele interessante en
leuke voorbeelden opgeleverd
van mensen die hun dromen
en ideeën omzetten in daden
en daarmee prachtige resul-
taten boeken. Zij gebruiken
daarvoor hun kennis, hun
middelen, hun medestanders.
De ervaringen tijdens deze
excursie willen we aangrijpen
om te laten zien dat planning
mensenwerk is en kan worden
gezien als een strijd van
actieve en ambitieuze mensen.
Van mensen die ideeën
omzetten in werkelijkheid.
Raoul Beunen en Jeroen Neuvel
Promovendi leerstoelgroep
Landgebruiksplanning Wageningen
Universiteit
raoul.beunen@wur.nl
jeroen.neuvel@wur.nl
40 TOPOS / 03 / 2006
Ons verhaal begint op Highway nr. 1.
Dit is niet de belangrijkste snelweg van
Zweden of Denemarken, maar de toegangsweg
tot Ladonia. Ladonia is een
klein landje aan de zuidwestkust van
Zweden. Highway nr. 1 is wat velen zullen
beschrijven als een smal pad dat door
het bos slingert en dat de wandelaar na
een steile afdaling aan de kustlijn brengt.
Voor anderen is de weg een symbool
van vrijheid. Klauterend over het stenige
pad komt de wandelaar bij de ingang
van een eerste houten bouwsel dat de
kunstenaar Lars Vilks hier heeft laten
verrijzen. Tegen de steile helling aan
vormen de gladgepolijste takken, die kriskras
door elkaar heen aan elkaar geslagen
zijn met dikke spijkers, een houten
tunnel die vanuit het bos afdaalt naar
de kust. Vanuit deze tunnel is het mogelijk
een eerste blik te werpen op de
andere bouwsels die hier zijn neergezet.
Een aantal houten torens die op vergelijkbare
wijze zijn gebouwd en een
stenen kunstwerk. Het lijkt er wel op
alsof op deze plek een jongensdroom
om hutten te bouwen met tunnels en
uitkijktorens, is verwezenlijkt. Terwijl
de artiest Lars Vilks een groep van zo’n
dertig Wageningse Landschapsarchitecten
en Planners rondleidt door zijn
levenswerk, wordt hij bewonderend
door drommen andere (voornamelijk
Zweedse) toeristen aangekeken. Wanneer
hij voorbij is stoten ze elkaar voorzichtig
aan. Is dat niet die kunstenaar?
Hoe anders was dit 25 jaar geleden toen
na twee jaar werken zijn eerste gebouw
van aangespoeld hout (dat hij Nimis,
Latijn voor te veel, heeft genoemd) werd
ontdekt door de autoriteiten. Zij waren
aanzienlijk minder enthousiast over het
bouwwerk, dan de toeristen nu. Het
bouwwerk is gebouwd in een beschermd
natuurgebied en zonder vergunning.
Vilks wordt dan ook gesommeerd het
bouwwerk te verwijderen, een beslissing
die in 1983 ook door de hoogste
Zweedse rechtbank wordt erkend.
In plaats van het verwijderen van het
kunstwerk, verkoopt Vilks het kunst-
werk aan een Duitse kunstenaar waardoor
het gebouw blijft staan en Vilks
wordt vrijgesproken van verdere vervolging.
Vilks bouwt ondertussen verder aan een
tweede kunstwerk. Ditmaal van steen
en beton: Arx (Latijn voor vesting), een
ruim 300 pagina’s tellend boek. Evenals
Nimis leidt ook dit bouwwerk tot een
rechtzaak. De hoogste Zweedse rechtbank
besluit in 1995 Vilks een geldboete
op te leggen voor het bouwen van Arx.
Om dit te financieren verkoopt Vilks
de verschillende pagina’s van het boek
aan ruim 300 verschillende eigenaren,
waardoor Vilks de boete kan betalen en
bovendien niet langer de eigenaar meer
is van Arx en daar ook niet meer voor
vervolgd kan worden. In 1996 roept
Vilks de plek waarop zijn torens zijn
gebouwd uit tot een vrijstaat: Ladonia.
Het spel tussen de Zweedse kunstenaar
en de Zweedse overheid eindigt niet
met deze gebeurtenis, maar duurt nog
steeds voort 1 .
Het verhaal van Lars Vilks, zijn kunstwerken
en de staat Ladonia bevat vele
aspecten die voor planners interessant
zijn. Het begint met de vraag welke
functie een bepaald gebied moet vervullen;
natuur, recreatie, kunst? Hierover
zijn vele meningen. Veel ruimtelijke
planningsprocessen zijn te kenmerken
als een al dan niet bedekte strijd over
(visies over) de toekomstige inrichting
van de ruimte waarbij verschillende
ideeën, ambities, belangen, waarden,
normen, overtuigingen etc. een rol
spelen.
Lars Vilks weet dit spel uitstekend te
spelen, met als resultaat dat zijn houten
torens nog fier overeind staan. Deze
strijd, die we als een planningsproces
kunnen karakteriseren, is een interessant
onderwerp van studie. Vragen die
opkomen zijn bijvoorbeeld: welke tactieken
gebruiken de verschillende actoren,
hoe gebruiken ze regels en hoe
omzeilen ze deze? Een ander interessant
aspect van deze strijd vanuit sociaal-

wetenschappelijk oogpunt, is dat geen
enkele visie objectief als beste visie vast
te stellen is. Percepties van problemen
kunnen verschillen en er is vaak meer
dan één oplossing voor die problemen
voor handen. De vraag die hierbij
opkomt is: wat maakt dat een bepaalde
visie uiteindelijk wordt gekozen, terwijl
andere visies worden genegeerd of
verworpen?
In het geval van Ladonia is deze strategische
strijd om de ruimte heel goed
zichtbaar. De partijen en hun verschillende
visies zijn herkenbaar. Ditzelfde
geldt voor de strategische strijd die ze
voeren. Voorbeelden van het strategisch
handelen zijn de rechtzaken die worden
gestart, het uithalen van handige trucs
zoals het verkopen van kunstwerken,
maar ook het rondleiden van toeristen
om op die manier een grote schare medestanders
te verwerven, waardoor het
voor de autoriteiten lastiger wordt om
iets tegen de kunstwerken te ondernemen,
vormt een belangrijke strategie.
Lars Vilks weet veel zaken in zijn eigen
voordeel te draaien, of zoals hij het
zelf zegt: “Everything has a positive
side”.
Het strategische spel om de inrichting
van de ruimte is niet alleen terug te
vinden in de vrijstaat Ladonia. Een
dergelijke strategische strijd is er ook
geweest bij alle andere projecten die we
bezichtigd hebben. Ook hier hebben
verschillende partijen, met verschillende
belangen en visies, strijd geleverd over
wat er moest gebeuren met de ruimte.
Het voorlopige resultaat hiervan hebben
we bewonderd, maar zeer waarschijnlijk
gaat deze strijd nog steeds door.
Trek bijvoorbeeld eens een parallel met
de toren zo’n honderd kilometer verderop
in Malmö. De Turning Torso, zoals
deze toren is genoemd, rijst met 190
meter een heel eind boven de stad uit.
Het idee van deze toren is ook van een
kunstenaar, Santiago Calatrava, een
Spaanse architect. De toren maakt deel
TOPOS / 03 / 2006 41

42 TOPOS / 03 / 2006
uit van een grootschalig project gericht
op de herontwikkeling van de haven van
Malmö. Velen vinden de nieuwe wijk
met kantoren en woningen prachtig en
menig planner en (landschaps-) architect
vergaapt zich bij de ‘Turning Torso’,
een symbool voor de ontwikkeling van
Malmö. Anderen zijn kritischer en vinden
dat het geld beter besteed had kunnen
worden aan andere projecten in de
stad. Een voorbeeld daarvan zijn de
studenten die t-shirts verkopen met de
tekst “Fucking Torso” waarop de toren
wordt afgebeeld als een opgestoken
middelvinger. Een van de kritieken die
wordt geuit is dat de wijk voornamelijk
ontwikkeld is voor de bovenste laag van
de bevolking 2 . Om de hoge werkloosheid
in Malmö aan te pakken (in de
jaren ‘60 en ‘70 van de twintigste eeuw
zijn de textielindustrie en de scheepsbouwindustrie
grotendeels uit Malmö
verdwenen) zijn plannen gesmeed om
nieuwe bedrijven aan te trekken. Men
besloot zich niet langer op de zware
industrie te richten, maar besloot om
Malmö te transformeren tot kennisstad
en zich te richten op het aantrekken
van ‘hoog-waardige dienstverlening’.
Een aantrekkelijke woonomgeving voor
het hoogopgeleide personeel wordt
als een belangrijke voorwaarde gezien
om deze nieuwe, kennisintensieve
bedrijven aan te trekken.
Het resultaat is dat het havengebied is
ontwikkeld tot een gebied waar veel
hoogopgeleiden zich hebben gevestigd.
Daarnaast heeft ook de Universiteit van
Malmö (gesticht in 1998 met inmiddels
21.000 studenten!) een plek gekregen in
het nieuwe havengebied. Om de nieuwe
stroom studenten te huisvesten zijn diverse
woningen voor studenten gebouwd
in het nieuwe havengebied.
Het project kent ook een schaduwkant.
Voor de lager opgeleiden en immigranten
(40% van de bevolking in Malmö is
niet in Zweden geboren, maar komt uit
landen als voormalig Joegoslavië, Oost-
Afrika, Iran of Irak) zijn de huizenprijzen
zo hoog dat zij in de nieuwe wijk
geen betaalbare woning kunnen vinden.
Critici van het havenproject pleiten er
daarom voor om meer in de wijken van
de armere bevolking te investeren in
plaats van zich blind te staren op wijken
exclusief voor hoogopgeleiden.
Een zelfde kritische noot kan gemaakt
worden voor de ontwikkelingen aan de
overkant van de Øresund, de zeestraat
tussen Denemarken en Zweden. In
Kopenhagen, van waaruit de Turning
Torso in Malmö zichtbaar is, is men
niet minder ambitieus geweest. Ook
daar wordt hard gewerkt aan de herontwikkeling
van het oude havengebied
en de oude marinebasis. Cultuurhistorie
heeft een belangrijke plek gekregen in
het ontwerp van de nieuwe wijk.
Bestaande gebouwen zijn zoveel mogelijk
gehandhaafd en getransformeerd
tot exclusieve woon- of werklocaties.
Zo zijn een torpedobootloods en vliegtuighangar
omgebouwd tot woningbouwlocatie
en kantoorruimte. Het
handhaven en transformeren van de
bestaande gebouwen is wel duurder dan
sloop en nieuwbouw. Mede hierdoor
zijn de exclusieve locaties (zowel huur
als koop) onbetaalbaar voor mensen
met een laag inkomen.
Aan de herontwikkeling van beide
havengebieden is net als bij de realisatie
van Ladonia een heel proces vooraf
gegaan 3 . Een proces waarin (zij het
misschien minder zichtbaar en duidelijk
dan in Ladonia) voor- en tegenstanders
elkaar bestreden hebben. De winnaars
zijn inmiddels bekend, maar de critici
zijn er nog steeds. En wanneer je je niet
verliest in de schoonheid van de architectuur
is ook hier planning als strijd
zichtbaar.
De Deen Bent Flyvberg (1998) heeft
een boek geschreven waarin hij de strijd
over het al dan niet autovrij maken van
het centrum van de stad Aalborg tot in
detail behandeld 4 . Hij laat hierin ook
zien hoe verschillende partijen strategisch
handelen om zo het gebruik van
de ruimte volgens eigen visie te

