voeten - Topos

Jaargang 13
Nummer 1
2003
E 7,-
TOPOS
Periodiek van het laboratorium voor de Ruimtelijke Planvorming
Tussen roofbouw en versmelting
Meervoudig ruimtegebruik
Van plannen tot planten
Reconstructie in Limburg
met de
voeten
in de
klei

2
NOG GEEN
ABONNEE?
TOPOS / 01 / 2003
E: st.topos@wur.nl
[advertentie]
TOPOS ZOEKT JOU!
Heb jij ook zoveel vrije tijd? En zoek je al tijden
naar de zin van je studentenleven? Wellicht kan de
TOPOS uitkomst bieden. Wij zoeken ook:
Toegewijde Redactieleden
Wij hebben niet meer het eeuwige studentenleven
en zoeken daarom versterking en verjonging van
onze redactie. Wil jij jouw bijdrage leveren aan
jouw lijfblad?
Mail naar: st.topos@wur.nl
adverteren?
st.topos@wur.nl

04 TOPOS Thema
Tussen wens en werkelijkheid
06 Feiten en Figuren
Landinrichting op de weegschaal
08 Tussen roofbouw en versmelting
Over het landschapsontwerp en de natuur
14 Taal en wereld van meervoudig ruimtegebruik
19 Praktijk en uitvoering
20 De Standaard Architect
22 Van plannen tot planten
Duurzame betrokkenheid van de landschapsarchitect gewenst
26 Tiengemeten
Vurig debat over een tijdloos eiland
28 Werkervaring
In de praktijk van Amer Adviseurs
30 Studio Walcheren
34 De verborgen tuin van Limburg
Ontwerpen aan de zandgebieden voor 2030
38 Hier aan de Kust...
Dromen van een bewoond eiland
42 Stadsranden
Rood Ën Groen
46 Wat een snelweg kost
De gevolgen van de aanleg van de A73-Zuid
Rubrieken
41 Dat vind ik nou mooi
49 Boeken
52 Tapas
56 Toplandschappen
Inhoud
08
14
26
34
38
TOPOS / 01 / 2003 3

TOPOS Thema
Tussen wens en werkelijkheid
Daar sta je: nog vermoeid
van je eindcolloquium.
Maar gewapend met beroepsvoorbereidende
kennis ben jij klaar voor
de praktijk. Je gaat aan
de slag bij je eerste
werkgever. En dan volgt
de ontluistering:
4
TOPOS / 01 / 2003
er is geen tijd voor discussie, er is geen
kennis voor het detailleren van een plan
en geen geld voor de uitvoering. De
persoon met het meeste geld, en de
groep met de grootste mond bepaald
wat er in de praktijk gebeurt. Kortom:
diepgaand onderzoek wordt niet meer
gedaan, men vermeld slechts wat men
vermoed. En men verdedigt deze
werkwijze met een pleiten op jaren van
ervaring en kennis van zaken. Bedroefd
verzucht je dat je geen aio geworden
bent.
Zo bezien is de praktijk de
ontnuchtering van je dromen als planner
of architect.
Maar het zou onrechtvaardig zijn om te
stellen dat de praktijk alleen teleurstelt.
Denk aan de vreugde wanneer een
ontwerp daadwerkelijk wordt
uitgevoerd, denk aan het behalen van je
gelijk, de diners met collega’s en het
eindeloos debatteren met mensen die
een totaal andere achtergrond hebben
dan jij. De praktijk is ook spannend,
afwisselend en vermakelijk.
Nog steeds een beetje zweverig van de
vorige TOPOS, waarin het thema
“idealen” aan bod kwam, staan we met
deze editie weer met beide voeten op de
grond en stellen we de vraag: wat komt
er eigenlijk van al die mooie woorden en
goede bedoelingen terecht? (dit raakt aan
het thema ‘Werk in uitvoering’, waar
studievereniging Genius Loci zich op
dit moment mee bezighoudt) Het is
tijd voor daden! Aanpakken, doorzetten
en opschonen, termen die ons zo
vlak na de verkiezingsstrijd al bijna
vertrouwd in de oren klinken. Wordt
er door sommige politici met weemoed
teruggedacht aan die mooie tijd
na de oorlog, toen er nog respect voor
het gezag was, landschapsontwerpers
zien hier met de realisering van het
landschapsplan voor Walcheren een
tijdperk van uitgevoerde grote landschapsplannen
ten einde lopen. (zie
blz. 32 voor de remake van Walcheren
door Maithe Vos)
Kristof van Assche pagina 14
Even weemoedig wordt er teruggedacht
aan de tijd dat op grote schaal nieuw
land(schap) werd gemaakt en
tekentafelontwerpen werden uitgevoerd,
zonder dat de sportvisvereniging in
opstand kwam. Maar was Sie liebt, das
neckt Sie: het in de polders geboren
poldermodel zorgt ervoor dat er niet
eens meer fatsoenlijk een Betuwelijntje
van west naar oost getrokken kan
worden! Mede door het poldermodel
lijken de strategische skills van een
landschapsarchitect of –planner steeds
belangrijker te worden, als het gaat om
de uitvoering. Dit uit zich in het groot
aantal plannen zonder plankaart, maar
met spelregels, enveloppen en pijlen.
Toch is het strategisch karakter van het
vakgebied van alle tijden. Om nog
even terug te keren naar de polders:
Cornelis Lely heeft moeten opklimmen
tot minister van Waterstaat om zijn
eigen Wet tot afsluiting en droogmaking
van de Zuiderzee door de Tweede
Kamer te loodsen. Deze wet heeft
ervoor gezorgd dat zijn ontwerp
werkelijkheid kon worden.
Vlug en Partners beamen dat je er met
een ontwerp alleen niet bent. Wil je een
goed ontwerp werkelijk laten slagen, is
het zaak het hele ontwerpproces van
begin tot eind op de voet te volgen. Het
wordt steeds gewoner gevonden dat de
ontwerper niet bij de voorafgaande en

CROW pagina 20
de latere planfasen, inclusief de uitvoering,
betrokken is. Het ontwerpbureau is
van mening dat het ook de rol van een
ontwerper is deel te nemen in het
initiëren en op allerlei manieren aansturen
van het planproces. Een goede
realisatie van een plan hangt vaak af
van ontwerpen van deeloplossingen en
het benutten van kansen die zich in de
realisatieperiode voordoen.
Waar Vlug en Partners het heeft over de
verschillende stadia van het planproces,
heeft J.G.R. van den Berg
het over de breedte van het planproces.
De landschapsarchitect speelt daarin vaak
een intermediaire rol. Deze rol is
fundamenteel voor het slagen en het
realiseren van een goed ontwerp. Dit
schept nog wel eens verwarring over
de functie van een landschapsarchitect,
en vraagt om een breed veld van
kennis.
Dergelijke kennis wordt niet
onderwezen, maar leer je in het
werkveld. Je moet contact houden met
de dagelijkse werkelijkheid om er op een
goede manier ingrepen in te doen. Dit
kwam ook weer naar voren op de
nieuwjaarsborrel van Kenniseenheid
Groene Ruimte. “We moeten onze
ivoren torens uit en ons tussen de
mensen begeven!” zei een medewerker
van Alterra tijdens zijn nieuwjaars-
Vlug & Partners pagina 22
speech, alsof hij zojuist het licht had
gezien. Sommige beleidsmensen
zouden er echter beter aan doen de
ivoren toren weer in te klimmen,
bijvoorbeeld om zich nog eens te
bezinnen op de betekenis van meervoudig
ruimtegebruik. Ir. Kristof van
Assche schrijft een overtuigend betoog
schrijft met betrekking tot meervoudig
ruimtegebruik, als natuurlijke tegenhanger
van enkelvoudig ruimtegebruik.
Zonder na te gaan wat meervoudig
ruimtegebruik nu werkelijk
inhoudt, en waartoe het zou moeten
dienen, worden er door ontwerpers de
meest onwaarschijnlijke
functiestapelingen voorgesteld.
Dergelijke voorbeelden van effectbejag
dragen niet bij aan het ontwikkelen van
wezenlijke vernieuwing. (Al is zo’n
boot op het dak van een flat zo gek
nog niet...)
Met de voeten in de klei, in de letterlijke
betekenis, zou veel mensen goed
doen volgens Eric-Jan Pleijster, die van
mening is dat de mens zijn mystieke
band met de natuur en de aarde is
verloren. Dit zorgt ervoor dat de
praktijk van het ecologisch bouwen vaak
blijft hangen in gesubsidieerde wadi’s,
vegetatiedaken en biologisch afbreekbare
raamkozijnen. “Ecologisch bouwen”
dreigt net als “Meervoudig
Ruimtegebruik” een soort feel good-term
te worden, hol als een helofyt. Pleijster
geeft ons daarom een handvol concrete
ecologische principes, die de band tussen
mens en natuur weer kunnen aanhalen.
Bijna als voorbeeld van de teloorgang
van de band tussen mens en natuur
wordt verslag gedaan van een excursie
naar het eiland Tiengemeten. Gerrit
Kapteijns en Freek van Leeuwen van
Stichting RUW beschrijven hoe mens en
natuur uit elkaar worden getrokken, in
dit geval door Natuurmonumenten. Dit
doen zij in hun artikel over de
natuurontwikkeling op het eiland
Tiengemeten, waarin de reactie van met
name de lijdende partij eens goed in
beeld wordt gebracht.
Daarnaast hebben we natuurlijk ook
onze vaste rubrieken waarin we onder
andere het positieve nieuws van Michiel
Uitdehaag lezen, dat de studie goed
aansluit bij de praktijk. Desalniettemin
vermeld hij dat we toch ook nog veel
kunnen leren wanneer we ons een tijdje
buiten de Hucht wagen!
Dit en meer over het thema ’met de
voeten in de klei’ is te lezen in de Topos
die voor u ligt.
TOPOS / 01 / 2003 5

Feiten en Figuren
Landinrichting op de weegschaal
Er is veel te zeggen over de beroepspraktijk,
maar laten we
beginnen met de harde cijfers. In
2001 is de zevende
loopbaanenquÍte gehouden onder
een grote groep respondenten van
de verschillende opleidingen aan
de Wageningen Universiteit, onder
andere landinrichting. De arbeidsmarktgegevens
die in bijbehorende
rapportage zijn gepresenteerd, zijn
afkomstig van afgestudeerde landinrichtingswetenschappers,
cultuurtechnici en landschapsarchitecten.
Hiernaast zijn enkele
uitkomsten van het onderzoek
6
TOPOS / 01 / 2003
Grootte van het bedrijf waar landinrichters met
vijf of meer jaren arbeidsmarktervaring
werkzaam zijn
(gewogen %)
Landinrichting Wageningen
1 persoon 6 4
2 - 9 personen 6 5
10 - 19 personen 8 4
20 - 49 personen 3 6
50 - 99 personen 7 7
100 - 499 personen 18 21
> 500 personen 51 53
Totaal N (100%) 162 2779
Aantal ondergeschikten van leidinggevende landinrichters
met vijf of meer jaren
arbeidsmarktervaring
(gewogen %)
Landinrichting Wageningen
1 - 5 personen 60 48
6 - 10 personen 16 22
11 - 20 personen 13 13
21 - 50 personen 5 10
> 50 personen 5 8
Totaal N (100%) 74 1366
Marktsectoren waar landinrichters werkzaam zijn
in hun eerste functie
(gewogen %)
Landinrichting Wageningen
universiteit 5 19
overig onderwijs 1 3
onderzoek 3 9
overige overheid 30 11
agrarische bedrijven 1 4
industrie en handel 0 19
organisaties 10 5
dviesbureaus 36 10
overige diensten 14 19
buitenlandsector 0 1
Totaal N (100%) 80 1428

percent
% gelijk een baa
100
80
70
60
50
40
30
20
10
0
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
nee mee bezig ja, via AIO/OIO
aanstelling
Landinrichting
Wageningen Universiteit
ja, op andere wijze
Landinrichting
Wageningen Universiteit
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
jaar van afstuderen
bruto maandsalari
1990
1992
1994
1996
1998
2000
2000
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
-80 -60 -40 -20 0 20 40 60
aantal afgestudeerden
Gepromoveerde landinrichtingwetenschappers Aantal afgestudeerde landinrichtingwetenschappers
sinds 1990
Intreewerkloosheid bij landinrichtingwetenschappers
bruto maandsalaris
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
Landinrichting
Wageningen Universiteit
trendlijn Landinrichting
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Bruto maandsalaris naar arbeidsjaren bij
landinrichtingwetenschappers
aantal jaar arbeidsmarktervaring
Landinrichting
vrouwen
mannen
Wageningen Universiteit
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
jaar van afstuderen
Bruto startsalaris van landinrichtingwetenschappers
weergegeven.
De grafieken laten zien dat de studie Landinrichting gericht is
op de praktijk. De landinrichter blijft niet langer dan nodig op
de universiteit, gezien het aantal promovendi en andere universiteitsmedewerkers
onder afgestudeerden. Of dit de oorzaak is
van het lagere salaris in vergelijking met andere afgestudeerde
Wageningers, is nog maar de vraag... Misschien begeeft de
landinrichter zich te weinig in de lagere sectoren, of ligt het aan
het groter aandeel vrouwelijke afgestudeerden?
TOPOS / 01 / 2003 7

Tussen roofbouw en versmelting
Twee eeuwen van industriÎle
beschaving hebben
geleid tot een groot aantal
onderling samenhangende
milieuproblemen,
die maar niet willen verdwijnen.
Ecologisch ontwerpen
biedt oplossingen,
maar lijkt in de praktijk
aan onbegrip en onwil
ten onder te gaan.
Eric-Jan Pleijster
Student Landschapsarchitectuur
Eric-Jan Pleijster@wur.nl
8
TOPOS / 01 / 2003
Over het landschapsontwerp en de natuur
De heersende milieuproblemen zijn
niet zoals vroeger vooral lokaal of
regionaal, maar zijn, door de verbreiding
van de industriële beschaving
over de aarde, globaal geworden. Het
geheel van de problemen is zo grootschalig,
complex en chronisch, dat met
recht van een milieucrisis gesproken
wordt. De schade is, door allerlei
vormen van uitputting en verontreiniging,
veelomvattend en bovendien
goeddeels onomkeerbaar.
Het besef dat de mens de aarde zwaar
belast, en wellicht overbelast, heeft ertoe
geleid dat de afgelopen halve eeuw
enorm veel is geschreven en
gediscussieerd over de visies en houdingen
ten opzichte van de natuur. Met het
groeien van de bezorgdheid over de
aftakeling van de ecosystemen van de
aarde is felle kritiek ontstaan op de
gangbare westerse houding ten aanzien
van de aarde, die door milieufilosofen,
ecologen en natuurbeschermers gekarakteriseerd
wordt als respectloos,
uitbuitend en agressief. De basis van
deze houding ligt in het Christendom
en kent in de zeventiende eeuw en in de
jaren zeventig twee belangrijke ontwikkelingsmomenten.
De natuur in bruikleen
In Genesis wordt met het Hof van
Eden aangegeven hoe God de schepping
had bedoeld: een paradijs waarin al
het geschapene in zichzelf goed is, zijn
eigen taak vervult en waarin bovendien
al het geschapene in vrede en harmonie
met elkaar leeft. Maar door het eten van
de verboden vrucht valt de mens uit zijn
paradijselijke staat. Hij wordt uit het
Hof verdreven en de aarde wordt
vervloekt, tot aan de zondvloed. God
spoelt de aarde schoon en geeft de mens
voor de tweede maal de opdracht
vruchtbaar te zijn, talrijk te worden en de
aarde te vervullen. Hij voegt er aan toe:
“En de vrees en de schrik voor u zij over
al het gedierte der aarde en over al het
gevogelte des hemel, al wat zich op de
aardbodem roert en alle vissen der zee:
in uw hand zijn zij gegeven. Alles wat
zich roert, wat leeft, zal u tot spijze
zijn; Ik heb het u alles gegeven, evenals
het groene kruid (Genesis 9:1-3).” De
mensheid krijgt de aarde van God in
bruikleen, zolang zij eenzelfde band met
de aarde te onderhoudt als God met
zijn schepping, een band van zorg en
goedertierenheid. Maar ondanks lange
lijsten van geboden en verboden, over
hoe de mens zich naar de schepping
moet gedragen, wordt Genesis door de
kerk uitgelegd als een vrijbrief de aarde
naar eigen inzicht te onderwerpen en te
beheren.
De natuur op de pijnbank
In de zeventiende eeuw ontdoet de
wetenschap zich van de mythische God
en de natuurwetenschap zich van de
mystieke natuur. Galileo Galilei (1564-
1642) schrijft: “Meet wat gemeten kan
worden en maak dat niet kan worden
gemeten, meetbaar. Het boek van de
natuur is geschreven in de wiskundige
taal. “(Natuur als beeld, 2001). Galilei
ziet in de waarneembare wereld de
enige ware werkelijkheid en maakt zo
niet God, maar de aarde tot het vertrekpunt
van de natuurwetenschappelijke
kennis. Maar al is de natuur niet
door God voor de mens ontworpen,
men acht het wel vanzelfsprekend dat
de mens, als enige redelijk wezen op
aarde, de natuur geheel voor zijn
diensten mag aanwenden. Wetenschappers
en filosofen vinden dat de natuur
op de pijnbank gelegd moet worden
om haar geheimen te ontfutselen.
Onder het mes van de rationele ontleding
verliest de natuur al haar mysteriën
en mystiek. De geheimen die de
natuur aan de natuurwetenschap prijsgeeft,
krijgen vorm in nieuwe technieken,
die de onbezonnen roofbouw op
de natuur in gang zetten. Alle terughoudendheid
om het ingrijpen in het
werk van God wordt losgelaten. De
natuur wordt gezien als een nuttige,
maar neutrale grondstof voor de
realisering van de beschaving en de
vervolmaking van de aarde. De hardheid
van de technische en industriële

eschaving is aanleiding voor tal van
tegenbewegingen: de Romantiek en
Jugendstil geven met name in de kunst
uiting aan het gemis aan verbondenheid
tussen de mens en de natuur. Het
meest overtuigende bouwkundig
statement komt van Frank Lloyd
Wright (1867-1959), die vanaf 1910 de
fundamenten van de contextuele
architectuur vernieuwt. Wright is
opgegroeid op het weidse platteland
van Wisconsin en heeft daar een diepe
liefde voor de natuur ontwikkeld. Hij
benadert, in tegenstelling tot de wetenschap
en het opkomende Modernisme,
de natuur dan ook in mythische termen.
Hij beseft dat de aarde zonder
het respect van mens gedoemd is tot
een dorre, dode planeet.
Wright’s liefde en respect voor de
natuur komen tot uitdrukking in zijn,
op de natuurlijke omgeving geënte,
bouwwerken. Door nieuwe bouwtechnieken
toe te passen en voor de constructie
natuurlijke, onbewerkte materialen
uit de directe omgeving te gebruiken,
zijn de bouwwerken verlengstukken van
het aardoppervlak, waarin de natuur zich
spiegelt. Met de verwezenlijking van
Falling Water in 1935-1939 oogst Wright
wereldwijd erkenning, maar net zo snel
vallen zijn ideeën over natuurlijk
bouwen uit de gratie, om redenen die
alleen uitgelegd kunnen worden als de
wispelturigheid en oppervlakkigheid van
de stilistische mode én omdat zijn werk,
net als dat van Gaudi, niet met succes
gekopieerd kan worden zonder in een
banale karikatuur te vervallen.
De natuur op de agenda
In de jaren zeventig wordt voor het eerst
de ecologische schade, ontstaan door
pesticiden, industrieel afval en
luchtvervuiling, beschreven. De dreiging
van een ecologisch armageddon vormt
de aanleiding tot een grote bezorgdheid
onder een brede kring in de westerse
samenleving. Een stroom aan
publicaties volgt, dringende oproepen
aan de wereld om de aarde duurzaam
te ontwikkelen, zodat wordt ‘voorzien
in de behoefte van de huidige generatie,
zonder daarmee voor de toekomstige
generaties de mogelijkheden in
gevaar te brengen om in hun behoeftes
te voorzien ‘(Oorden van onthouding,
1998).
Nog voordat de woorden ecologie,
milieu en duurzaamheid bestonden,
bemerkt de Oostenrijkse kunstenaar
Friedensreich Hundertwasser (1928-
2000) het misbruik van de aarde en de
verbreding van de kloof tussen mens,
Falling Water, Wright 1935-1939
architectuur en natuur. Hij trekt ten
strijde tegen het rationele, steriele
Modernisme met (naakt-)demonstraties
en manifesten. De acties van
Hundertwasser komen vaak ongeloofwaardig
over, maar zijn desondanks
uitingen van precieze en vooruitstrevende
gedachten over de natuur en de
toekomst van de architectuur. Hij
streeft naar een natuur- en mensvriendelijke
manier van bouwen. Daartoe
moet de mensheid een vredesverdrag
aangaan met de natuur, ‘de enige
TOPOS / 01 / 2003 9

scheppende, boven ons gestelde macht
waarvan de mens afhankelijk is’ en
moeten architecten de goddeloze
rechte lijn verlaten, ‘want in de natuur
is niets recht’ (Hundertwasser, 1983).
Hundertwasser benoemt zichzelf tot
‘architectuurdokter’ en poogt met twee
instrumenten de reeds bestaande, zieke
Modernistische bouwwerken te genezen.
Allereerst introduceert hij het raamrecht,
dat inhoudt dat bewoners het recht
moeten hebben om zelf uit het raam te
leunen om de buitenmuur naar eigen
inzicht te veranderen, zover hun arm
strekt. In de herhaling van dezelfde
ramen naast en onder elkaar, herkent
Hundertwasser de kenmerken van de
Duitse concentratiekampen. Het
raamrecht, dat wettelijk vastgelegd moet
worden, is dé manier om uiting te geven
aan de individualiteit van zowel de
woningen als de mensen. Daarnaast
pleit Hundertwasser voor de invoering
van de boomplicht, om de dialoog tussen
10
TOPOS / 01 / 2003
mens en natuur nieuw leven in te
blazen. Hij doelt hiermee op de plicht
van architecten om de vrije natuur een
rechtmatige plaats in de stad te geven.
Om de natuur zowel de stad als in de
gebouwen terug te brengen, plaatst
Hundertwasser zelf in bestaande
gebouwen de boomhuurders, bomen met
de wortels in de kamer en de bladeren
uit het raam. De boomhuurders, die
maar weinig ruimte nodig hebben,
werken als klimaatverbeteraars en betalen
de huur met zuurstof en schoonheid.
De oplossingen van Hundertwasser
wordt overal in Europa afgedaan als de
capriolen van een dwaze kunstenaar.
Alleen de gemeente Wenen omarmt
voorzichtig de bouwmodellen van
Hundertwasser en realiseert er enkele. De
bouwwerken hebben veelzeggende
namen als ‘flatweidenhuis’, ‘terrashuis
voor veel bomen en veel mensen’ en
‘spleetogenhuis’, liggen diep verzonken
in het landschap en geven door middel
van dakbegroeiing datgene terug aan
de natuur dat het bouwwerk op het
maaiveld ontneemt.
De volgende stap: natuur door fusie
De ideeën van Hundertwasser hebben
nooit de door hem gewenste natuurlijke
bewustwording en revolutionaire
ommezwaai in de architectuur teweeg
gebracht, maar veel van zijn gedachten
wel zijn overgenomen in de grondslagen
van het ecologisch ontwerpen. Het
vertrekpunt is de veronderstelling dat
íeder ontwerp een zekere weerslag heeft
op zijn omgeving, waarvan de reikwijdte
niet wordt afgebakend door wettelijke
grenzen, kavelgrenzen of muren, maar
door het ecosysteem waarin het zich
bevindt. Het ecosysteem heeft natuurlijk
bepaalde grenzen, afhankelijk van de
biotische en a-biotische eigenschappen
van zowel de bovengrond als de
ondergrond. Het totaal van interacties
tussen biotische en a-biotische compo-

