Lagen van Betekenis - Museum Volkenkunde
Lagen van Betekenis - Museum Volkenkunde
Lagen van Betekenis - Museum Volkenkunde
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
LAGEN VAN BETEKENIS:<br />
KLEDING AAN DE AMOER<br />
SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
RMV 1202-267 Vrouwenjas <strong>van</strong> vissenhuid.<br />
Colofon<br />
Tekst Sudha Rajagopalan ©<br />
M.m.v. Cunera Buijs<br />
NL-vertaling Muiderkring-Logos bv, Leiderdorp<br />
Redactie Paul L.F. <strong>van</strong> Dongen & Marlies Jansen<br />
Objectfotografie Ben Grishaaver<br />
Foto's op locatie Cecilia Odé<br />
<strong>Museum</strong> website www.rmv.nl<br />
De Conservator Cunera Buijs (e-mail: mailto:cunera@rmv.nl)
<strong>Lagen</strong> <strong>van</strong> betekenis:<br />
Kleding aan de Amoer<br />
Inleiding<br />
I. De collectie<br />
- Adolf Vasilivich Dattan<br />
II. De volkeren aan de Amoer<br />
- Omgeving<br />
- Culturen vloeien in elkaar over<br />
- Sovjetisering <strong>van</strong> de Amoer-culturen<br />
III. Traditionele kleding <strong>van</strong> de Amoer-volkeren<br />
- Principes <strong>van</strong> Amoer-kleding<br />
- Kleuren<br />
- Zomerkleding<br />
- Huiden en vachten voor de winter<br />
- Kledingaccessoires<br />
- Schoeisel<br />
- Sieraden<br />
IV. Naaien – het domein <strong>van</strong> de vrouw<br />
- Het bewerken <strong>van</strong> de huiden<br />
- Naaigerei<br />
- Patchwork en tassen<br />
V. Motieven en hun inspiratie<br />
- Werelden vloeien in elkaar over<br />
- Het vraagstuk <strong>van</strong> de herkomst<br />
- Levensboom<br />
- Vogelmotieven<br />
- Slangen-, spiraal- of drakenmotieven<br />
- Rendiermotieven<br />
- Symboliek <strong>van</strong> het water<br />
- Vismotieven<br />
- Getransformeerde maskers<br />
VI. Versieringen en hun betekenis<br />
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
VII. Amoer-kleding: verandering en continuïteit<br />
- Amoer-kleding in de sovjetperiode<br />
- De postsovjetperiode: een zoektocht naar hun verdwenen tradities<br />
VIII. Bibliografie<br />
Noten<br />
1
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
<strong>Lagen</strong> <strong>van</strong> betekenis: Kleding aan de Amoer<br />
Inleiding<br />
In het gebied rond de rivier de Amoer in zuidelijk Siberië is duidelijk te zien dat bij het maken<br />
en dragen <strong>van</strong> kleding en de opvattingen die hierbij een rol spelen, de grenzen tussen de<br />
werelden <strong>van</strong> mens en dier in hoge mate in elkaar overvloeien. In deze publicatie worden de<br />
kledingculturen <strong>van</strong> twee groepen, de Nivch en Orotsj, behandeld. Er wordt uitgebreid<br />
ingegaan op het maken <strong>van</strong> de kleding, de streekspecifieke motieven, het naaien als domein<br />
<strong>van</strong> vrouwen en de veranderingen in Amoer-kleding <strong>van</strong> de pre-sovjet- tot de postsovjetperiode.<br />
2
I. De collectie<br />
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong> in Leiden bezit een belangrijke verzameling jassen,<br />
laarzen, hemden, wanten, petten, naaigerei en verwante artikelen <strong>van</strong> twee groepen uit het<br />
Zuidoost-Siberische Amoer-gebied: de Nivch en Orotsj.<br />
Adolf Vasilivich Dattan<br />
Deze verzameling gaat terug tot 1898. De verzamelaar, Adolf Dattan, schonk het museum<br />
destijds ongeveer 500 voorwerpen.<br />
Adolf Vasilivich Dattan (1854-1924) was een koopman in dienst <strong>van</strong> de Duitse handelsfirma<br />
Kunst & Albers, die in 1864 in Vladivostok werd opgericht. Dattan trad in 1874 in dienst <strong>van</strong><br />
deze firma. Hij dreef ruilhandel met vertegenwoordigers <strong>van</strong> de verschillende inheemse<br />
volken in het Amoer-gebied en slaagde erin een aanzienlijke hoeveelheid kunstvoorwerpen<br />
uit deze streek te verzamelen. Hij schonk collecties bestaande uit ongeveer 500 voorwerpen<br />
aan Europese musea in Leiden, Oslo, Braunsweig en Wenen. Na het uitbreken <strong>van</strong> de<br />
Eerste Wereldoorlog werd hij er<strong>van</strong> beschuldigd een Duitse spion te zijn en werd hij<br />
verbannen naar Kolpaschewo, ten noorden <strong>van</strong> Tomsk. Aan het einde <strong>van</strong> de oorlog verliet<br />
Dattan Rusland om er daarna nooit meer terug te keren.<br />
De Dattan-collectie in het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong> (serienummer 1202) bestaat,<br />
naast kleding, uit dierenhuiden, gebruiksvoorwerpen, vis- en jachtgereedschap, amuletten,<br />
modellen <strong>van</strong> huizen en boten e.d., die bij elkaar een goed beeld geven <strong>van</strong> de materiële<br />
cultuur <strong>van</strong> de Nivch en Orotsj aan het einde <strong>van</strong> de negentiende eeuw.<br />
3
II. De volkeren aan de Amoer<br />
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Er leven zeven verschillende groepen in het Amoer-gebied: de Nanai’s (circa 11.000),<br />
Negidal (circa 500), Oroks (circa 500), Udege (circa 2000), Ultsjen (circa 3000), Nivch (circa<br />
5000) en Orotsj (circa 1500).<br />
Nanai man en vrouw in traditionele kledij. Deze foto is vermoedelijk gemaakt in een fotostudio te Khabarovsk.<br />
(Foto Baron von Lühdorf, ca. 1870.)<br />
Deze groepen hebben eeuwenlang zowel onderling als met aangrenzende Chinezen,<br />
Mantsjoes, Koreanen, Japanners en Russen contact gehad. De identiteiten <strong>van</strong> deze<br />
verschillende groepen onderscheiden zich duidelijk <strong>van</strong> elkaar. Desalniettemin heeft het<br />
eeuwenlang uitwisselen <strong>van</strong> ideeën en materialen geleid tot vergelijkbare materiële culturen,<br />
economieën, geloofsovertuigingen en rituelen.<br />
Omgeving<br />
Kaart <strong>van</strong> de woongebieden <strong>van</strong> de Nivch en de Orotsj.<br />
4
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
De Nivch leven in het gebied langs het lager gelegen deel <strong>van</strong> de rivier de Amoer, het<br />
Ochotsk-kustgebied en het noordelijke gedeelte <strong>van</strong> het eiland Sachalin. De Orotsj zijn de<br />
zuiderburen <strong>van</strong> de Nivch.<br />
Twee Orotsj mannen (links) met hun familie (rechts) voor een tijdelijk zomeronderkomen gemaakt <strong>van</strong> berkenbast.<br />
Na de winter begaven de bewoners langs de Amoer zich vaak <strong>van</strong> hun winternederzetting naar zomerverblijfjes in<br />
de kuststreek om daar te vissen. Deze familie verbleef op dat moment in de nabijheid <strong>van</strong> de Barracuta Baai, langs<br />
de zuidoostkust <strong>van</strong> Siberië. (Foto A. Dattan, ca. 1880)<br />
Ook zij leven langs het lager gelegen deel <strong>van</strong> de Amoer en in de Khabarovsk-regio. De<br />
Nivch hebben grote invloed op de Orotsj uitgeoefend, waardoor hun materiële culturen en<br />
gebruik <strong>van</strong> symbolen veel overeenkomsten vertonen.<br />
Nivch met hun hondenslee tijdens de winter in het stadje Nikolayevsk-na-Amure. Aan het eind <strong>van</strong> de 19 e eeuw<br />
werd in de wintertijd de post naar de naburige plaatsen rondgebracht per hondenslee. De houten huizen op de<br />
achtergrond zijn in Russische stijl gebouwd. (Foto Baron von Lühdorf, ca. 1870)<br />
Doordat het gebied dicht bij de kust ligt, is het er vochtiger dan in de rest <strong>van</strong> Siberië. In de<br />
zomer valt er een meer dan gemiddelde hoeveelheid neerslag die vergezeld gaat met<br />
zuidwestenwind. De sneeuwval in de winter is hevig. Het klimaat maakt landbouw in deze<br />
streek onmogelijk. 1<br />
5
De kustlijn nabij Alexandrovsk-Sakhalin. (Foto Cecilia Odé, 2001)<br />
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Dit gebied is dicht bebost met torenhoge pijnbomen en hier en daar stroomt een rivier. De<br />
rijke gemengde bossen <strong>van</strong> de taiga 2 voorzien de inwoners <strong>van</strong> deze streek <strong>van</strong> eetbare<br />
grassen, medicinale kruiden zoals ginseng en fruit. En <strong>van</strong> brandnetelvezels maakt men<br />
draad voor het verwerken <strong>van</strong> de huiden. 3<br />
Tot het begin <strong>van</strong> de twintigste eeuw leefden de inwoners <strong>van</strong> deze streek alleen <strong>van</strong> de<br />
visserij en de jacht en bestond daarnaast een levendige ruilhandel met hun buren.<br />
Eeuwenlang verkregen ze voedsel en kleding door de jacht en visserij. Mannen en vrouwen<br />
droegen vissenhuidenjassen (voornamelijk <strong>van</strong> zalm) en winterkleding die werd gemaakt <strong>van</strong><br />
de vacht <strong>van</strong> pelsdieren. Bosdieren, zeezoogdieren en vis waren een noodzakelijke bron <strong>van</strong><br />
voeding en kleding en zijn een essentieel onderdeel <strong>van</strong> de wereldbeschouwing <strong>van</strong> de<br />
Amoer-volken.<br />
Culturen vloeien in elkaar over<br />
De Amoer-volkeren kennen een lange kosmopolitische geschiedenis. Al eeuwen geleden<br />
liepen handelswegen <strong>van</strong> China en Mongolië door dit gebied. Verscheidene volken <strong>van</strong> de<br />
Turkse, Mongoolse en Tungus-Mantsjoe taalgroepen hebben sinds de oudheid de regio<br />