ealiseren. Een dergelijk boek kan ook
over de torens in Ladonia of de haven
in Kopenhagen of Malmö geschreven
worden. Een dergelijk boek kan over
elk ruimtelijk plan of project worden
geschreven. De ene keer, zoals in Aalborg
of Ladonia, zal dat een spannend
verhaal zijn, vol met intriges, de andere
keer zal het verhaal wat saaier zijn.
Kern van al deze verhalen is echter dat
het planningsproces een strijd is tussen
verschillende partijen. Een strijd waarin
kennis, regels, communicatie, geld, et
cetera strategisch worden ingezet. Een
volgende vraag die we na deze beschrijvingen
kunnen stellen is: wat betekent
deze karakterisering van planning als
strijd nu voor planners en architecten?
Ten eerste kan gesteld worden dat
planning als strijd niet per definitie als
negatief opgevat dient te worden.
Natuurlijk zijn we geneigd om te kijken
naar de verliezers van het machtsspel
en sympathie te voelen voor de kunstenaar
die wordt tegengewerkt of de
mensen met lage inkomens in Malmö
of Kopenhagen. Het bewustzijn van
deze onderdrukte belangen (bijvoorbeeld
door een gebrek aan organiserend
vermogen) kan de planner mogelijkheden
bieden om deze belangen weer in
het keuzeproces te betrekken. Maar het
machtsspel heeft ook positieve kanten.
Naast verliezers kent een strijd namelijk
ook winnaars. Planning als strijd kan
ook positief opgevat worden. Het biedt
mensen met ambitie de mogelijkheid
om dankzij het planningssysteem (zoals
in Malmö of Kopenhagen) of ondanks
het planningssysteem (zoals in Ladonia)
dromen en ambities over de toekomstige
ruimtelijke inrichting te verwezenlijken.
De strijd in het planningsproces is daarom
niet alleen een onderdrukkende
kracht, maar ook een vormende kracht 5 .
Een tweede punt dat deze manier van
kijken naar voren heeft gebracht is dat
er zelden maar één probleemdefinitie
of oplossing mogelijk is. Planning is
niet vaak een strijd om één, maar om
meerdere visies. Er is altijd wat te kiezen
en er is niet, zoals sommige mensen
je wellicht willen voordoen een objectief
beste keuze 6 . Hoe de wereld eruit
moet komen te zien, wat het beste plan
is, of wie er mag meebeslissen over dit
plan kan niet objectief of wetenschappelijk
worden bepaald. Subjectieve
waarden, normen en overtuigingen
spelen hierbij een rol. Doordat verschillende
partijen vanuit verschillende referentiekaders
planningsproblemen en
oplossingen beoordelen is het onwaarschijnlijk
dat zij allen tot dezelfde weloverwogen
keuze zullen komen. Er zijn
veel perspectieven op de werkelijkheid
en nog meer ideeën over de toekomst.
Voor planners in onderzoek en praktijk
is het van belang om inzicht te krijgen
in dit strategische spel en hoe het gespeeld
wordt. Het helpt ons kritisch te
zijn tegenover visies en plannen, het
helpt ons om onderdrukte belangen te
lokaliseren en waar gewenst een plek in
het planningsproces te geven of het
helpt ons bij het spelen van het spel om
bepaalde ambities en dromen te verwezenlijken.
Het helpt ons om maatschappelijke
discussies te starten over de
uitkomsten van planningsprocessen en
kan ons helpen planningsprocessen
transparanter te maken. Op deze
manieren kan de beschreven manier
van kijken (planning als strijd) planners
in onderzoek en praktijk helpen een
bijdrage leveren in de strijd tussen wens
en werkelijkheid.
Noten
1 Op de internetsite http://www.ladonia.net/
docs/history.html wordt de geschiedenis van
Ladonia uitvoerig beschreven. Hier kun je je
trouwens ook inschrijven als staatsburgers van
deze vrijstaat.
2 Meer informatie over de voor- en tegenstanders
van de Turning Torso is te vinden in een artikel
in the Guaridan: http://arts.guardian.co.uk/
features/story/0,11710,1558344,00.html.
3 Richardson en Jensen beschrijven in hun boek
een case studie naar de rol van Europees beleid
bij de ontwikkelingen in de Øresund regio. Zij
geven daarin een kritische beschouwing van de
power-rationalities die in dit proces een rol
hebben gespeeld. Jensen, O.B. en Richardson, T.,
2004. Making European Space. Mobility, power
and territorial identity. Routledge, London.
4 - Flyvbjerg, B., 1998. Rationality & Power. The
University of Chicago Press, Chicago.
5 Foucault is wellicht de meest bekende schrijver
die over repressive en oppressieve power heeft
geschreven; zie Foucault, M., M. Bertani 2003.
Society Must be Defended: Lectures at the
College de France, 1975-76. Picador, New York.
Of Lambrechts, M. 1982. Michel Foucault
Excerpten & Kritieken. Sun, Nijmegen.
6 Fischer geeft een uitvoerige en kritische
beschouwing van de onderzoeksvelden die zich
bezig houden met beleidsanalyses: Fischer, F.,
2003. Reframing Public Policy. Discursive Politics
and Deliberative Practices. Oxford University
Press, New York.
Summary
In July 2006 a group of students in
landscape architecture and spatial
planning at Wageningen University
made an excursion to Denmark and
Sweden. The harbours of Hamburg,
Copenhagen, Helsinborg, and Malmö,
and the tiny country of Ladonia were
visited during this trip. The inspiration
the writers got from all these projects
was used to write this article about
people who follow their dreams in
order to create something. The article
presents planning as a continuous
struggle between people with different
ideas. More insight in this struggle can
help us to be more critical towards the
processes and outcomes of planning
practices.
TOPOS / 03 / 2006 43

Karakteristieke processen van ontwikkelinsplanologie
Interactie en macht in theorie en praktijk
De Wetenschappelijke Raad
voor het Regeringsbeleid
heeft in 1998 met het rapport
‘Ruimtelijke Ontwikkelings-
politiek’ een aanzet gegeven
tot het concept ontwik-
kelingsplanologie. In deze
afstudeerscriptie is onderzoek
gedaan naar karakteristieke
processen van ontwikkelings-
planologie. Om hiertoe te
komen is eerst de opkomst
van ontwikkelingsplanologie
in Nederland onderzocht.
Vervolgens is een aantal
karakteristieken van ontwik-
kelingsplanologie benoemd
en zijn twee karakteristieken
uitgewerkt. Deze twee
karakteristieken, interactie en
macht, zijn vervolgens
toegepast in de praktijk.
Joline Santen
Afgestudeerd student Landgebruiksplanning
joline@santenonline.nl
44 TOPOS / 03 / 2006
Introductie
In dit afstudeervak is eerst de geschiedenis
van de ruimtelijke ordening vanaf
1960 behandeld, waarin drie typen planologie
te onderscheiden zijn: blauwdrukplanning,
procesplanning en omgevingsplanning.
Onder andere naar aanleiding
van discussies over omgevingsplanning
heeft de Wetenschappelijke Raad voor
het Regeringsbeleid in 1998 het rapport
Ruimtelijke Ontwikkelingspolitiek geschreven.
Het begrip Ruimtelijke Ontwikkelingspolitiek
werd al snel ontwikkelingsplanologie
of gebiedsgericht werken
(Ministerie van VROM, 2003).
Het is duidelijk dat ontwikkelingsplanologie,
weliswaar in verschillende vormen,
al vanaf 1998 wordt gebruikt. De vraag
die al jaren speelt is echter wat ontwikkelingsplanologie
is en welke processen
karakteristiek zijn voor dit ‘nieuwe’ concept.
Deze vragen zijn in dit afstudeervak
onderzocht.
Uit een analyse van vijf rapporten over
ontwikkelingsplanologie bleek dat met
name interactief, gebiedsgericht, toekomstgericht
en uitvoeringsgericht
werken als karakteristieke processen van
ontwikkelingsplanologie beschouwd
worden. Met interactief werken wordt
het integraal samenwerken met private
partijen en maatschappelijke organisaties
bedoeld. Gebiedsgericht werken betekent
dat er rekening gehouden wordt
met de regionale kenmerken van een
gebied en dat er maatwerk plaatsvindt.
Toekomstgericht werken wil zeggen dat
open en verenigde planconcepten
gebruikt worden, waarbij de toekomst
in zekere mate flexibel is.
Uitvoeringsgericht werken betekent dat
de planvorming gekoppeld wordt aan
de financiering. Tijdens de planvormingsfase
wordt al rekening gehouden met
de uitvoeringsmogelijkheden.
De vier genoemde karakteristieke processen
worden over het algemeen als
karakteristieke processen van ontwikkelingsplanologie
gezien. Maar wat houden
deze karakteristieke processen in de
praktijk in en wat maakt ontwikkelingsplanologie
nieuw als deze processen al
bestonden?
Karakteristieken
Niet het interactief, gebiedsgericht, uitvoeringsgericht
en toekomstgericht
werken is nieuw aan ontwikkelingsplanologie,
maar het schaalniveau waarop deze
karakteristieken worden toegepast en
de combinatie van karakteristieken.
Op basis van theorieën van Habermas
(in: Healey, 1997), Healey (1997) en
Forester (2000) is interactief werken in
het theoretisch kader uitgewerkt.
Interactie is de basis van ontwikkelingsplanologie.
Zonder interactie tussen
verschillende beleidsvelden, maar ook
tussen overheid, maatschappij en private
partijen kan ontwikkelingsplanologie
niet ontstaan. Doordat interactie een hele
belangrijke karakteristiek is van ontwikkelingsplanologie
en doordat interactie
tussen veel verschillende partijen met
diverse achtergronden, kennis en belangen
plaatsvindt, is macht een karakteristiek
die niet achterwege gelaten kan
worden vanwege de vele koppelingen
met interactie bij de toepassing van
ontwikkelingsplanologie. Met de theorie
van Habermas, communicatieve rationaliteit,
wordt een relatie gelegd tussen
interactie en macht (in: Healey, 1997).
In deze theorie stelt Habermas onder
andere dat alle actoren de kans moeten
krijgen om hun standpunt te verdedigen,
begrip tegenover elkaar moeten tonen
en open kaart moeten spelen.
Daarnaast moeten bestaande machtsverschillen
zoveel mogelijk geneutraliseerd
worden zodat macht zo min mogelijk
invloed heeft op het bereiken van
consensus.
Om ontwikkelingsplanologie in de
praktijk te analyseren is ervoor gekozen
de twee karakteristieken interactie en
macht te operationaliseren. Beide karakteristieken
zijn onderverdeeld in drie
subkenmerken.
Interactie
Volgens de communicatieve rationaliteitstheorie
van Habermas (in: Healey, 1997)
en volgens Healey (1997), Forester