nenten van alle ecosystemen binnen de
biosfeer, en de eindige hoeveelheid van
de aarde’s energie en materiaalbronnen,
is de ecologische context waarbinnen
alle ontwerpactiviteiten zich afspelen.
Ecologisch ontwerpen voegt zich
naar de ecologische context en streeft
naar een minimale weerslag van alle
ontwerpactiviteiten op de landschappen,
de ecosystemen en de hulpbronnen
van de aarde. Het impliceert niét
het onthouden van de aarde van menselijke
interactie of het verhinderen
van alle verandering op aarde. Het
gaat om het relateren van menselijke
activiteit aan de aarde op een onschadelijke
manier. Daarmee beoogt het
een fysieke fusie van het ontwerp met
de aarde en een visuele fusie met het
landschap, vanuit een diepe verbondenheid
van de architectuur met de aarde en
de natuur. Het hoofdmotief van
ecologische ontwerpen betreft zorgvuldige
inbedding van het landschaps-
ontwerp in de boven- én ondergrond
van de omgeving. De inbedding in de
ondergrond begint op de regionale
schaal, omdat de ecologische context
van het ontwerp vaak nauw samenhangt
met de geomorfologische en
hydrologische ondergrond. Zorgvuldigheid
houdt op deze schaal in dat de
bodem- en watereigenschappen van de
ondergrond zo min mogelijk ten
slechte veranderd worden. Het ontwerp
is daarom bij voorkeur een
gesloten systeem van water, energie en
afval. Op de schaal van de plek is de
inbedding van het ontwerp in de
ondergrond zodanig, dat de schade aan
de omgeving tijdens en na de aanleg
minimaal is, door bijvoorbeeld een
minimale hoeveelheid grondverzet.
Aan de bovengrond gaat het ecologische
landschapsontwerp verder dan de
gangbare contextuele ontwerpbenadering.
Het streven is de fysieke en
esthetische versmelting van het ont-
L: Hundertwasser-Haus, Hundertwasser
1977-1986
R: Parc G¸ell, Gaudi 1900-1914
werp met het landschap en de natuur.
Zo veel mogelijk ruimte en vrijheid
wordt daarom gegeven aan het natuurlijke
landschap. Wanneer geen sprake is
van een natuurlijke omgeving, maakt
het ecologische landschapsontwerp
natuurlijke processen mogelijk door
een voorwaardenscheppende rol op
zich te nemen. Uiteindelijk weerspiegelt
het ontwerp niet alleen landschap
en natuur, maar ís het ontwerp landschap
en natuur. De natuurgerelateerde
toepassing van vorm, kleur, materiaal en
techniek maakt dit mogelijk:
Vorm - Het landschapsontwerp is een
medium tussen de mens en de natuur.
In de vormentaal van een op ecologische
uitgangspunten geënt ontwerp gaat
daarom een symboliek schuil die de
verbondenheid van de mens met de
natuur benadrukt. Aan het begin van
het Modernisme worden versieringen
uit het ontwerp verbannen en de rechte
lijn, het gladde en het gelijke tot de
nieuwe norm uitgeroepen. In de natuur
komt geen rechte lijn voor. Sterker nog,
tijd en natuur breken zelfs iedere
kunstmatige rechte lijn af. De ‘tand des
tijds’ versiert oppervlakken door
scheurtjes en roest te laten ontstaan, de
natuur geeft leven aan oppervlakken
door er mos op te laten groeien. Oude
muren, oude boerderijen en oude
landschappen zijn mooi, omdat de tijd
en de natuur ze door verwering en
begroeiing onregelmatig gevormd
hebben. In plaats met rechte lijnen en
egale vlakken te trachten ontwerpen
dood en tijdloos te houden, kunnen de
natuur en tijd juist een bijzondere rol
spelen in het ontwerp. De Ecocathedraal
van Louis Le Roy is hét bewijs dat
ontwerpen gaan leven dankzij de tijd en
de natuur, en daardoor rijker worden.
Kleur - Ook voor een natuurlijk gebruik
van kleur valt een lans te breken, want
kleur is in het landschapsontwerp een
ondergeschoven kindje. Het gebeurt
vaak dat de aan het landschap toegevoegde
kleuren onderling, of met het
TOPOS / 01 / 2003 11

landschap vloeken. Om dit te voorkomen
moet het kleurgebruik in balans
zijn met de kleuren van het landschap en
de natuur. In Nederland werkt het
natuurlijke landschap bijvoorbeeld
hoofdzakelijk met twee kleuren: het
groen van de vegetatie en het donkerbruin
van de aarde. Deze kleuren
kennen een oneindig aantal gradiënten
en variaties. Desondanks komt in het
natuurlijke landschap geen valse combinatie
van kleur voor. Wanneer kleur,
door inpassing of contrast, is afgestemd
op de kleuren van de natuur, is
het niet nodig dat een nieuwe kleur
schril afsteekt bij het bestaande landschap.
Materiaal - Hoewel de aarde vaak
beschouwd wordt als een oneindige
bron van materialen en een bodemloze
put voor afval, is de aarde een gesloten
systeem is met een eindige voorraad
materiaal en een beperkte berging.
Daarom wordt het materiaal in een
ecologische ontwerpbenadering zeer
zorgvuldig gekozen en toegepast.
Ontwerpen kan gezien worden als een
vorm van materiaal- en energiemanagement,
waarbij hulpbronnen van de aarde
door de ontwerper verzameld worden in
een tijdelijke vorm, voor een bepaalde
periode van gebruik. Aan het einde van
de gebruiksperiode wordt de vorm
afgebroken, en de materialen worden
hergebruikt in de gebouwde omgeving
of opgenomen in de natuurlijke
omgeving. De voorkeur voor gebruikt
en herbruikbaar materiaal ligt voor de
hand, alsook voor gebiedseigen,
natuurlijk en ruw materiaal. Baksteen
bijvoorbeeld is een geschikt materiaal,
omdat, vergeleken bij aluminium,
beton, of glas, weinig energie voor de
productie nodig is, en het een natuurlijk
en herbruikbaar is.
Techniek - Een belangrijke rol in het
ecologische landschapsontwerp is
weggelegd voor de toepassing van
innovatieve, ecologisch verantwoorde,
technieken. Nieuwe technieken voor
12
TOPOS / 01 / 2003
Essai s˚r líarchitecture, Laugiers 1753. De natuurlijke, levende boomhut wordt gepropageerd
als het model voor een architectuur die enkel uit de ëessentiÎleí delen bestaat.
waterretentie, energiebehoud en afvalverwerking,
kunnen de footprint van een
ontwerp op de ecologische context
verminderen. Wat afvalverwerking en
energiebehoud betreft, blijkt het in de
varkenshouderij, waar het afzetten van
mest een kostbare zaak is, bijvoorbeeld
mogelijk de mest van varkens op eigen
terrein in een bassin om te zetten in
voedzame, en voor varkens smakelijke,
algen. Voor de boer betekent dit een
enorme kostenbesparing en voor de
natuur de gunstige omzet van afval in
energie.
Toch staat techniek in het ecologisch
ontwerp niet centraal of vormt het een
doel op zich. De toepassing van techniek
wordt gezien als de hoofdoorzaak van
de natuurcrisis en het centraal stellen van
de techniek, zoiets als de ziekte genezen
met haar oorzaak. Voor de ecologisch
ontwerper ligt daarom de oplossing
voor de natuurcrisis niet uitsluitend in
de toepassing van vernieuwende
techniek, maar vooral in de versmelting
van de gebruikte techniek, materiaal,
kleur en vorm in het ontwerp, en met de
natuur.
Mystiek
Ondanks de openbaring van de ecologische
crisis, de publicatie van progressieve
manifesten, en het ecologische
pionierswerk van Wright, Gaudi en
Hundertwasser, heeft de technische,
industriële en economische vooruitgang
de natuurbeweging verdrukt. Het geloof
in de maakbaarheid van de wereld is
groot; de overtuiging heerst dat de
natuur gerepareerd kan worden met
technische lapmiddelen. Ecologisch
ontwerpen is daarom niet uitgegroeid
tot een serieuze ontwerpbeweging, maar
een onderstroom gebleven. De
toepassing van de ecologische
ontwerpideologie wordt in de praktijk
beperkt tot het afvinken van een lijst
toepasbare ecologische technieken en is
gedegradeerd tot het zo groen mogelijk
inkleuren van plankaarten. De

De huizen hangen aan de onderkant van de weiden, Hundertwasser 1970-1971. Het eerste idee voor het ëterrashuisí en het ëflatweidenhuisí op een
schilderij.
populariteit van de ‘ecologische’
woonwijk, waarin de ecologie door
projectontwikkelaars succesvol ingezet
wordt als reclameleus, heeft alle kenmerken
van een mode die net zo
makkelijk aanwaait als overwaait. Wat
voorheen een plantsoen wordt genoemd,
heet nu een ‘ecologische zone’.
Tegelijkertijd is de natuur onder de
ontwerpers zelf helemaal niet populair
en worden ecologische ontwerpmotieven
vaak terzijde geschoven als truttig
gehannes van natuurfreaks met grasdaken
en paddenpoelen. Onbegrip,
onwetendheid en onwil liggen hieraan
meestal ten grondslag. De meeste
landschapsontwerpers hebben weinig
parate kennis van landschapsecologie.
Nog maar al te vaak worden plangebieden
bekeken als plekken met puur
fysische eigenschappen, waarin de
ontwerper een verandering aanbrengt.
Ecosystemen worden gereduceerd tot
een isoleerbare landschapslaag die, om
het ontwerp te dienen, naar behoefte
kan worden aangepast en gevormd.
Hoewel ontwerpers de ecologische
complexiteit van landschappen graag
vergeten, is goed begrip van landschapsecologie
essentieel, voordat een
ontwerp aan een omgeving gerelateerd
kan worden. Niet zelden dragen ontwerpers
door onbegrip ongewild bij
aan de omvangrijke schade aan het
landschap en de natuur, een bijdrage
die vooraf voorkomen had kunnen
worden. Het ontbreekt echter aan een
centrale, verenigende theorie over wat
ecologisch ontwerpen is en hoe het
toepast zou moeten worden. Zonder
het theoretisch raamwerk is het niet
makkelijk ecologische ontwerpgrondslagen
te bestuderen en in de praktijk
toe te passen. De esthetische basis van
de huidige ontwerptheorie is erg smal
en er wordt te veel belang gehecht aan
illusionaire visioenen van technische
oplossingen. Net als in de wetenschap,
is er in de ontwerptheorie geen ruimte
voor de mystieke verbondenheid
tussen de mens, de natuur en de aarde.
In het laatste schuilt de roep om bezinning
en vernieuwing. Want de condensatie
van een goed toepasbare ontwerptheorie,
die zowel voorziet in de
behoeften van de mens als van de
natuur, en beide niet alleen technisch,
maar ook mystiek opnieuw met elkaar
verbindt, is noodzakelijk, om te voorkomen
dat de mens zich in de toekomst
louter met techniek omhult om te
overleven.
Literatuur:
1. Achterberg, Wouter – samenleving, natuur en
duurzaamheid, 1994
2. Hundertwasser, Friedensreich - Architectuur, 1997
3. Pfeiffer, Bruce Brooks – Frank Lloyd Wright, 1994
4. Schouten, Matthijs, G.C. – De natuur als beeld in
religie, filosofie en kunst, 2001
5. Yeang, Ken – Designing with nature, 1995
6. Wines, James – Green architecture, 2001
TOPOS / 01 / 2003 13

Taal en wereld van meervoudig ruimtegebruik
In dit artikel willen we ingaan
op enkele types vooronderstellingen
die we
herkennen in de manier
waarop meervoudig ruimtegebruik
in het Nederlandse
beleid en de
literatuur gedefinieerd
wordt. Een belangrijk
gevolg van die vooronderstellingen
in beleid en
wetenschap is het
genereren van ,
voorspelbare oplossingen
en schijnzekerheden in de
beroepspraktijk. Die beroepspraktijk
wortelt in
dezelfde cultuur van
enkelvoudigheid als beleid
en wetenschap, een
cultuur die werkelijke
innovatie niet bepaalt
stimuleert.
Drs. Ir. Kristof Van Assche
Promovendus Landgebruiksplanning
Kristof.vanAssche@wur.nl
Illustraties
Kristof van Assche
14
TOPOS / 01 / 2003
Uiteenlegging van het concept
Meervoudig ruimtegebruik is gebruik
van de ruimte op een meervoudige
manier. Dat is de meest triviale definitie
die we kunnen geven van het concept
meervoudig ruimtegebruik, een definitie
die rechtstreeks afgeleid kan worden uit
de naam van het begrip. Om te beginnen
kunnen we een vraag stellen bij elk
element van het concept. Wat is ruimte?
Wat is meervoudig? Wat is gebruik? In
die traditie wordt gebruik ingedeeld in
categorieën, die de naam functies krijgen:
functie wonen, functie landbouw etc…
Ruimte is de ruimte zoals ze
gedefinieerd werd in de traditie van de
Nederlandse ruimtelijke ordening, een
vlak waaraan gebruiksfuncties toegekend
worden. Meervoudig ruimtegebruik is
dan voor velen het combineren van
verschillende functies in eenzelfde
gebied, met gebied als een vlak op een
kaart in een beleidsdocument.
Nu is de scheiding van functies jarenlang
een heilig huisje geweest in de
Nederlandse Ruimtelijke Ordening:
ordening stond vaak bijna synoniem aan
scheiding van onderling verschillende
elementen. Bij dat ordeningsdenken
hoort allereerst het herleiden van de
complexe werkelijkheid tot een beperkt
aantal elementen (de gebruiksfuncties),
die dan kunnen worden gecombineerd
volgens bepaalde spelregels (de
Ruimtelijke Ordening). Het bepalen van
de spelregels kan dan weer volgens eigen
spelregels gebeuren, en die laatste set van
regels is de Nederlandse
besluitvormingscultuur.
Cultuur, beeld en realiteit
In Nederland zijn waarden als helderheid,
ordening, regelmaat, controleerbaarheid
en gelijkheid hoog gerangschikt
op de collectieve waarden-ladder, en ons
inziens is dergelijke ideologische
kleuring in het staatsbestel nergens beter
te merken dan in de ruimtelijke
ordening. Niet alleen zijn de resultaten
van deze ordening zodanig dat het
resultaat voor een buitenlander soms
saai en gelijkvormig overkomt, ook zien
we een gevaarlijke verwarring ontstaan
tussen beeld en werkelijkheid. Hiermee
bedoel ik dat de categorieën waarin door
de ordeningswereld jaren is gedacht,
categorieën die dus beïnvloed zijn door
bredere culturele trends, een eigen leven
zijn gaan leiden. Allerlei ambtenaren,
planners, ontwerpers etc. schijnen
werkelijk te denken dat een menselijk
leven in zijn ruimtelijke component
bestaat uit het vervullen van de functies
‘wonen’ en ‘werken’ en dat werken uit
de categorieën bestaat waarlangs een
ministerie is ingedeeld. Zo wordt een
parkbos plots van recreatie tot wonen
wanneer er een huis in gebouwd is, en
verdwijnen de recreatie- ambtenaren op
de achtergrond om plaats te maken voor
mensen die weinig van de zaak weten.
Als ze vergaderen verdedigen ze een
belang waarmee ze een ruimte
associëren, terwijl het gaat om een aspect
van menselijk gedrag.
Dit is niet alleen een overschatting van
het institutionele domein, maar ook een
klassiek geval van een epistemologische
fictie (epistemologie = kentheorie, de
filosofie van kennis, realiteit en
waarheid.....,red.). We mogen er nooit
van uitgaan dat de werkelijkheid een
afspiegeling is van de categorieën die wij
gebruiken om haar te ordenen.
Categorieën zoals die in de ruimtelijke
ordening gedefinieerd werden, hebben
een nut omdat ze dienen tot het
ordenen van de ruimte. Dat is een
instrumentele definitie volgens de logica,
een definitie die zegt: iets is zo omdat
het dat doet. Het is geen essentiële
definitie, een definitie die tracht de
essentie van dingen te omschrijven, de
ware aard van een ding.
Nu is het zo dat beeld en werkelijkheid
na lang gebruik van een beeld makkelijk
gaan samenvloeien. Bijvoorbeeld, als de
grens van Slovenië maar net vastgelegd
is, zijn we niet meteen geneigd te
spreken van ‘de Sloveen’ als een
bestaand type met een reëel veronderstelde
inhoud. Daarnaast, naast de tijd
als reden van gewenning, kunnen er

allerlei andere motieven bestaan bij een
individu of in een groep om beeld en
werkelijkheid, in dit geval gebruiksfuncties
en reëel ruimtegebruik, te verwarren.
Voor de Nederlandse situatie willen we
betogen dat de reeds vermelde vorm van
de collectieve waardenschaal, er mede toe
geleid heeft dat men de planologische
functies als los bestaande entiteiten is
gaan beschouwen.
Een dergelijk betoog kan heel simpel
samengevat worden door te zeggen dat
de wens de vader is van de gedachte en
dat de eenmaal gekoesterde gedachte
zichzelf versterkt. Anders geformuleerd:
omdat de vermelde waarden van
helderheid, eenvoud etc. zo belangrijk
worden geacht, wil men graag dat de
werkelijkheid echt zo in elkaar zit dat ze
te organiseren valt volgens heldere,
eenvoudige lijnen, met strikte scheidingen.
Hier ligt een gemeenschappelijke
voedingsbodem van ordenend en
geordend Nederland. Wanneer de strikte
scheidingen in de gedachten dan ook
scheidingen in de geordende ruimte
worden (en in de organisatie van
groepen mensen die zich met ordenen
bezig houden), dan krijgt men na een
tijdje inderdaad de idee dat de
werkelijkheid zich schikt naar de
gedachten van de ordenaars. Andere
landen moeten volgens dergelijke
interpretatie gewoonweg beter naar de
werkelijkheid kijken om te ontdekken
hoe ze werkelijk in elkaar steekt en
vervolgens beter sturen.
Men vergeet soms dat andere landen
geen objectieve ordeningsprincipes
kunnen ontdekken in de realiteit omdat
die er niet zijn, en omdat de ordeningsprincipes
een cultureel bepaalde constructie
zijn. Het vergeten van de
constructie van het eigen systeem van
begrippen en principes geeft er een
onterechte realiteitswaarde aan en geeft
ook de werkelijkheid een fel begeerde
schijnhelderheid. Daarmee worden
andere manieren van inrichting en
ordening ook meteen inferieur of
hoogstens onbegrijpelijk. (Zie ill.:
“ordebegrippen in Nl en B”)
Typerend in dit verband is trouwens
ook de schijn- objectiviteit die wordt
gegeven aan elk van de begrippen in het
systeem. Als het systeem van de
Ruimtelijke Ordening geobjectiveerd
moet worden, dan moet een groot
aantal van de begrippen die gehanteerd
worden binnen dat systeem, ook een
objectivering ondergaan. Met objectiveren
wordt bedoeld het voorstellen van
iets als objectieve werkelijkheid, terwijl
het gaat om sociale constructies. Niet
alleen in planningstijdschriften -waar
buitenlandse voorbeelden een
vergelijkbare drang tot objectivering van
smaakoordelen vertonen- maar ook in
de kranten en de andere media, worden
waarden als ‘eenvoud’, ‘helderheid’,
‘structuur’, ‘ordening’ en hun
tegenpolen en aanverwanten, gepresenteerd
alsof het om eenduidig omschreven
begrippen zou gaan. Halen we nu
even onze zuiderburen erbij, dan valt
meteen op dat wat voor een Belg
gestructureerd, eenvoudig, helder
overkomt, voor een Nederlander vaak
ongeordend, grillig, chaotisch is, terwijl
een geordende ruimte volgens
Nederlandse maatstaven voor een Belg
soms eenvormig, saai, levenloos is.
Het gaat er ons niet om, te bewijzen dat
er cultuurverschillen tussen landen
bestaan. Wel willen we aantonen dat er
in Nederland speciale redenen zijn om
die verschillen te vergeten. En dat die
redenen alles te maken hebben met de
objectivering van het Nederlandse
TOPOS / 01 / 2003 15

16
Meervoudig Fruitgebruik
In deze illustratie wordt onderzocht
wanneer in een bepaalde cultuur een
gebruik van iets als meervoudig wordt
ervaren. Ik tracht aan te tonen dat dit
samenhangt met de indeling van de
elementen of objecten die gebruikt
worden. Door het voorbeeld van fruit te
nemen, tracht ik bovendien aannemelijk
te maken dat dit principe niet
voortkomt uit eigenschappen van
ruimte, maar uit eigenschappen van de
manier waarop mensen hun werkelijkheid
indelen volgens concepten en
woorden gebruiken om die concepten
aan te duiden. Daarom ook heb ik
icoontjes van vruchten gebruikt in
plaats van de woorden, om het onderscheid
tussen woord en concept te
benadrukken. In de vier culturen wordt
fruit telkens anders ingedeeld, worden
er andere namen voor gebruikt. De
andere indeling van de vruchten,
zichtbaar door een ander woordgebruik,
geeft een andere perceptie van
het fruit. Wanneer verschillende stuks
genuttigd worden, zal dat ëgebruikí niet
als meervoudig waargenomen worden,
wanneer ze tot eenzelfde categorie of
concept behoren.
planningssysteem met de bijbehorende
begrippen, door een ideaalbeeld van de
samenleving en de werkelijkheid
gekleurd. Als men denkt dat de wereld
eigenlijk helder gestructureerd is, dan zal
men er ook van overtuigd zijn dat
begrippen als structuur, variatie, orde op
objectieve wijze kunnen gedefinieerd
worden. Ze worden immers gewoon
teruggevonden in de wereld.
Ruimte, tijd, meervoudigheid
Nu kunnen we makkelijk een conclusie
trekken over meervoudig ruimtegebruik.
Dit komt in ordenend Nederland over
als iets innoverends enkel en alleen
omdat de net beschreven collectieve
TOPOS / 01 / 2003
verwarring bestaat tussen het categorieënsysteem
van de ruimtelijke ordening
en het reële gebruik van de ruimte.
Sinds De Saussure weten we dat
betekenis pas ontstaat wanneer in een
veld van 1000 mogelijke nuances
opposities worden gecreëerd. Wit
betekent pas iets door zwart en goed
door kwaad. En meervoudig ruimtegebruik
betekent pas iets als er zoiets zou
bestaan als enkelvoudig ruimtegebruik.
Welnu, men mag er gerust van uitgaan
dat zoiets buiten een bepaald
planningssysteem en een groep mensen
die daar helemaal van doordrongen is,
geen enkele betekenis heeft. Het kan pas
een aura van nieuwheid krijgen door dat
vreemde, impliciete construct van
enkelvoudig ruimtegebruik. (Zie:
“meervoudig fruitgebruik”)
Hieraan willen we toevoegen dat de
ideeën over de indeling van de tijd
samenhangen met ideeën over de
inrichting van de ruimte. Als men
veronderstelt dat de realiteit bestaat uit
een aantal gebruiksfuncties van de
ruimte, dan veronderstelt men meestal
ook dat die functies in de tijd gescheiden
zijn, dat men maar een ding tegelijk kan
doen. Sommige antropologen spreken
van monochrone versus polychrone
culturen, waarbij Nederland dan zeker
tot de monochrone culturen behoort,