doorkruist. Sommigen <strong>van</strong> hen hebben zich er gevestigd, terwijl anderen sindsdien zijn<br />
doorgetrokken naar ander gebieden.<br />
Uit de neolithische periode <strong>van</strong> de Amoer-volken is aardewerk overgebleven dat<br />
overeenkomsten vertoont met dat <strong>van</strong> Korea en Japan. Er zijn overeenkomsten tussen de<br />
afbeeldingen op Amoer-rotstekeningen <strong>van</strong> 5000 jaar geleden <strong>van</strong> kosmische slangen en<br />
draken en de inheemse kunst uit het verder weggelegen Noord-Amerika, Indonesië en<br />
Polynesië.<br />
In de eerste en tweede eeuw na Christus, vormden het Amoer-gebied, Korea en Japan een<br />
samenhangende culturele eenheid. De Chinese keizerlijke macht breidde zich in de zevende<br />
eeuw na Christus uit tot in het Amoer-gebied en zou deze in de regio behouden tot de komst<br />
<strong>van</strong> de Russen. 4 Deze periode <strong>van</strong> Chinese heerschappij heeft een onuitwisbaar spoor<br />
achtergelaten op de materiële cultuur <strong>van</strong> de Amoer-volken.<br />
Twee foto's <strong>van</strong> Chinese handelaren te Nikolayevsk-na-Amure. (Foto's Baron von Lühdorf, ca. 1870)<br />
6
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
De Russische expansie naar Siberië begon halverwege de 17 e eeuw. Het begon met de<br />
vlucht <strong>van</strong> boeren uit Europees Rusland naar de regio, gevolgd door de verbanning <strong>van</strong><br />
ge<strong>van</strong>genen en uiteindelijk de komst <strong>van</strong> handelaren op zoek naar pelsdierenhuiden. De<br />
Russische kolonisatie <strong>van</strong> de regio ging gepaard met verschillende etnografische expedities<br />
om te weten te komen of de lokale volkeren <strong>van</strong> Siberië ‘achtergebleven’ waren. Russische<br />
en westerse etnografen uit de 19 e eeuw hebben levendige beschrijvingen <strong>van</strong> het leven <strong>van</strong><br />
de Amoer-volken nagelaten.<br />
Een Orotsj familie in een houten huis. Amoerregio, eind 19 e eeuw.<br />
Hun beschrijvingen over de Nivch en Orotsj zijn nog steeds goede bronnen voor de<br />
materiële culturen <strong>van</strong> deze regio. In 1858 werd Vladivostok gesticht. Het werd een<br />
internationale haven voor Chinese, Japanse, Koreaanse, Russische en lokale handelaren.<br />
Zicht op het centrum en de haven <strong>van</strong> Vladivostok. (Foto Baron von Lühdorf, 1873)<br />
De uitbreiding <strong>van</strong> de Russische macht in deze regio werd geformaliseerd toen de regio in<br />
de jaren twintig <strong>van</strong> de vorige eeuw gesovjetiseerd werd. 5<br />
7
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Russische inwoners <strong>van</strong> Alexandrovsk-Sakhalin in gebed in plaatselijke Russisch Orthodoxe kerk.<br />
(Foto Cecilia Odé, 2001)<br />
Sovjetisering <strong>van</strong> de Amoer-culturen<br />
Het beleid <strong>van</strong> de staat ten aanzien <strong>van</strong> de volken in het Amoer-gebied veranderde met<br />
ieder nieuw regime. Lenin prees hen als nationaliteit die door de Russische tsaar<br />
meedogenloos onderdrukt was geweest. De zuiveringsacties <strong>van</strong> zogenaamde vijanden <strong>van</strong><br />
de staat onder Stalin 6 trof niet alleen politieke rebellen, maar ook kunstenaars, schrijvers,<br />
ambtenaren en rijke boeren. Degenen waar<strong>van</strong> men dacht dat ze tegen de belangen <strong>van</strong> de<br />
staat in handelden (breed opgevat), werden geëxecuteerd of verdwenen spoorloos. In het<br />
Amoer-gebied werd de traditionele religie verboden en sjamanen werden onderdrukt.<br />
De veranderingen naar aanleiding <strong>van</strong> de Sovjetisering <strong>van</strong> het Amoer-gebied rond de jaren<br />
twintig <strong>van</strong> de 20e eeuw waren zeer ingrijpend.<br />
Links een groep Nivch mannen, vrouwen en kinderen rond 1930 in een winternederzetting aan de rand <strong>van</strong> de<br />
taiga. Hier is hun kleding nog vrijwel geheel traditioneel. Rechts twee Nivch mannen. Hun kleding vertoont naast<br />
traditionele kenmerken tevens de overgang naar kleding in Russische stijl.<br />
Russificatie <strong>van</strong> de Amoer-volken betekende het opleggen <strong>van</strong> het cyrillische alfabet, terwijl<br />
hun eigen taal in het Latijnse alfabet werd geschreven. Het betekende de dominantie <strong>van</strong> het<br />
Russisch als een ‘nationale taal’. Sociale bewegingsvrijheid hing af <strong>van</strong> de mate waarin je<br />
Russisch was geworden, gerussificeerd was. 7 Het schoolsysteem legde het Russisch op als<br />
taal, waardoor de streektalen ‘uitgerangeerd’ werden.<br />
8
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Materieel gezien veranderde het leven <strong>van</strong> de Nivch en Orotsj ook. Ze kwamen in het bezit<br />
<strong>van</strong> moderne goederen zoals radio’s, televisies en naaimachines. En in het Amoerlandschap<br />
verschenen houten huizen in Russische stijl.<br />
De typische bouwstijl <strong>van</strong> de Russische houten huizen is een gewoon verschijnsel geworden in het landschap<br />
langs de Amoer. (Foto Cecilia Odé, 2001)<br />
In de presovjetperiode leefden de volken voornamelijk <strong>van</strong> de jacht en de visserij. In de<br />
sovjetperiode werden arbeiders opgenomen in de looneconomie. 8 Voorheen hadden de<br />
jacht en visserij hun geloofssysteem en materiële culturen bepaald. Nu alleen nog een<br />
minderheid <strong>van</strong> het volk zich hiermee bezig hield, veranderden de samenlevingen en<br />
culturen <strong>van</strong> de Nivch en Orotsj radicaal <strong>van</strong> karakter.<br />
Vissers op de rivier de Tym (boven) en de te drogen gehangen huiden <strong>van</strong> vissen (onder),<br />
in afwachting <strong>van</strong> hun bewerking. (Foto's Cecilia Odé, 2001)<br />
9
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
"Nationalistisch <strong>van</strong> vorm, socialistisch <strong>van</strong> inhoud", was het sovjetmotto. Het beeld dat de<br />
Sovjetunie <strong>van</strong> zichzelf had, was dat <strong>van</strong> een natie <strong>van</strong> verschillende nationaliteiten,<br />
verenigd in hun socialistische doelen. Sovjetetnografen hebben veel energie gestopt in<br />
onderzoek naar niet-Russische culturen <strong>van</strong> de Sovjetunie en er zijn talrijke publicaties over<br />
dit onderwerp. Tot op bepaalde hoogte waren nationalistische verschillen toegestaan, maar<br />
ze werden altijd ondergeschikt geacht aan de socialistische staatsagenda. 9<br />
Russische propagandaposters. Links met onder de hoofden <strong>van</strong> (v.l.n.r.) Marx, Engels en Lenin de tekst 'Het<br />
Marxisme-Leninisme -een altijd levende leer'. (RMV 5517-11) en rechts een afbeelding <strong>van</strong> een arbeider in een<br />
fabriekshal, vergezeld <strong>van</strong> de tekst 'Slecht werken -dat geeft geen pas!' (RMV 5517-13)<br />
In de periode <strong>van</strong> destalinisatie (na Stalins dood in 1953) stimuleerden staatsgesteunde<br />
coöperatieve ondernemingen de verkoop <strong>van</strong> lokale etnische kunst en het dragen <strong>van</strong><br />
etnische kledij bij volksfestiviteiten.<br />
Een Nivch vrouw en een groep Nivch vrouwen in traditionele dracht tijdens hun optreden in een Russisch theater ter<br />
gelegenheid <strong>van</strong> een folkloristisch festival.<br />
Daarmee werden lokale tradities aan volksceremonies gebonden. Als de Nivch hun<br />
traditionele berenfestival in de winter wilden houden, werden ze geacht het samen laten<br />
vallen met de verjaardag <strong>van</strong> de Bolsjewistische revolutie in november. 10<br />
In de jaren tachtig <strong>van</strong> de vorige eeuw voerde Michael Gorbachov 11 de perestrojka 12 en<br />
glasnost 13 in en kondigde hij aan dat niet-Russische burgers in het vervolg vrij waren om<br />
hun ‘traditionele’ leven te hervatten.<br />
Lenin staat nog steeds op zijn voetstuk in Alexandrovsk-Sakhalin, als stille getuige <strong>van</strong> de voorbije Sovjetisering.<br />
(Foto Cecilia Odé, 2001)<br />
10
III. Traditionele kleding <strong>van</strong> de Amoer-volkeren<br />
Principes <strong>van</strong> de Amoer-kleding<br />
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Tot het begin <strong>van</strong> de twintigste eeuw droegen de Nivch en Orotsj kleding die voornamelijk<br />
gemaakt was <strong>van</strong> vissenhuiden en bont. De Orotsj die tussen de rivieren in het binnenland<br />
en de kust leefden, gebruikten huiden <strong>van</strong> rendieren en vis om kleding <strong>van</strong> te maken. 14 In de<br />
tweede helft <strong>van</strong> de negentiende eeuw nam het gebruik <strong>van</strong> katoen en andere textielsoorten<br />
voor het maken <strong>van</strong> kleding aanzienlijk toe. De Amoer-volken kregen hun katoen en zijde<br />
door ruilhandel te drijven met de Chinezen, Japanners en Russen en gebruikten beide<br />
voornamelijk voor zomerkleding en feestkleding. 15 Katoen werd ook geschikt geacht voor<br />
begrafenissen en om doden mee te kleden.<br />
Het gebruik <strong>van</strong> vissenhuiden of vachten als kleding zegt iets over de centrale rol die de<br />