(2000) en Hajer & Wagenaar (2003) is
het van belang om alle actoren te betrekken
bij een project waarbij ontwikkelingsplanologie
wordt toegepast. Hierdoor
kunnen belangen worden gedeeld en
conflicten worden uitgesproken. Op
deze manier kan een gemeenschappelijk
gedragen inzicht worden gecreëerd.
Volgens het machtsmodel van Innes en
Booher (2000) zijn het ontstaan van
netwerk(en) van nieuwe actoren en het
creëren van afhankelijkheid van belang.
Het ontstaan van een nieuw netwerk
van alle betrokkenen is van belang om
een gemeenschappelijke basis te creëren.
Op het moment dat er een nieuw netwerk
is ontstaan van alle betrokkenen
zijn alle (tegenstrijdige) belangen en
eventuele conflicten op tafel gelegd.
Nadat er een nieuw netwerk is ontstaan,
kan gesproken worden over de afhankelijkheid
van partijen onderling. Daarbij
kunnen afspraken gemaakt worden over
samenwerking tussen partijen, waardoor
het risico voor de ontwikkeling van het
gebied door alle partijen gedragen
wordt.
Het laatste subkenmerk van interactie is
de interactie tussen actor en structuur.
Hiervoor is de structuratietheorie van
Giddens gebruikt (in: Healey, 1997). Het
gaat erom dat een actor bewust invloed
uitoefent op de structuur, ofwel dat een
individu bewust invloed uitoefent op de
maatschappij, zijn omgeving. Een actor
kan door invloed uit te oefenen in elke
fase van het project het eindresultaat van
het project beïnvloeden. Idealiter, als er
sprake is van een transparant proces, zal
een actor niet zonder overleg met andere
actoren het project bewust beïnvloeden.
Ook het hele netwerk kan bewust invloed
uitoefenen op het project, waardoor het
hele netwerk en de afhankelijkheid
sterker wordt.
Macht
Een subkenmerk van interactie is dat er
een nieuw netwerk of meerdere nieuwe
netwerken ontstaan. Elke actor is zich
weliswaar bewust van de afhankelijkheid
ten opzichte van andere actoren, maar
heeft zijn eigen rol omdat het zijn belangen
vanuit de eigen achtergrond vertegenwoordigt
(Burie, 1982). Het is zaak om
deze verschillende belangen, die tegenstrijdig
kunnen zijn, boven tafel te
krijgen.
Er kan onderscheid gemaakt worden
tussen twee type actoren: stakeholders
en shareholders. Stakeholders worden
gezien als gebruikers van het gebied.
Shareholders zijn meer dan gebruikers
alleen en hebben een financieel belang
in het project. Doordat shareholders
een financieel belang hebben in het
project is het vaak zo dat shareholders
dezelfde belangen vertegenwoordigen,
ook al kan er tussen shareholders onderling
concurrentie plaatsvinden.
Een tweede subkenmerk van macht is
transparant handelen. Doordat er bij
ontwikkelingsplanologie veel uiteenlopende
partijen met verschillende
achtergronden bij een project betrokken
worden en iedereen zijn eigen belang
heeft, is het voor het vertrouwen en de
afhankelijkheid goed als actoren zo veel
mogelijk transparant handelen.
Transparant handelen helpt bij het versterken
van het netwerk en de onderlinge
afhankelijkheid.
Het derde subkenmerk zijn machtsbronnen.
Elke actor heeft toegang tot bepaalde
bronnen om macht uit te oefenen
op het project, andere actoren of randvoorwaarden.
Een sterk netwerk en
onderlinge afhankelijkheid is van belang
om ervoor te zorgen dat niet elke actor
zijn eigen machtsbronnen inzet. Als elke
actor duidelijk zijn beschikbare machtsbronnen
communiceert kunnen de
machtsbronnen van een individuele
actor het hele netwerk ten goede komen.
Burie (1982) heeft een vijftal machtsbronnen
benoemd. De eerste is benodigdheden,
waaronder immateriële en
materiele zaken als grond of financiële
middelen vallen. Probleemoplossingen
(technisch, juridisch of financieel) zijn
de tweede bron. Informatie over het
project, randvoorwaarden of betrokkenen
is de derde machtsbron. De vierde
machtsbron is de relatie met andere
actoren, die positief (bondgenootschap)
of negatief (vijand) kan zijn. De laatste
bron is identiteit. Een actor kan door
zijn goede of juist slechte optreden in
bijvoorbeeld een ander project een
bepaalde identiteit hebben. Het is van
belang dit te signaleren om transparant
te kunnen handelen.
Toepassing karakteristieken
Ligging
Eén van de voorbeeldprojecten voor
ontwikkelingsplanologie uit de Nota
Ruimte is de Bloemendalerpolder /
KNSF-terrein tussen Muiden en Weesp.
Tussen Muiden en Weesp liggen de
Bloemendalerpolder en de Gemeenschapspolder.
Ten noorden van de A1
en ten westen van Muiden ligt het KNSF
terrein. KNSF staat voor Koninklijke
Nederlandse Springstoffenfabriek. Dit
terrein is in de 18 e eeuw ontstaan toen
de kruitfabriek gebouwd werd. Nu is
het KNSF-terrein in eigendom van
KNSF Vastgoed, één van de private
partijen betrokken bij het project. De
Bloemendalerpolder is grotendeels in
handen van drie projectontwikkelaars.
De Gemeenschapspolder is voor het
grootste gedeelte in handen van het
Bureau Beheer Landbouwgronden (BBL).
Project
Na de zware explosie van een vuurwerkfabriek
in een woonwijk in Enschede
(13 mei 2000) is een discussie begonnen
over de sluiting van kruitfabrieken
nabij woonwijken. Ook het KNSFterrein
in Muiden kwam zo ter discussie
te staan. Daarnaast was de Bloemendalerpolder
in het Streekplan Noord-
Holland Zuid (2003) genoemd als
mogelijke locatie voor woningbouwontwikkeling.
Aangezien publieke partijen
het niet eens leken te worden is begin
2005 besloten twee sporen te volgen,
een creatief en een formeel spoor. In
het formele spoor werd de nadruk
gelegd op procedures als streekplanuitwerking
en bestemmingsplannen. In het
creatieve spoor werd besloten een zogenaamd
Ontwerpatelier in te stellen,
TOPOS / 03 / 2006 45

waarin ontwerpers van gemeenten en
provincie in het gebied gezamenlijk
werkten aan een toekomstvisie. Hierbij
zijn ook de private partijen zijdelings
betrokken. Maatschappelijke organisaties
en burgers hebben tijdens dit Ontwerpatelier
eveneens de kans gehad hun
kennis en mening over het gebied en
het ontwerp te delen met de ontwerpers.
Interactie
Namens de publieke partijen zijn de
gemeenten Muiden en Weesp bij het
project betrokken, evenals het Hoogheemraadschap
Amstel, Gooi en Vecht.
De ministeries van Verkeer en Waterstaat
(V&W), Landbouw, Natuur en
Voedselkwaliteit (LNV) en Volkshuisvesting,
Ruimtelijke Ordening en
Milieubeheer (VROM) zijn betrokken
bij het project, maar minder actief dan
gemeenten en waterschap. De provincie
Noord-Holland is trekker van het project.
Geconcludeerd kan worden dat de publieke
partijen goed vertegenwoordigd
zijn in het project. Private partijen zijn
ook actief betrokken bij het project.
Alle grote grondeigenaren, KNSF Vastgoed,
Van Erk / Rehorst Bouw, Van
Wijnen / Blauwhoed en AM Wonen /
IJmere zijn als shareholders betrokken
bij het project. Door het Ontwerpatelier
is de betrokkenheid van burgers
en maatschappelijke organisaties
gewaarborgd.
Na een moeizame start van de samenwerking
tussen publieke partijen onderling
en private partijen met publieke
partijen is bij het Ontwerpatelier een
nieuw netwerk ontstaan van publieke
partijen. Ook de vier private partijen
vormen een netwerk. Een publiekprivate
samenwerkingsovereenkomst is
nog niet getekend, maar staat wel op de
agenda, waardoor een derde netwerk
zal ontstaan. Met dit netwerk tonen alle
partijen afhankelijkheid ten opzichte
van elkaar.
Een voorbeeld van interactie tussen actor
en structuur is de invloed van de wethouder
van Weesp op de negatieve instelling
van de gemeenteraad van Weesp.
46 TOPOS / 03 / 2006
De wethouder heeft de gemeenteraad
doen inzien dat het beter is positief
mee te werken aan dit project dan een
negatieve houding te tonen, aangezien
het project uiteindelijk toch wel
doorgang zou vinden.
Macht
Door het Ontwerpatelier is invulling
gegeven aan transparant handelen.
Doordat het Ontwerpatelier in het
oude postkantoor in Muiden zat was
het voor private partijen, maatschappelijke
organisaties en burgers mogelijk hun
mening te geven over de ontwikkelingen
in de Bloemendalerpolder en op het
KNSF-terrein.
Voor tegenstrijdige belangen en conflicten
en een juridische probleemoplossing
(een machtsbron) is het niet verlenen
van een kapvergunning een goed voorbeeld.
KNSF Vastgoed vroeg bij de
gemeente Muiden een kapvergunning
aan om een gedeelte van het bos op het
KNSF-terrein te mogen kappen. De
gemeente Muiden heeft deze aanvraag
de maximale termijn laten liggen en
uiteindelijk niet gehonoreerd. KNSF
Vastgoed is vervolgens naar de rechter
gestapt. De rechter werd dus de
probleemoplossing van het conflict.
Conclusies
Ontwikkelingsplanologie is geen nieuw
concept, maar een combinatie van concepten
die al bestonden. De combinatie
van oude concepten en het regionale
schaalniveau maakt ontwikkelingsplanologie
een nieuw concept.
Karakteristieke processen van dit nieuwe
concept zijn onder andere interactie en
macht. Deze karakteristieke processen
zullen ook in de toekomst bij toepassing
van ontwikkelingsplanologie van
belang zijn, aangezien interactie en macht
de kern van het concept ontwikkelingsplanologie
zijn. In de toekomst kan
blijken dat deze karakteristieke
processen andere subkenmerken hebben
of dat er meerdere karakteristieke processen
van ontwikkelingsplanologie zijn.
Literatuur
- Burie (1982) Het machtsspel van mensen: over
organisaties en hoe die met elkaar omgaan. Deventer:
Van Loghum Slaterus.
- Forester, J. (2000) The Deliberative Practcioner:
Encouraging Participatory Planning Processes.
Massachusetts: MIT Press.
- Hajer, M. & Wagenaar, H. (2003) Deliberative
Policy Analysis. Understanding Governance in the
Network Society. Cambridge: Cambridge University
Press
- Healey, P. (1997) Collaborative Planning. Shaping
Places in Fragmented Societies. London: Macmillan.
- Innes, J. & Booher, D. (2000) ‘Planning
Institutions in the Network Society: Theory for
Collaborative Planning’ in: The Revival of Strategic
Planning, Salet, W. & Faludi, A. (eds). Amsterdam:
Koninklijke Akademie van Wetenschappen, pp.
175-189.
- Ministeries VROM, LNV, V&W, EZ (2004)
Nota Ruimte. Ruimte voor ontwikkeling. Den Haag:
VROM
- Provincie Noord-Holland (2003) Streekplan
Noord-Holland Zuid. Haarlem: Provincie Noord-
Holland.
- VROM (2003) Van hindermacht naar
ontwikkelkracht ? Eindrapportage van de projectgroep
ontwikkelingsplanologie. Den Haag: VROM.
Summary
Development Planning Policy, a new
planning concept, is introduced in the
National Spatial Strategy (VROM,
2004). Many different characteristics
and definitions are given to this new
planning concept. In this thesis,
interactivity and power are two
characteristics that are made
concrete. Three sub-characteristics
are given for both interactivity and
power to operationalize the two main
characteristics. These subcharacteristics
are applied to the case
Bloemendalerpolder / KNSF-terrein
(near Amsterdam), one of the twelve
pilots out of the National Spatial
Strategy (VROM, 2004).
Development Planning Policy did not
appear to be a total new concept. The
combination of different concepts and
the focus on regional scale make the
concept of Development Planning
Policy a new concept in the
Netherlands.