culturen waarin men liefst duidelijke
scheidingen in de tijd aanbrengt tussen
verschillende types activiteiten, en tegelijk
die activiteiten scherp afgrenst. Vergelijkt
men bijvoorbeeld Nederland met
Frankrijk en Italië, dan kan men zeggen
dat in de zuidelijker landen de grens
tussen arbeid en ontspanning heel
anders gedefinieerd wordt, dat
uitgebreide lunches en diners op kosten
van de zaak niet zozeer als verspilling
worden gezien, en niet als ongewenste
vervaging tussen werk en vrije tijd. Ook
zal een Italiaan sneller verspringen
tussen verschillende taken en momenten
van ontspanning, en zo op de
Nederlander een chaotische indruk
wekken, terwijl er gewoon een andere
definitie van ordening in de tijd mee
gemoeid is. (zie ill: monochrone en
polychrone culturen.)
Ordening van de tijd hangt dus samen
met ordening van de ruimte. De neiging
tot eenvoudige en eenduidige
categorisering in de Nederlandse cultuur,
samenhangend met de belangrijkheid
van waarden als eenvoud, helderheid,
ordening, structuur, organisatie, leidde
tot de ontdekking van meervoudig
ruimtegebruik als concept, terwijl het een
product is van het bestaande
referentiekader, dat het kader niet
verandert. Blijkbaar wil men wat
nieuws; de perceptie bestaat dat de
bestaande oplossingen niet goed
genoeg werken. Om werkelijk tot
nieuwe inzichten te komen over meervoudig
ruimtegebruik en vandaar tot
nieuwe toepassingen, zal men allereerst
meer inzicht moeten krijgen in de
culturele wortels van het Nederlandse
planningssysteem. Men zal moeten
trachten na te gaan of de culturele
categorieën die schuilgaan achter het
huidige planningssysteem, nog aansluiten
bij de hedendaagse cultuur, of dat
ze eerder nog passen bij een mens en
een maatschappelijke organisatie uit de
jaren ’50.
Traagheid van referentiekaders
Vanzelfsprekend kan een planningssyteem,
omdat ze een geïnstitutionaliseerde
praktijk is, en omdat ze een
continuïteit moet garanderen, zich niet
snel aanpassen aan maatschappelijke
veranderingen. Daar is niks mis mee,
maar momenteel lijken de grenzen
bereiktMijns inziens is de tijd gekomen,
om eens grondig te bekijken of de frictie
tussen de geïnstitutionaliseerde
gedachtenwereld achter de bestaande
ruimtelijke ordening en de rest van de
maatschappij, ondertussen niet te groot
is geworden. Weliswaar zorgt een
gemeenschappelijke cultuur van
ordenaars en geordenden ervoor dat het
referentiekader zo lang doorleeft en dat
er nog successsen geboekt worden.
Tegelijkertijd ziet men verschillen
ontstaan tussen de twee culturen. Naast
de vermelde objectivering van het
systeem van planningsbegrippen zou
deze verschuiving een tweede reden
kunnen zijn voor de waargenomen
problemen in de Ruimtelijke Ordening,
problemen waarvoor meervoudig
ruimtegebruik een oplossing zou
moeten geven.
Dat zou kunnen betekenen dat een
herziening van het planningssysteem
zich opdringt vanuit nieuwe culturele
categorieën. Het zou ook kunnen
betekenen dat men niet twijfelt en
voortgaat op de ingeslagen weg. Indien
dat gebeurt, dient men er zich wel
TOPOS / 01 / 2003 17

eter van bewust te zijn dat meervoudig
ruimtegebruik als concept niets
nieuws kan brengen, zolang men de
rest van het begrippenkader ongemoeid
laat. Zolang men blijft uitgaan
van de fictie van de mogelijkheid van
enkelvoudig ruimtegebruik, is men
gedoemd in repeterende denkpatronen
te vervallen.
Dat kan men meteen afleiden uit het
gros van de uitwerkingen en voorbeelduitwerkingen
van het concept
meervoudig ruimtegebruik in de pers en
in beleidsdocumenten. Vaak gaat men
letterlijk functies stapelen en hoe meer
gestapeld en hoe meer uiteenlopend de
functies hoe beter en hoe verrassender
het wordt gevonden. Een dergelijke
uitwerking en een dergelijke appreciatie
valt volgens ons te verklaren uit de
hogerop beschreven fenomenen van
taal en werkelijkheid. Iets is meervoudig
als er meerdere elementen in
eenzelfde gebied aanwezig zijn. De
meest letterlijke vertaling van in hetzelfde
gebied aanwezig zijn, is de
stapeling. Daarbij ziet men meteen de
meervoudigheid, is de definiëring van
de meervoudigheid het helderst en dus
hier het aantrekkelijkst. Bovendien hangt
het effect af van de afgrenzing van de
afzonderlijke elementen en de afstand
die hiertussen wordt ervaren. (Zie ill.:
“meervoudigheid door contrast”)
18
TOPOS / 01 / 2003
Slotvoorbeeld
Wanneer werk, ontspanning en wonen
als in ruimte en tijd gescheiden functies
zijn waargenomen gedurende lange tijd,
dan wordt een combinatie van die
functies plots gepercipieerd als een sterk
voorbeeld van het nieuwe concept
meervoudig ruimtegebruik. In Italië, of
in andere meer polychrone culturen,
waar de functies in ruimte en tijd minder
gescheiden zijn, zal dat voorbeeld
minder sterk overkomen. Het kan
immers geen aantrekkingskracht
ontlenen aan contrasterend
waargenomen functies. Meer zelfs,
vermoedelijk komt het hele concept
niet als iets nieuws over. Paradoxaal
genoeg zullen weinig Nederlanders dan
weer bereid zijn het Italiaanse model
van ruimtelijke ordening als voorbeeld
te nemen. Met andere woorden: een
consequent doorgedacht en vernieuwend
meervoudig ruimtegebruik zou
in Nederland wel eens een culturele
schok kunnen veroorzaken. In dat
perspectief is het helemaal niet zo
vreemd dat het culturele systeem
zichzelf reproduceert en dus be-

schermt. De reproductie van de cultuur
toont zich momenteel in de taal en
werkelijkheid van meervoudig ruimtegebruik
en vormt ongetwijfeld een
hindernis voor innovatie. Wil men
meervoudig ruimtegebruik werkelijk
innovatief inzetten om ruimtelijke
problemen in Nederland op te lossen,
dan kan men er niet omheen de culturen
van ordenaars en geordenden
grondig te bestuderen, om vervolgens
pas te beslissen of men bepaalde
ideeën en categoriseringen daaruit wil
volgen of veranderen. Pas daarna heeft
het zin om met uitwerkingen te komen
en die als vernieuwend te bestempelen.
Op dit moment is denken en doen met
betrekking tot meervoudig ruimtegebruik
nog teveel geworteld in een
cultuur van enkelvoudigheid.
Met dank aan Marjan Hidding en
Ronald van Ark voor commentaar op
eerdere versies van dit artikel
Literatuur:
Droste, F.G., Taal, teken en werkelijkheid. Een
semiotische theorie, Den Haag, 1996.
Faludi, A., Valk, A. Van Der, Rule and order. Dutch
planning doctrine in the twentieth century, Dordrecht,
1994.
Gamut, L.T.F., Logica, taal en betekenis, Utrecht-
Antwerpen, 1982.
Ginkel, R. Van, Notities over Nederlanders. Antropologische
Reflecties, Amsterdam, 1997.
Woud, A. Van Der, Het lege land. De ruimtelijke orde
van Nederland 1798- 1848, Amsterdam, 1987.
Praktijk en uitvoering
Wie wenst er niet iets uitgevoerd te zien van eigen hand. Het
liefst zo groot en duur mogelijk. Waar je trots doorheen kunt
wandelen met vrienden en familie. Waar je een half jaar voor
oplevering naar toe kan rijden met de auto om in de lege
velden opgespoten zand alvast de contouren te ontdekken van
wat komen gaat. En al die tijd overtuigd blijven van je idee, je
verkneukelen in het feit dat je de juiste beslissingen hebt
genomen. Dat je het ze allemaal zal laten zien, al degenen
die het niet met je eens waren tijdens de werkbesprekingen.
Al degenen die dachten dat het niet zou werken, in het echt,
ruimtelijk, met echte mensen erbij.
Je kunt je ook stiekem uitgeven voor een geÔnteresseerde
bewoner in de buurt. Om een paar dingen te vragen aan de
aannemerslieden die je plan uitvoeren. En dan krijg je te
horen dat ze het zo leuk vinden om eraan te werken en dat
het zoín intelligent plan is. Echt goed over nagedacht en
eindelijk eens een ontwerp dat de bestaande bomen goed
spaart en in zich opneemt.
En je kunt er dan, als je gepensioneerd bent, rondleidingen in
verzorgen. Dan kun je met een bus vol fans langs alle plannen
die uitgevoerd zijn. Met het boek dat over je is geschreven op
hun schoot maken ze allemaal fotoís die ze thuis aan de
wand hangen. ìGreat work, mister Ronckenî, ìYou really fit
well in the tradition of the post-structural modernists, but with
a slightly distinctive brew of romanticismî. Heerlijk al die
aandacht.
En dan wordt je opgebeld. Of je even langs wilt komen op de
bouw want ze zijn op een gasleiding gestoten die niet op
tekening stond. Je rijdt op een onverlichte straat het bouwterrein
op, de houten werkkeet in. Een gepikeerde opdrachtgever,
zijn assistent en de aannemer kijken je gretig aan. ìWij
zien maar een oplossing, meneer Ronckenî, ìAls we deze
weg nu verleggen naar het zuiden en dan de boel dichtplanten
met bodembedekkers, zodat het lege traject van de gasleiding
niet te zien is, dan past het nog binnen het budget, met
een lichte afwijking ten opzichte van uw oorspronkelijke planî.
Je kunt wel door de grond zakken. Welke *%@#-el heeft die
gasleiding over het hoofd gezien. De bouw moet door, het
paradijs moet gebouwd, en het meerwerk van de aannemer
wil ik niet op mijn bordje krijgen. Erover denken kun je, morgenvroeg
moeten ze het weten, want dan komt de dure
dragline met hoogwerker die ze hebben besteld. Anders wordt
de hele bouw uitgesteld tot het voorjaar. Happy days. Waarom
moest ik dan ook zonodig een eigen bureau beginnen.
PR
TOPOS / 01 / 2003 19

De Standaard Architect
Verkeer, vervoer en infrastructuur:
begrippen die
direct samenhangen met
welvaart, leefbaarheid en
veiligheid. Zeker in een
land als Nederland, laag
gelegen aan de Noordzee,
doorkruist door grote rivieren,
niet alleen een van
de dichtstbevolkte landen
ter wereld, maar ook vooraanstaand
als
distributieland en gateway
van Europa. Door velen
wordt Nederland ook wel
het ìHong Kongî van het
westen genoemd. In die
omstandigheden vraagt
het instandhouden van
welvaart, leefbaarheid en
veiligheid om steeds meer
specialistische kennis.
J.G.R. van den Berg
Hoofd voorlichting CROW
www.CROW.nl
20
TOPOS / 01 / 2003
Nederland anno nu
Deze kennis is nodig om de vragen uit
de praktijk te kunnen beantwoorden.
Deze kennis is heden ten dage verspreid
over de vele beroepsgroepen die
Nederland zoal kent, waaronder de
landschapsarchitectuur. Landschapsarchitecten
hebben een groene ziel, wat is te
herkennen in de grote creativiteit en
diversiteit waarmee vele projecten het
licht zien. Als je een willekeurig persoon
in je omgeving vraagt hoe deze een
landschapsarchitect zou omschrijven, is
het veel gehoorde antwoord: “Dat is een
ontwerper die alleen maar aan boompjes
denkt en mijn auto kan ik er nooit
kwijt.”
Zie hier een klaarblijkelijk imagoprobleem,
of toch iets anders? Het is
duidelijk dat een aantal zaken nader uit
de doeken gedaan dient te worden.
Babylonische spraakverwarringen alom
zoals bijvoorbeeld Duurzaam Bouwen.
Kortgeleden vond de Nationale DuBo
Dag 2002 te Rotterdam plaats. Het
kenmerkende op deze dag was de
nadruk op “huizen bouwen”. Het
begrip bouwen gaat echter veel verder,
met name daar waar het de infrastructuur
raakt: zonder deze structuur geen
wonen. Het is dus onmogelijk de
koppeling hiertussen weg te laten.
Deze koppeling tussen huizen bouwen
en infrastructuur is voor de huidige
landschapsarchitect in veel gevallen een
ware kwelling. De artistieke vrijheid
komt namelijk in het gedrang. Eerst het
landschap, dan de weg. Veel van ons
tegenwoordige landschap is geboren op
de tekentafel. Groei zorgt voor
verdrukking en de behoeften van
mensen zijn aan het veranderen. Hier
ligt dus een schone taak voor nu en in
de toekomst.
Landschapsarchitect als intermediair
De landschapsarchitect wordt een acteur
met vele rollen. Geld en verantwoordelijkheden
zijn tegenwoordig belangrijke
factoren in de ontwerpprocessen. Waar
bestaat er nog een opdrachtgever die zal
zeggen: “Bedenk maar wat en geld
speelt geen rol!” Projectontwikkelaars
hebben een grote rol in de processen
rond landinrichting. Als architect is de
rol hierin zeer divers.
In de praktijk blijkt maar al te vaak dat
afspraken niet goed worden vastgelegd.
Opvallend hierbij is dat zelden
afspraken op papier terug te vinden
zijn. Ziehier al een bron van storing
tijdens het ontwerpproces. Deze
processen lopen echter in de pas met
zoals het ook in de (infra)bouw gebruikelijk
is. Denk hierbij aan initiatief-,
programma-, ontwerp-, uitwerking-,
prijsvorming-, uitvoering-, en afwikkelingsfase.
Binnen deze fasen zie je de
architect continu als intermediair
bewegen tussen de opdrachtgevers en
uitvoerende partijen. Dit wordt goed
zichtbaar bij overlegsituaties, waarbij
bovengenoemde partijen beide hun
problemen in veel gevallen naar de
architect verleggen. Dit is geen aantrekkelijke
rol en vraagt om professionele
opleiding en voorbereiding van
landschapsarchitecten.
Beslissingen, die in een vroege fase van
het infrabouwproces worden genomen,
zijn in vele opzichten vaak bepalend
voor het uiteindelijke resultaat.
Bovendien leert de ervaring dat,
naarmate men een onjuiste beslissing
later signaleert, de consequenties voor
het herstellen daarvan sterk toenemen.
Een voorwaarde voor een doeltreffend
verloop van het infrabouwproces is

dan ook dat deskundigen, die beslissingen
moeten nemen, in alle fasen en op
elk gewenst moment, op eenvoudige
en snelle wijze kunnen beschikken over
de relevante gegevens.
Deze deskundige is ook de landschapsarchitect.
Hij zal zijn kennis verder
moeten verdiepen om in het gehele
proces nog zijn eigen ontwerp boven
tafel te kunnen houden. Tijdens de
studie Landinrichtingswetenschappen,
binnen de specialisatie Landschapsarchitectuur,
heb ik diverse malen ervaren dat
bij de studenten materiaalkennis slechts
een achtergrondruis is. Dat is jammer,
want in de praktijk blijkt maar al te vaak
dat juist hier de problemen ontstaan.
Dit is natuurlijk het spanningsveld
waarbinnen je je als architect beweegt,
aangezien de artistieke vrijheid mogelijk
door deze nadruk op materiaalkennis
beïnvloed wordt. Niets is minder waar
als je bedenkt dat er vele projecten twee
tot drie maal over de kop gaan door
“onkunde”op materiaalgebied. Wetgeving
speelt hierbij een grote rol, bijvoorbeeld
het Bouwstoffen Besluit, wat een
directe invloed heeft op de toepassing
van steenachtige bouwstoffen in en op
de bodem. Grond heeft hier ook mee te
maken, hetgeen al aangeeft dat je na de
initiatiefase al hierover moet gaan
nadenken, met onder andere deze
wetgeving in je achterhoofd. Goede
voorbereiding is een absolute noodzaak
om je ontwerp op goede wijze door het
doolhof van wetten en regels te dirigeren.
Standaardisatie als hulp
Het beschikbaar krijgen van relevante
gegevens, zoals al eerder in dit artikel
aangegeven, vereist afspraken met
betrekking tot uitwisseling, zowel op
papier als digitaal. Vanwege verschil in
doelstelling en vakgebied van de
verschillende deelnemers, kunnen
barrières ontstaan binnen de diverse
informatiestromen. Gebrek aan eenduidigheid
en uniformiteit van informatie
kan ook een (onnodige) oorzaak zijn
van een dergelijke barrière. Ordening is
hier de oplossing. In Nederland zijn
afspraken gemaakt op gebied van de
informatiecategorieën, te weten: de
bedrijfsinformatie, projectinformatie en
algemene informatie. Het voert hier te
diep om gedetailleerd op deze
categorieën in te gaan, met dien verstande
dat de grenzen van deze categorieën
niet definitief zijn.
Zo kan bouwinformatie van de ene
toestand overgaan in een andere.
Bijvoorbeeld kan algemene informatie
eenvoudig projectgebonden worden
gemaakt, door deze in een bestek
(document om het werk uit te kunnen
voeren) over te nemen. Dit kan op
diverse manieren plaats vinden. In
Nederland is hiervoor de RAW®systematiek
voor handen. Deze systematiek
is bedoeld om eenduidig en juri-
disch waterdichte contracten voor de
uitvoering van werken in de boven-,
en ondergrondse infrastructuur op te
stellen. De toepassing van deze systematiek
helpt de architect om zijn
ontwerp naar een uitvoeringstechnisch
document te vertalen, waarbij rekening
wordt gehouden met onder andere de
vele wetten en andere regelgeving.
Deze werkwijze draagt bij aan goede
communicatie in de ontwerpfase, maar
ook in de uitvoeringsfase en verschaft
hiermee alle betrokken partijen heldere
uitgangspunten.
Om een beeld te krijgen hoe sterk deze
standaard systematiek in Nederland
wordt toegepast is het al voldoende te
vermelden dat op dit moment ca. 80 %
van alle werken in de boven-, en
ondergrondse infrastructuur met behulp
van de RAW®-systematiek van ontwerp
naar uitvoering zijn vertaald en in
uitvoering komen.
“Veel zaken laten zich niet standaardiseren,”
is de vaak gehoorde opmerking
van architecten. Gaat men echter dieper
in op dit onderwerp, dan zal blijken dat
vrijwel alles op enigerlei wijze is te
standaardiseren. Zie hier de geboorte
van de “Standaard Architect”. De
praktijk zal leren dat de
landschapsarchitect zijn creativiteit niet
zal verliezen maar als een professionele
deskundige, adviseur en gelijkwaardige
partij, zijn ontwerp in alle fasen van het
bouwproces de baas zal blijven.
TOPOS / 01 / 2003 21

Van plannen tot planten
De ontwerper wordt tegenwoordig
teveel alleen
gezien als aandrager van
ideeÎn die dan door
anderen wel uitgewerkt
kunnen worden. Essentieel
echter voor de goede
uitvoering van een ontwerp,
is dat de landschapsarchitect
betrokken blijft bij het
gehele planproces in al zijn
facetten. Daardoor wordt de
essentie van het ontwerp
bewaakt en kan creatief
worden ingespeeld op onvoorziene
omstandigheden.
Johan Vlug
Vlug & Partners
buro@vlugp.nl
22
Duurzame betrokkenheid van de landschapsarchitect gewenst
Fotoís & Illustraties
Vlug & Partners
TOPOS / 01 / 2003
Maquette in diplomatenkoffer
Het planproces vindt in toenemende
mate in losse onderdelen plaats. Dit
houdt ondermeer in dat aan een landschapsarchitect
gevraagd wordt om een
ontwerp te maken op een bepaald
moment in de planfase. De ontwerper
wordt steeds minder bij het gehele
planproces betrokken. Wij hebben daar
grote moeite mee, omdat er tijdens de
realisatieperiode nog deeloplossingen
ontworpen moeten worden en juist dan
kansen kunnen worden benut die zich
vaak bij toeval voordoen. Een goede
realisatie van het ontwerp hangt daar nu
juist in veel gevallen van af. De rol van
een ontwerper is niet alleen het maken
van een ontwerp, maar veel meer het
volgen, het mee initiëren en het op
allerlei manieren aansturen van het
planproces met al z’n facetten. Er wordt
veel over plankwaliteit gesproken, maar
men handelt er in het planproces veelal
niet naar. Plankwaliteit is afhankelijk van
de intensiteit en de duurzame
bemoeienis van alle betrokkenen. Een
goed voorbeeld hiervan zijn de ervaringen
bij de aanleg van de buitenruimte
van Larenstein.
Buitenruimteplan Larenstein
Van 1990 tot en met 1995 zijn we op
intensieve wijze betrokken geweest bij
het planproces: van hoofdopzet tot
verhardingsdetail. Vanaf het eerste begin
is er nauw samengewerkt met de
bouwcoördinator Ad Waverijn en de
architect Hans Putter. Dat is achteraf
gezien van groot belang geweest. Een en
ander wordt duidelijk aan de hand van
een aantal anekdotes. Ze laten een
professionele werkhouding zien die in
de beroepspraktijk van de landschapsarchitect
noodzakelijk is.
Maquette in diplomatenkoffer
Aan het begin van het planproces
speelden diverse vraagstukken een
belangrijke rol, zoals de financiering, de
situering van de nieuwbouw en de
aanpassing van het bestemmingsplan.

Luchtfoto van het landgoed Larenstein
Daarover moest met vele partijen
overlegd worden in een bijzonder korte
tijd. Hiervoor is in nauwe samenspraak
met de bouwcoördinator en de architect
door ons een voorlopig schetsontwerp
gemaakt in de vorm van een maquette.
We vroegen ons af of de maquette wel
hanteerbaar genoeg was voor de
vertegenwoordiger van Larenstein die
het plan moest presenteren. De truc was
om de maquette in een doorzichtige
perspex diplomatenkoffertje te laten
bouwen, zodat hij makkelijk mee te
nemen was. Meer dan twee jaar lang is
deze koffer vele malen gebruikt door de
bouwcoördinator, de architect, de
directie van Larenstein en diverse
anderen om overleg te plegen over de
bestemmingsplanprocedure, voor
aanlegsubsidies van het Ministerie van
LNV en in personeels- en
omwonendenoverleg. Achteraf bezien
heeft de koffer een belangrijke rol
gespeeld in het verwerven van de nodige
aanlegkosten. Het werkte zelfs zo goed
dat het nog steeds gebruikt werd toen
het ontwerp al op verschillende
onderdelen grondig gewijzigd was.
Ideaalbeeld en haalbaarheid
Nadat het globale schetsplan was
gemaakt is een masterplan voor de
inrichting van de buitenruimte ontworpen.
Hiermee werd een ideaalbeeld
gegeven van een samenhangend complex
van gebouwen en terreinonderdelen,
waaronder de waterpartijen en
bospercelen. Van een vrij onoverzichtelijk,
in zichzelf gekeerd geheel en met
een gecompliceerd programma van
eisen, is een representatieve en goed
functionerende buitenruimte gemaakt.
De bouwcoördinator gaf het startsein
om met het masterplan in de hand te
zoeken naar mogelijkheden voor
uitvoering van het plan én naar aanvullende
uitvoeringsbudgetten. Gezamenlijk
is toen op basis van het masterplan
een uitvoeringsstrategie ontwikkeld
waarbij ingezet is op essentiële onderde-
len, zoals de assortimentstuin en de
entreepartij met de fietsenstalling en de
parkeerplaatsen. Het ontworpen watersysteem
en het padennetwerk zijn sterk
versoberd. In het uitvoeringsproces is
ook gebruik gemaakt van fasering en
‘werk-met-werk’maken. Vrijkomende
grond en puin zijn gedeeltelijk gebruikt
om grondheuvels mee op te werpen.
Omdat de aannemer dat dan niet hoefde
af te voeren, werd geld bespaard
waarmee een vijver aangelegd kon
worden. Een plotselinge vorstperiode
werd daarbij meteen benut om de aanleg
van de heuvel, een vijver en enkele
oevers op de slappe grond mogelijk te
maken. Stap voor stap zijn zo delen van
het plan gerealiseerd. Deeluitwerkingen
werden opgesteld als de uitvoering van
het onderdeel zich op dat moment
voordeed. Dat had niet gekund zonder
een duurzame en intensieve betrokkenheid
van de ontwerper.
TOPOS / 01 / 2003 23

Ingangspartij met de onder een hoek geplaatste lichtmasten Groene parkeerkamers bij de entree
Low budget kan leiden tot unieke
oplossingen
Het toegangspad, waarmee het hoofdgebouw
wordt ontsloten, moest van
opvallende verlichtingselementen
worden voorzien. Daarvoor zijn drie
voorstellen gemaakt, die allemaal te duur
gevonden werden. Geïrriteerd hebben
we toen geopperd om dan maar een
voorstel te maken met de goedkoopste
masten die we konden vinden. Bij een
leverancier van verlichtingsarmaturen is
documentatie aangevraagd. De goedkoopste
verlichtingsmasten uit de folder
bestonden uit een mast met een uithouderstuk
onder een hoek van 15º. Al
snel ontstond het idee om juist de
masten scheef te plaatsen waardoor de
uithouders horizontaal kwamen te
hangen en de verlichtingsarmaturen
midden boven het toegangspad. Deze
budgetvriendelijke oplossing heeft sterk
bijgedragen aan het karakteristieke
24
TOPOS / 01 / 2003
beeld van de ingangspartij van Larenstein.
De fietsenstalling, die vanwege de
vereiste capaciteit een enorm oppervlak
beslaat, moest volgens het ontwerp
direct langs het toegangspad komen, in
feite vlak voor het nieuwe hoofdgebouw.
Het voordeel hiervan is dat
iedereen er dan vanzelfsprekend z’n fiets
stalt. Nog steeds staat het hoofdgebouw
fiets- en autovrij in de ruimte. Dat is iets
om als ontwerper trots op te zijn.
Echter een dichte fietsenstalling voor het
hoofdgebouw zou te veel zicht
wegnemen, dus een hoge, transparante
fietsenstalling was noodzakelijk. Het
budget voor de fietsenstalling was laag;
een geschikte fietsenstalling, qua prijs en
afmeting, was niet te vinden. In die tijd
had ik een afspraak in Londen. Ik reisde
naar Schiphol en passeerde de tijdelijke
ingangspartij die gemaakt was van een
kasconstructie. Dat was de oplossing
dacht ik plotseling: een hoge, transparante
constructie én nog relatief goedkoop
ook. En zo geschiedde.
Het mooie is dat de fietsenstalling ook
nog steeds van tijd tot tijd gebruikt
wordt als receptie- en feestruimte.
Uit het planproces van Larenstein blijkt
dat een duurzame betrokkenheid van
een ontwerper bij het project maakt dat
de essentie van het ontwerp gerealiseerd
kan worden ondanks dat er grote
wijzigingen hebben plaatsgevonden.
Vooral het laatste voorbeeld laat zien dat
een bijzondere uitwerking van een
bepaald onderdeel net zo essentieel kan
zijn voor het eindbeeld als een strategische
beslissing in het begin van het
planproces. Wanneer de ontwerper op
het goede moment reageert, kan het
toeval ingezet worden bij de uitwerking
en realisatie van een ontwerp.