jacht en visserij in deze culturen speelden.<br />
RMV 1202-196b. Gedroogde huid <strong>van</strong> een zalm. De kopkant loopt spits toe, de staartkant is recht afgesneden.<br />
Het maken <strong>van</strong> vissenhuidenkleding (vooral de huid <strong>van</strong> zalm en karper is hiervoor zeer<br />
geschikt) was zo kenmerkend voor de Nivch dat in oude Chinese aantekeningen naar dit<br />
volk wordt verwezen als ‘vissenhuidenstammen.’ 16 Hun vissenhuidenkleding onderscheidde<br />
hen <strong>van</strong> andere buurstammen en werd een belangrijk kenmerk <strong>van</strong> hun identiteit.<br />
Vissenhuid is licht, soepel, waterdicht en duurzaam en daarom een ideaal materiaal om<br />
zowel kleding als tenten <strong>van</strong> te maken. Maar het is dun en isoleert slecht. Jasjes en<br />
schoenen gemaakt <strong>van</strong> vissenhuiden waren soepel en makkelijk te dragen. Met name de<br />
vrouwen droegen de kleding <strong>van</strong> vissenhuiden; voor hun werkzaamheden in huis waren de<br />
dunne vissenhuidenjassen bij uitstek geschikt.<br />
Twee vrouwenjassen <strong>van</strong> vissenhuid. (RMV 1202-266 en 267)<br />
11
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Deze jassen werden tot halverwege de vorige eeuw gedragen om daarna ver<strong>van</strong>gen te<br />
worden door kleding <strong>van</strong> Russische makelij. Mannen droegen vissenhuidenjassen meestal<br />
alleen ’s zomers, omdat zij over het algemeen buiten werkten en vissenhuiden kleding te<br />
koud was in de winter.<br />
Als zij al 's winters vissenhuiden droegen, dan bestond het kledingstuk uit twee of meerdere<br />
lagen en werd over kleding <strong>van</strong> pelzen gedragen als bescherming tegen vocht. 17<br />
Kleuren<br />
De kleuren die het meest in de decoratieve kunst in het Amoer-gebied werden gebruikt zijn<br />
rood, blauw, zwart en grijs. Wit werd minder geschikt geacht <strong>van</strong>wege de associatie met<br />
macht, geweld en dood. Zwart werd geschikt geacht voor feestkleding en grijs of blauw voor<br />
onderkleding. 18 De jassen <strong>van</strong> mannen waren donkerder dan die <strong>van</strong> vrouwen, terwijl<br />
kinderjassen gemaakt waren <strong>van</strong> dierenhuiden <strong>van</strong> verschillende kleuren. Kleding was<br />
versierd met ingewikkelde spiraaldessins, afgewisseld met planten- en dierenmotieven, of<br />
afbeeldingen <strong>van</strong> mythische dieren. De snit en stijl <strong>van</strong> kleding is beïnvloed door Chinese en<br />
Mantsjoerijse kleding.<br />
Zomerkleding<br />
In de zomer droegen zowel mannen als vrouwen textiele gewaden die tot de knieën reikten<br />
(larkch). Deze 'jurken' waren meestal grijs, blauw en zwart; af en toe werden ook rode, gele<br />
en witte gewaden gedragen.<br />
Links een Nanai vrouw, gekleed in een traditionele jurk gemaakt <strong>van</strong> katoen en aan de randen vermoedelijk<br />
afgewerkt met bont (studio-opname, Khabarovsk, eind 19 e eeuw). Rechts een vrouwenjurk <strong>van</strong> rood katoen,<br />
versierd met geruite en bruine katoenen stof (RMV 1202-9).<br />
De invloed <strong>van</strong> het naburige China is duidelijk te zien aan het kledingstuk, waar<strong>van</strong> de<br />
opening aan de rechterkant zit. Kraag en zoom waren versierd. De gewaden <strong>van</strong> mannen<br />
waren korter dan die <strong>van</strong> vrouwen en die <strong>van</strong> vrouwen waren aan de randen versierd met<br />
metalen plaatjes. De metalen schijfjes of muntjes maakten geluid als de vrouwen bewogen<br />
en verraadden daarmee hun komst. Soms waren de onderste randen versierd met schelpen<br />
en de kraag met kraaltjes. In de gewaden <strong>van</strong> zowel vrouwen als mannen, waren de randen<br />
afgewerkt met een contrasterende kleur. In de zomer bestond de bovenste laag kleding uit<br />
een vissenhuidenjas.<br />
In de zomer droegen mannen soms hoeden <strong>van</strong> berkenbast als bescherming tegen de regen<br />
of een katoenen kap die over de oren werd getrokken als bescherming tegen de muggen.<br />
Kenmerkend was dat de berkenbasten hoeden werden versierd met rood en zwart<br />
applicatiewerk <strong>van</strong> hetzelfde materiaal.<br />
12
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Een hoed (links) <strong>van</strong> berkenbast (RMV 1202-67) en katoenen kap (RMV 1202-30).<br />
Een Nivch man (links) draagt een hoed <strong>van</strong> berkenbast (Tekening L. von Schrenck 1881).<br />
Zomerlaarzen waren gemaakt <strong>van</strong> vissenhuid of onthaarde zeehondenhuid; beide zijn<br />
waterdicht en dus goed tegen de regen. Vrouwen droegen zowel ‘s zomers als ‘s winters<br />
vissenhuiden laarzen.<br />
Een paar vrouwenlaarzen, gemaakt <strong>van</strong> vissenhuid. (RMV 1202-58).<br />
Huiden en vachten voor de winter<br />
Het gebruik <strong>van</strong> hondenhuid is een eeuwenlange traditie.<br />
De Nivch en Orotsj gebruikten honden als slededieren. Hondenvachten hadden niet of<br />
nauwelijks waarde voor de Russen en Chinezen met wie de Nivch en Orotsj ruilhandel<br />
dreven. Dus was het ideaal materiaal voor eigen gebruik. De jas gemaakt <strong>van</strong> een dubbele<br />
laag hondenvacht, reikte tot de knieën. Wederom werd hier het isolatieprincipe toegepast.<br />
13
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Warme lucht werd tussen de twee lagen vastgehouden. De binnenjas was ook gemaakt <strong>van</strong><br />
hondenvacht waarbij de vacht naar binnen was gericht. 19 Jassen <strong>van</strong> zwarte hondenhuid<br />
waren kostbaar omdat het moeilijk was om huiden <strong>van</strong> dezelfde kleur te vinden. De rijkere<br />
Nivch bezaten jassen gemaakt <strong>van</strong> zorgvuldig bij elkaar passende hondenhuiden. 20<br />
De Nivch waren kieskeurig met het gebruik <strong>van</strong> zeehondenbont of rendierhuiden. Tijdens de<br />
jacht droegen mannen een rok (kosjk) <strong>van</strong> zeehondenbont die sneeuw- en vochtbestendig<br />
was.<br />
RMV 1202-258. Rokje gemaakt <strong>van</strong> zeehondenbont.<br />
Dit kledingstuk was zeer geschikt voor lange sledetochten in zware sneeuw. Bovenaan de<br />
rok was een band <strong>van</strong> vissenhuid genaaid en met het koord dat hier doorheen liep kon de<br />
rok aangetrokken worden. De jagers droegen ook een kort jasje <strong>van</strong> zeehondenbont.<br />
Vachten <strong>van</strong> kleinere beesten werden gebruikt om kledingaccessoires <strong>van</strong> te maken. Sjaals<br />
<strong>van</strong> eekhoornhuiden bijvoorbeeld. Oorwarmers werden aan de binnenkant bekleed met de<br />
vacht <strong>van</strong> vossen en zeeotterbont, terwijl de buitenkant <strong>van</strong> katoen gemaakt was en versierd<br />
met prachtig geborduurde arabeskmotieven. Mouwbinders <strong>van</strong> katoen werden meestal rond<br />
de armen vastgemaakt om ze tegen wind en sneeuw te beschermen.<br />
Links een paar oorwarmers, door mannen 's winters gedragen (RMV 1202-456) en rechts een wintermuts voor<br />
mannen, gemaakt <strong>van</strong> dik gewatteerd blauw Chinees katoen (RMV 1202-38).<br />
De Nivch en Orotsj droegen een bontmuts over deze oorwarmers. Zo’n muts had twee<br />
touwtjes onder de kin en was aan de binnenkant en langs de randen gevoerd met<br />
vossenbont. De buitenkant was gemaakt <strong>van</strong> kleine stukjes bont die aan elkaar waren<br />
genaaid. Vrouwen droegen ’s winters, als ze buiten aan het werk waren, een onversierde<br />
muts <strong>van</strong> blauwe gewatteerde katoen. Deze katoen verkregen ze door ruilhandel te drijven<br />
met de Chinezen.<br />
Lynx- en tijgervellen waren aan het einde <strong>van</strong> de negentiende eeuw extreem waardevol. De<br />
lynxmuts was zo gemaakt dat de oren <strong>van</strong> het dier bovenop de muts uitstaken en de staart<br />
aan de achterkant <strong>van</strong> de muts zat. Meer mannen dan vrouwen bezaten zo’n muts en hij<br />
werd gedragen bij speciale gelegenheden zoals het berenfestival. Men vond ze eleganter<br />
dan een Chinese zijden muts met het Chinese drakenmotief. Tijgervellen hadden een grote<br />
mythische betekenis. In feite werden tijgervellen op de troon <strong>van</strong> de Chinese keizer gelegd.<br />
14
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Dus iemand met tijgervellen in zijn of haar bezit moest wel rijk zijn of een hoge status<br />
hebben.<br />
Een Nivch man en vrouw in winterkleding. De man draagt een korte bontjas en een rok en laarzen <strong>van</strong><br />
zeehondenbont. De vrouw draagt een jas <strong>van</strong> vissenhuid, een stoffen jurk met aan de onderzijde een rand met<br />
metalen plaatjes en laarzen <strong>van</strong> zeehondenbont. (Tekening L. von Schrenck)<br />
Kledingaccessoires<br />
Vrouwen droegen een borstrok <strong>van</strong> katoen of bont. Deze was vijfhoekig, werd direct op de<br />
blote huid gedragen en aan de achterkant <strong>van</strong> de nek vastgemaakt. Katoenen leggings<br />
werden met katoenen touwtjes aan de riem vastgeknoopt.<br />
Een borstwarmer (links) en beenbedekking (rechts), vervaardigd <strong>van</strong> katoen (RMV 1202-453 en 454)<br />