Wad vind ik nou mooi!
Terschelling ligt op ons te wachten
in de avondzon.
Het eiland met de vele landschappen.
Het bos, de duinen,
het strand, de weiden en natuurlijk
het wad. Maar we moeten
nog even wachten op het laagtij.
Dan gaan we het wad op.
Eerst kijken we vanaf de dijk. Vogels
krijsen. Voor de rest is het
stil. Hoe ligt het wad er vandaag
bij? De patronen zijn nooit het
zelfde. Stroompjes veranderen,
geulen verleggen zich. Met onze
hoofden in de wind.
De toeristen roepen ‘Hup wadworm!’
bij een spannende
ingraafwedstrijd tussen de
wadworm en zeeduizendpoot.
Onwennig pakken ze voor het
eerst een krab vast. Iemand spot
slobbereenden. Vader en zoon
trekken een vies gezicht als ze
beide een kokkel eten. Moeders
kijken bezorgd toe hoe het hele
gezin onder de modder zit. En
dan komt het mooiste; het slik.
De toeristen gillen, ik lach en
steek een helpende hand toe.
De groepen komen weer terug
bij de dijk. De toeristen nemen
afscheid. We gaan terug naar
de tent en gaan zitten in de zon.
Een biertje in de hand. Langzaam
droogt het slik aan onze
benen op.
Het wad is oneindig...
Lotte Bontje
TOPOS / 03 / 2006 47

Ontwerpen met water en de paradox van veiligheid
en vermaak
Ofwel hoe (landschap)ontwerpers een oplossing vinden voor de spanning
tussen de gevaren en de aantrekkingskracht van water
Een klein afstudeervak bij
toegepaste filosofie, maar
dan wel over landschaps-
ontwerp. Liefst nog iets met
water, ook... Zo begon mijn
zoektocht naar ontworpen
antwoorden op de paradox
van veiligheid en vermaak.
Het vinden van ‘the one and
only solution’ was niet de
pretentie. Een zo breed
mogelijk scala aan oplos-
singen ontdekken wel. Het
werd dus een verkennende
(literatuur)studie. Lees hier
het verslag van een ontdek-
kingsreis naar spannende
ontwerpen die toch ook
veilig zijn, naar prikkelende
oplossingen, ideeën die
aanzetten tot denken en
simpelweg – ik geef het
eerlijk toe – naar mooie
plaatjes.
Rosie Brader
Student Landschapsarchitectuur
rosiebrader@gmail.com
48 TOPOS / 03 / 2006
Een stadje aan een mooie rivier overstroomt
gemiddeld eens in de 10 jaar. De bewoners
zijn voorbereid op deze overstromingen; op de
begane grond liggen tegels en bewaart men geen
waardevolle spullen, slapen gebeurt op de
bovenverdiepingen. Dit alles helpt echter niet
tegen de stank, vochtigheid, terugkerende
onzekerheid, onbereikbaarheid. De inwoners
waarderen het contact met de rivier, het uitzicht
vanuit het centrum over het water en de
recreatieve mogelijkheden die de oevers bieden,
omdat ze zo direct aan het water gelegen zijn.
Het liefst wil men natuurlijk beide: zowel
droge voeten, de zekerheid van de bescherming,
als de geneugten van het frisse, stromende
rivierwater. Zou er een middenweg mogelijk zijn?
In mijn scriptie behandel ik eerst de
meer theoretische achtergronden van
de centrale vraag. Het draait hier zowel
om historische ontwikkelingen als om
het verkennen van huidige maatschappelijke
trends. Begrippen als de veiligheidsutopie,
de risicomaatschappij, het verlangen
naar de kust, democratisering van vermaak,
perceptie van risico, Nederlands waterlandschap,
ruimte voor water en verzekeren als oplossing
komen aan bod. De zoektocht spitst
zich dan toe op tien praktijkvoorbeelden.
Tien ontwerpen waarin de paradox van
veiligheid en vermaak mogelijk een rol
speelt. Aan de hand van de ontdekte
theorie ga ik op zoek naar de hierin
gevonden balans tussen veiligheid en
vermaak. Hopend op ideeën die inspirerend,
nieuw, praktisch of mooi zijn.
You name it! Misschien kan het fictieve
stadje er ideeën voor een aantrekkelijke,
veilige rivieroever uit destilleren.
In dit artikel zal ik niet proberen dit
geheel samen te vatten. De hoofdlijnen
van het theoretische deel worden duidelijk
gemaakt door het belichten van een
selectie van de bovengenoemde begrippen.
Vervolgens zal ik één ontwerp gebruiken
om tot conclusies te komen. Hiermee
hoop ik een idee te geven van de
inhoud van mijn scriptie en misschien
zelfs wel aan te zetten tot verder lezen.
Of, beter nog, tot vreugdevolle herkenning
van de paradox van veiligheid
en vermaak bij het bestuderen van
andere ontwerpen.
Veiligheid en vitaliteit
Voor een omschrijving van het fenomeen
de paradox van veiligheid en vermaak
ga ik te rade bij Hans Boutellier. In zijn
boek De Veiligheidsutopie bespreekt hij de
aanwezigheid van de paradox van veiligheid
en vitaliteit in onze postmoderne
samenleving. Hij vat vermaak op als
een vorm van vitaliteit. Daarom kan
Boutellier’s theorie over veiligheid en
vitaliteit dienen als startpunt van mijn
studie naar veiligheid en vermaak.
Boutellier omschrijft onze huidige
maatschappij als een samenleving die
zich kenmerkt door een grote mate van
beweeglijkheid en diversiteit. Individualisering
en het zoeken naar een eigen
identiteit ziet hij als zeer invloedrijke
trends. Deze trends vormen de basis
van het verlangen naar vrijheid,
keuzemogelijkheden en speciale
belevenissen. Boutellier signaleert hier
een grote hang naar vitaliteit.
Daarnaast signaleert hij het verdwijnen
van de ‘Grote Verhalen’ (bijvoorbeeld
religie) en een daarmee samenhangend
‘moreel onbehagen’. Mensen gaan op
zoek naar andere vormen van zekerheid
en bescherming. Zij verwachten meer
veiligheidsgaranties van de overheid, of
verzekeren zich tegen terroristische
aanslagen. Het morele onbehagen ziet
Boutellier als de bron van het verlangen
naar zowel vrijheid als naar bescherming.
En daarmee als de bron van het utopische
verlangen naar het samengaan van
deze twee. “Men wil … zoiets als ‘veilige
vrijheid’.” (Boutellier, 2003)
Dat verraadt meteen zijn standpunt
over de mogelijkheid om dit samengaan
te realiseren. “De oplossing van deze
paradox van veiligheid en vitaliteit