Werkzaamheden tijdens de aanleg
De maatschap Vlug & Partners (VLUGP) bestaat uit Johan Vlug,
Menno Vergunst en Henk Schuitemaker. Allen hebben gestudeerd
aan Larenstein T&L. Johan Vlug is tevens in Delft afgestudeerd
als stedebouwkundige. Vlug & Partners is een bureau
voor landschaparchitectuur en stedebouw en bestaat sinds
1989. Sinds vijf jaar is het een maatschap met een wisselend
aantal medewerkers. Gedurende de afgelopen jaren is een
groot aantal projecten gedaan variÎrend van landschapsstudies
tot stedebouwkundige ontwerpen en inrichtingsplannen. Kenmerkend
voor het werk van vlugp zijn grote zorgvuldigheid en
nauwkeurigheid: alles wordt precies en exact uitgewerkt. Originele
en herkenbare ideeÎn moeten maakbaar zijn. Dat is ook
wat veel opdrachtgevers waarderen. Daarom worden realistische
visies ontwikkeld waarbinnen niet het ontwerp als eindproduct
wordt beschouwd maar de daadwerkelijke realisatie
ervan.
Recente projecten zijn:
- Inrichtingsplannen en stedebouwkundige visies voor twee
deelplannen van de VINEX-wijk Floriande in Hoofddorp
- Ontwerp voor een natuurvriendelijke oever langs het Amsterdam
Rijnkanaal bij fort Nigtevecht
TOPOS / 01 / 2003 25

Tiengemeten
Vurig debat over een tijdloos eiland
Tussen wens en werkelijkheid
ligt vaak een weg van
jaren. Het eiland Tiengemeten
kan de ontbrekende
schakel vormen voor natuur
in de delta, maar de vruchtbare
zeekleigrond is nu in
landbouwkundig gebruik.
Wat betekent de aanwijzing -
door de provincie - als natuurontwikkelingsgebied
voor de daar werkende boeren?
Is ëleefbaarheidí iets
van het gebied zelf, of kan
dit net zo goed ten dienste
staan van bewoners elders?
Stichting RUW organiseerde
op 28 september een excursie
naar het veelbesproken
eiland voor geÔnteresseerde
Wageningse studenten en
afgestudeerden. Is Tiengemeten
symbool geworden
voor de strijd tussen boeren
en natuurorganisaties?
Gerrit Kapteijns &
Freek van Leeuwen
Stichting RUW
st.ruw@uni.student.wau.nl
Fotoís
Gertjan Jobse
26
TOPOS / 01 / 2003
Het eiland Tiengemeten ligt in het
Haringvliet, midden tussen de Zuid-
Hollandse eilanden. Een aantal jaren
geleden is het eiland in bezit gekomen
van Vereniging Natuurmonumenten.
Tot dan toe werd het altijd gepacht door
akkerbouwers, maar de vereniging wil
van het eiland een natuurreservaat
maken. Er is daarbij geen plaats meer
voor landbouw. Op dit moment is er
voor vijf van de zes boeren van
Tiengemeten een vervangend bedrijf
gevonden, een boer houdt nog stand.
De vasthoudendheid van deze boer is in
zekere zin symbool komen te staan voor
de strijd tussen boeren en natuurorganisaties
om de schaarse Nederlandse
grond. Het verhaal zit ingewikkeld in
elkaar.
Tijdens de excursie van Stichting RUW
naar Tiengemeten legt de boswachter
van Natuurmonumenten uit waarom
het eiland zo belangrijk is voor de
natuurontwikkeling in de deltaregio van
Zuid-Holland en Zeeland. “De
afgelopen decennia, wellicht zelfs
eeuwen, is er alleen maar natuur verdwenen
uit Nederland. Telkens was de
natuur het kind van de rekening. Nu pas
begint men de waarde van natuurgebieden
in te zien: voor recreatie, voor
schoon water en schone lucht, voor de
biodiversiteit en als leefgebied van vele
planten en dieren. Het wordt nu eens
tijd om land terug te geven aan de
natuur. Langs de oevers van het
Haringvliet worden al vele gronden
ontwikkeld tot natuurgebied. Tiengemeten
ligt hier in dat opzicht heel
strategisch middenin, en kan zo een
belangrijke functie vervullen in de
verbinding van natuurgebieden, van de
Biesbosch tot aan de Noordzee.
Bovendien is Tiengemeten een belangrijke
vogeltrekpleister, en vrij gemakkelijk
te isoleren van menselijke invloeden,
omdat het een eiland is.”
Dit mag dan zo zijn, maar de studenten
die mee zijn op de excursie hebben wat
opmerkingen. Er ontstaat een discussie
over de vraag of Natuurmonumenten
met de ontwikkeling van Tiengemeten
tot hoogwaardig natuurgebied de
leefbaarheid van het platteland niet
aantast. De boswachter reageert
enigszins verbaasd met de opmerking
dat er per jaar ongeveer 40.000 bezoekers
verwacht worden. Voor deze bezoekers
wordt de leefbaarheid juist groter, stelt
zij. Echter, zo betogen de studenten,
deze bezoekers komen uit Rotterdam,
of een andere stad, maar in ieder geval
niet uit de nabije omgeving. Feitelijk
wordt dus toch een stuk sociaal leven
van het platteland afgeknipt en
veranderd in een soort tuin voor de
stad.
De leefbaarheid van het platteland is
geen expliciet doel van Natuurmonumenten.
Tiengemeten zoú wel weer een
rol kunnen spelen voor de nabije
omgeving. Bijvoorbeeld als de recreatieve
functie er van kan worden geëxploiteerd.
Dit kan in de vorm van een camping of
bepaalde vormen van horeca.
Natuurmonumenten ziet dergelijke
ontwikkelingen echter vooral als middel
voor het drukken van de kosten, en niet
als doel op zich. Horecaondernemers die
nu leegstaande gebouwen op
Tiengemeten huren, besparen kosten
(voor onderhoud e.d.) voor
Natuurmonumenten. Natuurontwikkeling
is het ware doel, zo benadrukt de
boswachter nog eens. Ontwikkeling van
de sociaal-economische functie van
Tiengemeten op regionale schaal is dat
niet.
We bezichtigen de natuurontwikkeling
op enkele plekken op het eiland, dat in
de plannen wordt opgedeeld in drie
stukken. Deze gedeelten krijgen de de
namen ‘Weemoed’, ‘Weelde’, en ‘Wildernis’.
In de plannen voor ‘Weemoed’ ligt
de nadruk op de cultuurhistorische
waarde van Tiengemeten. Enkele

waardevolle gebouwen worden gerestaureerd
en opengesteld voor publiek. De
‘Weemoed’ bevindt zich dan ook op het
oudste stukje van Tiengemeten, aan de
oostpunt van het eiland. De ‘Weelde’ is
het middenstuk van het eiland. Daar
wordt gemakkelijk toegankelijke natuur
ontwikkeld. Het derde stuk, de
Wildernis, omvat verreweg het grootste
deel van het eiland. Hier wordt de
natuur zo veel mogelijk met rust
gelaten. De inrichting van dit gedeelte
maakt het minder gemakkelijk toegankelijk
voor recreanten.
Nu al bestaat 300 hectare van de totale
1000 hectare die Tiengemeten groot is,
uit ruige natuur. Deze wordt voornamelijk
gevormd door de zogenaamde
Blanke Slikken, dit zijn buitendijkse
stukken land die aangeslibt zijn. Een
bezoek aan dit gebied behoorde ook tot
het programma van de excursie: we
hebben door dit gebied ‘gestruind’ om
een idee te krijgen van hoe het grootste
deel van Tiengemeten er in de toekomst
uit zal zien.
Bijzonder indrukwekkend is om door
de uitgestrekte akkerlanden te wandelen
met het besef dat het over een paar jaar
moerassen en ruigtes zullen zijn. Ook
de stilte van de leegstaande gebouwen
geeft een beklemmend gevoel.
De boswachter van Natuurmonumenten
spreekt haar zorg uit over die
leegstaande gebouwen: het is waarschijnlijk
te kostbaar om alle gebouwen te
behouden. Het is wrang om je te
realiseren dat dit het einde zal zijn van
het werk van generaties akkerbouwers
die hier met hun familie leefden, werkten
en vochten tegen de gevaren van het
water. De boswachter vertelt dat voor
veel mensen de omslag van het denken
van ‘vechten tegen het water’ naar het
‘doorsteken van dijken om de natuur
weer de ruimte te geven’ groot is.
Een ander discussiepunt tijdens de
excursie is de bijna onoverzienbare
bureaucratie rondom Tiengemeten.
Deze wordt haarscherp in beeld gebracht
door de documentaire van Digna Sinke,
die we ter voorbereiding op de excursie
met de deelnemers hebben bekeken. De
documentaire geeft een goede impressie
van het proces rondom de transformatie
het agrarische land tot natuurgebied.
De laatst overgebleven boer staat hierbij
centraal. Iedere winter weer denkt hij dat
dit nu wel echt het laatste jaar zal zijn,
maar telkens blijkt er toch weer een
nieuw jaar te komen. Het vertrek van
zijn buren maakt het eiland wel stiller.
Reden voor zijn achterblijven is dat
Natuurmonumenten geen passend
vervangend bedrijf wist te vinden voor
hem. Toen hij er echter zelf op uit trok
om een vervangend bedrijf te zoeken,
was hem dat snel gelukt. Natuurmonumenten
ging niet akkoord. De grondprijzen
waren gestegen, en het bedrijf
in kwestie werd te duur bevonden.
Enkele jaren later vindt Natuurmonumenten
wel een vervangend bedrijf.
Maar nu heeft de boer zo zijn eisen.
Kortom, het proces wordt steeds langer
en duurt voort.
Ondertussen doet zich naast dit proces
een andere ontwikkeling voor. Het
interview wordt afgewisseld met
beelden van talloze studieclubs, projectteams,
stuurgroepen en kerngroepen die
zijn ontstaan Rondom de kwestie van
Tiengemeten. Deze groepen proberen
keer op keer al fietsend op Tiengemeten
‘voeling’ met het gebied te krijgen, of
laten in ‘creatieve sessies’ hun fantasie
los over de inrichting van het eiland.
Een bijna ironisch beeld ontstaat
wanneer we zien dat kantoren vol
mensen bezig zijn met de ontwikkeling
van één klein eilandje ergens in het
Haringvliet. Het vormt een sterk
contrast met die ene boer die rustig praat
over de opbrengst van de bieten, en de
prijs van de aardappelen
Op dit moment wacht Natuurmonumenten
maar gewoon tot het pachtcontract
van deze boer afloopt, en dat is in
2006. Vanaf dat moment zal de landbouw
echt verdwenen zijn van Tiengemeten.
Een weemoedige gedachte komt
bij me op bij het zien van dit alles: sta ik
zelf nog met beide benen op de grond
als de laatste boer uit Nederland
verdwenen is?
TOPOS / 01 / 2003 27

Werkervaring
Op het moment van schrijven
heb ik 13 al weken
meegelopen bij Amer-
Adviseurs te Amersfoort
Dit is een vrij klein adviesbureau
voor ruimtelijke
ordening, waar 26 mensen
werken. In eerste instantie
richt dit bureau zich op het
opstellen van bestemmingsplannen
en het oplossen
van stedebouwkundige
vraagstukken. De laatste
tijd verschuift het accent
steeds echter meer naar
het opstellen van welstandsnotaís,beeldkwaliteitsplannen
en (intergemeentelijke)structuurvisieís.
Deze verschuiving
heeft onder andere te
maken met de veranderende
Wet op de Ruimtelijke
Ordening (WRO).
Michiel Uitdehaag
Student Landgebruiksplanning
Michiel.Uitdehaag@wur.nl
Foto
Michiel Uitdehaag
28
TOPOS / 01 / 2003
In de praktijk van Amer Adviseurs
Het bedrijf
Binnen het bedrijf zijn twee afdelingen,
een stedebouwkundige en een planologische.
De planologische afdeling van Amer
heeft zich toegelegd op bestemmingsplannen
voor buitengebieden. Omdat
ze baanbrekend en initiatiefrijk werk
doen en mede daardoor een goede naam
hebben opgebouwd, weten aardig wat
gemeenten de weg naar Amer wel te
vinden. Daarnaast is er veel
planologische kennis over bestemmingsplannen
voor centra van steden,
met name voor steden met een beschermd
stadsgezicht.
De stedebouwkundigen doen velerlei
klussen, van pleinen in kleine kernen tot
het OutletCentre in Roermond. Dit
laatste is een van de grotere stedelijke
projecten van Amer. Ook zijn zij actief
bij het opstellen van welstandsnota’s en
beeldkwaliteitsplannen. In toenemende
mate krijgt Amer ook ontwerpopdrachten,
die door de stedebouwkundigen
uitgevoerd worden.
De juristen vormen met drie mensen
een eigen team binnen AmerAdviseurs.
Zij zorgen ervoor dat de verschillende
opgestelde plannen zodanig worden
opgesteld, dat deze zonder (al te veel)
problemen door de gemeenteraad en
Gedeputeerde Staten worden vastgesteld
en goedgekeurd.
Uiteraard wordt ook Amer versterkt
door een secretariaat, een team van
tekenaars en systeembeheerders. (MSN
kan inderdaad niet op mijn PC, ze
hebben werkelijk alles door…)
Opdrachtgevers
Amer probeert voortdurend een
stageplaats aan te bieden. Eén van de
personeelsleden is verantwoordelijk
voor de begeleiding, maar uiteraard werk
je ook samen met de overige
personeelsleden. Meestal heeft Amer een
opdracht van een opdrachtgever
gekregen, waarbij een stagiair wordt
ingeschakeld. Ik werk bijvoorbeeld
samen met de stagebegeleider aan een
bestemmingsplan voor een gemeente in
Brabant. Regelmatig ga ik op pad om de
verschillende presentaties en overleggen
met die gemeente en andere
opdrachtgevers bij te wonen. Verder heb
ik voor die gemeente een groot gedeelte
van de beleidsanalyse en gebiedsanalyse
geschreven. Hierbij is de opgedane
kennis en werkmethode uit de studie
uitstekend toepasbaar.
Daarnaast mag ik zelf andere klussen
uitzoeken om de overige tijd mee te
vullen, meestal één of twee dagen per
week. Ik heb meegholpen aan een
bestemmingsplan voor de binnenstad
en een structuurvisie voor een gemeente
in de kop van Noord Holland.
Binnenkort mag ik waarschijnlijk
meehelpen aan een leefbaarheidsplan
voor kleine kernen in een gemeente in de
Achterhoek. Ook ga ik meehelpen aan
een welstandsnota voor het buitengebied
van een andere gemeente in de
Achterhoek. Zo wordt het werk een
beetje afwisselend gemaakt. Bovendien
leer je dan ook samenwerken met
verschillende teamverbanden.
Praktijkervaring
Tot nu toe is de praktijkervaring bij een
bedrijf voor mij erg zinvol gebleken. In
de studie landgebruiksplanning wordt
veel nagedacht over de aspecten die om
de hoek komen kijken bij de inrichting
van het land. Geprobeerd wordt zoveel
mogelijk te denken en te werken in een
interactief proces, om alle belangen die
spelen in een gebied zo goed mogelijk
af te wegen. De werkelijk is echt wel wat
weerbarstiger. Vanuit dat perspectief is
het goed dat iedere student een stage
loopt om dat eens mee te maken.
Een goed voorbeeld is de gemeente
waar ik voor werk.Er zijn op dit
moment ongeveer 30 beleidsplannen
van verschillende overheden en instanties,
die ruimtelijke claims op het gebied
hebben gelegd. Lang niet altijd zijn de
belanghebbenden van een
bestemmingsplan in een gemeente
betrokken bij de totstandkoming van
deze overige beleidsplannen. Dit terwijl
de beleidsstukken behoorlijk richtinggevend
zijn voor de inrichting van een

gebied. Zo blijkt dat veel gemeentes op
een aantal ruimtelijke aspecten
behoorlijk binnen de aangereikte kaders
moeten werken. Het komt dan ook best
vaak voor dat er zoveel kaders zijn
geschreven, dat gemeentes door de
bomen het bos niet meer zien. Dat
neemt niet weg dat bin-nen die kaders
eigenlijk een eigen visie verwacht wordt
van een gemeente.
Studie vs Praktijk
Regelmatig wordt door verschillende
studenten kritisch bekeken wat je nu
eigenlijk leert in de studie. Ik kan jullie
geruststellen: naar mijn mening sluit de
inhoud van de studie goed aan op de
behoeftes uit de praktijk. Het analyseren
en beschrijven van bepaalde functies in
een gebied, om vervolgens een integraal
plan op te stellen: dat gebeurt in de
praktijk precies hetzelfde. Met name de
Wageningse benadering, waarbij het
landschap vooral in het landelijk gebied
in lagen uiteen wordt gelegd, is bijzonder
nuttig bij de gebiedsanalyse van een
landelijk gebied.
Het meest lastige vond ik de analyse op
perceelsniveau. Voor een goed
bestemmingsplan is een analyse nodig
van elk adres dat valt in het buitengebied.
Een tijdrovend en geduldig werk!
Ik heb nooit geweten dat een dergelijke
uitgebreide analyse plaatsvond. Elk
gebied krijgt een zogenaamde gebiedsbestemming
(agrarisch, natuur, enz),
maar bijna ieder perceel krijgt daar
‘bovenop’ een perceelsbestemming, een
zogenaamde ‘dubbelbestemming’.
Hiermee wordt bijvoorbeeld de
bouwmogelijkheid van ieder bepaald
perceel geregeld.
Om een goede perceelsbestemming te
leggen is het nodig te weten te komen
welke bouwvergunningen, milieuvergunningen
en Wet Onroerende Zaakgegevens
(basis voor onroerende zaak
belasting) bekend zijn over een adres,
om erachter te komen welke bestemming
een perceel moet krijgen. (agrarische
bestemming, agrarische intensieve
bestemming, woonbestemming enz).
Met een perceelsbestemming wordt
bijvoorbeeld de bouwmogelijkheid
geregeld. Het voert veel te ver om alle
argumenten te bespreken om deze
perceelsbestemmingen te leggen, maar
veel heeft het wel te maken met de hoge
druk die heerst rondom het
grondgebruik in Nederland.
Evaluatie
Ik zou willen zeggen dat het goed is een
kijkje te nemen in de praktijk. Je kan dan
echt inzien wat je in de studie hebt
geleerd en welke nuttige informatie je nu
werkelijk kunt toepassen. Ook de
toepassing in een praktijksituatie kan een
nieuw licht werpen op hetgeen wat je in
de studie geleerd hebt.
Daarbij moet wel aangetekend worden
dat er een onderscheid is tussen een
meeloop- en onderzoekstage. In een
meeloopstage zijn vaardigheden die je
hebt opgedaan in de studie, zoals
organiseren en plannen, erg nuttig,
evenals het ‘denken in grote lijnen’ op
een zeker ‘abstractieniveau’. Maar het is
niet altijd mogelijk een wetenschappelijke
analyse uit te voeren; het gaat om
feiten en resultaten. Aan de andere kant
kun je wel zeggen dat de bestudering
van een gebied, zoals ons is geleerd, wellicht
een wetenschappelijke methode is.
TOPOS / 01 / 2003 29