Etnografische beschrijvingen verschillen over het gebruik <strong>van</strong> onderkleding bij de Amoervolken.<br />
Sommige etnografen schrijven over het gebruik <strong>van</strong> een lendendoekje als<br />
onderkleding. In de museumcollectie bevindt zich een kledingstuk dat iets <strong>van</strong> een<br />
lendendoekje weg heeft; wellicht deed deze dienst als onderkleding.<br />
Schoeisel<br />
Winterlaarzen voor mannen werden gemaakt <strong>van</strong> rendieren- of zeehondenbont.<br />
Een paar mannen laarzen voor de winter ("ki") met hoge schacht, <strong>van</strong> zeehondenbont (Phoca larga) en een zool<br />
<strong>van</strong> zeehondenleer (onthaarde zeehondenhuid) (RMV 1202-263)<br />
15
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Het schoeisel <strong>van</strong> de vrouwen stond minder bloot aan de seizoenen omdat hun<br />
werkzaamheden zich voornamelijk in en rond het huis afspeelden en beperkt bleven tot het<br />
dorp. Zij droegen zowel in de zomer als in de winterlaarzen <strong>van</strong> vissenhuiden.<br />
Deze laarzen waren soepel en dun, en dus zeer geschikt voor werk in en rondom het huis. 21<br />
Wel droegen zij er kousen (ook wel ‘binnenlaarzen’ genaamd) onder. Deze waren gemaakt<br />
<strong>van</strong> huiden en werden gedragen met de bontharen naar binnen gericht, direct op de blote<br />
huid. De mannen droegen bontlaarzen die over de kousen werden aangetrokken, met het<br />
bont naar buiten gekeerd. Tussen de zool <strong>van</strong> de kousen en de binnenzool <strong>van</strong> de laarzen<br />
werd een isolerende laag gedroogd gras gelegd.<br />
Zowel mannen als vrouwen droegen een riem waaraan waardevolle accessoires hingen,<br />
zoals naaldenkokers, messen, vuursteen en tondel.<br />
Sieraden<br />
Mannen en vrouwen droegen spiraalvormige oorbellen <strong>van</strong> koper- of zilverdraad.<br />
Ingewikkelder oorbellen hadden in elkaar gedraaide spiralen versierd met schijfjes jade en<br />
glazen kralen.<br />
RMV 1202-112 Een paar oorbellen<br />
De oorbellen hadden meer dan alleen een decoratieve functie. Men geloofde dat gaatjes in<br />
de oorlellen open moesten blijven, want de zielen <strong>van</strong> doden zonder gaatjes in hun oren<br />
zouden niet door de poorten <strong>van</strong> het koninkrijk der doden binnen mogen gaan. Als baby’s<br />
met kleine gaatjes in hun oorlellen werden geboren, werden ze door de Nivch beschouwd<br />
als de reïncarnatie <strong>van</strong> de ziel <strong>van</strong> een overleden familielid. 22<br />
Nanai vrouw in traditionele dracht. Tot de opvallende kenmerken behoren haar oorbellen, neusring en de<br />
gedecoreerde gewatteerde katoenen muts. (Studio-opname, vermoedelijk rond 1870 te Khabarovsk. Baron von<br />
Lühdorf).<br />
16
IV. Naaien – het domein <strong>van</strong> de vrouw<br />
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Het naaien <strong>van</strong> huiden was het domein <strong>van</strong> de vrouw, zoals jagen het domein <strong>van</strong> de man<br />
was. Hun relatie met de dierenwereld hing nauw samen met deze twee domeinen. De<br />
mannen jaagden op prooi, de vrouwen verwerkten de dierenhuiden tot kleding.<br />
Een Nivch naaister, bezig een knoop te maken in haar naaigaren. Haar zelf gemaakte jurk vertoont decoratie met<br />
traditioneel borduurwerk.<br />
De verwerking <strong>van</strong> dierenhuiden tot kleding die dicht op het menselijk lichaam werd<br />
gedragen gaf het naaiproces een speciale betekenis. Om te kunnen overleven waren de<br />
Amoer-volken afhankelijk <strong>van</strong> de dierenwereld. Ze zorgden ervoor dat ze de geesten <strong>van</strong> de<br />
dieren niet kwetsten. Kleding moest zorgvuldig, voorzichtig en mooi gemaakt worden. De<br />
kleding gemaakt <strong>van</strong> dierenhuiden verbindt de mens met het dier, dat een ziel heeft en<br />
spirituele krachten. Het naaien <strong>van</strong> kleding maakte deze transformatie mogelijk. Vrouwen<br />
waren daarom als naaisters een katalysator voor deze transformatie, die fundamenteel was<br />
voor het geloofssysteem <strong>van</strong> de Amoer-volken. 23<br />
Naaisters hadden te maken met beperkingen en taboes. Zij mochten bijvoorbeeld niet<br />
naaien terwijl de mannen op jacht waren. Dit zou het dier waarop gejaagd werd boos kunnen<br />
maken, waardoor het dier op de vlucht zou slaan of het zou de mannen in gevaar kunnen<br />
brengen. Nivch-vrouwen die in verwachting waren, maakten nooit kleding die buitenshuis<br />
gedragen zou worden of aan een vreemdeling gegeven zou worden. Door dit taboe niet te<br />
doorbreken stelden zij de goede afloop <strong>van</strong> de geboorte <strong>van</strong> hun kind veilig. 24<br />
Over het algemeen werd kleding of schoeisel in de herfst of winter gemaakt. Bij lagere<br />
temperaturen zijn de huiden soepeler, waardoor ze makkelijker te verwerken zijn. Daarnaast<br />
was er in die periode meestal nieuwe kleding voor de winter nodig.<br />
Het voorbewerken <strong>van</strong> de huiden<br />
Het voorbewerkingproces <strong>van</strong> de huid bestond uit drogen, afschrapen en soepel maken. De<br />
gereedschappen en technieken hiervoor werden <strong>van</strong> generatie op generatie overgeleverd.<br />
Diverse factoren beïnvloedden het proces – het seizoen, de uiteindelijke functie <strong>van</strong> de huid,<br />
huidsoort en de lokale gewoontes. Hondenhuiden, bijvoorbeeld, werden afgeschraapt en<br />
gekneed door mannen tot ze zacht waren. Vrouwen gingen daarna door met kneden tot de<br />
huid klaar was voor verwerking. De vissenhuiden werden meestal door de vrouwen<br />
voorbewerkt om kleding <strong>van</strong> te maken.<br />
17
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Mannen en vrouwen gebruikten messen, schrapers en andere gereedschappen om vlees-<br />
en vetresten te verwijderen en om de huid glad te maken. Aan de Amoer gebruikten<br />
vrouwen smalle messen met een lang lemmet om de huid <strong>van</strong> de vis te halen en kortere<br />
messen om er ingewikkeld applicatiewerk voor het decoreren <strong>van</strong> vissenhuid mee uit te<br />
snijden.<br />
Een mes (links) en een schraper (rechts) RMV 1202-148 en 180.<br />
De messen die werden gebruikt om vissenhuiden voor te bewerken waren voor een vrouw<br />
waardevolle gereedschappen die ze aan haar riem, dicht bij zich, droeg. Messen bestemd<br />
voor het applicatiewerk hadden heften met gestileerde motieven, voornamelijk dieren- en<br />
plantensymbolen, waar<strong>van</strong> men geloofde dat ze het contact met goedgezinde geesten<br />
vergemakkelijkten.<br />
Men gebruikte schrapers om de bovenste laag weefsel <strong>van</strong> de huid af te schrapen en een<br />
combinatie <strong>van</strong> een stamper en een plateau om de huid gladder te maken voor verwerking.<br />
Een stamper (links) en een werkplank (RMV 1202-228 en 137)<br />
Vrouwen gebruikten meestal een werkplank die alleen bestemd was voor<br />
vrouwenwerkzaamheden, namelijk het voorbewerken <strong>van</strong> vissen- of dierenhuiden en het<br />
naaien.<br />
Naaigerei<br />
Naalden en priemen<br />
De volken aan de Amoer gebruikten naalden en priemen gemaakt <strong>van</strong> vissen-, rendier- of<br />
vogelbotten, ivoor of handgesmeed ijzer. De maat <strong>van</strong> de naalden varieerde al naar gelang<br />
de dikte <strong>van</strong> de te verwerken huiden. De afgelopen decennia zijn ze ver<strong>van</strong>gen door stalen<br />
naalden <strong>van</strong> Russische makelij.<br />
Pezen, vezels en draden<br />
Berkenbast en vissenhuiden werden aan elkaar genaaid met rendierpezen of draad <strong>van</strong><br />
vissenhuid. Vooral pezen <strong>van</strong> dieren zijn sterk en rafelen niet snel. De pezen <strong>van</strong> één<br />
rendier zijn voldoende om een hele parka in elkaar te naaien. Men gebruikte de pezen die<br />
zich langs de ruggengraat en poten <strong>van</strong> het rendier bevonden. Omdat ze een riviervolk<br />
18
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
waren, gebruikten de Nivch en Orotsj vis optimaler dan andere cultuurgemeenschappen. Na<br />
het drogen en soepel maken <strong>van</strong> de huid, werd deze in lange smalle repen gesneden en als<br />
draad gebruikt.<br />
Gebundelde draden gemaakt <strong>van</strong> rendierpees (RMV 1202-201).<br />
Om huiden aan elkaar te naaien, werden ook wel netel- en hennepvezels als naaigaren<br />
gebruikt; voor katoenen kleding gebruikten ze katoendraad. In de taiga was een overvloed<br />
aan netels en plantenvezels die tot draden werden gesponnen. Deze waren niet zo<br />
duurzaam als dieren- of vissenpezen, maar wel eenvoudiger te verkrijgen. Gekleurd zijden<br />
en katoenen garen voor het borduurwerk werd verkregen door ruilhandel met China.<br />
Patchwork en tassen<br />
De Nivch and Orotsj versierden hun kleding met ingewikkelde dessins en motieven. Het<br />
applicatiewerk was gemaakt <strong>van</strong> vissenhuid of berkenbast en werd op het kledingstuk of de<br />
hoed gelijmd.<br />