Maquette: toekomstige situatie westelijk deel Hafen City óf Concept ontwerp Openbare Ruimte
bestaat eenvoudigweg niet.” (Boutellier,
2003) Hij omschrijft dus eigenlijk geen
paradox, maar een daadwerkelijke tegenstelling.
Als ditzelfde voor de ‘paradox’
van veiligheid en vermaak geldt, zouden
de twee uitersten – ultieme veiligheid
en topvermaak – dus nooit in één ontwerp
verenigd kunnen worden. Het lijkt
voorlopig meer kloppend de relatie
tussen beide bestempelen als een spanning.
De aantrekkingskracht van water
Wat zijn nou de mechanismen achter
vermaak, aantrekkingskracht en water?
Iedereen wordt wel eens ‘gepakt’ door
de aanwezigheid van water, de frisheid,
de kleur, het geluid. Ook vestigt de mens
zich van oudsher vaak aan rivieren of
zeeën. Maar ons huidige wereldbeeld
verschilt nogal van dat in vorige eeuwen.
Is er wel altijd aantrekkingskracht van
water op de mens geweest? In zijn boek
Het verlangen naar de kust geeft Alain
Corbin een zeer uitgebreide analyse van
de complexe ontwikkeling van de gevoelens
rond zee en kust vanaf de 17 e
eeuw.
Rond 1600 was de mogelijke aantrekkingskracht
van zee of kust niet algemeen
geaccepteerd. In het collectieve geheugen
waren voornamelijk zeer negatieve
referenties te vinden. Denk hierbij aan
de zondvloed, de oerchaos, ziektes, de
gevaren van het zeevaren. In de 17 e
eeuw werden de eerste tekenen van
waardering van de oceanen zichtbaar.
Uit de toenemende waardering van de
kracht en intelligentie van de mens
kwam een voorliefde voor tekenen van
be- of overheersing door de mens voort
(havens, forten dammen). Vervolgens
raakte de Grand Tour in de mode,
waarin de Klassieke geschriften letterlijk
nagereisd werden. De volgende ontwikkeling
die het beeld van zee en kust
beïnvloede, was de opkomst van de
(medische) wetenschap. De zee kreeg
allerlei helende eigenschappen toegedicht.
Ook meer begrip van geologie en de
werking van de natuur, verminderden
de angst voor de oceaan. Ze ging zelfs
symbool staan voor oneindige veranderlijkheid,
dynamiek en vitaliteit.
De opkomst van de arcadische traditie
bracht nieuwe aandacht voor het
landschap met zich mee: waardering
van het sublieme en waardering van het
pittoreske. Het waarderen van zee,
oceaan en kust vond ook plaats vanuit
deze twee verschillende invalshoeken.
Badplaatsen kwamen op, maar het
waren aristocratische bolwerken. Er
werd vooral gebaad vanwege de helende
effecten, maar er om heen ontwikkelde
zich een sociaal gebeuren dat ook gezonde
aristocraten naar de kustplaatsen
lokte. De industriële revolutie bracht
voor het eerst vrije tijd en betaalbaar
vervoer (trein) voor de grote massa.
Hiermee werd vertoeven aan zee ineens
voor velen bereikbaar. De trek naar de
kust was geboren…
In het postmoderne tijdperk is recreatie
ook economisch gezien een grote speler.
Het is de tijd van de beleveniseconomie
(interview Hans Mommaas, ROM nr.5).
Voldoen aan het verlangen van de
mensen om vermaakt te worden, kan
veel geld opleveren. Een verklaring
voor de opnieuw sterk aanwezige trek
naar de kust ligt misschien niet alleen in
deze hang naar fun. Jacobs (2002) stelt,
dat zij ook gedeeltelijk samenhangt met
de huidige cultuurcrisis – denk ook aan
Boutellier. Een behoefte aan liminaliteitservaringen
1 zorgt voor extra
interesse in ‘de belevenis van de kust’
(Jacobs, 1999). Men heeft behoefte aan
ruimte voor het beleven van grenzen,
het ondergaan van de oerkracht van de
natuur en het ritme van de zee, leidend
tot het zich losmaken van vaste kaders.
Dit vraagt dus om een heel ander soort
ontwerpen dan die voor fun en pret. In
het ene geval is behoefte aan uitgestippelde
routes, kant en klare belevenissen,
in het andere vooral aan ruimte, of
non-ontwerp.
De spanning tussen veiligheid en
vermaak in ‘het ontwerpen aan
waterrijk Nederland’
Vaak wordt gesproken over de ‘omslag
van strijd naar dialoog’ in het Nederlandse
waterbeleid. Voorbeelden zijn Ruimte
voor de Rivier, en WB21 met de trits
vasthouden – bergen – afvoeren. Hangt het
ontstaan van deze nieuwe richtingen
misschien samen met de spanning
tussen veiligheid en vermaak?
Om dit uit te zoeken heb ik eerst het
huidige Nederlandse beleid ten aanzien
van overstromingsgevaar bekeken. Veel
TOPOS / 03 / 2006 49

Animatie: terrassen bij de Marina
normen zijn verouderd, nooit aangepast
aan economische groei en andere
veranderingen in de maatschappij. Wel
zijn er recent verscheidene beleidsstukken
verschenen die hier alarmerend
over berichten. Dat er inderdaad iets op
gang is gekomen, is misschien wel extra
zichtbaar door overal opduikende kreten
als dialoog, ruimte en water accommoderen.
Uit een zeer oppervlakkige vergelijking
met het beleid in andere landen blijkt
dat in die landen (VS, VK, Japan,
Duitsland, Frankrijk) geen aanwijsbare
reactie op de spanning tussen veiligheid
en vermaak plaatsvindt. Dus de
hypothese dat onze ‘omslag’ een reactie
is op de in ons land erg sterke roep om
bescherming door de overheid, wordt
niet ontkracht. Het – op verscheidene
wijzen – faciliteren van ‘ruimte voor
water’ is dus een van de oplossingsrichtingen
die uit verschillende ontwerpen
naar voren zal komen.
Een van de ontwerpen
Het zou natuurlijk leuk zijn om meerdere
projecten te bespreken, ik houd het
echter kort. Daarom één ontwerp waarin
verschillende oplossingsrichtingen
gebruikt zijn. Daarnaast is Hafen City
bezocht tijdens de buitenlandse
excursie van studievereniging Genius
Loci.
Openbare ruimte Hafen City |
westelijk deel
Hamburg ligt in de Noord-Duitse delta
van de Elbe, waar het verschil tussen
hoog en laag tij nog steeds gemiddeld
50 TOPOS / 03 / 2006
3,4 meter bedraagt. In het deel van de
haven dat direct aan het centrum grenst
wordt een nieuwe wijk gebouwd. Voor
het ontwerp van de openbare ruimte
van het westelijke deel werd een wedstrijd
uitgeschreven. De winnende inzending
wordt nu gerealiseerd.
De onderleggers voor dit ontwerp van
EMBT uit Barcelona zijn de
overstromingsmaatregelen en de
geschiedenis van het gebied als haven.
Het hele gebied ligt buitendijks en zal
opgehoogd moeten worden, maar de
kademuren kunnen geen extra last meer
dragen. Daarom wordt het ‘wervenconcept’
toegepast; de stroken langs het
water blijven op huidig niveau terwijl de
rest wordt opgehoogd. Deze openbare
ruimtes die behoud van de sterke band
met het water garanderen, zullen een
belangrijk stempel drukken op het karakter
van de openbare ruimte. Bij hoog
water zullen ze soms overstromen. De
ontstane hoogteverschillen worden
onderling verbonden door middel van
hellingen, trappen, loopbruggen, terrassen.
De twee havens zullen respectievelijk
een museumhaven voor historische
schepen en een jachthaven huisvesten:
beide drijvend.
Analyse | de spanning tussen veiligheid
en vermaak in het ontwerp
Het zojuist genoemde werven-concept
kennen we in Nederland al heel lang.
Ze hebben in Hafen City zowel een
technische functie als een functie als
verblijfsruimte. De nabijheid van het
water blijft beleefbaar, net zoals de
getijden en extremiteiten als springvloed.
De drijvende eilanden en flexibele
loopbruggen dienen hetzelfde doel. De
vrijetijdsfuncties zijn innig verbonden
met de aanwezigheid van het water:
vermaak krijgt ruim baan.
Ook met het oog op veiligheid klinkt
het alsof dit de perfecte oplossing is.
Maar dan komt er een toekomstig plan
om de hoek kijken: het aansluiten op de
beschermingslijn van het centrum,
zodat Hafen City binnendijks komt te
liggen. Klaarblijkelijk vindt men het nu
bereikte veiligheidsniveau toch nog niet
hoog genoeg.
Conclusie
Het lijkt er op dat men in Hamburg
geen duurzame oplossing heeft kunnen
vinden voor het spanningsveld van veiligheid
en vermaak. De huidige oplossing
leidt tot een spannende relatie tussen
water en stadswijk. Het heeft een
vormgeving die uitlokt tot avontuur,
beleven van het water. Maar het plan
om in de toekomst meer veiligheid te
waarborgen, zou een groot deel hier
van teniet doen.
Door het omschrijven en bekritiseren
van nog negen ontwerpen 2 heb ik een
zelfde analyse gemaakt. Ook daarna
luidt de conclusie: volledige veiligheid
en ultiem vermaak zullen nooit samen
kunnen gaan. Altijd zal binnen hetzelfde
concept een toename van veiligheid tot
enige of meer afname van vermaak
leiden, en andersom. Maar creatieve
oplossingen waarin het maximale van
beide wordt opgezocht, leveren spannende

De ultieme beleving van veilige vrijheid
ontwerpen met een zeer acceptabel
veiligheidsniveau op.
Literatuur:
- Boutellier, H. (2003) De Veiligheidsutopie. Den
Haag: Boom
- Corbin, A. (1989) Het verlangen naar de kust.
Nijmegen: SUN
- Jacobs, M. (1999) Een zee van vrijheid – een
studie naar motieven voor kusttoerisme en
vrijetijdservaringen aan de kust. Wageningen
- Bayer, M. (2002) Interview met Hans Mommaas:
planologie heeft geen antwoord op spektakelmaatschappij.
ROM nr. 5: thema ruimte voor
vrije tijd, Elsevier overheid
Verantwoording illustraties:
- Maquette: toekomstige situatie westelijk
deel Hafen City - www.hafencity.com ©
Schiebel, Korol
- Concept ontwerp Openbare Ruimte –
EMBT landscape architects, Barcelona
- Animatie: terrassen bij de Marina - www.
hafencity.com © Lab3
Bungeejumper www.davevandun.nl
Noten
1 Liminaliteit: een toestand waarin men
geen zelf, geen identiteit heeft, waarin men
de oude kaders heeft afgeworpen, maar zich
nog geen nieuwe kaders heeft aangemeten
(Jacobs 1999, naar Van Gennep, Mol en
Turner)
2 Bijvoorbeeld waterstad Westergouwe,
Hochwasserschutz Miltenberg, Overdiepse
polder en de hoogwaterverdediging van de
Venetiaanse lagune
Onderwijscolumn
De Hucht: Persoonlijk en beschermend?
Zowel Wageningen Universiteit als onze studies hier op de
Hucht zijn klein. Alhoewel, dat mag je niet altijd zeggen. Bij
voorlichting aan scholieren bijvoorbeeld mag het woordje ‘klein’
niet in de mond genomen worden. Nee, ‘persoonlijk’, dat is een
betere term. Over het algemeen zijn zowel medewerkers als
studenten erg blij met dit zogeheten persoonlijke karakter. Zij
roemen de makkelijke en persoonlijke contacten en de
gezellige sfeer op de Hucht. Toch zijn kleine studentenaantallen
niet altijd voordelig. In het spel om macht en geld is
het aantal studenten van groot belang. Voor de universiteit om
volop mee te draaien in de kenniseconomie en voor onze
studie om mee te tellen als de universiteittop haar beleid
uitdenkt en uitvoert. In dat geval geldt voor het studentenaantal
“meer is beter”. We zijn dan ook allemaal benieuwd hoeveel
eerstejaars studenten er bij het begin van het collegejaar bij
ons aan de startstreep staan.
Terug naar ‘dat persoonlijke’. Heerlijk is het om door de
gangen van de Hucht te slenteren, alle studenten en docenten
te groeten en even te zwaaien naar Chris Baltjes of iemand
anders wiens kamer je op dat moment passeert. Het grote
gevaar van deze gezelligheid is natuurlijk de achteruitgang van
de productiviteit. Helaas blijkt bij mij vaak aan het einde van de
pauze dat het een pauze van meer dan een half uur is
geweest…..
Een ander probleem is dat in sommige jaargangen de groepen
per studierichtingen wel erg klein worden. Volgens mij is het
aantal vierdejaars planners die dit jaar aan hun master
beginnen op één hand te tellen. Dit is niet goed voor de
diversiteit (aan meningen en aan manieren van aanpak) en het
is ook wel een beetje saai. Elke dag weer dezelfde gezichten.
Echter, in de master stromen ook weer nieuwe studenten
binnen en volgen ook studenten met een ander studietempo of
–indeling dezelfde mastervakken, zodat de groepen weer van
vers bloed worden voorzien. We noemden de HBOdoorstromers
afgelopen jaar met een lach “onze nieuwe
vrienden”.
Tsja, vrienden. Het lijkt af en toe wel of iedereen je vriend is op
de Hucht. Dat is toch onmogelijk? Het is in ieder geval een
beschermd wereldje. En komt dat ons-kent-ons gevoel het
studieproces ten goede? Of is iedereen veel te lief voor
elkaar? Houd je elkaar wel scherp als je elkaar al zo goed
kent? Ik weet het niet. Het maakt me ook niet zoveel uit. Ik heb
’t naar mijn zin en loop dit nieuwe collegejaar weer fluitend
naar ons afstudeerhokje. Misschien ben ik dan toch niet zo’n
kritische studente…
De grootte van onze universiteit en studie zal altijd een hotitem
blijven. En ik ben benieuwd hoe ikzelf straks, -na het
leven op de Hucht-, de grote-mensen-wereld zal gaan beleven.
Lotte Bontje
TOPOS / 03 / 01 / 20066 / 2004 51