Studio Walcheren
Het plan van Nico de Jonge
voor Walcheren is inmiddels
een ware klassieker
van het regionale ontwerp.
Maar het eiland wil verder
meegestuwd worden in de
vaart der volkeren. Wellicht
is het tijd voor een herziening?
Aan de deelnemers
van Studio Walcheren de
taak te komen met een
frisse visie op het eiland.
Maithe Vos
Student Landschapsarchitectuur
Maithe.Vos@wur.nl
Illustraties
Maithe Vos
30
TOPOS / 01 / 2003
In periode 1 van dit studiejaar vond
voor de derdejaars landschapsarchitecten
het practicum inrichting landelijk
gebied plaats. Dit practicum week in
veel opzichten af van eerder gevolgde
practica. Het grootste verschil betrof
de schaal: ditmaal werd er op regionale
schaal gewerkt. Uiteindelijk werd
een structuurschets voor heel Walcheren
als eindresultaat verwacht. Voor
het grootste deel van het practicum
werd er gewerkt op een kaartschaal
van 1:25.000. Het lastige van deze
schaal is de abstractie van het landschap,
waardoor het moeilijk was om
er een duidelijk herkenbare structuur
in aan te brengen.
Inzicht door analyse
Als eerste werd er verwacht dat er een
landschapsanalyse en een probleemanalyse
gemaakt werd. Uit deze analyses
moest een globaal concept volgen.
Dit werk werd gedaan in groepen van
ongeveer 5 mensen. Deze analyse
bestond niet alleen uit het bestuderen
van kaarten (historie, geomorfologie,
water, wegen, bebouwing en beplanting)
maar ook uit een veldstudie.
Hierbij moest er rekening gehouden
worden met vier hoofdproblemen die
spelen in het studiegebied: de grote
ontwikkeling van de recreatie in de
binnenduinrand, de landbouwkundige
inrichting, het waterbeheer en het
verkeer.
Om een beetje verbanden te ontdekken
in het landschap, met al haar
verschillende lagen, werd eerst een
analyse gemaakt van verschillende
thema’s los van elkaar. Pas later zijn
deze thema’s met elkaar vergeleken.
Daaruit bleek dat alles wel heel erg
met elkaar in verband staat. Zo waren
de nederzettingen en wegen bijvoorbeeld
gerelateerd aan de ligging van de
kreekruggen en de poelen. Pas na deze
analyse kon er gekeken worden hoe de
problemen veroorzaakt werden en wat
hiervoor de beste oplossing zou zijn.
Door een analyse te maken werd het
gebied minder als een abstract voorwerp
gezien en kwamen de over elkaar
liggende structuren beter naar voren.
Voordat de analyse werd begonnen
vond ik het namelijk moeilijk om een
duidelijk verband te vinden tussen
deze verschillende structuren in het
landschap.
De eerste twee weken
De veldstudie besloeg twee dagen.
Tijdens deze veldstudie viel op dat het
beeld van het landschap dat wij hadden
gekregen naar aanleiding van het
bestuderen van kaarten heel anders was
dan de realiteit. Zo bleken bijvoorbeeld
de hoogteverschillen tussen de
poelen en de kreekruggen in het
landschap vaak slecht te zien. Verder
kon geconcludeerd worden dat het
noordelijke kustgebied erg interessant
is. Het heeft veel te bieden voor de
toeristen, met name de buitenplaatsen
die vooral in deze zone voorkomen
zijn erg mooi. Het gevolg hiervan is

echter dat hier ook veel bungalowparken
zitten. Maar het probleem bij deze
complexen is vaak dat ze slecht zijn
ingepast in het landschap en dat de
herhaling van dezelfde vorm saai
aandoet. De tweede week besteedden
we aan verwerking van onze veldgegevens
en aanscherping van de analyses
die we tot dan toe gemaakt hadden.
Tevens begonnen we aan het opzetten
van een concept. Omdat Walcheren
een groot gebied is en op meerdere
manieren bekeken kan worden vonden
wij het lastig om al onze ideeën in één
concept te steken. Daarom zijn we
uiteindelijk tot drie verschillende
concepten gekomen. Globaal kwamen
deze concepten neer op het versterken
van de kreekruggen, de kust of de
grens tussen het hoge noordelijke
gebied en het lagere zuidelijke gebied.
Aan dat versterken heeft iedereen zijn
eigen draai gegeven, zodat de structuurschetsen
uiteindelijk heel erg
verschillend zijn geworden.
Conceptuitwerking
Na de eerste twee weken moesten we
zelfstandig verder gaan met het uitwerken
van een concept tot een structuurschets.
Hierin moest een oplossing
aandragen worden voor de gegeven
problematiek. Tevens moest er een
uitbreiding plaatsvinden van de verblijfsrecreatie
van ongeveer 200 hectare,
een uitbreiding van het oppervlakte
bos- en natuurgebied van minimaal
1400 hectare en een uitbreiding van de
bestaande dorpen met ongeveer 15 %.
Wanneer er voor gekozen werd om
melkveebedrijven in te plaatsen moesten
deze een minimale omvang van 50
hectare hebben om rendabel te zijn.
Verblijfsrecreatie
Vooral de verblijfsrecreatie is een lastig
onderdeel. Naast de uitbreiding van
200 hectare was er ook nog het probleem
van de verblijfsrecreatie in de
kust die een té dominante rol gaat
spelen in het landschap. De basis van
dit probleem wordt gelegd na de
inundatie van 1944. Na deze inundatie
was het hele landschap vrijwel geheel
van bomen ontdaan en de bodem was
sterk verzilt. Het landschapsplan in die
tijd (gemaakt door landschapsarchitect
Nico de Jonge) probeerde in de inrichting
ook rekening te houden met de
toekomstige ontwikkelingen van de
recreatie. Hiertoe werden in de binnenduinrand
en rond de inundatiegaten bij
Veere, West-Kapelle en Fort Rammekens
bossen aangeplant voor de natuurontwikkeling.
Er ontstond een erg
aantrekkelijk gebied met alles binnen
handbereik: zee, duinen, bos en platteland.
De verbreding van de duinzone
die zo aangebracht werd heeft de
toenemende recreatie lang op kunnen
vangen, maar nu is deze capaciteit
overschreden. De bestaande kwaliteiten
van het landschap gaan achteruit
door de verblijfsrecreatie, veel lelijke
en grote complexen doen afbreuk aan
het landschap.
Ik moest dus op zoek gaan naar een
ander gebied, dat aantrekkelijk genoeg
was voor de recreatie. Alleen het
verplaatsen van de recreatie zou geen
hebben gehad, het gebied moest ook
iets te bieden hebben. Als de recreatie
naar het binnenland verplaats zou
worden, moest dit gebied qua aantrekkelijkheid
niet onderdoen aan de
recreatie aan de kust. In mijn structuurschets
kan een deel van de nieuwe
recreatie plaatsvinden in de vorm van
recreëren bij de boer. Zo wordt ook
een tweede probleem opgelost; de
landbouw die niet rendabel genoeg is
om van te kunnen leven. Maar om de
kust echt te ontlasten zal het binnengebied
toch meer te bieden moeten
hebben dan alleen landbouw. Daarom
heb ik ervoor gekozen het natuurgebied,
dat ingepast moet worden, rond
Middelburg te plaatsen, in de vorm
van natte natuur. Dit moet gezien
worden als een moerasachtig gebied
met plassen waarop recreatie mogelijk
is. Hierdoor ontstaat er niet alleen een
gevarieerder beeld, maar het gebied
hoeft zo ook niet kunstmatig droog
gehouden te worden voor de akkerbouw.
Naast de mogelijkheden voor
recreatie die deze natte natuur met zich
meebrengt, is er ook nog een mogelijkheid
voor wonen aan het water.
Stedelijke ontwikkeling
De voornaamste stedelijke uitbreiding
is die van Middelburg. Deze vindt
plaats op de kreekruggen, waardoor er
TOPOS / 01 / 2003 31

Het concept met de Radialen
vanuit Middelburg als het ware ‘radialen’
naar de rest van Walcheren ontstaan.
Andersom benadrukken ze ook
Middelburg als belangrijke stad,
namelijk de hoofdstad van Zeeland.
Deze radialen vormen de basis waarop
de uitbreidingen plaats moeten vinden.
Nu is er dus ook een aantrekkelijk
gebied voor de recreatie gevonden; op
de kreekruggen en dan met name in de
buurt van Middelburg en het natuurgebied.
Op de kreekruggen rond Middelburg
zal de concentratie van het
stedelijk gebied het sterkst zijn. Naarmate
men verder van Middelburg
verwijderd is neemt dit contrast steeds
meer af. Door de elementen stad en
natuur met elkaar te verweven moet de
grens tussen de twee delen niet te sterk
zijn. Dit wordt gerealiseerd doordat
het water op enkele plaatsen de wijk
binnen komt. Het versterken van de
radialen kan niet alleen plaatsvinden
door hier de uitbreidingen van de
32
TOPOS / 01 / 2003
steden en dorpen op plaats te laten
vinden, het zou dan niet veel afwijken
van de lintbebouwing die op andere
plaatsen aanwezig is. Daarom heb ik er
een ander opgaand element op geplaatst
die niet alleen de radialen
versterkt, maar deze ook een verbindend
element geeft. Langs beide zijden
van de weg wordt nu een bomenrij
geplaatst (twee aan beide zijden van
het aan te leggen fietspad en één aan de
andere kant van de weg). Hierdoor
wordt de structuur die ik aan wil
brengen in het gebied ook zichtbaar.
Landbouw
Het probleem van de landbouwkundige
inrichting is de bedrijfsgrootte.
De gemiddelde bedrijfsgrootte
van 20 hectare is te weinig
voor een levensvatbare moderne
bedrijfsvoering. Er is dus schaalvergroting
nodig. Dit houdt in dat de
gemiddelde bedrijfsgrootte omhoog
moet gaan. Bijvoorbeeld door grond op
te kopen van boeren die met hun werk
gaan stoppen. Dit zou het beste plaats
kunnen vinden in de poelgebieden
(relatief grootschalig gebied), maar hier
is drooglegging (die voor akkerbouw
nodig is) moeilijk te realiseren omdat in
deze gebieden al snel zout water
opgepompt wordt. De akkerbouw en de
natuur gaan in dit gebied niet samen. Er
is hier wel ruimte voor de
melkveehouderij. De drassige
natuurgebieden moeten langzaam
overgaan in graslanden.
Het noordoostelijk gebied is een
hoger gelegen gebied. Hier zijn de
kreekruggen qua hoogte ligging helemaal
niet zichtbaar. In mijn structuurplan
is het contrast tussen de kreekruggen
en de aanwezige poelgebieden hier
ook veel kleiner. Dit gebied kan zijn
huidige agrarische functie houden.
Ook hier zou nog schaalvergroting
plaats moeten vinden om een rendabe-

De Structuurschets
le bedrijfsgrootte te krijgen.
Verkeer
Het probleem van het verkeer wordt
ook veroorzaakt door de toegenomen
recreatie. Het wegennet is overbelast,
doordat de hiërarchie die aanwezig is
in het wegenstelsel niet wordt gebruikt.
Veel smalle wegen zijn niet berust op
de druk van het verkeer. Ook werkt
het kanaal, dat van Vlissingen naar
Veere loopt, als barrière, waardoor
veel verkeer in Middelburg vastloopt.
Om te voorkomen dat mensen de
landweggetjes die door de poelgebieden
lopen als sluipwegen gaan gebruiken
lopen de meeste wegen in dit
gebied dood in clustertjes van boerderijen.
Zo blijft het gebied (op deze
boerderijen na) een open gebied.
Verder zorgen de radialen voor een
goede verdeling over Walcheren. In het
noorden sluiten deze wegen aan op een
reeds aanwezige provinciale weg,
zodat het geheel goed met elkaar
verbonden is. Rond Middelburg ligt
op dit moment een halve rondweg.
Met enkele aanpassingen in het huidige
stratenpatroon is het goed mogelijk
om deze rondweg door te trekken
zodat men niet dwars door het centrum
hoeft om de andere kant van
Middelburg te bereiken. Ook komt er
een extra brug over het kanaal, zodat
deze barrière kleiner wordt.
Details
De laatste twee weken stonden in het
teken van de uitwerking van details.
Het was de bedoeling om vanuit de
structuurschets enkele details uit te
werken. Hierdoor kwamen de bedoelingen
van mijn ontwerp duidelijker
naar voren. In het begin was dit wel
moeilijk omdat een andere schaal niet
inhield dat er alleen vergroot moest
worden. Er kwamen op dit punt weer
problemen naar voren die op een
schaal van 1:25000 niet zichtbaar waren.
Wat op die schaal als een strook of
gebied wordt weergegeven is op een
meer gedetailleerde schaal een groot
ongedefinieerd vlak en moet dus verder
uitgewerkt worden. Zo moeten vlakken
die eerst bijvoorbeeld een wijk
voorstelden uitgewerkt worden zodat
er te zien is wat de structuur van deze
wijk is en de grootte van de huizen die
er in staan.
Al met al waren het toch nog zes
behoorlijk drukke weken, vooral aan
het eind werd de werkdruk erg hoog.
Dit kwam vooral doordat er iedere
keer nog weer dingen naar voren
kwamen waaraan ik niet had gedacht.
Vaak gingen kleine dingen weer erg
lang duren, zodat alles weer uitliep.
Maar dit zal wel het probleem van de
meeste ontwerpers zijn, want een
ontwerp is eigenlijk pas echt af als het
uitgevoerd is.
TOPOS / 01 / 2003 33

De verborgen tuin van Limburg
Hoe kunnen de zandgronden
van Noord- en Midden-
Limburg eruit zien in 2030?
Deze vraag staat centraal
in de ontwerpopdracht die
de provincie Limburg in
oktober 2001 heeft uitgegeven.
In het kader van het
project ëDrie over dertigí, is
aan de Wageningen
Universiteit gevraagd, een
ruimtelijk ontwerp te maken
voor de zandgebieden in
Limburg. Een jaar lang
hebben studenten en
docenten gewerkt aan het
ontwerpatelier Midden-
Limburg. In een tweedelig
artikel wordt hiervan
verslag gedaan. In dit
eerste deel komen de
aanleiding van de opgave,
de opzet van het ontwerpatelier,
en de uitgangspunten
van het concept aan
bod.
Klaas Kerkstra, Peter Vrijlandt &
Tijs van Loon
Leerstoelgroep Landschapsarchitectuur
Klaas.Kerkstra@wur.nl
Illustraties
Klaas Kerkstra, Peter Vrijlandt &
Tijs van Loon
34
TOPOS / 01 / 2003
Ontwerpen aan de zandgebieden voor 2030
Een visie voor 2030
Toen in 1997 de Varkenspest uitbrak en
vele varkenshouderijen in de Peel trof,
bleek dat de spreekwoordelijke druppel
te zijn die de emmer deed overlopen.
Dat de hoge concentratie van bioindustriebedrijven
een desastreuze
invloed heeft op de leefomgeving van
mens, plant en dier, is al lange tijd
bekend. In 1997 had dit echter nog
steeds niet tot grote ingrepen geleid.
De problematiek waarover we spreken is
breder dan het bekende rijtje van
verzuring, vermesting en verdroging.
Andere problemen worden bijvoorbeeld
veroorzaakt door de stankcirkels,
waardoor zowel dorpsuitbreiding als
uitbreiding van agrarische bedrijven
onmogelijk is. Gesteld kan worden dat
hierdoor grote delen van het landelijk
gebied op slot staan. Ook heeft het
intensieve agrarisch grondgebruik er
mede toe geleid, dat in grote delen van
hoog Nederland sprake is van een
verrommeld en uitgeleefd landschap.
Een landschap dat zowel bij de meeste
bewoners als bezoekers eerder negatieve
dan positieve gevoelens oproept.
Na de uitbraak van de Varkenspest heeft
men besloten om over te gaan tot een
reconstructie van het landelijk gebied op
de zandgronden. Deze reconstructie
moest het antwoord vormen op de
bovengenoemde problematiek. De
beleidstukken stonden vol met goede
bedoelingen. Men sprak van een
gebiedsgerichte aanpak, men had oog
voor de leefbaarheid van de betreffende
regio, men wilde breder kijken dan alleen
naar de problematiek binnen de
landbouw en men ging opzoek naar
andere economische dragers voor het
landelijk gebied. Interessant voor
landschapsarchitecten was dat men de
reconstructie zag als een kans voor de
verbetering van de kwaliteit van het
landschap. In de landelijke
architectuurnota van het ministerie van
OCW, werd het landschap van de
zandgronden aangeduid als één van de
negen grote projecten, waarin het Rijk
versterking van ontwerpkwaliteit
nastreeft. Met deze laatstgenoemde
doelstelling van de reconstructie, de
kwaliteitsverbetering van het landschap,
lijkt het maar moeizaam te willen
lukken. Het reconstructieproces wordt
gekenmerkt door haast. De
daadwerkelijke invoering van de
reconstructiewet heeft een aantal jaren
later plaatsgevonden dan de bedoeling
was. Lange tijd was onduidelijk waar
deze wet precies voor stond. Deze
achterstand poogt men nu in te halen,
reconstructiecommissies produceren
rapport na rapport. Zij zoeken naar
compromissen tussen landbouw,
natuur, recreatie en wonen. Voor de
situatie op korte termijn is dat al
moeilijk genoeg; men lijkt een gebrek
aan visionaire ideeën voor het landschap
op de langere termijn te hebben. Soms
zijn deze ideeën wel aanwezig, maar
worden dan vaak in de kiem gesmoord,
omdat zij niet stroken met de diverse
belangen op de kortere termijn. Toch is
het van belang, om ook nu al ideeën te
hebben voor het landschap in de verdere
toekomst. De reconstructie vormt het
moment om grote ingrepen te treffen,
die het landschap op langere termijn
voor een belangrijk deel bepalen. Gaan
er nu dingen fout, dan valt dat
vervolgens zeer moeilijk te repareren.
De provincie Limburg heeft het belang
van een visie voor de wat verder weg
gelegen toekomst onderkend. Terwijl de
reconstructiecommissies werken aan de
eerste concrete plannen, heeft ze het
ontwerpproject ‘Drie over dertig’
opgezet. Een aantal jaren geleden heeft
dit project betrekking gehad op een
drietal Limburgse steden. Nu is er aan
de Academie voor Bouwkunst
Amsterdam, de Technische Universiteit
Eindhoven en de Wageningen
Universiteit gevraagd, om elk een
ontwerp te maken voor een regio waar
de problematiek van de reconstructie een
grote rol speelt. De provincie verwacht
ontwerpvoorstellen, die verbeelden hoe
Limburg er in 2030 uit zou kunnen
zien. Deze plannen dienen ter inspiratie,
het zou ideeën moeten leveren voor een

nieuwe fase binnen het reconstructieproces
en het streekplan. Daarnaast wil men
door de plannen te presenteren aan de
bewoners van de betreffende gebieden,
deze mensen laten beseffen welke
kansen de reconstructie biedt voor de
verbetering van hun leefomgeving.
Hiermee hoopt men het draagvlak voor
de maatregelen betreffende de reconstructie
te vergroten.
De opzet van het ontwerpatelier
Aan prof. drs. Jelle Vervloet en de
Leerstoelgroep Landschapsarchitectuur is
gevraagd, om samen met studenten een
strategie te ontwikkelen voor het landschap
van Midden Limburg in 2030.
Voor het ontwerpproces hebben we een
constructie bedacht, waarbij de wetenschappelijke
staf en studenten
tegelijkertijd aan het project werken. De
staf heeft al snel een eerste concept
ontwikkeld, waaruit diverse onderzoeksvragen
zijn gedestilleerd. Deze vragen
vormen de onderwerpen voor de diverse
afstudeervakken. De staf heeft
vervolgens verder gewerkt aan het
totaalconcept en heeft daarbij gebruik
kunnen maken van de resultaten die het
onderzoek van de studenten opleverde.
In totaal zijn er elf studenten betrokken
bij het afstudeeratelier Midden-Limburg.
Zij hebben zich beziggehouden met
inrichtingsvoorstellen voor de beekdalen
en het Maasdal, hoe men kan wonen in
het landelijk gebied, welke invloed de
grote infrastructuur heeft op de gebiedsontwikkeling,
hoe je als ontwerper om
kunt gaan met cultuurhistorische waarden
en hoe de bio-industrie er uit kan
zien in 2030. De samenvattingen van
deze afstudeervakken worden samen
met het product van de staf in de
eindpublicatie van het project ‘Drie over
Dertig’ gepresenteerd.
De verborgen tuin van Limburg
Het motto van het concept luidt: ‘De
verborgen tuin van Limburg’. De term
‘verborgen’ slaat op het feit dat het
landschap van Midden Limburg zeer
vele kwaliteiten in zich heeft, die in de
loop van de tijd verborgen zijn geraakt.
Het algemeen hoogtemodel toont een gradiÎntrijke ondergrond
Het landschap van 1900 is nog sterk beÔnvloed door de natuurlijke onderlegger.
In het landschap van 2000 is vergeleken met de situatie 1900 een vervlakking opgetreden
TOPOS / 01 / 2003 35

De structuurschets...
Ze zijn echter niet verdwenen, want de
basis van deze kwaliteiten is vaak nog
aanwezig in de landschappelijke onderlegger,
gevormd door de bodem, het
watersysteem, en het reliëf. Het begrip
‘tuin’ duidt op het inrichten en beheren
van het landschap door de mens, op het
besef dat met doelbewuste ingrepen het
verborgene weer zichtbaar kan worden
gemaakt.
De door ons gepresenteerde ideeën
vormen geen plan in de traditionele zin
van het woord. Het is geen eindplan, dat
aangeeft hoe het gaat worden, maar een
strategie, die erop is gericht enerzijds de
ruimtelijke kwaliteit te verbeteren en
anderzijds flexibele ruimte te scheppen
voor een verdere ruimtelijke ontwikkeling
van het gebied.
Probleemduiding
Het landschap kan worden opgevat als
de resultante van de wisselwerking
tussen natuurlijke processen en menselijk
handelen. Deze dynamische wisselwerking
is terug te vinden in de opbouw
van het landschap in de vorm van een
soort gelaagdheid, daarbij kunnen we
een natuurlijke laag en een antropogene
laag onderscheiden.
36
TOPOS / 01 / 2003
Natuurlijke laag
De natuurlijke laag wordt gevormd door
het aardoppervlak met het reliëf dat
daarin voorkomt, het watersysteem en
het patroon van natte en droge plekken.
Op de hoogtekaart zijn het Maasdal en
de beekdalen het meest opvallend.
Het watersysteem van Midden Limburg
is zeer complex, maar de grote lijn is wel
duidelijk. De ingangen van het watersysteem
liggen voornamelijk in het noordwesten
van het gebied op het ‘Eiland
van Weert’ en op de hogere ruggen langs
de Maas. De uitgangen liggen in de
gebieden ten zuiden van het ‘Eiland van
Weert’, in de beekdalen en in het
Maasdal.
Antropogene laag
Over de natuurlijke laag zijn steeds
nieuwe lagen gelegd, die voortkomen uit
de menselijke cultuur. Het landschap is
de resultante van de wisselwerking
tussen de natuurlijke en cultuurlijke
lagen. Op die manier krijgt iedere plek
zijn karakteristieke opbouw en ontstaat
er ruimtelijke diversiteit. Het landschap
is als het ware een vel papier, waaraan
elke cultuurfase zijn eigen bladzijde
toevoegt. De wijze waarop dat gebeurt
bepaalt echter wel of dat vel leesbaar of
boeiend is.
Vervlakking
Door de topografische kaart van
Midden-Limburg van 2000 te vergelijken
met die van 1900, wordt zichtbaar, dat er
ook iets mis kan gaan in het proces van
toevoeging van nieuwe lagen. Laat het
landschap van 1900 nog een duidelijk
verband zien met de natuurlijke laag, in
2000 is dit veel minder het geval. Dit
wordt vooral veroorzaakt door de
grauwsluier van kleine ingrepen die in
het landschap is geslopen. Hierdoor is
het prachtige patroon van beekdalen en
terrasranden uit beeld verdwenen en is
het landschap uitgevlakt. Gebieden met
grote ruimtematen, zoals natte
heidegronden en grote akkercomplexen,
zijn door toevoeging van bebouwing en
beplanting kleiner van maat geworden.
Gebieden met kleinere ruimtematen zijn
door de schaalvergroting in de landbouw
juist in maat opgerekt. Deze
ruimtelijke vervlakking wordt nog
versterkt door de grote infrastructuurlijnen
die het gebied doorsnijden. Ook de
diversiteit in milieutypes is teruggelopen.
De natte milieus uit de 1900-

... gedemonteerd in een natuurlijke en een antropogene laag
situatie zijn in 2000 grotendeels verdwenen
door ontginning en de aanleg van
ontwateringstelsels. Het bekenstelsel is
in 2000 minder herkenbaar geworden in
het landschap. Van de duidelijke oostwest
richting in 1900 is weinig meer
terug te vinden op de kaart van 2000. In
het landschap zelf zijn de beken slecht
zichtbaar, doordat het grondgebruik en
de beplantingspatronen nauwelijks meer
reageren op de aanwezigheid van de
beekdalen.
De inversie stad-land
Het occupatieproces heeft zich tussen
1900 en 2000 zover doorgezet, dat er
sprake is van een inversie tussen stad en
land. In 1900 waren de steden en
dorpen kleine concentraties te midden
van een uitgestrekt onbebouwd gebied.
In 2000 lijkt het eerder andersom.
Natuurgebieden van beperkte omvang
liggen temidden van een geheel verstedelijkt
platteland. Dit is goed zichtbaar
door de kaarten met het bebouwingspatroon
uit 1900 te vergelijken met de
kaart van 2000.
De gehele regio valt te karakteriseren als
stedelijk gebied. Dit is niet zomaar een
constatering maar heeft grote conse-
quenties voor het gebruik en de beleving
van het gebied. Het landschap is
onderdeel van de stad geworden. De
metafoor van de ‘tuin’ duidt op die
verbondenheid en op het besef dat
vanuit verbondenheid ook daadwerkelijk
iets gedaan kan worden aan de
inrichting van het landschap als stedelijke
leef- en woonomgeving.
Het verdwijnen van de openbare
ruimte
In de periode van 1900 tot 2000 is nog
een essentiële verandering opgetreden.
Met de ontginning van de woeste
gronden en het privatiseren van de
gemeenschappelijke weidegronden is de
‘openbare ruimte’ uit het landelijk
gebied verdwenen. Er zijn nog wel
publieke nutsvoorzieningen, zoals de
infrastructuur voor transport, energievoorziening
en waterbeheer, maar het
publieke domein beperkt zich tot de
openbare wegen. Daarbuiten is het
gebied vrijwel ontoegankelijk. In het
licht van de toenemende behoefte aan
tuinachtige functies in een verstedelijkend
gebied, vraagt dit om een nieuwe
benadering van het publieke domein in
het landschap.
Uitgangspunten van het concept
Het concept ‘de verborgen tuin van
Limburg’ zoekt naar een nieuw evenwicht
in het landschap tussen het antropogene
en het natuurlijke systeem, of
anders gezegd, tussen mens en natuur
of techniek en natuur. De strategie
vormt een antwoord op de hiervoor
geschetste problemen die spelen in het
landschap van Midden-Limburg. De
strategie bouwt voort op het cascoconcept.
Je zou het casco+ kunnen
noemen. Twee zaken zijn hierbij van
groot belang:
- Naast de realisatie van een natuurlijk
netwerk ten behoeve van de
waterhuishouding en het behoud en de
ontwikkeling van natuurlijke diversiteit,
worden er aanpassingen binnen het
antropogene netwerk voorgesteld door
het herordenen van de infrastructuur.
Dit antropogene netwerk ligt over het
natuurlijke netwerk heen. Het is van
belang deze beide lagen zodanig te
profileren, dat ze herkenbaar blijven met
ieder hun eigen vorm, zodat het
landschap leesbaar blijft.
- Door het landschap van Midden
Limburg te zien als de tuin van de
stedeling, worden er kansen geboden
om te sturen in de ontwikkeling van het
landschap. De openbare ruimte in deze
tuin wordt gevormd door het groene
raamwerk en de infrastructuur. Deze
openbare ruimte maakt deel uit van het
publieke domein. Wij pleiten voor een
herovering van het publieke domein in
het landschap. In onze planuitwerking
willen we aantonen dat de overheid,
door gericht in te grijpen in de openbare
ruimte van het landelijk gebied, de
ontwikkeling en het aanzien van het
landschap, zowel binnen als buiten de
openbare ruimte, kan beïnvloeden.
In de volgende Topos wordt het concept verder besproken
en tevens ruimtelijk uitgewerkt met concrete ontwerpen
van zowel staf als studenten.
TOPOS / 01 / 2003 37