Applicatiewerk, gemaakt <strong>van</strong> dun berkenbast (RMV 1202-74).<br />
Bij stoffen kledingstukken, werden dessins erop geborduurd. <strong>Lagen</strong> vissenhuid die soepel en<br />
glad waren gemaakt, werden op elkaar gelijmd met vissenlijm. Kleuren en dessins werden<br />
afwisselend op de lagen aangebracht totdat men een applicatie verkreeg die uit meerdere<br />
kleuren en lagen bestond. Meisjes, vaardig in de kunst <strong>van</strong> het appliqueren en borduren,<br />
waren begerenswaardige bruiden.<br />
Naaldendoosjes <strong>van</strong> ivoor of been werden gebruikt om naalden, garen en vingerhoedjes in<br />
op te bergen. Deze doosjes werden weer bewaard in een naaizak <strong>van</strong> berkenbast of<br />
rendierenhuid of bevestigd aan de riem <strong>van</strong> een vrouw. In deze naaizakken werden ook<br />
decoratieve inzetstukken <strong>van</strong> berkenbast voor borduurwerk bewaard. Dit waren waardevolle<br />
erfstukken die <strong>van</strong> moeder op dochter overgingen.<br />
19
V. Motieven en hun inspiratie<br />
Werelden vloeien in elkaar over<br />
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Verscheidene gebruiken zetten het continuüm tussen de werelden <strong>van</strong> mens en dier voort.<br />
In de levensopvatting <strong>van</strong> de Amoer-volken zijn dieren spirituele wezens, waarvoor<br />
regelmatig offers gebracht dienen te worden om hun geesten gunstig te stemmen. De beer<br />
werd beschouwd als de meester <strong>van</strong> de taiga en zou tegelijkertijd menselijke voorouders<br />
vertegenwoordigd kunnen hebben. Maar offers werden ook gebracht aan minder machtige<br />
wezens zoals zeehonden. Dieren waarop werd gejaagd, werden met respect behandeld. De<br />
traditie om na een succesvolle (beren)jacht een optocht door het dorp te houden had ten<br />
doel de geesten <strong>van</strong> de dieren te eren. 25 Tegelijkertijd was het een symbolische bevestiging,<br />
waarbij de moed <strong>van</strong> de jager en zijn daden in de gemeenschap werden verheerlijkt.<br />
Vrouwen hielden zich bezig met de verwerking <strong>van</strong> huiden en vachten tot kleding voor de<br />
mensen en hadden om die reden te maken met bepaalde taboes. Versierselen werden op<br />
kleding aangebracht om het kwaad te weren en de geesten <strong>van</strong> de dierenwereld gunstig te<br />
stemmen. 26<br />
Het beeld dat de grenzen tussen de werelden <strong>van</strong> mens en dier te veranderen en te<br />
overwinnen zijn, komt niet alleen tot uiting in geloven en gebruiken, maar ook in de materiële<br />
cultuur. Tot de twintigste eeuw kenden de Amoer-culturen een grote verscheidenheid aan<br />
prachtig versierde voorwerpen – <strong>van</strong> kleding tot messenheften en <strong>van</strong> tassen tot<br />
offerschalen. De afgebeelde motieven vertegenwoordigden gunstig gezinde geesten die een<br />
beschermende functie hadden – en bescherming boden tegen die kwade geesten die<br />
ongeluk veroorzaken.<br />
De versierselen op kleding waren ook bedoeld om de geesten <strong>van</strong> de dieren gunstig te<br />
stemmen en de overgave <strong>van</strong> een dier waar jacht op werd gemaakt te vergemakkelijken. 27<br />
Men kan stellen dat de werelden <strong>van</strong> mens en dier in een permanente dialoog verwikkeld<br />
waren.<br />
Het vraagstuk <strong>van</strong> de herkomst<br />
Vroege etnografische en historische beschrijvingen <strong>van</strong> de Nivch benadrukken de<br />
diepgaande invloed <strong>van</strong> de Chinezen in hun materiële cultuur. In deze beschrijvingen<br />
worden alle motieven en dessin-tradities in het Amoer-gebied toegeschreven aan de<br />
Chinezen en wordt aangegeven dat weinig <strong>van</strong> inheemse oorsprong is. De materiële<br />
culturen <strong>van</strong> de Nivch en Orotsj, evenals die <strong>van</strong> andere groepen in het Amoer-gebied,<br />
leggen hun lange historische relatie met de Chinezen aan de dag. Bijvoorbeeld worden de<br />
vogel-, draken- en vissenmotieven in de Amoer-kunst toegeschreven aan de Chinese<br />
invloed. 28 Toch onthult de decoratieve kunst <strong>van</strong> de Amoer-volken ook inheemse tradities<br />
waar het motieven betreft.<br />
A. Okladnikov heeft motieven teruggevoerd tot de eeuwenoude rotstekeningen <strong>van</strong> Sikhote<br />
Alin 29 . Deze rotstekeningen, die ongeveer 5000 jaar oud zijn, beelden vogels, spiralen en<br />
maskers af. Dezelfde afbeeldingen zijn te vinden in de decoratieve kunst <strong>van</strong> de Amoervolken<br />
<strong>van</strong> de negentiende eeuw en daarna. 30<br />
De Amoer-volken kenden bijzondere macht toe aan de natuur en de dierenwereld. Beide<br />
elementen zijn in gestileerde en traditionele vorm terug te vinden op kleding. Verspreid over<br />
het patroon hebben ze een plaats gekregen. De gestileerde afbeeldingen <strong>van</strong> vogels, vissen,<br />
slangen en water vormen een reeks ingewikkelde gebogen lijnen of spiralen met een of twee<br />
onderscheidende kenmerken <strong>van</strong> elk motief.<br />
Levensboom<br />
Het levensboomsymbool is een veel voorkomend motief op Amoer-kleding en is ontleend<br />
aan de lokale mythologie. De levensboom bestaat uit een onder-, midden- en bovenwereld.<br />
De levensboom gaat door de middenwereld, bewoond door de mens, en verbindt daarmee<br />
de boven- en onderwereld met elkaar. Zijn wortels, geïllustreerd door middel <strong>van</strong> vissen,<br />
slangen en hagedissen, bevinden zich in de onderwereld. De stam <strong>van</strong> de boom gaat door<br />
20
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
de mensenwereld. In dit middelste deel zijn afbeeldingen te zien <strong>van</strong> wouddieren waarmee<br />
de Amoer-volken bekend zijn. De bovenkant <strong>van</strong> de boom vertegenwoordigt de bovenwereld<br />
waar vogels, volgens de Amoer-mythologie de scheppers <strong>van</strong> het universum, nestelen. 31<br />
Afbeelding <strong>van</strong> het levensboommotief (Laufer 1902, pl. XXVI, fig. 5)<br />
Vogelmotieven<br />
Vogelmotieven kunnen worden teruggevoerd tot eeuwenoude rotstekeningen in het Amoergebied,<br />
die vaak eenden, zwanen of ganzen voorstellen. In een aantal afbeeldingen zijn de<br />
vogels met gespreide vleugels te zien, alsof ze vliegen. Vogels zijn belangrijke spelers in<br />
lokale mythen <strong>van</strong> de schepping <strong>van</strong> het universum. In sommige Amoer-mythen waren het<br />
vogels in duikvlucht die de aarde schiepen, rondvliegend met de aarde en het zandbezinksel<br />
<strong>van</strong> de bodem <strong>van</strong> de zee. Volgens een Nivch-mythe schiep de eend het land met zijn eigen<br />
veren. Vogels worden in verband gebracht met de ziel. Van een ongeboren kind of een baby<br />
zegt men dat het een gereïncarneerde ziel is. Op trouwjurken, vertegenwoordigen<br />
afgebeelde vogels de nog ongeboren kinderen <strong>van</strong> de bruid. 32<br />
Afbeeldingen <strong>van</strong> vogelmotieven (Laufer 1902, pl.VI, figs.1, 2 en 4)<br />
Slangen-, spiraal- of drakenmotieven<br />
In lokale mythen is de slang een goedgezind schepsel met supernatuurlijke krachten en<br />
wijsheid. Volgens de Amoer-mythologie is de slang de schepper <strong>van</strong> het universum. Vanuit<br />
de lucht op aarde duikend, schiep hij diepe valleien en voldoende ruimte om alle wezens op<br />
aarde te huizen. Zijn landing op aarde is vertegenwoordigd in spiraal- en zigzagdessins<br />
zowel op eeuwenoude rotstekeningen als op meer recente decoratieve kunstvoorwerpen<br />
<strong>van</strong> de Amoer-volken. De slang wordt ook wel vertegenwoordigd als draak, wat vaak als<br />
voorbeeld wordt gegeven <strong>van</strong> de Chinese invloed. De draak verschijnt dan samen met<br />
vissen in het deel <strong>van</strong> de levensboom dat de onderwereld vertegenwoordigt.<br />
21
Afbeelding <strong>van</strong> een slangenmotief (Laufer 1902, pl. XII, fig. 4)<br />
Rendiermotieven<br />
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Ook andere landdieren waarmee de Amoer-volken bekend zijn, verschijnen als motieven op<br />
kleding en andere voorwerpen. Op vissenhuidenjassen worden zij afgebeeld in de<br />
levensboomversiering in het midden <strong>van</strong> de rug <strong>van</strong> het kledingstuk. De dieren, meestal<br />
rendieren, worden afgebeeld in de midden-, ofwel mensenwereld.<br />
Afbeelding <strong>van</strong> diermotieven; in het midden twee padden, aan weerszijden elanden en op de uiteinden vissen<br />
(Laufer 1902, pl. XIV, fig. 5)<br />
Symboliek <strong>van</strong> het water<br />
Water, als rivieren en zee, is een motief dat in het geloofssysteem <strong>van</strong> de Amoer-volken<br />
terugkomt. Plaatselijke legenden suggereren dat land en water in elkaar overvloeien. In deze<br />
vertellingen trouwen jagers zeemeeuwen of zoogdieren en leven zowel op het water als op<br />
het land. Als personages in legenden het water oversteken is het meestal om een nieuwe<br />
levensfase te beginnen. Het water en het oversteken daar<strong>van</strong> is een metafoor voor<br />
transformatie. In streekverhalen krijgt water ook genezende eigenschappen toegekend. 33<br />