Positionering van de cultuurhistorische
waarden in de locatieontwikkeling
Dit artikel zal een doorkijk
geven naar het kleine
afstudeervak dat ik heb
gedaan bij de leerstoelgroep
Sociaal-ruimtelijke analyse,
begeleid door professor
Vervloet, hoogleraar
historische geografie. Het
betreft een beschrijving van
standpunten betreffende de
toepassing van cultuur-
historische waarden in een
functieverandering van een
gebied. Zowel literatuurstudies
als persoonlijke overdenkingen
hebben geresulteerd in een
aantal doelstellingen. Deze
worden getoetst op een
plangebied ten zuiden van
Deventer. Een alternatief
ontwerp wordt vervolgens
gepresenteerd en toegelicht.
Eveline de Kock
Student Landschaparschitectuur
eveline.dekock@wur.nl
52 TOPOS / 03 / 2006
Inleiding
Het project ‘Bodemarchief in Behoud en
Ontwikkeling’ (BBO) van NWO werkt
aan vier deelgebieden waar Salland en de
Achterhoek er één van is. Mijn
afstudeervak heeft zich gericht op een
project in zuidwest Salland. Het betreft
de ontwikkeling van een 120 ha groot
bedrijvenpark ten zuiden van de A1 bij
Deventer, aan de noordkant grenzend
aan het dorp Epse.
Structuur
Het afstudeervak heeft voor ongeveer
90% bestaan uit literatuuronderzoek
betreffende de positie van cultuurhistorische
waarden in de locatieontwikkeling
en de perceptie van kwaliteit in een omgeving.
Een viertal doelstellingen is aan
de hand hiervan geformuleerd. Daarnaast
is er een uitgebreide projectanalyse
gemaakt van het door de gemeente
Deventer voorgestelde ontwerp, waarbij
de doelstellingen van de gemeente en
de toepassing daarvan beoordeeld zijn.
De overige 10% is besteed aan het
toepassen van de zelf geformuleerde
doelstellingen uit het literatuuronderzoek
en het maken van een alternatief
ontwerp. In dit artikel zal een uitsnede
gegeven worden van deze activiteiten.
Een positionering van de waardering
rond cultuurhistorische waarden in het
algemeen is nodig voordat het toegepast
kan worden als een soort toetsing in de
praktijk. Aan het begin van het afstudeervak
heb ik me toegelegd op een literatuuronderzoek
en een eigen overdenking
omtrent dit onderwerp. In de vorm van
een discours heb ik geprobeerd de perceptie
van het landschap te benaderen
en te onderzoeken hoe een positieve
waardering van een plek tot stand komt.
Een korte beschrijving van één van de
onderwerpen volgt; kwaliteit.
Kwaliteitsbenadering
Het wordt algemeen aanvaard dat kwaliteit
zich niet eenduidig laat omschrijven.
Wel zijn er patronen en terugkerende
visies te herkennen in de eigenschappen
van dit begrip. Veel terugkerende termen
zijn o.a. esthetiek, schoonheid, waardering,
duurzaamheid, respect en functionaliteit.
Alle tot in meer of mindere mate
subjectieve begrippen.
Naast het feit dat kwaliteit per leeftijd,
sector, en zelfs per persoon verschillend
wordt geïnterpreteerd, is er ook het tijdsaspect,
waarin we een ontwikkeling zien
in de ingrediënten waar kwaliteiten aan
worden toegekend. De ontwikkeling van
de technieken en middelen om ons heen,
zijn redenen om onze perceptie en positie
van die middelen aan te passen, een
soort moderne ‘survival of the fittest’;
we passen ons aan de veranderende
wereld aan.
Zo heeft bijvoorbeeld ook de komst van
de stoomtrein enorme gevolgen gehad
voor de perceptie van onze omgeving.
Naast de vrees voor fysieke gevolgen
zoals oogontstekingen, miskramen en
delirium furiosum (zoiets als geestelijke
onrust) en een risico tot vergaand werkelijkheidsverlies,
veranderde ook het
contact met de omgeving. De dichter
Victor Hugo (1802-1885) schreef in dit
verband het volgende aan zijn dochter:
“De bloemen aan de wegranden zijn geen
bloemen meer, maar kleurvlekken of beter
gezegd rode of witte strepen, er zijn geen
punten meer, alles wordt een streep; de
graanvelden worden lange gele strengen;
klavervelden zijn lange groene staarten. Aan
de einder voeren de steden, de kerktorens en de
bomen een dans uit en lopen op een
krankzinnige wijze door elkaar. Van tijd tot
tijd verschijnt en verdwijnt bliksemsnel een
schim, een silhouet, een spook bij het portier.”
(Anne Bousema et al. 2000)
Dankzij het feit dat wij deze veranderingen
niet hebben meegemaakt, merken
we weinig tot niets van de impact.
Het collectieve leerproces is door onze
voorouders volledig voltooid, zonder
dat we ons van de consequenties bewust
zijn. Dit principe is een algemeen geldende
in de positie van de ’kwali-tijd’.
Regelmatig komt het voor dat mensen
klagen wanneer er een ingreep plaatsvindt
in hun landschap, dat zij zo waar-

deren. Dat er afbreuk wordt gedaan aan
hun leefomgeving. Of gaat het om het
feit dat wanneer veranderingen in onze
omgeving plaatsvinden, wijzelf ook
veranderen? Ons referentiekader wordt
aangepast, omvergegooid, gepolijst.
Het verschijnsel gewenning, zoals hierboven
beschreven, is onmisbaar bij de
totstandkoming van een waardering van
de omgeving, de herkenning en erkenning
van (nieuwe) kwaliteit.
Bij kwaliteit gaat het dus niet alleen om
de inhoud, maar zeker ook om een
bewuste of onbewuste beleving van het
tijdsaspect.
De cultuurhistorische waarden van een
gebied zijn in dit verhaal de tekens die
we kunnen lezen als verhaal door de
tijd.
Cultuurhistorie; nota’s en praktijk
Bij de beleidsmatige begeleiding van projecten
is de afgelopen decennia een flinke
ontwikkeling zichtbaar. Deze ontwikkeling
ligt onder andere in het verlengde
van veranderende visies omtrent de
waarde en betekenis van cultuurhistorische
verschijnselen.
Cultuurhistorie is een overkoepelende
term voor drie basisdisciplines. Dit zijn
de archeologie, de architectuurgeschiedenis
en de historische geografie.
De basis voor dit onderwerp wordt gevormd
door een reeks essays geschreven
als startnotitie ten behoeve van het
project ‘Bodemarchief in behoud en
ontwikkeling” (Bloemers, 2001).
De praktijk van de toepassing van de
cultuurhistorische waarden in Nederland
liggen ligt vast in wetten en richtlijnen.
Zo is er de nota Belvedère, het
Verdrag van Valletta en de Monumentenwet.
Deze bepalingen moeten ervoor
zorgen dat de waarden boven en onder
de grond zo goed mogelijk worden
geconserveerd en een drager zijn voor
de ruimtelijke kwaliteit van een locatie
of route.
Naast deze beleidsmatige bepalingen
zien we een ontwikkeling in de waardering
van de cultuurhistorische waarden.
Het cultuurhistorisch toerisme kent de
afgelopen jaren een enorme opleving.
Er komen steeds meer fiets- en wandeltochten
waarin de cultuurhistorie centraal
staat. Dit ligt parallel aan de ontstane
ontwikkelingen binnen de wetgeving
rond het behoud van cultuurhistorische
waarden.
Aanpak projecten
In verband met het voorgaande is het van
belang nader in te gaan op de fasering,
die herkenbaar is bij de ontwikkeling
van projecten. Verschillende fasen zijn
te onderscheiden:
- Initiatieffase
- Definitiefase
- Ontwerpfase
- Voorbereidingsfase
- Realisatiefase
- Beheerfase
Een interessante conclusie kan getrokken
worden, die niet strookt met de
doelen van de hiervoor genoemde nota’s:
de projectfasering leidt er meestal toe,
dat cultuurhistorisch onderzoek niet
alleen gefaseerd, maar ook in een laat
stadium plaatsvindt. Pas in de voorbereidingsfase,
na de ontwerpfase, worden
er vaak nog opgravingen gedaan en
wordt het onderzoek afgerond. Vaak
ontstaat er door deze werkwijze in het
ontwerp geen of nauwelijks de synthese
tussen ontwerp en archeologische en/
of cultuurhistorische waarden.
1
Doelstellingen
De doelstellingen zijn een gevolg van
de literatuurstudies en observaties uit
de praktijk. Bij toepassing van deze aanvullingen
zullen de doelstellingen van
de verschillende richtlijnen binnen de
cultuurhistorie en de projectontwikkeling
meer op één lijn komen.
- Toepassingsvisie voor de archeologische
vondsten
Dorpen en steden lijken vandaag de
dag steeds meer op elkaar. Een gevolg
van deze ontwikkeling is een herwaardering
van de identiteitsdragers die zichtbaar
zijn gebleven. De archeologie heeft
hierin wellicht de moeilijkste opgave
binnen de cultuurhistorische disciplines.
De zichtbare elementen kunnen rekenen
op een brede publieke waardering. De
verbeelding van het leven op een oude
boerderij is niet zo moeilijk. De historische
geografie en de bouwhistorie
hebben een voorsprong. Een toepassingsvisie
voor de archeologische vondsten
is nodig, waarin het Verdrag van Malta
wordt nageleefd én een visie over de
bijdrage, die de bodemvondsten kunnen
leveren aan het totale verhaal van de
locatie.
- Referentiekader als inspiratiebron
De bestaande ruimtelijke kwaliteiten
bieden de uitgangspunten voor het
nieuwe ontwerp.
Hierbij is het van belang dat de kennis
TOPOS / 03 / 2006 53