Hier aan de Kust...
Dromen van een bewoond eiland
Binnen de landschapsarchitectuur
is al verscheidene
malen een
ontwerp gemaakt met
als thema ëeen eiland
voor de kustí. Een discussie
laait op wanneer
het weer tersprake
komt. Is een eiland voor
de kust een utopie, of is
het een te verwezenlijken
droom wanneer
men het landschap en
haar processen als uitgangspunt
neemt?
Aukje van Hoeckel
Student Landschapsarchitectuur
avanhoeckel@hotmail.com
GabriÎlle Bartelse
Student Landschapsarchitectuur
gabriellebartels@copijn.nl
Fotoís & illustraties
Aukje van Hoeckel &
GabriÎlle Bartelse
38
TOPOS / 01 / 2003
De ontdekking van het bekende
onbekende:
En toch beweegt zij,
Zon, regen en wind, zij voeren het bewind.
Leergierigheid en drang tot overwinning,
maakten
mensen tot bedwingers van het water.
En nu… later, stijgend water, de zorgen van
later,
zijn verworden tot papieren patronen,
beleidsmeanderingen, geen veranderingen.
De Tijd tikt de tonen van een volgend seizoen,
Een nieuwe blik op de horizon?
Nederland is het gemaakte land bij
uitstek. Deze conclusie valt alleen al te
trekken wanneer de indeling van de
verschillende ministeries, die voor de
landschappelijke omgeving van toepassing
zijn, nader worden bekeken.
Plannenmakerij wordt vanuit elk van de
ministeries op een eigen eiland
ontwikkeld. Het verhaal van de kustverdediging
is het verhaal van een
samengaan tussen deze verschillende
beleidseilanden. Kustverdediging vraagt
om de input van Rijkswaterstaat, het
gevoel van ruimte van het ministerie van
VROM en de kennis van LNV ten
behoeve van de optimalisatie van
ecologische leefbiotopen. Leidt de
ontwikkeling van een nieuw landschap
op de grens van land en water tot het
ministerie van de ruimtelijke leefomgeving?
Gefascineerd door het fenomeen water
en in het bijzonder het kustlandschap
zijn wij tot het idee gekomen de kustverdediging
te benaderen vanuit het
landschap. Wat betekent het als de
kustverdediging niet alleen een technische
ingreep is, maar een landschappelijke
inpassing wordt? Wat betekent dit
voor het Nederlandse kustbeeld en wat
voor gevolgen heeft dit voor het
achterland?
Een toekomstscenario is in de vorm van
een kustvisie uitgewerkt en beargumenteerd.
Landschap zonder horizon
De kust is tijdloos en niet aan Nederland
gebonden. Zandverstuiving,
zandsuppletie, kustverdediging, de
zeespiegel stijgt, het klimaat verandert,
en de kust, slechts verdediging van het
achterland? Een functioneel, technisch
degelijk Hollands werkstuk? Wat ons
betreft niet.
Wij willen de kust laten proeven, voelen,
zien en horen, kortom de kust laten
beleven in landschappelijke zin. Het
huidige beeld en de toekomstige
transformatie vormen de ingrediënten

van dit vanuit het landschap benaderde
kustonderzoek. Ons doel is om de
creativiteit te prikkelen, aanleiding te
geven tot anders denken, het losmaken
van dogma’s, als vormgever aan de slag
te gaan en belevingswaarde bewust te
maken.
De Nederlander leeft met een dagelijks
aanwezige kans op een ramp. Weinigen
zijn zich daarvan bewust, maar Nederland
kan zo weg spoelen. Kust is
contrast, een toeristisch lustoord en een
commerciële rand, een spel tussen water
en land.
Door menselijke ingrepen zakt het land
en stijgt de zee. De gevolgen zijn enorm
en vragen niet alleen om technische
oplossingen, maar ook om vormgeving
en
verbeelding vanuit het landschap
benaderd en geïnspireerd.
In hoeverre is de kust maakbaar? Waar
ligt de grens van het technisch maakbare
kustlandschap? Wat betekent het begrip
duurzaamheid hier? Wat is landschap en
de dynamiek ervan, en hoe toon je dat?
Bestaat het kustlandschap alleen uit
natuurlijk landschap? Of uit
verschillende lagen, zoals de
geomorfologie, de bodemvorming,
sedimentatie en ecologische successie? Je
kunt ook uitgaan van infrastructurele
netwerken, economische relaties,
landgebruik en occupatie. En niet te
vergeten de belevingsomgeving, de
verhalen en ‘de beleefde ruimte’. We
hebben deze verschillende benaderingen
onderzocht en onze bevindingen
gebruikt als middel om te komen tot
een geïntegreerde visie van een nieuw
kustlandschap, zoals dat er volgens ons
uit zou kunnen zien.
Om te komen tot een visie op de kust
hebben we uitgebreid onderzoek gedaan
naar het ontstaan van de huidige kust en
deze vergeleken met verschillende
kustvormen in de wereld. Deze analyse
is gebruikt om te komen tot een
scheppend ontwerp. Aangezien de
Nederlandse kust omvangrijk en divers
is, hebben we gezocht naar een
mogelijkheid om ons onderzoeksgebied
af te bakenen. De problematiek die
speelt, de vraag naar ruimte voor
uitbreiding van de kustverdediging is
het grootst daar waar de kuststrook het
smalst is, tussen Rotterdam en Den
Helder. Aangezien hier ook een claim
ligt vanuit economisch opzicht, lijkt
landaanwinning en het zoeken naar
oplossingen in zee hier het meest voor
de hand liggend. In dit onderzoek
hebben wij ons daarom beperkt tot dit
deel van de Hollandse kust: van Rotterdam
tot Den Helder.
De eigenheid van de kust komt naar
voren in een modellenstudie. In deze
studie laten we zien hoe een visie als
inspiratie kan dienen, zonder de specifieke
eigenschappen van de plek, de genius
loci, uit het oog te verliezen. We hebben
beoogd een onderzoek te doen vanuit
de landschapsarchitectuur, gezien als een
vorm van toegepaste kunst. We dragen
geen concrete technische oplossingen aan
en evenmin willen we één van de vele
nota’s schrijven. Wel hebben we
gestreefd naar het ontwikkelen van een
visie als een inspiratiebron voor de
toekomst met een landschappelijke en
realistische basis op een sterk tot de
verbeelding sprekende manier.
Waarom een natuureiland voor de
kust?
Het Nederlandse beleid is vol van
nieuwe natuurplekken. Vaak zijn de
initiatieven hiertoe kleinschalig. De
Ecologische Hoofdstructuur (EHS),
ooit bedacht als de ‘groene lijn’ door
Nederland, die alle geïsoleerd gelegen
gebieden met elkaar verbindt, komt als
zodanig niet tot stand, omdat grond
zogezegd schaars is in Nederland en er te
veel belangen door elkaar spelen. Een
deltagebied als Nederland is bij uitstek
een gebied waar vele vogels naar toe
trekken voor de winter. Of juist een
tussentijdse stop maken om vervolgens
door te vliegen naar warmere,
zuidelijkere gebieden.
Bij een zachte vorm van kustverdediging
TOPOS / 01 / 2003 39

ontwerp van het eiland
hoort het beeld van duinen en vrije
natuur. Delen die dan weer eens onder
water staan en dan weer droogvallen.
Een eiland voor de kust als zachte
kustverdediging biedt de mogelijkheid
om een groot nieuw en natuurlijke
omgeving te ontwikkelen. Geen kleine
vlekjes natuur, maar een groot gebied
waar de ontstaansgeschiedenis te volgen
is.
Erosie en sedimentatie hebben vrij spel.
Geen directe verbindingen naar het
eiland, maar hooguit per boot. Het
eiland biedt de mogelijkheden voor
nieuwe vormen van recreatie, energiewinning
en toegankelijke natuur.
Replica Hollandica
Vanaf mijn strandstoel op het Scheveningse
strand ontwaar ik in de verte aan
de horizon de contouren van een andere
40
TOPOS / 01 / 2003
model metamorfose
kustlijn. Engeland ligt toch niet zo
dichtbij? Meeuwen vliegen krijsend
over, even de verleiding voor een duik
in het water, maar dan dringt die vraag
weer naar de voorgrond, wat is dat
daar wat ik in de verte zie?
Een eiland met eenzelfde vormtypologie
als de huidige kustlijn ligt als een schil
op circa vijf tot tien kilometer afstand
voor de kust van Nederland. Het eiland
reikt van Vlieland tot Goeree-
Overflakkee. Twee zijden met een andere
typologie kent het eiland.
Aan de westzijde (richting de Noordzee)
heeft het eiland dezelfde kustvorm als
de huidige kustlijn. De landzijde wordt
gekarakteriseerd door een meer
natuurlijke vormentaal, die verschillende
biotopen mogelijk maakt.
De inrichting van het eiland bestaat voor
het merendeel uit natuur. Een oase van
rust in het drukke randstadleven van
alledag. Een eiland dat met de eerste
aanzet door de mens levenslicht krijgt
aangereikt, om daarna snel volwassen
te moeten worden. Met minimale
ingrepen moet het eiland zijn eigen
vormgeving in stand houden.
Dit betekent veel ruimte voor dynamiek.
Door stroming, wind en regen,
vormt het eiland zich. Het doel is
uiteindelijk een natuurlijke, landschappelijke
kustverdediging voor de Hollandse
kust.
Een landschap in de vorm van een
eiland, laat de fantasie de vrije loop.
Toch Schiphol naar zee? Of nee, dan
dat windmolenpark.
Onze insteek is van een andere aard.
Een eiland voor de kust biedt de
mogelijkheid het ontstaan van een
nieuw landschap op de voet te volgen.
Van een pioniersfase door de natuur
ingegeven tot een inrichting door
mensenhand vormgegeven.
Duinvalleien, lagunes, nieuwe duinen,
broedgebieden voor trekvogels. Een
woeste branding en een luwe binnenzee
die sterk onder invloed staat van de eb
en vloedbeweging.
Natuur zonder bordje ‘verboden
toegang’! De ondergaande zon verdwijnt
aan de verre horizon. De zon
komt op boven de vaste wal. Een
eilandgevoel anders dan de Waddeneilanden?!
Dit proces voor de ontwikkeling van
een nieuw eiland is een idee ontstaan
op basis van literatuuronderzoek,
interviews met vakmensen, redeneringen
naar aanleiding van analytisch
onderzoek en fantasie. Wij zijn er ons
dan ook terdege van bewust, dat de
ontwikkeling van een dergelijk eiland
getoetst moet worden op zijn natuurlijk
genererend vermogen. Daarnaast is
het ook noodzakelijk dat de gevolgen
voor de huidige kustlijn en het achterland
bestudeerd worden.

Foto: Peter Veenstra
Foto: Peter Veenstra
Dat vind ik nou mooi
Boskoeien
De Utrechtse weg, tussen
Oosterbeek en Renkum. Als
het windstil is, ruik je het: de
geur van oud geld, gepoetste
Bentleys en kouwe kak. Statig
staan de villaís op gepaste
afstand van de weg, zodat de
tuinen fraaie decors vormen
voor de veel te dure huizen.
Prachtig op het eerste gezicht,
maar als je daar net als ik
twee keer per dag op je brommertje
voorbij komt, wordt de
geschapen kloof tussen de
villabezitters en het voorbijreizende
werkvolk steeds
storender.
Tussen die oprijlanen en verre
villaís doorbreekt echter ÈÈn
perceel deze afstand volledig.
Het huis staat haaks op de
weg, met daarnaast de tuin,
waardoor je als het ware met
de bewoner meekijkt naar zijn
tuin. In die tuin speelt zich
een verhaal af, zorgvuldig
gedirigeerd. Het is een verhaal
van drie generaties
bonte koeien, wat zich alleen
ontvouwt aan de oplettende
passant. Alhoewel de koeien
van plastic zijn, bewegen ze
door het jaar heen: soms
staan de kalveren bij elkaar,
afgezonderd van hun ouders,
dan weer smeekt een kalfje
om melk van haar moeder. De
koeien lijken zich weinig aan
te trekken van het verkeerslawaai,
maar af en toe kijkt er
ÈÈn nieuwsgierig over zijn
koeienschouder. Het is een
wonderlijk schouwspel, dat
elke dag weer boeit.
Peter Veenstra
Redactie Topos
TOPOS / 01 / 2003 41

Stadsranden
Op het raakvlak van stad en
land bevindt zich een
gebied waarin vele, zowel
rode als groene, processen
een rol spelen. Binnen het
huidige voorgestelde beleid
op het gebied van
ruimtelijke ordening, wordt
echter geen aandacht
besteed aan hoe vorm zou
moeten worden gegeven
aan dit gebied. Hoe zou de
stadsrand vorm gegeven
kunnen worden om ruimtelijke
kwaliteit, zoals deze tot
doel gesteld wordt in de
Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening,
te waarborgen of
waar mogelijk te
verbeteren? Een inrichtingsconcept
stadsranden in
dienst van de samenleving
geeft hier een mogelijke
oplossing voor.
Sjoerd van Eijk
Student Landgebruiksplanning
Sjoerd.vanEijk@wur.nl
Wouter Rozendaal
Student Landgebuiksplanning
Wouter.Rozendaal@wur.nl
Fotoís & illustraties
Sjoerd van Eijk &
Wouter Rozendaal
42
TOPOS / 01 / 2003
Rood Ën Groen
Stellingen
· Door een overgangsgebied van stad
naar land te ontwerpen mede ten
behoeve van de stedeling wordt draagvlak
gecreëerd voor dit gebied, waardoor
het open gebied tussen de stedelijke
kernen behouden blijft.
· Een stadsrand moet als een harde
overgang van stad naar land ontworpen
worden om zo het landelijk gebied te
vrijwaren van stedelijke vormen.
· Het landelijk gebied binnen stedelijke
netwerken moet worden gebruikt als
stedelijk uitloopgebied.
· Het aanbrengen van een groen/blauwe
structuur in het landelijk gebied en het
aansluiten van deze structuur op de
stedelijke kern voorkomt het
dichtslibben van het landelijk gebied
met stedelijke vormen.
· Door selectief met aansluitingen van
infrastructuur op de omgeving om te
gaan kan en moet stedelijke ontwikkeling
gestuurd worden.
De stellingen zullen verder uitgewerkt
worden onder de kop: ‘de stadsrand, het
inrichtingsconcept’, waarin deze
stellingen als basis dienen voor het
uiteindelijke inrichtingsconcept.
De stadsrand: een dynamisch geheel
Door de ontwikkelingen van stadsranden
door de tijd heen te bekijken, kan er
voor stadsranden min of meer
voorspeld worden op welke manier een
stadsrand zich in de toekomst zal
ontwikkelen. Hoe zag de stadsrand er
Ligging stadsranden
vroeger uit op een bepaalde plek en
hoe heeft deze stadsrand zich ontwikkeld
tot wat hij nu is? Bij deze ontwikkelingen
zijn een aantal wetmatigheden
te ontdekken. Om deze ontwikkelingen
te kunnen beschrijven is er op hoofdlijnen
de volgende indeling gemaakt op
basis van visuele kenmerken van
stadsranden.
De scherpe stadsrand: een stadsrand die
wordt bepaald door bijvoorbeeld
grenzen van landbouwkavels, of een
weg van lage orde. Er is niet echt sprake
van een barrière die er voor zorgt, dat de
stad niet verder het landelijk gebied in
kan groeien.
De harde stadsrand: een stadsrand die
wordt bepaald door een barrière in de
vorm van bijvoorbeeld een kanaal, een
waardevol geacht natuurgebied, of een
weg van hoge orde. De stad heeft niet
echt de mogelijkheid de barrière over te
steken. (Nu is de sterkte van de barrière
relatief, denk maar aan de Waalsprong
bij Nijmegen)
Er wordt binnen de scherpe en de harde
stadsrand nog het onderscheid gemaakt
tussen de gemengde en de stedelijke
vorm. Bij de gemengde vorm is nog niet
alle ruimte tot de stadsrand in gebruik
door stedelijke functies. Bij de stedelijke
vorm is alle ruimte stedelijk benut,
hierbij moet als kanttekening gemaakt
worden, dat groen ook tot de stedelijke
functies kan behoren.

Scherpe rand Harde rand Diffuse zone
De diffuse zone: een zone die zowel
stedelijke als landelijke functies herbergt.
Daarnaast liggen er in de zone
functies, die typerend zijn voor deze
zone, nader te noemen als stadsrandfuncties.
De zone maakt visueel een
rommelige indruk.
Er zijn nu een tweetal ontwikkelingen
te onderscheiden binnen de fysieke
verschijningsvorm van stadsranden. De
ontwikkeling van de harde stadsrand
met daarin de scherpe stadsrand als
tussenfase en de ontwikkeling van de
diffuse zone.
Ontwikkelingsrichtingen:
1. Van een scherpe naar een harde rand
Kleine kernen beginnen als een verzameling
van bebouwing zonder een echte
grens met het landelijk gebied.
Bebouwing ontwikkelt zich langs
infrastructuur en heeft een lijnvormig
karakter. Op het moment dat er bebouwing
ontstaat die niet meer direct
gerelateerd is aan de oorspronkelijke
infrastructuur, ontstaan er ook stadsranden.
In het begin meestal in de scherpe
variant. Bijvoorbeeld kavelgrenzen
vormen dan de grens van de
bebouwing. De ruimte tot deze kavelgrens
is in het begin nog niet opgevuld
met stedelijke functies, de scherp
gemengde variant. De nog niet opgevulde
ruimten zullen bij uitbreiding echter
snel gebruikt worden voor stedelijke
functies, waardoor de scherp stedelijke
variant ontstaat. Dit proces herhaalt zich
tot de stedelijke uitbreidingen op een
barrière stuiten. Dan ontstaat er eerst
een hard gemengde variant die geleidelijk
overgaat in een hard stedelijke
variant, wanneer de ruimte tot de
barrière helemaal in gebruik is door
stedelijke functies. Dan stopt het
proces, totdat de barrière te zwak
wordt en de oversteek gemaakt wordt.
2. Diffuse zone
Diffuse zones ontstaan op plaatsen waar
ruimte is die nog niet echt een
bestemming heeft. Een diffuse zone is
vaak een stuk grond dat door iedereen
enigszins vergeten is en daarmee
vogelvrij verklaard wordt. Deze zones
kunnen op een tweetal manieren ontstaan.
Ten eerste doordat deze gebieden
ingesloten raken door grote infrastructuurlijnen
en uitdijende steden (Van
Maren en De Zeeuw, 1990). Daarnaast
ontstaat onbestemde ruimte ook op de
plaatsen waar al typische
stadsrandfuncties aanwezig zijn. Deze
stadsrandfuncties hebben zich op die
plaatsen ontwikkeld om een aantal
redenen. De voornaamste redenen zijn:
de grote ruimtedruk in de stad, de
goedkopere grond buiten de stad en de
strengere milieuregels in de stad. In de
diffuse zones wordt een gedoogbeleid
gevoerd met betrekking tot de stadsrandfuncties,
waardoor functies zich
(semi-) illegaal kunnen vestigen (Natuurbeschermingsraad,
1993). In het
verleden werden deze functies zelfs
bewust op afstand van de stad gelegd
om zo de stad geen overlast te bezor-
gen. In een gebied waar al een aantal
stadsrandfuncties voorkomen is sprake
van een aantrekkingskracht op andere
stadsrandfuncties. Zo ontstaan er
concentraties van stadsrandfuncties.
Infrastructuur
Wat is nu de invloed van infrastructuur
op de ontwikkeling van stadsranden?
Er is hierbij het onderscheid te maken
tussen een tweetal ontsluitingsstructuren.
Deze ontsluitingsstructuren
zijn: de tangentiële en de radiale structuur
(Natuurbeschermingsraad, 1993).
Deze beide structuren zorgen op een
verschillende manier voor ontwikkeling
van stedelijke functies.
De tangentiële structuur vormt als het
ware steeds een nieuwe barrière. Als de
stedelijke functies de sprong naar de
“overkant” maken, wordt er na verloop
van tijd weer een nieuwe rondweg
aangelegd. Dan begint het proces van
stedelijke ontwikkeling weer van voren
af aan.
De radiale structuur loopt van het
centrum van de stad naar buiten toe.
Stedelijke Infrastructuur structuur
ontwikkeling vindt vaak plaats gekoppeld
aan deze structuur. Deze stedelijke
ontwikkeling staat bekent onder de
naam corridorvorming, welke als een
soort schrikbeeld gezien wordt als het
gaat om stedelijke ontwikkeling.
Stadsrandwensen
Veel sectoren hebben wensen met
betrekking tot de stadsrand. De wensen
TOPOS / 01 / 2003 43