Dessins op kleding en andere voorwerpen draaien en buigen sierlijk, maar blijven<br />
symmetrisch. Wellicht wijst de vloeiende lijn <strong>van</strong> deze spiralen wel op de centrale plaats die<br />
water in het leven <strong>van</strong> de Amoer-volken inneemt.<br />
22
Watermotief (Laufer 1902, pl. XI, fig. 4)<br />
Vismotieven<br />
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Vissen komen samen met vogels en dieren voor in de levensboom. Zij worden in verband<br />
gebracht met de onderwereld en worden om die reden afgebeeld bij de wortels <strong>van</strong> de<br />
boom. Het in elkaar overlopen <strong>van</strong> de werelden wordt eens te meer duidelijk in de<br />
veelvoorkomende afbeeldingen <strong>van</strong> vogels met vissenvinnen als staarten in de top <strong>van</strong> de<br />
boom. Vissen werden soms afgebeeld in de romp <strong>van</strong> de vogel, waarschijnlijk als verwijzing<br />
naar vis als prooi <strong>van</strong> de vogel.<br />
Afbeelding <strong>van</strong> vismotieven (Laufer 1902, pl. XI, fig. 3)<br />
Getransformeerde maskers<br />
Maskers die 5000 jaar geleden op de Sikhote Alin-rotsen werden afgebeeld, zijn de<br />
afgelopen eeuwen vereeuwigd in andere vormen <strong>van</strong> decoratieve kunst. Uit dezelfde periode<br />
zijn gelijksoortige maskers als figuur op aardewerk te zien. Deze eeuwenoude<br />
rotstekeningen <strong>van</strong> maskers hebben, als ze gestileerd zijn, spiralen of visfiguren als ogen en<br />
oren. Het is aannemelijk dat de maskers later op getransformeerde wijze op<br />
kunstvoorwerpen en kleding werden gereproduceerd. Het maskermotief op kleding en<br />
kunstvoorwerpen lijkt op het gezicht <strong>van</strong> een mensaap met een brede en ronde bovenste<br />
helft en met dubbele spiralen als ogen. De brede neusgaten en kin zijn kenmerkend. De<br />
oren worden afgebeeld als spiralen en er bevinden zich twee straalachtige afbeeldingen<br />
bovenop het masker. 34 Kleine metalen schijfjes of munten waarop getransformeerde<br />
maskers staan afgebeeld, werden aan de onderste zoom <strong>van</strong> vrouwenjurken en<br />
vissenhuidenjassen bevestigd. Uitzonderlijk is dat deze metalen maskers door de tijd heen<br />
voor blijven komen in de decoratieve tradities <strong>van</strong> de Amoer-volken. 35<br />
Afbeelding <strong>van</strong> een getransformeerd masker. De spiralen in het midden symboliseren mensenogen. De twee<br />
stippen kunnen opgevat worden als neusgaten en de krul daaronder geeft de mond weer. (Laufer 1902, p. 17, fig. 3)<br />
23
VI. Versieringen en hun betekenis<br />
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
"In een volksverhaal <strong>van</strong> de Udege, een andere bevolkingsgroep in het Amoer-gebied,<br />
probeerden drie meisjes de Meester <strong>van</strong> de Wind de baas te zijn door een bergtop te<br />
beklimmen. Twee meisjes droegen mooie jurken <strong>van</strong> geïmporteerde Chinese stof. De jurk<br />
<strong>van</strong> het derde meisje was eenvoudig, maar prachtig versierd met afbeeldingen <strong>van</strong> vogels,<br />
dieren, slangen en rivieren. De Meester <strong>van</strong> de Wind blies krachtig om de klimtocht <strong>van</strong> de<br />
meisjes te belemmeren. De twee meisjes met de jurken <strong>van</strong> prachtige Chinese stof werden<br />
<strong>van</strong> de berg geblazen, terwijl het meisje met de prachtig geborduurde jurk de top bereikte. 36<br />
Motieven boden de drager <strong>van</strong> de kleding bescherming en kracht. Zij werden niet willekeurig<br />
of onzorgvuldig op kleding aangebracht. Vaak waren dessins bedoeld om de geesten <strong>van</strong> de<br />
dierenwereld gunstig te stemmen, waardoor de lokale bevolking <strong>van</strong> voedsel en kleding<br />
werd voorzien. 37 Voorwerpen en kleding waren voorzien <strong>van</strong> verschillende motieven,<br />
afhankelijk <strong>van</strong> de functie en <strong>van</strong> de drager <strong>van</strong> de kleding. Jassen, hoeden, schoeisel,<br />
wanten en oorwarmers waren versierd met borduurwerk of applicatiewerk.<br />
Vrouwenjassen waren sierlijk geborduurd. De voorkant <strong>van</strong> deze jassen had dessins langs<br />
de randen, maar de achterkant vertoonde complexe patronen met spiralen en figuren. In het<br />
midden <strong>van</strong> het rugpand was vaak een ingewikkeld patroon <strong>van</strong> arabesk motieven, vogels,<br />
vissen, levensbomen en andere symbolische motieven aangebracht. De ontwerpen werden<br />
<strong>van</strong> generatie op generatie overgedragen. Het was waarschijnlijk mogelijk voor leden <strong>van</strong><br />
een grotere gemeenschap om de ene familie <strong>van</strong> de ander te onderscheiden op basis <strong>van</strong><br />
de kledingpatronen. 38 Het is mogelijk dat decoratieve inzetstukken dienden als<br />
identiteitskenmerk tussen dorpen.<br />
Nina Beldi, een Nanai-vrouw, geeft uitleg over de opbouw <strong>van</strong> de gedecoreerde patronen. Zij<br />
stelt dat de bovenwereld is vertegenwoordigd door de randen aan de bovenkant, de<br />
middenwereld door decoraties op het midden en de onderwereld door de dessins op de<br />
zoom aan de onderkant <strong>van</strong> de jassen. Volgens de legendes <strong>van</strong> de Nanai (wiens materiële<br />
cultuur en symbolieksysteem sterk lijkt op die <strong>van</strong> de Nivch), veronderstelt men dat de<br />
decoraties op de achterkant <strong>van</strong> de jas een vrouw beschermt tegen zaken die zij niet zien<br />
kan. Een soortgelijke veronderstelling was dat een vrouw die bij het vuur met haar rug naar<br />
de deur aan het werken was, aan de achterkant bescherming nodig had. Een zegsman <strong>van</strong><br />
de Udege stelt dat een vrouw in de traditionele samenleving haar gasten nooit direct mocht<br />
aankijken en dat zij dit compenseerde door een rijk versierde achterkant te tonen. 39<br />
Aan de zoom <strong>van</strong> de jas werden metalen voorwerpjes die geluid maakten bevestigd. In<br />
andere Siberische gemeenschappen verhoogden dergelijke metalen voorwerpen de waarde<br />
<strong>van</strong> de jas en daarmee het prestige <strong>van</strong> de drager. 40 De Nivch en Orotsj beschouwden deze<br />
voorwerpen als beschermende amuletten. Op deze metalen muntstukken stond een masker<br />
dat lijkt op dat in de gedecoreerde delen <strong>van</strong> de vissenhuidenjassen.<br />
Motieven die de drager kracht moesten geven en beschermen tegen slechte geesten,<br />
werden langs de openingen <strong>van</strong> het kledingstuk geborduurd: langs de kraag, zoom, voorkant<br />
en onderaan de mouwen. Deze openingen stelden de drager bloot aan kwade geesten; de<br />
motieven zouden het kwaad afwenden. 41<br />
Jachtkleding en -gereedschappen waren schitterend gemaakt en bewerkt. De esthetische<br />
waarde <strong>van</strong> beide was bedoeld om de geesten <strong>van</strong> de prooi waarop gejaagd werd te eren en<br />
gunstig te stemmen, waardoor zij zich makkelijker over zouden geven.<br />
24
VII. Amoer-kleding: verandering en continuïteit<br />
Amoer-kleding in de sovjetperiode<br />
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
In de honderd jaar nadat de Russen nederzettingen in de regio hadden gesticht, heeft de<br />
kleding <strong>van</strong> de Amoer-volken drastische veranderingen ondergaan. Jassen <strong>van</strong> honden-,<br />
marter- en lynxvachten en jacks <strong>van</strong> vissenhuid en laarzen <strong>van</strong> zoogdierenhuiden raakten<br />
langzamerhand in onbruik. ‘Traditionele’ kleding werd alleen tevoorschijn gehaald voor<br />
festiviteiten. In de beginjaren <strong>van</strong> de sovjetperiode overheerste de traditionele kleding nog,<br />
maar rond de Tweede Wereldoorlog overheerste Russische kleding. Echter, door een tekort<br />
aan Russische confectiekleding na de oorlog waren de Nivch weer gedwongen terug te<br />
vallen op hun traditionele kleding <strong>van</strong> honden- en vissenhuiden. 42<br />
Rond 1960 droegen de Nivch rubberlaarzen, broeken, doorgestikte jassen en mutsen tijdens<br />
het werk. Op warmere dagen droegen ze dunne overhemden. Hun winterkleding was<br />
gemaakt <strong>van</strong> bont, maar werd zo in een winkel gekocht. 43<br />
Meer vrouwen dan mannen hebben vastgehouden aan de traditionele kledingstijl, maar<br />
weinigen versieren nog de kraag, klep <strong>van</strong> de jaszak, boorden aan de mouwen, zoom en het<br />
rugpand <strong>van</strong> het kledingstuk zoals vroeger.<br />
Blouse en een gordel, gedragen door een lid <strong>van</strong> een Nivch folkloristisch dans- en zanggezelschap.<br />
(RMV 5758-4a,b)<br />
Metalen muntjes of schijfjes die voorheen werden gebruikt om de zoom <strong>van</strong> een jurk te<br />
versieren, worden nu <strong>van</strong> oude kledingstukken afgehaald en op nieuwere aangebracht. Zij<br />
gaan <strong>van</strong> moeder op dochter over en worden als zeer waardevol beschouwd. 44<br />
Men blijft over het algemeen het traditionele schoeisel trouw. Vissermannen- en vrouwen<br />