2 3
van de gebruiker en belever in het gebied
niet zover reikt als de getrainde cultuurhistorici.
Het zal in deze doelstelling
dan ook niet gaan om de implementatie
van specifieke objecten, met een autonome
plaats in het geheel. Maar om het
gebruiken van verhoudingen, relaties
tussen elementen en voorwaarden en
verschijnselen die door de tijd heen
zichtbaar zijn geweest.
- Aangepaste projectfasering
Wanneer het referentiekader als inspiratiebron
wordt ingezet bij het ontwerpproces,
is een aangepaste procesfasering
een voorwaarde. In de ontwerpfase zal
gedetailleerd bekend moeten zijn welke
waarden het plangebied bezit.
Betrokken opdrachtgevers en projectmanagement
dienen in het proces van
de ontwikkeling van projecten in een
vroeg stadium voldoende aandacht te
besteden aan de inbreng van de archeologische
en overige cultuurhistorische
waarden en wel door definitie van eisen
en kwaliteit voorafgaand aan de ontwerpfase.
- Duurzaam tijdsbouwen
Een doelstelling van het Verdrag van
Malta is onder andere, dat er zo min mogelijk
zou moeten worden opgegraven en
zo min mogelijk grond beroerd wordt.
Dit strookt niet met de wens van de
projectontwikkelaars naar intensief
ruimtegebruik en compact bouwen, dat
als onderdeel wordt gezien van het duurzaam
bouwen. Een alternatieve benadering
van het begrip duurzaamheid kan
hier wellicht een ander licht op werpen.
Nu is het meestal zo dat de terreinen
na zes uur ’s avonds verlaten en surrealistische
oorden zijn. Een grote kans
ligt er wanneer deze terreinen ook dán
gebruikt kunnen worden. Te denken
valt aan een restaurant in de kantine,
54 TOPOS / 03 / 2006
bioscoop in de conferentiezaal, of het
herbergen van een avondschool. Als het
gaat om de openbare ruimte, ligt er een
grote kans in het ontwikkelen van
sportvoorzieningen en/of recreatievoorzieningen.
Deze ruimte kan overdag
gebruikt worden door werknemers en
in de avond door omwonenden.
Bovendien kan de continuering van
activiteiten in hoge mate bijdragen aan
het reduceren van criminaliteit en vandalisme.
Dit is een manier van intensief
ruimtegebruik waarbij de kwaliteit van
het totale gebied toeneemt. Meer doelgroepen
kunnen er gebruik van maken,
waardoor het meer betekenis krijgt,
letterlijk. De waardering van de ingreep
neemt toe, omdat deze een onderdeel
gaat vormen van hun leefomgeving,
hun referentiekader.
Ontwerpdetails
In dit artikel zal een van de principes
worden toegelicht. De meest interessante
lokaties zijn die gedeelten van het ontwerp
waar het dorp Epse en het bedrijventerrein
aan elkaar grenzen. De gemeente
Deventer plande hier een aarden
wal van 4 meter hoog om de visuele
uitstraling van het bedrijventerrein te
verminderen!
Intermediair
De bestaande situatie is een gegeven en
het nieuwe ontwerp wordt ontwikkeld.
Om een goed evenwicht te kunnen ontwikkelen,
moet het ‘contact’ ook ontworpen
worden. Dit wordt de intermediair
genoemd. Op deze manier ontstaat
een extra dimensie die kan zorgen voor
de ruimtelijke kwaliteit en het kunnen
samengaan van de twee werelden in hetzelfde
moment.
De oplossing kan onder andere liggen
in de ontwerpopgave van de openbare
ruimte of het plaatsgebonden
ontwerpen van de gevels. Ook in het
toekennen van overeenkomstige
functies en tijdsbesteding kan het
evenwicht versterken.
Detail (fig 2 en 3)
De locatie van de singels die een plaats
markeren zijn daar geplaatst waar de
hoogste archeologische verwachtingswaarden
zijn. Door op deze locaties de
parkeerplaatsen te ontwerpen, hoeft de
grond niet beroerd te worden en
kunnen de vondsten geconserveerd
blijven.
Bovendien kan deze plek onderdeel
worden van het referentiekader, naarmate
ze meer op die plek komen.
Gedurende het project is duidelijk geworden
dat er meerdere standpunten mogelijk
zijn in de mate waarin de cultuurhistorische
waarden een plek krijgen in
het ontwerp. In mijn scriptie heb ik
betoogd dat de implementatie van deze
waarden niet alleen een persoonlijke
voorkeur hoeft te zijn, maar dat er ook
objectieve redenen zijn voor het behouden
en op een goede wijze toepassen
van deze elementen.
Literatuur
- Bloemers (2001). Bodemarchief in Behoud en
Ontwikkeling - De conceptuele grondslagen
- A. Bousema (2000). Over Schoonheid -
Architectuur, Omgeving en Landschap
Summary
This article is about the small thesis at
the department of Social Spatial
Analysis. It is a project about the
position of the cultural heritage in the
perception and valuation of the
landscape. An investigation of
literature has led to a number of goals
in the developments of projects and
the position of the cultural heritage
and its disciplines in this complex
process. The goals formulated are put
into the design of a industrial area, as
a way of testing the theory.

Lexicon – van de tuin- en landschapsarchitectuur.
Meto J. Vroom
Uitgeverij Blauwdruk, januari 2006
ISBN: 90-75271-15-8
Prijs: 42,00 euro
Meto Vroom vond dat er een consistente
terminologie moest komen
zodat planbeschrijvingen onderling
goed vergelijkbaar werden. Dit heeft
hij gedaan door het schrijven van een
lexicon. Een lexicon is volgens de Van
Dale ‘de woordenschat van een taal
of van een bepaalde schrijver’. Het
lexicon van Meto Vroom is volgens de
schrijver bedoeld als een handleiding
om op zichzelf te lezen en als handvat
voor verdere literatuurstudie.
In de inleiding komt naar voren wat
Tuin- en Landschapsarchitectuur is
en welke ontwikkeling ze heeft doorgemaakt.
Hoe het landschap en de
maatschappij zijn ontwikkeld wordt
ook beschreven. Het woord ‘natuur’
wordt uitgebreid besproken in de
inleiding waardoor al duidelijk wordt
dat één woord verschillende betekenissen
kan hebben. Zowel binnen een
bepaalde discipline, als door verschillende
disciplines.
Het lexicon heeft de opbouw van
een woordenboek: 300 verschillende
woorden worden nader beschreven.
Deze 300 woorden zijn niet zomaar
gekozen: ze hebben te maken met de
tuin- en met de landschapsarchitectuur.
De keuze voor woorden binnen
de tuin- en landschapsarchitectuur
is zeer breed opgevat; zo komen er
bijvoorbeeld ook de volgende woorden
aan bod: licht, montage, brug,
et cetera. Maar ook worden woorden
verduidelijkt die overduidelijk met het
vak te maken hebben, zoals meervoudig
ruimtegebruik, maat, ecologische
hoofdstructuur, et cetera. De tekst
wordt geïllustreerd door verschillende
gekleurde afbeeldingen die verwijzen
naar de woorden die worden
uitgelegd. Iedere uitleg begint met de
definitie uit de Van Dale en vervolgens
komen verschillende betekenissen
aan bod. Ieder woord wordt afgesloten
met een overzicht van relevante
literatuurbronnen. Kortom een onmisbaar
boek voor de tuinarchitect,
landschapsarchitect, landschapper,
planner en de ontwerper.
Monique Sperling
Het Nieuw Moderne Stadspark, van
A5 tot Folio
Een onderzoek naar en analyse van
kwaliteiten van stadsparken uit de
periode 1980 – heden.
Maarten Ridderbos
Uitgeverij Mijn Eigen Boek Utrecht
ISBN: 90-59740-81-5
Prijs: 37,25 euro
(Alleen verkrijgbaar via www.mijneigenboek.nl
of via telefoonnummer 030
290 53 20)
Na een inleidend verhaal over het
Modernisme en de wederopbouw
worden er door Maarten Ridderbos 25
stadsparken besproken. Voornamelijk
van Nederlandse makelij, maar ook
BOEKEN
een enkel Duits en Frans park passeert
de revue.
De parken zijn ingedeeld in 4 categorieën:
die met een stedelijk karakter,
een landelijk karakter, parken met een
voormalig ander grondgebruik en multifunctionele
parken. Het boek eindigt
met kort een aantal basisbeginselen
en belangrijke ontwerpaspecten voor
een “jong en modern stadspark”
waarna alle parken nog eens worden
nabeschouwd.
De parken worden voornamelijk
beschreven aan de hand van hun
technische opbouw en materialisering
waarbij de Larenstein achtergrond van
de schrijver duidelijk naar voren komt.
De inleiding over het Modernisme en
de benoeming van basisbeginselen
en ontwerpaspecten lijken te wijzen
op enige theoretische diepgang, maar
deze diepgang verdwijnt steeds net
zo hard als dat het opkomt; enige
samenhang tussen de theorie en de
bespreking van de parken ontbreekt
simpelweg.
Ook de grafische vormgeving van het
boek laat nogal wat te wensen over;
de parken worden ondersteund met
zwart-wit foto’s, vogelvluchten en impressies.
De foto’s zijn wat klein maar
de kwantiteit maakt dat enigszins
goed. De vogelvluchten en impressies
hebben schreeuwerige, viezige kleuren
waarbij ik me bij de laatste ook
afvraag wat de toegevoegde waarde
precies is naast een creatieve uiting
van Ridderbos. Ook zijn veel tekst- en
beeldvakken slecht opgemaakt wat
het boek een slordig aanzicht geeft.
Kort door de bocht is dit een weinig
nuttig boek. Ridderbos had zich beter
echt kunnen verdiepen in een handvol
duidelijk vergelijkbare parken dan in
het materiaal blijven hangen van deze
25. Ik kan me ergens voorstellen dat
het kan bijdragen om een eerste indruk
van een park te krijgen maar voor
een goede les in het moderne parkontwerp
of voor bruikbare illustraties
hoef je dit boek niet aan te schaffen.
Adam Hofland
TOPOS / 03 / 2006 55