De belangrijkste doelstelling is het voorkomen
van het aaneengroeien van stedelijke kernen
van zowel de sectoren uit de stedelijke
kant als de landelijke kant krijgen vorm
in de stadsrand, waardoor de ruimtedruk
buitengewoon hoog ligt. Het is
echter wel zo, dat stedelijke functies
sterker zijn dan landelijke functies en
dat zij de neiging hebben de landelijke
functies te verdrijven (Van Maaren en
de Zeeuw, 1990; Draaisma, J. et. al.,
1999).
De stadsrand, het inrichtingsconcept
De belangrijkste doelstelling van het
inrichtingsconcept is het voorkomen van
het aaneengroeien van stedelijke kernen
binnen stedelijke netwerken en het
daarmee open houden van het landelijk
gebied. Om deze doelstelling te kunnen
bereiken, worden in de genoemde
stellingen een aantal beweringen gedaan.
De onderstaande beweringen bieden als
het ware de basisprincipes bij de
ontwikkeling van het inrichtingsconcept
voor de stadsrand binnen het concept
stedelijke netwerken.
Draagvlak door ontwerpen
Om de ongeremde groei van het
stedelijk gebied tegen te gaan en op die
wijze het landelijk gebied open te
houden, is het creëren van maatschappelijk
draagvlak voor het overgangsgebied
van stad naar land noodzakelijk.
Indien er draagvlak is voor dit gebied,
zal er een veel grotere weerstand zijn om
het van inrichting te veranderen. Het
landelijk gebied, aan de rand van de stad,
zal dan zoveel mogelijk gevrijwaard
blijven van stedelijke bebouwing.
Van belang is dat naast draagvlak bij de
bewoners van de stadsrand zelf, dit er
ook dient te zijn bij bewoners van het
achterliggende stedelijke gebied die het
betreffende gebied recreatief gebruiken.
Het draagvlak kan alleen maar tot stand
komen door het overgangsgebied voor
stad en land volgens een aantal
basisprincipes te ontwerpen. Deze
principes moeten de wensen van
verschillende sectoren in de stadsrand
ondersteunen en dienen voort te komen
uit wetmatigheden die volgen uit de
historische ontwikkeling van de
stadsrand. De principes die voor het
benodigde draagvlak zorgen, zijn een
44
TOPOS / 01 / 2003
harde stadsrand, het gebruiken van het
overgangsgebied van stad naar land en
het landelijk gebied binnen het stedelijk
netwerk als stedelijk uitloopgebied en
tenslotte het aanbrengen van structuur
in dit gebied.
Harde rand
Zoals uit het verleden is gebleken, is de
enige situatie waarbij een stadsrand voor
langere tijd op dezelfde plaats blijft
liggen, de situatie van een harde
stadsrand. Door het ontwerpen van een
harde rand is het mogelijk ongeremde
stedelijke groei en daarmee ook het aan
elkaar groeien van steden te voorkomen.
Het ontwerp van de harde stadsrand
moet zo zijn dat er een zo lang
mogelijke stadsrand ontstaat. Een lange
stadsrand heeft enkele belangrijke
voordelen ten opzichte van een korte
stadsrand. Het belangrijkste voordeel
van een lange stadsrand ten opzichte van
een korte stadsrand is, dat er op die
wijze direct aan de rand meer mensen
kunnen wonen en werken.
Stedelijk uitloopgebied
Binnen de mazen van het stedelijk
netwerk komt het landelijk gebied in
dienst van de stad. Om het landelijk
gebied ook als stedelijk uitloopgebied te
ontwikkelen, zullen er landelijke
gebruiksfuncties voor de stedeling, zoals
volkstuincomplexen, maneges,
sportvelden, routes ontwikkeld worden.
Zodoende krijgt het aan de stad grenzzende
landelijk gebied een gebruiksfunctie
voor de stedeling en zal het
draagvlak voor dit gebied vanuit de
stedeling aanzienlijk worden verhoogd.
Het landelijk gebied mag echter niet de
uitstraling van een (semi-)stedelijk
gebied krijgen.
Groen/blauwe structuur
Het aanbrengen van een degelijke
groen/blauwe structuur heeft een
tweeledige functie. Allereerst dient de
structuur er toe de stedeling meer
toegang te geven tot het landelijk gebied.
De structuur loopt vanuit de stad door
de stadsrand het landelijk gebied in en
doorbreekt eventuele barrières voor
laagdynamische en natuurlijke
verbindingen. De gebruiksfuncties
voor de stedeling in het landelijk
gebied worden verbonden door de
groen/blauwe verbindingen. Op die
wijze heeft de structuur de duidelijke
functie van het geleiden van de stedeling
in het landelijk gebied en wordt de
structuur door de stedeling als waardevol
beschouwd.
Ten tweede zijn natuur en ecologie
gebaat bij de realisering van groen/
blauwe verbindingen tussen stad en
land. De groen/blauwe verbindingen
worden vormgegeven door water en
ecologische elementen te koppelen,
waardoor er voor ecologie een grote
meerwaarde ontstaat. Stadsecologie
wordt door het koppelen van stad en
land verbonden met ecologisch waardevolle
gebieden in de mazen van het
stedelijk netwerk. Bij het ontwerpen
van de rand en het koppelen van stad
en land dient bijzondere aandacht te
gaan naar de aantrekkelijkheid en
identiteit van het landschap. Deze
functies van de groen/blauwe structuur
voorkomen het dichtslibben van
het landelijk gebied. Het landelijk
gebied zal door de structuur een
hogere belevingswaarde krijgen en in
een veel hogere mate gewaardeerd
worden, waardoor het draagvlak voor
dit gebied aanzienlijk toeneemt.
Aansluitingen van infrastructuur
Uit de geschiedenis is gebleken, dat
infrastructuur een sterke invloed heeft
op stedelijke ontwikkeling. De infrastructuur
biedt dan ook tal van mogelijkheden
om de stedelijke ontwikkeling
te sturen. Van groot belang zijn de
hiërarchie van de infrastructuur en de
aansluiting van infrastructuur van
verschillende schaalniveaus op elkaar.
Juist de aansluitingen van infrastructuur
geven een enorme impuls aan stedelijke
ontwikkeling, zeker bij infrastructuur op
een hoog schaalniveau. Door op
plaatsen waar het aaneengroeien van
steden dreigt, onder andere infrastructuur
van verschillende typen en verschillende
schaalniveaus te scheiden
kan dit aaneengroeien worden vermeden.

Schematische uitwerking stadsrandconcept
Schematische uitwerking stadsrand
In de figuur schematische uitwerking
stadsrandconcept is een uitwerking
gegeven van de basisprincipes en
ontwerpmaatregelen voor een ontworpen
harde stadsrand met een groot
draagvlak dat er voor zorgt dat steden
niet aan elkaar groeien. De uitgangssituatie
bij deze uitwerking is een scherp
stedelijke stadsrand met een barrière op
grote afstand. Andere uitgangssituaties
zouden kunnen zijn de hard stedelijke
variant, met een barrière direct grenzend
aan de bestaande bebouwing of een
diffuse zone, grenzend aan bestaande
bebouwing of ergens in het landelijk
gebied. In de figuur op de volgende
pagina is een scherpe stadsrand te zien
met een barrière die gevormd wordt
door een nationale/regionale weg. De
principes voortkomend uit de stellingen
zijn in de figuur verwerkt.
De harde ontworpen rand, wordt
gevormd door de overgang van nieuwe
bebouwing op het recreatief intensief
gebruikte landelijk gebied. De
ontworpen zone van intensief (recreatief)
naar extensief landelijk met daarin
aangebracht de groen/blauwe structuur
vormt een harde barrière. Om draagvlak
te krijgen voor deze zone, is het
belangrijk dat er gebruiksfuncties voor
de stedeling worden ingepast. Richting
de al aanwezige barrière, in dit geval de
weg met een nationale/regionale
ontsluitingsfunctie, neemt de intensiteit
van deze gebruiksfuncties steeds verder
af, totdat er alleen nog maar sprake is
van puur landelijk gebied voornamelijk
geoccupeerd door productielandbouw.
De groen/blauwe structuur en het
benutten van het landelijk gebied als
stedelijk uitloopgebied eindigen hier
niet en lopen door tot in het landelijk
gebied aan de overzijde van de regionale
weg. Deze groen/blauwe structuren
zijn gekoppeld aan het laagdynamische
recreatieve netwerk, maar gescheiden
van het hoogdynamische infrastructuurnetwerk.
Op de plaatsen waar
de twee verschillende netwerken elkaar
kruisen worden eventuele barrières
voor het groen/blauwe en het laagdynamische/recreatieve
netwerk opgeheven.
Dit door middel van ongelijkvloerse
kruisingen, bijvoorbeeld
onderdoorgangen. Selectief worden
op de kruisingen overstapmogelijkheden
van het hoogdynamische op het
laagdynamische netwerk gecreëerd. Dit
ten behoeve van het beter toegankelijk
maken van het landelijk gebied als
stedelijk uitloopgebied. Vanaf de
regionale weg wordt het bestaande
stedelijk gebied en het nieuwe stedelijk
gebied ontsloten volgens een hiërarchisch
opgebouwde infrastructuur.
Vanaf de regionale weg worden woonerven
via een tweetal tussenstappen
ontsloten. Een weinig verkeersaantrekkende
functie als wonen wordt op die
wijze ontsloten via een bijpassend
schaalniveau van infrastructuur.
Conclusie
In de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening
mist er een detailuitwerking voor de
stadsrand. Dit terwijl een van de
belangrijkste doelstellingen binnen het
concept stedelijke netwerken het open
houden van het landelijk gebied tussen
de stedelijk kernen is. Door voor dit
landelijk gebied draagvlak te creëren
kan de ruimte gevrijwaard blijven van
stedelijke vormen. De mensen uit het
stedelijk netwerk moeten dus willen
dat het landelijk gebied open blijft.
Het draagvlak moet gecreëerd worden
door bij het ontwerpen van een gebied
extra aandacht te besteden aan de
stadsrand. De stadsrand vormt tenslotte
de koppeling tussen het stedelijk
en het landelijk gebied, dus tussen de
mensen en het landelijk gebied. Bij het
ontwerpen van de stadsrand moet
vooral gelet worden op de basisprincipes
van het stadsrandconcept zoals deze in
deze paper zijn beschreven. Door met
deze principes rekening te houden
krijgen mensen het idee dat het landelijk
gebied iets van henzelf is, een gebied dat
ze kunnen gebruiken en daarbij ook nog
eens een gebied dat er mooi uit ziet.
Hierbij moet wel nog gezegd worden
dat bij het ontwerpen van een stadsrand
de gegeven principes slechts als een
leidraad gebruik moeten worden, een
ontwerp moet namelijk gebaseerd zijn
op gebiedseigen kenmerken en niet op
een standaardconcept. Anders bestaat er
het gevaar dat iedere stadsrand er in de
toekomst hetzelfde uitziet, terwijl
identiteit juist de charme bepaald.
Literatuur
- Van Eijk, S.C.H.J. en Rozendaal, W.J.B. Stadsranden;
Rood èn Groen; Een inrichtingsconcept ontwikkeld aan de
hand van de noordelijke Randstad. 2002
- Draaisma, J. et. al. Waterland, ecologische landbouwtuin
van Amsterdam. Planologische diskussiebijdragen. 1999
- Van Maren, E.N. De Zeeuw, P.H. De overgang stad-land.
Planvorming en ontwerp in het landelijk gebied onder stedelijke
invloed. Directie bos- en landschapsbouw. Utrecht, 1990
- Ministerie van Verkeer Ruimtelijke Ordening en Milieu.
Ruimte maken, ruimte delen. Vijfde Nota over de ruimtelijke
ordening 2000 / 2020. PKB 1. Den Haag, 2001
- Natuurbeschermingsraad. Op de Grens van stad en land.
Advies over natuur en landschap in stadsrandgebieden. 1993
TOPOS / 01 / 2003 45

Wat een snelweg kost
Binnen de ruimtelijke ordening
wordt veel en vaak
ruimtelijk beleid opgesteld.
Volgens ons ontbreekt het
bij ruimtelijk beleid echter
aan een gedegen
ruimtelijke economische
analyse. Veel ruimtelijke
plannen blijven hierdoor
oppervlakkig. Dit is jammer
omdat er zo kansen over
het hoofd worden gezien
en men binnen de ruimtelijke
ordening niet altijd in
staat is om adequaat te
anticiperen op economische
ontwikkelingen. Met
dit idee in het achterhoofd
is geprobeerd om door
middel van een ruimtelijk
economische analyse een
visie te geven op de
ruimtelijk economische
ontwikkeling van Midden-
Limburg.
Nadine KaÔm
Student Landgebruiksplanning
Nadine.Kaim@wur.nl
Steven Voest
Student Landgebruiksplanning
Steven.Voest@wur.nl
Illustraties
Nadine KaÔm & Steven Voest
46
TOPOS / 01 / 2003
De gevolgen van de aanleg van de A73-Zuid
In het kader van het project “3 over 30”
analyseren wij de economische en de
infrastructurele situatie van Midden-
Limburg. Er wordt gekeken wat de
invloed is van de nog aan te leggen A73-
Zuid op de werkgelegenheid in Midden-
Limburg en hoe deze effecten ruimtelijk
tot uitdrukking komen. Aan de hand
van deze ruimtelijke economische
analyse en een gebiedsanalyse geven wij
een visie op hoe Midden-Limburg
gebruik kunnen maken van de
grootschalige infrastructuur die door
Midden-Limburg loopt ten behoeve van
de economische ontwikkeling..
Achtereenvolgens wordt ingegaan op
het belang van infrastructurele netwerken
voor de economie, de ruimtelijke en
economische aspecten van een
investering in infrastructuur en hoe deze
effecten in Midden-Limburg tot
uitdrukking komen. Vervolgens gaan we
in op de mogelijkheden voor de
toekomst en de conclusies.
Het belang van netwerken voor de
economie
Tegenwoordig is de aanwezigheid van
netwerken een van de belangrijkste
vestigingsplaatsfactoren, temeer omdat
het bijdraagt aan de bereikbaarheid van
veel bedrijven. Verandert er iets binnen
een netwerk dan betekent dit de
bereikbaarheid van een gebied verandert.
Dit heeft zijn neerslag op de
economische situatie van een gebied. De
bereikbaarheid van een gebied kan men
vergroten door te investeren in
infrastructuur of door te investeren in
het karakter van knooppunten. Welke
effecten heeft een investering in infrastructuur
en wat voor een effecten heeft
een investering in knooppunten?
De invloed van vervoersassen op
gebieden met lage netwerkdichtheid
Vervoersassen tussen stedelijke velden
lopen vaak door gebieden met een lagere
netwerkdichtheid, meestal hebben ze
geen relatie met het gebied waar ze
doorheen lopen. Door middel van
nieuwe afslagen op de vervoersassen kan
een gebied met een lage dichtheid hierop
aantakken. Hierdoor kunnen de actoren
in de gebieden met een lage dichtheid
makkelijker relaties aangaan en
onderhouden met actoren uit de
omliggende stedelijke velden. Door de
toename van het aantal relaties van het
gebied met een lage dichtheid krijgt de
economie in die gebieden een impuls.
Tevens vormt een afslag een mogelijke
vestigingsplaats voor nieuwe bedrijven
en bedrijven die in de stedelijke velden
gebrek aan ruimte hebben of niet meer
passen in een stedelijke omgeving..
Bovengenoemde mogelijkheden voor
de (nieuwe) bedrijvigheid geven op hun
beurt weer een impuls waardoor weer
nieuwe activiteiten aangetrokken kunnen
worden.
Gedifferentieerde knooppunten
ontwikkeling
Ieder knooppunt herbergt bepaalde
activiteiten. Iedere activiteit is afhankelijk
van een bepaalde modaliteit. Iedere
activiteit heeft daardoor zijn eigen
mobiliteitsprofiel (RARO, 1996). De
aanwezigheid van een bepaalde modaliteit
in een knooppunt heeft daardoor
een structurerende werking op de
vestiging van bepaalde activiteiten en
bedrijven. Indien men knooppunten
selectief bereikbaar maakt voor bepaalde
modaliteiten dan kan ieder knooppunt
andere activiteiten aantrekken. Door de
verdeling van activiteiten over de
knooppunten ontstaat er een netwerk
waarin ieder knooppunt zijn eigen
specialiteit heeft. Omdat de
gedifferentieerde knooppunten elkaar
aanvullen in plaats van beconcurreren,
komt dit economisch gezien ten goede
aan de ontwikkeling van een gebied. Een
gebied verzorgt meerdere activiteiten die
gelokaliseerd zijn in meerdere
knooppunten.
Effecten van een investering in
infrastructuur
Een ingreep in netwerken houdt een
ingreep in de infrastructuur in. Wat voor
een effecten heeft de aanleg van
infrastructuur? Een aantal effecten
komen indirect tot uitdrukking. Dit zijn

Investering in infrastructuur
+
Structurele verandering in
de bereikbaarheid
Invloed op bedrijvigheid
Invloed op aantal arbeidsplaatsen
in sectoren Generatief effect
Extra toename arbeidsplaatsen
door spin-off effecten
Verandering van de economische
structuur
Overzicht van de ruimtelijke en de economische
Bijlage
veranderingen in het gebied
1. Het conceptuele model
de generatieve, distributieve en spin-off
effecten.
Het ontstaan van nieuwe activiteiten is
het zogeheten generatieve effect. “Dit
betreft de totale toename in economische
activiteiten in alle bij de infrastructuurverbetering
betrokken regio’s en
zones. De toename in economische
activiteiten betreft de vestiging van
(nieuwe) bedrijven in de regio of de
uitbreiding van aanwezige bedrijven”
(Bruinsma, 1994). Een verschuiving van
economische activiteiten is het
distributieve effect., “Het distributieve
effect heeft gevolgen voor de ruimtelijke
structuur van een regio maar ze hoeft
niet feitelijk bij te dragen aan een beter
economische functioneren van de hele
regio” (TNO-Inro, 1996, volgens
Martens et al., 1998). Arbeidsplaatsen
binnen een regio kunnen naar nieuwe
bedrijventerreinen verplaatsen, nabij een
nieuwe snelweg.
Het spin-off effect is een effect dat
ontstaat doordat het generatieve effect
een positieve impuls geeft aan de
bestaande economische structuur,
waardoor er extra arbeidsplaatsen in het
gebied ontstaan.
De generatieve effecten en het spin off
effect geven weer wat het structurele
werkgelegenheidseffect is van de aanleg
van infrastructuur. Aan de hand van
deze effecten zijn de veranderingen in de
economie en van de ruimtelijke struc-
+
+
LEGENDA
heeft invloed op
+ heeft een positieve invloed op
Invloed op
werkgelegenheid in
sectoren
Invloed op de locatie van
arbeidsplaatsen Distributief effect
Verschuivingen binnen de
ruimtelijke structuur
tuur te bepalen. In figuur 1 wordt een
overzicht gegeven van de effecten.
Ruimtelijke en economische aspecten
in relatie tot Midden-Limburg
Midden-Limburg kan omschreven
worden als een perifere regio binnen
Nederland. Maar binnen Noordwest-
Europa heeft ze een centrale ligging. In
de nabijheid van Midden-Limburg
liggen een aantal stedelijke gebieden
zoals het KAN-gebied, MHAL-gebied
(Maastricht, Hasselt, Aken, Luik) en het
Ruhrgebied. De regio ligt op een
kruispunt van grootschalige infrastructuur.
De vervoersassen die door
Midden-Limburg lopen, geleiden de
relaties tussen de Randstad/Europoort,
het Ruhrgebied en het MHAL-gebied.
In dit gebied is de A67 de belangrijkste
oost-west verbinding en de A2 is een
belangrijke noord-zuid verbinding.
Midden-Limburg profiteert echter
nauwelijks van deze vervoerstromen. De
regio kan gezien worden als een
doorvoergebied, oftewel als een regio
met een lage netwerkdichtheid waar
grote vervoerstromen doorheen lopen.
Ze vormt een maas in het relatie en
handelsnetwerk.
In het gebied liggen drie belangrijke
knooppunten, te weten Venlo, Roermond
en Weert. Alleen Venlo is op dit
moment een belangrijk knooppunt
voor de vervoersstromen.
Met de aanleg van de A73-Zuid wordt er
2. De effecten in Midden-Limburg
een nieuwe noord-zuid verbinding
gecreëerd die aantakt op de grote
vervoersassen. Het doel wat men met de
aanleg van deze weg tracht te bereiken is
het ontlasten van regionale netwerk en
het vergroten van de bereikbaarheid en
de verkeersveiligheid.
De verwachting, op basis van de theorie,
is dat de aanleg van de A73-Zuid
invloed heeft op de economische en
ruimtelijke structuur van de regio. Maar
hoe groot is deze invloed?
De economische en de ruimtelijke
veranderingen in Midden-Limburg
Met behulp van het conceptuele model
hebben we de grootte van de generatieve
en distributie effecten bepaald. Voor
Midden-Limburg zijn de gevolgen van
de aanleg van de A73-Zuid positief voor
de economie, dit wil zeggen dat er
arbeidsplaatsen ontstaan. Maar hoe
moet dit effect geïnterpreteerd worden,
is het effect groot of klein? Er ontstaan
ongeveer 850 arbeidsplaatsen. Op een
totaal van de 42000 arbeidsplaatsen op
de oostoever is dit niet heel erg veel. Dus
de invloed van de A73-Zuid op de
economie is gering te noemen. De
sectoren Vervoer en communicatie en
Handel profiteren het sterkst van de
komst van de A73-Zuid. Dit komt
doordat ‘bereikbaarheid’ een belangrijke
vestigingsplaatsfactor is voor deze
sectoren en omdat deze sectoren een
hoge autonome groei kennen die
TOPOS / 01 / 2003 47

versterkt wordt door de komst van de
A73-Zuid. Het grootste deel van de
nieuwe arbeidsplaatsen komen terecht
op nieuwe bedrijventerreinen die gelegen
zijn naast afslagen van de A73-Zuid. De
nieuwe arbeidsplaatsen die ontstaan
door spin-off effecten komen overal in
het gebied terecht maar vooral op
locaties waar zich nu ook al bedrijvigheid
heeft gevestigd. De spin-off effecten
versterken de huidige economische
structuur.
Voor het effect van de aanleg van de
A73-Zuid op de ruimtelijke structuur
geldt een ander verhaal. Het aantal
arbeidsplaatsen dat gaat schuiven is
2400. Dit is een aanzienlijk deel van het
totaal aan arbeidsplaatsen in Midden-
Limburg. In de afgelopen jaren is op de
oost-oever niet veel hectare bedrijventerrein
uitgegeven, hierdoor was het voor
veel bedrijven die zich op de oost-oever
bevonden moeilijk om te verhuizen. Nu
er veel nieuwe terreinen worden
ontwikkeld, kunnen deze bedrijven zich
eindelijk verplaatsen. Dit betekent dat er
een verschuiving van bedrijvigheid gaat
optreden van de oude kernen naar de
nieuwe terreinen. Hierdoor komt in de
oude kernen ruimte vrij en neemt de
overlast af waardoor de leefbaarheid
toeneemt. Een gevolg is wel dat een deel
van de beroepsbevolking moet
verhuizen of verder moet reizen naar
hun werk. Op de oost-oever zijn de
gevolgen voor de kernen kleiner dan
voor de west-oever van de Maas, omdat
de bedrijven op de oost-oever over
relatieve korte afstand verplaatsen.
Hierdoor hoeft de beroepsbevolking
niet te verhuizen. Op de west-oever zal
dit wel het geval zijn waardoor de
kernen een deel van hun bevolking en
hun arbeidsplaatsen zullen kwijt raken.
Tevens zal een deel van de vervoersstromen
die over de N-wegen lopen in de
toekomst over de A73-zuid lopen,
hierdoor verliezen de kernen van de
west-oever een deel van hun contacten
met de omliggende stedelijke velden.
Hierdoor krijgen de kernen een meer
geïsoleerdere ligging waardoor ze zich
48
TOPOS / 01 / 2003
meer zullen moeten richten op mensen
die belang hechten aan een mooie en
rustige leefomgeving. Voor Roermond
betekent de komst van de A73zuid
een sterke impuls voor de lokale
economie. Deze zal zich beter op de
vervoersstromen kunnen richten.
Waardoor sectoren zoals ‘handel en
vervoer’ en ‘communicatie’ zich kunnen
vestigen zodat Roermond minder
afhankelijk zal worden van de traditionele
sectoren zoals industrie.
De mogelijkheden van Midden-
Limburg voor de toekomst
Nu geanalyseerd is wat de economische
en de ruimtelijke gevolgen zijn van de
aanleg van de A73-Zuid kan men gaan
kijken wat de mogelijkheden zijn om in
de toekomst gebruik te maken van de
verbeterde bereikbaarheid. De kansen
voor Midden-Limburg liggen in een
gedifferentieerde knooppuntenontwikkeling
waarbij de verschillende
activiteiten binnen de knooppunten op
elkaar afgestemd worden. De
verschillende netwerken kunnen in de
knooppunten door middel van
verknoping van modaliteiten verweven
worden. In en om de knooppunten kan
ruimte geboden worden aan activiteiten
die gerelateerd zijn aan de infrastructuur.
De nadruk ligt daarbij op logistieke en
zakelijke dienstverlening. Door een
goede afstemming van activiteiten en
verknoping van modaliteiten kan
Midden-Limburg zich als een
‘draaischijf’ voor de vervoersstromen
ontwikkelen.
Conclusies
We hebben geprobeerd te laten zien hoe
een ingreep in de infrastructuur bepaalde
economische effecten kan veroorzaken.
Hoe groot de economische effecten zijn
is onder meer afhankelijk van de
ruimtelijke en economische structuur
van het gebied waar de ingreep
plaatsvindt.
Voor Midden-Limburg geldt dat de
ruimtelijke effecten groter zijn dan de
economische effecten. Een mogelijke
oorzaak kan zijn dat de verbetering van
de bereikbaarheid vooral lokaal van
belang is. Veel bedrijven verplaatsen dan
ook van binnen de regio naar een locatie
aan de A73-Zuid. Een andere mogelijke
oorzaak is dat er langs het nieuwe traject
weinig ruimte is om uit te breiden. Het
economische effect blijft daardoor vooral
beperkt tot de regio waar het traject van
de A73-Zuid doorheen komt. Indien er
meer ruimte was geweest voor de
ontwikkeling van bedrijventerreinen
was het mogelijk geweest dat het
economische effect groter zou zijn
geweest dan nu het geval is.
De constatering dat het ruimtelijk effect
groter is dan het economische is
belangrijk voor het opstellen van
ruimtelijk beleid. Indien men meer in
wil zetten op een bepaalde economische
ontwikkeling moet dat anders aangepakt
worden, zoals het geschikt maken van
locaties voor een bepaalde sector. De
aanleg van infrastructuur kan daarbij wel
de ontwikkeling sturen.
Indien men weet welke bedrijven er
aangetrokken worden door (nieuwe)
infrastructuur en men wil de economie
verder stimuleren moet men dus zorgen
dat er genoeg ruimte is voor de
gewenste ontwikkelingen.
Literatuur
- Bruinsma, F. (1994), De invloed van transportinfrastructuur
op ruimtelijke patronen van economische
activiteiten, Utrecht, Elinkwijk BV.
- Martens, M., O. Raspe, C.J. Ruijgrok (1998),
Economie en infrastructuur; Bevindingen van de
projectgroep ‘Economie en infrastructuur’ over dit
werkveld, economische evaluatie en effecten van infrastructurele
investeringen, Delft, TNO-Inro.
- Raad voor de ruimtelijke ordening (1996), Wisselwerking
tussen verstedelijking en infrastructuur, Knooppunten
en vervoerscorridors als ordenend principe voor de
ruimtelijke ordening, aangeboden aan de Minister van
Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer
en de Minister van Verkeer en Waterstaat op 14 oktober
1996, Den Haag, Sdu Uitgevers.