<strong>van</strong> de Neder-Amoer blijven de voorkeur geven aan laarzen <strong>van</strong> zalm- en snoekenhuid.<br />
Zulke laarzen zijn sterk en toch licht. Zij zijn waterdicht en bieden veel grip op ijs. 45 Het is<br />
opzienbarend dat gemeenschappen (zelfs Russische) die de visserij bedrijven en contacten<br />
onderhouden met de Nivch aan de Neder-Amoer en Sakhalin, ook schoenen en wanten in<br />
Nivch-stijl dragen. Op die manier komen de Nivch-tradities niet alleen voor in de<br />
hedendaagse Nivch-gemeenschap, maar ook in de materiële culturen <strong>van</strong> volkeren in hun<br />
omgeving. 46<br />
Want (RMV 5117-5a)<br />
25
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
De sovjetstaat verwees naar de regionale kunsten en kunstnijverheid als ‘narodnoe<br />
iskusstvo’ ofwel volkskunst. Hiertoe werd ook de traditionele kleding gerekend. De houding<br />
ten opzichte <strong>van</strong> minderheidsgroeperingen was paternalistisch. In de Russische<br />
nationalistische retoriek waren het de Russen die de niet-Russische bevolking binnen de<br />
staatsgrenzen naar een moderne tijd loodsten en hun levensstandaard verhoogden. De<br />
traditionele cultuur diende gerespecteerd te worden, maar altijd moest melding gemaakt<br />
worden <strong>van</strong> de stap <strong>van</strong> de niet-Russische bevolking naar vooruitgang onder de sovjetstaat.<br />
Het Russische nationaliteitenbeleid was paradoxaal, en probeerde te balanceren tussen het<br />
stroomlijnen <strong>van</strong> een nationale pan-sovjetidentiteit en de vrijheid <strong>van</strong> verscheidenheid.<br />
Leden <strong>van</strong> verschillende Amoer-volkeren bezig met de uitvoering <strong>van</strong> traditionele spelen, zoals worstelen en<br />
boogschieten. Dergelijke spelen waren tijdens de sovjetperiode toegestaan als uitingen <strong>van</strong> hun folklore.<br />
(Amoerregio, omstreeks 1975).<br />
Etnografen schreven over de behoefte om traditionele vaardigheden over te brengen aan<br />
jongere generaties en betreurden de verwaarlozing <strong>van</strong> lokale kunsten en kunstnijverheid. 47<br />
Russische en Nivch scholiertjes in de Amoerregio leren uit Russische boekjes over de Nivch cultuur (omstreeks<br />
1975).<br />
In Siberië werden in verscheidene steden workshops opgezet om studenten enthousiast te<br />
maken om zich de traditionele kunsten <strong>van</strong> hun respectievelijke regio’s eigen te maken. 48<br />
Musea en tentoonstellingsruimten in het gehele land gaven op nationaal niveau aandacht<br />
aan de regionale kunst en kunstnijverheid <strong>van</strong> de Amoer-volken. Hoe regionale kunst <strong>van</strong><br />
niet-Russische groepen in de Sovjetunie aan een nationaal publiek werd gepresenteerd en<br />
welk verhaal zij het publiek moesten vertellen, is een onderwerp dat dringend om onderzoek<br />
vraagt.<br />
De postsovjetperiode: een zoektocht naar hun verdwenen tradities<br />
Toen de Nivch in 1990 etnograaf Bruce Grant, die hun cultuur wilde onderzoeken,<br />
ontmoetten, zeiden zij dat hij te laat was gekomen. Hun cultuur was verdwenen; door de<br />
Sovjets vernield, zeiden ze. 49 Niettemin waren er in de sovjetperiode nog sporen <strong>van</strong> hun<br />
materiële cultuur <strong>van</strong> vóór de sovjets.<br />
Sinds de perestrojka is er een zoektocht gaande naar tradities die lang geleden verdwenen<br />
of verwaarloosd werden in het proces naar sovjetisering. Toen Bruce Grant in 1991 een<br />
26
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Nivch-dorp bezocht, konden weinig mensen oudere Nivch-legenden vertellen of uitleg geven<br />
over de traditionele levensbeschouwing <strong>van</strong> de Amoer-volken. Traditionele cultuur<br />
betekende een onsamenhangende groep elementen: het drogen <strong>van</strong> zalm voor yukola<br />
(gedroogde vis), een brij <strong>van</strong> vissenhuid (muvi), het bezit <strong>van</strong> een hondenslede en<br />
incidentele offers aan goden <strong>van</strong> de zee en de taiga. Andere werken wijzen op de veel<br />
voorkomende culturele elementen in de presovjetperiode. Kira <strong>van</strong> Deusen, bijvoorbeeld,<br />
slaagde erin heersende ideeën over traditionele kleding in 1992-1993 vast te leggen. Zij<br />
werd getroffen door de continuïteit <strong>van</strong> de levensopvatting en het geloof bij het maken <strong>van</strong><br />
kleding, de naaistijlen en de keuze <strong>van</strong> motieven.<br />
Kinderpantoffels, gemaakt <strong>van</strong> imitatieleer, met randen en voering <strong>van</strong> imitatiebont. De materialen waaruit de<br />
pantoffels werden vervaardigd, zijn modern en betrekkelijk nieuw in de materiële cultuur in het Amoergebied.<br />
Tegelijkertijd is de vorm <strong>van</strong> de decoraties op de bovenzijde <strong>van</strong> de pantoffels traditioneel en gaat terug op z'n minst<br />
de negentiende eeuw en is zo mogelijk nog veel ouder. (RMV 5517-4a,b)<br />
Toch merkte zij ook de veranderingen in gebruikte materialen en de ver<strong>van</strong>ging <strong>van</strong><br />
applicatiewerk door borduurwerk. Nanai-, Nivch- en Udege-vrouwen, vaardig in naaien en<br />
bekend met de lokale legendes met betrekking tot kleding, gaven haar deze informatie.<br />
Het verhaal <strong>van</strong> het Amoer-volk in de jaren negentig <strong>van</strong> de vorige eeuw is er een <strong>van</strong> een<br />
zoektocht naar traditionele (met andere woorden, presovjet-) vormen <strong>van</strong> culturele<br />
expressie. Taal wordt momenteel effectief in de regio gebruikt als middel om de eigen<br />
identiteit te bewaren. Nivch-scholen geven nu les in Nivch aan Russische en Nivchstudenten.<br />
In pogingen de Nivch identiteit weer te versterken, wordt op een school in Chir Unvd het Nivch onderwezen aan<br />
zowel Nivch als Russische kinderen. (Foto's Cecilia Odé, 2001)<br />
Om oude tradities nieuw leven in te blazen houdt het Amoer-volk nu opnieuw berenfeesten<br />
en hebben ze vele decoratieve en toegepaste kunst doen herleven. 50 Om hun identiteit met<br />
een cultureel statement opnieuw tot uitdrukking te brengen, zowel in Rusland als in het<br />
buitenland, brengen veel mensen uit het Amoer-gebied nu traditionele borduurpatronen op<br />
hun Russische blouses, vesten en jurken aan.<br />
27
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Jonge en oudere Nivch vrouwen, in kleding gemaakt <strong>van</strong> moderne synthetische stoffen, maar versierd met<br />
traditionele Nivch motieven (Foto's Cecilia Odé, 2001)<br />
Russische culturele elementen zijn overgenomen, maar men heeft ook vastgehouden aan<br />
lokale elementen uit de presovjetperiode. De materiële cultuur in deze regio krijgt in de jaren<br />
negentig nieuwe vormen als zij probeert de vele verledens <strong>van</strong> de volkeren aan de Amoer<br />
met elkaar te combineren en tot uitdrukking te brengen.<br />
Oudere Nanai vrouw die een jurk draagt naar het model en met borduursels <strong>van</strong> de traditionele vrouwenkleding. De<br />
gebruikte decoratiematerialen, zoals de kralen en knopen, zijn <strong>van</strong> moderne Russische makelij. (Foto: Vereniging<br />
Nederland - USSR, omstreeks 1975)<br />
28
VIII. Bibliografie<br />
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
Black, Lydia. “The Nivkh (Gilyak) of Sakhalin and the Lower Amur,” Arctic Anthropology,<br />
10(1) (1973):1-110.<br />
Black, Lydia. “Peoples of the Amur and Maritime Regions,” in Crossroads of Continents.<br />
Cultures of Siberia and Alaska,” eds. William W. Fitzhugh en Aron Crowell. Washington,<br />
1988.<br />
Buijs, Cunera. “The Nivkh and the Oroch, two changing Siberian peoples,” in Life and<br />
Survival in the Arctic. Cultural Changes in the Polar Regions. Leiden, 1984.<br />
Buijs, Cunera. “Poolkleding: een tweede huid.” Leiden, 1993.<br />
Chaussonet, Valérie. “Needles and Animals: Women’s Magic,” in Crossroads of<br />
Continents.Cultures of Siberia and Alaska”, eds. William W. Fitzhugh en Aron Crowell.<br />
Washington, 1988.<br />
Chaussonet, Valérie en Bernadette Driscoll, “The Bleeding Coat: The Art of North Pacific<br />
Ritual Clothing,” in Anthropology of the North Pacific Rim, eds. William W. Fitzhugh en<br />
Valérie Chaussonet. Washington, 1994.<br />
Forsyth, James. The Indigenous Peoples of Siberia in the Twentieth Century. Allan Wood &<br />
R.A. French (eds.), The Development of Siberia, People and Resources. London: University<br />
of London, School of Slavonic and East European Studies.<br />
Forsyth, James. The History of the Peoples of Siberia. Russia's North Asian Colony 1581-<br />
1990. Cambridge/New York: Cambridge University Press, 1992.<br />
Funk, Dimitry A. and Sillanpää, Lennard. The Small Indigenous Nations of Northern Russia,<br />
A Guide for Researchers. Åbo Akademi University: Social Science Research Unit Publication<br />
No.29. Vaasa, Finland 1999.<br />
Grant, Bruce. “In the Soviet House of Culture. A Century of Perestroikas”. Princeton, 1995.<br />
Laufer, B. “The Decorative Arts of the Amur Tribes, The Jezup North Pacific Expedition, I”.<br />