Bloeiende Bermen
Verstedelijking langs de Snelweg
David Hamers, Kersten Nabielek
NAi Uitgevers (Rotterdam) en Ruimtelijk
Planbureau (Den Haag) 2006
ISBN 90-5662-476-8
Prijs: 22,50 euro
Net nadat een ecoloog mij had verteld
hoeveel flora en fauna zich in wegbermen
bevindt, verscheen het nieuwe
boek van het Ruimtelijk Planbureau,
genaamd ‘Bloeiende bermen’. Het
bleek echter niet over plantjes langs
de weg te gaan, maar over verstedelijking
langs de Nederlandse snelwegen.
Snelwegen zijn niet alleen verbindingsassen,
maar ook vestigingsplaatsen.
Het inleidende hoofdstuk geeft voorbeelden
van welke activiteiten zich in
toenemende mate afspelen rond de
autosnelweg, vooral bij de afslagen.
De verschillende sectoren en schaalniveaus
van overheid hebben verschillende
beleidstradities rond de snelweg.
In de ruimtelijke ordening werd
verste-delijking langs de snelweg lange
tijd als not done beschouwt, want het
paste niet in het compacte-stad beleid.
Het onderzoek van het RPB wil inzicht
bieden in het denken over snelwegontwikkelingen
en een typologie
ontwikkelen zodat er duidelijke keuzen
gemaakt kunnen worden.
Allereerst worden de visies van de
verschillende beleidssectoren als
verkeer en milieu, economie en
ruimtelijke ordening op de snelweg
beschreven. Daarna wordt een beeld
geschetst van de verschillende ontwikkelingen
langs de snelweg. In het vierde
hoofdstuk werpen de onderzoekers
een blik op de situaties in het buiten-
56 TOPOS / 03 / 2006
land. Er zijn ook casestudies gedaan
naar verschillende bedrijventerreinen,
kantoorparken en winkelcentra langs
de snelweg in verschillende delen van
Nederland. De schrijvers stellen dat
de snelweg vraagt om beweging, want
stilzitten is toekijken hoe Nederland
er uit komt te zien. En dat is waarom
het één na laatste hoofdstuk allerlei
ontwerpsuggesties aandraagt voor
de afslagen, de linten en de knooppunten.
Volgens de onderzoekers
moet gekozen worden uit verdichting
of verdunning, zodat een gebied in
ieder geval een identiteit behoudt of
terugkrijgt.
De materie die het boek behandelt is
heel interessant, omdat het gaat over
‘sluimerende’ ontwikkelingen die toch
bewust aangepakt kunnen worden.
De manier waarop de schrijvers alle
ontwikkelingen, visies, voorbeelden en
ideeën aan elkaar rijgen komt helaas
soms een beetje over alsof het ongestructureerde
ontwikkelingen langs
de autosnelweg betreft. Maar dat de
bermen van snelwegen wel wat meer
kunnen bloeien, daarin geef ik de
schrijvers gelijk. Hoewel, een beetje
snoeien zou soms geen kwaad kunnen.
Lotte Bontje
Verkenning van de ruimte 2006
Ruimtelijk beleid tussen overheid
en markt
R. van der Wouden, F. van Dam, D.
Evers, A. Hendriks, A. van Hoorn, N.
Pieterse en G. Renes
NAi Uitgevers (Rotterdam) en Ruimtelijk
Planbureau (Den Haag) 2006
ISBN: 90-5662-506-3
Prijs: 22,50 euro
Deze uitgave van het Ruimtelijk
Planbureau beschrijft de resultaten
van hun studie naar de invloed van de
overheid op ruimtelijke ontwikkelingen.
Overheidssturing is de laatste jaren
flink in beweging. En deze institutionele
veranderingen hebben een
grote ruimtelijke weerslag. Termen als
centralisatie, liberalisering, privatisering,
verzelfstandiging en deregulering
geven iets van deze beweging bij de
overheid weer. Hierdoor is de positie
van de ruimtelijke ordening veranderd
van een overkoepelende sector naar
een zelfstandige sector.
De wenselijkheid van deze verandering
wordt getoetst door naar verschillende
thema’s te kijken. Deze thema’s
zijn de woningmarkt, bedrijventerreinen
en kantoorlocaties, de detailhandel,
mobiliteit en het landelijk gebied.
De effecten van institutionele veranderingen
binnen deze thema’s worden
tegen het licht gehouden van vier
indicatoren, te weten welvaart, sociale
rechtvaardigheid, duurzaamheid en
belevingswaarde. Het begrip ‘ruimtelijke
kwaliteit’ is volgens de onderzoekers
letterlijk waardeloos geworden en
daarom vervangen door de genoemde
vier indicatoren.
De overheid verkeert in een spanningsveld
in de ruimtelijke ordening.
Aan de ene kant heeft ze een ordeningsfunctie
en bepaalt ze de verhoudingen
tussen markt en overheid en
aan de andere kant is ze zelf een speler
in het spel der ruimtelijke ordening.
Regulering door de overheid leidt tot
controle en een grote rol van de markt
leidt tot concurrentie. Politieke keuzen
moeten leiden tot een goede verhouding
tussen beide partijen.
Tot slot schetsen de onderzoekers
twee mogelijke ontwikkelingsrichtingen.
Ten eerste kan worden vastgehouden
aan het principe van integrale
afwegingen met onmacht als gevolg.
Ten tweede kan gekozen worden voor
een aansluiting bij de sectoralisering
met het gevolg van het moeten loslaten
van integraliteit. Wederom moet de
politiek hier een keuze in maken.
Deze taaie studie van het Ruimtelijk
Planbureau schetst de dilemma’s waar
de ruimtelijke ordening op dit moment
voor staat. Jammer genoeg wordt er
geen duidelijke voorkeur gegeven
voor een gewenste ontwikkelingrichting
en blijft de analyse steken in het
signaleren van trends.
Jolanda in ’t Veld

TOPOS Perodiek van het Laboratorium voor Ruimtelijke Planvorming
Abonnement
Ja, ik wil een abonnement op TOPOS. Dit abonnement heeft een looptijd van een jaar. Na het
voldoen van de abonnementsgeld ontvang ik ook de eerdere nummers die TOPOS dat jaar uit
heeft gebracht. Het abonnementsgeld van 15 euro maak ik onder vermelding van mijn naam
en adres over op rekeningnummer 397090846 t.n.v. Genius Loci, inzage TOPOS te Wageningen.
Naam (Bureau)
Straat
Postcode
Telefoonnummer
Woonplaats
E-mail
Plaats Datum Handtekening
Abonnement
Ja, ik wil een abonnement op TOPOS. Dit abonnement heeft een looptijd van een jaar. Na het
voldoen van de abonnementsgeld ontvang ik ook de eerdere nummers die TOPOS dat jaar uit
heeft gebracht. Het abonnementsgeld van 15 euro maak ik onder vermelding van mijn naam
en adres over op rekeningnummer 397090846 t.n.v. Genius Loci, inzage TOPOS te Wageningen.
Naam (Bureau)
Straat
Postcode
Telefoonnummer
Woonplaats
E-mail
Plaats Datum Handtekening
Abonnement
Ja, ik wil een abonnement op TOPOS. Dit abonnement heeft een looptijd van een jaar. Na het
voldoen van de abonnementsgeld ontvang ik ook de eerdere nummers die TOPOS dat jaar uit
heeft gebracht. Het abonnementsgeld van 15 euro maak ik onder vermelding van mijn naam
en adres over op rekeningnummer 397090846 t.n.v. Genius Loci, inzage TOPOS te Wageningen.
Naam (Bureau)
Straat
Postcode
Telefoonnummer
Woonplaats
E-mail
Plaats Datum Handtekening

Stuur de ingevulde kaart in een voldoende gefrankeerde envelop naar:
TOPOS
Generaal Foulkesweg 13
6703 BJ Wageningen
Stuur de ingevulde kaart in een voldoende gefrankeerde envelop naar:
TOPOS
Generaal Foulkesweg 13
6703 BJ Wageningen
Stuur de ingevulde kaart in een voldoende gefrankeerde envelop naar:
TOPOS
Generaal Foulkesweg 13
6703 BJ Wageningen

Renée de Waal
Redactie
Henk-Jan Kooij
Eindredactie
Martijn Franssen
Redactie
Monique Sperling
Redactie
Rianne Knoot
Vormgeving
Adam Hofland
Redactie
Samantha Verheij
Vormgeving
Famke Bakker
Redactie
Joren Jacobs
Redactie
COLOFON
TOPOS is de periodiek van de studierichting
Landschapsarchitectuur en
ruimtelijke planning en het Laboratorium
voor Ruimtelijke Planvorming van Wageningen
Universiteit. Het blad wordt
gemaakt door studenten en verschijnt
driemaal per jaar.
Abonnementen
Een abonnement op het tijdschrift TOPOS
kost 15 Euro per jaar. Bij overmaking
van dit bedrag op rek.nr. 397090846 ten
name van TOPOS in Wageningen, krijgt
u de reeds verschenen nummers van
het betreffende jaar en de nieuwe nummers
toegestuurd. Een abonnement op
TOPOS loopt van januari tot december.
Opzeggingen dienen voor 1 december
te geschieden. Leden van de studievereniging
Genius Loci en medewerkers
van het Laboratorium voor Ruimtelijke
Planvorming ontvangen TOPOS gratis.
Voor inlichtingen kunt u mailen naar:
st.topos@wur.nl
Redactie
Famke Bakker, Martijn Franssen, Adam
Hofland, Joren Jacobs, Monique Sperling,
Renée de Waal
Eindredactie
Henk-Jan Kooij
Vormgeving
Rianne Knoot en Samantha Verheij
Met medewerking van
Kristof van Assche, Lotte Bontje, Eric
Bovekerk
Bestuur
Renée de Waal (voorzitter), Monique
Sperling (secretaris), Stijn Heukels (penningmeester)
Redactieadres
Redactiekamer TOPOS
Generaal Foulkesweg 13
6703 BJ Wageningen
tel. 0317-484245
st.topos@wur.nl
www.topos-magazine.tk
Druk
Ponsen & Looijen, Wageningen
Oplage
450 exemplaren
Registratie
ISSN 1572-302X
TOPOS / 02 / 2003

TOP
L A N D S C H A P
In de serie Toplandschap belicht TOPOS bijzondere plekken in de stedelijke buitenruimte en het rurale
landschap. Heeft u ook een suggestie voor een Toplandschap, mail: st.topos@wur.nl