Urban Flotsam,
stirring the city,
CHORA,
Raoul Bunschoten, Takuro
Hoshino en HÈlËne Bine - Uitgeverij
010 - Rotterdam 2001 -
ISBN 9064503877 - E 62,50
Gertjan Jobse
Redactie Topos
Gertjan.Jobse@wur.nl
Boeken
Onze zoektocht naar informatie is
eindeloos. We zoeken nog altijd naar
manieren om met complexe veranderingsprocessen
om te gaan, in bijvoorbeeld
de stedelijke omgeving of het
waterbeheer. Dit is enigzins paradoxaal,
omdat we proberen oplossingen te
bedenken voor problemen waarvan we
achterliggende krachten nauwelijks
kunnen (be)grijpen. Hebben we toch
nog meer kennis nodig, of gebruiken
we het bekende niet goed? Het boek
Urban Flotsam, de eerste publicatie van de
architecten van het
onderzoekslaboratorium CHORA,
introduceert een nieuwe manier van
kijken naar problemen in de ruimtelijke
planning.
Wrakhout
De tijd van de grote oplossingen kan
dan voorbij zijn, het boek Urban Flotsam
mag opgevat worden als een
vernieuwend manifest voor de ruimtelijke
planning. Niet de complexiteit van de
wereld, maar de onduidelijkheid over
problemen die we moeten aanpakken
belemmert ons in het handelen, stellen
de auteurs. De ongrijpbare en trage
processen die we onder de noemer
globalisering plaatsen spelen zich veelal
buiten je waarneming af. Allerlei
fenomenen in de ruimte drijven voorbij
als wrakhout (flotsam), zonder een
duidelijk kader.
Volgens CHORA is het daarom zaak op
een nieuwe manier naar de ruimte te
kijken, nieuwe kaders te scheppen. Deze
kaders liggen juist in het lokale, de plek
zelf. Daarbij is een manier nodig om de
krachten achter veranderingen inzichtelijk
en toepasselijk te maken. Het boek
Urban Flotsam reikt hiervoor een
methode aan, de Urban Gallery.
Belangrijk hierin zijn een aantal nieuwe
instrumenten om complexiteit in beeld
te brengen. Het planproces is opgedeeld
in vier stappen: how to see, how to play, how
tell en how to act. Dit zijn tevens de
hoofdstukken van het boek, dat is
aangevuld met concrete studies en
stellingen, die met de hoofdtekst zijn
verweven.
Het eerste hoofdstuk how to see? gaat
over het opslaan van fenomenen van
verandering in een database. Deze
waarnemingen doe je bijvoorbeeld al
wandelend door een landschap naar
punten die je at random gekozen hebt op.
Je ziet zo andere dingen, dan wanneer je
gericht gaat zoeken naar herkenbare
zaken. De volgende stap is het bedenken
van instrumenten om verandering in
gang te zetten. In how to play? zijn dit de
bouwstenen (programma’s) om nieuwe
verbindingen te maken tussen functies.
Wanneer je deze combineert ontstaan
nieuwe realiteiten: how to tell? gaat over
scenario’s waarin je anders tegen
bepaalde problemen aankijkt. Het laatste
hoofdstuk: how to act? gaat over de
organisatie, die het veranderingsproces
in beweging kan zetten.
Sterkten en zwakten
Met een ogenschijnlijk simpele methode
behandelt de Urban Gallery alle stappen
van het planproces. Dit heeft voor- en
nadelen. Een voordeel is de vernieuwing
in de methode door de combinatie van
veel elementen in een heldere
procesarchitectuur. Wanneer je de
gebruikte terminologie vertaalt naar
reeds gebruikelijke begrippen, blijken er
bekende elementen – scenario’s,
lagenbenadering - in te ziten. Maar waar
de gebruikelijke methoden doorgaans
blijven haken in patroonstudies naar
waarneembare verschijnselen, gaat de
Urban Gallery verder met de analyse van
processen, om in te zetten in de
planvorming. Alles verandert onder
invloed van globale krachten en in het
sturen van deze processen ligt de
oplossing voor lokale omgevingen.
In de tweede plaats ligt de kracht van de
Urban Gallery in de structuur voor het
omgaan met kennis die zij biedt: hoe
kennis te verwerven, samen te brengen
en hieruit nieuwe oplossingen te
genereren en uit te voeren. Er wordt
TOPOS / 01 / 2003 49

hiervoor veel overhoop gehaald, maar
uiteindelijk past dit netjes in het gestelde
kader. Of dit altijd nuttige kennis
oplevert valt te bezien, maar methoden
als random sampling, procesanalyse, management
games en het werken met prototypen
laten op zijn minst een frisse wind
waaien door de beperkende methoden
die nu gebruikelijk zijn.
Het is daarbij de vraag of de in het boek
gebruikte kleine schaal – de schaal van
stedelijke omgevingen, woonwijk –
eenvoudig op te trekken is naar een
grotere schaal, bijvoorbeeld de
Deltametropool of transportassen? Dit
is een interessant experiment, dat de
moeite waard is eens te ondernemen!
Ook op deze schaal gaat het er ten slotte
om, wat op lokale omgevingen gebeurt.
Hiermee zou de Urban Gallery uit de
beperkende stedebouwkundige kaders
gehaald kunnen worden die het zichzelf
nu stelt. Meer dan de titel vermoedt is
het een Future Gallery, de instrumenten
zijn immers universeel toepasbaar voor
meervoudig ruimtegebruik.
De derde en laatste overweging ligt in de
communicatie. Na de derde fase how to
play? is een kleine groep zeer betrokken
mensen bekend met alle ins and outs van
de ontwikkelde scenario’s. Het idee is dat
deze mensen de scenario’s verder
ontwikkelen en het communiceren naar
de maatschappij. Dat is helder: een
goed plan heeft in een bepaalde groep
50
TOPOS / 01 / 2003
overeenstemming in het probleem en de
oplossing daarvoor nodig. Het is echter
de vraag of een beperkte groep het derde
criterium (momentum) kan genereren
de plannen daadwerkelijk uit te voeren.
Deze vraag gaat verder dan dit boek,
maar is zeer actueel. De komende jaren
zullen moeten uitwijzen of dergelijke
Communities of Practice democratische
planvorming kunnen incorporeren of
vervangen.
Het begrijpen van het boek Urban
Flotsam is niet eenvoudig. Het staat vol
met grafisch sterke beelden/kaarten en
poëtische teksten, al zijn deze niet
altijd consistent. Het boek vormt zo
een juweeltje als manifest. De gebruikte
proto-taal (mix van waarneming en
bedoeling) wordt echter slechts in
beperkte kring begrepen: het jargon is
onbegrijpelijk voor buitenstaanders.
Terug naar de titel van het boek: stirring
kan opstoken of aanzetten betekenen.
Het is duidelijk geworden dat de huidige
onderwijs- en planningspraktijk vaak
onvoldoende voorbereid is om met
veranderingsprocessen om te gaan.
Misschien gaat het er ook niet om het
hele boek te begrijpen, maar zou je er
eerder uit kunnen pikken wat je
aanspreekt. Het boek reikt een basale,
maar heldere methode aan, de uitdaging
ligt nu in het uitwerken en uitvoeren
hiervan!
Landkaartmos
Dirk Sijmons - Uitgeverij 010 -
Rotterdam 2002 -
ISBN 90 6450 494 6 - E 29,50
Manoesjka Snijders
Student Landschapsarchitectuur
Manoesjka@hotmail.com

Alweer een boek over landschap…wat
meer kan er nog geschreven worden over
landschap? Hebben we het assortiment
brillen inmiddels niet doorgewerkt? Zijn
er niet genoeg analyses gemaakt en
uiteenzettingen geschreven? Ja,
misschien wel. Maar landschap blijft een
boeiend onderwerp, want zoals J.B.
Jackson aangeeft: ‘Why is it, I wonder, that
we have trouble agreeing on the meaning of
landscape? The word is simple enough, and it
refers to something which we think we
understand; and yet to each of us it seems to
mean something different’.
Landkaartmos gaat verder waar =Landschap
(1998) ophield. In Landkaartmos
ligt de focus op de vraag hoe het landschap
kan worden begrepen als object van beleid,
planning en ontwerp. Om hier inzicht in te
krijgen worden raakvlakken met
cultuurbeleid en ruimtelijke ordening
opgezocht. Hoe we om kunnen gaan
met landschappen in verandering, hangt
af van de opgaven die er liggen op deze
raakvlakken.
Het boek bestaat uit een verzameling
beschouwingen die zich bewegen tussen
landschap, cultuur en ruimtelijke
ordening. Er is aandacht voor de relatie
tussen cultuurbehoud en de cultuur van
het maken, ruimtelijke concepten en het
(on)bedoelde gebruik hiervan, de zin en
onzin van intensief & meervoudig
ruimtegebruik, de relatie tussen stadland
en de aandacht voor regionaal
ontwerpen. Tot slot wordt de
landschapsarchitect(uur), als zijnde een
vak waarin bewogen wordt op vele
verschillende raakvlakken, belicht.
De essays hebben de vorm van tijdschriftartikelen,
hangen redelijk met
elkaar samen en zijn goed leesbaar. Bij
het openslaan van de inhoudsopgave
zou je de weg even bijster kunnen raken,
maar laat dat je niet weerhouden! De
beschouwingen worden aangevuld met
mooie fotoreportages (door
landschapsfotografen, zoals de molen
van Gerco de Ruijter “wat ziet de vlieger
op het strand”, zie foto), gedichten en/
of statements en projectdocumentatie
van H+N+S Landschapsarchitecten
(zoals het visioen van “Brabant 2050: de
complete stad”, zie plankaart).
De inhoud
Stel dat je een tentoonstelling voor een
Landschapsafdeling in het Nationaal
Museum zou willen samenstellen. Hoe
zou dat eruit moeten zien en wie
zouden de samenstellers van deze
tentoonstelling moeten zijn? Tussen de
regels door wordt gezinspeeld op onze
bewustwording van de maakbaarheid
van ons landschap. Want gewoon is dit
niet per definitie; een toerist ervaart ‘zijn
verblijf als een vaartocht door een
schilderij van Mondriaan’. Maar het is
geen star schilderij, meer landschap als
levend kunstwerk! In dit levende kunstwerk
is de samenhang tussen cultuur en
Wat ziet de vlieger op het strand? Brabant 2050: de complete stad
landschap groot, zoals blijkt uit een
tussentijdse conclusie: eigenlijk gaat
iedere beschouwing over landschap,
over cultuur. Hoe daar nu op te anticiperen?
Door het oude te bewaren of
door het nieuwe te maken? Is het of/
of? Of kan het ook en/en? Cultuurhistorie
en ruimtelijke ordening raken
elkaar hier. Waar zijn (hot) items als
stad-land relaties, contouren en meervoudig
ruimtegebruik te plaatsen
binnen de ruimtelijke ordening? En wat
is de relatie met (het) landschap? Oh ja,
en waar staat de landschapsarchitect in
dit gedruis? De verschillende
beschouwingen werpen licht op bovenstaande
zaken.
Work in progress
‘Het Nederlandse landschap is een
artefact waaraan al meer dan een
millennium door mensenhanden wordt
gewerkt. Is het daarmee een voltooid en
gecanoniseerd kunstwerk, of blijft het
altijd in de maak?’ Wat op voorhand al
te vermoeden valt, kan na het lezen van
Landkaartmos onderstreept worden:
het laatste is het geval. De verschillende
uiteenzettingen verhelderen vele vragen
maar een (eenduidige) conclusie over
welke relatie (het) landschap heeft ten
opzichte van beleid, planning en
ontwerp is niet te geven. Maar dit was
ook niet de pretentie! Sijmons
constateert zelf dat het allemaal een
prettig gestoorde, anarchistische boel is
geworden. Er zijn zoveel raakvlakken
met even zovele vakgebieden. En dat
maakt de positie van de
landschapsarchitect er niet duidelijker
op. Misschien moet we dat ook gewoon
even zo laten: work in progress! Het
assortiment brillen is nog lang niet
uitgeput.
p.s. Landkaartmos bestaat echt! De
kleinste vakgenoot van de landschapsarchitect
heeft de naam Rhizocarpon
Geograficum. Deze korstmos (zie
voorkant boek) dankt zijn naam aan het
feit dat zijn textuur veel weg heeft van
een landkaart…
TOPOS / 01 / 2003 51

Tapas
Tentoonstellingen,
symposia, excursies,
discussie-bijeenkomsten.
Er is genoeg te doen
voor de student die ook
in zín vrije tijd met zín
studie bezig wil zijn.
Dus kijk hiernaast, hoe je
je kennis(sen-netwerk)
kan vergroten.
52
TOPOS / 01 / 2003
Organische architectuur. Mens en
natuur als inspiratie voor het bouwen
Datum
15-02-2003 t/m 18-05-2003
Lokatie
Beurs van Berlage,
Beursplein 1, Amsterdam
Kosten
E 5,-
Info
Beurs van Berlage
www.beursvanberlage.nl
tel: 020-5304141
‘Organische architectuur’ is een expositie
voor de toekomst. Weliswaar wordt
eerst de historische ontwikkeling
gedurende de twintigste eeuw geschetst
aan de hand van grote architecten
(pioniers als: Eero Saarinen, Alvar Aalto,
Hans Scharoun en vele anderen), maar
het accent ligt vooral op recente en
hedendaagse architectuurprojecten uit de
hele wereld en op de mogelijkheden die
deze vorm van bouwen voor de toekomst
in zich draagt. De expositie wil
nadrukkelijk opdrachtgevers, beleidsmakers,
ontwerpers en architecten uitdagen
hun verantwoordelijkheid te nemen
bij het initiëren van bouwprojecten, daar
zij voor een belangrijk deel de kwaliteit
van onze leefomgeving bepalen.
Atelier HSL Prijsvraag: A design for
places left over after planning.
Datum
15-02-2003
Kosten
E zie website
Info
www.atelierhsl.nl
Atelier HSL schrijft op 15 februari
2003 een competitie uit waarin zij
(landschaps)architecten, stedenbouwers,
ontwerpers, e.a geïnteresseerden
met uitzonderlijke ideeën uitnodigt een
plan te leveren voor vijf landschappelijke
inpassingszones langs het tracé
van de Hogesnelheidslijn-Zuid. De
prijsvraag wordt bekend gemaakt via
de website van Atelier HSL en inschrijving
op de competitie kan via de website.
De plannen moeten uiterlijk op 15
april 2003 binnen zijn. Meer informatie
over Atelier HSL, de randvoorwaarden,
het programma van eisen en
de betreffende locaties aangaande deze
competitie, zijn vanaf 1 februari 2003
te vinden op deze website.

Alle Hosper (1943-1996)
de man, het vak, de projecten.
Datum
15-12-2002 t/m 23-02-2003
Lokatie
ABC Arcitectuurcentrum Haarlem
Kosten
Gratis
Info
www.architectuurhaarlem.nl
Overzichtstentoonstelling van Alle
Hosper, oprichter van Bureau Alle
Hosper, landschapsarchitectuur en
stedenbouw.
In het voorjaar van 2003 verschijnt het
oeuvre-boek van Alle Hosper.
Alle Hosper heeft op het gebied van de
Nederlandse landschapsarchitectuur niet
alleen zijn sporen verdiend, maar ook
aan de volwassenwording van dat metier
en de verbintenis van het vak met de
stedenbouwkundige discipline een
belangrijke bijdrage geleverd.
Van bakeliet tot composiet
Datum
09-11-2002 t/m 23-02-2003
Lokatie
Design Museum,
Jan Breydelstraat 5, Gent, België
Kosten
E zie website
Info
http://design.museum.gent.be
“Van bakeliet tot composiet - design
met nieuwe materialen” is een expositie
over de invloed van nieuwe materialen
op de vormgeving.
Nieuwe materialen hebben steeds een
belangrijke rol gespeeld in de
vormgeving. Na de duidelijke plasticrevolutie
heeft zich een veel stillere, bijna
onopgemerkte evolutie voltrokken.
Themarondleidingen worden gehouden
op 1 december en 19 januari. Reseveren
noodzakelijk, zie de website.
Eindsymposium project 3over30
Datum
21-03-2003, 13:00 uur
Lokatie
Gouvernement,
Maastricht
Kosten
Onbekend
Info
Vakgroep Landschapsarchitectuur
Studenten en medewerkers van TU
eindhoven, Bouwacademie van
Amsterdam en Wageningen Universiteit
presenteren hun ideeën voor de
toekomst van de zandgronden van
Noord- en Midden-Limburg 2030.
In drie ontwerpopgaven (Derde
ontginning van Noord-Limburg, Eiland
van Weert/Nederweert, Verborgen tuin
van Midden-Limburg) is vanuit
architectuur, stedebouw en landschapsarchitectuur
op zoek gegaan naar de
ruimtelijke kwaliteit.
TOPOS / 01 / 2003 53

54
TOPOS
International
INTERNATIONALE TOPOS?
Komend voorjaar gaat TOPOS internationaal! Wat is de betekenis van landschap, of de invulling
van landgebruiksplanning en ontwerp in Europa, of de wereld? Is de Hollandse planning wel
internationaal georiÎnteerd? Hoe zit het met (Nederlandse) ontwerpbureauís over de grens?
Veel buitenlandse studenten komen studeren of werken in Wageningen. Zij dragen met hun achtergrond en ideeën bij aan
het academisch klimaat. Maar wat weten we eigenlijk van de onderzoeksonderwerpen en ontwerpstudies waar zij zich mee
bezighouden? Hoe wordt in andere landen tegen het vakgebied aangekeken?
TOPOS wil de blik verruimen en een speciaal themanummer uitgeven. Het voorjaarsnummer hoopt onderwijs,
onderzoek en ontwerp in een internationale context te tonen. Dit doen we voor zowel de internationale en Nederlandse
studenten als de medewerkers van de ‘ruimtelijke’ leerstoelgroepen van Wageningen Universiteit, als ook de bureauleden.
Je bent van harte uitgenodigd te schrijven in deze internationale uitgave. Heb je een interessant onderwerp of ken je
mensen die iets te vertellen hebben? Geef het aan ons door. Voor meer informatie kun je ons bereiken op:
st.topos@wur.nl. Het succes van de uitgave van dit nummer hangt af van de reacties die we krijgen. De eerste contacten
zijn reeds gelegd, we zien uit naar je bijdrage!
Gertjan Jobse – hoofdredacteur
AN INTERNATIONAL TOPOS?
The Spring issue of TOPOS will be a special international one. What does landscape, land-use
planning and landscape architecture mean in different countries in Europe or across the world?
Is Dutch spatial planning internationally oriented, and the design practice different offices work in?
Many international students come to study and work in Wageningen. Their different backgrounds and ideas contribute to
the rich climate at our university. But what do we really know of the research and design topics they are dealing with?
TOPOS wants to broaden its scope and prepare a special issue, written by and for our subscribers: both the international
and Dutch students and staff at the ‘spatial’ departments of Wageningen University and the subscribing offices. The
Spring issue will cover education, research and design in an international context.
You are kindly invited to write for this international publication. If you have an interesting topic, opinion, experience or
contacts? To exchange ideas and for more information, please contact us: st.topos@wur.nl. The publication of this issue
will depend on the reactions and contributions we get. We already established the first contacts and are looking forward to
your contribution!
Gertjan Jobse – editor in chief
Verder:
- Ontwerpen aan Hoogvliet: drie afstudeeronderzoeken
- De Tuin van Midden-Limburg, het reconstructieatelier
- De Maas in het Net, de motortjes achter ongrijpbare processen
- Ondernemingsgeest: interviews met vaklieden
- Archiprix 2003
TOPOS / 01 / 2003

Peter Veenstra Eindredactie Gertjan Jobse Hoofdredactie
Marja van den Brink Eindredactie Sjoerd van den Berg Redactie
Bart Wubben Red./Opmaak
Jornt Schroder Redactie
Cees v/d Veeken Red./Opmaak Wil jij ook bij de Redactie?
COLOFON
TOPOS is de periodiek van de studie
Landschap, Planning en Ontwerp en het
Laboratorium voor Ruimtelijke Planvorming
van Wageningen Universiteit. Het
blad wordt gemaakt door studenten en
verschijnt driemaal per jaar.
Abonnementen
Een abonnement op het tijdschrift TOPOS
kost 15 Euro per jaar. Bij overmaking van
dit bedrag op giro 9151699 ten name van
TOPOS in Wageningen, krijgt u de reeds
verschenen nummers van het betreffende
jaar en de nieuwe nummers toegestuurd.
Vermeld wel het volledige adres
waarop u TOPOS wilt ontvangen. Een
abonnement op TOPOS loopt van januari
tot december. Opzeggingen dienen voor
1 december te geschieden. Leden van
de studievereniging Genius Loci en medewerkers
van het Laboratorium voor
Ruimtelijke Planvorming ontvangen
TOPOS gratis. Voor inlichtingen kunt
u mailen naar: st.topos@wur.nl
Redactie
Peter Veenstra, Sjoerd van den Berg, Marja
van den Brink, Jornt Schroder, Gertjan
Jobse, Bart Wubben, Cees v/d Veeken,
Sandra Perez Rodriguez
Opmaak
Bart Wubben, Cees v/d Veeken
Eindredactie
Peter Veenstra, Marja van den Brink
Hoofdredactie
Gertjan Jobse
Redactieadres
Redactiekamer TOPOS
Generaal Foulkesweg 13
6703 BJ Wageningen
Bezoekadres
De Hucht, kamer 103
tel. 0317-484245
E-mail
st.topos@wur.nl
Homepage
www.wau.nl/rpv/geniusloci/
glhome.htm
Druk
NEXTPRINT, Rosmalen
Oplage
450 exemplaren
TOPOS / 01 / 2003 55

Atrium de Hucht
- sculptuur
- hovenier
- vlonder
- wand
Atrium de Hucht
- sculptuur
- hovenier
- vlonder
- wand
TOP
LANDSCHAPPEN
Atrium de Hucht
- sculptuur
- hovenier
- vlonder
- wand
Atrium de Hucht
- sculptuur
- hovenier
- vlonder
- wand
In de serie Toplandschappen belicht TOPOS bijzondere plekken in de stedelijke buitenruimte en
het rurale landschap. Heeft U ook een suggestie voor Toplandschappen, mail: st.topos@wur.nl