Memoirs of the American <strong>Museum</strong> of Natural History, 1902.<br />
Levin, M.G. & Potapov, L.P. The Peoples of Siberia. Chicago / London: The University of<br />
Chicago Press, 1964.<br />
Oakes, Jill en Rick Riewe. “Spirit of Siberia. Traditional Native Life, Clothing, and Footwear”.<br />
Bata Shoe <strong>Museum</strong>, 1998.<br />
Okladnikov, A. “Art of the Amur. Ancient Art of the Russian Far East”. New York en<br />
Leningrad, 1981.<br />
Schrenck, L. Von. Reisen und Forschungen im Amur-Lande in den Jahren 1854-1856. St.<br />
Petersburg, 1881.<br />
Slezkine, Yuri. “Arctic Mirrors. Russia and the Small Peoples of the North”, Ithaca en<br />
London, 1994.<br />
Smolyak, A.V. “Clothing, Crafts and Applied Arts of Soviet Native People,” Inuktitut, 68<br />
(1988): 73-91<br />
Stephan, John. J. “The Russian Far East. A History.” Californië, 1994.<br />
Taksami, C.M. “Odezhda Nivkhov, ” in Odezhda Narodov Sibiri.” Leningrad, 1970.<br />
29
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
<strong>van</strong> Deusen, Kira. “Protection and Empowerment: Clothing Symbolism in the Amur River<br />
Region of the Russian Far East,” in Braving the cold. Continuity and Change in Arctic<br />
Clothing, eds. Cunera Buijs en Jarich Oosten. Leiden, 1997.<br />
VanStone, James W. “An Ethnographic Collection from Northern Sakhalin Island”, Fieldiana<br />
8 (1985).<br />
30
Noten<br />
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
1 Cunera Buijs, De Nivkh en Oroch, twee Siberische volken in verandering (1984, niet gepubliceerd).<br />
2 Taiga: noordelijk gelegen gordel <strong>van</strong> naaldbossen in Eurasia, aan de noordkant grenzend aan boomloze toendra’s<br />
en aan de zuidkant aan steppen. Deze immense gordel, die ongeveer een derde <strong>van</strong> ’s werelds bosgrond beslaat,<br />
strekt zich zuidelijk <strong>van</strong> de toendra’s uit tot ongeveer 62 graden noorderbreedte in Noorwegen, Zweden en Finland,<br />
maar zakt nog zuidelijker naar ongeveer 53 graden noorderbreedte in de Oeral. Hij sterkt zich uit door noordelijk<br />
Europees Rusland over het Oeralgebergte en het grootste deel <strong>van</strong> Siberië. Er heerst een landklimaat, met lange,<br />
strenge winters <strong>van</strong> 6 tot 7 maanden. De dooi zet zich eind april of begin mei in en het groeiseizoen is kort. De<br />
gemiddelde zomertemperaturen liggen redelijk hoog, maar er kan nachtvorst optreden. De grondsoort in deze<br />
gordel is podsol. Alleen de sterkste granen en wortelgewassen, zoals gerst, haver en aardappelen kunnen er<br />
verbouwd worden. De voornaamste boomsoorten zijn ceder, pijnboom, spar, lariks, berk en esp. De taiga is in het<br />
voorjaar zeer moerassig. (Bron: www.encyclopedia.com)<br />
3 Jill Oakes en Rick Riewe, Spirit of Siberia. Traditional Native Life, Clothing, and Footwear (Bata Shoe <strong>Museum</strong>,<br />
1998), 165.<br />
4 John. J. Stephan, The Russian Far East. A History (Californië, 1994), 12-13.<br />
5 Voor een verhandeling over de geleidelijke kolonisatie <strong>van</strong> de Siberische grensgebieden en veranderende<br />
Russische standpunten ten opzichte <strong>van</strong> de volkeren in het noorden, verwijzen wij u naar Yuri Slezkine, Arctic<br />
Mirrors. Russia and the Small Peoples of the North, (Ithaca en Londen, 1994).<br />
6 Stalin, Joseph Vissarionovich Dzhugashvili. g. Gori (Georgië), 9 december (21) 1879 - o. Moskou, 6 maart 1953,<br />
Russische communistenleider en hoofd <strong>van</strong> de USSR <strong>van</strong>af de dood <strong>van</strong> V. I. Lenin (1924) tot aan zijn eigen dood.<br />
Zijn echte naam was Dzhugashvili (ook wel gespeld als Dzugashvili of Djugashvili); rond 1913 nam hij de naam<br />
Stalin ("man <strong>van</strong> staal”) aan. (Bron: www.encyclopedia.com)<br />
7 Cunera Buijs, “The Nivkh and the Oroch. two changing Siberian peoples,” in Life and Survival in the Arctic. Cultural<br />
Changes in the Polar Regions, ed. G.W. Nooter (Den Haag, 1984).<br />
8 Lydia Black, “Peoples of the Amur and Maritime Regions,” in Crossroads of Continents. Cultures of Siberia and<br />
Alaska, eds. William W. Fitzhugh en Aron Crowell (Washington, 1988) 64.<br />
9 Cunera Buijs, “The Nivkh and the Oroch, two changing Siberian peoples,” 64.<br />
10 Lydia Black, “Peoples of the Amur and Maritime regions,” 31.<br />
11 Gorbachov, Mikhail Sergeyevich.<br />
Stavropol-regio 1931. Politiek leider <strong>van</strong> de Sovjetunie 1985-1991.<br />
12 Perestrojka: Economisch en sociaal sovjetbeleid eind jaren tachtig.<br />
Perestrojka [herstructurering] was de term gegeven aan de pogingen (1985-91) <strong>van</strong> Mikhail Gorbachov om de<br />
stagnerende, inefficiente staatsgeleide economie <strong>van</strong> de Sovjetunie om te vormen tot een gedecentraliseerde<br />
marktgericht economie. Industriële managers en lokale regerings- en partijfunctionarissen kregen grotere<br />
autonomie, en vrije verkiezingen werden ingevoerd in een poging de communistische partij-organisatie te<br />
democratiseren. In 1991 begon de perestroika te tanen om na de verijdelde augustuscoup in dat jaar geheel te<br />
verdwijnen door dramatische veranderingen in de grondwet <strong>van</strong> de unie. (Bron: www.encyclopedia.com)<br />
13 Glasnost: Russische culturele en sociale beleid eind jaren tachtig. Nadat hij het leiderschap <strong>van</strong> de USSR in 1985<br />
had overgenomen, begon Mikhail Gorbachov een beleid <strong>van</strong> openheid in publieke discussies over huidige en<br />
historische problemen te stimuleren. Dit beleid werd glasnost (openheid) genoemd. Gorbachov hoopte dat de<br />
openhartigheid over de toestand <strong>van</strong> het land zijn perestrojka-programma zou versnellen. (Bron:<br />
www.encyclopedia.com).<br />
14 Oakes en Riewe, Spirit of Siberia, 170.<br />
15 Lydia Black, “The Nivkh (Gilyak) of Sakhalin and the Lower Amur,” Arctic Anthropology, !0:1 (1973): 29.<br />
16 John J. Stephan, 14.<br />
17 Cunera Buijs, Poolkleding: een tweede huid (Leiden: 1993), 70.<br />
18 Oakes en Riewe, 170.<br />
19 ibid.<br />
20 James W. VanStone, “An Ethnographic Collection from Northern Sakhalin Island,” Fieldiana 8 (1985): 5-6.<br />
31
LAGEN VAN BETEKENIS: KLEDING AAN DE AMOER SUDHA RAJAGOPALAN ©<br />
Digitale publicaties <strong>van</strong> het Rijksmuseum voor <strong>Volkenkunde</strong><br />
21 James W. VanStone, “An Ethnographic Collection from Northern Sakhalin Island,” Fieldiana 8 (1985): 5-6.<br />
22 Lydia Black, “The Nivkh,” 35.<br />
23 Oakes en Riewe, Spirit of Siberia, 15.<br />
24 Oakes en Riewe, Spirit of Siberia, 15.<br />
25 Jill Oakes en Rick Riewe, Spirit of Siberia. Traditional Native Life, Clothing, and Footwear (Bata Shoe <strong>Museum</strong>,<br />
1998), 165.<br />
26 Jill Oakes en Rick Riewe, Spirit of Siberia. Traditional Native Life, Clothing, and Footwear (Bata Shoe <strong>Museum</strong>,<br />
1998), 165.<br />
27 Oakes en Riewe, Spirit of Siberia, 165.<br />
28 B. Laufer, “The Decorative Arts of the Amur Tribes. The Jezup North Pacific Expedition, ” IV (Memoirs of the<br />
American <strong>Museum</strong> of Natural History, 1902).<br />
29 Het Sikhote-Alin-gebergte bevindt zich in het grotere, oostelijke deel <strong>van</strong> de Primorye-regio, ten zuidoosten <strong>van</strong><br />
de rivier de Amoer en beslaat ongeveer 2.000 kilometer <strong>van</strong> noord naar zuid. De regio is befaamd om haar natuur<br />
en wilde dieren (wat de Unesco er kort geleden tot bracht om Sikhote Alin aan de World Heritage List toe te voegen,<br />
maar gaat ook prat op de neolithische rotstekeningen (in rotsen uitgehouwen afbeeldingen)<br />
30 A. Okladnikov, Art of the Amur. Ancient Art of the Russian Far East (New York en Leningrad, 1981).<br />
31 A. Okladnikov, Art of the Amur, 18-19;<br />
32 Kira <strong>van</strong> Deusen, “Protection and Empowerment: Clothing Symbolism in the Amur River Region of the Russian<br />
Far East,” in Braving the cold. Continuit and Change in Arctic Clothing, eds. Cunera Buijs en Jarich Oosten (Leiden,<br />
1997), 156.<br />
33 Kira <strong>van</strong> Deusen, 155.<br />
34 A. Okladnikov, 16.<br />
35 Cunera Buijs, persoonlijke informatie, 2001.<br />
36 Kira <strong>van</strong> Deusen, 149.<br />
37 Oakes and Riewe, Spirit of Siberia, 165.<br />
38 Cunera Buijs, Poolkleding, 70.<br />
39 Kira <strong>van</strong> Deusen, 154.<br />
40 Valérie Chaussonet en Bernadette Driscoll, “The Bleeding Coat: The Art of North Pacific Ritual Clothing,” in<br />
Anthropology of the North Pacific Rim, eds. William W. Fitzhugh en Valérie Chaussonet (Washington, 1994), 8.<br />
41 ibid., 112<br />
42 C.M. Taksami, “Odezhda Nivkhov, ” in Odezhda Narodov Sibiri (Leningrad, 1970), 167-173,195.<br />
43 ibid.<br />
44 ibid.<br />
45 A.V. Smolyak, “Clothing, Crafts and Applied Arts of Soviet Native People,” Inuktitut, 68 (1988): 78.<br />
46 ibid.<br />
47 C. Taksami, 195<br />
48 A.V. Smolyak, 86-91.<br />
49 Bruce Grant, In the Soviet House of Culture. A Century of Perestroikas (Princeton, 1995), 13.<br />
50 Oakes en Riewe, Spirit of Siberia, 169.<br />
____________________________________________<br />
32